OSMANLI DARESNDE KIBRIS

(NFUSU-ARAZ DAILIMI VE TRK VAKIFLARI)

III

NDEKLER

Sayfa NDEKLER....................................................................................................V TAKDM ........................................................................................................... XI NSZ.............................................................................................................XV SUNU........................................................................................................... XIX KISALTMALAR ......................................................................................XXXIX

I. BLM GR I- Kbrs'n Coraf Konumu, Ad, Nfus Yaps ve Ekonomik Durumu ..........................................................................................3 A- Coraf Konumu ...................................................................................3 B- Ad.........................................................................................................4 C- Nfus Yaps..........................................................................................5 D- Ekonomik Durumu................................................................................7 II- Kbrs'n Tarihi ................................................................................................8 A- Osmanl Hkimiyetine Kadar Kbrs ....................................................8 B- Kbrs'n Osmanl Devleti Tarafndan Fethi........................................12 C- Osmanl Dnemi .................................................................................17 D- Kbrs'n ngiltere'ye Kiralanmas .......................................................20 V

E- ngiliz Dnemi.....................................................................................27 F- Kbrs Cumhuriyeti ..............................................................................32 G- Kbrs Bar Harekt ve KKTC..........................................................40 H- KKTC'nin Kurulmas ..........................................................................43 III- Osmanl Devleti'nde Nfus Saymlar ve Nfus Defterleri..........................46 IV- Temettu Vergisi ve Temettut Defterleri ...................................................64 V- Vakf Messesesi ve Kbrs Vakflar ...........................................................69 A- slm Hukukunda Vakf Messesesi...................................................69 B- Kbrs Vakflarnn Gemii, Bugnk Durumu ve Vakflarn Ynetimi ............................................................................77

II. BLM H. 1246 (1831) TARHL NFUS DEFTERLER'NE GRE KIBRIS'IN NFUSU A- Kbrs'n, Kazlarna Gre Toplam Mslim ve Gayr-i Mslim Nfusu ve Yzde Oranlar ............................................................................93 B- Mslim ve Gayr-i Mslimlerin Kaz ve Kylere Gre Nfus Dalm..............................................................................................94 Lefkoa'daki misafir, firr, muhcir vs.'nin nfusu.................................94 Lefkoa kazs ve kylerinin nfusu........................................................95 Da kazs ve kylerinin nfusu ..............................................................96 Deirmenlik kazs ve kylerinin nfusu.................................................98 Omorfa kazs ve kylerinin nfusu ......................................................100 Dibkarpas kazs ve kylerinin nfusu ..................................................102 Magosa kazs ve kylerinin nfusu ......................................................104 Leymason kazs ve kylerinin nfusu ..................................................105 VI

Piskopi kazs ve kylerinin nfusu.......................................................108 Gilan kazs ve kylerinin nfusu..........................................................109 Evdim kazs ve kylerinin nfusu ........................................................110 Girinye kazs ve kylerinin nfusu ......................................................111 Baf-Kukla kazs ve kylerinin nfusu..................................................114 Lefke kazs ve kylerinin nfusu .........................................................118 Tuzla kazs ve kylerinin nfusu..........................................................120 Mesarye kazs ve kylerinin nfusu.....................................................122 Hrsofi kazs ve kylerinin nfusu .......................................................125

III. BLM H. 1248 (1833) TARHL TEMETTUT DEFTERLER'NE GRE KIBRIS'IN MSLM VE GAYR- MSLM HALKININ MAL VARLIKLARI I- Temettut Defterlerine Gre Kbrs'n Mslim ve Gayr-i Mslim Halknn Ada Genelindeki Toplam Mal Varlklar ve Yzde Oranlar.......................131 II- Temettut Defterlerine Gre Kbrs Mslmanlarnn Ada Genelindeki Mal Varlklar (Kaz Yeknlarna Gre).........................................................132 III- Temettut Defterlerine Gre Kbrs'taki Gayr-i Mslimlerin Ada Genelindeki Mal Varlklar (Kaz Yeknlarna Gre).............................133 IV- Temettut Defterlerine Gre Kbrs'taki Mslim ve Gayr-i Mslimlerin Ada Genelinde Kazlara Gre Mal Varlklar ve Yzde Oranlar....................134 Baf-Kukla, Da ve Deirmenlik Kazlar..............................................134 Evdim, Gilan ve Girinye Kazlar..........................................................135 Hrsofi, Karpas ve Lefke Kazlar .........................................................136 Lefkoa, Leymason ve Magosa Kazlar ...............................................137 Mesarye, Omorfa ve Piskopi Kazlar ...................................................138 VII

Tuzla Kazs...........................................................................................139 V- Temettut Defterlerine Gre Kbrs Mslmanlarnn Kaz ve Kylere Gre Mal Varlklar.............................................................140 Baf-Kukla Kazs ve Kyleri .................................................................140 Da Kazs ve Kyleri ...........................................................................143 Deirmenlik Kazs ve Kyleri..............................................................145 Evdim Kazs ve Kyleri .......................................................................147 Gilan Kazs ve Kyleri .........................................................................148 Girinye Kazs ve Kyleri......................................................................149 Hrsofi Kazs ve Kyleri ......................................................................151 Karpas Kazs ve Kyleri ......................................................................153 Lefke Kazs ve Kyleri.........................................................................155 Leymason Kazs ve Kyleri .................................................................156 Magosa Kazs ve Kyleri .....................................................................157 Mesarye Kazs ve Kyleri ....................................................................158 Omorfa Kazs ve Kyleri .....................................................................161 Piskopi Kazs ve Kyleri......................................................................163 Tuzla Kazs ve Kyleri.........................................................................164 VI- Temettut Defterlerine Gre Kbrs'taki Gayr-i Mslimlerin Kaz ve Kylere Gre Mal Varlklar ........................................................166 Baf-Kukla Kazs ve Kyleri .................................................................166 Da Kazs ve Kyleri ...........................................................................169 Deirmenlik Kazs ve Kyleri..............................................................171 Evdim Kazs ve Kyleri .......................................................................173 Gilan Kazs ve Kyleri .........................................................................174 Girinye Kazs ve Kyleri......................................................................175 VIII

Hrsofi Kazs ve Kyleri ......................................................................177 Karpas Kazs ve Kyleri ......................................................................179 Lefke Kazs ve Kyleri.........................................................................181 Lefkoa Kazs ve Kyleri .....................................................................183 Leymason Kazs ve Kyleri .................................................................184 Magosa Kazs ve Kyleri .....................................................................187 Mesarye Kazs ve Kyleri ....................................................................188 Omorfa Kazs ve Kyleri .....................................................................191 Piskopi Kazs ve Kyleri......................................................................193 Tuzla Kazs ve Kyleri.........................................................................194 VII- Kbrs'ta Bulunan Dvel Konsoloslar ve Tebalarnn Emlk ve Arazileri ...................................................................................197

IV. BLM KIBRIS TRK VAKIFLARI VE MAL VARLIKLARI I- Kbrs Trk Vakflar Katalou (Kbrs Trk Vakflarnn simleri ve Mal Varlklar) .................................201 II- Kbrs Trk Vakflarnn Mal Varlklar (Genel) .......................................343 III- Kbrs Trk Vakflarnn Mal Varlklar (Kazlara Gre) ........................344 Lefkoa Kazsndaki Vakflarn Mal Varlklar (Genel) ......................344 Girinye ve Lefke Kazlarndaki Vakflarn Mal Varlklar (Genel) ....................................................................345 Baf ve Leymason Kazlarndaki Vakflarn Mal Varlklar (Genel) ....................................................................346 Tuzla ve Magosa Kazlarndaki Vakflarn Mal Varlklar (Genel) ....................................................................347 IX

V. BLM

I- Kbrs'n Mslim ve Gayr-i Mslim Halknn Temettut Defterleri ve Vakfiye Kaytlarna Gre Ada Genelindeki Toplam Mal Varlklar ve Yzde Oranlar.......................................................................351 II- Bibliyografya...............................................................................................353 III- ndeks .........................................................................................................359 IV- Nfus ve Temettut Defterleri'nden rnekler ...........................................411 I- Nfus Defterleri'ne Gre H. 1246 (1831) Tarihinde Kbrs Haritas .................

TAKDM

Osmanl Devleti, fethettii her yerde Trk adalet ve idare sistemini tesis etmek iin bir takm tedbirler almtr. Bunlarn banda ise fethedilen yerin arazi ve nfus saymnn yaplmas, kanunlarnn dzenlenmesi ve vergi sisteminin slah edilmesi gelmektedir. 1571 ylnda Kbrs'n fethinden hemen sonra adada Osmanl hkimiyetinin salanmas, adann enlendirilmesi ve ekonomik ynden gelitirilmesi iin gerekli tedbirler alnmaya balanmtr. Trklerin 1571 ylndan itibaren adaya gelileri ile beraber adalet tesis edilmi, fetihle birlikte Kbrs'n tm yerli halkna bata din sahada olmak zere tam bir serbestlik tannm, Trklerle dier toplumlarn siyasal ve sosyal eitliinin korunmas iin gayret sarfedilmitir. Kbrs, Anadolu'nun blnmez ve ayrlmaz bir paras, adeta Anadolu Trkleri'nin bir yavru vatandr. Anadolu ve Kbrs Trkleri, madd kltr unsurlar bakmndan da birbirlerinden ayrlmaz bir btndr. Kbrs, son yzylda sadece zerinde yaayanlar deil, iinde bulunduu blgeyi, hatta uluslararas sistemi etkileyen ok boyutlu sorunlarn adas olmutur. Uluslararas alanda, Kbrs gereklerinin anlalamam ve anlatlamam olmas, tek yanl yaklamlarla btn meruluunu yitirmi olan Gney Kbrs Rum ynetiminin hl Kbrs
11

Cumhuriyeti Hkmeti olarak kabul edilmesi, gnmzde Kbrs sorununun kalc bir zme kavuturulamamasnda en nemli etkendir. Bu gerek, bugn btn anayasal ve demokratik kurumlaryla bir siyasal varlk olan Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti'nin ve Kbrs Trk halknn uluslararas ilikilerde haksz ve adaletsiz bir ayrmcla tbi tutulmasna ve Kbrs'taki Trk varl ve gereklerin dnya kamuoyunca anlalamamasna sebep olmaktadr. Kukusuz bu durumun temelinde Kbrs'taki gereklerin yeterince bilinmemesi ile KKTC'nin tannmamas ve tantlmamas hususu yatmaktadr. Bu durumdan yararlanan Rum-Yunan ikilisi de uluslararas alanda KKTC'nin ve Trkiye'nin Kbrs'ta kalc zm salayacak bir antlamadan ve bartan yana olmad iddialaryla geni apl bir propaganda yrtmektedir. Kbrs davasnn bugn geldii aamada temel sorun, adadaki gereklerin tam ve doru bir ekilde bilinmemesidir. Adadaki Trk varln belgelerle, ilm gereklere dayal olarak anlatan, zellikle Osmanl Devleti tarafndan Kbrs'a verilen nemi gzler nne seren yaynlarn, Kbrs gereklerinin bilinmesi asndan byk faydalar olacaktr. Osmanl Devleti dneminde Kbrs'ta yaplan arazi ve nfus saymlar ile ilgili TC Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl'nda bulunan temettut ve nfus defterleri ile KKTC Vakflar daresi Genel Mdrl'nde bulunan vakfiyeler zerinde yaplan aratrmalar sonucu ortaya kan bilgiler, Kbrs Trkleri'nin adann gerek sahipleri olduunu bir kez daha ortaya koymaktadr. Kbrs davasnn daha iyi anlalabilmesi asndan bu belge ve bilgilerin ok byk nemi vardr. Bylece Kbrs davas milletleraras
12

platformda ve ilim leminde daha iyi anlalacak, objektif kstaslara gre yeniden gzden geirilecektir. Bu vesile ile gemiimize k tutacak olan ve Kbrs tarihi asndan ok nemli bilgileri ihtiva eden belgeleri yayna hazrlayan TC Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl uzmanlarna sonsuz teekkr ederim. Eserin Kbrs Trkleri ve Kbrs meselesi hakknda aratrma yapacak olan ilim adamlarna yararl olmasn temenn ediyorum.

Rauf DENKTA KKTC Cumhurbakan

13

14

NSZ

Tarih, milletlerin hfzas, ayn zamanda aynasdr. Milletler, tarihleri ile yaarlar. Tarihi yapan, yine milletin, toplumun gsterdii kahramanlk ve zveridir. Bunlar yapanlar, gelecek nesillere duyurmak, tantmak ve nesilden nesile aktarmak, yine o milletin mensuplarnn grevidir. Kbrs, coraf adan Anadolu'nun bir uzants, tarih adan da yaklak beyz yldr insan, kltr ve eserleriyle Trk varlnn ayrlmaz bir parasdr. Osmanl Devleti, 1571 ylnda Kbrs adasnn fethinden sonra her fethettii lkede olduu gibi Kbrs adasnda da Trk adalet ve idar dzeninin salanabilmesi iin bir takm tedbirler almtr. Bunlarn banda, hereyden nce orann tahririnin yaplmas, kanunlarnn dzenlenmesi, vergi sisteminin slm ve Trk rf hukuku erevesinde slah edilmesi gelmitir. Nitekim mslman olmayan halka daha nce konmu olan birok vergi, Osmanl Trkleri tarafndan zulm olarak nitelendirildiinden kaldrlm veya ok aza indirilmitir. Bu dzenlemeye parelel olarak bir de iskn politikas yrtlmtr. skna tabi tutulanlar, belli bir sre vergiden muaf tutulmak ve yerletikleri yerler kendilerine mlk olarak verilmek gibi artlarla nakledilmitir. te yandan bunlarn deiik mesleklere mensup kiiler olmasna da zen gsterilmitir.

15

Kbrs adasna Trklerin iskn, burann Anadolu'ya kar Bat'nn bir ss olmasnn engellenmesinin yansra, ekonomik adan da deer kazanmasna sebep olmutur. Vaktiyle Osmanl Devleti'nden kopan ve halknn byk bir ksmn Trklerin oluturduu birok lke vardr. Bunlardan byk ksm tarihi sre ierisinde eriyip gitmitir. Kbrs Trk, bunlarn akbetine uramam, yllarn basklarna ve skntlarna dayanarak bugnlere gelebilmitir. Tarih boyunca Kbrs topraklarna gz diken ve Kbrs Trkn yok etmeye ynelik btn faaliyetler, Kbrs Trknn gcne g katm, imann daha da kuvvetlendirmi ve gerektii zaman her trl basklara can ve kan pahasna gs gererek varln devam ettirmitir. Kbrs'n Osmanl idaresinden kndan bu yana, Kbrs Trkleri, dillerini, dinlerini, milli kltr ve ereflerini korumak iin kendilerine yaplan saldrlara kar meru mdafaa haklarn kullanmlar, hi bir zaman saldrgan olmamlardr. Kbrs Trk toplumu, yllarca yabanc idare ve kltrlere kar azimle direnmesini bilmi, her trl baskya ramen, kendi benliini yitirmemi ve asla aslndan feragat etmemitir. Byk Trk ulusunun kopmaz bir paras olan Kbrs Trk halk, bugnlere bu ruh, bu inan ve bu tarih bilinciyle ulamtr. Kbrs Trk, yzyl akn bir zamandr btn zindeliini, gcn, imann ve moralini bozmadan erefli kimseler olarak yaayabilmitir. Kbrs davasnn bgnk aamasna gelmesinde en nemli etkenlerden birisi, Kbrs adas ve adada yaayanlar hakknda tam ve doru bilgilerin yeni nesillere aktarlamamasdr. Bugne kadar Osmanl Devleti dneminde Kbrs adas zerinde yaayan mslim ve gayr-i mslimlerin nfuslar, arazileri ve Kbrs adas zerinde Trkler tarafndan
16

tesis

edilen

vakflar

hakknda

cidd

almalar

yaplamamtr. Adadaki Trk varlnn, belgelere dayal olarak ve doru bir ekilde ortaya karlamamas, gereklerin ok ge anlalmasna neden olmutur. zellikle Osmanl Devleti tarafndan Kbrs adasna verilen nemin gzler nne serilmesi ve objektif olarak ilim adamlar tarafndan gemie ynelik aratrmalarn yaplmas Kbrs Trklerinin gelecei asndan da son derece nemlidir. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl'nda bulunan ve bugne kadar zerinde hi bir alma yaplmam olan Kbrs Nfus ve Temettut Defterleri zerinde yaplan almalar sonucu ortaya kartlan Kbrs'n mslim ve gayri mslim nfusu ve bu insanlarn arazilerinin miktar ile KKTC Vakflar daresi Genel Mdrl Arivi'nde bulunan defter ve belgeler zerinde Osmanl Arivi Daire Bakanl'mz uzman elemanlar tarafndan yaplan aratrmalar sonucu Kbrs Trkleri'nin nfuslar, mal varlklar ve Trk vakflarnn vakfiyeleri ile ilgili gerekler, Kbrs sorununun kalc ve gereki bir zme kavuturulmas yolunda gerek ilim adamlarna, gerekse uluslararas siyasetilere byk lde yardmc olacaktr. Yllardr speklasyon konusu olan Kbrs Trkleri'nin nfuslar ve bunun Rumlar'a gre oranlar, lke topraklar zerinde sahip olduklar mal varlklar ve bu mal varlklarnn Rumlar'nki ile olan oranlar Kbrs Trk'nn hem nfus olarak hem de sahip olduklar arazi vs. gayri menkuller asndan aznlk olmayp lkenin asl sahipleri olduklar bu alma ile netlik kazanm ve noktalanm olmaktadr. Kbrs sorununda uluslararas alanda byk bir boluu dolduracana inandmz bu eserin yayna hazrlanmasnda emei geen Osmanl Arivi Daire Bakanl personeline teekkr ediyorum.
17

Ayrca, Genel Mdrlmz tarafndan yrtlen almalara her zaman destek olan ve yaynlanmasna imkn salayan Babakanlk Mstear Sayn Ahmet AAR ile Mstear Yardmcs Sayn M. Seluk POLAT'a teekkrlerimizi sunmay grev bilmekteyiz. Eserin lke iinde ve uluslararas alanda Kbrs sorunu zerinde almalar yapan ilgililere yararl olmas en samimi dileimizdir. 29 Ekim 2000

Dr. Yusuf SARINAY Devlet Arivleri Genel Mdr

18

SUNU

Dnya'nn en zengin ve en sistemli arivlerinden birisi de; bugn Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl'nce muhafaza edilmekte olan Osmanl Devleti'nin resm yazmalarndan mteekkil ariv malzemesinin oluturduu Osmanl Arivi'dir. Osmanl Arivi'nin en byk zellii; Trkiye'nin olduu kadar, bugn her biri mstakil birer devlet kurmu olan krka yakn Orta ve Yakn Dou, Balkan, Akdeniz, Kuzey Afrika ve Arap lkesinin kltr, iktisat ve siyas tarihlerinin burada kaytl olmasdr. Devletlerin, milletleraras siyas platformlarda ve lke ierisinde karlat i ve d meselelerin ancak eldeki ariv malzemesinin deerlendirilmesiyle zlebilecei bugn artk herkesin kabul ettii bir gerektir. Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda 4 Haziran 1878'de imzalanan antlama ile Kbrs'n ngiltere'ye kiralanmas sreciyle balayan ve Trkiye Cumhuriyeti'nin milletleraras platformlarda yllardr bir numaral problemi olan Kbrs meselesinin daha iyi anlalabilmesi ve deerlendirilebilmesi iin arive mracaat ederek Kbrs'n dnn renmek gerekmektedir. Devlet Arivleri Genel Mdrl olarak 1996 ylnda; H. 978-979 (M. 1570-72) tarihli ve arlkl olarak Kbrs Seferi'nde kara ordusunun hazrlklarnn yer ald hkmlerden oluan II. Selim devrine ait "12
19

Numaral Mhimme Defteri"ni yaynlayarak ilim leminin hizmetine sunmu ve kamuoyunun dikkatini Kbrs zerine ekmeye almtk. imdi de yzyllardr adada %35'lere varan bir nfus yaps ile %50'lere yakn arazi ve i yerine sahip olan Kbrs Trkleri'nin adadaki varlnn belgesi olan ve H. 1246-1248 (1831-1833) tarihleri arasnda tanzim edilen Kbrs Nfus ve Temettut Defterleri ile Kbrs Trkleri'ne ait vakflarn vakfiyelerini yaynlayarak Osmanl ariv malzemesinin bir czn bu meselenin daha iyi anlalabilmesi ve deerlendirilebilmesi iin milletleraras ilim leminin istifadesine sunuyoruz. * Osmanl Devleti tarafndan 1571 ylnda Kbrs'n fethinin gerekletirilmesinin ardndan, adada Trk hkimiyetini yerletirme faaliyetleri erevesinde sosyal, ekonomik ve kltrel bakmdan ada sathnda gn getike ilerleyen bir alma balatlmtr. Akdeniz'de, deniz ticaret yollar zerinde yer alan Kbrs adas, tad ekonomik ve stratejik zellikleri nedeniyle tarih boyunca Akdeniz'i hkimiyeti altna almak isteyen bir ok devletin ele geirmek istedii nemli adalardan biridir. 1517 ylnda Msr'n, 1521'de Rodos adasnn fethiyle Dou Akdeniz'in hkimiyeti iin yaplan fetih hareketleri, Kbrs adasnn fethiyle son bulmu ve Akdeniz, bir Trk denizi haline gelmitir. 1571 ylnda II. Selim devrinde Lala Mustafa Paa tarafndan fethedilen Kbrs, idar ynden beylerbeyilik statsne tbi tutulmu ve Lefkoa, beylerbeyiliin merkezi olmutur. Fethedilen yerlerde arazi ve nfus durumunu tespit etmek iin yaplan tahrirler, Kbrs'n fethini mteakip de yaplm ve Avlonya Sancakbeyi Muzaffer Paa Kbrs'a beylerbeyi tayin edilmitir. Baf, Magosa ve Girne'nin sancak haline getirildii adada, beylerbeyiliin gelimesi ve savunmasnn glenmesi
20

gayesiyle Anadolu'dan Alaiye, Tarsus, el, Zlkadriye ve Sis sancaklar da Kbrs'a balanmtr. Lala Mustafa Paa'nn Kbrs'n fethinden sonra adada brakt askerler ve dier devlet grevlileri, adann mal durumunu glendirmek ve Trk hkimiyetini salamak iin hi bir fedakarlktan kanmadlar. Fakat adann, asker bakmdan takviyesi yannda, nfus olarak da takviye edilmesi gerekiyordu. Bunun iinde eitli tevikler yoluyla Anadolu'nun Aliye, Bozok, Karaman, il, Teke, Zlkadriye, Aksaray, Develihisar, rgp, Kohisar, Nide, Bor, Ilgn vs. blgelerinden Trk gmenlerin adaya gidip yerlemeleri ve belirli bir sre vergiden muaf tutulmalar ynnde uygulamalar yaplmtr. Osmanl Devleti, fethettii yerlerde reaya arasnda eitlii ve zellikle vergi adaletini salamak, idar adan da bir dzen getirmek gayesiyle eitli tedbirler almtr. Bunlarn banda da; ncelikle fethedilen yerlerin arazi ve nfus tahrirlerinin yaplmas, kanunlarnn dzenlenmesi ve vergi sisteminin slah edilmesi gelmektedir. Kbrs'a ait arazi ve nfus saymlar, fetihten sonra gnmze kadar ada sathnda kurulan vakflar ve tarih geliimiyle ilgili bilgileri ihtiva eden bu almada Osmanl Arivi'nde bulunan Kbrs adasna ait 4 adet Temettut Defteri, 4 adet Nfus Defteri ve Kbrs Vakflar Arivi'nde Osmanl Arivi Daire Bakanl'nca grevlendirilen 4 uzman arkadamz tarafndan hazrlanan "Kbrs Vakflar" adl alma esas alnmtr.

* almann I. blmn: Kbrs'n coraf konumu, ad, nfus yaps ve ekonomik durumu; Kbrs'n tarihi; Osmanl Devleti'nde nfus
21

saymlar ve Nfus Defterleri; temettu vergisi ve Temettut Defterleri; vakf messesesi ve Kbrs vakflar hakknda genel bilgilerden oluan "Giri" ksm oluturmaktadr. "H. 1246 (1831) Tarihli Kbrs Nfus Defterleri" almann II. blmn oluturmaktadr. Osmanl Devleti dneminde Kbrs'ta yaplan nfus saymlaryla ilgili Osmanl Arivi'nde "Kbrs Mutasarrfl Evrak ve Defter Katalou"nda ser halde 25 adet defter bulunmaktadr. Bu defterler, Osmanl Devleti'nde ilk genel nfus saym olarak bilinen 1831 tarihine ve daha sonra yaplan saymlara aittir. Defterler, her yerleim yeri iin ayr ayr tutulmu ve daha sonra ser halde birletirilerek ciltlenmitir. 25 adet defterden 4' 1246 (1831), 1'i 1247 (1832), 2'si 1255 (1839), 2'si 1255 (1839), 7'si 1256 (1840), 5'i 1258 (1842), 1'i 1260 (1844), 5'i de 1264 (1848) yllarnda yaplan saymlara aittir. Nfus defterlerinde ahslarn belirleyici vasflar ile varsa grevleri isimlerinin yanna kaydedilmi, yalar da isimlerin altna yazlmtr. Doum-lm ve yer deitirenlerle ilgili bilgiler de daha sonra defterlerin ilgili yerlerine erh dlerek verilmitir. Ayrca gayri mslimlerde cizye mkellefiyeti asndan dahil edildikleri snf da ahslarn isimlerinin zerine yazlmtr. almada sadece mslim ve gayri mslim nfusun miktarnn tespitine alldndan bu tr ayrntlar dikkate alnmamtr. Bu almada Kbrs'n nfus saymlaryla ilgili olan defterlerden, ilk nfus saymna ait olmas dolaysyla 1246 (1831) tarihli defterleri esas aldk. Bunlardan TR. KB. 40 numaral olan defter 19.5x53 cm. ebadnda ve 442 sahifedir. Bu defterde, 1831 ylnda yaplan genel nfus saymnda sadece Kbrs genelindeki mslman nfus kaydedilmitir. Kbrs'n kazlar, kyleri ve mahallelerinde yaayan mslman ahalinin yalar, meslekleri ve grevleri ile kaytl olduu bu defterde, saym sonras meydana gelen deiiklikler de kaydedilmitir. Sz gelimi; bir
22

yerleim birimine saymdan sonra gelenler varsa, defterde o yerleim biriminin bittii yerden itibaren braklan bolua, bunlar siyakat yaz ve slbu ile kaydedilmi ve bu durum "med der-sene...", "med mceddeden" vb. ifadelerle belirtilmitir. Doum olay meydana gelmise, bu durum yine ayn ekilde ocuun babasnn isminin altna veya kenarna kaydedilmi ve "tevelld", "be-nm- tevelld-i ..." gibi ifadelerle, tarih de yazlarak belirtilmitir. lm olay meydana gelmise, ilgilinin isminin zerine krmz mrekkep ile "mrd d", "mrd dest", "mrdest", "fevt" vb. ifadeler izgi eklinde ekilerek ve tarih de belirtilerek gsterilmitir. Yine ayn ekilde, bir yerleim biriminden ayrlmalar olmusa, bu durum ayrlanlarn isimlerinin zerine "reft be-..." ifadesiyle erh verilerek gsterilmitir. Mslmanlarn saymnda ahslar baba adlar ile birlikte yazlmlardr. Mslmanlarn yalar yaz ile deil rakamla; "sinni" kelimesi ile ismin arasna yazlmtr. Bazan "sinni" kelimesinin veya yann yazlmad da grlmektedir. ahslarn isimlerinin zerine veya yanna mensup olduklar zmre, meslek vb. zellik veya zrleri (zmre-i siphiyndan, topu, basmac, alaybeyi avularndan, b-kr, ngiliz konsolosu yasaks, imm- mahalle, masr, topal, ma) kaydedilmitir. Mslman nfus muhtemelen bu tasnif askerlik ile alkal olduundan snfa ayrlmtr: Sab, tvn, ihtiyar. Genellikle ya 12'den kk olanlarn sab, 12-42 arasnda olanlarn tvn, 42'den yukar olanlarn da ihtiyar kabul edildii grlmektedir. Nfus yeknlar her kaznn sonunda toplu olarak verilmi ve altnda da bunlardan kann sab, tvn ve ihtiyar olduklar belirtilmitir. Ancak defterdeki toplamalarda baz hatalar olduu grlmektedir. Baz isimlerin zerinde (n, sene 55; tvn, sene 55; msinn, sene 55) gibi krmz renkte verilmi erhler gze arpmaktadr. Bu tarihlerin, ilgili ahslarn tvn
23

olduklar ve tvnlktan ktklar tarih olduu anlalmaktadr. Ancak bu erhlerin gelecee dnk olarak saym esnasnda m, yoksa saymdan sonra yaplan yoklamalara gre zikredilen tarihte mi verildii tam olarak anlalamamtr. Defterin sonunda defterde yazl ahslarn toplam ka kii olduu belirtilerek grevli kad tarafndan mhrlenmitir. Defterin 204-214. sahifeleri arasnda yaz eiti deimi ve kaytlar siyakat yazsyla tutulmutur. Defterin mhrl son sayfasndan sonra bir forma daha ilave edilmitir. Bu formada da Kbrs muhasslnn kap halk, kavvsn, tfenkciyn, Lefkoe hkimi (kads)'nn etb, Mora'dan hicret edip Lefkoe'de ikamet etmekte olanlar, Lefkoe'deki hanlarda ve dier yerlerde bulunan misafirler, firrler, gelip-geen kbtiyn kaydedilmi ve grevli kad tarafndan formann sonu mhrlenmitir. Gerek mslmanlarn, gerekse gayri mslimlerin defterlerini mhrleyen kad, o tarihte Lefkoe Kads olan aslen Trabzonlu Hayl Mustafa bin el-Hc brahim Efendi olup, nfus saym da Halil Efendi tarafndan yaplmtr. Gayri mslimlerin kaytl olduu 3 defterden ilki H. 1246 (1831) tarihli ve TR. KB. 41 numaral defter olup; 19x52 cm. ebadnda ve 385 sahifedir. Defterin ba tarafnda, saym yaplan yerleim birimlerinin fihristi mahiyetinde toplu bir listesi yer almaktadr. Bu liste, Lefkoa'daki gayr-i mslim mahallelerden balayarak Kbrs'taki 15 kazy ihtiva etmektedir. Kaz isimleri krmz renkte yazldktan sonra o kazya bal kylerin isimleri yazlmtr. Magosa, Limason, Gilan, Evdim, Girinye, Baf ve Kukla kazlarnda yaayan gayri mslim ahali de bu defterde kaytldr.

24

kinci defter TR. KB. 42 numaral defter olup; 19x52.5 cm. ebadnda ve 256 sahifedir. Bu defterde Tuzla, Mesarye ve Hrsofi kazlarnda bulunan gayri mslimler kaytldr. nc defter ise TR. KB. 43 numaral defter olup; 19x52 cm. ebadnda ve 338 sahifedir. Defterin ba tarafnda Kbrs'n Lefkoa, Da, Omorfo, Magosa, Karpas, Lefke, Girinye, Mesarye, Tuzla, Limason, Piskopi, Gilan, Evdim, Baf, Kukla, Hrsofi ve Deirmenlik kazlarna ait mahalleler ile kylerin bir listesi bulunmaktadr. 29-32. sahifeler aras sonradan eklenmitir. Ayrca defter mhrlendikten sonra Lefkoa'nn Aya Kaato Mahallesi'ne ait 1 sahifelik kayt da sonradan eklenmitir. Gayri mslimlerin kaydedildikleri defterlerde; ahslarn isimleri baba adlar ile birlikte yazlm, altna da yalar belirtilmitir. Yalar belirtilirken mslmanlarda olduu gibi rakamla deil, yazyla belirtilmitir. Ayrca cizye mkellefi olanlarn da st ksmna, cizye mkellefiyeti asndan dahil edildii snf (l, evsat, edn) yazlmtr. Avrupa tccar olanlar da ayn ekilde belirtilmitir. Cizye mkellefiyeti olmayan ahslarn isimlerinin zerinde ise baz tarih ve iaretler vardr. Bu tarih ve iaretler muhtemelen ilgili ahslarn cizye mkellefi olacaklar tarihi belirtmektedir. Her yerleim biriminin sonunda, sahife kenarnda mslmanlarn kaytl olduu defterde grld gibi baz rakamlar alt alta toplanmtr. Bu rakamlar, gayri mslimlerin tbi olduklar cizye snflarndan, o yerleim yerinde kaar kii bulunduunu gstermektedir. Bunlardan birincisi "al", ikincisi "evsat", ncs "edn", drdncs ise cizye mkellefi olmayan "nfs- sire"nin saysn belirtmektedir. Defterlerde saym yaplan yerleim yerinin sonunda, o yerde yaayanlarn toplam da verilmitir. Ara toplamlar her blmn sonunda genel yekna dntrlmtr. Saymdan sonra meydana gelen
25

deiiklikler daha sonra deftere ilenmitir. Doum-lm ve bir yerleim biriminden ayrlanlar, defterlerde erh verilerek gsterilmitir. Defterlerin sonunda da o defterde saylan ahslarn genel toplam gsterilmi ve grevli kad tarafndan mhrlenmitir. Osmanl Devleti'nde ilk defa nfus saym ad altnda 1831 ylnda mslim ve gayri mslim nfusu ortaya kartmak ve bu sayede asker ve vergi potansiyelini tespit etmek iin saym yaplmtr. Bu nedenle saym esnasnda yalnz erkek nfus esas alnmtr. alma esnasnda saymda tutulan kaytlar, kaz, ky ve mahallelere gre mslim ve gayri mslim ayr ayr toplanm, bu toplamlar birletirilerek tablolar eklinde dzenlenmitir. * almann III. blmn Kbrs'n mslim ve gayri mslim halknn mal varlklarn tespit etmek iin ele aldmz "H. 1248 (1833) Tarihli Kbrs Temettut Defterleri" oluturmaktadr. Temettut Defterleri: Osmanl Devleti'nde herkesin kazancyla mtensip olarak devlete verdii vergi demek olan Temettu Vergisi'nin dzenli olarak toplanabilmesi iin gerekli olan bilgilerin yazld defterlerdir. Temettut Defterleri'ni tutma grevi muhassllara verilmitir. Muhassllarn bu defterleri daha salkl tutabilmeleri iin her kaznn ileri gelenlerinden, meclis tarafndan seilecek birinin bakanlnda bir katip tayiniyle saymlarn kontrol edilmesi esas getirilmitir. Temettut Defterleri; ehir, kaz, kasaba, nhiye, ky, mezraa, iftlik ve benzeri btn yerleim birimlerinde yaayan mslim ve gayri mslim ahalinin tasarruflarnda bulunan ev, ahr, samanlk, dkkan,
26

tarla, ba, bahe, vs. gibi gayri menkulleri, btn cins ve evsaftaki hayvan ve aalar ile yetitirmi olduklar btn zira rnlerin cins, miktar ve deerlerinin teker teker yazlmasyla oluturulmutur. Defterlerde; hne reislerinin isimleri kaydedildikten sonra vergiye tbi mallar ve hayvanlarnn cins ve miktarlar, birim zerinden tespit edilen vergi tarifesi, denecek olan vergi miktar ile bir ylda denecek olan toplam vergi miktarlar yazlmtr. Defterlerde yerleim birimleri ayr ayr yazlm, byk yerler ile birden fazla mahalleden oluan kyler de ayr ayr kaydedilmitir. Defterlerin ilk sahifelerinde srasyla eylet, sancak, kaz adlar kaydedildikten sonra tahriri yaplan ky, kasaba, mahalle veya iftliin ad yazlmtr. Defterlerin ba tarafnda tahrire esas olan emr-i lye atfda bulunularak tahrirde grev alan ahslar ve tahriri yaplacak yer belirtilmektedir. Defter: "Mteallik olan emr u irde-i seniyye-i mlkne mcebince Kbrs
cezresinde kin bi'l-cmle emlk ve arzinin tahrri bbnda eref-sudr buyurulan emr-i l mcebince Anadolu Muhsebecisi esbk Mehmed Esad Mehd Beyefendi bendeleri ve badehu b-irde-i seniyye mbir tayin klnan hcegn- Divn- Hmayn'dan Hseyin Halid Efendi kullar maifetleri ve muharrir tayin buyurulan Mevkft Kalemi Ser-halfesi Mehmed Efendi kullar marifeti ve cezre-i mezkr muhassl Dergh- l Kapucubalarndan Seyyid Mehmed Emin Aa bendeleri nezreti ve marifet-i er-i erf ve vch- memleket ve vkel-y raiyyet kullar marifetleriyle tadil ve tesviye zmnnda cezre-i mezkrede vk kazlardan Tuzla ve Mesarye ve Girinye kaz ve kurlarnda kin bi'l-cmle ehl-i slm ve ehl-i zimmet reynn uhdelerinde bulunan emlk ve arzlerinin defteridir ki ber-vech-i t

eklinde baladktan sonra tahriri yaplacak olan ky veya mahallenin ad zikredilmekte ve bu giriten sonra genellikle imam,
zikrolunur."

27

muhtar vs. grevlilerden balayarak halkn vergiye tbi olan gayri menkul mal varl ile hayvanlar teker teker yazlmaktadr. Dier Temettut Defterleri'nde ahslar yazlrken ahslarn belirleyici ve ayrc vasflarna geni yer verildii halde (uzun boylu, ak sakall vs. gibi) Kbrs'a ait defterlerde bu fizik vasflar daha az gemektedir. Temettut Defterleri'nde her evde hangi hayvandan ka tane beslendii ve bunlardan alnacak vergiler de yazlmtr. Mesel, bir ift al kze 250 kuru tahakkuk ettirilirken bir ksraa 150 kuru, bir evsat inee 100 kuru, bir evsat brgire 250 kuru vergi tahakkuk ettirilmitir. Bir dnm subasar tarlann temettu vergisi 15 kuru, kra tarlann ise 5 kuru olduu gz nnde bulundurulursa, bu hayvanlarn ne derece nemli olduu ve bir ift kzden 25 dnm subasar tarla karl verginin alndn aka tespit edebiliriz. Byk ve kk ba hayvanlarn dnda ar kovanlar da ayr ayr yazlm ve ar kovanlarnn her birine 5'er kuru vergi tahakkuk ettirilmitir. Btn bunlar tek tek yazldktan sonra vergi mkellefi olan aile reislerinin isimlerinin altnda deyecekleri yllk temettu vergisi gsterilmitir. Her mahalle ve kyn ehl-i slm ve gayri mslimleri tek tek yazlp temettu vergisine esas olacak mal ve mlkleri, tahakkuk eden miktarla birlikte yazldktan sonra alt ksma o mahalle veya kyden toplanacak temettuun toplam belirtilmitir. Daha sonra da her kazya ait mahalle ve kyler ayr ayr yazlarak o kazya ait tahakkuk eden temettu vergisinin toplam yazlmtr. Bunlar da; "kaz-i mezbr ehl-i slmn emlk ve arazi bahalar", "kaz-i mezbr reylarn emlk ve arazi bahalar", "mutasarrf Deraliyye'de olup beher sene bedel-i malme ile iltizm olunan iftliktn arazisi bahs", "kaz-i mezbrda vk cevmi-i erfin arazisi bahs", "kaz-i mezbrda vk manastr

28

ve kiliselerin emlk ve arazileri bahalar" vs. eklinde ayr ayr yazlmtr. Camilere ait emlk ve arazi ile kilise ve manastrlarn emlk ve arazileri de ayr ayr belirtilmitir. Temettut Defterleri yayna hazrlanrken, defterlerde yer alan her ky ve mahalledeki her ahsn mal varl tek tek tespit edildikten sonra bunlar ky ve mahalleler bal altnda bir kalemde birletirilmitir. Ayrca birbirine benzer olan ve defterde her biri ayr ayr yazlm olan tarla, arsa, harman, fraht, iftlik, havl, duhan tarlas ve hsllk bir balk altnda; ba bahe bir; deirmen, dolap, havuz ve kuyu bir; limon ve portakal aac bir; ayva, armut, elma ve nar aalar da baka bir balk altnda toplanmtr. Tarla, arsa, harman, fraht, iftlik, duhan, havl, hsllk, ba ve bahelerin birim ls dnm olarak yazlmasna karn bazan da evlek ve adet eklinde yazlmtr. Bu ekilde yazlan durumlarda 4 evlek = 1 dnm ve 1 adet = 1 dnm olarak deerlendirmeye alnmtr. Aalar yazlrken birim ls adet olarak verilmi; bazan adet yerine dip, sak ve kk tabirleri de kullanlm olup bunlarn hepsi adet bal altnda toplanmtr. Aalarda bazan da dnm ls kullanlm olup, bunlar dnm bal altnda verilmitir. Koyun, kei, inek, ar kovan vb. gibi halkn sahip olduu hayvanlar ile akarsular ve sulama haklar deerlendirmeye alnmamtr. Osmanl Arivi'nde Kbrs'a ait bulunan ve yayna hazrladmz drt adet Temettut Defteri 1248 (1833) tarihlidir. Kaytlar rika krmas ve siyakat yazs ile tutulmutur. Sernin ilk defteri 16152 numaral olup; 19x54 ebadnda ve 316 sahifedir. Bu defterde Deirmenlik, Da, Omorfa, Magosa, Karpas ve Lefkoa kaz merkezleri ile kylerinin
29

tahririyle ilgili kaytlar bulunmaktadr. kinci defter; 16153 numaral, 19x54 ebadnda ve 428 sahifeli bir defterdir. Bu defterde Tuzla, Mesarye ve Girinye'nin kaz merkezleri ile kylerine ait saymlar mevcuttur. Ayrca 23. sahifede Milhan Sultan Dergh'nn, 30. sahifede Tuzla skelesi Camii Evkf'nn ve 228. sahifede Krklar Tekkesi'nin mallarnn dkm yazldr. nc defter; 16154 numaral, 19x54 ebadnda, 310 sahifeli, Leymason, Piskopi, Gilan ve Evdim kaz merkezleri ile kylerine ait saymlarn kaytl olduu defterdir. Elimizde bulunan son defter ise; 16155 numaral, 19x54 ebadnda, 313 sahifeli defterdir. Bu defter de Baf, Kukla, Hrsofi ve Lefke kaz merkezleri ile kylerinde yaplan temett saymlaryla ilgili bilgileri ihtiva etmektedir. Temettut Defterleri'nde, saym yaplan yerlerin ziraat yaplabilen arazileri, bu arazilerin ne kadarnn ekilebildii, ne tr rnler yetitirildii, yerleim ekilleri, ahalinin meslek ve refah seviyesi aka grlmektedir. Kbrs'a ait Temettut Defterleri'ne baktmzda Kbrs'ta yetien aalarn cins ve miktarlarn yrelerine gre ayr ayr tespit edebiliriz. Adada harup ve zeytin aac yaygn olarak bulunmaktadr. Dalk alanlarda genellikle zeytin ve harup, nadiren ceviz ve fndk aalar grlmekle birlikte ovalk alanlarda dut baheleri ounluu tekil etmekte; ayrca incir, badem ve narenciye gibi aalar da grlmektedir. Dalarda yetien zeytinlerin yan sra ova zeytinleri de ayr ayr saylm ve ova zeytinlerinden alnacak vergi miktar daha ysek tutulmutur. lgin olan bir durum da adada elma, armut, limon, portakal ve nar gibi meyve aalarnn yok denecek kadar az sayda bulunmasdr. Kbrs Temettut Defterleri'nde grdmz bir dier husus da sular ve su haklardr. Tahrir esnasnda ahslarn kullanm haklarna sahip olduklar akarsular, kuyular, havuzlar ve akarsular zerinde bulunan deirmenlerin hisseleri ayr ayr belirtilmi ve ona gre vergi
30

tahakkuk ettirilmitir. Bunlar toplam olarak incelendiinde sulak arazilerle akarsularn Karpas, Mesarye, Leymason ve Hrsofi taraflarnda daha ok olduu ve sulak arazilerin, yani verimli arazilerin de bu blgelerde ounlukta bulunduu grlmektedir. Defterlerden elde ettiimiz bilgilere gre saymn yapld yllarda Kbrs adasnda buday, pamuk, ttn, brlce, enginar ve kendir tarlalar bulunmaktadr. Temettut Defterleri'ndeki bu bilgiler ziraat yaplan araziler hakknda bir fikir verebildii gibi bu topraklarn ne kadarnn ekilebildii ve ne kadarnn dikili sahalara ayrld, ne tr rnler elde edildii ve arazilerin verimlilii hakknda da geni bilgi vermektedir. Ayrca arazilerin byklk ve kklklerine gre snflandrma imkan da mmkn olmaktadr. Hne reislerinin iinde oturduklar evler, i yerleri, dkkanlar da tahrir esnasnda kaydedildii iin nfusun nerelerde younluk kazand, ticaretin hangi blgelerde yapld haknda da bilgi verilmektedir. Ticaretle uraan ahalinin hangi eit ilerle uratklarn da dkkan eitlerinden anlamaktayz. Tespit edilebilen dkkan eitleri de unlardr: Bakkal, ac, maaza, yemenici, eskici, ukac, boyac, kasap, berber, kahvehne, yorganc, demirci, nalbant, bakc, erbeti, duhanc, palanc, ekmekci, helvac, attar ... vb. Kbrs'a ait Temettut Defterleri toplu olarak incelendiinde nfusun Tuzla, Mesarye, Baf ve Hrsofi taraflarnda younluk kazand, tabi olarak ticaretin de bu blgelerde younlat grlmektedir. Bu blgelerin arazi durumlarn yani corafik zelliklerini incelediimizde Kbrs'n en verimli topraklaryla en fazla gelir getiren rnlerin bu blgelerde ounlukta olduu grlmektedir. Ayrca ticaretin de Tuzla ve Leymason taraflarnda daha fazla yapld tespit edilebilmektedir.

31

Kbrs'a ait defterleri incelediimizde hayvancln genellikle dalk blgelerde yapld, koyun ve keinin dalk kylerde ok grld, buna karlk mandralarn Hrsofi, Baf ve Evdim'de dier yerlere gre daha ok sayda olduu grlmektedir. * almann IV. blmn "Kbrs Trk Vakflar ve Mal Varlklar" oluturmaktadr. Bu blmde; Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl ile KKTC Mill Ariv Mdrl ve KKTC Vakflar daresi Genel Mdrl arasnda 1996 ylnda imzalanan ibirlii protokol erevesinde Kuzey Kbrs'a grevli olarak gnderilen Osmanl Arivi Daire Bakanl'nda grevli 4 uzman arkadamz tarafndan, Kbrs vakflar ve bu vakflara ait mal varlklarnn tespiti iin yaplan almaya yer verilmitir. Bu almada Kbrs Vakflar daresi Genel Mdrl Arivi'nde bulunan Osmanl dnemine ait 54 adet eriye Sicil Defteri, 9 adet ngiliz Dnemi eriye Sicil Defteri, eriye sicil geleneinden sonra eriye sicilleri yerine mahkemelerce tutulan zabt defterlerinden I No'lu Zabt Defteri, 7 adet Vakfiye Defteri ve 7 adet de transkripsiyonlu Vakfiye Defteri taranm, alma sonucu Kbrs'a ait 608 adet vakfiye tespit edilmitir. Bu vakfiyeler, tarih kronoloji gzetilerek sraya konulmu, her birine mteselsil sra numaras verilmitir. Vakfiyelerin hangi kaynaktan alnd hazrlanan tablonun "Referans No" blmnde gsterilmitir. Vakfeden ahsn ismi ve vakfiyenin tarihi "Vakfn smi" blmnde belirtilmi, "Mal Varl" blmnde ise; vakfa ait mal varlnn bulunduu yer ile vakfn mallarnn dkm verilmitir. alma sonunda Kbrs genelinde bulunan vakflardan tespit edilebilen 608 vakfiyeye ait mal varlklar bulunduklar blgelere gre tasnif edilmi ve Kbrs vakflarnn toplam mal varl tablolar halinde
32

gsterilmitir. Tablolar hazrlanrken bir ksm tarla, arazi, mezraa, muktaa ve iftlikler iin vakfiyede arazi dkm kesin rakamlarla belirtilmise, bunlar "tarla, arsa" blmnde toplama dahil edilmitir. Ancak, iftliklerin miktarlar "ahalice bilinen", "falan adla bilinen" veya "falan kimseden satn alnan sekiz kydeki tarlalar" eklinde net rakamlarla ifade edilmemise, bu gibi iftlik ve araziler "iftlik, mezraa, muktaa" blmnde sadece adet olarak belirtilmitir. Ayn durumdaki tarla, arazi vs. de ayn ekilde ilgili blmlerinde gsterilmitir. Su vakflarnda da ayn problemle karlaldndan, ne miktar su vakfedilmi olursa olsun, bunlarn her biri bir "birim" olarak kabul edilip toplamda gsterilmitir. Ev, dkkan vs.'nin mtemilt kabilinden olan ayrntlar (kat adedi, oda says, banyo, ahr, samanlk vs.) toplama dahil edilmemi, ancak bu gibi mallar iin vakfiyede ayrca avlusu, arsas, bahesi, ba, aalar olduu belirtilmise bunlar toplama dahil edilmi ve "para", "grup" eklinde ayrca gsterilmitir. Hisseli mallar da hisseleri toplanp tam sayya evrilerek belirtilmitir. * almann V. blmn "Kbrs'n Mslim ve Gayr-i Mslim Halknn Temettut Defterleri ve Vakfiye Kaytlarna Gre Ada Genelindeki Toplam Mal Varlklar ve Yzde Oranlar"n gsterir genel durum tablosu, "Giri" ksm iin faydalanlan kaynaklarn verildii "Bibliyografya" ve yer, ahs ve messese adlarndan oluan "ndeks" blmleri tekil etmektedir. ndeks hazrlanrken; baz kaz, ky, mahalle veya semt isimleri yer yer farkl ekillerde yazlmtr. Bu farkllk; bu yer isimlerinin Nfus ve Temettut Defterleri'nde getii ekilde, "Giri" ksmnda da

33

gnmzdeki kullan biimlerinde verildiinden meydana gelmektedir. Girne-Girinye, Lefkoe-Lefkoa gibi. Ayrca almann sonunda, rnek olarak Nfus ve Temettut Defterleri'nden birka sahife fotokopi ile, Kbrs'taki yerleim yerlerine ve konuya daha iyi vkf olunmas iin H. 1246 (1831) tarihli Nfus Defterleri esas alnarak; mslman, gayri mslim ve nfusu kark olan kyler eklinde Kbrs'n yerleim yerlerini gsterir bir harita hazrlanarak ek olarak verilmitir. Defterde ad gemesine ramen bugnk bulunduklar yer harita zerinde tespit edilemeyen yerler harita ierisinde gsterilmemi, haritann dnda bal olduklar kaz bal altnda verilmitir. * Kbrs'n Nfus ve Temettut Defterleri ile vakfiyelerinin deerlendirilmelerinden sonra u sonular ortaya kmaktadr. 1831 ylnda yaplan nfus saymnda Kbrs adasnn nfusu 45.365 kiidir. Nfus saymnda yalnz erkek nfus esas alndndan bu rakam erkek nfusun toplamn gstermektedir. 45.365 kiiden 29.780'i gayri mslim, 15.585'i de mslman ahalidir. Genel nfus ierisinde gayri mslimlerin oran % 65.6, mslmanlarn oran ise % 34.4'tr. Kbrs'n kazlarnn mslman ve gayri mslim nfusuna baktmzda: Mslmanlarn younlukta bulunduu kazlarn banda Lefkoa, Hrsofi, Evdim ve Piskopi gelmektedir. Lefkoa'nn genel nfusu 5.775 kii olup mslmanlarn says 3.511, gayri mslimler ise 2.264 kiidir. Lefkoa'daki mslman nfusun oran, Lefkoa'nn genel toplamnn % 60.8'ini, gayri mslimler ise % 39.2'lik ksmn oluturmaktadr. Hrsofi'nin toplam nfusu 2.302 olup mslmanlarn says 1.108, oran % 48, gayri mslim says 1.194, oran % 52'dir. Gayri mslimlerin younlukta bulunduu kazlarn banda da Da ve
34

Deirmenlik kazlar gelmektedir. Da kazsnda gayri mslimlerin oran, toplam nfus ierisinde % 84.4'tr. Deirmenlik kazsnda ise % 81.4'tr. Limason, Omorfa, Gilan, Girinye, Magosa ve Lefke'de mslmanlarn genel toplam ierisindeki oran yaklak 1/4'tr. Kbrs'n merkezi ve en byk kazs saylan Lefkoa'da mslman nfusun youn olarak yaad mahalleler Arabahmedpaa, Ayasofya ve meriye Mahalleleri'dir. Buna karn gayri mslimler Aya Fanoromoni, Ba (Tribyodi) ve Aya Andoni Mahalleleri'nde younluktadr. Lefkoa'da mslmanlarla gayri mslimler ayr ayr mahallelerde yaamaktadr. Yani dier kazlarn baz mahallelerinde mslman ve gayri mslimler bir arada yaadklar halde Lefkoa merkezinde ayr mahallelerde yaamaktadrlar. * Kbrs'a ait Temettut Defterleri'nde kilise emlki sayma dahil edildii halde vakflara ait emlk ve arazi saylmamtr. Bunun sebebi de vakf emlk ve arazisinden elde edilen gelirlerin hayra hizmet ve toplum yararna kullanld iin vergiye tbi olmamasndandr. Temettut yazmnda yalnzca gayri mslimlerin tasarrufunda bulunan mallar, kilise mallar ve mslmanlarn ahs mallar saylmtr. Bunun sonucu olarak, Kbrs Temettut Defterleri ile bunlar tamamlayan vakfiye kaytlarn -Lefkoa merkezindeki mslmanlara ait Temettut Defteri bulunamad iin deerlendirmeye alnamadndan buna tekbl eden Lefkoa gayri mslimleri de deerlendirme d tutulmutur- birlikte deerlendirdiimizde: Kbrs'taki arazinin yaklak yarya yakn mslmanlarn tasarrufu altnda bulunmaktadr. Kbrs genelinde bulunan 21.182 adet hnenin 6.931'i mslmanlarn, 14.251'i
35

ise gayri mslimlerindir. 6.931 mslman hnenin yzde olarak oran % 33 rakamna ulamaktadr ki; bu da Kbrs Trkleri iin azmsanamayacak bir rakamdr. Kbrs'ta bulunan dkkan, han, hamam, kahvehne, frn vb. gibi i yerlerinin toplam says 969 olup; bunun 676 adedi mslmanlara, 293 adedi de gayri mslimlere aittir. Burada da mslmanlarn % 70 gibi ezici bir ounlua sahip olduklar grlmektedir. Tarla, arsa, iftlik, ba, bahe, mezraa, harman vs. mevcuduna baktmzda ise mslmanlarn nfuslarna gre daha fazla oranda araziye sahip olduklar grlmektedir. Mslmanlarn sahip olduklar tarla, arsa, iftlik .... vs. oran % 42, gayri mslimlerin ise % 58'dir. KKTC arivlerinde iki ay gibi ksa sre ierisinde yapm olduumuz alma esnasnda bulunamayan veya ulalamayan vakfiyelerdeki mal varlklarn da dnecek olursak Kbrs Trkleri'nin sahip olduklar mal varlklarnn tesbit ettiklerimizden ok daha fazla olaca aikrdr. Btn bu rakamlardan da anlalmaktadr ki Kbrs Trk gerek nfus oran, gerekse sahip olduklar menkul ve gayri menkul mal varlklar ile adada hi bir zaman aznlk statsne dmemi, bilakis her zaman adann asl sahibi olmulardr. Hazrlanan bu almann ilgililere yararl olmas en iten dileimizdir.

Yayna Hazrlayanlar

36

KISALTMALAR
M. S. Ra. R. Ca. C. B. . N. L. Za. Z. Hzn. Tmz. As. T.evl. T.sn. K.evl. K.sn. b. bkz. BOA. c. Muharrem Safer Rebu'l-Evvel Rebu'l-hir Cemziye'l-Evvel Cemziye'l-hir Receb abn Ramazn evvl Zi'l-kade Zi'l-hicce Haziran Temmuz Austos Tern-i Evvel Tern-i Sni Knun- Evvel Knun- Sni bin, ibn baknz Babakanlk Osmanl Arivi cilt 37

d. H.H. ..S. k. K.V.D. K.V.G.M.A. kr. ks. kz. M. n. nr. P..S. s. sn. .S. T.V.D. V.D. V.G.M.A. vb.

dosya Hatt- Hmayn ngiliz Dnemi eriyye Sicilleri (Kbrs) karye Kk Vakfiye Defteri (Kbrs) Kbrs Vakflar Genel Mdrl Arivi karton kasaba kaz mahalle nhiye numara Perakende eriyye Sicilleri (Kbrs) sayfa sancak Osmanl Dnemi eriyye Sicilleri (Kbrs) Transkripsiyonlu Vakfiye Defterleri (Kbrs) Vakfiye Defterleri (Kbrs) T.C. Vakflar Genel Mdrl Arivi ve benzeri

38

I- KIBRIS'IN CORAF KONUMU, ADI, NFUS YAPISI VE EKONOMK DURUMU

A- Coraf Konumu Sicilya ve Sardunya'dan sonra Akdeniz'in nc byk adas olan Kbrs; Toroslar'n evreledii ukurova blgesi ile Amanoslar'n kuatt bugnk Hatay blgesi arasnda bir ada olmas dolaysyla bu kara paralar ile bir btnlk arzeder. Ayn zamanda Hatay ile Anadolu kylarnn tekil ettii skenderun Krfezi'ne hakim bir noktada bulunduundan bu topraklar kontrol eder durumdadr. Kbrs'n yzlm 9.251 km2 olup, Trkiye sahillerinden 70, Suriye'den 100, Msr'dan 370, Rodos'tan 400 ve Yunanistan sahillerinden 800 km. uzaklkta bulunmaktadr. Girintili kntl bir zellie sahip olan 782 km. uzunluundaki sahilleriyle kendine has bir ekle sahip olan Kbrs, 35 kuzey pareleli ve 35 dou meridyeni zerinde yer alr. Ada; kuzeyinde Kormakiti Yarmadas'ndan balayarak Karpas Yarmadas'na doru uzanan ve en yksek zirveleri 1.000 metreyi nadiren aan Girne-Karpas Dalar, gneyinde Trodos Dalar ve bunlarn arasnda 100 km. uzunluunda, 10-15 km. geniliinde bir alak sahadan meydana gelir. Adann douda ve batda u noktalarn tekil eden Andreas ve Drepena burunlar aras 227 km. ve gney ve kuzey istikametindeki u noktalar olan Gata ve Kormakiti burunlar aras ise 97 km.'dir. Kbrs yap ve yeryz ekilleri itibariyle Anadolu'nun gneyindeki Toros sistemi iinde mtlaa edilir. Hatay'daki da ve ovalar 130 km. gneybatda, Kbrs'ta deniz seviyesi zerine karak ayn vasflarla devam 39

etmektedir. Derinlii birka yz metrelik bir denizalt platformu ile Anadolu'ya bal olan adann temeli, batda ve gneyde 2.000 metreden daha derin denizalt ukurlar tarafndan evrilmitir. Yeryz ekilleri ve yaps hakknda verilen ksa bilgiler Kbrs Adas'nn, Anadolu Yarmadas'na akraba, hatta onun kk bir rnei olduunu gstermektedir. klim bakmndan da ayn paralellii grmek mmkndr. Akdeniz Blgesi'ne has iklim kuanda olup yazlar scak ve kurak, klar ise lk ve yal geer. Bitki rts bakmndan da Toroslar'la benzerlik arzetmektedir. lka'n balangcnda Kbrs'n, yalnz dalarnn deil ovalarnn da kesif ormanlarla kapl olduu, fakat bakr ve gm madenlerinin iletilmesi, gemi inaat ve Msr gibi ormanlar olmayan lkelere yaplan odun ihracat yznden ormanlarnn byk tahribata urad bilinmektedir.

B- Ad Trke'de Kbrs, Arapa'da "Kubrus" (Kubru), Bat dillerinde "Cyprus", "Cypre", "Chypre", "Gipros" ve "Cypren" olarak adlandrlan ada; Msr ve Hitit kaynaklarnda mtereken Alaya (Alasya) eklinde geerken, Msr kaynaklarnda, ayrca "Asi" kelimesiyle de ifade edilmektedir. Asurlular'da "Yatnana" veya "Ya", braniler'de "Kittim" denilen Kbrs; "Kypros" olarak ilk defa Homeros'ta zikredilmektedir. Adnn, Ana Tanra Kibele'ye bu adada verilen isim olan Kipris'ten geldii de rivayet edilmektedir. Adann adnn; adada bolca bulunan kna ieinin branice karl olan "Kopher", yine adada bolca kan bakrn Latince karl olan "Cuprum" veya Bat dillerine "Copper" ve "Kopher" olarak geen bakrn Akadca asl ve nihayet Latince'de servi anlamna gelen "Cypress" kelimesinden geldii eklinde rivayetler de mevcuttur.

40

Kbrs, tarihte bunlardan baka daha bir ok isimlerle anlmtr. Havasnn gzelliine gre "Aeria", bakr madenlerine gre "Eroza", tanralara nispetle "Afrodisia" ve "Amatosia", nemli ehirlerinin deniz seviyesinde oluundan dolay "Koloni", dalk oluu nedeniyle "Keraitsi", halknn bahtiyarlna izafeten "Makarya", igal eden milletlerin adlarna gre "Mionis", "Esfekia" ve aday ilk igal eden Yasef'in olunun adna izafeten "Kittim" veya "Chetim", M.. 600 ylnda bugnk Lefke yaknlarnda bulunan Depa (Soli) ehrinin Kral olan Philocyprus'un adna izafeten "Cyprus" ve bir ehir ad olarak da "Pafos" denilmitir.

C- Nfus Yaps Ada nfusu hakknda Venedikliler dnemine kadar elde yeterli ve salkl bilgiler yoktur. Venedikliler zamannda (1489-1570) 100.000 ile 200.000 arasnda deien ada nfusu, bu dnemde yle bir seyir takip etmitir:

1490 ylnda 1504 ylnda 1510 ylnda 1523 ylnda 1529 ylnda 1540 ylnda 1559 ylnda 1562 ylnda

106.000 110.000 147.700 121.179 126.000 197.000 150.000 180.000

Osmanllar tarafndan 1571 ylnda fethinden nce Lefkoa'da 56.044, Magosa'da 6.616 ve dier yerlerde 134.926 olmak zere ada nfusu toplam 197.586 kiidir. 41

Fethi mteakip ilk Vali Muzaffer Paa'nn yaptrd sayma gre erkek nfusunun 120.000 olarak belirlendii Kbrs'ta, baz kaynaklarda istilalar, kuraklklar, veba, ekirge srleri nedeniyle 18. yy.'n sonlarnda toplam nfusun 80.000'e kadar dt de belirtilmektedir. Adann ngiltere'ye devrinden sonra ngilizlerin 1881 ylnda yapt sayma gre 186.173 olan nfus; srekli art gstererek I. Dnya Sava'ndan nce (1911) 274.108, II. Dnya Sava'ndan nce (1931) 347.959, savatan sonra (1946) 450.114 olmu ve 1952'de 500.000'i bulmutur. Son dnemde 1956'da yaplan saymda 130.000 Trk (%25) ve 391.000 Rum (%75) olmak zere 521.000 kan toplam nfus, 1960 saymnda 571.000'e ulamtr. 1963 olaylarna rastlayan ilk Cumhuriyet yllarnda ise 600.000 civarnda olan nfusun 1/5'i Trklerden ve 4/5' Rumlardan oluuyordu. Ancak burada, Rum saym memurlarnn Trk nfusu az gsterme gayretlerini de gzard etmemek gerekir. Trk ve Rum cemaatleri arasndaki orant bazen 1/4 (1937 ve 1956), bazen 1/5'dir. Bu orantnn Trklerin lehine olduu dnemler de yaanmtr. Rahip Kyprianos'a gre 1777 senesinde 47.000 Trk ve 37.000 Rum olmak zere toplam nfus 84.000'dir. Anadolu Trk nfusunun art oranna gre Kbrs Trk nfusunun art oran daha dktr. Bu ise; nemli siyasi sarsntlar, 1877-78 sava, I. ve II. Dnya Savalar, 1950-56 Enosis kampanyalar, Trkiye'ye ve ngiliz Milletler Topluluu lkeleri'ne g ve 1963 noelindeki terr olaylar vb. sebeplerden kaynaklanmaktadr. rnein ngiltere, Kanada ve Amerika'da bugn birok Kbrs kkenli Trk yaamaktadr. Trk nfusu sayca az olmasna ramen, kendi nfusunun genel nfusa olan oranndan daha yksek bir oranda toprak sahibiydi. Btn olumsuz artlara ramen ekilen arazinin %38'ini ellerinde bulunduran Trklerin, 1946 saymna gre 500-1.000 dnm aras byklkteki arazinin %51'i tasarruflarnda idi.

42

D- Ekonomik Durumu Kbrs ekonomisinin temeli tarma dayalyd. Milli gelirin %22'si tarm, %22'si madencilik ve endstri, %16's kamu hizmetleri, %10'u ticaret ve geri kalan da dier hizmetlerden elde ediliyordu. Arazinin %60' tarma elverili olup bunun 1/3' tahl ekimine ayrlmt. Baklagiller ve patates ondan sonra gelmekteydi. Adann gneyinde, mehur Kbrs arabnn retildii zmlerin yetitirildii balar geni bir alan kaplamaktadr. Ovalarda, da ve tepelerin alak ve dz ksmlarnda genellikle tahl ekilirdi. Kylara yakn ksmlarda, zellikle ky ve kasabalarda bol miktarda narenciye baheleri yer almaktadr. Nar, limon, ceviz, harup, eftali, elma ve armut en ok yetitirilen meyvelerdendir. Adada ehl hayvanlarn her eidi bol miktarda mevcuttur. Hayvanclkta koyunun nemli bir yeri olup, incirle beslenen eek ve domuzlar mehurdur. Eskiden ada ormanlarnda yetien aalardan elde edilen kereste, bata gemi sanayii olmak zere inaat ilerinde kullanlyor ve Suriye ile Msr'a ihrac ediliyordu. Ortaa'da Kbrs, Dou-Bat deniz ticaret yollarnn zerinde bulunmas nedeniyle ticaret mallarnn el deitirdii nemli bir pazar yeriydi. Yine ayn dnemde Kbrsllar, Antalya Liman araclyla ap, yn, ipek, ipekli kuma, pamuk, hal, Ankara tiftii, deri, sabun ve boyacla ait eitli maddeler ile Dou'dan gelen eitli baharatlar alyorlard. Kbrs'n fethinden nce ve sonra iletilen bakr, demir, gm, tuz, al ta gibi madenlerle, kerestecilik ve gemicilik, arap, sabun ve eker sanayii, dericilik ve dokuma ileri Kbrs ekonomisinde nemli yer tutmaktayd. Bacla dayanan arap endstrisiyle turungiller, zm, patates, ttn, zeytin ve harnupun Kbrs'n gelir kaynaklar arasnda nemli bir yeri vardr. Adada hayvanclk da yaplyor olmasna ramen elde edilen et ve st mamlleri ihtiyac karlamad iin bu sektrdeki ak ithalat yoluyla kapatlmaktadr.

43

II- KIBRIS'IN TARH

A- Osmanl Hkimiyetine Kadar Kbrs Msr ve Dou Akdeniz ticaret yollar zerinde yer almas, tarihin bilinen ilk devirlerinden itibaren Kbrs'n nem kazanmas ve bu nemin srekli olmas neticesini dourmutur. Jeolojik devirlerde bir knt neticesinde Hatay blgesinden ayrlp bir ada haline gelen Kbrs'n ilk sakinleri Anadolu'dan gelmilerdir. Adann kuzeyinde ve Karpas Yarmadas zerinde Neolitik devre ait yerleim yerlerinde yaplan kazlar neticesinde elde edilen buluntular, Anadolu'nun Haclar ve atalhyk Neolitik devir yerleim yerlerinde elde edilen buluntularla benzerlikler arzetmektedir. M.. 4000 ylndan itibaren insan unsuruna rastlanlan adann, M.. 3000'de youn bir iskana sahne olduu ve elde edilen eserlerden de bu iskann Anadolu kaynakl olduu anlalmaktadr. te yandan Kbrs'ta eski mezarlardan elde edilen eserler de, Truva kltrnn rndr. lk zamanlarda Kbrs'n mahall teekkller halinde bamsz bir hayat srd anlalmaktadr. Daha sonralar ada ile Msr arasnda kurulan siyas mnsebetler, zamanla tbiiyyet eklini almtr. Msr Firavunu III. Tutmosis tarafndan (1500-1450) Msr'a balanan Kbrs; Msr ve Hititler arasnda srekli bir mcadele konusu olmu ve Kral III. Tundhaliya zamannda (M.. 1320'de) Hitit hakimiyetine girmitir. 120 yl sren bu dnem boyunca Hititler adadan bakr ihtiyalarn karlamlar ve aday srgn yeri olarak da kullanmlardr. Mesel Kral Uhri-Teup (III. Murili), amcas III. Hattuili tarafndan tahttan indirilince Kbrs'a srlmtr. Hitit Devleti'nin M.. 1200 yllarnda yklmasyla Msr Firavunu III. Ramses tarafndan tekrar Msr hakimiyeti altna alnmtr. Bu dnemde Dor istilas nedeniyle Ege'den ve Anadolu'dan gelen bir ksm kavimler Kbrs'ta koloniler kurdular. M.. 1000 tarihlerinde ise bu kolonilerin bir ksmnda bulunan Fenikeliler adann
44

tamamnn hakimiyetini ellerine geirdiler. Fenikeliler'in hakimiyeti M.. 709'da Asurlular'n Kbrs' almalarna kadar devam etti. Bu tarihte kolonizatrler bir araya gelerek Asur hakimiyetini tandlar ve yaplan bir anlamayla vergi vermeye baladlar. Asur hakimiyeti M.. 669'da sona erdikten sonra Kbrs, bir mddet bamsz krallk olarak devam etmise de bu uzun srmedi; tekrar Msr hakimiyetini kabul ettiler. Pers Kral Kombizes M.. 525'de Msr' igal edince Kbrs da Pers hakimiyetine girmi oldu. Makedonyal Byk skender'in M.. 333'te Persler'e kar kazand ssus Sava'ndan sonra Kbrs Makedonya hakimiyetini tand. Byk skender dneminde Kbrs'ta balarnda Nikokles ve Nikokreon'un bulunduu Pafos ve Salamis Krallklar vard. Byk skender'in lmyle Makedonya mparatorluu'nun paralanmas zerine I. Pitolemaios Msr'da Pitoleme Hnedanl'n kurdu. Pitolemeler dneminde ada, yar bamszlk statsyle Msr'a baland. M.. 80'den itibaren Msr'a bamllktan tamamen kurtularak M.. 58'e kadar bamsz bir krallk olarak devam etti. Bu tarihte Romal komutan Marcus Porcius Cata tarafndan Roma mparatorluu hakimiyetine alnd. M.S. 394'de Byk Kostantin'in lmyle Roma mparatorluu'nun paralanmas zerine ada, Dou Roma mparatorluu'nun (Bizans) payna dt. Bizans dneminde ayr bir hkmet kurulmas uygun grlmeyip Fenike, Filistin, Suriye ve Klikya'ya bal bir il haline getirildi. Bizans hakimiyeti ile Kbrs'ta byk deiiklikler meydana gelmi, Hristiyanln douunda bu dini ilk kabul eden Roma vilyetlerinden biri olmu ve Ortodoks Kilisesi kurulmutur. Ancak Katolik-Ortodoks mcadelesi Osmanl fethine kadar devam etmitir. VII. yzylda Bizans snrlarna dayanan slm ordular tarafndan 632-964 yllar arasnda yirmi drt defa kuatlan Kbrs, Halife Hz. Osman dneminde am Valisi Muaviye tarafndan 649 ylnda fethedilerek mslmanlarn hakimiyeti bir anlamayla kabul ettirildi. Bu anlamaya gre Kbrsllar Bizans'a vermekte olduklar 7.200 altn mslmanlara verecek, 45

Bizansllar'la yaplacak savalarda onlara yardm etmeyecek ve mslmanlar Kbrs' s olarak kullanabileceklerdi. Ancak, bir sre sonra Kbrsllar'n Bizans'a yardm etmeleri zerine bozulan anlama, 653'te adaya tekrar sefer dzenlenerek yenilendi. Bu sefer sonunda, adada slm ordusundan bir miktar asker braklmsa da, Halife Yezid dneminde bu asker geriye arld. 688'de Halife Abdlmelik b. Mervan ile mparator II. Justinianus'un yapt anlamayla Kbrs'tan alnan vergiler iki devlet arasnda paylald. Daha sonralar bu vergiler bir ok defa sava nedeni olduysa da, mslmanlar devaml galip geldiler. Emeviler zamannda Kbrs, iki rakip devlet arasnda nisb bir muhtariyeti korumu ve bu devletlere sadece vergi ile balanm idi. Bu durum Abbasi dneminde de devam etti. asr devam eden slam hakimiyeti dneminde Kbrs'ta retim artm ve ada ticaret sayesinde olduka ilerlemitir. 964'te Bizans mparatoru II. Nikeforos Fakos tarafndan Kbrs tekrar geri alnmsa da, bu dnemde yaplan bir anlamayla camiye evrilen mbetlerin ve kutsal yerlerin tannmas Bizansllar'a kabul ettirildi. Bizans mparatorluu'nun zayflamas ve knn hzlanmas

srecinde, eyletlerin teker teker elden kmas Kbrs' da etkiledi. Ermeniler'le yapt savata esir olan mparator Manuel Komnenus'un yeeni ve Tarsus Valisi sak Komnenus, daha sonra mparator olan I. Andronikos tarafndan fidyesi Kbrs gelirinden denmek artyla kurtarld. Fakat, istenilen parann bir ksmnn denmesiyle serbest braklan sak Komnenus kalan parann toplanmas iin grevlendirildii Kbrs'ta halk, Bizans mparatorluu tarafndan Katapon ya da Kbrs Valisi tayin edildiini gsteren sahte belgelerle kandrarak bir yl sonra adann bamszln ve kendisinin imparatorluunu ilan etti. Halk, yedi yl sren Komnenus hakimiyeti mddetince ar vergiler ve basklar altnda ezildi. III. Hal Seferleri'nde ngiltere Kral I. Richard (Arslan Yrekli Richard) tarafndan 1191'de alnan Kbrs, Templar (Templier) valyelerine satld. Bu ynetimden de memnun olmayan Kbrsllarn 1192 paskalya yortusunda isyan etmeleri zerine adada daha fazla kalamayacaklarn anlayan
46

Templar valyeleri, aday I. Richard'a geri verdiler; o da, Kuds Kral Guy de Lusignan' Kbrs Krall'na getirdi. Lusignan ilk olarak Filistin'den getirdii yandalarna arazi balayarak yerini salamlatrd ve adada feodal bir dzen kurdu. Kbrs'ta Lusignanlar'n bulunduu bu tarihlerde Anadolu, Seluklu Trkleri'nin idaresinde bulunuyordu. eitli gda maddelerini Antalya'dan temin eden Lusignanlar, Antalya'nn Seluklular'n eline gemesinden sonra onlarla iyi geinmek zorunda kaldlar. Seluklular ile eitli anlamalar yapan Lusignanlar frsat bulduka anlamalar yine kendileri bozdular. Lusignanlar'n Kbrs'ta gerekletirdikleri en nemli olay; "Kbrs Latin Bapiskoposluu"nu kurmak oldu. Katoliklik Ortodoksluk'u glgelemeye balad. Ortodoks halkn kard isyanlar iddetli bir ekilde bastrld. XIV. yzyln sonlarna kadar sren Latin hakimiyeti, iki talyan ehir devleti olan Cenevizliler ve Venedikliler tarafndan tehdit edilmeye baland. 1372 ylnda Magosa'y alan Cenevizliler 1464 ylna kadar ellerinde tuttular. Memlk Sultan Baybars da 1425 ylndan itibaren Kbrs'a mdahale etmeye balad. Adaya kan Memlk ordusu, 1426 tarihinde Kral Janus'u malup edip esir ald. Ada zerinde Memlklar, Papalk ve talyan ehir devletlerinin giritikleri mcadeleden Venedikliler galip kt. Evlendii Kbrs Kral II. Jacques'n bir yl sonra lmesiyle 1484 ylndan itibaren be yl Kbrs' idare eden Kralie Venedikli Katerina Kornaro, idareyi Venedikliler'e brakarak lkesine gitti. dare Venedikliler tarafndan ele geirildikten sonra Kbrs, Venedik soylularndan seilen bir asker valiyle ynetildi. Kbrs'ta Venedikliler'in hkm srdkleri dnemde her ynden glenmi durumda olan ve zaman zaman adaya aknlar dzenleyen Osmanllar, 1489'da Karpas blgesine bir filo kartarak bir ok ganimet ve esir aldlar. Yavuz Sultan Selim'in 1517 ylnda Msr' zabtetmesi Osmanl Devleti'nin Kbrs'la dorudan mnasebete girmesine sebep oldu. Venedikliler Kbrs iin Memlk Devleti'ne her yl 8.000 duka vergi vermekte idiler. Osmanl ve Venedikliler arasnda yaplan anlama gereince bu vergi, artk Osmanl Devleti'ne verilecekti. Kanun dneminde yaplan bir anlamayla da stanbul'da bulunan Venedikliler'e yeni haklar verilerek Kbrs'tan alnan vergi 47

10.000 dukaya karld. Bununla beraber Venedikliler, Kbrs'n Osmanllar tarafndan alnaca duygusundan kendilerini hi bir zaman kurtaramadlar. 1521'de Rodos Adas'nn Osmanllar tarafndan fethedilmesiyle telaa den Venedikliler, savunma hazrlklar yapmaa baladlar. Bu meyan da, Lefkoe'nin surlar daraltlarak Magosa Kalesi'nin surlarna takviyeler yapld. Bu arada yerli halka basklar btn iddetiyle devam etmekte, halk Venedikliler'in topraklarnda angarya usulyle altrlmakta ve Ortodokslar zorla Katolik yaplmaya allmaktayd. Ar vergiler ve zulm altnda ezilen halk, zalim Venedik ynetiminin yerine dil Trk ynetiminin olmasn tercih etmekteydi.

B- Kbrs'n Osmanl Devleti Tarafndan Fethi Yavuz Sultan Selim'in Msr' fethinden sonra kendisine Dou Akdeniz hkimiyeti yolu alan Osmanl Devleti'nin Girit ve Kbrs Adalar'n da almas asker ve siyas bir zorunluluk halini almt. Sktrldklarnda Kbrs'a snan korsanlar, deniz ticaret gemilerine ve hacca giden yolcu gemilerine saldrarak yol gvenliini yok ediyor ve srekli bir tehdit unsuru oluturuyordu. Ayrca Gney Anadolu, Suriye ve Msr'a yaplmas muhtemel bir dman saldrsnda da adann s olarak kullanlmas tehlikesi vard. Dolaysyla, Kbrs Adas Venedikliler'in elinde kald mddete Dou Akdeniz'de Osmanl hkimiyetinin tam olarak tesisi mmkn olmayacakt. Kbrs'n Ortodoks olan yerli halk Venedik ynetimince Katolik olmaya zorlanyor, ar vergiler altnda eziliyor ve Venedikliler'in topraklarnda angarya usulyle almak zorunda braklyordu. Osmanl Devleti'nin adletli ynetimini bilen halk, frsat bulduka stanbul'a heyetler gndererek kendilerinin bu zulmden kurtarlmasn istiyordu. Osmanl Devleti'nin Girit ve Kbrs Adalar'na olan ilgisini gren ve bu iki ada elinden gittikden sonra byk devlet olma vasfn kaybedeceini bilen
48

Venedik ynetimi, bir taraftan Osmanllar'la iyi geinmeye alyor, dier taraftan da Avrupa'da Osmanllar'a kar giriilen hareketleri el altndan destekleyerek iki yzl bir politika takip ediyordu. Balca gelirini korsanlktan salayan Venedikliler'in zorba idaresi karsnda ada halknn srekli yardm talepleri, II. Selim'e ehzdelii dneminde Msr'dan gnderilen hediyelere el konulmas ve 1563 ylnda Msr Hazne defterdrnn bindii geminin yamalanmas zerine bu tr gasp, yamalama ve taciz hadiselerine son verilmek iin yaplan giriimlerin sonusuz kalmas ve Kbrs'taki Hala Sultan Trbesi'nin gvenceye alnmas gayesiyle adaya bir sefer dzenlenmesi kanlmaz hale geldi. eyhlislam Ebussud Efendi'nin de; "Sbk vilyet-i dr- slm'dan
olup bade-zamnin kffr- hksr mstevl olup medris mescidin harb u muattal ve menbir mahfilin alim-i kfr [] dall ile ml--ml idp nice drl efl-i habse ile dn-i slm'a ihnet kasdn eyleyp ve etrf- leme evz- kabhalarn iat eyleseler pdih- dn-penh hazretleri hamiyyet-i slm muktezsnca diyr- mezkr kffr- d siyh(?) elinden alup dru'l-slm'a ilhk eylemee azmet himmet buyursalar sbk mezkr keferenn tasarruflarnda olan har vilyetler muslaha olundukda ellerine virilen ahidnmede mezkr vilyet dhl olmak ile erat-i Mutahhere mcebince mezkr ahidnme nakzna azmet buyurmalarna mni olur m?" Beyn buyurla. El-cevb: "Asl mni olmak ihtimli yokdur. Pdih- ehl-i slm eazza'llh ensrah tavif-i kefere ile sulheylemei ol vakt mer olur ki; kffe-i mslimne menfaat ola, menfaat olmaycak asl sulh mer deildr. Mhede olunup mebbed yhd muvakkat sulholundukdan sonra menfaat bu zamnda bozlmas enfa grilse elbette bozmak vcib lzim olur. Hazret-i Raslu'llh salla'llhu aleyhi ve sellem Hicret-i Nebeviye'nn altnc ylnda kffr- Mekke ile on yla sulhidp Hazret-i Al kerrema'llh vecheh mekked ahidnme yazup muhede-i mukarrere (?) klndukdan sonra gelecek yl

49

bozmak enfa grilp Hicret'n sekizinde zerlerine varup Mekke-i Muazzama'y feth buyurmlardur. Hazret-i Halfe-i Rabb'l-lemn halleda'llh tel zlle saltanatih al-mefrik'l-mslimn hezmet-i (?) ve eyyedeh Cenb- bi'n-nazari'l-azz Rislet-penh ve'l-feth'l-mbn hmaynlarnda

salla'llh aleyhi ve sellem hazretlerinn snnet-i erfelerine ktiden buyurmlardur. Mstedbi feth-i mbndir. (?) Bi-nyeti'l-lhi'l-meliki'l-muin."

fetvs1 zerine Kbrs'a sefer almasna karar verildikten sonra, Osmanl Devleti adann kan dklmeden ele geirilmesi iin diplomatik teebbslere balad. Bu meyanda Venedik'e gnderilen Divn- Hmayn tercmanlarndan Mahmud Efendi'nin ve Venedik'teki dier Osmanl tebeasnn ilikilerin gerginlemesiyle tutuklanmas zerine, mukbil olarak Osmanl Devleti de stanbul'da bulunan Venedikli tcir, konsolos ve konsolosluk memurlarn tutuklayarak Venedik ticaret gemilerine el koydu. Bu arada Osmanl Devleti, Kbrs Seferi srasnda dier lkelerle problem kmamas iin bir takm siyas ve asker giriimlerde bulunmu; 1568'de Avusturya'yla sekiz yllk bar, 1569'da Fransa'yla II. Kapitlasyon ve 1570'te de Rusya'yla dostluk anlamalar imzalamt. laveten, Klis ve Hersek snrlarnda gvenlik artrc nlemler alp donanmay glendirmek iin giriilen faaliyetleri de hzlandrmt. stanbul'daki sefer hazrlklarn farkeden Venedik Elisi Antonio Barbaro, bir yandan durumu Venedik Senatosu'na bildirerek nlem alnmasn isterken, dier yandan da olay Sokollu nezdinde protesto etti. 1570 ubat aynda Sokollu Mehmed Paa ile Venedik Elisi Barbaro grmelerde bulunmak zere Venedik'e ikinci bir elinin gnderilmesinde anlatlar. 11 ubat 1570'de Venedik'e gnderilen Divn- Hmayn avularndan Kubad avu, gtrm olduu notay 18 Mart 1570'de Venedik Senatosu'na sundu. ltimatom nitelii tayan notada; "Kbrs Adas'nn Venedik'e 2.000 mil uzaklkta olduu, Dalmaya blgesinde Venedikliler'in Osmanl snrlarna saldrd, Akdeniz'de tccar ve hac gemilerine saldran korsanlarn Kbrs'a snd ve Venedikliler iin gereksiz olan bu adann ellerinde tutulmasnn
1 Bayezt Devlet Ktphanesi, Umm 2757, varak 100 a.

50

dostlua smayaca" belirtilerek; "bu gibi olaylarn nlenmesi ve barn korunmas iin teminat olmak zre adann Trklere terkedilmesi" istenmekte "Aksi halde savan kanlmaz olaca" sert bir dille bildirilmekte idi. Senato bunu reddetti. Kubad avu Senato'nun olumsuz cevabn 5 Mays 1570'de stanbul'a getirdi. Durumun vehametini kavrayan Venedikliler, Avrupa devletleriyle temasa geerek destek araylarna giritiler. Bu teebbsler sonunda Papalk, Venedik ve spanya, Osmanl Devleti'ne kar l bir ittifak yaplmasn kararlatrd. Malta valyeleri, Sicilya Krall, Genova Cumhuriyeti ve Savva Dkal da bu ittifaka birer ikier gemiyle sembolik olarak katld. Bir taraftan diplomatik faaliyetler srerken dier taraftan stanbul'da sefer hazrlklar btn hzyla aralksz devam ediyordu. Kbrs Seferi'ne Serasker olarak Vezir Lala Mustafa Paa, tecrbesine binen de denizdeki donanma faaliyetine Vezir Piyale Paa tayin edildi. 1570 Mart ay geldiinde Osmanl Donanmas tedarik grp filo halinde Ege ve Akdeniz'e hareket etti. lk filo Murad Reis komutasnda, ikinci filo Piyale Paa komutasnda ve donanmann en byk blmn oluturan nc filo da Kaptan- Dery Mezzinzde Ali Paa'nn komutasnda idi. Serasker Lala Mustafa Paa'nn da bulunduu son filonun denize alma trenine II. Selim bizzat katld. Bu arada aralarnda aldklar karar gerei Girit'in Suda Liman'nda birleecek olan mttefik donanmas, ittifaka dahil glerden sadece Venedik Donanmas'nn blgeye gelmi olmas dolaysyla Osmanl Donanmas'na mdahale edemedi. 1570 Austosu'nda bir araya gelebilen mttefik donanmas deiik ksmlardan 206 gemi, 1.300 top, 16.000 asker ile 36.000 gemici ve krekciden oluuyordu. Osmanl Donanmas ise; 180 kadrga, 10 mavna, 170 bara ile karamrsel denilen kk deniz paralarndan olmak zre toplam 360 gemiden oluuyordu. Haziran aynda Fenike Liman'na gelen Osmanl Donanmas, 20 gnlk bir moladan sonra buraya sevkedilen Anadolu sipahileri ile 2 Temmuz 1570'de adaya ilk karmay yapt. 3 Temmuz'da Tuzla'nn ele geiriliinin ardndan 27 Temmuz'da Lefkoe kuatldysa da, kalenin fethindeki gecikme ve glk 51

dolaysyla takviye olarak Donanma'dan getirilen kapkulu ocaklarnn da katlmyla Lala Mustafa Paa tarafndan 9 Eyll 1570'de ancak fethedilebildi. Bu srada mttefik donanmas Meis adasna kadar gelmi ve Lefkoe'nin dt haberini alarak geri dnmt. te yandan Venedikliler bo durmuyor, hem Papalk nezdinde diplomatik destek araylarnda bulunuyor hem de bar iin Osmanl Devleti'ne mracaat ediyordu. Sokollu Mehmed Paa ise onlarn bu taleplerini ancak Magosa'nn fethinden sonra grmek zere reddetti. Lefkoe'nin dmesinden sonra Magosa dnda btn Kbrs teslim oldu. 1570 yl Ekim ay ortalarnda Magosa zerine yryen Osmanl ordusu ehri muhasara altna ald. Kaleye deniz tarafndan gelmesi muhtemel yardmn nn kesmek ve ani dman baskn ihtimalini yok etmek gayesiyle Piyale Paa Rodos aklarnda bekliyordu. Ancak yaklaan k mevsimi dolaysyla Piyale Paa, Arap Ahmed Paa komutasnda krk kadar kadrga braktktan sonra adadan ayrld. Kbrs'ta ise yalnz Serdar Lala Mustafa Paa kalmt. K mevsimi getikten sonra stanbul'dan Mezzinzde Ali Paa ve Pertev Paa kumandalarnda iki donanma Akdeniz'e karld. Bu donanmalarn desteini alan Lala Mustafa Paa da Magosa'y iyice sktrd. Nihayet Kale Komutan Bragadino 4 Austos 1571'de be maddelik anlamayla kaleyi teslim etti ve bylece Kbrs'n fethi tamamlanm oldu.

C- Osmanl Dnemi Fetihten sonra Lefkoe merkez olmak zere Kbrs idr ynden bir "Beylerbeyilik" statsne alnarak tahrir olunup, Avlonya Sancakbeyi Muzaffer Paa Beylerbeyi tayin edildi. Baf, Magosa ve Girne'nin sancak haline getirildii adada, beylerbeyiliin gelimesi ve savunmasnn glendirilmesi gayesiyle de Aliye, Tarsus, il, Zlkadriye ve Sis sancaklar da Kbrs'a baland. Adada, "Kbrs Kanunnmesi" hazrlanncaya kadar "Karaman Vilyeti Kanunnmesi" uygulanacakt.
52

Lala Mustafa Paa Kbrs'tan ayrld zaman geride kalan asker says 3.779 idi. Devlet, bunlarn adada yerlemelerini zendirici bir takm uygulamalara gitti. Askerler dnda adada grev alan defterdar, kad, tezkireci vs. gibi bir ksm memurlar da, grevleri dolaysyla aileleri ile birlikte Kbrs'ta bulunmakta idiler. Adann asker bakmdan takviyesi yannda, nfus olarak da Trk isknna ihtiya duyuluyordu. Fetih ve ncesi dnemde yerlerini terkederek dalk blgelere snm olan yerli halktan geri dnmek isteyenlere her trl kolaylk gsterilip yardmlar yapld. Btn bu tevik ve tedbirlere ramen istenilen sonu alnamad. 1572 tarihinde yaplan bir nfus tespit almasna gre Mesarye ve Mazato blgesindeki 76 kyde kimsenin yaamad grlmt. Bu sebeple, dier yeni fethedilen blgelerde yapld gibi adaya, Anadolu'dan Trk gmenler getirilip bu ve bunun gibi bo yerlere yerletirilerek ya da iki yl vergiden muaf tutuldu. Osmanl Devleti fethettii her yerde Trk adaleti ve idar dzeninin salanabilmesi iin tedbirler almtr. Bunlarn banda; nce orann tahririnin yaplmas, kanunlarn dzenlenmesi, vergi sisteminin slah edilmesi gelmektedir. Bu dzenlemelere paralel olarak bir de iskan politikas yrtlmtr. Bu iskan genelde kendi rzalaryla gidenleri kapsad gibi, iskana tabi tutulan yre ahalisinden her on hnede bir hne olmak zere tespit edilen miktarn "srgn" denilen usulle nakli eklinde de olmutur. skana tabi tutulanlar belli bir sre vergilerden muaf tutulmak ve yerletikleri yerler kendilerine mlk olarak verilmek gibi artlarla nakledilmitir. Kbrs'n fethinden sonra da buna benzer bir metod takip edildi. Naklin gereklemesi ve gideceklerin teviki asndan adann ikliminin gzelliinden, topraklarnn her trl ziraate elverili olduundan bahsedilerek bir nevi propaganda yapld. Kbrs'a genel iskn 22 Eyll 1572 (13 Cemziye'l-evvel 980) tarihli hkmle balad. Bir sretinin de Aliye, Manavgat, il, Bozok ve Teke kadlarna gnderildii bu hkmde; "Karaman, Anadolu ve Zlkadriye 53

eyletlerinde bulunan kasabalarda her on aileden birinin nakli" isteniyordu2. 1572'de yaplan kaytlara gre Kbrs'a gnderilmek zere Aksaray'dan 225, Beyehir'den 262, Seydiehir'den 202, Andu'dan 145, Develihisar'dan 197, rgp'den 64, Kohisar'dan 88, Nide'den 172, Bor'dan 69, Ilgn'dan 48, shakl'dan 87 ve Akehir'den 130 olmak zre toplam 1.689 aile belirlenmitir3. Bu ekilde Kbrs nfusunun takviyesi maksadyla gmen nakli uzun mddet devam etmitir. Magosa Kalesi hari, adann fethinin kolay olmasnda yerli halkn yardmlarnn da byk rol olmutu. Hatta adann ileri gelenlerinden bazlar, Girne'nin kan dklmeden ele geirilmesinde etkili olmular ve bunlara baz vergilerden muaf olduklarna dair belgeler verilmiti. Kbrs'ta asker ve idareci olarak bulunanlara ada halknn mal durumlarn kuvvetlendirmeleri iin hi bir gayretten saknmamalar ve onlar korumalar tavsiye edildi. Fetihten sonra karlan "Kbrs Kanunnmesi"yle (23 Zilhicce 979) Venedik dneminde can, mal ve rzlarndan emin olmayan Kbrs Rumlar, Trk ynetiminde emniyet ve huzura kavutular ve Venedikliler dneminde verdikleri verginin yarsn vermekle ykml klndlar. Feodal sistemin kaldrlarak lordlarn yzyllardr esiri olan halkn esaretten kurtarld adada Osmanl Devleti'nin ada halknn hukuk nizmnda yapt en byk deiiklik, uzun zamandan beri devam eden cretsiz mecburi alma angaryasn kaldrmak oldu. te yandan Lusignanlar ve Venedikliler dneminde halkn elinden alnan din hrriyet geri verilerek srgnde olan Ortodoks bapiskoposunun adaya dnmesine msade edildi. Osmanllar'da bo veya ekilebilen btn araziler mr arazi olarak hkmdarn ahsna aitti. Bo araziler; adann korunmas ve savunmas iin adada oturmak artyla dirlik olarak timar sahiplerine verildi. Yerli Hristiyanlarn ev, dkkan ve baheleri ahs mlkleri kabul ediliyordu. Arazi ise padiahn ahs mal olmakla birlikte reaynn bu topra ilemesine izin

2 BOA., Mhimme Def., nr. 19, s. 334-337. 3 BOA., Kmil Kepeci Tasnifi nr. 2251.

54

veriliyor, ancak topran gelirinden belli miktar r demekle ykml tutuluyordu. Fetihten sonra yeni bir mlk yapya kavuan Kbrs, Lefkoe idare merkezi olmak zere 16 kazya ayrld. Bunlar Tuzla, Limasol, Piskopi, Gilan, Evdim, Magosa, Karpas, Da, Deirmenlik, Baf, Kukla, Hrsofi, Omorfa, Mesarye ve Girne kazlardr. Kbrs Beylerbeyilii'nin beylerbeyilik stats 1670 ylna kadar devam etti. Girit Sava (1645-1669) yllarnda nfusun azalmas ve ticar hayatn bozulmas Kbrs Beylerbeyilii gelirlerinde de sebep oldu. Bu nedenle ada, 1670 ylnda Kaptanpaalk'a baland. Bu dnemde vergi toplamakla grevli olan aalar arasndaki rekabet neticesinde artan huzursuzluk 1685 ylnda kendini Boyacolu Mehmet syan eklinde da vurdu. 1687'de bastrlan bu isyanda Kaptanpaalk ynetiminin yetersizlii grlerek ada, sadrazama "has" olarak verildi. ok gemeden 1785 ylnda ise sadrazam hass olmaktan karlarak Divn- Hmayn'a bal bir muhassllk haline getirilen Kbrs, bu staty 1839 ylnda Tanzimat'n ilanna kadar korudu. Tanzimat sonrasnda Cezyir-i Bahr-i Sefd eyletine bal bir sancaa dntrlp idaresine "kaymakam" nvanyla bir mutasarrf tayin olundu. 1861'de Cezir-i Bahr-i Sefd eyletinden ayrlarak 1878'de adann ngiltere'ye devrine kadar stanbul'a bal bir mutasarrflk olarak kald. Ada Rumlar 308 yllk Trk idaresinde (1570-1878) varlklarn koruduklar gibi ekonomik, kltrel ve hatta siyas bakmdan da gelime imkann bulmulardr.

D- Kbrs'n ngiltere'ye Kiralanmas Osmanl Devleti, 1853-1856 tarihleri arasnda yl devam eden Krm Sava'nda ngiltere, Fransa ve Piyemonte (talya) ile ibirlii yaparak Rusya'ya kar galip gelmiti. Sava sonunda 1856 ylnda yaplan Paris Anlamas'yla 55

Osmanl Devleti, Avrupa Devletler Hukuku kapsamna alnarak bamszl ve toprak btnl garanti altna alnd. Bylelikle Osmanl Devleti, 18. yzyldan beri gittike artan Rus basksndan ksa bir sre iin de olsa kurtulmu oldu. 19. yzyln sonlarnda dnemin iki smrge imparatorluu olan ngiltere ile Rusya, Ortadou'daki menfaatleri bakmndan birbirleriyle byk bir atmann iine girmilerdi. Rusya niha hedefi olan stanbul'a girmek ve Boazlar almak dncesinin yansra, Kafkasya zerinden skenderun ve Basra Krfezleri'ne inmeyi de tasarlamaktayd. Rusya'nn bu politikas, Osmanl Devleti'nin gneyini hayat blge olarak gren ngiltere'nin menfaatlerine uygun dmemekteydi. 1875'de balayan Hersek syan'nn sonunda Osmanl Ordusu baar kazanmasna ramen Rusya'nn 31 Ekim 1876'da verdii ltimatom ile mtareke imzalamak zorunda brakld. Bosna-Hersek ve Bulgaristan meselelerinde Rusya, ngiltere, Fransa, Avusturya-Macaristan, Almanya ve talya tarafndan akdedilen Londra Protokol'nn (31 Mart 1876) Osmanl Devleti tarafndan reddedilmesi sonucu zaten ite ve dta byk skntlar iinde olan Osmanl Devleti, 1877 yl banda Avrupa devletlerinin desteini de tamamen kaybetmi oldu. Bunun zerine Rusya, Osmanl Devleti'ne 24 Nisan 1877'de sava ilan etti. 1877-78 Osmanl-Rus Sava'nda yenilgiye urayan Osmanl Devleti, byk toprak kayplarna sebep olan Ayastefanos Anlamas'n imzalamak zorunda kald. 3 Mart 1878 tarihinde imzalanan bu anlama ile Rusya'nn Slavclk politikas byk bir zafer kazanm, Osmanl Devleti'nden nemli bir toprak ktlesi kopararak Balkanlar'da nfuzunu arttrmt. Ayastefanos Anlamas ile Rusya'nn elde ettii askeri ve politik g, ngiltere'nin Ortadou'daki emellerini tehdit etmekte idi. 19. yzyln balarndan itibaren Msr ve Dou Akdeniz'le yakndan ilgilenmeye balayan ve Kbrs zerinde de hesaplar olan ngiltere, harekete gemek ihtiyac duydu ve bu gnlerde mevcut statkoda Kbrs'n yeri ve adann ky ile balantsn
56

salayacak skenderun'un alnmas fikri ngiliz kabinesinde tartld. Tartmada muhalif gre sahip olup istifa etmek zorunda braklan Hariciye Nazr Lord Derby'nin yerine Kbrs'n igalinden yana gr belirten Lord Salisbury getirildi. Yeni Hariciye Nazr, Ortadou'da artan Rus basks zerine pasif kalma yerine, aktif olarak kar kma eilimindeydi. ngiltere, anlamalarla tespit edilip Avrupa devletleri tarafndan garanti edilmi olan statkonun Rusya tarafndan bozulduunu belirterek Ayastefanos Anlamas'nn yeniden gzden geirilmesini neriyordu. Bu balamda, 3 Mays 1878'de Rusya'nn Londra Elisi Kont Shuvalos Diileri Bakanl'na arlarak ngiltere'nin tekliflerini ieren bir nota verildi. ngiltere tarafndan Rusya'ya verilen notayla; Ayastefanos Anlamas'nn artlarna itiraz edilmekte, Bulgaristan Prenslii'nin kltlmesi ve Rusya'nn Dou Anadolu'dan ekilmesi teklif edilmekteydi. Rusya ise; 22 Mays 1878 tarihinde ngiliz notasna verdii cevapta Dou Anadolu'nun terki dnda ngiltere'nin tekliflerini kabul ettiini bildirdi. Hariciye Nazr Salisbury 16 Mays 1878'de ngiltere'nin Kbrs'a yerlemesini salayacak artlar aratrmak zere stanbul Elisi Henry Layard'a bir talimat gnderdi ve bu tarihten sonra Londra ile stanbul arasnda gizli bir haberleme trafii balad. te yandan, 22 Mays 1878'de Rusya'dan ald cevapla ngiltere'nin, Ayastefanos Anlamas'nn ar olan artlarnn tadili veya Rus emellerinin durdurulmas gibi vaatlerle Osmanl'ya nfuz imkan domutu. 25 Mays 1878'de Layard, hkmeti tarafndan gnderilen ve Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda ittifak teklifini ieren mektubu saraya sundu. Bunu, ngiltere'nin Osmanl Devleti'ni destekleyebilmesi iin Anadolu'ya Malta adasndan daha yakn bir s verilmesi gerektiini bildiren ikinci mektup ve nihayet bu yakn yerin Kbrs olabileceini belirten nc mektup takip etti. Bu mektuplarla stanbul'un olaya yeteri derecede sndrldn dnerek Mabeyn Miri Sait Paa'nn tavassutuyla II. Abdlhamid ile gizli bir grme yapan Henry Layard, gelirinin yine Osmanl Hazinesi'ne verilmesi artyla Kbrs adasnn geici olarak ngiltere'ye terkedilmesi konusunda padiah ikna etti. ngiltere mdahalesini o gnk 57

artlarda uygun bulan II. Abdlhamid, Sadrazam Sadk Paa ile Hariciye Nazr Saffet Paa'y ngiliz Elisi Layard'la grmek zere grevlendirdi. 26 Mays tarihinde taraflarca varlan mutabakat zerine, Osmanl Devleti adna Hariciye Nazr Saffet Paa, Byk Britanya ve rlanda Birleik Krall adna Eli Layard iki maddelik anlamay 4 Haziran 1878'de imzaladlar. Anlama metni yledir: * "Cezre-i mezkreye dir Devlet-i Aliyye ile ngiltere beyninde 6 Receb 295 ve 4 Haziran 1878 trhinde akdedilmi olan iki mddeyi mil mukvele-nmenin Trke ve Franszca sretleridir.4

Birinci mdde: Rusya Devleti Batum ve Ardahan ve Kars veyhd mevk-i mezkreden birini yed-i zabtnda tutup da ileride her ne vakit olursa olsun muhede-i katyye-i sulhiyye ile tayn olunan Asya memlik-i hnesinden bir ksmn daha zabt ve istlya tasadd edecek olursa ol hlde ngiltere Devleti memlik-i mezkreyi silh ile muhfaza ve mdfaa etmek zre Saltanat- Seniyye ile birlemeyi taahhd eder ve buna mukbil zt- hazret-i pdih dahi Memlik-i Mahrse'de bulunan tebaa-i Hristiyniyye ve sirenin hsn-i idre ve himyelerine mteallik ileride devleteyn beyninde kararladrlacak olan slht- lzimeyi icr edeceini ngiltere Devleti'ne vad ile berber devlet-i mrun-ileyhy taahhdt- vkasnn icrsnca lzm gelen vesiti temn edebilecek bir hle koymak iin kendisine Kbrs cezresini tahss ve asker ikmesiyle cezreyi idre etmesine muvfakat eyler. kinci mdde: bu mukvele-nme tasdk olunacak ve tasdk-nmeleri dahi bir ay zarfnda ve mmkn olduu hlde daha evvelce tet edilecekdir. Tasdkan li'l-makl tarafeyn murahhaslar ibu mukvele-nmeyi imz ve temhr etmilerdir."
4 Kbrs Meselesi, Hariciye Nezreti yay., stanbul 1335.

58

Anlamayla Kbrs idaresi ngiltere'ye braklmakla beraber Osmanl Devleti'nin ada zerindeki mlkiyet hakk ortadan kalkmyordu. Ayrca, 1 Temmuz 1878'de yaplan sekiz maddelik bir ek anlamayla Rusya'nn Kars ve Dou Anadolu'yu terketmesi durumunda ngiltere'nin Kbrs' tahliye edecei kayd altna alnd:

"Ek anlama:5 Kbrs Adas'nn idresine ve asker ikmesine mteallik olan erit-i tiyeyi ngiltere'nin muvfakat eyledii tarafeyn-i mtekdeyn beyninde mukarrerdir. Evvelen: Adada kem-kn bir mahkeme-i eriyye bulunacak ve bu mahkeme adann ahl-i slmiyyesi'ne id meslihden yalnz meslih-i eriyyeyi ryete devm eyleyecekdir. Sniyen: Cevmi-i erfe ve slm mezrl ve mekteblerine ve adada bulunan sir tesst- dniyyeye id emlk ve arzye ngiltere Hkmeti tarafndan tayn olunacak bir memr ile birlikde idre etmek zre Evkf- Hmayn Nezreti dah ahl-i slmiyye-i cezreden birini memr tayn eyleyecekdir. Slisen: ngiltere, masrif-i idre karldkdan sonra vridtn el-yevm fazla kalan mikdrn sene be sene Bb- l'ye tediye edecek ve bu fazla geen be senenin yirmi iki bin dokuz yz otuz alt keseye tayn olunan hatt- mutavasst vridt zerine hesp ve tayn ve mezkr fazladan sonra usl vechile tahkk klnacak ve bunun yeknundan mezkr be senede arz-i emriyye ve evkf- hmaynun satlmasndan vey iltizma verilmesinden hsl olan aka hric tutulacakdr.

5 A.g.e.

59

Rbian: Bb- l Kbrs'da bulunan arz-i emriyyeyi ve evkf- hmaynu serbestce frht ederek vey iltizma vererek bunlardan hsl olacak aka nc bendde zikrolunan vridt- cezre dhilinde tutulmayacakdr. Hmisen: ngiltere Devleti, umr- nfa ve sir fide-i ummiyye maksdna mebn lzim gelen arzyi ve arz-i gayr-i mezray kymet-i mnsibe ile almak iin hakk- mbyaay iktiz eden memrlar vstasyla icr edebilecekdir. Sdisen: Eger Rusya Kars ve muhrebe-i ahrede Ermenistan'da zabtetmi olduu sir yerleri Devlet-i Osmniyye'ye reddedecek olursa Kbrs Adas ngiltere tarafndan tahliye edilecek ve 1878 senesi Hazran'nn drd trhli mukvele-nmenin dahi hkm olmayacakdr. 1 Temmuz 1878" * Sultan II. Abdlhamid anlamay "Hukk- hneme halel gelmemek artyla muhedeyi tasdk ederim" diye tasdik ettiini belirtti. Sultan II. Abdlhamid anlamann yrrle konulmas hususunu 13 Temmuz 1878 tarihinde balayan Berlin Konferans sonrasna brakmay dnyor idiyse de, Salisbury'nin tehditleri zerine imzalamak zorunda kald. Bahr-i Sefd Valisi Sdk Paa ile Kbrs Mutasarrf Ahmed Paa'ya durumu bildirir fermanlar gtrmekle grevli Sami Paa, Kbrs'a ngiliz donanmasna ait bir filonun 4 Temmuz'da Larnaka Liman'na varndan sonra ancak 10 Temmuz'da ulaabildi ve sz konusu ferman 12 Temmuz 1878 tarihinde ngiliz amiralin huzurunda okunarak 308 yllk Osmanl idaresi sona ermi oldu. * Kbrs'n ngiltere'ye devri ile ilgili ferman:6 Emr-i l

6 BOA., Nme-i Hmyn Defteri, nr. 14, s. 5.

60

Efhm- vkely Devlet-i Aliyyem'den Cezir-i Bahr-i Sefd Vilyeti Vlsi olup birinci rtbe Mecid ve Osmn nin- z-nlarn hiz hmil olan Vezr-i diryet-semrim Sdk Paa [dme] icllhya ve mr-i mrn- kirmmdan Kbrs Cezresi Mutasarrf ve mezkr Mecid nin- znnn nci rtbesinin hiz hmili Ahmed Paa dme ikblhya ve Lefkoe nib ve mftsi zde lmhmya ve az-y meclis ve mutebern- ahl zde mecdhme hkm ki: Kbrs cezresinin esbb- malmeden dolay sret-i muvakkatede kendlerine teslmi ngiltere devlet-i fahmesi cnibinden arzu v iltims olunmu ve keyfiyyet Meclis-i Hss- Vkel-y Fihmm'da lede'l-mzkere Devlet-i Aliyye ile devlet-i mrun-ileyh beyninde mine'l-kadm der-kr olan revbt- dost v musft iktizsnca Devlet-i Aliyyem hakknda olan efkr u niyyt- hayr-hhnesinin imdiye kadar pek ok srn delil-i filiyye ile isbt eylemi olduundan bu cihetle devlet-i mrun-ileyhnn cezre-i mezkreyi sret-i muvakkatede tasarruf eylemesi cb- hl maslahata muvfk olacandan ol bbda tanzm olunan sened mcebince adada kem-kn bir mahkeme-i eriyye bulunmak ve bu mahkeme adann ahl-i slmiyyesi'ne id ve meslih-i eriyyeyi ruyete devm eylemek ve cevmi- erfe ve slm mezrl ve mekteblere ve adada bulunan sir tesst- dniyyeye id emvl emlk arzyi devlet-i mrun-ileyh tarafndan tayn olunacak bir memr ile birlikde idre etmek zre Evkf- Hmayn Nezret-i Cellesi tarafndan ahl-i slmiyye-i cezreden biri memr tayn olunmak ve cezre-i mezkrenin el-yevm taraf- Devlet-i Aliyyem'e it etmekde oldu mrettebt- hnem yeknundan masrift- mahalliyye ihrc klndkdan sonra fazla kalacak mikdr sene be-sene taraf- Devlet-i Aliyyem'e tediye olunmak ve cezre-i mezkrede bulunan arz-i mriyye ve vakfiyye serbestce frht olunarak vey iltizma verilerek bunlardan hsl olacak aka vridt- mezkre dhlinde tutlmamak ve devlet-i mrun-ileyh umr- nfia ve sir fide-i ummiyye maksdna mebn lzim gelen arzyi ve arz-i gayr-i mezray kymet-i mnsibe ile ve memrlar vstasyla mbyaaya mezn olmak erit ile cezre-i mezkre idre-i muvakkatesinin devlet-i mrun-ileyh 61

memrlarna teslmi bi't-tensb keyfiyyet taraf- eref-i mlkneme arz ile lede'l-istzn ol vechile icrs hussuna irde-i seniyye-i mlknem mteallik ve eref-sudr olmu olmala siz ki vl-i mr ve mutasarrf u nib ve mft ve sir-i mm-ileyhimsiz, blda beyn olundu zre cezre-i mezkre idre-i muvakkatesinin devlet-i mrun-ileyhya teslmi hussuna mbderet ve bu bbda hlf- rz-y hneme bir gne hl hareket vuka gelmemesine ihtimm u dikkat eyleyesiz. Tahrran fi'l-yevmi's-selsn, min-ehri Cumde'l-hra, li-sene hamse ve tisne ve mieteyn ve elf." Her ne kadar adann mlkiyeti Osmanl Devleti'nde kalmak artyla ynetimi geici olarak ngiltere'ye verilmise de, bu husus kat zerinde kald ve ngiltere, bir anlamayla artl olarak girdii aday 15-16 Austos 1959'da Kbrs Cumhuriyeti iln edilinceye kadar elinde tuttu.

E- ngiliz Dnemi Osmanl Devleti'nin Kbrs' ngiltere'ye devretmesinden sonra Kbrs Trk ve Rum halklarnn ilikilerini belirleyen en nemli etken Kbrs Rumlar'nn "enosis" mcadelesi olmutur. Adann ngilizler'e kiralanmasnn, "enosis" yolunda nemli bir aama olduunu dnen Rumlar, Yunanistan'n da youn tahrikleriyle ilhak faaliyetlerini hzlandrmaya balamlardr. Nitekim ngiliz yksek komiseri daha adaya admn atar atmaz, kendisini karlayan bapiskopos bakanlndaki Rumlar, ynetim deiikliini sevinle karladklarn, nk ngiltere'nin Ege adalar gibi Kbrs' da Yunanistan'a vereceine inandklarn belirtmilerdir. stanbul'daki ngiliz Bykelisi Layard, 1 Austos 1878 tarihinde Dileri Bakan Lord Salisbury'e gnderdii bir raporda "Rumlar Trkleri her eyden yoksun brakmak ve adadan kovmak gayesiyle byk aba
62

harcayacaklardr. Btn Kbrs topraklarn elde etmek iin her trl sahtekarl yapacaklar ve bylece Kbrs' Yunanistan'a balamak isteyeceklerdir" eklinde grlerini bildiriyordu. Bykeli Layard gzleminde yanlmam ve ngiliz ynetimi ile birlikte adann Yunanistan'a ilhak almalar artmtr. ngiliz kraliesi tarafndan adann idaresine memur edilen Sir Garnet Wolseley, kendisine bal kuvvetlerle 22 Temmuz 1878 tarihinde Larnaka'dan karaya karak grevine fiilen balad. Adadaki Trk valisinden grevi devraldktan sonra alt idar blgedeki Trk kaymakamlarn yerine ngiliz memurlar tayin ederek mahkemelerde ve idar ilerde ngilizce'nin yan sra Trke ve Rumca'y da resm dil olarak kabul etti. ngiltere'de Kraliyet kolonileri iin karlan "Konsey Emirnmesi"ne gre yksek komiser, adada kraliyet hkmeti tarafndan tayin edilecek "Kavann Meclisi"nin onayyla kanun yapabilecekti. Balangta, Osmanllar'daki "Divn"a benzeyen Kavann Meclisi; drt ngiliz memur ve halk temsilcisinden oluuyorken, daha sonralar bu meclisin yerini 9 Rum, 3 Trk ve 6 ngiliz'den oluan "Ter Meclisi" ald. Trkler adann Yunanistan'a verilecei endiesi ile ngiliz idaresine destek olduklar halde, ngilizler reorganizasyon ve tensikt maskesi altnda i bandaki Trkleri emekliye sevk edip yerlerine Rum memurlar tayin ettiler. Bunun neticesi olarak ekonomik skntya giren Kbrs Trk halknn bir ksmnn adadan ayrlarak Anadolu'ya g etmesi adadaki nfus dengesinin Trkler aleyhine bozulmasna neden oldu. Osmanl Devleti'nin Birinci Dnya Sava'na Almanya'nn yannda katlmasyla ngiltere 5 Kasm 1914 tarihinde Kbrs' tek tarafl olarak ilhk etti. Osmanl Devleti ise bu ilhk sadece protesto etmekle yetindi. Bu durum karsnda ngiliz tbiiyetine girmek istemeyen 8.000 kadar Trk ailesi Anadolu'ya g etti. 63

ngiliz idaresinin Rum yanls tutumunun tahrik ettii, Rumlarn "enosis" emellerini gerekletirme almalarn nlemek iin tekilatlanma ihtiyac duyan Kbrs Trkleri 10 Aralk 1918'de Kbrs Mfts Hac Hfz Ziy Efendi bakanlnda "Meclis-i Mill" adn verdikleri bir meclis toplayarak "Adann yeniden Osmanl Devleti'ne verilmesi gerektii"ni akladlar. Bu toplantda "Trk haklarnn korunmas" iin, Paris'te yaplacak olan Bar Konferans'na gnderilmesi kararlatrlan Hac Hfz Ziy Efendi'nin Kbrs'tan ayrlmasna ngiliz idaresi izin vermedi. 15 Mays 1919 tarihinde Yunanistan'n zmir'e saldrarak Bizans' yeniden canlandrmak istemesi "enosis" duygular glenen Kbs Rumlar'na bir heyecan getirmiti. Yunanllarn zmir'de hezmete uramas zerine, kin duygular daha da krklendi. 25 Mart 1921 tarihinde Omorfa'nn Filya kynde Kbrs'n Yunanistan'a ilhkn istedikleri ilk plebisit ve daha sonra yaptklar mracaatlar ngilizlerce reddedildi. stikll Sava kazanldktan sonra 23 Temmuz 1923'te imzalanan Lozan Anlamas ile tilaf Devletleri tarafndan resmen tannan Trkiye Cumhuriyeti, Kbrs'n ngiliz mlk olduunu kabul etti. Bu anlamann 16, 20 ve 21. maddeleri Kbrs ile ilgilidir: "Madde 16: Trkiye ibu muhedede aklkla belirtilen hususlar dnda bilcmle arazi zerinde ve bu araziye bal kezlik ibu muhede ile zerlerinde kendi hkimiyet hakk tannm olan adalardan gayri cezreler zerinde (-ki bu arazi ve cezrelerin mukadderat ilgililer tarafndan tayin edilmi veya edilecektir-) her ne mahiyette olursa olsun hiz olduu btn hukuk ve mstenidatndan feragat ettiini beyan eyler. bu maddenin hkmleri komuluk mnasebetiyle Trkiye ile hem-hudud memleketler arasnda kararlatrlm veya kararlatrlacak olan zel hkmleri ihll etmez."

64

"Madde 20: Trkiye Hkmeti Kbrs'n Britanya Hkmeti tarafndan 5 Kasm 1914'te ilan olunan ilhakn tandn beyan eyler." "Madde 21: 5 Kasm 1924 tarihinde Kbrs adasnda oturan Trk tebaas mahall kanunun tayin ettii artlar dairesinde ngiliz tbiiyetine sahip ve bu yzden Trk tbiiyetini kaybetmi olacaklardr. Bununla beraber ibu muahedenmenin meriyyet mevkiine girdii gnden itibaren iki yllk bir mddet zarfnda Trk tbiiyetinde kalmakta serbest olacaklardr. Bu taktirde bu haklarn kullandklar tarihi takib eden 12 ay zarfnda Kbrs adasn terketmeye mecbur olacaklardr. Bu muahedenmenin yrrle girdii tarihte Kbrs adasnda oturmakta olupda yerli kanunun tayin ettii artlar dairesinde yaplan mracaat zerine belirtilen tarihte ngiliz tbiiyetini ihrz etmi veya etmek zere bulunmu olan Trk vatandalar da bundan dolay Trk tbiiyetini kaybetmi olacaklardr. uras phesizdir ki, Kbrs Hkmeti Trk Hkmeti'nin rzas olmakszn Trk tbiiyetinden baka bir tbiiyet ihraz etmi olan kimselere ngiliz tbiiyetini vermekten kanmak yetkisine hiz olacaktr." Kbrs'n ngiltere'ye ilhkn da ieren Lozan Anlamas ngilizler tarafndan 6 Austos 1924 tarihinde tasdik edildi. 10 Mart 1925 tarihinde de Yksek Komiserlik makam kaldrlarak yerine valilik makam ihdas edildi. Lozan Anlamas ile Trkiye Cumhuriyeti vatandalna gemek isteyen Kbrsl Trklere iki yllk bir sre tannmas zerine, ngiliz idaresinden memnun olmayan ok sayda Trk anavatan Trkiye'ye g etti. 1925'ten 1959'a kadar sren dnem iinde Rumlar adann statsn deitirmek iin teebbslerde bulundular. ngiliz Hkmeti Ortadou politikasnda yapt deiiklik sonucu Rumlardan yz evirince vergi kanununu bahane ederek 21 Ekim 1931 tarihinde ilk isyanlarn yaparak vali konan atee verdiler. syan Msr'dan getirilen takviye kuvvetlerle bastrlabildi. II. Dnya Sava'nda ngiltere'nin Yunanistan'a, kendi taraflarnda savaa katlmalar halinde Kbrs' Yunanllara verebileceklerine dair teklifi 65

Yunanlllarca reddedildi. Buna ramen Rumlar ngilizlerle birlikte savam gibi Kbrs'n Yunanistan'a ilhkn taleb ettiler. ngilizler bu talebi reddederek anayasa hazrlanmasn nerdiler. Rum taraf "enosis"i nermeyen hi bir teklifi kabul etmedi. ngiliz Hkmeti, adada muhtar bir idare kurmak zere 1947 ylnda Lord Winster'i vali olarak tayin etti. Ancak Winster'in muhtariyet teebbs, hazrlanan anayasann Trkler ve Rumlar tarafndan benimsenmemesi zerine baarszla urad. Vali Winster de setii bir "stire Meclisi" ile aday ynetmeye devam etti. Daha sonra, 15-20 Ocak 1950 tarihinde Kbrs Rum Ortodoks Kilisesi nderliinde yaplan "plebisit" ile Kbrs'n Yunanistan'a ilhk tekrar istendi. Bu plebisiti tanmayarak adaya muhtariyet verilmesi konusunda yeni admlar atan ngiltere'nin 1954 anayasa teklifi de sonusuz kald. Bar yollardan "enosis"i gerekletiremeyeceklerini anlayan Rumlar 1953 ylnda kurduklar "EOKA" terr rgtn 1 Nisan 1955'te harekete geirdiler. Grivas'n komutasndaki "EOKA" yaynlad bildiriyle ngilizleri ve Trkleri dman ilan edip onlar imha edeceklerini akladlar. "Enosis" uruna birok ngiliz ve Kbrsl Trk "EOKA"nn kurban oldu. ngiltere "EOKA"nn zerine fazla gitmedi. iddet eylemleri karsnda kendini koruma ihtiyac hisseden Kbrs Trk Halk 1 Austos 1956 tarihinde "Kbrs Trk Mukavemet Tekilat"n (TMT) kurdu. TMT Kbrs'n Yunanistan'a ilhak teebbslerine kar baarl mcadeleler yapt. Rumlarn "enosis" abalar karsnda Kbrs Trkleri TMT'nn dnda da faaliyetlerini gerekletirdikleri; Mill Cephe Partisi, Kbrs Adas Trk Aznl Kurumu, Kbrs Mill Trk Halk Partisi, Kbrs Trk Kurumlar Birlii, Kbrs Trk Kurumlar Federasyonu ve Kbrs Mill Trk Birlii gibi cemiyetler kurdular. iddet eylemlerinin artmas zerine Kbrs Valisi Mareal Harding, bata Makarios olmak zere Rum liderlerle "self-government" zerinde anlamaya
66

alt. Bu teklifi de kabul etmeyen Rum liderleri Makarios ve Kipriyanu Atina'ya gitmek zere iken yakalanarak srgne gnderildi. Dier yandan ngiltere Babakan Mc Millan adann Trk ve Rum taraflar ile birlikte Trkiye, Yunanistan ve ngiltere tarafndan ortak ynetilmesi teklifini getirdi. Yunanistan'n reddetmesine ramen, ngiltere Mc Millan plann yrrle koydu. Plan gereince Trkiye temsilcisinin 1 Ekim 1958'de resmen ve fiilen grevine balamas zerine Yunanistan grme masasna oturmak zorunda kald. Yunanistan ve Trkiye Dileri bakanlar Zrih'te bir araya gelerek Kbrs Cumhuriyeti'nin kurulmas konusunda anlatlar. Trkiye Cumhuriyeti Babakan Adnan Menderes ve Yunanistan Babakan Karamanlis de 11 ubat 1959'da 27 maddelik Zrih Anlamas'n imzalayarak Kbrs Cumhuriyeti iin ilk adm attlar. Nihayet Kbrs Trk ve Rum liderleri de 19 ubat 1959'da Londra Anlamas'n imzalayarak Kbrs Cumhuriyeti'nin kurulmasn kabul ettiler. Bu anlamalara dayanlarak hazrlanan Kbrs Anayasas'nn kabulyle 15/16 Austos 1959 gece yars "Kbrs Cumhuriyeti" ilan edildi. Kbrs Cumhuriyeti'nin ilanyla Yunanistan "enosis", Trkiye de "taksim" tezinden vazgemi oldu.

F- Kbrs Cumhuriyeti Zrih ve Londra anlamalarna dayanlarak hazrlanan "Kbrs

Anayasas" ile Kbrs Trk halkna eit statl kurucu ortaklk hakk tannd. Yeni anayasaya gre % 30'u Trk, % 70'i Rumlardan oluan "Temsilciler Meclisi" kurulmas, cumhurbakannn Rum, yardmcsnn Trk, Bakanlar Kurulu'nun 7 Rum ve 3 Trk bakandan olumas, idare ve belediyelerde % 70-30 orannn korunmas, ordu, polis ve jandarma tekilat mevcudunun % 60 Rum ve % 40 Trk'ten olumas gerekiyordu. Adann savunmas iin Trkiye'den 650, Yunanistan'dan 950 kiilik bir alay oluturulacak ve Kbrs Cumhuriyeti tehlikeye girdii zaman ngiltere, 67

Trkiye ve Yunanistan ortak olarak ya da tek balarna mdhale hakkna sahip olacakt. Kbrs Trk Alay ile Yunan Alay 16 Austos 1960 gn adaya ayak basarak greve baladlar. Kurulan bu cumhuriyetin devam ancak iki toplumun ibirlii ile salanabilirdi. getirildi. Cumhuriyet kurulduktan sonra da "enosis''i gerekletirmek iin faaliyetlerini srdrdrerek yeralt rgtleri kurmakta gecikmeyen Kbrs Rumlar, EOKA ileri gelenlerinin katlmyla EDMA (Mill Demokratik Mcdeleciler Cephesi) ve Nikos Sampson'un nderliinde OPEK (Kbrs Rumlarn Koruma Tekilt) gibi cemiyetler kurdular. Kbrs Cumhuriyeti kurulduunda devlet dairelerinde Trklerin Rumlara oran % 10 idi. Rumlar, anayasann Trklere tand memuriyette % 70 Rum'a karlk % 30 Trk oranyla ilgili maddeyi uygulamadlar. Memuriyet iin bavuran Trklerin hakk tannmayarak ak bulunan kadrolara da Rumlar tayin edildi. Cumhuriyeti "enosis"e giden yolda bir gei olarak gren Makarios, verdii demelerde "Enosis davas lmemitir. Enosis unutulmamtr" ya da "Bu mcdelenin gyesi cumhuriyet kurmak deil, bu anlamalar sdece temelleri koymutur" diyordu. Yunanistan'n da desteini alan Makarios, Rumlar "enosis" gayretlerinin artmas hususunda tevik etti. Anayasada Trklere verilen haklar tanmad gibi Trk belediyelerinin kurulmasn engellemeye alyordu. Ancak EOKA'nn iddet eylemleri sonucu Trk ve Rum kesimleri daha nceden ayrlm ve Trk belediyeleri fiilen greve balamt. "Trk Cemat Meclisi" 31 Aralk 1962'de kard "Trk Belediyeler Kanunu" ile fiilen mevcut olan Trk belediyelerinin hukuk dayanan hazrlad. 19 ubat 1963'te belediyeler konusu zerinde Trk Cemaat Meclisi Bakan Rauf Denkta ile Temsilciler
68

Kbrs

Cumhuriyeti

Cumhurbakanl'na

Bapiskopos

Makarios, yardmclna da Kbrs Trk Toplumu Lideri Doktor Fazl Kk

Meclisi Bakan Klerides bir grme yaptysa da uzlama salanamad. Makarios'un "Trk Belediyeler Kanunu"nu uygulamamas zerine Trk taraf Anayasa Mahkemesi'ne gitti. Trk belediyelerinin kurulmasn adada Trk ynetiminin meydana geleceinin bir iareti olarak gren Makarios Anayasa Mahkemesi'nin Trkler lehine verecei karar tanmayacan ilan ederek; daha nce kabul etmedii "Blge Gelime Komitesi Kanunu"nu uygulamaya koydu. Anayasa Mahkemesi'nin Trkler lehine karar vermesi zerine, aleyhlerine iftira kampanyas alan Mahkeme Bakan Alman Prof. Dr. E. Forsthoff ile Sekreteri Dr. Heinze istifa etmek zorunda kaldlar. Daha sonralar Dr. Heinze 1960-63 dnemiyle ilgili deerlendirmesinde u sonuca varmtr: "Ortak bir yasama oluturmadaki baarszlk, ilgili taraflarn beceriksizliinden deil, ynetimdeki Kbrsl Rumlarn egemen kesiminin ibirliine gitmek veya bir uzlamaya varmak abas harcamayp, varolan anayasay gzard ederek artan bir inatla diretmelerinden ileri gelmektedir. Bu nedenle anayasann uygulanabilirlii hi bir zaman denenmedi. Anayasann baarszl bundan yararlanmak iin iyi niyetin olmamasndand." Yksek Anayasa Mahkemesi tamamen etkisiz hale getirildikten sonra, Makarios btn gayretini cumhuriyetin ortadan kaldrlmasna harcad. Polikarpos Yorgacis, Tossos Papadopoulos ve Glafkos Klerides'i gizli bir eylem plan hazrlamakla grevlendirdi. Hazrlanan plan; "enosis"i gerekletirmek gayesiyle hkmet iinde bir darbe yaplmas ve btn muhalefetin temizlenmesini ieriyordu. lk adm olarak, Makarios tarafndan anayasada bir ksm deiiklikler yaplmas teklif edilecek ve bylece Kbrs Trk Toplumu en nemli haklarndan yoksun braklacakt. Makarios Anayasann 13. maddesinde deiiklik yaplmas teklifini garantr devletlere ve Kbrs Trk Liderlii'ne sundu. Bu teklif Kbrs Trk Liderlii ve Trkiye tarafndan reddedildi. Makarios'un deiiklik teklifleri unlard: 1- Cumhurbakan ve yardmcsnn veto haklarnn kaldrlmas, 69

2- Cumhurbakannn yokluunda yardmcsnn ona veklet edebilmesi, 3- Temsilciler Meclisi'nin Rum bakan ile Trk yardmcsnn, Rum ve Trk cemaatler yerine meclisin tm tarafndan seilmesi, 4- Temsilciler Meclisi bakannn yokluunda yardmcsnn ona veklet edebilmesi, 5- Baz kanunlar iin anayasada belirtilen Rum ve Trk temsilcilerinin ayr ayr ounluu gereinin kaldrlmas, 6- Belediyelerin birletirilmesi, 7- Adalet mekanizmasnn tek elde birletirilmesi, 8- Polis ve jandarmadan oluan gvenlik glerinin birletirilmesi, 9- Ordunun mevcudunun anayasaya bal olarak zel bir kanunla dzeltilmesi, 10- Memurlarn oranlarnn nfusa gre tespit edilmesi, 11- Kamu Hizmetleri Komisyonu'ndaki 10/3 orannn 5/1'e indirilmesi, 12- Kamu Hizmetleri Komisyonu'nun basit ounlukla karar almas, 13- Kbrs Rum ve Trk cemaat meclislerinin kaldrlmas. Kbrs Rumlar "Kbrs Anayasas'n tdil" iin yaptklar bu mracaatn reddi zerine sorunu silahla halletmek ve adadaki Trk meselesini kknden bitirmek zere hazrladklar ve Kbrs Trklerini bir gecede yok etmeyi plnladklar "AKRTAS PLANI"n 21 Aralk 1963'te uygulamaya koydular. Plann uygulamaya konulmasnda Akritas adn kullanan EOKA liderlerinden Polikarpos Yorgacis byk rol oynad. Rumlar ilk hedefleri olan Lefkoe'ye gitmek iin engel olarak grdkleri Kkkaymakl Kasabas'na 22 Aralk'ta saldrya geerek katlim balattlar. 23 Aralk'tan itibaren takviye kuvvetler alan Rumlarn bana Nikos Sampson geti. Rum eteciler kadn-erkek, gen-ihtiyar nlerine kim geldiyse katlettiler. Oturmakta olduklar 203 kyden kaan Kbrs Trkleri alt kanton blgeye snp canlarn zor kurtardlar. Kbrs Trk halknn 92 ehit, 475 yaral ve pek ok sayda kayp verdii bu

70

katlim, 25 Aralk 1963'te Trk jetlerinin Lefkoe zerinde alak uu yaparak atekesi salamasyla durduruldu. 1963 kanl noel olaylar Kbrs Trk halknn can ve mal gvenliini tehlikeye drd iin Trkiye garantrlk hakkn kulland. Dr. Kk ve Makarios'un anlamas zerine 29 Aralk 1963'te ngiliz kuvvetleri Yeilhat'a girdiler. Kbrs'n blnmesi de bylece Lefkoe olaylar ile balam oldu. Makarios'un 1 Ocak 1964 tarihinde, Kbrs'la ilgili btn anlamalar feshettiini aklamasyla Kbrs Cumhuriyeti ortadan kalkm, yerine gayr meru Rum ynetimi ortaya kmtr. Bu ynetim de Kbrs Cumhuriyeti olarak tannmaya devam etmitir. Rumlar Trklere saldrlarn srdrm, evler yaklp yklm, savunmasz Trkler topluca ldrlm, hayat yaanmaz hale gelmitir. ngiltere'nin talebi zerine 13 Ocak 1964'te siyas zm bulunmas iin Londra'da l olarak balayan ve 15 Ocak'ta Kbrs Trk ve Rum taraflarnn katlmyla beli olarak devam eden konferans hi bir sonu alnamadan dald. Bu konferansn dalmasndan sonra Rumlarn Lefkoe'deki Bayraktar Cmii'ni bombalamas zerine Trkiye, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyine bavurdu. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi'nin 4 Mart 1964 tarihinde ald kararla kurulan Bar Gc, Yeilhat'taki ngiliz kuvvetlerinden grevi devrald. BM'den istedikleri kararlar kartamayan Rumlar 14 ubat'ta Limasol'da, 9 Mart'ta Baf'ta, 19 Martta Gaziviran ve dier yerlerde yaayan Trklere kar, saldrlar dzenlediler. Bu olaylar karsnda Trkiye'nin adaya karma yapma kararnn uygulanmas ABD Bakan Johnson'un giriimleriyle engellendi. ABD'nin bu tutumundan cesaret alan Rumlar, Grivas'n komutasnda Erenky'deki Trkleri imh harekatna baladlar. Trkiye de 9 Austos 1964 gn jetlerle mdahale ederek atekesi salad. Bu harekt srasnda ua den Yzb. Cengiz Topel ehit oldu. Erenky olaylarndan sonra Kbrs Trklerine ekonomik abluka uygulayan Makarios, stratejik madde olduunu iddia ederek imento, demir, 71

ini, kereste ve benzin gibi maddelerin Trk blgelerine giriini yasaklad. Ancak Trkiye'nin Eyll aynda kuvvet kullanarak Kbrs Trklerinin ihtiya duyduklar maddeleri adaya sevkedeceini aklamasndan sonra malzemelerin Trk blgelerine ulamasna gz yummak zorunda kald. 1964 ylnn sonlarnda tarm ve ekonomide yaplan zarar dnda devlet dairelerinde veya Rum blgelerinde alan 4.000 civarnda Trk iten karlm, 109 kasabada Trklere ait 527 ev tahrip edilmi ve 2.000 ev de hasar grmt. Bu zulm zerine 25.000 civarnda Trk, yaad blgelerden g etmek zorunda kalmtr. 1963-1964 olaylarndan sonra seimle ibana gelen Kbrs Trk temsilcileri Temmuz 1965'te Temsilciler Meclisi'ne girmek istediklerinde meclise girmeleri engellendi. Sonunda Kbrsl Trkler vatandalk hakkndan mahrum, lkesiz kiiler haline getirildiler. Yeni doan Trk ocuklar Kbrs vatanda olarak kayda geirilmiyor ve Trklere pasaport verilmiyordu. 1963 olaylarndan sonra yaplan anlamaya gre Rum asker birliklerinin Trklere ait blgelerden gemesi yasaklanmt. Rumlarn Geitkale ve Boazii arasndaki yollardan gemek istemelerinin Trkler tarafndan reddedilmesi zerine Rumlar 15 Kasm 1967'de bu iki kye saldrdlar. Bu kylerin igal edilmesiyle Kbrs meselesinin zm iin Trkiye ve Yunanistan arasnda 1965 ylnda balayan grmeler kesildi. TBMM Kbrs'a mdhale karar ald. Asker birlikler gneye intikal ettirilirken Trk Donanmas da skenderun'da kartma hazrlklarna balad. Trk Hkmeti 17 Kasm'da kartma kararn Yunanistan ile dost ve mttefik lkelere bildirdi. Bu srada ABD Bakan Johnson da adadaki atmalarn nlenmesi iin almalar yapmak zere Savunma Eski Bakan Yardmcs Cyrus R. Vance'yi zel temsilci olarak blgeye gndermiti. Cyrus Vance Ankara, Atina, Kbrs geninde mekik diplomasisi ile Trk Hkmeti'nin: 1- General Grivas'n aday terk etmesi,

72

2- ttifak anlamasnda belirtilenden fazla Yunan askerinin geri ekilmesi, 3- Kbrsl Rumlarn silahtan arndrlmas, 4- Kbrsl Rumlarn Boazii ve Geitkale'deki can ve mal kayb iin tazminat demesi, 5- Kbrsl Trklere uygulanan ekonomik kstlamalarn kaldrlmas, 6- Trk mahallelerine ve kylerine taarruz yaplmayacana dair garanti verilmesi, gibi isteklerinden bir ksmn Yunanistan'a kabl ettirerek kartmay nledi ve meselenin ikili grmelerle zmlenmesi hususunda mutabakat salad. 1967 bunalmnn silaha bavurulmadan zmlenmesinden sonra Kbrsl Trkler ekonomik ablukadan kendilerini kurtarmak iin tekilatlanma ihtiyac hissettiler. 1964 ylnda kurulan "Genel Komite" yeniden canlandrlarak 28 Kasm 1967'de "Geici Kbrs Trk Ynetimi" kuruldu. Kbrs Cumhuriyeti'nin Bakan Vekili Dr. Fazl Kk, komitenin bakan olarak komite yelerini tayin etti. Yasama faaliyetleri, Temsilciler Meclisi'nin 15 Trk yesi ile Kbrs Trk Cemaat Meclisi'nin 115 yesinden oluan Yasama Meclisi tarafndan yrtlecek, davalar da bamsz Trk mahkemelerinde grlecekti. Geici Kbrs Trk Ynetimi'nin kurulmasyla iki toplumun birbirinden ayrlmas tamamlanm oldu. Dolaysyla Kbrs'n etnik olarak muhtar iki devlete ayrlmas sanld gibi 1974 harekatyla deil, Makarios ve Grivas'n 1960'larda balayan Trk toplumunu tecrit kampanyasnn sonucunda hazrlanm oldu. Geici Trk Ynetimi'nin ilan edilmesi Kbrs Rumlar tarafndan byk bir tepki ile karland. Rauf Denkta'n 13 Nisan 1968'de Kbrs'a dnmesinden sonra Beyrut'ta, Denkta ve Klerides'in bir araya gelmesiyle yeniden balayan

73

toplumlar aras grmeler hi bir sonu alnmadan Nikos Sampson darbesine kadar aralkl olarak devam etti. 21 Nisan 1967'de Yunanistan'daki asker darbeden sonra Makarios'un kral taraftar olmas nedeniyle cunta ile aras almt. Makarios "enosis"in uzak bir hedef olduunu dnerek uzun vadeli bir mcadele taktii benimsemiti. Dier taraftan cunta ise bir an nce "enosis"i gerekletirerek Yunanistan'daki durumunu glendirmek istiyordu. Bu nedenle Yunanistan'daki cunta ynetimi Makarios'a kar baz suikast planlar hazrladysa da baarl olamad. Trkiye'nin basks sonucu 1967'de Kbrs'tan aylmak zorunda kalan Grivas 1971 Eyll'nde tekrar adaya dnd. Enosis mcadelesini daha fazla krklemek iin EOKA-B adyla yeni bir yeralt tekilat kurdu. O zamana kadar Makarios'un yannda yer alan ve hatta Aspida isimli bir yeralt tekilat kuran Nikos Sampson da Grivas'n bu teebbsne destek verdi. Ayrca Sinod yesi piskopos, Makarios'u din yetkileri gasbetmi bir kii olarak suladlar ve bakanlktan ekilmesini istediler. Makarios ise kendisi hakknda ancak Yksek Kilise Meclisi'nin karar verebileceini iddia etti. Rum Ortodoks bapiskopos ve patriklerini Lefkoe'ye davet ederek bu piskoposu kiliseden ihrac ettirdi. Fakat bu piskoposlar adann her tarafnda mezarlklarda veya kiliselerde din ayinleri ynettiler ve EOKA-B'yi desteklemeye devam ettiler. Grivas'n lmnden sonra EOKA-B'nin liderliine geen Georgios Karusos "enosis" mcadelesinin iddet hareketleriyle baarya ulaamayacan dnerek mcadelenin siyasi alana kaydrlmasn savunuyordu. Buna kar kan EOKA'clarn harekete gemesiyle Karusos Yunanistan'a kamak zorunda kald. EOKA iindeki bu mcadeleyi frsat bilen Makarios 25 Nisan 1974'te yaynlad bildiri ile EOKA-B'yi yasa d ilan etti. 2.000 civarnda EOKA-B yesi tutukland. Yaplan bir aklamayla da, EOKA-B'nin Yunanistan'dan verilen emirlerle ynetildii, Yunan istihbarat tekilatyla ilikilerinin olduu ve Rum Mill Muhfz Ordusu'nun Kbrs Rum Ynetimi'ne balanaca ilan edildi. Dier yandan Makarios, Yunanistan Cumhurbakan
74

General Gizikis'e gnderdii mektupla da "Mill Muhfz Ordusu'nda grev yapan Yunanl subaylarn geri ekilmesini" istedi. Rum Bakanlar Kurulu'nun, askerlik sresini 14 aya drmesi ve ordunun mevcudunun yar yarya azaltlarak polis tekilatnn takviyesi kararn almas sebebiyle Yunanl subaylarn Rum askerlerini tahrik etmesi zerine 3 Temmuz 1974'de Metaksos Meydan'nda askerler ile polisler arasnda atma kt. EOKA-B'nin iddet eylemlerinin arkasnda Yunanistan'n olduunu belirten Makarios Yunanistan' Kbrs Devleti'ni ykmakla sulad. 15 Temmuz 1974'te Yunan Hkmeti'nin "Bakanlk Harekat" ad altnda yapt darbeden ngilizlere snarak lmden kurtulan Makarios ABD'ye gitmeyi baard. Cunta tarafndan Cumhurbakanl koltuuna getirilen Nikos Sampson ayn gn 1960 anayasasna aykr olarak "Kbrs Helen Cumhuriyeti"ni ilan etti. 19 Temmuz 1974'te BM Gvenlik Konseyi'nde bir konuma yapan Makarios: "Yunanllar Kbrs' igal etmilerdir. Byk binalarda Yunan bayraklar dalgalanmakta ve ambulanslar srekli olarak yaral tamaktadrlar. Yunanllar Trklerden daha ok tehlikelidirler. arpmalar kanl bir ekilde devam etmektedir. Trkler de byk tehlike iindedirler. Bu igal harekat Kbrs'n bamszln tamamen ortadan kaldrmtr" dedi. Darbenin hemen arkasndan Rumlar arasnda atmalarn balamas, Kbrs Trk kesiminde de telaa yol at. Kbrs Trklerinin Lideri Rauf Denkta bir taraftan Bayrak Radyosu'ndan yaynlad mesajla "darbenin Rumlar arasnda bir i mesele olduu ve Trkleri ilgilendirmedii"ni aklarken, dier taraftan da Trkiye'nin 1960 Anayasas'ndaki garantrlk hakkn kullanarak mdahale etmesini istedi. G- Kbrs Bar Harekt ve KKTC Makarios'a kar dzenlenen darbeye Trkiye Hkmeti'nin tepkisi sert oldu. Kbrs Trk halknn imh tehlikesi ile kar karya olduunun Makarios 75

gibi yetkili bir azdan BM Gvenlik Konseyi'nde aklanm olmas, garantr devletlerden biri olan Trkiye'yi harekete geirdi. 15 Temmuz 1974'te toplanan Bakanlar Kurulu lkenin menfaatleri ve gvenlii ile her trl tedbiri almak zere Babakan Blent Ecevit'e tam yetki verdi. Bu arada Kbrs'ta da atmalar devam ediyordu. Btn Kbrs'ta skynetim ilan eden darbeciler ksa zamanda Lefkoe ve Girne'ye hkim oldular. Nikos Sampson Kbrs'ta bir "Helen Cumhuriyeti" kurulduunu aklayarak "enosis"e giden yolda nemli bir adm atmt. ngilizler tarafndan bir helikopterle adadan karlan Makarios ise Kbrs'n Yunanistan igalinde olduunu aklamt. Gelimeleri endieyle takip eden Trkiye; ngiltere, ABD ve SSCB ile temasa geerek tepkilerini iletti. Dier yandan Cumhurbakan Fahri Korutrk'n davetiyle 17 Temmuz 1974'te olaanst topland. Ayn gn Londra'ya giden Babakan Blent Ecevit, ngiliz Hkmeti'ni mterek mdhaleye ikna etmeye altysa da baarl olamad. BM'de ise SSCB'nin, Yunanistan'n knanmas istei ile verdii nerge ABD tarafndan veto edildi. Bununla birlikte ABD anlamazln bar yollarla zlmesi iin Londra, Ankara ve Atina'da grmelerde bulunmak zere Dileri Bakan Yardmcs Joseph Sisco'yu grevlendirdi. 18 Temmuz'da Sisco ile gren Babakan Ecevit onun vastasyla Yunanistan'a, Trkiye'nin isteklerini ieren bir ltimatom gnderdi. Bu ltimatomla Nikos Sampson'un Kbrs Devlet Bakanl'n brakmas, Kbrs Mill Muhfz Tekilt'ndaki 650 Yunan subaynn geri ekilmesi ve adann bamszl iin salam garanti verilmesi isteniyordu. Yunanistan'daki cunta Trklerin, ABD'nin basksyla kuvvet kullanamayacaklarna kanaat getirdii iin bu istekleri reddetti. Btn bu almalarn olumsuz sonu vermesi zerine Trkiye, Garanti Anlamas'nn IV. maddesine istinaden 20 Temmuz 1974 gn tek tarafl olarak Kbrs Bar Harekt'n balatt. Girne kylarndan balayan Trk karmasnda hava kuvvetlerinin de desteiyle Girne-Lefkoe arasnda kk bir kprba tutuldu. Trk askerleriyle mcdele edemeyen Mill Muhfz
76

Ordusu ve EOKA-B, Trk yerleim birimlerine saldrarak byk bir katlima giriti. Yzlerce Kbrsl Trk katledildi. Kadnlarn rzna geildi, ocuklar sokak ortalarnda ldrld, kyler yaklp ykld. Trk kuvvetleri 22 Temmuz'da Girne'yi ele geirdi. 22 Temmuz akam Trkiye, BM Gvenlik Konseyi'nin atekes kararn kabul etti. Trk mdhalesi sonucu Yunanistan'daki cunta idaresi ve onun Kbrs'taki kuklas Nikos Sampson Hkmeti de ykld. Atekes kararndan sonra 25 Temmuz 1974'te Trkiye, Yunanistan ve ngiltere dileri bakanlar I. Cenevre Konferans almalarna balad. 30 Temmuz'da sona eren konferansta Trk tarafnn istekleri dorultusunda: "Ada'da bir gvenlik blgesinin kurulmas, Rum ve Yunan igalindeki Trk blgelerin derhal boaltlmas, esir durumda olan asker ve sivillerin mbdele edilmeleri veya serbest braklmalar, barn salanmas ile birlikte anayasaya uygun bir hkmetin yeniden kurulmasnn temini, Kbrs Cumhuriyeti'nde Kbrs Trk Toplumu ile Kbrs Rum Toplumu olmak zere iki otonom idarenin mevcdiyeti" kabul ve ilan edildi. Bu anlamann, Mill Muhfz ve EOKA-B elemanlarnn Kbrs Trk Toplumu'na yapaca saldrlar da sona erdirecei umuluyordu. Ancak 8 Austos'ta II. Cenevre Konferans'nn yaplmakta olduu zamanda Mill Muhfz ve EOKA-B igal ettikleri yerleri tahliye etmedikleri gibi ellerindeki esirleri de serbest brakmadlar. kinci konferans esnasnda Trklerin "iyi niyet jesti" olarak Limasol ve Larnaka civarnda bir miktar ky boaltm olmalarna ramen, Rum-Yunan kuvvetleri Trk kylerine saldrlarn srdrdler. Bu arada Cenevre'de devam eden II. Konferans'ta Rum ve Yunan delegeler I. Konferans'ta Yunan dileri bakannn kabul ettii konular inkar yoluna saptlar. Rum-Yunan ikilisi meseleyi srncemede brakmak taktiiyle grmelerde olmadk tekliflerde bulunuyorlar ve ilgili-ilgisiz baz devletleri meselenin iine ekerek bir takm masaba oyunlaryla oyalama taktii 77

yrtyorlar ve bu zaman zarfnda Yunanistan'n gerekli asker hazrlklarn tamamlayarak adaya kuvvet gndereceini hesaplyorlard. Trkiye, Rum-Yunan ikilisiyle anlamann mmkn olmadn grerek 22 Temmuz'da balayan fakat atekes sonucu tamamlanamayan harekatn tamamlanmasna karar verdi. 14 Austos'ta balayp 16 Austos'ta sona eren gnlk harekt neticesinde bir taraftan Magosa'ya dier taraftan Lefke'ye varlarak Trk tarafnn snrlar izildi. Kbrs Trk Bar Harekat'n incelemek zre, ngiltere Parlamentosu tarafndan kurulan zel komite 1976 ylnda verdii raporda; "Trk kuvvetlerinin I. Bar Harekt'nda ulam olduu yerler asker bakmdan savunmak iin yeterli olmadndan dolay II. Bar Harekt'nn yaplmas kanlmazd" denilmektedir. Ayrca Lord Neval da "1974 ylnda Trk asker mdhalesi olmasayd, adada Trk kalmayacakt" demitir. Bar harekt sonrasnda ortaya kan Murataa, Atllar, Sandallar vb. katliamlar harektn ne derece yerinde bir karar olduunun gstergesidir. Kbrs Bar Harekt'yla adada yllardr devam eden Rum ikencesi sona erdirilmi, Trklerin insanca yaayabilecekleri bir ortam salanm ve hrriyet zlemi Trkiye'nin yerinde mdahalesiyle sona ermitir. Rum-Yunan ikilisi tarafndan Kbrs'n Trkiye tarafndan igal edildii dnya kamuoyuna propaganda edilmesine ramen, Atina Yksek Mahkemesi 21 Mart 1979 tarihinde ald kararla Trkiye'nin mdahalesinin, Garanti Anlamas'nn IV. maddesine gre yasal olduunu onaylamtr. Avrupa Konseyi de 29 Temmuz 1974 tarihinde alm olduu 873 sayl karar ile Trk mdahalesinin yerinde olduunu kabul etmitir. H- KKTC'nin Kurulmas Kbrs Bar Harekt'nn izdii snrlar Trk tarafna devlet kurma imkn verdi ve 13 ubat 1975 tarihinde "Kbrs Trk Federe Devleti" ilan edildi. Bu gelime zerine Rumlar Viyana'da 28 Nisan-3 Mays, 5-7 Haziran ve 31 Temmuz-2 Haziran 1975 tarihlerindeki grmelere katlmak zorunda kald.
78

Son toplantda Gney Kbrs'taki Trkler ile Kuzey Kbrs'taki Rumlarn gnll olarak yer deiimi hususunda anlamaya varld. 8-10 Eyll 1975 tarihlerinde de mbdele gerekletirildi. Bylece Kbrs adas fiilen iki toplumun temsil edildii iki devlete ayrlm oldu. Bundan sonra zaman zaman toplumlar aras grmeler devam ettiyse de Kbrs Rumlar ve Yunanistan'n olumsuz tavrlar nedeniyle anlama zemini olumad. 3 Austos 1977 tarihinde Bapiskopos Makarios'un lm zerine yerine Demokratik Parti Lideri Sipiros Kyprianou'yu Rumlar Kbrs Cumhurbakan olarak seti. Kbrs Trk Federe Devleti ve Trkiye, Kipriyanu'nun ancak Gney Kbrs'taki Rumlar temsil edebileceini belirterek cumhurbakanln tanmad. Toplumlar aras grmelere yine de devam edildi. Ancak Rumlar ve Yunanistan meseleyi uluslararas platformlara kaydrmay ve ilgili-ilgisiz bir takm devletleri de devreye sokarak Birlemi Milletler'den lehlerine bir karar karmay planlyorlard. Bu almann sonucu olarak da BM'den KTFD'ni ortadan kaldrmay ngren 13 Mays 1983 tarihli karar kartmaya muvaffak oldular. Bu durum karsnda Kbrs Trk halk, 20 Mays 1983 tarihinde Devlet Bakan Rauf Denkta'a bir muhtra vererek bamszlk ilan edilmesini istedi. Kbrs Rumlar ve Yunanllarla yaplacak grmelerden bir sonu alnamayacan gren Kbrs Trk Federe Devleti Meclisi de 15 Kasm 1983 tarihinde oybirliiyle Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti'ni ilan etti. "Bamszlk bildirisi" Rauf Denkta tarafndan okundu. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi'nin 17 Kasm 1983 tarihinde yapt toplantsnda ald 541 sayl kararla "Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti'nin ilan"nn gereksiz olduu ve Trk tarafnn kararndan vazgemesi istenmitir. Gvenlik Konseyi bu kararyla "Siyasi statlerini serbeste belirleyebildikleri ve ekonomik, sosyal ve kltrel gelimeleri zgrce takip ettikleri takdirde btn halklar self-determinasyon hakkna sahiptir" eklindeki kendi yasalarna ters dmtr. BM Gvenlik Konseyi'nin bu tarafl karar Trkiye ve Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti tarafndan kabul edilmedi. KKTC'ni, Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti resmen 79

tand. 17 Nisan 1984 tarihinde de bykeliler, karlkl olarak gven mektuplarn cumhurbakanlarna sundular. KKTC Kurucu Meclisi tarafndan hazrlanan anayasa 12 Mart 1985 tarihinde Meclis'de kabul edildikten sonra 5 Mays 1985 tarihinde yaplan halk oylamasnda Kbrs Trk'nn % 70'inin onayn alarak yrrle girdi. Drt adayn katld 9 Haziran 1985 tarihinde yaplan seimde Kbrs Trk halknn % 70,48'inin oyunu alan Rauf Denkta Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti'nin ilk cumhurbakan oldu ve halen bu grevine devam etmektedir.

80

III- OSMANLI DEVLET'NDE NFUS SAYIMLARI VE NFUS DEFTERLER

Nfus, sosyo-ekonomik bakmdan bir toplumun kalknmasna tesir eden en byk faktrlerden birisidir. Bir toplumda nfusun artp, azalmas ile nfus ve retim ilikisi savalarn ve tarihi olaylarn bazan sebepleri bazan da sonular arasnda yer alr. Nfus saymlar, bir toplumu meydana getiren fertlerin say, cinsiyet, ya, meslek, dil, din ve renim durumlarn ortaya koyduundan toplumlarn sosyolojik, ekonomik ve tarih ynlerini aratrmak, sosyal tarihlerini yazmak iin alma yapacak olanlar asndan olduka nemlidir. Osmanl Devleti'nde ilk genel nfus saym 1246 (1831) tarihinde II. Mahmud zamannda yaplmtr. Osmanl Devleti bu saymla; mslim ve gayri mslim nfusu ortaya kartmay, bylece II. Mahmud dneminde Yenieri Oca'nn kaldrlp (15-16 Haziran 1826) yerine yeni bir ordunun kurulmas iin lke dahilindeki aktif gcn, yani askere alabilecei mslman erkek nfusun, dier taraftan da lke snrlar geniledii iin cizye alabilecei gayri mslim nfusun tespitinin yaplmas gayesini gtmtr. II. Mahmud dneminde (1808-1839) Osmanl Devleti i isyanlar, savalar ve devlet kademelerindeki eitli bozukluklar nedeniyle gerek ordu sisteminde, gerekse brokratik ve mal adan eitli yenilikler ve dzenlemeler yaplmasna ihtiya duyulmutur. lkenin gvenliini salamakta olan Yenieri Ordusu'nun giderek bozularak ynetime bakaldracak seviyeye gelmesi, eitimden uzaklamas ve gitgide devleti eitli sahalarda kertmeye balamas zerine lke dahilinde kkl dzenlemeler yaplmas, bunun iin de 81

ncelikle lke gvenliinin salanmas gerekiyordu. Bu da ancak ordunun bir dzene sokulmas, teknolojik yeniliklerle donatlmas ve yenilenmesi ile mmknd. nk dzensiz ve babozuk bir ordu ile kkl yeniliklere gitmek, zaten bozulmaya balayan bir sistem iin zor gzkmekteydi. Bu nedenle, bir zamanlar Osmanl Devleti'nin en gl kurumu iken sonralar bozulan ve devlete zarar vermeye balayan Yenieri Oca 15-16 Haziran 1826'da lavedildi. Bu olay Osmanl tarihine "Vaka-i Hayriyye" olarak geti. Yenieri Oca'nn yerine "Askir-i Mansre-i Muhammediyye" adyla yeni bir ordu kuruldu. Bu ordunun salam temellere oturtulmas, srekli gelitirilmesi ve hem madd hem de insan gc ynnden yeni kaynaklara sahip olmas gerekiyordu. Yani lke dahilinde askerlik yapabilecek halkn says ile vergi mkellefi olanlarn saylarnn bilinmesi, yeni ordunun aktif gcnn tespit edilmesi ve son zamanlarda birok aksaklklar urayan vergi sisteminin yeniden dzene sokularak devletin gelir kaynaklarnn tespit edilip dzenli ekilde vergi toplanmas gerekiyordu. Bunlar gerekletirebilmek iin devlet kademelerinde yeni araylar balad. Tanzimat'la birlikte Osmanl Devleti'nin eitli kademelerinde balayan yenileme hareketleri ve merkez idarenin taralarda daha fazla sz sahibi olmas yani idarede merkeziyetilik fikri, brokratik yapda da eitli yeniliklerin yaplmas zorunluluunu getirdi. Mahall idarelerde birtakm deiiklikler yaplarak en kk idar birim olan muhtarlklardan balanp, kaz, sancak ve eyletlerin idar yaplarnda da bir takm deiikliklere gidildi. Mahallelerde doanlarn, lenlerin, gelip gidenlerin ve gvenliklerinin takibi grevi mslman mahallelerde imamlardan alnarak muhtarlara, gayri mslim mahallelerde ise papazlardan alnarak kocabalara verildi. Nfus ilerini takip iin 1839'dan itibaren eyletlerde nfus nzr, sancak ve kazlarda da nfus memuru ve mukayyid adyla memurlar grevlendirilmilerdir. Bu memurlarn grevleri, blgelerinde veya sorumluluk alanlarndaki doum ve lm olaylarn takip ederek aylk cetveller halinde
82

merkeze, yani stanbul'da bu cetvelleri toplayacak ve takip edecek olan Cerde-i Nfus daresi'ne bildirmekti. Cerde Nzr Mehmed Said Paa tarafndan hazrlanan ve padiaha takdim olunan takrirde, vilyetlerde ve kazlarda yaplan saymlarla ilgili tutulan defterlerin stanbul'a gnderilmesi teklif edilmitir.7 Osmanl Devleti, bata yeni fethedilen yerler olmak zere lke topraklar zerinde yaayan halkn saym ve yazmn yaptrmtr. nk reaynn iyi bir ekilde idaresi Osmanl Devleti'nin ykseli ve gelime dnemlerinde devlet iin esas saylmtr. Bu esasa gre de devlet iin bilinmesi gereken en nemli ey reaynn elinde bulundurduu toprak ve bu toprak ile reay arasnda var olan ilikidir. Reay ile toprak arasndaki bu ilikiyi tanyp iyi bilmek iin de ncelikle toprak ve nfus saymnn yaplmas gerekmektedir.8 Vergi ve askerlik ileri bu saym ve yazm esasna dayandndan, devletin toprak dzeni ve ynetim sistemi bu saym ve yazm zorunlu klyordu. Osmanl Devleti'nde nfus saym asrlarca toprak yazm ve dolaysyla askerlik yapacak potansiyeli tespit iin yaplmtr. Toprak yazmnn sonunda dzenlenen Tapu-Tahrir Defterleri'nde yazmla ilgili bilgiler toplanmtr. XVI. yy.'da yaygn bir ekilde yaplan toprak yazm daha sonraki senelerde eitli sebeplerden dolay aksamalara uramtr. Asker ve mal konular esas alarak yaplm olan toprak yazmlarn nfus saymlar gibi kabul etmek doru deildir. Fakat toprak yazm iin tutulan kaytlardan yola klarak o dnemde yazm yaplan yerlerin nfusu hakknda kesin olmasa da yaklak olarak bir bilgi sahibi olmak mmkndr. Toprak yazm esnasnda tutulan kaytlarda yani Tapu-Tahrir

Defterleri'nde belli bir yaa gelmi, eli silah tutan ve vergi mkellefi olan ahslar esas alnmakta, ayrca evlenmemi vergi mkellefi olanlar da kaytlarda belirtilmektedir. Baz yerli ve yabanc aratrmaclarn, tahrir
7 BOA., HH. 19202. 8 KARAL, E. Ziya, Osmanl mparatorluu'nda Nfus Saymlar, s. 6.

83

defterlerinden o dnemde yazm yaplan yerlerin genel nfusu ile ilgili almalarda kullanlabilecek standart bir say ortaya koyma ynnde yaptklar almalarda tahrir defterlerindeki hne reislerinin, yerine gre 3-5 rakamlaryla arplmas sonucunda yazm yaplan yerin ortalama nfusunun bulunabileceini belirtmelerine ve yaptklar aratrmalarda bu ynde tahminlerde bulunmalarna ramen bu tahminler objektif olamamaktadr. nk hne halknn says coraf blge, iklim, sosyal durum, gler, savalar vs. gibi sebeplerden dolay deiebilmektedir. Ayrca vergiden muaf tutulanlar ile devlet grevlilerinin emrinde bulunan "maiyyet halk" ve ehirlerde oturan yabanc tccarlar ile aileleri tahrir defterlerinde belirtilmediinden, bunlarn da dikkate alnmas gerekmektedir. Ancak bu ekilde blgenin tahmini nfusu hakknda bir fikir yrtlebilir. Buna ramen tahrir defterlerinden, yazm yaplan yerlerin nfus younluu, gelir durumu, gelimilik durumu, ticar faaliyetleri, ekilip-biilen arazinin durumu gibi konularda bilgi elde etmek mmkndr. Ayrca deiik zamanlarda yaplan saymlarda tutulan defterler karlatrldnda zellikle kk yerleim yerlerinin gelimilik durumu hakknda bilgi edinilebilir. XVII. yy.'da fetihler sonucunda kazanlan topraklar bir yandan snrlar geniletirken, dier yandan da kazanlan topraklarn savunulmas mal ynden Osmanl Devleti'ni etkilemeye balad. Fethedilen yerlerin geliri ancak kendi kendine yetebildiinden, devletin mliyesine yeni kaynaklar eklenemedi. Oysa o dnemlerde Avrupa'da sava tekniklerinin gelimesi ateli silahlarn kullanlmaya balamas Avrupa devletlerini glendirmekte, buna karlk Osmanl Devleti'ni de kendini yenileme, ordusunu glendirme ve teknik adan aa ayak uydurma ynnde admlar atmaya zorlamaktayd. Btn bunlar iin de mal ynden glenmek ve gelir kaynaklarn artrmak gerekiyordu. O dnemde devlet tarafndan ncelikle Kapkulu Ocaklar'nda bir dzenlemeye gidildi ve an gelimelerine ayak uyduracak hale getirildi. Bunun iin devletin gelirlerinin byk bir ksm seferber edildi. Fakat bir yandan Kapkulu Ocaklar'na nem verilirken dier yandan devlete ait
84

topraklar tasarruf etmelerine karlk toprak sahiplerinin sefer esnasnda kardklar timarl sipahilere gereken nem verilmedi ve timarl sipahiler gitgide eski glerini yitirdiler. Yerinde idareden merkezden idareye doru bir geiin sonucu olarak timarl sipahilerin iledikleri topran gelirinden byk bir ksmn merkeze, yani devletin btesine aktarmak zorunda kalmalar kendilerini zellikle ateli silahlar konusunda yenileyememelerine ve yava yava eski nemlerini yitirmelerine neden oldu. Kapukulu Ocaklar'nn saysnn artmas, timarl sipahilerin eski nemlerini yitirmeleri, XVII. yy.'da parann deerinin gitgide dmesi, taht deiikliklerinde datlan cls bahilerinin artmas ve dier birok sebepten dolay devletin mliyesi bozulmaya, para sknts ekilmeye baland. XVII. yy.'da devlet mal adan iine girdii skntlardan kurtulmak iin eitli areler arad, bunun iin de devlet idaresi, ordu ve mal sistemde kkl deiiklikler yaplmas zorunlu hale geldi. Kkl deiikliklerin yaplmas iin lke dahilinde toprak saymnn yeniden yaplmas, bylece vergi gelirlerinin artrlmas iin almalar yapld. Bu konuda Sadrazam Kemanke Kara Mustafa Paa tarafndan hazrlanan lyihada lke dahilinde her otuz ylda bir tahrir yaplmas, tahrirde mslman ve dindar adamlarn grevlendirilmesi teklif olundu.9 XIX. yzyln balarna gelindiinde savalar, i isyanlar ve mal glkler nedeniyle asker ve mal alanlarda kkl deiiklikler yaplmas zorunlu hale gelmiti. Ragb Efendi tarafndan II. Mahmud'a sunulan lyihada:10 Her sancak ve kazya devlet tarafndan, iten anlayan ve dirayetli birer mdr tayin edilmesi, kaz mdr veya baka bir isim tayacak olan bu memurlarn valilere tabi olmas, tapu, evkf, salyne, cizye evrknn datlmas ve dzeltilmesi ileri, koyun ve sr vergisi, mr zahire ileri, redif

9 "Sadrazam Kemenke Kara Mustafa Paa Lyihas" iin bkz. "Mecmuatu'r-Risle" Nuruosmaniye Ktphanesi Nr: 4950, s. 1-29. 10 KARAL, E. Ziya, "Rgb Efendi Lyhas", Tarih Vesikalar Dergisi, say 5, s. 356.

85

askeri ileri vs. ilerle ilgilenmesi, sancak ve kazlarda halkn ictima ve mal durumunu tespit etmesi ve muattal topraklar ilettirmesi teklif edilmekteydi. Yine bu lyihada: Grevlendirilecek memurlar tarafndan nce ehir merkezlerinde daha sonra da kylerde mutavattn ahalinin mutasarrf olduklar hne, han, hamam, dkkan, iftlik, deirmen, ba, bahe, tarla, eltik, mera, ayr, zeytinlik, dutluk vs. emlk ve arazilerinin timar, mlk ve vakf tarlalarndan kendilerine verilmi olan senetlerin bizzat grlerek tek tek isim ve hretleriyle deftere kaydedilip; tapu senetleriyle, muktaa, zemet, timar ve vakf senetleriyle mutasarrf olduklar mlk ve arazilerin ayr ayr defterlere kaydolunmas, tapu defterlerinin stanbul'a gnderilmesi, stanbul'da senetlerin yenilenerek ayr bir mhrle mhrlenip, eski senetler alnarak yenilerinin emlk ve arazi sahiplerine verilmesi; alt ayda bir salyne ve nfus defterlerinde yaplmas gereken deiiklikler hakknda mahallinden tutulan raporlar geldike bu defterlerde de gereken deiikliklerin yaplmas, bylece eitli hakszlklarn ve vergi kayplarnn nne geilebilecei teklif edilmitir. Ragp Efendi, lyihasnda ayrca grevli memurlarn grev yerlerine vardklarnda ncelikle ehir merkezi ve kyleri ahalisinin mutasarrf olduklar emlk, arazi ve akrt, koyun, kei, manda, sr, inek, deve, at, brgir, katr, eek, ar kovan, domuz vs. hayvanlarn cins cins tespit edilip sahiplerinin isim ve hretleriyle birlikte deftere kaydolunmas, saym ve yazm ii bittikten sonra ahalinin yllk geliri ve verecekleri yllk verginin her kyn defterinin sonuna kaydedilmesi ve bundan sonra bu saym ve yazm esas alnarak, deiikliklerin bu defterler zerinde yaplmas; bylece vergiye tabi mal, mlk, hayvan ve dier gelir getiren varlklarn tespit edilerek, herkesin kazancna gre vergi vermesi, vergi yznden kimsenen hakszla uramamas, fukaraya zulmedilmemesi ve dilne bir vergi dalmnn yaplmas zerinde durmutur. Ragb Efendi, ahali ile emlk ve arazinin yeniden saym ve yazmnn yaplmas sonucu kaz ve kylerdeki halkn mutasarrf olduklar vakf mallarnn da ortaya kacan, bu mallarn tapu senetlerine gre yeniden defterlere kaydolunacan, bylece uzun yllar mtevelllerinin ihmal ve
86

ilgisizliklerinden dolay bakmsz kalan vakf, cami, medrese, mektep, tekke, kpr, kuyu, kaldrm vs. birok hayrtn Evkf Nezreti tarafndan kurtarlabileceini teklif etmektedir. Ayrca bu saymla birlikte gayri mslim reaynn says ve ekonomik durumu da ortaya kacandan, devlete deyecei cizye miktar da salkl bir ekilde bilinecek, hakkaniyet zere vergi vermeleri salanacaktr. Grld gibi Ragb Efendi hazrlad lyihada, yaplacak saymla devletin elindeki topraklarn, vergi toplanabilecek kaytlarn, ayn zamanda da askere alnabilecek insan potansiyelinin gvenilir bir biimde ortaya konabileceini teklif etmekle kalmam, bu saymda nelere dikkat edilecei, nelerin esas alnaca ve saym sonucu tutulacak defterlerin nasl deerlendirmeye tabi tutulacan da aka belirtmitir. Lyihada ayrca saym memurlarnn hangi konularda hassas ve ketum davranacaklar hakknda da tavsiyelerde bulunmutur. II. Mahmud'un, bu lyihay esas alarak ncelikle ehl-i slm ve reaynn saysnn tespit edilmesini istediini ve sayma ncelikle Karaman'dan balanlmasn emrettiini Karaman valisine yazlan bir emr-i l msveddesinde aka grmekteyiz. Emr-i lde ncelikle saym gerektiren sebepler sralanmaktadr.11 Bu sebepler yle zetlenebilir: 1- Bir mddetten beri vuku bulan seferler sebebiyle halk ok masraf yapm, bu masraflardan dolay birok sknt ierisine girmitir. 2- Bir ok kaz ve kyde halk tahammlnden fazla vergi vermeye zorlanmakta, bir ksm vergisini hi deyememekte, bir ksmnn byk vergi bakayalar bulunmakta, ayrca grevli memurlar tarafndan himaye ve iltimas edilen bir ksm halk vergiden muaf tutulmakta, bu gibilerin demeleri gereken vergiler dier ahalinin zerine yklenmektedir. Vergi adaletsizlii yznden

11 BOA., HH. 19203, 1 Receb 1246.

87

zellikle fakir halka yaplan zulmn ortadan kaldrlmas, vergi sisteminin yeniden bir dzene sokulmas gerekmektedir. 3- Anadolu'da baz kylerin ahalisi nceki tahrirlerde kpr ve hanlarn tamiri, derbendlerin muhafazas grevlerine tayin olunup bu grevlerine karlk vergiden muaf tutulduklar halde aradan geen zaman ierisinde tamir edecekleri kpr ve hanlarn ykld, ortada tamir edilecek birey kalmad, derbendcilik hizmetinin ise sadece szde kald, yani muafiyetlerine karlk yapacaklar bir grevleri olmad halde halen muafiyetlerini bahane ederek vergi vermekten kanmalar. 4- Devletin bu gibi durumlardan haberi olmasna ve zaman zaman baz tedbirler almasna ramen savalarn devam etmesi nedeniyle bir sonu alnamamas, imdi ise seferlerin durduu, bu konularn bir kere daha etraflca ve dikkatlice incelenerek ne gibi tedbirler alnmas gerekiyorsa alnarak vergilerin hafifletilip yeniden dzenlenerek bir intizama sokulmas. II. Mahmud'un geni lde bir slahat yapma istei, bunun iin de ncelikle genel bir nfus ve arazi saymnn yaplmasn emretmesi, Ragp Efendi'nin hazrlad lyihann II. Mahmud zerinde etkili olduunu gstermektedir. Nfus saymnn ne ekilde yaplacan belirlemek iin zel bir meclis tekil edilmi ve bu meclis tarafndan talimatnmeler hazrlanmtr.12 Bu konuda sadaret kaymakam tarafndan II. Mahmud'a takdim olunan bir takrirde yaplacak tahririn aka nfus tahriri olduu belirtilmekte ve nelere dikkat edilecei anlatlmaktadr. Saym yaplrken saym memurlarnn ellerine saymn nasl yaplaca ve nelere dikkat edilecei hakknda yazl bir talimat verilmeyip konu ifahen kendilerine anlatldndan, memurlar zellikle slm nfusu sayarken ayn esasa gre hareket etmemilerdir. Baz yerlerde yaa gre bir ayrm yaplm,

12 BOA., HH. 19217.

88

baz yerlerde sakal ve byk esas olarak alnm, baz yerlerde de askerlie elverili olup olmamalarna gre saym yaplmtr. Saym yaplmadan nce saym iin grevlendirilen er memurlar Bb- l'ye arlarak harcrahlar verilmi, saymda ketum davranmalar ve saym greviyle gidilen yerlerde herhangi bir fenalk zuhur etmemesi iin itinal davranmalar yolunda tenbihte bulunulmutur. Yine bu toplantda saymn nasl yaplmas gerektii hakknda Ktahya'y tahrir ile grevlendirilen Hsameddin Efendi kendi dncelerini anlatm, saymn tenbih edildii ekilde yapld takdirde ok uzun sreceini ve saymn ne iin yapld aka anlatlamayaca iin ahalide bir huzursuzluk yaratacan dile getirmitir. Hsameddin Efendi, bunun nne geilmesi ve saymn ksa zamanda tamamlanabilmesi iin ya taksimine gidilmesi, sekiz yana kadar olanlarn "asgar", 8-15 ya aras "sar", 15-40 aras "b- emred", 40-60 aras "sinn-i vust" ve 60'dan yukar yata olanlarn da "pr" eklinde yazlmasn, bylece hem saymn hzl bir ekilde yaplabileceini hem de saym yaplan yerlerde askerlie elverili olanlarn ortaya karlabileceini ve saymn gerekelerini saklamaya gerek kalmayacan, daha rahat saym yaplabileceini teklif etmitir. Teklif toplantya katlanlar ile serasker paa tarafndan da kabul grm ve uygun grld takdirde saym iin grevlendirilen btn memurlara saymda bu usln uygulanmas yolunda birer pusula verilmesi konusu padiaha takdim edilmitir. Sultan II. Mahmud'un konuya ilikin hatt- hmaynu aynen yledir: "Bu Rumeli ve Anadolu'nun tahriri maddesi pr dikkat ve itin olunacak maddedendir. Felan byle diyor beriki yle diyor diyerek bunu usl-i sbkasndan karmaya gelmez. te Konya tahririne memur olan Nazif Bey yoluyla davranmaktadr. Bu Bursal Hsam Efendi ki, nahiyenin tahririne elvermez ise har bir mnasibi ile uyudurulsun, el-hsl usl-i sbka zerine her birine vasy-y hafiyye tefhim ve ifde olunmak zere icrasna mbderet olunsun."13
13 BOA., HH. 19217.

89

II. Mahmud bu emriyle, nfus saymnn eski usle gre yaplmasn, onun bunun teklifleriyle hareket edilmemesini istemitir. Yani saym iin grevlendirilen memurlara saymn nasl yaplacana dair yazl bir talimat verilmediinden her blgeye veya saym yaplan yerleim birimlerinin zelliklerine gre deiik yntemler kullanlmtr. Fakat saymn asl gayesi lke topraklar dahilindeki vergi mkellefleri ile askere alnabilecek ahslarn tam saysn, yani vergi ve asker potansiyelini renmek olduu iin hangi yntem uygulanrsa uygulansn saym memurlar bu esasa dikkat etmilerdir. Memurlar grevleri bana gnderildikten sonrada, saym yaplan yerlerde dzenlenip stanbul'a gnderilecek defterleri dzenleyip derlemek ve genel bir sonu kartmak iin Cerde Nezreti kurulmutur. 1832 (1247) ylnda Cerde Nzr Said Efendi tarafndan yazlp, sadrazam tarafndan padiaha takdim olunan bir takrirde de; tahrirden sonra, tahrir memurlarnca dzenlenen ve Cerde Odas'na teslim olunan defterlerde ve tahriri yaplan yerlerde, tahrirden sonra vuku bulacak deiikliklerin defterlerde dzeltilmesi hakknda yaplmas gereken iler iin birtakm tekliflerde bulunulmakta, yaplan saym iinin boa gitmemesi ve bir dzene sokulmas iin konunun bir nizama balanmasn istemektedir.14 Cerde Nzr Said Efendi'nin nizama balanmasn istedii konular yle zetleyebiliriz: 1- Anadolu ve Rumeli'de tahrirleri yaplan kaz, kasaba ve kylerde skin ve mtemekkin ehl-i slm ve reay, memurlar tarafndan yazlp defterleri Dersadet'e geldikten sonra gerek ehl-i slm gerekse reaynn gelip-gidenleri, lenleri ile yeni doanlarn isim ve hretleriyle birlikte, Cerde Odas'ndaki kaytlar dzeltilmek zere her ayda bir yoklama defterlerinin Dersadet'e gnderilmesi. 2- Anadolu ve Rumeli'nin her bir kazsna veyahut kk kazlarn bir ka adedine mahallerinde ahliden gvenilir ve mutemed birer mukayyid

14 BOA., HH. 19202.

90

grevlendirilerek vilyetten mnasib bir maa verilmesi ve bunun dnda kimseden her ne adla olursa olsun cret alnmamas. 3- Doan ocuklarn ismi, babasnn isminin altna doum tarihiyle birlikte kaydedilmesi, len ahslarn isimlerinin zeri izilerek, lm tarihinin yazlmas, baka diyarlarda olup vilyetine gelenler ve baka kazda olup memleketine gidenler, hacca gidenler-gelenler, askerlik veya baka bir i iin stanbul'a gelenler ve baka yerlere tananlarn kaytlar defterlerinden bulunup gerekli deiikliklerin yaplmas, bu nizamn dzenli olarak devam ve kontrol iin Anadolu'da liv merkezlerinde, Rumeli'de ise her bir kazda gvenilir bir nzr- defter tayin olunmas. 4- Byk kazlarda muhtar ve mtevelller, muhtar ve mtevellsi olmayan yerlerde imamlar ve yallarn gelip-gidenleri, doanlar ve lenleri haber vermesi. 5- Rumeli'de kylerden kazlara, Anadolu'da ise kazlardan liv merkezlerine nfusla ilgili deiikliklerin bildirilmesi, kaz ve livlardan ise valiler, mutasarrflar veya ayanlar tarafndan Dersadet'e bildirilmesi. 6- Papaz ve kocabalarnn da reaynn doum ve lmlerini, gelipgeenleri ve genlerini deftere kaydettirmeleri. 7- Bu nizamn icras srasnda Dersadet'teki Cerde Odas'nda grevli bulunanlar ile tahrir defterlerinin tashihi ve deiikliklerini bildirmekle mkellef olan grevli memurlardan grevlerinde kusur edenler olursa gereken cezalarn verileceinin ilgililere bildirilmesi. 8- Nfusla ilgili bu usln bundan sonra da dzenli olarak devam ettirilebilmesi iin Anadolu ve Rumeli'deki tm mlk grevlilerle Cerde Odas'na Divn- Hmayn'dan gereken emirlerin gnderilmesi. Cerde Nazr Said Efendi tarafndan takdim olunan bu takrre, II. Mahmud'un yazd hatt- hmayn ise yledir: "Cerde nzrnn mecliste bi'l-mzkere surh iaretiyle arzolunan ibu takrri manzr u malm- 91

hmaynum olmutur. Vk bu vechile nizma rabtolunarak iktiz eden evmirin sdr olunmasna mbderet olunsun." II. Mahmud, Cerde Nazrnn hazrlad nizamnme sretini aynen kabul etmi ve bundan sonra aynen uygulanmasn istemitir. Bu konuda irde karlarak ilgililere gnderildii fakat ilgililerin konuya gereken nemi vermedikleri, bazan da gelii gzel davrandklar grlm, bunun nne geilmek iin de 1251 ylnda mslman mahallelerin imam ve muhtarlar ile gayri mslimlerin patrikleri ve hahambalarna birer talimatnme hazrlanarak konunun nemi anlatlm ve yapacaklar iler belirtilmitir.15 Talimatnmelerde, cerde nzr tarafndan hazrlanp padiah tarafndan da aynen uygulanmas emri verilen nizamnme hatrlatlarak mahallenin imam ve muhtarlar tarafndan, mahallerinde her ne kadar nfus var ise istisnasz hepsinin saylmas istenmi ve grevini aksatanlarn gerekli cezaya arptrlaca belirtilmitir. Patriklere ve hahambalara verilecek talimatnmede ise konunun nemi belirtilmi, gayri mslimler iinde hl saylmayanlarn bulunduu, saymdan sonra meydana gelen doum-lm ve dier yer deitirmelerle ilgili bilgilerin defterlerde dzeltilmedii, hatta saymda saym yapan grevlilerin grevlerini suistimal ettikleri, mesela; tahrirde 8 yanda yazlan bir ahsn bir i iin murr tezkeresi almaya geldiinde tahrirden bu gne kadar 6 yl getii halde 14 yanda olmas gerekirken 20-30 yalarnda olduunun grld, bunun da saym yapan grevlilerin ihmallerinin bir sonucu olduu dile getirilmitir. 1831 ylnda yaplan nfus saym, bir takm eksiklik ve aksaklklara ramen lke dahilinde yaayan mslman ve gayri mslim nfusu ortaya karmas bakmndan nemlidir. Bu saym Osmanl Devleti'nin toprak yazm vesilesi olmadan yaplan bir nfus saym olarak kabul edilebilir. Ayrca 1831 saym ncesi ve sonras yaplan bir takm deiiklikler ile kartlan nizamnmeler, lke dahilinde merkez bir nfus kayt sisteminin kurulmasn ve

15 BOA., HH. 19258-B, 19258-C.

92

nfus deiikliklerinin dzenli olarak takip edilmesini salamas asndan nemlidir. 1831 nfus saym Rumeli ve Anadolu'da yaplmtr. Rumeli'de saym yaplan kazlar unlardr.16 atalca, Tekfurda, necik, Malkara, Gelibolu, arky, Bergos, orlu, Ereli, Baba-i Atik, Havsa, Hayrabolu, Evree, Kean, nez, Cisr-i Ergene, Enez, Edirne, irmen, rpan, Ahielebi, Akakzanlk, Zara-i Atik, Dimetoka, Ferecik, Meri, Gmlcine, Yenice-i Karasu, Uzuncabad, Hasky, Sultanyeri, Drama, Saraban, Trnova, Filibe, Tatarbazarck, Ahtman, Sofya, ehirky, Pravite, Kavala, Berkofa, Cumapazar, Sargl, Eribucak, Serfice, Tikve, Petri, Radovite, Nevrekop, Menlik, Demirhisar, Zihne, Siroz, Selanik, Yenice-i Vardar, Vodine, Austos, Karaferye, Preznik, znebol, Usturumca, Toyran, Karada, Avrathisar, Radomir, vrace, Kstendil, vranya, Palanga, Eridere, Vidin, Kprl, Pirlepe, Samakov, Behite, Kesriye, Persepe, Manastr, Filorina, strova, Horpete, Nasli, tip, Koana, Komanova, Nibolu, Servi, zladi, Atrepoli, Lofa, Plevne, Rahova, ire, Zitovi, Rusuk, Yanbolu, Zara-i Cedd, Kzlaa, Ni, Prezrin, Sahrika, Trgovite, skp, Kalkandelen, Krova, Silistre, Varna, shakc, Minkalye, Balk, Sain, Kstence, Hrsova, Tolc, Babada, Edirne ve nahiyeleri ile skdar, Manastr, ke, Ada ve Tirfilli. Anadolu'da saym yaplan sancaklar da unlardr: Hdavendigar, Karesi, Kocaeli, Eskiehir, Karaman, il, Aliye, Mentee, Teke, Hamid, Aydn, Saruhan, Bolu, Viranehir, Ankara, ankr, Amasya, Sivas, Bozok, orum, Biga, Akdeniz adalar (Cezir-i Bahr-i Sefd), Ktahya, Adana, Bilan, Tarsus, Trabzon, Canik, ldr, Kars, Kastamonu ve Silistre.

16 KARAL, E. Ziya, 1831 Nfus Saym, s. 13.

93

Saymda mslman ve gayri mslim nfus ayr ayr saylm, defterleri de ayr tutulmutur. Btn sancak, kaz ve kylerde halk slm ve reay (gayri mslim) olarak iki gruba ayrlmtr, Rumeli tarafnda Kptler de ayr saylm ve defterleri ayr tutulmutur. Ayrca Yahudiler, Fellahlar ve gebeler de ayr saylmtr. Anadolu'da ise airetlerin nfuslar ayr gsterilmi; fakat slm nfusun toplamna katlmtr. Anadolu'nun baz sancak ve kylerinin saymnda hne numaralar da gsterilmitir. Dou'daki airetler saylrken de baz defterlerde adr says grlmektedir. 1831 nfus saymnda Anadolu ve Rumeli'de yaayan erkek nfusu yana baklmadan istisnasz saylmtr. Orduya asker vermeyen blgeler saymn dnda tutulmutur. Saym dnda tutulan ve orduya asker vermeyen eyletler unlardr: Lahsa, Basra, Yemen, Msr, Tunus, Cezyir, Trablusgarb ve Habe. Burada da aka grld gibi 1831 saymnn en byk sebebi Yenieri Oca kaldrldktan sonra yeni kurulan "Askir-i Mansre-i Muhammediyye" ad verilen orduya alnacak asker potansiyelinin tespiti ile vergilerin dalm ve tahsilinde grlen aksaklklarn dzeltilerek yeni bir vergi sisteminin uygulamaya konmak istenmesidir. Bu bakmdan saym gayesine ulamtr. Yalnz, harp mnasebetiyle Silistre eyletinin nfus saym yaplamadndan, buralarda da saym yaplabilmesi iin iki yl sonra tekrar memur grevlendirilmitir.17 Bu saymda Arnavutluk taraflarnda saym iin grevlendirilen memurlar ahali tarafndan honutsuzlukla karlanm, sayma deiik manalar verilmeye allmtr. Hatta Arnavutluk ve skp taraflarnn saym iin grevlendirilen memurlar, grev yerlerine ulamamlarsa geri arlmalar, grev yerlerine ulam fakat sayma balamamlarsa saymn ertelenmesi, sayma balamlarsa herhangi bir huzursuzlua meydan verilmeden devam olunmas hakknda II. Mahmud'un emri zerine bu blgelerde saym ertelenmitir. Arnavutluk taraflarnda birka ky saylmsa da saymda grevlendirilen katiplerin acemilii yznden saym bir ie yaramam,
17 BOA., HH. 19248.

94

yaklak iki yl sonra buralarda tekrar saym yaplmak zere stanbul'dan tecrbeli katip grevlendirilmitir.18 1831 Nfus saym iin grevlendirilen saym memurlar saym yaplan yerlerle ilgili tuttuklar defterleri nce kendi blgelerine gre birletirmiler ve defterleri temize ektikten sonra stanbul'a gndermilerdir19. Tahrir mnasebetiyle her taraftan gelecek defterlerin merkezde tek bir yerde toplanp kaydedilmesi ve daha sonra olabilecek deiiklikleri gelen defterlere ilemek zere stanbul'da bir daire almas istenmi ve II. Mahmud'un emriyle Sadaret Mektupusu Said Efendi "Deftir Nzr" adyla ve 7.500 kuru maala bu i iin grevlendirilmitir.20 Defterlerin peyderpey Dersadet'e gelmeye balamas zerine sadaret kaymakam tarafndan Said Efendi'nin emrine memurlar grevlendirilmesi teklif edilmi, fakat padiah tarafndan bu teklif kabul edilmemi ve byk kazlarn defterleri gelinceye kadar memur tayini iinin beklemeye alnmas ve ileride bu konuda gerekenin yaplaca belirtilmi, ayrca daha nce "Deftir Nzr" nvanyla grevlendirilen Said Efendi'nin nvan ve grevinin "Cerde Nzr" olarak deitirilmesi, yeni ihdas edilen daireye de "Cerde Nezreti" ad verilmesi istenmitir.21 1831'de yaplan nfus saymnda herhangi bir karklk kmamas iin saym tehir edilen Rumeli'nin baz blgeleri ile Arnavutluk'ta daha sonra saym yaplmtr.22 Ayrca o tarihlerde harp mnasebetiyle Silistre'nin bir ksm kazlarnda da nfus saym yaplamam, yaklak iki yl sonra (1833) burann saym iin Nbi Efendi grevlendirilmitir.23 Bu ksm saym baz tarihiler yeni bir nfus saym olarak gstermektedir. Oysa bu saym 1831'de yaplan
18 BOA., HH. 19255 (14 S. 1248). 19 BOA., HH. 19272 (Selh-i R. 1246). 20 BOA., HH. 19210. 21 BOA., HH. 19263 (1246). 22 BOA., HH. 19275 (1246). 23 BOA., HH. 19248 (1248).

95

fakat yukarda iaret edildii gibi baz sebeplerden dolay ertelenen yerlerde yaplan bir saym olup 1831 saymnn devam niteliindedir. 1831 saymna gre, saym yaplan yerlerde 2.5 milyonu Anadolu'da, 1.5 milyonu da Rumeli'de olmak zere ortalama 4 milyon erkek nfus yaamaktadr.25 1831 saymndan sonra 1844 ylnda lke genelinde bir nfus saym daha yaplmas kararlatrlmtr. Bu saymn gayesi 1834-35 yllarnda "Redif Askir-i Mansre" adyla Yenieri Ordusu'nun yerine kurulan yeni orduya alnabilecek asker potansiyelini tespit etmekti. 1831 saymyla lkede dzenli olarak nfus olaylarn takip edecek bir kayt sistemi kurulmu olduundan, 1844 saym daha detayl yaplmak istenmi fakat istenildii kadar baarl olunamamtr. Yeni kurulan redif tekilatnn gayesi byk bir gen nfusu asker olarak uzun sre silah altnda tutmak yerine, askerlik ana gelmi genleri kendi blgelerinde az masrafla ve ksa aralklarla eitip savaa hazrlamakt. Saymn asl gayesi asker potansiyelini belirlemek olduu halde, bu saymda 1831 saymndan farkl olarak erkek nfusun yannda kadn nfus da saylmtr. Buna ramen halk, saymnn asl gayesinin asker potansiyelini tespit olduunu bildiinden askere gitmemek iin yanl bilgi vermi, gayri mslim din adamlar da kendi cemaatleri hakknda doru bilgi vermemilerdir. 1844 saymndan sonra 1852'de Rumeli'de 1856'da Anadolu ve Suriye'de nfus saymlar yapld. 1870'de genel bir nfus saym yaplmas iin almalar yapldysa da eitli sebeplerden dolay saym yaplamad. 1874 ylnda Tuna vilyetinde ayrntl bir saym yapld. 1877-1878 Osmanl-Rus savandan sonra da bir nfus saym yapld. Fakat bu saym Rumeli'den srekli g gelmesi nedeniyle ok ge tamamlanabildi.26
24 BOA., HH. 19248 (1248). 25 KARAL, E. Ziya, 1831 Nfus Saym, s. 9. 26 DORU, Halime, Osmanl Devleti'nde Toprak Yazmndan Nfus Saymna Gei ve Bir

Nfus Yoklama Defteri rnei, Anadolu . Fen-Edebiyat Fak. Dergisi, c. I., say. 2, s.249.

96

Savalar ve eitli mal zorluklar nedeniyle zorla yaplabilen bu saymlardan sonra 1882, 1895 ve 1906 tarihlerinde de kapsaml nfus saymlar yapld. Bunlar nceki saymlardan daha baarl oldu. * Osmanl Devleti dneminde Kbrs'ta yaplan nfus saymlaryla ilgili Osmanl Arivi'ndeki pek ok mstakil defter ve nfus yoklama defterlerinden baka ser halde 19 adet defter bulunmaktadr. Bu defterler, Osmanl Devleti'nde ilk genel nfus saym olarak bilinen 1831 tarihine ve daha sonra yaplan saymlara aittir. Defterler, her yerleim yeri iin ayr ayr tutulmu ve daha sonra ser halde birletirilerek ciltlenmitir. 19 adet defterden 6's 1246 (1831), 7'si 1255 (1839) ve dier 6's da 1258 (1842) yllarnda yaplan saymlara aittir. Bu almada Kbrs'n ilk nfus saymna ait olan 1246 (1831) tarihli 4 defter esas alnmtr. Bunlardan 10605 numaral deftere Mslmanlar; 1521, 5367 ve 10669 numaral dier deftere ise gayri mslimler kaydedilmitir. Bu defterlere esas olan nfus saym Halil Efendi tarafndan yaplm olup, defterler Lefkoe Kads Hayl Mustafa bin el-Hc brahim Efendi tarafndan mhrlenmitir.

97

IV- TEMETTU VERGS ve TEMETTUT DEFTERLER

"Temettu" kelime olarak kr etme, fayda grme; "temettu vergisi" ise, herkesin kazancyla mtenasip olarak devlete verdii vergi, esnaf vergisi anlamna gelmektedir. Temettu vergisinin esas H. 1241 (1826) tarihinde II. Mahmud zamannda ihdas olunan ihtisab resmidir. htisab resmi: ehriyye-i dekkn ve yevmiyye-i dekkn adyla anlan vergilerle; belediye geliri olarak pazar ve panayrlardan alnan damga, tart, l vs. vergiler ve hile yapan esnaftan alnan para cezalar ile btn yiyecek, iecek vs.'den alnan mteferrik vergilerden ibarettir. Glhne Ferman'nn ilanndan sonra 19 Zilkade 1255 (1839) tarihinde karlan bir talimatla muhassllar nezretine, her yerde ahalinin ismi, hreti, arazileri, hayvanlar; tccar ve esnafn ise yllk gelirleri vs. bilgilerinin yazld defterler tutulmas emredilmitir. 1255 (1839)'den 1275 (1858)'e kadar temettu vergisi "an-cematin" tevzi olunan verginin bir ksmn tekil etmek artyla "bileik vergi" arasnda grlmekteydi. 1275 (1858) tarihli Tahrir Talimat ve 1277 (1860) tarihli Tahrir-i Umm Nizamnmesi gereince; herkesin emlk, arazi ve senelik kazanc tahrir ve tahmin edilerek ilk defa senelik kazan zerinden %30 vergi alnmas kararlatrlmtr. Temettu vergisinin dzenli toplanabilmesi iin gerekli bilgilerin yazld Temettut Defterleri tutulmaya balanm, bu grev de muhassllara
98

verilmitir. Muhassllarn, bu defterleri daha salkl tutabilmeleri iin her kaznn ileri gelenlerinden, meclise seilecek birinin bakanlnda bir katip tayiniyle saymlarn yaplmas, defterlerin ve saymlarn muhassllar tarafndan kontrol edilmesi emredilmi, bylece saymlarda suistimale ve hakszla meydan verilmemesi, kazanlarn eksik gsterilmemesi ve suistimalde bulunanlara gerekli cezalarn verilmesi amalanmtr. Temettu vergisi haknda 1323 (1907)'de kartlan bir nizamnmede ise temettu vergisinin; vilyet, liv, kaz merkezleriyle nfusu iki bini akn yerlerde ticaret, sanat ve hrfet erbbndan mart ve eyll aylarnda olmak zre ylda iki taksit halinde alnmas kararlatrlmtr. Bu verginin ad daha sonralar "kazan vergisi"ne evrilmitir. Tanzimat'a kadar deiik adlarla ahaliden alnan vergilerin yerine ikame edilen temettu vergisinin kaydedildii defterlere "Temettut Defteri" ad verilmektedir. Bu defterler XIX. yy. ortalarnda Osmanl Devleti'nin iinde bulunduu iktisad, sosyal ve ticar hayat ok ak bir ekilde gzler nne sermektedir. Tapu Tahrir Defterleri'ndeki bilgilerin daha fazlasn bu defterlerde bulmak mmkndr. Bu defterler bu ynyle ok deerli bilgiler ihtiva etmektedir. Temettut Defterleri, Babakanlk Osmanl Arivi'nde bulunmaktadr. 1988 ylna kadar tasnif edilmedii iin defterler zerinde herhangi bir aratrma yaplmamtr. 1988 ylnda tasnif edilerek aratrmaya alan 17.447 defterin byk bir ksm 1260-1261 (1845) tarihinde yaplan saymlara aittir. ok az sayda da 1256 (1847)'de yaplan tahrirlere ait defterlere rastlanmaktadr. Temettut Defterleri; ehir, kaz, kasaba, nahiye, ky, mezraa ve iftlik gibi btn yerleim birimlerinde yaayan mslim ve gayri mslim ahalinin tarla, ba, bahe, ev, ahr, vs. gayri menkulleri ile btn cins ve evsaftaki hayvanlar ve yetitirmi olduklar rnlerin teker teker yazlmasyla oluturulmutur. 99

Defterlerde yerleim birimleri ayr ayr yazlm, byk yerler ile birden fazla mahalleden oluan kyler ayr ayr kaydedilmitir. Defterin ilk sahifesinde srasyla eylet, sancak, kaz adlar kaydedildikten sonra tahriri yaplan ky, kasaba, mahalle veya iftliin ad yazlmtr. Ky veya mahallelerde genellikle imam, muhtar vs. grevlilerden balayarak vergiye tabi olan mallarnn saym yaplmtr. Saym yaplrken ehl-i slm ve ehl-i zimmet reay ayr ayr yazlmtr. Defterler vergi toplamaya ynelik tutulduu iin yalnzca vergiye tabi mal ve mlkleri olan aile reisleri esas alnmtr. Bunlar genellikle erkek nfus olduu gibi, yer yer eleri lm kadnlar ve babalar lm ouklarn kaytlarna da rastlanmaktadr. Menkul ve gayri menkul mallar yazlrken yanna birim deeri zerinden alnacak vergi tarifesi de genellikle belirtilmitir. Mesel: "Meyvesiz bahe, dnm 2" yazldktan sonra hne reisinin her dnm iin verecei vergi yanna yazlm, altna da toplam vergi miktar belirtilmitir. Defterlerde genellikle her hnenin mal varl yazldktan sonra toplam vergi miktar da ayrca belirtilmitir. Her mahalle veya kyn yazm bittikten sonra da mahalle veya kyden alnacak toplam vergi miktar yazlmtr. Temettut Defterleri dikkatle incelendiinde tahriri yaplan yer veya blge hakknda sosyal ve iktisad bakmdan bir ok bilgilere ulaabiliriz. Ahalinin refah seviyesi, ekilip-biilen rn eitleri, blgenin iklimi, ticar durumu, yerleim ekilleri vs. gibi bilgileri bu defterlerde aka grebiliriz. Defterlerde ekili tarlalar "mezr tarla" olarak gsterilmektedir. Bunlar da "sulak tarla, kra tarla, da tarla, ova tarlas" eklinde belirtilmekte, her birinden alnacak vergi miktar da ona gre tespit edilmektedir. Ayrca mezr tarlalarda ekilen rnlerin eitlerinden de tahriri yaplan yerlerin corafik zellikleri tespit edilebilmekte, ne kadar arazinin ekilip-biildii, ne kadarnn bahe olarak kullanld belirtilmektedir.

100

Bunun yannda dikili aalarn rn elde edilenlerinden de vergi alndndan Temettut Defterleri'nde bunlarn da adetleri veya dnmleri belirtilmitir. Hne reislerinin iinde oturduklar evler, iyerleri, dkkanlar da tahrir esnasnda kaydedildii iin nfusun nerelerde younluk kazand, ticaretin hangi blgelerde yapld haknda da bilgi verilmektedir. Temettut Defterleri'nde gayri menkullerden sonra hayvanlar yazlmtr. Defterler incelendiinde bir kyde veya blgede en ok hangi hayvann beslenip yetitirildii, mandralarn hangi blgelerde ounlukta olduu ve bunlardan ne lde kazan salandn tespit etmek mmkndr. Ziraat yaplan yrelerde ahalinin topra ileyebilmesi iin besledikleri ve genellikle de ziraat iin kullandklar kz, temettut defterlerinde yazlan hayvanlarn banda gelir. kzler yazlrken l ve evsat olarak ayrlm ve genellikle ift olarak yazlmtr. Daha sonra ksrak ve brgirler yazlmtr. Bu cins hayvanlarn yetitirildikleri blgelere gre dalmna baktmzda ise; hayvan sahiplerinin genellikle ziraatle uraan hli vakti yerinde olan iftilerle geni arazi sahipleri olduklar grlmektedir. iftilikte ve tamaclkta kullanlan hayvanlardan sonra eti, st ve yn iin beslenen koyun, kei ve inek vs. gibi hayvanlar, erkek ve dii olarak veya l, evsat, ksr olarak kaydedilmitir. Temettut Defterleri'nde her evde hangi hayvandan ka tane beslendii ve bunlardan alnacak vergiler de yazlmtr. Btn bunlar tek tek yazldktan sonra vergi mkellefi olan aile reislerinin de isimlerinin altnda yllk deyecekleri temettu vergisi gsterilmitir. Her mahalle ve kyn ehl-i slm ve gayri mslimleri tek tek yazlp temettu vergisine esas olacak mal ve mlkleri, tahakkuk eden miktarla birlikte yazldktan sonra alt ksma o mahalle veya kyden toplanacak temettuun toplam belirtilmitir. Daha sonra da her kazya ait mahalle ve kyler ayr ayr 101

yazlarak o kazya ait tahakkuk eden temettu vergisinin toplam yazlmtr. Burada da "kaz-i mezbr ehl-i slmn emlk ve arazi bahalar", "kaz-i mezbr reylarn emlk ve arazi bahalar", "mutasarrf Deraliyye'de olup beher sene bedel-i malme ile iltizm olunan iftliktn arazisi bahs", "kaz-i mezbrda vk cevmi-i erfin arazisi bahs", "kaz-i mezbrda vk manastr ve kiliselerin emlk ve arazileri bahalar" eklinde ayr ayr yazlmtr. Temettut Defterleri XV. ve XVI. yy.'larda yaplan tahrirlerde tutulan Tapu Tahrir Defterleri'nden daha geni ve mkemmel bilgi veren defterlerdir. Bu ynleriyle Temettut Defterleri: 1- Tutulduu dnemin nfusu haknda, 2- Tahriri yaplan blgenin arazisi haknda, 3- Yetitirilen rnler hakknda, 4- Yetitirilen hayvanlar hakknda, 5- Ailenin gelir ve refah seviyesi hakknda, 6- ktisad hayat, ekonomi, ticaret vs. pek ok konu hakknda bilgiler vermektedir. * Osmanl Arivi'nde Kbrs'a ait bulunan ve yayna hazrladmz drt adet Temettut Defteri 1248 (1833) tarihlidir. Sernin ilk defteri 16152 numaral olup; Deirmenlik, Da, Omorfa, Magosa, Karpas, ve Lefkoe kazlarnn temettut kaytlarn ihtiv etmektedir. 16153 numaral defterde Tuzla, Mesarye ve Girinye kazlar; 16154 numaral defterde Leymason, Piskopi, Gilan ve Evdim kazlar; 16155 numaral defterde ise Baf, Kukla, Hrsofi ve Lefke kazlarnn temettut kaytlar yer almaktadr.

102

V- VAKIF MESSESES VE KIBRIS VAKIFLARI

A-slm Hukukunda Vakf Messesesi "Vakf", kelime olarak "habsetmek, alkoymak, durdurmak" manalarna gelmektedir. Hukuk manada ise; "bir eyin faydalanma hakknn veya mlkiyetinin kamu yararna tahsis edilerek devaml olarak bakalarnn mlk edinmelerini engellemek, yani mlkiyetin Allah'n rzasn kazanmak ve insanlara faydal olmak gayesiyle kamu yararna tahsisi" demektir. Baka bir ifadeyle vakf, hukuk bir akid olup; bununla, bir kimse Allah'a yakn olma gayesiyle menkul veya gayri menkul, mlk veya emlkini din, hayr ve sosyal bir gaye iin mebbeden tahsis etmektir. slm'da vakf messesesinin ortaya kmas ve gelimesini salayan miller konusunda ileri srlen farkl fikirler vardr. slm hukukular Kuran'da "vakf" ve onun e anlamls "habs" kelimeleri bulunmamasna ramen karlkl yardmlama ve dayanma, fakir-fukaraya yardm etme, maln Allah yolunda harcama, maln gnl holuu ile dn verme, hayr-hasent yapma gibi mefhumlar iine alan yetleri dikkate alarak vakfn meneini slm prensiplerine dayandrmaktadrlar. Kuran'da mslmanlarn mallarn nerelere teberr edebilecekleri ayrntl olarak belirtilmi ve sadakann her eidi tavsiye edilmitir. Kuran'da vakfla ilgili zerinde ittifakla durulan yet "Sevdiiniz eylerden Allah yolunda harcamadka tam hayra nil olamazsnz" melindeki l-i mrn sresinin 92. yetidir. Nakledildiine gre bu yet geldiinde sahabeler yetin manasn anlayamamlar, Peygamber'e sorduklarnda da Peygamber tarafndan "vakf" ile ilgili aklama getirilmitir. Nakledildiine gre Ebu Talha isimli sahabe bu 103

yet geldiinde "Rabbimiz bizden mallarmz istiyor; ahit ol ey Allah'n Peygamber'i, ben en sevdiim arazimi Allah rzas iin hayra tahsis ettim" demi, Hz. Peygamber ise yakn hsmlar olan Hasan ve beyye'ye tahsis etmesini tavsiye etmitir. Bu yetin vakfla ilgili delil olduunu tefsircilerin ounluu kabul etmektedirler. slm hukukular tarafndan Hz. Peygamber'in hadislerinden vakfla ilgili gsterilen en nemli delil ise udur: "nsanlar ldkleri zaman amelleri kesilir. Bunun istisns vardr: Birincisi; devaml sadaka meydana getiren kimsedir ki, bundan intifa devam ettike onun ameli de devam eder. kincisi; kendisinden sonra yararl olan ilim; ncs ise; kendisine hayr du eden hayrl bir evlattr." Bu hadiste vakf muamelesine kar bir tevik vardr. Zira sadaka-i criye vakftan baka bir ey deildir. Bugn yaayan ve bizden sonra da yaayacak olan halkn ykselmesine yardm ve hizmet maksadyla kurulmu birer hayr kurumu olan vakflarn ana gayesi sosyal yardmlama, dayanma ve insanla hizmettir. Vakflar ile yaplan hizmetler farkldr. Vakflarn pek ou bayndrlk ileri ve sosyal bnyenin korunmas gibi yksek hedefler gder. Yollar, kprler, emeler, su yollar, su kemerleri, camiler, medreseler, ktphneler, okullar, misafir evleri, hemen her yerde bulunan ve herkesin faydaland eserlerdir. Bunlardan baka fakir rencilere yiyecek, giyecek, kitap, burs vs. temini, fakir ve kimsesizlerin cenazelerinin kaldrlmas, evlenecek olanlara yardm edilmesi, ocuklarn ve fakirlerin sevindirilmesi, spor tesisleri yaplmas ve dier hizmetlerin yerine getirilmesi iin kurulmu birok vakf da vardr. Vakfta esas olan, iyilik ve hayr fikrinin ebed olmasdr. Bu nedenle vakf sistemi, hayrsever kimselerin hayra hizmetlerinin, kendileri ldkten sonra da devam etmesini salar. Bu adan vakf messesesi ou zaman din bir messese olarak da karmza kmaktadr.

104

Vakf kurma ve vakfetme Trk ve slm toplumunda bir gelenek halini alm ve ehirlerden kasabalara, hatta en ufak kylere dahi bu gelenek yaylm, halkn her sahadaki ihtiyalarn her devirde karlamtr. Vakf yapan kiiye "vkf", vakfedilen eye "mevkf" denir. Bizzat kendisinden yararlanlmak zre vakfedilen bina veya messeselere "hayrt"; bu messeselerin ebed olarak yaatlmas ve topluma hizmet sunmas iin vakfedilen gelir kaynaklarna "akar", vakfn kurulu belgesine de "vakfiye" ad verilir. Osmanl Devleti'nde vakflar fkh kurallara gre kurulup idare edilmekteydi. Vkfn tayin ettii mtevell, vakfn ynetimini salyordu. 1826 ylnda I. Abdlhamid ve II. Mahmud vakflar iin zel bir ynetim kurularak buna "Evkf- Hmayn Nezreti" denmitir. Bu suretle hnedn vakflarn idare edenlere de "Nzr" ad verilmitir. Bu nazrlar nceleri hkmet yetkilisi olmadklar halde daha sonralar hkmet bnyesine dahil edilmitir. nce, mtevellleri bir makama art edilen vakflarla, mtevelllii vakfedenlerin evlatlarndan bakalarna art edilmi vakflarn idaresi Evkf Nezreti'ne verilmitir. Zamanla Evkf Nezreti btn vakflarn denetiminin kendisine baland bir makam olmutur. Cumhuriyet'in ilanndan sonra vakflarn ynetim ileri eriyye ve Evkf Vekleti'ne verilmitir. Ancak Trk Meden Kanunu'nun 864. maddesine gre Medeni Kanun yrrle girmeden nce kurulmu vakflarn zel bir kanunla yrtlmesi ngrlmtr. Daha sonra bir komisyon kurularak 5 Haziran 1935 tarihinde 2762 sayl Vakflar Kanunu kartlmtr. Bu kanun, eski vakflar, tarih geliimlerine uygun olarak drt ksma ayrmtr: 1- Mazbut Vakflar: Bu vakflar, tek bir tzel kii olarak kabul edilmi ve idareleri Vakflar Genel Mdrl'ne devredilmitir.

105

2- Mlhak Vakflar: Mtevellleri tarafndan ynetilen, mtevelllii vkf tarafndan art edilmi bulunan, gzetim ve denetimi ise devlet adna Vakflar Genel Mdrl'nce yaplan vakflardr. 3- Aznlk Vakflar: Aznlklarn kurduu vakflardr. Kendi ynetim kurullar tarafndan idare edilirler. Gzetim ve denetimleri Vakflar Genel Mdrl tarafndan yaplr. 4- Esnaf Vakflar: Bu vakflar da kendi setikleri kurul veya mtevelller tarafndan ynetilir. Gzetim ve denetimleri ise Vakflar Genel Mdrl'ne aittir. slm Hukuku'na gre vkfn (vakfeden kii) baz artlar tamas gerekir. Vkfta aranan artlar; vkfn hr, akll ve ergenlik ana ulam olmas, bor veya ar msriflik yznden maln kullanmaktan alkonulmam olmasdr. Yani vkfn hereyden nce malna, mlkne veya parasna sahip kma, kullanabilme, tasarruf edebilme ve vakfetme yetkisine sahip olmas gerekmektedir. Vkfta baz artlar arand gibi mevkfta da (vakfedilen ey) bir takm artlar aranmaktadr. slm Hukuku'na gre vakfedilecek eyde aranan ilk art, gelirinin devaml olmas ve vkfn tam mlkiyetinde ve kullanma yetkisinde bulunmasdr. Ancak iktisad ve sosyal artlar, hukukular bu artn erevesini geniletmek zorunda brakmtr. Mesel Hanef Mezhebi'nde Ebu Hanife, menkul eyann vakfn kesin olarak yasaklad halde Ebu Yusuf, gayri menkuln tamamlayclar veya sadece onun iin faydal unsurlar olduklar takdirde menkullerin de vakfedilebilecei ynnde gr beyan etmitir. Vakfn gayesine tahsis edilecek mal, tanr veya tanmaz bir mal olabilir. Vkfn nc ahslardaki alacaklar, aktif ve pasifiyle bir mal varl, ticar bir iletme, bir mal varlnn gereklemi veya ileride gerekleecek gelirleri, snrl ayn haklar, fikr ve sna haklar da vakfa tahsis edilebilir.

106

Vakf, bir gayenin gerekletirilmesi iin kurulur. Tahsis edilen mal da bu gaye uruna harcanr. Vakfn gayesi ahlka, dba, mill menfaatlere ve kanuna aykr olamaz. Herhangi bir siyas dnce, rk veya cemaat mensuplarn desteklemek gayesiyle vakf kurulamaz. Vakflar, kurulu gayelerine gre be ksma ayrlrlar: 1- Aile vakflar: Bu eit vakflar, aile fertlerinin tahsil ve terbiyesini salamak, ailedeki kiilere yardm etmek, evleneceklere eya temini vs. gibi maksatlarla kurulabilir. Bu vakflar, Vakflar Genel Mdrl'nn denetimi altndadr. 2- Din gayeli vakflar: Gayesi sadece din olan ve ibadete mahsus vakflardr. Cami, mescid, kilise vs. inas ile bunlarn giderleri ve buralarda hizmet edecek din grevlilerinin ihtiyalarnn karlanmas, din adamlar yetitirmek zere okul inas, rencilerin ielerinin salanmas gibi gayelerle kurulan vakflardr. Bu vakflarn denetimi de Vakflar Genel Mdrl'ne aittir. 3- Personel ve iilere yardm vakflar: veren veya personelin katklaryla kurulup ye olanlarn eitli ihtiyalarn karlamak zere kurulan yardm vakflardr. 4- Kamuya yararl vakflar: Gelirlerinin byk bir ksmn kamu hizmeti iin harcamak zere kurulan vakflardr. 5- Yksekretim kurumlar vakflar: Kazan gayesine ynelik

olmamak zere yksekretim kurumu amak, retim kadrosu kurmak ve tesis yapmak zere kurulan vakflardr. Kendilerinden yararlanma asndan da vakflar ksma ayrlrlar: 1- Aynyla ntif Olunan Vakflar: Dorudan doruya aynyla istifade olunan vakflardr. Bunlara vakf hukukunda "messest- hayriyye" ad verilir. Bunlar mabet, mektep, darlfnn, medrese, ktphne, imret, hastahne, yetimhne, dulhne, kpr, yol, kuyu, bend, suyolu, gl, kabristan, karakol ve 107

misafirhneler gibi hayr sahipleri tarafndan ina ve vakfedilen hayr eserleridir. Bunlara "hayrt ve meberrt" da denir. Bu tr vakflara "Messest- Hayriyye" ad verilir. Messest- Hayriyye kendi arasnda ikiye ayrlr: a) Herkesin yararlanabilecei messest- hayriyye: Zengin-fakir herkesin eit olarak kendisinden yararlanmas ciz olan hayr messeseleridir. Baz ihtiyalar vardr ki umumdir, herkesin bundan yararlanmas doaldr. Her mslman ibadet iin camiye, llerini gmmek iin kabristana, yolcu ise misafirhneye muhta olur. Yani zengin bile olsa insanlarn servetle elde edilemeyecek olan baz eylere ihtiyac vardr. te mabet, mezarlk, mektep-medrese, kpr, yol ve ktphneler bu kabil vakflardandr. b) Sadece fakirlerin yararlanabilecei messest- hayriyye: Bu eit hayr messeselerinin faydalanma hakk sadece fakirlere aittir. maretler, hastalarnn gda ve ihtiyalar vakf tarafndan karlanmak zere art edilen vakf hastahneler ve talebesinin ihtiyalar vakfn gelirinden karlanmak zere vakf ve art edilen mektepler bu tr messest- hayriyyedendir. 2- Geliri ile ntif Olunan Vakf letmeleri: Bu eit vakflar, dorudan doruya deil de gelirinden faydalanlan vakflardr. Hastahne, cami ve mektep gibi hayr messeselerinin masraflarn karlamak zere, vkflar tarafndan, bunlar iin gelir kayna tekil edecek menkl ve gayri menkl mallar tahsis edilir. Bu mallar iletilir ve elde edilen gelirler hayr messeselerine verilir. Bu tr iletmeler iki grupta toplanabilir. a) "Musakkaft" ad verilen, zerinde bina olan veya bina yapmak zere hazrlanm bulunan yerlerdir. Yani iinde oturmak iin vakfedilen meskenler ve iktisad kurulu mahiyetindeki gelir getiren dkkan ve kiraya verilen yerler bu trdendir. b) "Mstegllt" ad verilen ve tarm, aa dikme vb. tasarruflarla kendisinden istifade edilen arazilerdir. Bunlara tarm iletmeleri ad da
108

verilebilir. Ba ve baheler, bina yapmak iin hazrlanm olmamak kaydyla arsalar, iftlikler ve maden ocaklar bu grupta yer alr. Geliri ile intif olunan bu vakflar; iletme usulleri asndan da icre-i vhideli, icreteynli, muktaal ve icre-i vhide-i kadmeli vakflar diye drde ayrmak da mmkndr. 3- Avrz Vakflar: Geliri bir ky veya mahalle ahalisinin beklenmedik ihtiyalarna sarfedilmek zere tesis edilen vakflardr. Yani hastalk, yangn, kuraklk, fakirlik gibi vuku istenilmeyen ve beklenilmeyen hallerde zarar grenlere yardm iin tesis olunan vakflardr. Balangta vatan ve mukaddestn mdafaas iin aniden belirecek donatm masraflarn temin iin yaplan avrz vakflar, daha sonra gaye itibariyle genilemitir. Belediyeye ait baz grevlerin ifas iin, hayr sahipleri vakf vucda getirmilerdir. Bir ky veya mahallede fakirlerden lenlerin techz ve tekfni, hastalanan fakirlerin tedavisi, hastalk veya baka bir sebeple alamayanlarn iesi, kimsesiz ocuklarn baklp eitilmesi ve en nemlisi de ky ve mahallenin tamire muhta yol, kaldrm ve su yollarnn tamiri iin avrz vakflarna mallar tahsis edilmitir. Eskiden stanbul mahallelerinde byle birok vakf mevcut olduu gibi, Anadolu'nun en cr kelerinde de bu eit vakflara rastlamak mmkndr. Avrz vakflarndan faydalanmak iin din ayrl dikkate alnmamaktadr. Mslman ve gayri mslim, kark oturduklar bir mahalle veya kyde avrz vakflarndan, ahalinin tamam, artlarn yerine gelmesi halinde yararlanabilir. Yine din fark gzetmeden bir sanat erbb veya belli bir esnafn; ihtiyac olanlara kredi vermek, iflas edenlere yardm etmek, durumu ktye giden tccarlara bor para vermek zere kurduklar bir eit tasarruf ve yardmlama sandklar mahiyetindeki avrz vakflar da mevcuttur. Osmanl Devleti'nde esnaf cemiyetleri ayn meslekten olanlar arasnda yardmlamay temin ve cemiyetin eitli ortak masraflarn karlamak iin "avrz sandklar"na sahiptiler. Yenieri tekilatnda da her ortann (bln) bir 109

tasarruf ve yardmlama sand mevcuttu. Avrz vakflarnn konusunu ounlukla vakf paralar tekil eder. Vakflar, nzr, mtevell veya ynetim kurullar tarafndan ynetilirler. Nzr: Mtevelllerin tasarruflarna nezret etmek zere grevlendirilen ahs olup, vakfta tasarruf hakkna sahip deildir. Vkfn artlarnn yerine getirilmesi, vakfn menfaatlerinin korunmas ve zarar grmemesi iin mtevelllere nezret eder. Mtevell ise: Vakf ilerini, vakfiye artlar ve kanunlar erevesinde idare etmek ve yrtmek zere tayin edilen grevliye verilen isimdir. Mtevell ya vkfn art ile veya mahkemenin grevlendirmesiyle tayin olunur. Vakfta tasarruf hakk mtevellye aittir. Son dnemlerde kurulan ve genellikle kamuya yararl vakflar ile sosyal dayanma gayeli vakflarn ynetimi de ynetim kurullar tarafndan yaplr. Vakfeden kii veya kiilerin veya tzel kiilerin, kurduklar vakfla ilgili ileri srdkleri artlar ihtiva eden ve mahkeme tarafndan onaylanan belgeye "vakfiye" ad verilir. Vakfiyelerde vakfn nasl ve kimler tarafndan idare edilecei, kimlerin hangi artlarda ve ne lde yararlanaca konularyla vakfla ilgili dier ilemler aka belirtilir. Vakfiyeler genellikle aadaki blmlerden oluur: 1- Allah'a hamd ve vg ile hayr yapma ve bakalarna yardm etme hakknda yet ve hadisler, 2- Vakfn kurucusunun (vkfn) ad, soyad, nvn, lkab, doum yeri vs. ile ilgili kimlik bilgileri, 3- Vakfa mtevell olacak ahs veya ahslarla ilgili bilgiler, 4- Vakfedilecek eyin ne olduu, arazi ise snrlar, ls, nerede bulunduu, kimden intikal ettii veya alnd hakkndaki bilgiler, 5- Vakfolunan maln nasl idare olunaca, 6- Vakftan salanacak gelirlerin nerelere harcanaca,
110

7- Vakfn kimler tarafndan idare edilecei, 8- Kad, hakim veya mahkemenin, vakfn doruluuna ve geerliliine ilikin hkm, 9-Vakfiyenin tarihi, ahitler, isimler, imzalar ve mhrler. Vakf kuran kii veya kiilerin aka beyan ile kad veya mahkemenin, vakfn gereini ve geerliliini onaylayarak sicile geirmesiyle, yani vakfiyenin knunen geerli klnmasyla, ne vakfeden, ne vrisler ne de baka ahslar bunu deitiremez, bozamaz ve yasa d iler yapamazlar. Hatta bu konuda baz vakfiyelerde vkfn artlarna riayet edilmemesi ve yasad iler yaplmas halinde beddular dahi bulunmaktadr. Vakfiyeler vakf eserlerin, ehir ve kasabalarn, ahslarn gemiine tank olmalar bakmndan ok deerli belgelerdir.

B- Kbrs Vakflarnn Gemii, Bugnk Durumu ve Vakflarn Ynetimi 1571 ylnda Kbrs'n Osmanllarca fethinden sonra Trkler tarafndan adada kurulan vakflar, Kbrs'ta Trk toplumunun varln sosyal, ekonomik ve kltrel ynden kantlayan en nemli varlklarn banda gelir. Fetih hareketiyle birlikte Kbrs'ta vakf geleneini srdrme dncesi ksa zamanda Trk anlay ve geleneinin sratle adada yaylmasna ve ok deerli eserlerin ortaya kmasna nayak olmutur. Adann, yaklak drt asr ncesi iinde bulunduu esret havasn datp, hak ve adalet prensiplerine dayanan bir idare sistemini gerekletiren Trkler, ayn zamanda hayr severlik ve ba yapma anlay ile zverisinin doal bir sonucu olarak Kbrs'ta vakf gelenei ve kurumunun da temelini atmlardr.

111

1571 Kbrs fetih harektyla adada temeli atlan vakflar, daha ilk yllarda fa ettii din hizmetlerin yan sra, toplumsal dzenin gerekleri ve ihtiyalar dorultusunda hizmetler vermek suretiyle kendisini ksa bir zamanda gstermitir. Vakflar Kbrs Trk'nn en eski, tarih ve kkl varlklardr. Bu ynyle vakflar, Kbrs Trk toplumunun tarih gemiini ve ada zerindeki hak ve hakimiyetini kantlayabilen yegane varl, toplumsal hviyeti ve geleceine olan inancnn dayana ve en nemli g kaynadr. Kbrs'n fethini takibeden yllarda kurulup bugne kadar devam eden vakflarn ynetimi, Kbrs'ta kurulan "Evkf daresi" tarafndan yaplmtr. Bu ynyle Evkf daresi, Kbrs Trk'nn en eski, tarih ve kkl kuruluudur. Kbrs'taki Trk varlnn korunmasnda ve Kbrs davasnn bugnk aamaya ulamasnda Evkf daresi'nin byk katklar ve rol olmutur. Bu ynyle bakldnda Kbrs Trklnn varlna kastedilen dnemlerde salad sosyal, din, kltrel ve ekonomik katklarla Kbrs Trk halknn znden hi bir ey kaybetmeden bugnlere kadar gelmesinde byk rol oynamtr. Kbrs'n Osmanl Devleti ynetiminde bulunduu 1571 ylndan, ngilizlere kiraland tarih olan 1878 tarihine kadar Kbrs vakflar Ahkm'l-Evkf'a gre ynetilmitir. 1826 ylna kadar nzr ve mtevelller, 1878'e kadar da Evkf- Hmayn Nezreti tarafndan atanan bir muhasebeci tarafndan vakflarn ileri yrtlmtr. Kbrs vakflar 1878'den 1915 ylna kadar Trkiye'deki Evkf Nezreti'nce Kbrs Trkleri arasndan seilen bir temsilci ve ngiliz yetkililerince tayin edilen bir delege tarafndan idare edilmitir. 1915 ylnda ngilizler Trk temsilciliini iptal etmiler ve kendileri tarafndan tayin edilmek zere bir Trk ve bir ngiliz'den oluan iki evkf delegesi sistemini kurmulardr. Bu deiiklik, Kbrs vakflarnn Trkiye ile olan balantsn tamamen koparmtr. 1928 ylnda ise Kbrs Evkf Dairesi, Kbrs Koloni
112

Hkmeti'ne sokulmutur.

balanm

ve

evkf

resm bir

hkmet

dairesi

ekline

1928 Kbrs Konvansiyonu erevesinde Kbrs evkfnn bir ngiliz ve bir Trk tarafndan Ahkm'l-Evkf'a gre ynetilecei, grevlilerin yetkilerine ve ilerine karlmayaca, evkfa ait kurallarn aynen geerli olaca ve ngiliz Hkmeti'nin sadece evkf mallarnn idaresinin teftiini yapaca hakknda gvence verildii halde; daha ngiliz hakimiyetinin ilk gnlerinde vakflar zerinde bir bask taktii uygulamaya konuldu. Vakflar daresi, Trk cemaatinden koparlarak tamamen ngilizler tarafndan Kbrs valisi olarak grevlendirilen Sir Ronald Stros'un eline teslim edildi. Stros'un greve geldikten sonraki en byk gayesi Kbrs'ta Trk cemaatini tamamen susturmak, Trk evkf murahhaslar ile Trk cemaatini kar karya getirmekti. Oysa ngiltere Devleti Lozan grmelerinde Trk tarafna, Kbrs'taki vakflarla ilgili gerekli teminat vermi, Ahkm'l-Evkf'n aynen devam edeceini ve vakf geleneinin korunacan bildirmiti. Fakat Kbrs'a tayin edildikten sonra Rumlarla daha sk ilikilere giren Vali Stros'un Rum toplumu ve yneticileriyle el ele vererek Kbrs Trk toplumunun varl, kkl kurulular ve vakf mal varlklar zerinde balatt yamalama ve paralama hareketleri ksa bir sre sonra aa kmtr. Bu dnemde bir taraftan vakflarn mal varlklar ngilizler ve Rumlar tarafndan smrlmekte, mftlk ve kadlk kurumlar kaldrlmaya allmakta, vakf gelirlerinden Trk okullarna verilmesi gereken yardmlar kesilmekte, dier taraftan da r haklar lavedilmekteydi. 1928 ylnda Bakkingham Kraliyet Saray'nda ngiliz Kralnn Has Meclisi'nde, "Kbrs'taki Mslman Mallarnn daresi Fermn- Kannsi" ad altnda Kbrs'taki vakf mallarnn ynetimi, camiler, slm mezarlklar, mektepleri ve dier din messeselerin idaresi hakknda bir ferman kartlmtr. Bu fermana gre Kbrs valisi, ngiliz Hkmeti'nin onayyla zaman zaman Kbrs'ta bulunan camileri, mezarlklar, slm okullarn ve dier din messeselere ait btn mallar, paralar ve araziyi idare ve onlara nezret 113

etmekle grevli biri mslman olmak zere iki kiiyi evkf murahhas olarak tayin etmekle ykml olacaktr. Ayrca, slm dininde olanlarn mallarn idare ve onlara nezret etme grevi ile mkellef murahhaslarn ilerini yrtebilmeleri iin Kbrs'ta "Evkf Dairesi" adyla bir daire kurulacak ve bu daire bir hkmet dairesi olarak grev yapacaktr. Murahhaslar, grevlerini yaptklar srada ve Evkf Dairesi'ne ait btn konularda valinin nezreti altnda bulunacaklardr. Evkf Dairesi'nin geliri, Kbrs'n dier gelirlerinden ve dier paralardan ayr tutulacaktr. Ayrca bu gelirler Evkf Dairesi'nin devam hususunda vali tarafndan onaylanacak masraflar kartldktan sonra murahhaslar tarafndan idare olunan vakf mallarnn idmesi, imar, Kbrs Trk cemaatinin din ihtiyalar ve eitimi iin kullanlacaktr. Murahhaslar ve Evkf Dairesi memurlar dier memurlar gibi hkmet memuru saylmayacaklar ve maalar Evkf Dairesi'nin gelirlerinden denecektir. Kbrs'taki Mslman Mallarnn daresi Fermn- Kannsi'ne gre vakf kurmak isteyenler, ncelikle eriye hakimine mrcaat edip vakfiyeyi tasdik ettirdikten sonra, ilgili deftere kaydettirecektir. Daha sonra vakfiye, murahhaslar tarafndan incelenecek ve uygun bulunursa tapuya erh verilmek zere bir nshas gnderilecektir. Usle gre kaydedilecek vakfiyeler feshedilemez saylacak, bylece bir kii bir maln vakfettikten sonra, kendi kurduu vakf feshetmeye yetkisi olmayacaktr. Vakflarn, nceden stanbul'daki Evkf Hazinesi'ne gnderilen gelir fazlas paralar evkf- mezbta gelirlerine dahil olacak ve bu gelirlerin bir parasn oluturacaktr. 1 Ocak 1929 tarihinde yrrle giren bu ferman, btn vakf mallar ile bundan sonra kurulacak vakflarn mallarn ve gelir fazlalklarn da Evkf daresi gelirlerine dahil etmekte ve bylece Evkf daresi bir hkmet dairesi olmasna karlk kendi btesi ve murahhaslarn ynetimi ve ngiliz valinin denetiminde bir kurum haline getirmektedir. Bylece ngiltere'nin smrge rejmiyle ynettii Kbrs adasnda, mslman mallarna ve vakflarna yasalarla el koyma, smrme ve ynetme taktii yrrle girmitir. Bu ferman ve daha sonra bu ferman esas alnarak kartlan emirnmeler, Kbrs Trk toplumunu
114

son derece tedirgin etmi ve kayglandrmtr. Evkf anlay ve kutsallnn zne indirilmi bir darbe olarak nitelendirilen bu uygulamalar, Evkf daresi'ne bir ekidzen ve resmi bir daire stats verilmek izlenimi yaratlmak suretiyle Kbrs Trk toplumunun kutsal varlklarna yllar boyu srecek derin yaralar amtr. Kilise mallarna ve bu mallarn ynetimine hi bir ekilde mdahale edilmedii halde vakf mallarnn ynetimi ve gelirlerine ngilizler tarafndan yaplan mdahale daha sonra etkilerini gstermi ve Trk toplumunun en kkl varlklar olan vakflara ar darbeler indirmitir. 1929 ylnda bir oldu bitti ile Kbrs Mftl de lavedilerek mslmanlarn din ilerini grmek zere Evkf murahhaslarnn maiyyetinde "Fetv Emni" ad altnda bir makam ihdas edilmitir. Kbrs Trk toplumuna temel ve taban tekil eden vakflarn doal olarak kurumlatrd Evkf daresi, ngiliz smrge ynetiminin btn basklarna ramen Kbrs'ta Trk toplumunun siyas mcadelesinin atsn oluturmu, Evkf'a murahhas olarak tayin edilen Trk yneticileri her eye ramen bir mesned, dayanak hatta kurtarc niteliinde yaklamlarda bulunmulardr. Evkf daresi 1955 ylna kadar tamamen bir Koloni Hkmeti organ haline dntrlmtr. Bu dnemde de hereye ramen Evkf'n Trk toplumuna byk hizmet ve katklar olmu, Kbrs Trklerinin toplumsal ihtiyalarn karlama rgt olarak grev yapmtr. Vakf artlarna uygun olarak yeni cami yapm ile mevcut camilerin tamir ve idare masraflarn stlenmi, Trk toplumunun hemen hemen tm eitim masraflarn karlamtr. Trk okullarnn inaat, idme ve retmen maalarnn byk bir ksmn Evkf finanse etmi, rencilere burslar vermi, yeni lise binalarnn yapmn stlenmitir. Ayrca eriye mahkemelerinin organize ve finansesini yapm, belediye ilerini byk lde yerine getirmi, esnaf ve kyllere eitli krediler vererek destek olmutur. Evkf daresi'nin bir hkmet dairesi haline getirilmesi ve vakf mallarnn ynetimine el konmas, Trk toplumunun da birbirine 115 kenetlenmesini salam, Evkfn kaytsz ve sartsz olarak tamamyla Trk

toplumuna devredilmesi iin almalar balatlmtr. "Evkf Kurtarma Kampanyas" ad verilen kampanya erevesinde Trk cemaatinin nde gelen ahsiyetlerinin kurduklar eitli heyet ve birliklerle hakl davalarn Kbrs iinde ve dnda anlatmaya, mcadele etmeye balamlardr. Bu erevede ngiliz Hkmeti'ne eitli telgraflar ekilmi, bu telgraflarda "Evkfn kaytsz ve artsz olarak Trklere teslim edilmesine kadar mcadeleye devam" edilecei belirtilmitir. Kbrs Mill Trk Birlii tarafndan alan "Evkf Kurtarma

Kampanyas" ile gerek Kbrs halkna, gerekse ngiliz yneticiler ile yurt dndaki eitli kurum ve kurululara Kbrs Trk toplumunun hakl davalar anlatlmaya baland. Vakfedilmi mallarn, Evkf Kanunu nazarnda ayn zamanda din bir hviyet tad, ngiliz yneticilerin, mslmanlarn hmisi roln oynayarak evkfn ynetimine el koymalarnn yanl olduu ve en azndan Kbrs'taki dier toplumlara tannan din, toplumsal ve iktisad serbestiyet haklarnn Trk toplumuna da tannmas, camiler, okullar ve vakflarn ynetiminin Trk toplumuna verilmesi her frsatta dile getirildi. 6 ubat 1955 gn Kbrs Mill Trk Birlii tarafndan Lefkoe'de bir "Evkf Mitingi" dzenlendi. Hkmetin Evkf konusunda izledii tutumun doru olmad, bugne kadar ngiliz Hkmeti'ne Trk toplumu tarafndan gsterilen sadakate karlk evkfn ynetiminin Trklerin elinden alnd, Rumlarn adada ykselmesinin kilise mallar sayesinde olduu, oysa evkfn ynetiminin Trk toplumunun elinden alnmasyla Trklerin adadaki glerinin zayflad, vakflarn bakmsz kald, vakfedilen paralarn bankalarda hi bir ie yaramad anlatlarak Evkfn Trk toplumuna devredilemesi istendi. 19 Mart 1955 gn ise Trk Evkf Murahhas Fuat Sami Bey tarafndan Evkfn durumu hakknda geni bir basn toplants dzenlendi. Ayn tarihte ngiltere gezisini tamamlayarak adaya dnen Kbrs'n ngiliz Valisi Sir Robert Armitage, ngiltere Smrgeler Bakanl ile yapt eitli temaslarda Kbrs Trk toplumunun en nemli davas olan Evkf'n ynetimi ve bu konuda yaplacak yeni yasa deiikliini grtn ve yeni bir Evkf yasasnn
116

hazrlanmas konusunda gr birliine varldn bildirdi. Bu aamalardan sonra vali tarafndan 12 Mays 1955 tarihinde Trk toplumunun ileri gelenleri ile Evkf'n geleceiyle ilgili bir toplant yapld. Bu toplantda edindii sonular nda uzun sreli bir deerlendirme aamasndan sonra "Evkf'n Trk toplumuna teslim edilmesine ynelik yasa" hazrland. Bu yasann asl gayesi: Senelerden beri Trk toplumunun Kbrs'ta verdii en byk mcadelesinin zme kavuturulmas, bu erevede vakflarla ilgili kanunlar teke indirgemek ve baz emniyet tedbirlerine tabi olmak zere Kbrs'taki vakf mallarn Trk toplumunun kendi arzularna gre seilmi temsilcilerin kontrol ve idaresine vermekti. Hazrlanan yasa tasars Kbrs Resm Gazetesi'nin 22 Temmuz 1955 gnk saysnda "Vakflara Dair slm Mukaddes Kanunu ile Mslmanlarn Din Emvlinin daresiyle lgili Kanunu Tadl Eden ve Birletiren Kanun" adyla yaynland. Buna gre vakflar, Trk toplumundan seimlerle i bana getirilecek 15 ye ile tabi yeler olan mft ve daha nce grev yapan Trk evkf murahhasndan oluacak bir "Yksek Meclis" ve bunun altnda da yine yeler arasndan seilen 7 kiiden oluacak bir "cr Komitesi" ve Yksek Meclis tarafndan secilecek bir "Evkf Mdr" tarafndan ynetilecekti. Yksek Meclis ile cr Komitesi'ni oluturacak yelerin tespit edilmesi iin 29 Ocak 1956 Pazar gn "Evkf Seimleri" ad altnda seimler yapld. Bu seimler sonucu Evkf Yksek Meclisi Bakanl'na Dr. Fazl Kk, Bakan Yardmcl'na Avukat Osman rek, cr Komitesi Bakanl'na Faiz Kaymak, cr Komitesi yeliklerine de Dr. Niyazi Manyera, Dr. Orhan Mderrisolu, A. M. Berberolu, Ahmed Rait Mustafa, Salih Kanat ve Fedai A. Ferit greve getirildiler. Evkfn kaytsz ve artsz olarak Trk toplumuna devredilmesi iin verilen mcadeleler, 15 Nisan 1956 Pazar gn Evkf daresi binasnn direine Trk bayrann ekilmesiyle son bulmu, yasal olmayan uygulamalarla ynetimine el konulan vakf mallar artk resmen Trk 117

toplumunca seilen temsilcilerin ynetimine braklmtr. Bu tarihten itibaren vakf mallar Yksek Meclis adna kaydettirilmi, ayrca ky camilerinin mallarn idare etmek iin "Yksek Meclis"e kar sorumlu olan "Ky Cami Komisyonlar" kurulmutur. 1960 ylnda Kbrs Cumhuriyeti'nin kurulmas zerine Cumhuriyet Anayasas'na gre tm vakf ileri Trk Cemaat Meclisi'ne verilmitir. 12 Nisan 1961 tarihinde "Vakflar ve Din leri Dairesi Tekilat Kanunu" yrrle girmi ve Evkf Dairesi ve mlhak vakflar 13 Ekim 1970 tarihine kadar bu kanun erevesinde ve bir mdr idaresinde Trk Cemaat Meclisi cra Heyeti'ne bal bir birim olarak ynetilmitir. Bu dnemde Evkf daresi tm din grevlileri ile mftlk personelinin deneklerini, Mftlk Dairesi'nin masraflarn, din tesislerin inaat, tamirat, tefri ve dier ihtiyalarn karlam, evkfn iktisad fonksiyonunun nemi gitgide ortaya km ve zellikle turizm ile tarm sektrnde yatrmlar yapmaya balamtr. Ayrca sosyal kurum ve kurululara, yurt dna eitim iin gnderilen rencilere ve iyeri amak isteyen esnafa Evkf daresi tarafndan eitli yardmlar yaplmtr. Bylece vakflar, Trk toplumunun mal ve ekonomik yapsna olan katklaryla Kbrs'ta hakettii yere gelmeye ve asl grevini stlenmeye balamtr. 15 Nisan 1956'da Vakflarn Trk toplumu tarafndan devralnmasndan sonra ve sosyal devlet anlaynn gelimeye balamas ile birlikte geleneksel fonksiyonlarnn yannda ada apndaki emlki ve ok ynl fonksiyonlar itibariyle gelirini ykselterek din ve sosyal katklarn arttrabilecei, buna ilaveten toplumun ekonomik yaantsn byk lde etkileyerek toplum kalknmasna katkda bulunabilecei gerei benimsenmi ve bu tarihten itibaren dzenlenen yasalarla Vakflar daresi'ne din ve sosyal grevlerin yan sra iktisad alanda da grevler verilmitir. Bu suretle Vakflar daresi, Kbrs Trk toplumunun ilk iktisad kamu kuruluu olarak faaliyete gemitir. Bu
118

erevede mal, ticar, sna ve zira teebbslerde bulunmak, iletmeler kurmak, mevcut iletme ve irketlere itirak etmek gibi grevleri stlenmitir. 1960 Ylnda kurulan Kbrs Cumhuriyeti Anayasas'na gre vakf messesesi ve Ahkm'l-Evkf aynen tannmtr. Anayasa'nn 110. maddesinin 2. fkrasnda da belirtildii gibi vakflarla ilgili tm ilem ve yetkiler Trk Cemaat Meclisi'ne devredilmitir. Anayasa'nn ilgili hkm yledir: "Vakf messesesi ve Ahkm'l-Evkf bu Anayasa'ca tannr. Vakf messese veya tesisini veya vakflar veya camileri ve herhangi dier bir slm dini messesesine ait mallar da dahil olmak zere herhangi vakf mallar ilgilendiren veya herhangi bir suretle bunlara tesir eden btn konular, mnhasran Ahkm'l-Evkf ve Trk Cemaat Meclisi'nce karlan veya yaplan kanun ve nizamnmelere tbidir ve bunlara gre ve bunlar gereince idare olunur ve hi bir teri, icra veya herhangi dier bir muamele bahis konusu kanunlar ve nizamnmelerini ihlal edemez veya onlara stn gelemez veya mdahale edemez." Bu madde nda 21 Nisan 1961 tarihinde hazrlanan "Vakflar ve Din leri Tekilat Kanunu", Kbrs Trk vakf ilerine yn vermi, 1970 ylnda hazrlanan yeni yasaya kadar vakf ilemleri bu kanuna gre yrtlmtr. 1970 ylnda kartlan "Vakflar ve Din leri Dairesi Tekilat Kural" ile Vakflar daresi'nin iktisad fonksiyonu daha da geniletilmitir. Bu erevede iktisad faaliyetlerden elde edilecek gelirlerle hem din ilerinin gerektirdii giderleri, hem de sosyal devlet anlaynn gelimesi ile azalan sosyal fonksiyonlarn finanse edip yeni yatrmlara imkan tanmak, iletmecilik faaliyetlerinde bulunmak ve toplumun kalknmasna nclk etmek, Vakflar daresi'nin en byk hedefi olmutur. Vakflar daresi bu dnemde iktisad fonksiyonlarnn yan sra tm din grevlilerinin her trl maa ve denekleri ile din tesis inas, tesisi, tamiri ve tefrii ilerini de stlenmitir.

119

20 Temmuz 1974'ten sonra da Vakflar'n kurulu ve tekilat esas itibariyle deimemi, ancak kendi ierisinde baz servis ve ubelerinde yeni gelimeler olmutur. Bu dnemde de ekonominin her sektrnde toplumu bekleyen byk iler olduunu ve bunlarn zel ahslar yannda devlet ve kamu kurulular ile birlikte ele alnmas gerektiine inanan Vakflar daresi, kendi mlkiyetinde olan tarmsal arazilerle turistik tesisleri bizzat iletme ynne gitmi, emlki ise ksa ve uzun vadeli kiralama yoluyla gelirlerini artrmak iin almalar yapmtr. 20 Temmuz 1974 Bar Harekt'ndan sonra Vakflar daresi'ne ait emlkin byk bir ksm Kbrs Rum kesiminde yani Gney Kbrs'ta kalmtr. Adet itibriyle ortalama % 44', gelir kaynaklar itibariyle de ortalama % 63' Gney'de kalan ve ok ksa zamanda, hi bir yatrm gerektirmeden yksek gelir getiren ve yatrmlar iin finans kayna nitelii tayan emlk ve araziye karlk, Kuzey'de Rumlardan kalan ve ounluunu kilise emlkinin oluturduu emlk ve araziden Vakflar daresi ksa zamanda gelir elde edemedii gibi iletmeye amak iin byk paralar harcamak zorunda kalmtr. Gney'de kalan vakf mallarna e deer olarak Kuzey'de tahsis edilen emlk ve arazinin gelir getirir nitelikte olmamas, harap bir durumda bulunmas, tamiri ve iletilebilir duruma gelebilmesi iin byk yatrmlara gerek duyulmas, ounun giderlerinin gelirlerinden fazla olmas nedeniyle zarar etmesi, bir ksmnn Gney'den gelen gmenlere devlet tarafndan tahsis edilmesi ve d pazarlar ile ulam nedeniyle vakflarn kontrol dndaki faktrlerden dolay iletilememesi sonucu Vakflar daresi'ne tatminkar bir gelir getirmemitir. Btn bunlara ramen Vakflar daresi, adadaki varlna kasdedilen dnemlerde dahi salad sosyal, din, kltrel ve ekonomik katklaryla Trk toplumunun znden hi bir ey kaybetmeden bugnlere ulamasn salayan Kbrs'taki en byk kurulutur. Kbrs'ta bulunan tarih eserlerin byk ounluu Vakflar'n kontrol altndadr. Vakf yoluyla vucuda getirilen cami, mescit, okul, eme, sarn, su kemerleri, spor tesisleri, hanlar, hamamlar ve daha nice hayr kurulular Vakflar daresi tarafndan yaatlmakta ve gelecek
120

nesillere ulamas iin gayret gsterilmektedir. Sahip olduu emlk ve arazi ile Trk toplumunun Kbrs'taki toprak politikasnda en byk dayana ve garantr konumundadr. Ayrca iletmeye at iktisad kurulular, oteller, turizm tesisleri ve iftlikler ile kiraya verdii emlk ve araziden elde ettii gelirlerle Trk toplumunun kalknmasna nclk etmektedir. Bugnk stats bakmndan Kbrs Vakflar daresi; Ahkm'l-Evkf, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Anayasas ve 31/1970 sayl Vakflar ve Din leri Tekilat Kanunu'na gre devaml mevcudiyeti olan, resm mhr bulunan, ayr tzel kiilie sahip anayasal bir kurulutur. Ayn tzel kiilie sahip dier bir kurulu da Kbrs Mftl'dr. Tarih ve Klasik vakf fonksiyonlarnn yerine getirilmesinin yan sra ekonomik faaliyetleri de yerine getiren Vakflar daresi, bu gayeye ynelik iler iin yeniden tekilatlandrlm, devlet mekanizmasnda mevcut brokratik engellerin ortadan kaldrlp modern iletmeciliin gerektirdii abuk karar alma ve uygulama srecine geebilmek iin zerk bir kurulu haline getirilerek bir bakan ile en az 4, en fazla 6 yeden oluan bir dare Heyeti'ne balanm; din ileriyle emlk ve iletmecilik faaliyetlerinin daha etkin bir ekilde srdrlebilmesi iin Vakflar daresi ile Mftlk birimleri ayn tzel kiilik altnda ayr birimler olarak oluturulmutur. Bu erevede Vakflar daresi'nin grevleri unlardr: 1- Tm mazbut emlki asleten idare, idme ve inkiaf ettirmek, 2- Mlhak vakflar idare ve kontrol etmek, gelimelerini salamak, 3- Vakflara ait tarih ve mimar eserlerin tamir, bakm ve muhafazasn yapmak, 4- Gerek vakfiyelerde, gerekse kanun, tzk ve dier mevzutla tespit edilen hayr hizmetlerini yerine getirmek, 5- Kendi gelir kaynaklarn en verimli ekilde kullanarak, Trk toplumunun iktisad ve sosyal kalknmasna dnk alma yapmak,

121

Bu sebeple bir Genel Mdrlk idaresi altnda dar, Mal, letme ve Aratrma, naat ve Emlk ubeleri oluturmu ve idar kadrolar geniletilmi ve tm programlar ile faaliyetleri devletin kontrol organlarnn denetimine tabi klnmtr. Ayn tzel kiilik ierisinde yer alan Kbrs Mftl ise; tm din hizmetleri yrtmek, camilerin ve din tesislerin bakm ve idamelerini salamakla grevlendirilmitir. Vakflar daresi, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti'nde devlete yk olmadan kendi btesini hazrlayan kendi personelinin emeklilik de dahil olmak zere tm mal haklarn karlayan; Kbrs Rum Kesimi ve ngiltere bata olmak zere dier bir ok devlet tarafndan mstakil olarak tannan bir kurulutur. Ayrca vakflarla ilgili tm kaytlarn ve vakfiyelerin hemen hemen tamamnn kendi arivinde bulunmas asndan da ayr bir nem tamaktadr. * Bu almada Kbrs Vakflar daresi Genel Mdrl Arivi'nde bulunan Osmanl dnemine ait 54 adet eriye Sicil Defteri, 9 adet ngiliz Dnemi eriye Sicil Defteri, eriye sicil geleneinden sonra eriye sicilleri yerine mahkemelerce tutulan zabt defterlerinden I No'lu Zabt Defteri, 7 adet Vakfiye Defteri ve 7 adet de transkripsiyonlu Vakfiye Defteri taranm, alma sonucu Kbrs'a ait 608 adet vakfiye tespit edilmitir. Bu vakfiyeler, tarih kronoloji gzetilerek sraya konulmu, her birine mteselsil sra numaras verilmitir. Vakfiyelerin hangi kaynaktan alnd hazrlanan tablonun "Referans No" blmnde gsterilmitir. Vakfeden ahsn ismi ve vakfiyenin tarihi "Vakfn smi" blmnde belirtilmi, "Mal Varl" blmnde ise; vakfa ait mal varlnn bulunduu yer ile vakfn mallarnn dkm verilmitir.

122

BBLYOGRAFYA AKGNDZ, Ahmet, slm Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1988. ALAGZ, Arif, "Kbrs Tarihine Coraf Giri" Milletleraras Birinci Kbrs Tetkikleri Kongresi Trk Heyeti Teblileri, Ankara 1971. ALASYA, Fikret, Kbrs Tarihi ve Kbrs'taki Trk Eserleri, Ankara 1964. , "Trk Dnyasndaki Gelimeler Inda Tarih Perspektiften Kbrs", Kbrs'n Dn-Bugn Uluslararas Sempozyum, Ankara 1993. ALTAN, Mustafa Haim, Belgelerle Kbrs Trk Vakflar Tarihi, C. I-II, Kbrs Vakflar daresi Yay., Kbrs 1986. AYDIN, Mahir, "Sultan II. Mahmud Dneminde Yaplan Nfus Tahrirleri", Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri-Bildiriler, . . Edebiyat Fak. Tarih Aratrma Merkezi, stanbul 1990. AYSAN, Emin, Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi. III. Cilt, 3. Ksm eki (Kbrs Seferi 1570-1571), Ankara 1971. BANOLU, Ahmet Niyazi, Kbrs Dosyas, stanbul 1974. BARKAN, mer Ltf, "Osmanl mparatorluu'nda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler I, stil Devrinin Kolonizatr Trk Dervileri" Vakflar Dergisi, Say II., s. 279. BERBEROLU, A. M., "Evkaf Davamz", Halkn Sesi, 27 Ocak 1954 Lefkoa.
123

BERK, Ali Himmet, "Vakflarn Tarihi, Mhiyeti, nkif ve Tekml, Cemiyet ve Fertlere Salad Faydalar", Vakflar Dergisi, Say VI. ADIRCI, Musa, "1830 Genel Saymna Gre Ankara ehir Merkezi Nfusu zerinde Bir Aratrma", Osmanl Aratrmalar, stanbul 1981. AY, Abdlhaluk, Kbrs'ta Kanl Noel-1963, Ankara 1989. DARKOT, Besim, "Kbrs" slm Ansiklopedisi, C. VI., s. 672, MEB. Basmevi, stanbul 1986. DORU, Halime "Osmanl Devleti'nde Toprak Yazmndan Nfus Saymna Gei ve Bir Nfus Yoklama Defteri rnei", Anadolu . FenEdebiyat Fak. Dergisi, C. I., Say 2, s. 249. EGEL, Sabahattin, 1960 Kbrs Cumhuriyeti Nasl Ykld. ERZEN, Arif, "Kbrs Tarihine Bir Bak", Milletleraras Birinci Kbrs Tetkikleri Kongresi Trk Heyeti Teblileri, Ankara 1971. GLER, Ali, Osmanl Devleti'nde Aznlklar, Turan Yay., stanbul 1997. GRKAN, Hamet M., Kbrs Tarihinden Sayfalar, Lefkoa 1982. GRSOY, Cevat, "Corafya Bakmndan Kbrs ve Trkiye", Milletleraras Birinci Kbrs Tetkikleri Kongresi Trk Heyeti Teblileri, Ankara 1971. HAKER, Bener Hakk, Balangcndan 1878'e Dek Kbrs Tarihi, Ankara 1993. HALAOLU, Yusuf, "Osmanl Dneminde Kbrs'ta skn Siyaseti", Kbrs'n Dn-Bugn Uluslararas Sempozyum, Ankara 1993.
124

KARAL, E. Ziya, Osmanl mparatorluu'nda lk Nfus Saym1831, TC. Bavekalet statistik Umum Md. Yay., Ankara 1943. , "Ragp Efendi Lyihas", Tarih Vesikalar Dergisi, stanbul, Say 5, s. 356. , Osmanl Tarihi, C. VII., TTK. Yay., Ankara 1964. Kbrs Meselesi, Hriciye Nezreti Yay., Dersadet 1335. Kbrs Vakflar Dergisi, Say I., 1990. Kbrs Vakflar daresi, Rakamlarla Gerekler, Lefkoa 1978. Kbrs'ta Vakf Tarihi Eserler, KKTC Vakflar ve Din leri Dairesi Yay., Mays 1990 Lefkoa. KPRL, Fuat, slm ve Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar ve Vakf Messesesi, stanbul 1983. KRDEMR, Naci, Dnk ve Bugnk Kbrs, Ankara 1957. KURT, smail, Para Vakflar, SAV, stanbul 1996. KTKOLU, Mbahat S., "Osmanl Sosyal ve ktisad Tarihi Kaynaklarndan Temettut Defterleri", Belleten, C. LIX. Austos 1995, Say 225. MERT, zcan, "Fetihten Sonra Kbrs'ta Trk daresi", . . Baslmam Lisans Tezi. OBERLNG, Pere, Mt. ERDOAN, Mehmet, Bellapais'e Giden Yol "Kbrs Trkleri'nin Kuzey Kbrs'a Zorunlu G", Ankara 1988. ORHONLU, Cengiz, "Osmanl Trkleri'nin Kbrs Adasna Yerlemesi" (1571-1580), Kbrs'n Dn-Bugn Uluslararas Sempozyum, Ankara 1993. MER, Hilmi Efendi, thfu'l-Ahlf f-Ahkm'l-Evkf, Vakflar
125

Gn. Md. Yay., Ankara 1977. Sadrazam Kemenke Kara Mustafa Paa Lyihas iin bkz. "Mecmatu'r-Risle", Nruosmaniye Ktphanesi Nr: 4950, s. 1-29. SERTOLU, Mithat, Osmanl Tarih Lgati, stanbul 1986. TERZ, Arzu, "Aydn Gzelhisar'nn Sosyal ve ktisad Durumu", . . Baslmam Doktara Tezi. UAROL, Rifat, 1878 Kbrs Sorunu ve Osmanl ngiliz Anlamas, (Adann ngiltere'ye Devri), stanbul 1978. UZUNARILI, . Hakk, Osmanl Tarihi. C. III., TTK. Yay. Ankara 1947. YEDYILDIZ, Bahaeddin, "Messese-Toplum Mnsebetleri erevesinde XVIII. Asr Trk Toplumu ve Vakf Messesesi", Vakflar Dergisi, Say XV., s. 23-54. , "Vakf", slm Ansiklopedisi, C. XIII., s. 153, MEB. Basmevi, stanbul 1986. YUVALI, Abdlkadir, "Seluklular Dneminde Kbrs'n Anadolu ile Siyas ve Ticar likileri", Kbrs'n Dn-Bugn Uluslararas Sempozyum, Ankara 1993. * ***

ARV BELGELER

BOA, HH. 19202

126

BOA, HH. 19203 BOA, HH. 19210 BOA, HH. 19217 BOA, HH. 19248 BOA, HH. 19248 BOA, HH. 19255 BOA, HH. 19258-B BOA, HH. 19258-C BOA, HH. 19263 BOA, HH. 19272 BOA, HH. 19275 BOA, Kmil Kepeci Tasnifi, nr. 2251 BOA, Mhimme Defteri, nr. 19 BOA, Nme-i Hmyn Defteri, nr. 14

127

NDEKS

128

A. M. Berberolu, cr Komitesi yesi : 84 Abavla mevkii, Amarkent, Baf : 273 Abbasi dnemi : 10 ABD : 6, 40, 41 Bakan Johnson : 36, 37 Abdali Nalband Ali bin Dede Mustafa Vakf : 254 Abdi olu Bakkal Hac Hseyin bin Mustafa Vakf : 227 Abdiavu M., Lefkoa : 95, 213, 240, 253, 254, 258, 271, 273, 278, 282, 285, 290, 295, 302, 303, 308, 310, 314, 315, 321, 323, 326 Abdullah Paa bin Hasan Paa Vakf : 220, 221 Abdlaziz Efendi bin Attar Molla Salih Vakf : 262 Abdlhadi Efendizde el-Hc Ali Efendi : 224 Abdlhamid I. : 71 Abdlhamid II. : 22, 25 Abdlmelik b. Mervan, Halife : 10 bide bint-i Hasan bin Abdullah Vakf : 227 Abu, Leymason : 105, 185 Abuhor, Deirmenlik : 98, 146, 275, 288 Abuhor karyeli Hasan Aa bin Mustafa Vakf : 288 Abuhorlu el-Hc mer Aa bin Hasan Vakf : 267 Abuhorlu Hac Mehmed Karavezir bin Osman Vakf : 275 Acendu mevkii, Lefke : 320 Ac Hui deirmeni, Lapta : 239 Ada kazs : 59 Adana : 59 Adnan Menderes, Trkiye Cumhuriyeti Babakan : 31 Aeria, Kbrs'n eski ad : 4 Afanya, Mesarye : 122, 158, 188 Afet Kamil Hanm Vakf : 305 Afrikaka, Girinye : 233 Afrodet Soka, Baf : 319 Afrodisia, Kbrs'n eski ad : 5 Agrocipye, Da : 96, 170 Arda [Arda], Girinye : 111, 149, 276 Arda bkz. Arda

129

Ardal Arnavud Hasan Aa bin Ahmed Vakf : 276 Airdaci bkz. Airlaki Airlaki [Airdaci], Girinye : 111, 175 Alayan Dede Tekkesi, Magosa : 229 Ard, Lefkoa : 341 Aridya, Leymason : 105, 186 Aro, Leymason : 105, 185 Arolladi [Arolladu], Lefke : 118, 155, 182 Arolladu bkz. Arolladi ahl-i slmiyye bkz. Mslman Ahielebi : 58 Ahkm'l-Evkf : 78, 79, 85, 87 Ahmed Aa bin Mehmed Kahya bin Ahmed Vakf : 263 Ahmed Beli Paa Vakf : 269, 283, 293, 295 Ahmed avu : 204 Ahmed Efendi bin Mehmed Efendi Vakf : 242 Ahmed Efendi bin Mustafa el-Hatib Vakf : 235 Ahmed Efendi ibn-i Saadeddin Efendi Vakf : 211 Ahmed Hseyin Toto Vakf : 330 Ahmed Mehmed Balc Vakf : 319 Ahmed Paa, Kbrs Mutasarrf : 25 Ahmed Rait Mustafa, cr Komitesi yesi : 84 Ahmed Remzi Efendi ibn-i Hac Halil Aa Vakf : 268 Ahmed Said Hac Zeki Efendi Vakf : 320, 322 Ahmed, Lefkoa Alaybeyi : 203 Ahna, Mesarye : 122, 188 Ahridye [iftlik-i mleki], Mesarye : 122 Ahtman bkz. htiman Aile vakflar : 73 Ak Manastr, Girinye : 111, 176 Akaa, Omorfa : 100, 162, 192 Akadca : 4 Akapnu, Tuzla : 120, 196 akr(t) : 51, 71 Akaslu [Aksyalu], Baf : 114, 140

130

Akatu, Mesarye : 122, 160, 190, 233 Akakzanlk : 58 Akdeniz : 3, 15, 16 adalar (Cezir-i Bahr-i Sefd) : 59 Blgesi : 4 Akile Molla ibnet-i Ali Vakf : 283 Akkavuk M., Lefkoa : 276, 281, 283, 302, 303, 311, 314, 319, 323, 324, 325, 327, 328, 329, 330 Akritas Pln : 35 Akrodir, Piskopi : 108 Akropoli mevkii, meriye M., Lefkoa : 291 Akrunda, Leymason : 105, 156 Aksaray : 18 Aksyalu bkz. Akaslu Akehir : 18 Akurdalya, Hrsofi : 125, 152, 178 Akurso, Baf : 114, 140, 166 Alacamescid M., Leymason : 105 Aliye : 17, 59 kads : 18 Aliyeli Han, Tuzla skelesi : 230 Alamano bkz. Alamino Alambra [Alamra], Deirmenlik : 98, 146, 172 Alamino [Alaminyo, Alamano], Tuzla : 120, 165, 195, 205, 339 Alaminyo bkz. Alamino Alamra bkz. Alambra Alaya (Alasya), Kbrs'n eski ad : 4 Alatirko, Tuzla : 120, 165, 195 al ta : 7 Alektora, Evdim : 110, 147 Ali, 4. Halife : 14 Ali Bee ibn-i Abdullah Vakf : 206 Ali elebi iftlii, Tirhon, Lefkoa : 214 Ali Faiz Efendi ibn-i Hac Hasan Aa Vakf : 275 Ali Onba ibn-i Mustafa Vakf : 293 Ali Rza Efendi ibn-i Mehmed Efendi ibn-i Hac Ali Efendi Vakf : 280

131

Ali Rhi Efendi, Kbrs Muhassl : 240 Vakf : 240, 241 Alihino [Alisino], Omorfa : 100, 192 Alisino bkz. Alihino Aliye Akile Hanm ibnet-i eyh Mustafa Efendi Vakf : 278 Aliye Hanm ibnet-i Ali Fehim Efendi Vakf : 271 Aliye Hanm Kara Hasan Vakf : 319 Almanya : 20, 28 Aloda, Mesarye : 122, 159 Alona, Omorfa : 100, 192 Altntabya Mahallesi, Magosa : 289 mevkii : 288, 289 Amaksari, Lefkoa : 242 Amanoslar : 3 Amarget [Amarged, Amarkez, Amargerd, Amarkent, Amargeti], Baf : 114, 140, 167, 273 Amargeti bkz. Amarget Amargez, Lefke : 308 Amargezli Hamza Aziz Aa Vakf : 308 Amarkent bkz. Amarget Amarkez bkz. Amarget Amasya : 59 Amatosia, Kbrs'n eski ad : 5 Amazato bkz. Mazato Ambeliku bkz. Anbaliku Ambeliku, Lefkoa : 299 Ambelikulu Hac Sait Ali Kk Hseyin Vakf : 299 Amerika bkz. ABD Ana Fodile bkz. Ana Fodiye Ana Fodiye [Ana Fodile, Ano Fodi], Tuzla : 120, 165, 195 Ana Zodya bkz.Yukar Zodya Anadolu : 3, 8, 9, 11, 17, 22, 53, 55, 56, 57, 58, 59, 61, 62, 75 eyleti : 18 kylar : 3 sipahileri : 16

132

 Trk nfusu : 6 Yarmadas : 4 'ya g : 28 Anadyu, Hrsofi : 125, 151 Analyonda, Da : 96, 143, 169, 227, 231, 261 Anarida, Baf : 114, 142, 168 Anastasiya M., Lapta, Girinye : 111 Anavarko bkz. Anavarkoz Anavarkoz [Anavarko], Baf : 114, 166 Anaya, Da : 143, 169, 238, 243 Anayasa, 1960 tarihli : 40 Mahkemesi : 33 Anbaliku [Ambeliku], Lefke : 118, 155, 181 Anbar Emini Ahmed Efendi bin Mahmud Vakf : 249 Anbelye, Lefke : 155 Andifoni Manastr, Girinye : 111 Andiroliko bkz. Androliku Andreas Burnu : 3 Androliku [Andiroliko, Androniko], Hrsofi :125, 152, 205 Androniko bkz. Androliku Andronikos I., Bizans mparatoru : 10 Andu : 18 Angader, Lefkoa : 238 Angolem, Omorfa : 100, 161 Ankala, Lefkoa : 243 Ankara : 7, 37, 41, 59 Ankara Soka, Cmi-i Cedid M., Leymason : 327 Ankastina, Mesarye : 122, 160, 190 Anliya Maline bkz. Anyemilye Ano Fodi bkz. Ana Fodiye Anoyra, Evdim : 110, 147, 173 Antalya : 11 Liman : 7 Antonio Barbaro, Venedik Elisi : 14 Anyemilye [Anliya Maline], Deirmenlik : 98, 145, 171, 204

133

Apea, Piskopi : 108, 193 Aplanda, Tuzla : 120, 164 Apli, Da : 170 Arab Ahmed (Paa) : 16 Cmii, Lefkoa : 221 Cmii Tedrs-i mme Vakf : 229 M., Lefkoa : 95, 214, 215, 218, 222, 223, 227, 232, 255, 256, 257, 260, 261, 262, 267, 269, 279, 283, 291, 293, 295, 297, 301, 305, 309, 310, 311, 312, 315, 320, 321, 322, 323, 324, 327, 329 suyu : 260, 261 Arabaclar ars, Lefkoa : 263, 271 Arabemesi, Lefkoa : 314 Arablar Cmii M. [Yahyapaa M.], Lefkoa : 95 Aradip, Tuzla : 120, 194 Arakapa, Leymason : 105, 185 Arapky [Klapin], Girinye : 111, 150 Aratyu, Da : 144, 170 arz-i emriyye : 24 arz-i mriyye ve vakfiyye : 26 Arcimandirva [Arimandirye], Baf : 114 Arimandirye bkz. Arcimandirva Aroz, Evdim : 110, 173 Aroz, Mesarye : 122, 158, 188 Ardahan : 23 Ardana, Karpas : 102, 179 Argadez, Da : 144, 170, 253 Argadez, Piskopi : 248 Argaka, Hrsofi : 125, 178 Argiro, zimm, Putayaka ky : 204 Arifaa M., Lefke : 282 Arife Yusuf Hanm Vakf : 328 Arkac, Omorfa : 100, 161, 191 Arkelyes mevkii, Amarkent, Baf : 273 Arkokaleme mevkii, Amarkent, Baf : 273 Armenohor, Leymason : 105, 156 Arminu, Baf : 114, 141, 168

134

Armu bkz. Armuta Armuta [Armu], Baf : 114, 166 Arnabud M., Leymason : 105 Arnai, Mesarye : 122, 159, 189 Arnavut Soka, Leymason : 301 Arnavutluk : 60, 61 Arodes bkz. Arudez Arpere, Tuzla : 120, 165, 194, 219, 220 Artemi, Mesarye : 122 Arudez [Arodes], Hrsofi : 125, 152, 177 askir bkz. asker Asamato, Girinye : 111, 175 Ashb- Havriyyndan Trb Tekkesi, Tuzla : 120 Asi, Kbrs'n eski ad : 4 siyb- Cedd, Lapta : 239 Asiye Selim Hanm Ham Arab Vakf : 315 Aska, Omorfa : 100, 192 asker(ler) [askir] : 17, 39, 42, 55, 61, 62 ikmesi : 23 birlikler : 37 darbe : 38 vali : 11 lik : 48, 56 lik ana gelmi genler : 62 lik yapacak potansiyeli tespit : 48 -i Mansre-i Muhammediyye : 47, 60 Asomado, Piskopi : 108, 163, 193, 206 Aspida, yeralt tekilat : 39 Aspromeliti bkz. Astromerid Asproya, Baf : 114, 141, 167 Astromerid [Aspromeliti], Omorfa : 162 Asurlular : 4, 9 Aa bkz. Paaky Aa Civiya, Leymason : 275 Aa Lakatamya, Da : 143, 169

135

Aa M., Lefke : 278 Aa Zodya [Kato Zodya, Kato Zotya], Omorfa : 100, 191 Aarido bkz. Gercinlik A Molla Mehmed Ali Vakf : 311 Aelya, Baf : 114, 142, 168, 202, 209 airetlerin nfuslar : 59 Arobidi Manastr, Girinye : 111 Atesri bkz. eri Atina : 31, 37, 41 Yksek Mahkemesi : 43 Atllar katliam : 43 Atrako, Leymason : 105, 185 Atrepoli : 59 Attar Mehmed Emin Efendi ibn-i Hfz Osman Efendi Vakf : 257 Atyoni, Mesarye : 122, 188 Avrz sandklar : 76 vakflar : 75 Avdelloro, Mesarye : 122, 158, 188 Avkaroz bkz.Avkoro Avkoro [Avkaroz], Mesarye : 122, 159, 188 Avlona, Omorfa : 100, 162, 192 Avlonya sancakbeyi : 17 Avrathisar : 59 Avrece bkz. vrecca Avrupa : 13, 49 Devletler Hukuku : 20 devletleri : 15, 21, 50 Konseyi : 43 Avusturya : 14 -Macaristan : 20 Aya [Aya Kebr], Mesarye : 158 Aya Anastasya M., Lapta, Girinye : 175 Aya Andoni M. [Aya Antoni M., Aya Arton M.], Leymason : 105, 184, 275 Aya Andoni M., Lefkoa : 95

136

Aya Androniko M., Deirmenlik : 98, 172 Aya Androniko M., Lefkara, Tuzla : 196 Aya Anna bkz. Aya Nana Aya Anton M. bkz. Aya Andoni M. Aya Anton M., Lefkoa : 183 Aya Antoni M. bkz. Aya Andoni M. Aya Atana [Ayatana], Leymason : 105, 156, 185 Aya Demet bkz. ncirli Aya Dimitrano, mezra : 203 Aya Dimitri M., Lefkara, Tuzla : 196 Aya Dimitri, Lefke : 118, 182 Aya Dimod, Lefkoa : 334 Aya Elya, Karpas : 153, 179 Aya Eystathios bkz. Ayistat Aya Fanoromani M., Lefkoa : 95 Aya Fila, Piskopi : 108, 193 Aya Fodi, Baf : 114, 167 Aya Hekli Ayazmas Soka, Cmi-i Kebr M., Lefke : 266 Aya liye, Dibkarpas : 102 Aya sidora, Hrsofi : 125 Aya Kaano M., Lefkoa : 95, 183 Aya Kebr bkz. Aya Aya Kenoya, Baf : 114 Aya Koro bkz. Ayoz Amrosyos Aya Kostantino, Leymason : 105, 184 Aya Listre iftlii, Mesarye : 158 Aya Luka M., Lapta, Girinye : 111, 175 Aya Luka M., Lefkoa : 95, 183, 288, 295, 296, 297, 308, 318, 322, 323 Aya Mama, Gilan : 109, 174 Aya Mana bkz. Aya Nana Aya Marina [Maara Manastr], Da : 96, 143, 169 Aya Marina, Baf : 114, 140, 167 Aya Marina, Hrsofi : 125, 178 Aya Marina, Lefke : 118, 181 Aya Marina, Omorfa : 100, 162, 192

137

Aya Memno, Magosa : 104 Aya Merkori, Hrsofi : 151 Aya Nakofa, Mesarye : 122 Aya Nakofo, Hrsofi : 125 Aya Nana [Aya Anna, Aya Mana], Tuzla : 120, 165, 194, 206 Aya Nana, Lefkoa : 235 Aya Napa M., Leymason : 105, 184 Aya Napa, Mesarye : 122, 189 Aya Narkeroz (?) Manastr, Hrsofi : 177 Aya Nikola M., Lefkoa : 334 Aya Nikola M., Magosa : 104 Aya Nikola, Baf : 114, 141, 168 Aya Nikola, Lefke : 118, 155, 182 Aya Nikola, Mesarye : 122, 190 Aya Nostosbalo M., Lefkoa : 334 Aya Pavlo, Leymason : 105, 156, 184 Aya Pifan, Da : 96, 170, 307 Aya Pifan, Lefke : 118, 155, 182 Aya Pihtido bkz. atalky Aya Prasko M., Lapta, Girinye : 111 Aya Prasko M., Magosa : 104 Aya Sava M., Lefkoa : 95, 183 Aya Segudro [Aya Todori], Tuzla : 120 Aya Sergi [Aya Serki], Magosa : 104, 157, 187, 285 Aya Serki bkz. Aya Sergi Aya Sezomeno [Aya Sozemene, Aya Sozomeno, Aya szemeno], Deirmenlik : 98, 145, 171, 231, 249, 307 Aya Sidiro, Hrsofi : 151, 177 Aya Simyo, Karpas : 102, 154 Aya Sozemene bkz. Aya Sezomeno Aya Sozomeno bkz. Aya Sezomeno Aya Szemeno bkz. Aya Sezomeno Aya Terap, Gilan : 109, 148, 174 Aya Tirmityano, Hrsofi : 178 Aya Todori bkz. Aya Segudro Aya Todoro [Aya Todro], Leymason : 105, 156, 186

138

Aya Todoro M. [Aya Totro M.], Lapta, Girinye : 111, 175 Aya Todro bkz. Aya Todoro Aya Todro bkz. Aya Totoro Aya Todro, Baf : 114 Aya Toma, Evdim : 110, 147 Aya Totora, Lefke : 155 Aya Totoro [Aya Todro], Karpas : 102, 153, 179 Aya Totro M. Bkz. Aya Todoro M. Aya Totro, Tuzla : 165, 195 Aya Varvara, Baf : 142, 266 Aya Varvara, Da : 96, 169, 237 Aya Varvaral Yusuf bin Ali Vakf : 266 Aya Vasil, Da : 96, 144, 170 Aya Yani Aro, Leymason : 105 Aya Yani bkz. Aya Yanni Aya Yani M., Lefkoa : 95, 183 Aya Yani M., Tuzla : 120, 194, 219 Aya Yani Malunda, Da : 96, 169 Aya Yani, Leymason : 186 Aya Yanni [Aya Yani, aml Manastr], Baf : 114, 141, 167 Aya Yorgi ere bkz. Aya Yorgi csara Aya Yorgi csara [Aya Yorgi ere], Mesarye : 122, 189 Aya Yorgi spetariko, Mesarye : 122, 160, 189 Aya Yorgi M., Lefkara, Tuzla : 196 Aya Yorgi Manastr , Tuzla : 220 Aya Yorgi, Baf : 114, 142 Aya Yorgi, Gilan : 109, 174 Aya Yorgi, Lefke : 118, 155, 182, 336 Aya Yorgi, Lefkoa : 226 Aya Zoni M., Magosa : 104 Ayabostoli, Magosa : 337 Ayakebr, Mesarye : 122 Ayalefteri M., Lefkoa : 334 Ayamteriyano, Hrsofi : 125 Ayana,Tuzla : 205

139

Ayandihona, Leymason : 105, 156 Ayandroniko, Karpas : 102, 153, 180 aynlar : 57 Ayarini, Girinye : 11, 149, 176 Ayarini, Omorfa : 100 Ayarmola bkz. Ermola Ayashekli Ayazmas Soka, Leymason : 268 Ayasofya Cmi-i Kebr M. [Ayasofya M.], Baf : 114, 293 Ayasofya Cmii, Lefkoa : 215 Ayasofya M. bkz. Ayasofya Cmi-i Kebr M. Ayasofya M., Lefkoa : 95, 211, 224, 230, 235, 244, 249, 251, 256, 263, 264, 265, 271, 272, 277, 280, 281, 282, 284, 285, 287, 288, 290, 291, 292, 294, 296, 299, 301, 302, 304, 305, 306, 309, 310, 311, 312, 313, 315, 317, 318, 319, 321, 324, 327, 342 Ayastefanos Anlamas : 21, 22 Ayastefanos M., Magosa : 338 Ayatana bkz. Aya Atana Ayavras, Evdim : 110, 173 Ayavya mevkii, Amarkent, Baf : 273 Aydemet bkz. ncirli Aydn : 59 Ayistat [Ayostasi, Eystathios], Karpas : 102, 153 Aylazaro mevkii, skele kasabas, Magosa : 290 Aymako bkz. Aymakor Aymakor [Aymako], Hrsofi : 125, 152 Aynyla ntif Olunan Vakflar : 73 Ayos Drimitya bkz. Ayos Tirmitye Ayos Mina Manastr, Tuzla : 120 Ayos Tirmitye [Ayos Drimitya], Da : 96, 169 Ayos Vavatsinya, Da : 96, 143, 169 Ayostasi bkz. Ayistat Ayoz Amrosyos [Aya Koro], Girinye : 111, 176 Aye bint-i Abdullah Vakf : 228 Aye bint-i Mehmed Vakf : 222 Aye bint-i Mustafa Vakf : 222 Aye Glsm Kouna bint-i Sleyman Halleri (Lapityo iftlii) Vakf : 232

140

Aye Hac smail ve Salih Mustafa Vakf : 327 Aye Hanm Arif Onba Vakf : 316 Aye Hanm bint-i el-Hc Mehmed Aa Vakf : 265 Aye Hanm ibnet-i Hac Ahmed Mlzm Vakf : 295 Aye Hanm ibnet-i Mavi Gzl Mehmed Vakf : 272 Aye Hanm ibnet-i Ntvanzde Hseyin Efendi Vakf : 297 Aye Hanm ibnet-i mer Aa Vakf : 261 Aye Hsn Hanm Vakf : 321 Aye Kadn bint-i brahim Aa bin Salih Vakf : 263 Aye Kemaleddin Ali Hanm : 309 Aye Molla Hatun Vakf : 239 Azalu iftlii, Girinye : 111 Azgada, Leymason : 105, 184 aznlk vakflar : 72

Babada : 59 Baba-i Atk : 58 Babaluka mevkii, Baf : 232 Bb- l : 24, 54 Babo, Lefkoa : 242 Babuta Soka, skele kasabas, Magosa : 309 Badyeri, Girinye : 233 Baf : 17, 19, 36, 68, 93, 114, 115, 132, 133, 134, 140, 166, 201, 207, 232, 257, 260, 266, 267, 269, 272, 273, 279, 281, 293, 299, 300, 304, 306, 307, 319, 342, 346 Kaps, Lefkoa : 247, 337 Baf Evkf Vekili Efendizde Osman Efendi Vakf : 299 Baf kasabal Saffet Hanm Mahmud Efendi Vakf : 304 Baf kasabal Sinan Hseyin Onba Vakf : 319 Baf kasabasndan Ltfiye Hanm Hac Mustafa Efendi Yirikzde Vakf : 293 Bafl Ali Efendi ibn-i Hac Ramazan Aa Vakf : 281 Bafl el-Hc Hseyin Efendi : 229 Bafl Hac Hfz Mehmed Hilmi Efendi Vakf : 299 Bafl rikzde Ratib Efendi Vakf : 300, 306 Bafl Saffet Hanm Mahmud Efendi Vakfiyesi'ne Zeyl Vakfiye : 307

141

Baf yolu, Leymason : 301 Soka, Cmi-i Cedid M., Leymason : 271 bamsz krallk : 9 bamsz Trk mahkemeleri : 38 Bamszlk bildirisi : 44 Bakaps caddesi, Arabahmedpaa M., Lefkoa : 260 Baheler, Malunda, Mesarye : 247 Bahire Hanm Hac Yusuf Vakf : 321 Bahr-i Sefd valisi : 25 Bakanlar Kurulu : 32, 40 bakr : 4, 7, 8 Bakkal Yusuf Sara Hseyin Efendi Vakf : 314, 315 Bakkalba Hac Hseyin Aa bin Mehmed Vakf : 271 Bakkingham Kraliyet Saray : 79 Balc Ayazma bkz. Balc Ayazmas Balc Ayazmas [Balc Ayazma], Da : 143, 169, 196, 288 Balk : 59 Baldo, zimm : 249 Balkpazar, Lefkoa : 218, 221, 227, 231, 232, 237, 240, 248, 289, 336 Balkanlar : 21 Balyamila bkz. Palyamila Bank- Osman, Magosa : 291 bara, bir gemi eidi : 16 Bar Gc : 36 Bar harekt : 43, 86 Bar Konferans : 28 Barteleme, Lefkoa : 243 Barutu ars, Lefkoa : 270 Barutu Hac Ali smail Vakf : 270 Barutuzde Hfz Ahmed Vasf Efendi ibn-i Hac Ali Efendi Vakf : 288, 289 Basmac Mehmed bin el-Hc Abdurrahman Vakf : 225 Basmac Sar brahim Vakf : 228 Basmac Sofu Hac Mustafa bin Ramazan Vakf : 242 Basmaclar ars, Lefkoa : 227, 231, 238, 240, 247, 260 Basmaclar Han, Lefkoa : 247

142

Basmaczde Hac Halil Efendi bin Hac brahim Vakf : 253 Basra : 59 Krfezi : 20 Ba M. [Sodira M.], Tuzla : 121, 164, 194 Ba M. [Tribyodi M.], Lefkoa : 95, 183, 249 Babakanlk Osmanl Arivi : 65 Bakanlk Harekt : 40 Bapnar, Tirhon, Deirmenlik : 257, 290 bapiskopos : 27, 32, 44 Batum : 23 Bayan smet Hac Ali kif Vakf : 327 Baybars, Memlk Sultan : 11 Bayrak Radyosu : 40 Bayraktar Cmii : 36 Behite : 59 Behiye Hanm Kermesi Ahmed Beli Paa Vakf : 292 belediye(ler) : 32, 34, 75 Belks Hatun bint-i merhum Ferruh Aa Vakf : 212 Bellapais, Girinye : 304, 310 Vasilii suyu, Girinye : 310 bend : 74 Berber Halil Aa Zevcesi Zeliha Hatun ibnet-i Yusuf Efendi Vakf : 274 Bergos : 58 Berkofa : 58 Berlin Konferans : 25 Bey, Deirmenlik : 146 beylerbeyilik : 17, 19 Beyrut : 38 Beyehir : 18 Brvolya, Girinye : 304 Biga : 59 Bilal Aa bin Hasan Aa Vakf : 231, 342 Bilan : 59 bileik vergi : 64 Birinci Dnya Sava : 6, 28

143

Birlemi Milletler : 41, 44 Gvenlik Konseyi : 36, 40, 42, 44 Bizans [Dou Roma mparatorluu]: 9, 10, 28 ' yeniden canlandrmak : 28 llar : 10 Boazii : 37 Boazlar : 20 Bolu : 59 Bomilidya mevkii, Amarkent, Baf : 273 Bor : 18 Borazanzde Hac Ahmed Aa Kermesi Mmine Hanm Vakf : 246 Borazanzde Yusuf Cemal Bey ibn-i Mustafa Raif Efendi Vakf : 299, 305, 306 Bosna-Hersek : 20 Boyacolu Mehmet syan : 19 Boyahne yan, Lefkoa : 227 Bozok : 59 kads : 18 Blge Gelime Komitesi Kanunu : 33 Braga, Tuzla : 219 Bragadino, Magosa Kalesi Komutan : 17 Britanya Hkmeti : 29 Budaypazar, Lefkoa : 237 Bulgaristan : 20 Prenslii : 21 Buricina bkz. Luricine Blent Ecevit, Babakan : 40, 41 Byk Britanya : 22 Byk Kaymakl [Mesokelepsi, Kaymakl-y Kebr], Deirmenlik : 98, 145, 171 Byk Kostantin, Roma mparatoru : 9 Bykcmi M. bkz. Cmi-i Kebr M.

Caui, Litronda : 242 cmi(ler) [cevmi-i erfe] : 24, 26, 52, 79 Cmi M., Lapta, Girinye : 149

144

Cmi-i Atk M., Lefkoa : 250 Cmi-i Cedd M., Baf : 279 Cmi-i Cedd M., Lefke : 118 Cmi-i Cedd M., Lefkoa : 257, 259, 269, 271, 272, 274, 277 Cmi-i Cedd M., Leymason : 271, 272, 275, 282, 289, 303, 327 Cmi-i Kebr ars, Leymason : 298 Cmi-i Kebr M. [Bykcmi M.], Lefkoa : 257, 341 Cmi-i Kebr M., Baf : 281, 299, 300, 319 Cmi-i Kebr M., Lefke : 266 Cmi-i Kebr M., Leymason : 105, 262, 267, 270, 297, 298 Cmi-i Sagr M., Lefke : 118 Cmi-i Sar M., Baf : 260, 299, 304, 319 Cmi-i erf M., htima : 201 Cmin Soka, skele kasabas, Magosa : 312 Canik : 59 Cankulu Soka, Leymason : 280 Cehri, Lefkoa : 243 Celac, Leymason : 105, 184 Celocedra [Celocera], Baf : 115, 167, 202, 273 Celocera bkz. Celocedra Celye, Tuzla : 120, 164, 194 Cemaliye Hasan Karabardak Vakf : 312 Cenevizliler : 11 Cenevre : 42 Konferans, I. : 42 Konferans, II. : 42 Cengiz Topel, yzba, ehit : 36 Cennetbahesi mevkii, Arda, Girinye : 276 Cenusa bkz. Cinusa Cerde Nzr : 48, 55, 56, 57, 61 Nezreti : 55, 61 Odas : 55, 56, 57 -i Nfus daresi : 48 Ceva, zimm, Rakna ky : 204

145

cevmi-i erfe bkz. cmi Cezir-i Bahr-i Sefd eyleti : 20 vilyeti valisi : 25 Cezyir : 59 Cezyir Hfz Hac mer Efendi ibn-i Mehmed Efendi Vakf : 254, 258 Chetim, Kbrs'n eski ad : 5 Chypre, Kbrs'n eski ad : 4 Ciberunda, Lefke : 118 Cidares, Baf : 115, 141, 168 Cidas bkz. Kidas Cili, Baf : 115, 166 Cinusa [Cenusa], Hrsofi : 125 Cirony, Baf : 201 Cisonerka, Baf : 115, 166 Cisr-i Ergene : 58 Cisusa, Evdim : 110, 147, 173 Civisil [Civisilli], Tuzla : 120, 164, 194, 253 Civisilli Ahmed Aa ibn-iHac Ali Vakf : 253 Civisilli bkz. Civisil cizye : 46, 52 evrk : 51 Copper : 4 Covan, zimm, Kankarya ky : 204 Cumapazar : 58 cunta : 38, 40, 41 Cuprum, Kbrs'n eski ad : 4 cls bahileri : 50 Cypre, Kbrs'n eski ad : 4 Cypren, Kbrs'n eski ad : 4 Cypress, Kbrs'n eski ad : 4 Cyprus, Kbrs'n eski ad : 4, 5 Cyrus R. Vance, ABD Savunma Eski Bakan Yardmcs : 37

146

ada [ada], Baf : 117, 166 akistre, Lefke : 155, 181 aml [Kalahorko], Lefke : 118, 155, 188 aml Manastr bkz. Aya Yanni angarlar ars, Lefkoa : 221, 227, 235, 237, 240 angarlar Soka, Leymason : 298 ankr : 59 ar M., Baf : 306 ar mevkii, Baf : 319 arii, Baf : 319 atalca : 58 atalhyk Neolitik devir yerleim yeri : 8 atalky [Aya Pihtido], Girinye : 111, 150, 176, 262 atoz, Mesarye : 122, 160 ektirizde Hac Yusuf Aa bin Abdurrahman Vakf : 235 eltik : 51 eri [Atesri], Deirmenlik : 98, 172 emeyolu, Malunda, Mesarye : 247 bkc Paa Efendi bin es-Seyyid Yakub Vakf : 245 ldr : 59 naralt, Lefkoa : 231 ra [Kire], Omorfa : 101, 161, 191 rpan : 58 yg, Tuzla : 339 iftlik-i mleki bkz. Ahridye iftlik-i Manya bkz. Manya iko Manastr, Lefke : 118, 181 ilinya [Gilinya], Baf : 115, 167 inili Valide Sultan Vakf bkz. Mahpeyker Sultan Vakf : 207 inusa, Hrsofi : 151, 177 ire : 59 irmen : 58 ite, Tuzla : 120, 164, 194 orbac Mustafa Aa bin Nurullah Vakf : 214 orlu : 58

147

orum : 59 ke : 59 ukurova blgesi : 3 ulha Han, Mertekpazar, Lefkoa : 222 ulhaclar Han, Saralar Soka, Lefkoa : 230 rk Harupluk mevkii, Temlos, Girinye : 325 Da : 19, 68, 93, 96, 132, 133, 134, 143, 169, 224, 227, 242, 253, 257, 261 Dala, Baf : 115, 140, 166 Dali, Deirmenlik : 98, 145, 171, 254, 249 Dalmaya blgesi : 15 Danimarka : 197 drlfnn : 73 Davroz, Karpas : 102, 179 Debba Dervi Efendi ibn-i Hac kr Vakf : 286 Debba el-Hc Hasan Vakf : 227 Debba Hasan Hilmi Bekta Efendi Vakf : 324 Debbahne M., Lefkoa : 95, 262, 278, 280 Debbahne Mescidi, Lefkoa : 235 Debbahne mevkii, Magosa : 288 Debba- Dana Hac Hasan bin Hseyin Vakf : 239 Deftir Nzr : 60, 61 Deftera, Da : 143, 169 defterdar : 17 deirmen : 51 Deirmenlik : 19, 68, 93, 98, 132, 133, 134, 145, 171, 257, 288, 214, 218, 223, 240, 244, 252, 254, 255, 263, 274, 275, 290, 306, 317 da : 248 suyu : 288 Deli Hasan mevkii, Kazafana, Girinye : 314 Delicipo, Deirmenlik : 98, 146, 172, 235 Dellallar Kahvesi, Lefkoa : 232 demir : 7, 36 Demirci el-Hc Hasan bin Mahmud bin Abdullah Vakf : 218 Demirhisar : 59 deniz ticaret gemileri : 12

148

Denya, Omorfa : 100, 161, 191, 258, 269 Denyal Ahmed bin Osman Vakf : 279 Denyal brahim bin Molla Ahmed Vakf : 269 Depa (Soli) ehri : 5 Deraliyye : 68 derbendlerin muhafazas : 53 Derby, Lord, ngiltere Hariciye Nazr : 21 Dereboyu, Cmi-i Cedd M., Leymason : 303 Dereyolu Soka, Aya Anton M., Leymason : 275 Dergh- l Kapcbalarndan Hasan Aa bin el-Hc smail Aa Vakf : 219 Dergah- l Kapcbalarndan Kbrs Eski Muhassl Trnova Voyvodas Hac Mustafa olu Hac Mehmed Aa Vakf : 240 dericilik : 7 Derinya [Tranya], Baf : 115, 140, 167 Derinya, Magosa : 104, 187 Dersadet : 56, 57, 61 Dervi Efendizde Mustafa Nazif Efendi Vakf : 256 Dervi Mustafa zevcesi Hatice Mehmed Vakf : 298 Dervi Soka, Cmi-i Cedd M., Leymason : 327 Dervi Yusuf Efendi Vakf : 321 Develihisar : 18 Devlet-i Aliyye : 22, 25, 26 Devlet-i Osmniyye : 24 Dibkarpas bkz. Karpas Dikenta mevkii, Grne, Magosa : 299 Dikomi, Girinye : 111, 149, 176 Dimbu [Dinbu], Deirmenlik : 98, 146, 172 Dimbu, Mesarye : 122, 158, 188 Dimes, Leymason : 106, 185 Dimetoka, Girinye : 58, 335, 340 Dimi, Baf : 115, 142, 168 Dimitriya mevkii, Amarkent, Baf : 273 Dinbu bkz. Dimbu din ayinler : 39 din gayeli vakflar : 73 din messeseler : 80

149

din tesis inas : 86 Dirimitya, Da : 96 dirlik : 19 Dirselyas [Tirsel Elyas], Lefke : 119, 181 Divane Andon : 205 Divn- Hmayn : 19, 28, 57 avular : 15 tercmanlar : 14 Dizdar [Nisuz], Deirmenlik : 99, 145, 171 Dou Akdeniz : 12, 21 ticaret yollar : 8 Dou Anadolu : 21, 23 Dou Roma mparatorluu bkz. Bizans Dou-Bat deniz ticaret yollar : 7 Dohni, Tuzla : 120, 165, 195 dokuma ileri : 7 donanma : 15, 16 y glendirmek : 14 Dor istilas : 9 Dora, Evdim : 110 Doro [Zoro], Gilan : 109, 148, 174 Drama : 58 Drapya bkz. Grabya Drepena Burnu : 3 Drimu, Baf : 115, 140, 167 Drolli, Mesarye : 159, 188 Duac Dervi Mehmed bin Mahmud bin Seydi Ahmed Efendi Vakf : 214 dulhne : 73 Durdu bint-i Hasan Vakf : 218 Durkari, Girinye : 111, 150 Durmu Mehmed Emrullah Vakf : 320 Durnar bkz. Tornadi Dutlaka [Vudilaka, Vunilaka], Karpas : 102, 180 dutluk : 51 Dkkanlarn mevkii, Lefkoa : 221

150

Ebu Hanife : 72 Ebu Talha : 69 Ebu Yusuf : 72 Ebubekir Paa : 220 Ebukvkpaa M. Bkz. Ebkavuk M. Ebkavuk M. [Ebkavk Paa M.], Lefkoa : 95, 263, 264, 268, 272, 274, 276, 277, 278, 287, 291, 293, 300, 327 Ebussud Efendi, eyhlislm : 13 Edirne : 58, 59 Edirne Kads Mazhar Efendi Vakf : 341 EDMA (Mill Demokratik Mcdeleciler Cephesi) : 32 Efluili Hac Ahmed Efendi Vakf : 243 Eftagonya, Leymason : 106, 185 Eftakilya, Girinye : 233 Eftakomi, Karpas : 102, 153, 179 Efterha bkz. Efteriha Efteriha [Efterha], Girinye : 111, 149, 175 Ege : 9, 15 adalar : 27 Elence iftlii, Lefkoa : 270 Elence, Deirmenlik : 98, 145, 171, 206 Eribucak : 59 Eridere : 59 ehl-i slm bkz. Mslman ehl-i zimmet reay : 66 Eksodridos M., Lefkoa : 334 Eksomatos bkz. Eksomodo Eksomodo [Eksomatos], Deirmenlik : 78, 172 Elea bkz. Elya Eledyu, Baf : 115, 140, 167, 273 Eledyulu Havva bint-i Mustafa Vakf : 273 el-Hc Osman Efendi : 229 Elya [Elea], Girinye : 111, 149, 175, 233 Elya, Omorfa : 100, 161

151

Elyobodamos, Mesarye : 233, 234 Ematine, Girinye : 336 Emba [Enba], Baf : 115, 166 Emetullah bint-i Mevld Vakf : 225 Emetullah bint-i mer Aa Vakf : 223 Emetullah Hatun ibnet-i Debba Mahmud Vakf : 280 Emeviler : 10 Emine Ana bint-i Mehmed Aa Vakf : 259 Emine bint-i Abdulmuttalib bin Abdullah Vakf : 261 Emine bint-i Ahmed Vakf : 231 Emine bint-i Hac Hseyin bin Ahmed Vakf : 241, 247 Emine bint-i Mehmed bin Safer Vakf : 247 Emine Hanm zzet Aa Vakf : 314 Emine Hatun : 237 Emine Hatun bint-i Seyyid Hac Ebubekir Aa Vakf : 222 Emine Hatun bint-i Zurnac Hac Mustafa Vakf : 224 Emine Kadn ibnet-i Mollazde Mehmed Aa Vakf : 255 Emine Mustafa Vakf : 317 Emir Aazde es-Seyyid Ali Aa Vakf : 218 Emir el-Hc Mehmed Aa bin smail Aa Vakf : 229 emirnmeler : 81 Enaye, Lefkoa : 205 Enba bkz. Emba Enez : 58 Engomi [ncirli, Pano ncirli], Da : 96, 143, 169 Engomi, Magosa : 104, 157, 187 Enosis : 627,, 28, 30, 32, 33, 34, 38, 39, 41 EOKA terr rgt : 31, 32, 33, 35, 39 EOKA-B, yeralt tekilat : 39, 41, 42 Eptelye suyu, Yermasoya : 204 Ereli : 58 Erenky olaylar : 36 Erimi, Piskopi : 103, 163, 193 Ermeni Manastr, Girinye : 111 Ermeniler : 10

152

Ermenistan : 24 Ermeniyn M., Lefkoa : 95, 183 Ermola [Ayarmola], Girinye : 111, 149, 239 Eroza, Kbrs'n eski ad : 4 Esfekia, Kbrs'n eski ad : 5 Esfinar M., Lapta : 239, 261 Eskiar Kasaphne ars, Baf : 293 Eskiehir : 59 esnaf cemiyetleri : 75 vakflar : 72 vergisi : 64 Emene bint-i Mustafa Vakf : 247 ev tahribi : 36 Evdim : 19, 68, 93, 110, 132, 133, 135, 147, 173 evkf : 24, 51, 81, 83 Dairesi : 80, 84 Dairesi memurlar : 80 delegesi : 79 Hazinesi : 80 daresi : 78, 80, 81, 82, 84 Kanunu : 82 mallarnn idaresi : 79 mitingi : 82 murahhaslar : 80, 81 mdr : 83 Nezreti : 24, 26, 52, 71, 78 seimleri : 84 yasas : 83 Yksek Meclisi Bakanl : 84 Kurtarma Kampanyas : 82 n Trk toplumuna teslim edilmesi : 83, 84 Evratu, Hrsofi : 125, 151 Evratu Karyeli Molla Ahmed bin Hac Mehmed Vakf : 267 Evree : 58

153

Evreta, Baf : 267 Evrihu, Lefke : 118, 155, 182

Faga iftlik, Lefkoa : 252 Fahri Korutrk, Cumhurbakan : 41 Faiz Kaymak, cr Komitesi Bakan : 84 Falonari, Leymason : 184 Falya, Baf : 115, 141, 201 Fannaro, Magosa : 104, 187 Fanoremeni M., Lefkoa : 183 Farmaka, Da : 96 Fasl, Hrsofi : 125, 152 Fasula [Fasulla], Baf : 115, 141 Fasulla bkz. Fasula Fasulla bkz. Fasulya Fasulya [Fasulla], Leymason : 106, 156, 184 Fasur bkz. Fasuri Fasuri [Fasur], Piskopi : 108, 163, 193 Fatma bint-i Hseyin Vakf : 231 Fatma bint-i Mehmed bin Abdullah Vakf : 228 Fatma bint-i Mehmed Vakf : 249 Fatma bint-i mer Aa Vakf : 254 Fatma bint-i Pabuu Usta Mehmed Vakf : 272 Fatma Hanm Ahmed Day Vakf : 305 Fatma Hanm ibnet-i Ali Vakf : 275 Fatma Hanm ibnet-i Hasan Vakf : 296 Fatma Hanm ibnet-i Musli el-Hc Mustafa Vakf : 223 Fatma Hatun bint-i Hseyin Aa Vakf : 219 Fatma Hatun Vakf (Ebubekir Aazde Hac brahim Aa zevcesi) 229 Fatma Hatun Vakf : 218 Fatma Kadn bint-i Mehmed Efendi Karaman Vakf : 251 Fatma Kadn bint-i Seyyid Ali Vakf : 246 Fatma Kadn ibnet-i brahim Margolu Vakf : 287 Fatma Molla bint-i Emir Ahmed Vakf : 246

154

Fatma Recai Hanm : 309 Fayda, Baf : 201 Fazl Kk, Dr., Kbrs Trk Toplumu Lideri, Evkf Yksek Meclisi Bakan : 32, 35, 38, 84 Fedai A. Ferit, cr Komitesi yesi : 84 Fehim Bey Molla brahim Vakf : 315, 316, 317 Fehime Hac smail Vakf : 330 Fellahlar : 59 Fenike : 9 Liman : 16 Ferecik : 58 Ferruhzde el-Hc smail Aa bin el-Hc Ramazan Aa Vakf : 215 Fethiye Cmii, Mertekpazar, Lefkoa : 237, 240 Fethiye Mehmed ah Hanm Vakf : 318 Fetv Emni : 81 Fida, Lefkoa : 243 Fidi, Hrsofi : 125, 177 Fikardo, Da : 96, 170 Fikriye Hanm Hseyin Efendi ve Mehmed Ali Efendi Tilki Hseyin Aa Vakf : 313 Filibe : 58 Filistin : 9, 11 Filonari, Leymason : 106 Filorina : 59 Filusa, Baf : 115, 141, 168 Filusa, Hrsofi : 125, 151, 177 Filya, Omorfa : 29, 100, 161, 191 Fini, Evdim : 110, 173 Finikarya, Leymason : 106, 156, 185 Finike, Baf : 115, 141, 201, 202 Firariler : 94 Flamuda [flamuda], Mesarye : 122, 190 Flasu [flasu], Lefke : 118, 155, 182 Flasu, Lefkoa : 307 Flemenk : 197 Forsthoff, Prof. Dr. E., Anayasa Mahkemesi Bakan, Alman : 33

155

Fransa : 14, 20,197 Fuat Sami Bey, Trk Evkf Murahhas : 83

Galadrsa, Girinye : 233 Galadro, Girinye : 233 Galata deresi, Polistipos, Lefkoa : 226 Galata, Lefke : 118, 182 Galatarka, Baf : 115, 141, 167 Galini, Lefke : 118, 181 Gamnik caddesi, Vuda, Magosa : 306 Garanti Anlamas : 41, 43 garantr devletler : 40 garantrlk hakk : 35, 40 Garnet Wolseley, Sir, Kbrs'n idaresine memur : 27 Gata Burnu : 3 Gaydura bkz. Kaydura gayri mslim(ler) : 46, 52, 58,59, 63, 65, 67, 75 din adamlar : 62 mahalleler : 47 in patrikleri ve hahambalar : 57 Gazipifan bkz. Kazapifan Gaziviran [Kadviran], Omorfa : 36, 100, 161, 191 Geici Trk Ynetimi'nin ilan edilmesi : 38 Geitkale : 37 Gelibolu : 58 Geliri ile ntif Olunan Vakf letmeleri : 74 gemi : 16 inaat : 4 sanayii : 7 ci(lik) : 7, 16 Genel Komite : 38 Genova Cumhuriyeti : 15 Georgios Karusos, EOKA-B'nin lideri : 39 Gilan : 19, 68, 93, 109, 132, 133, 135, 148, 174

156

Gilinya bkz. ilinya Gipros, Kbrs'n eski ad : 4 Girid bkz. Girittera Girinye [Girne] : 17, 18, 19, 41, 42, 68, 111, 112, 132, 133, 135, 149, 175, 225, 233, 234, 245, 248, 249, 251, 256, 259, 260, 261, 262, 268, 274, 276, 278, 285, 286, 292, 295, 300, 303, 310, 314, 316, 318, 319, 320, 322, 323, 324, 328, 335, 336, 340, 345 Girinyeli Ahmed Said Hac Zeki Efendi Vakf : 323 Girinyeli Emine bint-i smail Vakf : 274 Girinyeli Halil Sabri Efendi zevcesi Emine Hanm ibnet-i Hasan Faki Efendi Vakf : 286 Girinyeli Havva Hanm bint-i Hseyin Aa Kayyum Vakf : 295 Girinyeli Hseyin Mustafa Dango Vakf : 328 Girinyeli Hseyin Mustafa Dango zevcesi Emine Sleyman Vakf : 328 Girinyeli erife Hanm bint-i Sara Hasan Efendi Vakf : 278 Girit : 12, 13, 16 Sava : 19 Giritmarut, Hrsofi : 125, 151, 177 Girittera [Girid], Hrsofi : 125, 152, 178 Girivas, General, EOKA terr rgtnn komutan : 31, 36, 37, 38, 39 Girne bkz. Girinye Girne-Karpas Dalar : 3 Gizikis, General, Yunanistan Cumhurbakan : 39 Glafkos Klerides, Kbrs Temsilciler Meclisi Bakan : 33, 34, 38 Gomendande, Magosa : 338 Goti, Gilan : 148, 174 g etmek : 37 gelmek : 62 gebeler : 59 gl : 74 Gnyeli, Da : 96, 143, 169, 254 Grne, Mesarye : 122, 160, 299 Grne karyeli Fatma Oylum Mehmed Vakf : 299 Grabya [Drapya], Tuzla : 120, 195 Guri [Vorri], Da : 96, 170

157

Guy de Lusignan, Kuds Kral, Kbrs Kral : 11 Gercinlik [Aarido], Magosa : 104, 157, 187 Glden bint-i Abdullah Dervi ibn el-Hc Abdullah Vakf : 219 Glhne Ferman : 64 Glsm Hanm ibnet-i Dervi Ali Vakf : 272 Gmrk Emini Osman Aa bin el-Hc mer Aa bin Mennan Vakf : 226 Gmrkzde Hac Mustafa Efendi Vakf : 251 Gmlcine : 58 gm : 7 madeni : 4 Gndimen [Grdemen], Girinye : 112, 176 Gney Anadolu : 12 Gney Kbrs : 43, 44, 86 Grdemen bkz. Gndimen

Habe : 60 hacca giden yolcu gemileri : 12 hacca gidenler-gelenler : 56 Hacce Aye Hanm bint-i Karaman Mderris Hac Mehmed Efendi Vakf : 290 Hacce Fatma bint-i aban Vakf : 215 Hacce Hanife bint-i Abdullah Vakf : 282 Hacce Sdka bint-i Ali bin Abdullah Vakf : 272 Hacce emsi Hatun Vakf : 258 Hacce erife ibnet-i Mustafa bin Abdullah Vakf : 258 Hce Fatma Ana ve Emine bint-i Mehmed bin Abdullah Vakf : 257 Hce Kadn bkz. Hatice bint-i Abdullah Vakf : 214 Hac Ahmed Aa bin Receb Vakf : 223 Hac Ahmed bin Hac Abdurrahman Vakf : 224 Hac Ahmed bin Osman Vakf : 213 Hac Ahmed Efendi ibn-i Hseyin Efendi Vakf : 256, 257 Hac Ahmed Efendi Vakf : 243 Hac Ahmed Hac Ali Efendi Vakf : 319 Hac Ahmed Mehmed Vakf : 302 Hac Ali Aa ibn-i Ebbekir Aa Vakf : 254

158

Hac Ali Efendi ibn-i Ahmed Aa Vakf : 304 Hac Aye Hanm Halil Efendi Vakf : 313 Hac Dede Mustafa Aa Vakf : 224 Hac Ebbekir Paa Vakf : 219, 220 Hac Emin Efendi ibn-i Mustafa bin Saadettin Vakf : 280 Hac Emine Hanm A Sleyman Vakf : 313 Hac Fatma Ana ve Emine bint-i Mehmed bin Abdullah Vakf : 257 Hac Hasan bin Molla Salih Vakf : 244 Hac Hasan Efendi bin Osman Vakf : 246 Hac Hasan Fehmi Efendi ibn-i Hac Muttalib Vakf : 279, 286 Hac Hatice bint-i Sipahi Abdullah Vakf : 308 Hac Hseyin Aa bin Ahmed bin Yakub Vakf : 269 Hac Hseyin Aa bin Sleyman Vakf : 250 Hac Hseyin Aa Vakf : 225 Hac Hseyin bin Hac smail Vakf : 230 Hac Hseyin Efendi ibn-i Sadeddin Vakf : 255 Hac Hsn Efendi bin Horoz el-Hc Ali Efendi Vakf : 253 Hac brahim Aa, Kbrs Muhassl Hac es-Seyyid Mehmed Aa Kethudas : 237 Hac brahim Efendi ibn-i Ali bin brahim Vakf : 279 Hac smail Aa bin Hac Mustafa Aa Vakf : 248 Hac smail Aa bin Ramazan Aa Vakf : 214 Hac smail bin brahim ve Zevcesi Emine bint-i brahim Vakf : 276 Hac Keyvan bin Abdlmennan Vakf : 206 Hac Mahmud bin Curcur Mehmed Vakf : 250 Hac Mehmed Aa ibn-i Ahmed Aa Vakf : 253 Hac Mehmed avu, Alaminyo ky, Tuzla : 205 Hac Mehmed Emin Efendi m Hfz Vakf : 311 Hac Mstk Vakf : 228 Hac Molla Mustafa bin Molla Dede Vakf : 269 Hac Mustafa Aa ibn-i Ali Vakf : 255 Hac Mustafa bin vaz Vakf : 214 Hac Mustafa Kauli bin Ali Vakf : 260 Hac Mustafa Nuri Efendi ibn-i Osman Efendi Vakf : 261 Hac Mride Hanm Hac Hasan Efendi Vakf : 310 Hac Naim Efendi ibn-i Himmeti Efendi Vakf : 275

159

Hac Nazife Hanm ibnet-i Hac Ali Efendi Vakf : 277 Hac Osman Aa ibn-i Hac Hasan Vakf : 281 Hac mer Aa : 236 Hac mer Aa bin Mehmed Aa Vakf : 252 Hac mer bin Hseyin Vakf (Gnyelili) Vakf : 326 Hac mer Efendi Vakf : 252 Hac Penbe Molla Vakf : 261 Hac Salih bin Salih Vakf : 277 Hac Servet Hanm bint-i iezde brahim Efendi Vakf : 301 Hac Sleyman bin Mehmed : 236 Hac Yahya Mehmed Vakf : 321 Hac Yusuf Aa bin Hac Hasan Aa Vakf : 263 Haclar, Neolitik devir yerleim yeri : 8 Hal Seferleri III. : 11 Hfz Ali Efendi bin Molla Mehmed Vakf : 265 Hfz Hseyin iraz Efendi ibn-i Basmac Hac Hasan Aa Vakf : 270 Hfz Hsn Efendi Hac Ahmed Aa Vakf : 311 Hfz brahim Efendi ibn-i Odac Musa Vakf : 287 Hfz Mustafa Salim Efendi ibn-i Ahmed Efendi Vakf : 297 Hfz Salih Sena Efendi bin Hseyin Vakf : 286 Hafize Emine Hanm ibnet-i Hac Hasan Vakf : 295 Hafize Hanm bint-i Hac Ahmed Aa Vakf : 228 hahambalar : 58 Hala [Milhan] Sultan Trbesi, Tuzla : 13, 120, 164 Halil Efendi, Kbrs'n nfus saymn yapan : 63 hamam : 51 Hamam baheleri, Baf : 293 Hamam M., Magosa : 338 Hamam Soka, Magosa : 291 Hamid : 59 Hamdiye Medresesi, Arabahmed Cmii, Lefkoa : 221 han : 51 larda ikmet edenler : 94 Hanbeli Soka, Cmi-i Kebr M., Leymason : 262 Handirye, Lefke : 118, 182

160

Hanef Mezhebi : 72 Hanm bint-i Halil Vakf : 214 Hankofi ky : 204 Harca [Hareh], Girinye : 112, 150, 176 Harcodisse M. Bkz. Hardacodisse M. Hareh bkz. Harca Hardacodisse M. [Harcodisse M.], Deirmenlik : 98, 146, 172 Harding, Mareal, Kbrs Valisi : 31 Haritmi, Mesarye : 122, 160 Harkobodamo, Mesarye : 234 Harman yeri, Malunda, Mesarye : 247 harnup : 7 Hasan Aa bin Hac smail Aa Vakf : 219 Hasan bin Hac Necib Efendi Vakf : 308 Hasan Galip Hac Mehmed Vakf : 326 Hasky : 58 Hasna Kadn bint-i Alican Hac Ahmed Aa Vakf : 252 hastahne : 73, 74 Hatay : 3, 8 Hatice bint-i Abdullah Vakf [Hce Kadn] 214 Hatice bint-i Ahmed Aa Vakf : 244 Hatice bint-i Hac Mustafa Aa (Zerdalici kz) Vakf : 254 Hatice Hanm bint-i Yangn Hasan Vakf : 303 Hatice Hanm ibnet-i Hac Mehmed Kufi Efendi bin Hac Ahmed Aa Vakf : 279 Hatice Hanm ibnet-i Helvaczde Hac Mehmed Efendi Vakf : 277 Hatice Hanm ibnet-i Moravzde Hac Ahmed Efendi Vakf : 269 Hatice Hasan ve Fehime Hasan Hanmlar Vakf : 314 Hatice Hatun binti Hac Mustafa Aa Vakf : 252 Hatice Kadn binti Mustafa Vakf : 249 Hatice Molla bint-i Mderris Hseyin Efendi Vakf : 267, 270 Hatice Molla Kadn (Mentezde Hasan Aa ei) Vakf : 221 Hatike Kadn (Hasbi Efendi zevcesi) bint-i el-Hc Mustafa Vakf : 261 Hatike Kadn bint-i Zanlak Hac Mustafa Aa Vakf : 249 Hatike Kadn ibnet-i smail Vakf : 291 Hattatlar ars, Lefkoa : 270

161

Hattuili III., Hitit Kral : 8 hava kuvvetleri : 41 Havsa : 58 Havva Arab Ahmed Vakf : 327 Havva Kadn bint-i el-Hc Bekir Vakf : 266 Havva Molla bint-i Osman Efendi Vakf : 266 Havva Molla ibnet-i Yorganc Hseyin Vakf : 292 Havva Mustafa Karadal Vakf : 322 Havval Hatun Molla Mustafa Vakf : 273 Hayl Mustafa bin el-Hc brahim Efendi, Lefkoe Kads : 63 Haydarpaa Cmii, Lefkoa : 244 Haydarpaa M., Lefkoa : 95, 275, 307 Hayrabolu : 58 Heinze, Dr., Anayasa Mahkemesi Sekreteri 33 Hekimba ars, Lefkoa : 270, 279 Helen Cumhuriyeti : 41 Helvac Mehmed Ali Efendi bin Molla Salih Vakf : 263 Henry Layard, ngiltere'nin stanbul Bykelisi, stanbul : 22, 27 Hersek syan : 20 Hfziye Hanm Hac Yusuf Aa Vakf : 318 Hfziye Molla Hseyin Vakf : 326 hrfet erbb : 65 Hrokidya [irocitya, irocidya], Tuzla : 120, 165, 195 Hrsilyo bkz. Rosolyo Hrsofi : 19, 68, 93, 125, 132, 133, 136, 151, 177, 213, 231, 298 Hrsofili Kara Hasan Mercan Vakf : 298 Hrsopolidise M., Tuzla : 120 Hrsova : 59 Hitit(ler) : 4, 8 Holyadi mevkii, Amarkent, Baf : 273 Homeros : 4 Horodi, Lefkoa : 243 Horpete : 59 Horsilyo bkz. Rosolyo Hota, Girinye : 112, 149

162

Hristiyn tebaa : 23 ln douu : 9 Huli bkz. Hulu Hulu [Huli], Baf : 115, 141, 167, 201 Hulu [Huli], Hrsofi : 125, 178 Huriye Hanm Helvac Ahmed Vakf : 305 Hurid Aa Vakf : 237 Huride, Lefkoa : 211 Hdavendigar : 59 Hma bint-i Ali Vakf : 202 Hsam (Hsamettin) Efendi, Bursal, Ktahya'y tahrir ile grevlendirilen : 54, 55 Hseyin Efendi bin el-Hc Muhammed Aa : 244 Hseyin Hasan (Hseyin Hasan Tahsin) Vakf : 325 Hseyin Vecihi Hac Hasan Vakf : 329 Hseyin Vecihi Hasan ve Margarita nm- dier Meryem Hseyin Vecihi Hac Hasan Vakf : 330 Hseyin Zihni Efendi Vakf : 320 Hseyin Zihni Hac Emin Efendi Vakf : 313

Ilgn : 18 Istroncilo, Mesarye : 158, 188 Ikc Penbe bint-i Mehmed Ali Vakf : 255

brahim Aa Han, Tuzla skelesi : 236 brahim Sdk Efendi Medresesi, Baf : 273 brahim Usta Mehmed Pabuu Vakf : 317, 318 brahim Zihni Efendi ibn-i Ali Aa Vakf, Turunlu Mektebi Muallimi : 266 brahimpaa Cmii, Lefkoa : 235 brahimpaa M., Lefkoa : 95, 228, 249, 258, 261, 275, 279, 286, 293, 308, 315, 322, 326, 329, 330 braniler : 4 bsillat bkz. psillad cr Komitesi : 83, 84

163

i isyanlar : 46, 51 il : 17, 59 kads : 18 ffet Hanm ibnet-i Dervi Efendi Vakf : 270 flamuda bkz. Flamuda flasu bkz. Flasu flopi, Omorfa : 161 flori, Omorfa : 100 fterikoi, Omorfa : 100, 192 lisiye bkz. hlisiye hlisides bkz. hlisiye hlisiye [hlisides, lisiye], Tuzla : 120, 165, 195 hloraka, Baf : 115 htima [htime], Baf : 117, 140, 166, 201 htiman [Ahtman] : 58 htime bkz. htima htisab resmi : 64 kinci Dnya Sava : 6, 30 kliro, Da : 96, 169 kselofai, Mesarye : 122, 189 kselyani [kselyari], Omorfa : 100, 191 kselyari bkz. kselyani kseroonu [kserongo], Lefke : 118, 308 kserongo bkz. kseroonu ksilohorya, Baf : 201 lide (?), Mesarye : 123, 159 ligoroz, Da : 144 lmiye Hanm bint-i Murid Efendi Vakf : 278 mam Mehmed zzet smail Efendi ve zevcesi Penbe zzet Hanm Vakf : 320 imam(lar) : 47, 56, 58, 66 mamolu el-Hc Mehmed Vakf : 225 mret(ler) : 73, 74 mirke M., Lefkoa : 223 myohorye , Da : 242 ncirli [Aydemet, Aya Demet], Da : 96, 143, 169

164

ncirli bkz. Engomi ncirli, Deirmenlik : 240 ncirli, Lefkoa : 206, 225, 340 necik : 58 nez : 58 ngiliz(ler) [ngiltere] : 6, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 36, 40, 41, 42, 78, 79, 81, 83, 88, 197 amirali : 25 babakan : 31 bykelisi : 27 donanmas : 25 Dnemi eriyye Sicil Defteri : 89 elisi : 22 hakimiyeti : 79 Hkmeti (Kabinesi) : 21, 24, 30, 41, 79, 80, 82 idaresi : 28, 30 kral : 11 Kralnn Has Meclisi : 79 kraliesi : 27 kuvvetleri : 35, 36 memurlar : 27, 28 Milletler Topluluu lkeleri : 6 notas : 21 Parlamentosu : 43 smrge ynetimi : 81 Smrgeler Bakanl : 83 tbiiyeti : 28, 29, 30 valisi : 81, 83 yneticiler : 82 ynetimi : 27 yksek komiseri : 27 ce : 27 in 1881 ylnda yapt saym : 6 ngiliz Kulb, Magosa : 291 ngiltere bkz. ngiliz nyahorko, Hrsofi : 178

165

nye, Hrsofi : 125, 177 nyohorko bkz. Minareli ipek : 7 plikpazar ars, Lefkoa : 237, 238 plikpazar M., Lefkoa : 95, 240, 285, 290, 294, 311, 312, 313, 314, 319, 324, 326, 327, 329, 330 psemadizmeno [Yalanc], Tuzla : 120, 165, 195 psillad [bsillat], Mesarye : 123, 160, 286 psillatl Mteveff Hac Ahmed Efendi Vakf : 286 pso, Piskopi : 206 psomolof bkz. smolof psoz, Mesarye : 123, 189 pati bkz. ati rlanda Birleik Krall : 22 sak Komnenus, Tarsus Valisi : 10 shakc : 59 shakl : 18 skan politikas : 18 skarino, Tuzla : 120, 195 skarko, Hrsofi : 126, 177 skele Kasabal efika Hanm bint-i Pabuu Halil Vakf : 317 skele Kasabas bkz. skele-i Tuzla skele kasabas, Baf : 266, 290, 309, 312, 317, 321, 326 skele-i Tuzla [skele Kasabas], Tuzla : 120, 164, 194, 277, 304 skeleli Fatma bint-i Emirali Vakf : 309 skeleli Hac Emin Kadn bint-i Hac Hasan Efendi Vakf : 266 skeleli Hakk Aa ibn-i Hasan Vakf : 309 skeleli Hatice ve Tuzlal Sdka Hanmlar Vakf : 290 skeleli Mzeyyen Hanm bint-i Halil Aa Vakf : 301 skender, Makedonya Hkmdr : 9 skenderun : 21, 37 Krfezi : 3, 20 skulli, Hrsofi : 126, 152, 178 slm : 59, 69 dini messesesi : 85 hakimiyeti dnemi : 10

166

 hukukular : 69, 70 hukuku : 72 mezrl : 24, 26, 79 okullar : 80 ordular : 10 slm nfus bkz. Mslman slm M., skele kasabas, Tuzla : 304 smail Mandras, Girinye : 233 smet Hfz Muhsin Vakf : 326 smet Hanm ibnet-i Hseyin Cin Vakf : 293 smolof [psomolof], Deirmenlik : 98, 145, 171 spanya : 15, 197 spetariko, Mesarye : 123, 160, 189 spidall, Piskopi : 108, 163, 193 spilai bkz. spilye spilye [spilai], Lefke : 119, 182 ssus Sava : 9 stado, Baf : 116, 167 stafinca, Mesarye : 233 stanbul : 12, 13, 14, 15, 16, 20, 22, 27, 48, 51, 55, 56, 60, 80, 226 mahalleleri : 75 stavrakonno, Baf : 116, 142, 168 stavro M., Magosa : 104 stavruz M., Yukar Lefkara, Tuzla : 195 stene Drohonya, Mesarye : 234 stikll Sava : 29 stilloz bkz. stolloz stinco, Hrsofi : 126, 151 stironcalu [stroncilo], Mesarye : 123 stire Meclisi : 30 stolloz [stilloz], Mesarye : 123, 159, 189 stroolo (?), Lefke : 155 stroncilo bkz. stironcalu strova : 59 strovillo, Deirmenlik : 98, 145, 171

167

strunbi, Baf : 116 sve : 197 a, Baf : 202 a, Deirmenlik : 98, 172 ati [pati], Baf : 115, 140, 166, 201 tip : 59 talya : 21 ehir devletleri : 11 tilaf Devletleri : 29 vrace bkz. vrecca vranya : 59 vrecca [vrace, Avrece], Baf : 59, 114, 141 zladi : 59 zmir : 28 znebol : 59 zzet Efendi ibn-i Hseyin Efendi Vakf : 281 zzet Efendi Vakf : 280

Jacques II., Kbrs Kral : 11 Janus, Kbrs Kral : 11 Jeolojik devirler : 8 Johnson, ABD Bakan : 36, 37 Joseph Sisco, ABD Dileri Bakan Yardmcs : 41 Justinianus II., Bizans mparatoru : 10 Kadalyonda [Katolyonda], Da : 97, 143, 231 kad : 17, 77 lk : 79 kadn nfus : 62 kadrga : 16 Kadviran bkz. Gaziviran Kadika, Hrsofi : 126, 178 Kado ividis, Piskopi : 108, 163 Kado Dira, Tuzla : 121, 195 Kado Diyerona, Leymason : 106, 185 Kado Horsiye M. , Deirmenlik : 171

168

Kado Kopya [Kato Kopya], Omorfa : 100, 192 Kado Lefkara (Aa Lefkara), Tuzla : 121, 195 Kado Mili, Leymason : 106, 186 Kado Milya, Lefkoa : 203 Kado Moni [Kato Moni], Da : 97, 170 Kado Panaya, Baf : 116, 140, 201 Kado Pladres [Kato Pladres], Gilan : 109, 174 Kado Polemidya, Piskopi : 108, 163, 193 Kado Porvalya mevkii, Litronda, Lefkoa : 243 Kado Sindi, Girinye : 233 Kado Zodya bkz. Aa Zodya Kadya, Lefkoa : 307 Kafesli M. [Alatyodise M.], Lefkoa : 95, 183 Kafkasya : 20 Kaholii M. [Kavilici M.], Leymason : 106, 184 Kahra Manastr, Girinye : 112, 176 Kahvecizde Hfz Mustafa Faik Efendi Vakf : 294 Kakopedirka bkz. Kakopedre Kakopedre [Kakopedirka], Lefke : 118, 182 Kalaburnu, Karpas : 102, 154 Kalahorko bkz. aml Kalahorko, Leymason : 106 Kalapanayot, Lefke : 118, 181 Kalatya, Karpas : 102, 154, 255 Kalava, Deirmenlik : 98, 146 Kalavusun, Tuzla : 121, 165, 195 Kaled, Lefkoa : 240 Kaled, Magosa : 248 Kalefedes mevkii, Kazafana, Girinye : 314 Kalkandelen : 59 Kallabya, Tuzla : 164, 194 Kallepya, Baf : 116, 167 Kallorka [Kalorka], Girinye : 112, 176 Kalohoryo, Leymason : 184 Kalopside, Mesarye : 123, 159, 188

169

Kalorka bkz. Kallorka Kalorsen, Tuzla : 253 Kaloynade (?), Gilan : 148 Kalyana, Lefke : 118, 182 Kamara, Lefkoa : 242 Kamaraz, Karpas : 179 Kamaroz mevkii, Hrsofi : 298 Kambili bkz. Kanbili Kambilili Boyac mer bin Ahmed Vakf : 245 Kambilili Sabri Mehmetik Vakf : 314 Kambo, Lefke : 118, 155, 181 Kaminarka, Lefke : 119, 181 Kamine, Girinye : 233 Kampo Endonire mevkii, Amarkent, Baf : 273 Kamu Hizmetleri Komisyonu : 35 Kamuya yararl vakflar : 73 Kamya, Da : 97, 169, 242 Kamyondopetra mevkii, Amarkent, Baf : 273 Kanada : 6 Kanbi bkz. Kombiya Kanbili [Kambili, Kanili], Girinye : 112, 149, 175, 245, 259, 314 Kando, Piskopi : 108, 163 Kanili bkz. Kanbili Kankarya, Mesayitonya : 204 kanl noel olaylar : 35 Kannavya, Omorfa : 100, 192 Kannavyu, Baf : 116, 141, 167 Kanohorko, Omorfa : 100 Kanun dnemi : 12 Kapadez, Da : 97, 170 Kapkulu Ocaklar : 16, 50 Kapilyo, Gilan : 109, 174 kapitlasyon : 14 Kaptan- Dery : 15 Kaptanpaalk : 19

170

Kaput, Omorfa : 100, 161, 191 Kara Aye bint-i Dervi Vakf : 222 Karababa M., Lefkoa : 247 Karada : 59 Karada M., Lefke : 246, 297 Karaferye : 59 Karaka Hac Osman Efendi bin Karaka Mustafa Vakf : 235 karakol : 74 Karaman : 52, 59 eyleti : 18 valisi : 52 Vilyeti Kanunnmesi : 17 Karamanlis, Yunanistan Babakan : 31 Karamanzde M., Lefkoa : 95, 271, 292, 293, 297 karamrsel, bir gemi eidi : 16 Karava M., Lapta, Girinye : 175 Karava, Girinye : 112, 233 Karava-i sfinadi, Girinye : 112 Karesi : 59 Karmaka, Da : 170 Karmi [Karni], Girinye : 112, 149, 175, 233 Karni bkz. Karmi Karpas [Dibkarpas]: 12, 19, 68, 93, 102, 132, 133, 136, 153, 179, 180, 220, 221, 241, 255 Yarmadas : 3, 8 Karpaa, Girinye : 112, 176 Kars : 23, 24, 59 Karusos, EOKA-B'nin lideri : 39 Kasabal Mustafa Raif Efendi Vakf : 342 Kasdirga [Kazdirga], Dibkarpas : 102, 179 Kastamonu : 59 Katapon : 10 Katerina Kornaro, Kbrs Kraliesi, Venedikli : 11 Katide bkz. Katizade Ktip Hseyin Efendi : 228 Ktip Hseyin Efendi bin Mehmed Bcan Aa Vakf : 244

171

ktipler : 60, 65 Katizade [Katide, Kattidere], Lefke : 119, 155, 182 katlim : 41, 43 Kato Arkimandriye, Baf : 168 Kato Kopya bkz. Kado Kopya Kato Moni bkz. Kado Moni Kato Platres bkz. Kado Platres Kato Rosiye M., Deirmenlik : 98 Kato Zodya bkz. Aa Zodya Katolik(lik) : 11, 13 -Ortodoks mcadelesi : 9 Katolyonda bkz. Kadalyonda Kattidere bkz. Katizade Kavala : 58 Kavann Meclisi : 28 Kavilici M. bkz. Kaholii M. Kaydura [Gaydura], Mesarye : 123, 159, 189 Kaymakl-y Kebr bkz. Byk Kaymakl Kazafan bkz. Kazapifan Kazafan(a) bkz. Kazapifan Kazafana karyeli Havva Hanm Hac Ali Efendi Vakf : 300 Kazanclar ars, Lefkoa : 279 Kazapifan [Kazafan(a), Gazipifan], Girinye : 112, 150, 176, 225, 239, 251, 256, 260, 261, 268, 274, 300, 303, 310, 314, 316, 324, 336, Kazapifanl Aye smail Vakf : 310 Kazapifanl Mesud Hasb Efendi bin Lutfullah Efendi Vakf : 256, 260, 261, 262, 268 Kazapifanl Rebia bint-i Kara Mustafa Vakf : 274 Kazdirga bkz. Kasdirga Kazve M., Lapta : 239 Kazzaz el-Hc Ali Efendi : 244 Kazzz Hac Ahmed Aa bin Mehmed Aa Vakf : 253, 258 Kemanke Kara Mustafa Paa, Sadrazam : 50 Kemerpnar mevkii, Arda, Girinye : 276 Keraitsi, Kbrs'n eski ad : 5 kereste : 7, 36

172

Kesriye : 59 Kean : 58 Kbrs : 3, 4, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 16, 17, 18, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 27, 28, 29, 30, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 62, 68, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 85, 87, 89, 131, 220, 230, 234 Anayasas : 32, 35 Bar Harekt : 41, 43 Beylerbeyilii : 19 Cumhurbakan : 44 Cumhuriyeti : 27, 31, 32, 33, 35, 36, 42, 84 Cumhuriyeti Anayasas : 85 Cumhuriyeti Cumhurbakanl : 32 Cumhuriyeti'nin Bakan Vekili : 38 Devlet Bakanl : 41 ekonomisi : 7 Evkf Dairesi : 79 evkf : 79 fetih harekt : 78 Helen Cumhuriyeti : 40 Hkmeti : 29 idaresi : 23 kadsnn etb' : 94 Kanunnmesi : 17, 18 Koloni Hkmeti : 79 Konvansiyonu, 1928 tarihli : 79 Krall : 11 Latin Bapiskoposluu : 11 meselesi : 37 Mill Muhfz Tekilt : 41 Mill Trk Birlii : 31, 82 Milli Trk Halk Partisi : 31 muhasslnn etb' : 94 muhasslnn kavvaslar : 94 muhasslnn tfenkcileri : 94 Mutasarrf : 25 Mftl : 81, 87, 88

173

 Mfts : 28 Seferi : 14, 15 valisi : 10, 31, 79, 80 'a mdhale karar : 37 'a sefer almas : 14 ' Yunanistan'a balamak : 27 'n fethi : 7, 78 'n gelir kaynaklar : 7 'n ilk nfus saym : 63 'n ngiltere'ye devri : 6 'n ngiltere'ye ilhk : 30 'n korunmas : 19 'n Yunanistan'a ilhk : 27, 29, 30, 31 llar'n Bizans'a yardm etmeleri : 10 'ta Bulunan Dvel Konsoloslar : 197 'taki Mslman Mallarnn daresi Fermn- Kannsi : 79, 80 Kbrs Rum(lar) : 19, 27, 32, 33, 35, 37, 38, 42, 44 kesimi : 86, 88 Ortodoks Kilisesi : 30 ve Trk cemaat meclisleri : 35 Ynetimi : 39 Kbrs Trk(ler)i : 6, 27, 28, 30, 31, 32, 34, 35, 36, 37, 38, 40, 41, 42, 44, 45, 78, 79, 81, 82, 83, 85 Alay : 32 Aznl Kurumu : 31 Bar Harekat : 43 Cemaat Meclisi : 38 cemaati : 80 Federe Devleti : 43, 44 halknn can ve mal gvenlii : 35 halknn imh tehlikesi : 40 kesimi : 40 Kurumlar Birlii : 31 Kurumlar Federasyonu : 31 Liderlii : 34 Mukavemet Tekilat : 31

174

 temsilcileri : 37 vakf ileri : 85 ve Rum liderleri : 31 nin Lideri : 40 Kbrs vakflar : 78, 79 daresi : 87 daresi Genel Mdrl Arivi : 89 Kbrs Beylerbeyi Cafer (Paa) bin Abdlmennan Vakf : 202, 205, 341 Kbrs Muhassl Hac es-Seyyid Mehmed Aa : 237 Kbrs Muhassl Mehmed Efendi : 228 Kbrs Muhassl Osman Aa ibn-i Ahmed Vakf : 219 Kbtiyn bkz. Kbtler Kptler [Kptiyn] : 59, 94 Krova : 59 Krm Sava : 20 Krm Feyzi Aa ibn-i Abdullah Vakf : 227 Krklar Makam Tekkesi Aya karyesi, Mesarye : 98, 159 Krmztoprak mevkii, Arda, Girinye : 276 Kzlaa : 59 Kzlba [Trahona], Deirmenlik : 145, 171, 316, 317 Kzlhamam mevkii, Magosa : 288 Kzlkale M., Lefkoa : 219 Kzlkule mevkii, Magosa : 288 Kibele, Ana Tanra : 4 Kiberunda, Lefke : 182 Kidas [Cidas], Baf : 115, 141, 168 Kilanemoz bkz. Kilanimoz Kilanimoz [Kilanemoz], Karpas : 102, 153, 180 kilise(ler) : 39 emlki : 86 mallar : 81, 82 Kipris, Kbrs'n eski ad : 4 Kipriyanu bkz. Spiros Kyprianou Kire bkz. ra Kirene suyu, Yermasoya : 204

175

Kiridya, Karpas : 102, 153 Kitriya, Lefkoa : 339 Kittim, Kbrs'n eski ad : 4, 5 Klabiye (?), Tuzla : 121 Klapin bkz. Arapky Klikya : 9 Klis ve Hersek snrlar : 14 Kobrama mevkii, Orta M., Lefke : 280 kocabalar : 47, 57 Kocaeli : 59 Koana : 59 Koat [Koyat], Da : 97, 144 Kohisar : 18 Koi iftlii, Girinye : 112 Koimuyi, Lefkoa : 243 Koina, Hrsofi : 126, 152 Kodrafa, Omorfa : 161 Kofine [Kofunya, Kofno, Kokkina], Tuzla : 121, 165, 195, 202 Kofno bkz. Kofine Koftiyo, Lefkoa : 243 Kofunya bkz. Kofine Koka, Gilan : 109, 148, 174 Kokkina bkz. Kofine Kolal bkz. Misivri Kolimo, Lefkoa : 243 Kolinbo, Lefkoa : 242 Kololanbi M., Lefke : 277 Koloni Hkmeti : 81 Koloni, Baf : 116, 142, 201 Kolo, Piskopi : 108, 163, 193, 341 Kolnbo, Tuzla : 219 Komanova : 59 Kombiya [Kanbi], Da : 97, 170 Kombizes, Pers Kral : 9 Kom-i Kebr, Karpas : 102, 153, 179, 241

176

Kondeya iftlii, Mesarye : 123 Konsey Emirnmesi : 28 Kont Shuvalos, Rusya'nn Londra Elisi : 21 Konya, Baf : 116, 166 Konya'nn tahriri : 55 Kopher : 4 Koragu bkz. Koraku Koraku [Koragu], Lefke : 119, 155, 182, 336 Korfi, Piskopi : 108, 163, 193 Korkudefendi M., Lefkoa : 218, 228, 257, 266, 290, 294, 295, 314, 318, 319, 326, 327 Kormacid, Girinye : 112, 176 Kormakiti Burnu : 3 Yarmadas : 3 Korno, Deirmenlik : 98, 172, 235 Koroviya, Karpas : 102, 154 korsanlar : 12 korsanlk : 13 Koi, Deirmenlik : 98 Kotrafa, Omorfa : 101 koyun ve sr vergisi : 51 Kmrce bkz. Kmrc Kmrc [Kmrce], Girinye : 112, 149 kpr : 52, 73 ve hanlarn tamiri : 53 Kprba, Lefkoa : 224, 232, 247 ars, Lefkoa : 253 Kprl : 59 Kse Kethudzde Hac Hseyin Aa ibn-i Hac Mahmud Aa Vakf : 254 Kstence : 59 Kstendil : 59 Kkl iftlik, Ortaky, Lefkoa : 292 Kkl Emine Kadn bint-i Ahmed Efendi Vakf : 246 Ky Cmi Komisyonlar : 84 Kyii mevkii, Piroyi, Lefkoa : 325

177

Kraliyet kolonileri : 28 Krini, Girinye : 112, 149 Kristefan, Tuzla : 339 Kubad avu, Divn- Hmayn avularndan : 15 Kubrus (Kubru), Kbrs'n eski ad : 4 Kuds Kral : 11 Kufes bkz. Kufez Kufez [Kufes], Mesarye : 123, 160, 190, 247 Kukla : 19, 68, 93, 114, 116, 132, 133, 134, 140, 142, 166, 168, 207 Kukla, Mesarye : 123, 159 Kumyalk, Karpas : 102, 153, 179 Kundurac Hasan Efendi ibn-i Mustafa Vakf : 271 Kundurac Hseyin Resm Efendi ibn-i Feramuz Mehmed Efendi Vakf : 297 Kundurac Mehmed ah Efendi ibn-i Hac Yahya Vakf : 282 Kunedra, Mesarye : 123, 160, 190, 247 Kur'n : 69 Kurdaka bkz. Kurtaka Kurdali, Lefke : 119, 182 Kurtaka [Kurdaka, Kuruka], Baf : 116, 140, 201 Kuru Manastr, Deirmenlik : 99 Kuruka bkz. Kurtaka Kuatu mevkii, Pidarku, Baf : 299 Kuyemii mevkii, Kkl iftlik, Ortaky, Lefkoa : 292 Kutsovandi, Girinye : 112, 176 Kutub Osman Cmii, Magosa: 248 Kuyin Soka, Cmi-i Kebr M., Leymason : 270 Kuzey Kbrs : 43 Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti [KKTC]: 44, 45, 88 Anayasas : 87 Kurucu Meclisi : 45 Kk Cmi M. bkz. Orta M. Kk Kaymakl [Omorfide], Deirmenlik : 99, 145, 171 Kk M. [Hurdepolise M.], Tuzla : 194 Kk Medrese, Aya Sofya M., Lefkoa : 302 Kk Kaymakl, Lefkoa : 35, 281, 316, 317

178

Ktahya : 54, 59 ktphne : 73, 74 Kyprianos, Rahip : 6 Kypros, Kbrs'n eski ad : 4

Lagudera, Omorfa : 101, 192 Lahsa : 59 Lakadamya, Da : 253 Lakatamya, Deirmenlik : 279 Lakatamya, Girinye: 233 Lakatamya, Lefkoa : 238, 243, 330 Lala Mustafa Paa Vakf : 330 Laleli Cmii, Lefkoa : 266 Lanya, Gilan : 109, 148, 174 Lapatoz bkz. Lapotos Lapityo [Lepihku], Baf : 116, 141, 232 iftlii, Baf : 232 Lapotos [Lapatoz], Mesarye : 123, 160, 189 Lapta, Girinye : 233, 239, 240, 241, 248, 249, 261 Larnaka, Girinye : 27, 42, 112, 149, 176, 254, 321, 326 skelesi : 325 Liman : 25 Larnakal efika Pabuu Halil Vakf : 321 Lasa, Hrsofi : 126, 177 Latin hakimiyeti : 11 Latorop kprs, Lefkoa : 333 Laya, Tuzla : 121, 195 Lazanya, Da : 97, 170 Lazar, Baf: 201 Ledimbu, Baf : 116, 167 Lefke : 5, 43, 68, 93, 118, 119, 132, 133, 136, 155, 181, 242, 246, 249, 258, 266, 267, 270, 277, 278, 279, 280, 282, 284, 289, 294, 296, 297, 300, 301, 308, 311, 313, 314, 315, 320, 336, 342, 345 Lefkeli Ahmed Dani Efendi ibn-i Hasan Fedai Efendi Vakf : 277, 279, 284, 292 Lefkeli Aye Hanm ibnet-i Hac Salih Efendi Vakf : 296

179

Lefkeli Aye Hanm Selim Aa Vakf : 282 Lefkeli Hseyin Afif Efendi bin Hasan Vakf : 278 Lefkeli Molla Tahsin ibn-i Mustafa Vakf : 294 Lefkeli Mustafa elebi bin Osman Efendi Vakf : 297 Lefkeli Naciye Hanm Mehmed Ali Vakf : 311 Lefkeli Nazife Kadn bint-i Eskuri Hasan Vakf : 282 Lefkeli Nesibe Hanm bint-i Kayyum Ali Vakf : 289 Lefkeli erife Kadn bint-i Hseyincik Vakf : 249 Lefkeli Tahir Efendi bin Ahmed Nuri Efendi Vakf : 280 Lefkeli Zekiye Hanm Ahmed Harid Efendi Vakf : 300 Lefkoniko [Lefkonuk], Mesarye : 123, 160, 190 Lefkonuk bkz. Lefkoniko Lefkoa [Lefkoe] : 5, 12, 16, 17, 19, 25, 35, 36, 39, 41, 68, 82, 93, 94, 95, 133, 137, 183, 202, 205, 206, 211, 213, 214, 215, 218, 219, 220, 221, 222, 223, 224, 225, 226, 227, 228, 229, 230, 231, 232, 234, 235, 236, 237, 239, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 251, 252, 253, 254, 255, 256, 257, 258, 259, 260, 261, 262, 263, 264, 265, 266, 267, 268, 269, 270, 271, 272, 273, 274, 275, 276, 277, 278, 279, 280, 281, 282, 283, 284, 285, 286, 287, 288, 289, 290, 291, 292, 293, 294, 295, 296, 297, 298, 299, 300, 301, 302, 303, 304, 305, 306, 307, 308, 309, 310, 311, 312, 313, 314, 315, 316, 317, 318, 319, 320, 321, 322, 323, 324, 325, 326, 327, 328, 329, 330, 331, 336, 339, 340, 341, 342, 344 alaybeyi : 203, 237, 244 kads : 63 Lefkoa yolu mevkii, Magosa : 291 Lefkoal Ahmed Nafiz Hseyin Vakf : 323 Lefkoal Ahmed Rifat Mehmed Vakf : 324, 329 Lefkoal Aye Bekir Vakf : 329 Lefkoal Bayan lfet Mehmed Emin Vakf : 324 Lefkoal Emete Beyaz Ahmed (Hac kr) Vakf : 325 Lefkoal Hac Katriye Hac Ltfi Vakf : 322 Lefkoal Hseyin Fetin Suyolcu Mehmed Vakf : 322 Lefkoal Mehmed Cemal Yusuf Bakkal Vakf : 330 Lefkoal Mehmed Sadk nm- dier Mehmed Ahmed Vakf : 324, 329 Lefkoal Melahat Hanm Mehmed Mevlna Vakf : 324 Lefkoal Melek Hasan Efendi nm- dier Melek smail Rait Vakf : 329 Lefkoal Mustafa Fuad Fehim Tccarba Vakf : 326 Lefkoal Mustafa Naci Hikmet : 325

180

Lefkoal Mustafa Sdk Hac Hasan Vakf : 325 Lefkoal Naciye Hanm Hanm Ali Vakf : 330 Lefkoal Nezime Kirac Mehmed Vakf : 322 Lefkoal Osman akir eyh Mehmed Fadl ve Vicdan eyh Mehmed Fadl Vakf : 327 Lefkoal Salih Salahi Onba Vakf : 323 Lefkoal Seyyid Mustafa eker Efendi Vakf : 223 Lefkoal Seyyide Hanm brahim Bilal Vakf : 323 Lefkoal Suphiye Hanm Mehmed Salih Vakf : 323 Lefkoal Zekiye Hanm Mustafa mer Efendi Vakf : 329 Lefkoe bkz. Lefkoa Legonarisso bkz. Leonarisso Lema Hanm bint-i kr Efendi Vakf : 302 Lemitu, Lefke : 119, 181 Lemona, Baf : 116, 167, 201 Leonarisso [Legonarisso, Zemet], Karpas : 102, 180 Lepihku bkz. Lapityo Leskon, Mesarye : 234 Levayi, Lefkoa : 242 Leymason [Limasol]: 19, 36, 42, 68, 93, 105, 132, 133, 137, 156, 184, 203, 236, 241, 250, 262, 264, 265, 267, 268, 270, 271, 272, 275, 276, 280, 282, 289, 297, 298, 301, 303, 327, 328, 342, 346 Leymason ve Baf Naibi Abdurrahman Niyazi Efendi ei Zehra Hanm bint-i Hasan Aa Vakf : 271 Leymasonlu Ali Rza Efendi bin Hasan Efendi Vakf : 262, 268 Leymasonlu Aye Hanm bint-i Fellaholu Mehmed Aa bin Ahmed avu Vakf : 270 Leymasonlu Cierci Hasan bin Cierci Hseyin bin Hasan Vakf : 298 Leymasonlu el-Hc akir Efendi bin Hac Mehmed Efendi Vakf : 275 Leymasonlu Emetullah Hanm bint-i Hac brahim Efendi Vakf : 266 Leymasonlu Glfere Aygr Osman ve brahim Fehim Baheci Hseyin Vakf : 301 Leymasonlu Hacce Behiye Hanm bint-i Yusuf Aa Vakf : 267 Leymasonlu Hac Ali Efendi bin Hasan Kaptan Vakf : 272 Leymasonlu Hac Emirzde ibn-i Hac Mehmed Vakf : 280, 298 Leymasonlu Hac Mustafa akir Efendi Vakf : 282 Leymasonlu Hac akir bin Hac Mehmed Efendi Vakf : 289

181

Leymasonlu Hfz Ahmed Raid Efendi bin Hseyin Efendi zevcesi Hac Behiye Hanm bint-i Yusuf Aa Vakf : 298 Leymasonlu Hasan Kaptan Aa bin smail bin Abdullah Vakf : 265 Leymasonlu Hatice Ahmed Emin Vakf : 328 Leymasonlu Havva Hanm bint-i Yusuf Aa bin Hac mer Vakf : 268, 276 Leymasonlu Kprl Hac brahim Aa Vakf : 236 Leymasonlu Meryem Mustafa Vakf : 303 Leymasonlu Mustafa Fethi Efendi bin Hseyin Aa Vakf : 264 Leymasonlu Tccar Mehmed Aa bin Ahmed avu Vakf : 297 Lifroz, Girinye : 233 Ligopedri, Mesarye : 123, 159, 188 Limasol bkz. Leymason Limba [Limya], Baf : 116, 140 Limnad, Gilan : 109, 148, 174 Limya bkz. Limba Limya, Deirmenlik : 99 Limye, Magosa : 104, 157, 187 Linu, Lefke : 119, 155, 182, 242 Linu, Lefkoa : 307 Lisi, Mesarye : 188 baheleri : 123, 158, 188 Liso, Hrsofi : 126, 151, 177 Litro, Lefke : 119, 181 Litrodonda bkz. Litronda Litronda [Litrodonda], Da : 143, 169, 197, 235, 238, 242, 243, 248, 257 Litronkomi, Karpas : 102, 153, 179 Livadya [Livatya], Tuzla : 121, 194 Livai, Hrsofi : 126, 178 Livati bkz. Livayi Livatya [Sirkanahori], Omorfa : 101, 192 Livatya bkz. Livadya Livatya Lisi, Mesarye : 123 Liva-y Sirkanohorko, Omorfa : 191 Livayi [Livati], Karpas : 103, 153, 179 Lof, Gilan : 109, 174 Lofa : 59

182

Londra : 22, 36, 41 Anlamas : 32 Protokol : 21 Loraka, Baf : 166 Lozan Anlamas (grmeleri): 29, 30, 79 Lugara, Leymason : 106, 185 Luka Nikola, zimm, Androniko ky : 205 Lukroni, Hrsofi : 126, 152 Luricine [Buricina], Deirmenlik : 99, 145, 171 Lusignanlar : 19 Ltfiye Hanm Hasan Efendi Vakf : 307

mabet : 73, 74 Mabeyn Miri : 22 Macaristan : 20 madencilik : 7 Magosa : 5, 11, 16, 17, 19, 43, 68, 93, 104, 132, 133, 137, 157, 187, 205, 223, 224, 229, 248, 275, 281, 283, 285, 288, 289, 290, 298, 299, 304, 309, 312, 317, 321, 322, 324, 330, 337, 347 skele : 306, 309 Kalesi : 12, 18, 104, 223 Kalesi Varou : 157, 187 Muktaas : 220, 221 Magosa kaps, Lefkoa : 231 Magosal Zeliha bint-i Ahmed Tello Vakf : 289 Magosal Zhd Efendi ei Rabia Hanm Vakf : 275 Magosa'nn Aya Sergi kynden Ebe Aye bint-i smail bin Mehmed Vakf : 285 Magosa'nn Piperisterona kynden Rfat Aa ibn-i brahim Aa Vakf : 283 Magosa'ya bal Piperisterona kynden Fatma Hanm Balc Hseyin Vakf : 304 Magunda, Hrsofi : 126, 152 Maroni, Lefkoa : 242 mahkeme-i eriyye : 24, 26 Mahmud arsas, Girinye : 233 Mahmud II : 46, 51, 52, 54, 55, 57, 60, 64, 71

183

Mahmud Efendi, Divn- Hmayn tercmanlarndan : 14 Mahmud Efendizde el-Hc Mehmed Efendi : 224 Mahmudaa suyu, Arabahmetpaa M., Lefkoa : 267 Mahmudpaa M., Lefkoa : 261, 264, 275, 280, 281, 289, 290, 296, 297, 299, 319, 327, 329 Mahpeyker Sultan Vakf [inili Valide Sultan Vakf] 207 Makarios, Bapiskopos, Kbrs Cumhuriyeti Cumhurbakan : 31, 32, 33, 34, 35, 36, 38, 39, 40, 41, 44 Makarya, Kbrs'n eski ad : 5 Makedonya mparatorluu : 9 Makrasika, Mesarye : 123, 159, 188 Maktul Ligori deirmeni, Lapta : 239 Malatya, Hrsofi : 126, 151, 177, 269 Malkara : 58 Mallora, Deirmenlik : 99, 172 Manastr : 99 Malta: 22 valyeleri : 15 Malunda, Baf : 116, 141, 201, 202 Malunda, Da : 97, 143 Malunda, Lefkoa : 238 Malunda, Mesarye : 123, 160, 247 Malya, Evdim : 110, 147, 173 Malya, Hrsofi : 126 Mamari bkz. Mammari Mammari [Mamari], Da : 97, 144, 170 Mamonya, Baf : 116, 142, 168, 208 Manarul, Leymason : 106, 156, 185 Manastr : 59 Manastr Andriya M., Lefkoa : 335 Manastr Kor, Deirmenlik : 145 Manavgat kads : 18 Mandra-i Alaksi, Mesarye : 123, 160 Mandirya [Mandriya], Baf : 116, 142, 168 Mandirya, Gilan : 109, 174 Mandriya bkz. Mandirya

184

Mansuka, Lefkoa : 243 Manuel Komnenus, Bizans mparatoru : 10 Manya [iftlik-i Manya], Mesarye : 123 Mara, Lefkoa : 274 Marahunda, Baf : 116, 166 Mara : 342 Marata, Mesarye : 123, 159 Maratogni bkz. Maratono Maratono [Maratogni], Mesarye : 123, 190 Marcus Porcius Cata, Romal komutan : 9 Margi [Makri], Da : 97, 143 Margi, Girinye : 112, 149, 244 Margo, Deirmenlik : 99, 145, 171 Marki bkz. Margi Marona, Baf : 116, 141 Maronero, Baf : 140 Maroni, Tuzla : 121, 165, 195 Masari, Omorfa : 101, 161, 191 Masikoloni, Leymason : 106, 156, 184 Maara Manastr bkz. Aya Marina Matyat, Da : 97, 143, 169, 227, 235, 237, 248, 256, 257 mavna : 16 Mazato [Amazato], Tuzla : 17, 121, 165 Mazbut Vakflar : 71 Mc Millan, ngiltere Babakan : 31 Mecid nian : 25 Meclis-i Hss- Vkel-y Fihm : 25 Meclis-i Mill : 28 Meden Kanun : 71 medrese [medris] : 52, 73, 74 Meri : 58 Mehdi Efendi bin smail Efendi Vakf : 264 Mehmed Aa bin Hasan Vakf : 265 Mehmed rif Efendi Vakf : 251 Mehmed rif Molla Osman Efendi Vakf : 321

185

Mehmed Bey ibn-i Ebubekir Vakf, Sbk Baf Sancakbeyi : 201 Mehmed akr Mustafa Halil Karpasl Vakf : 316 Mehmed Efendi bin Abdlmennan Vakf : 206 Mehmed Efendi, Mahkeme Ktibi : 228 Mehmed Emir Ali Vakf : 327 Mehmed zzet Bey Asm Bey Vakf : 311, 312 Mehmed zzet Yankolu Vakf : 321 Mehmed Mnir Rstem ve Kardeleri Vakf : 320 Mehmed Naif Efendi bin Hseyin Zihni Efendi Vakf : 285, 287 Mehmed Raid Efendi Vakf : 223 Mehmed Ratb Efendi ibn-i Ahmed Vakf : 305 Mehmed Said Paa, Cerde Nzr : 48 Mehmed Salim Efendi ibn-i Mehmed Aa Vakf : 304 Meis adas : 16 Mekke-i Muazzama : 14 mektep : 52, 73, 74 Melamiyu [Melamyu], Hrsofi : 126, 152, 178 Melamyu bkz. Melamiyu Melandra, Hrsofi : 126, 151 Melandrina Manastr, Girinye : 113 Melaniko, zimm, Androniko ky : 205 Melanisko, Girinye : 113, 150 Melini, Tuzla : 121, 196 Melua, Mesarye : 123, 158 Memiko bkz. Meniko Memlk Devleti [Memlklar]: 11, 12 ordusu : 11 sultan : 11 Memlklar bkz. Memlk Devleti Menevi, Tuzla : 121, 164 Meniko [Memiko], Omorfa : 101, 162, 192, 237, 238 Menkul ve gayri menkul mallar : 66 Menlik : 59 Menoya, Tuzla : 121, 164, 194 Mentee : 59

186

Mentezde Hseyin Aa, Lefkoa Alaybeyi : 244 Merika, Da : 97, 144, 170 Mermekof mevkii, Hrsofi : 298 Mertekpazar, Lefkoa : 222, 237, 240 Meryem Kadn bin Hasan Aa Vakf : 263 Mesahorko, Baf : 116, 166 Mesaidonya bkz. Mesaitonya Mesaitonya [Mesayidenya, Mesaidonya], Leymason : 106, 156, 185, 203 Mesana, Baf : 116, 167 Mesarye : 17, 19, 68, 93, 122, 132, 133, 138, 158, 188, 203, 233, 247, 286 Mesarye yolu mevkii, Magosa : 291 Mesayidenya bkz. Mesaitonya Mescid-i Mahmudpaa M., Lefkoa : 95 Mesokelepsi bkz. Byk Kaymakl Mesoyi, Baf : 117, 166 Metaksos Meydan : 39 Meygedeler ars, Lefkoa : 253 Mezarlk mevkii, Temlos, Girinye : 325 mezarlk(lar) : 39, 74 Msr : 3, 4, 7, 8, 9, 12, 13, 21, 59 Firavunu : 8 hakimiyeti : 8, 9 Hazne defterdr : 13 kaynaklar : 4 'dan getirilen takviye kuvvetler : 30 Msrl Prenses Zehra Hanm ibnet-i Mustafa Fadl Paa ibn-iAbdullah Vakf : 277 Msrlzde Ahmed Hulsi Efendi ibn-i Hac Osman Aa Vakf : 265 Mstaczde Hac Mustafa Efendi Vakf : 242 Midill bkz. Midulla Midulla [Midill], Lefke : 119, 181 Milanarka, Karpas : 103, 154, 180 Milhan [Hala] Sultan Dergh bkz. Hala Sultan Trbesi Milikor [Milikori], Lefke : 119, 181 Milikori bkz. Milikor Mill Cephe Partisi : 31

187

Mill Muhfz Ordusu : 39, 41, 42 Miloz, Leymason : 106, 185 Milya, Hrsofi : 126, 151, 177 Milya, Mesarye : 123, 159, 189 Milyu, Hrsofi : 126, 152, 177 Minareli [nyohorko], Deirmenlik : 99, 145, 171, 255 Minas, Lefkoa : 333 Minkalye : 59 Mionis, Kbrs'n eski ad : 5 mr arazi : 19 mr zahire ileri : 51 Mirminko, Hrsofi : 126, 151 Mirti [Mirtu], Girinye : 113, 176 Manastr : 113 Mirtu bkz. Mirti misafir, ikmet eklinde : 94 Misivri [Kolal], Mesarye : 203 Mitsero, Da : 97, 170 Molla Hurid Efendi bin Hseyin Efendi Vakf : 262 Molla Hseyin Hasan Efendi Vakf : 302, 303 Molla Mehmed bin brahim ve Fatma Hatun bint-i brahim Vakf : 282 Monagri, Gilan : 109, 148, 174 Monarul, Leymason : 236 Monarka [Motarfa (?)], Dibkarpas : 103, 179 Moni, Leymason : 106, 156, 184 Monyad, Gilan : 109, 148, 174 Mora Cmii, Mara, Lefkoa : 274 Mora muhacirleri : 94 Mora, Mesarye : 124, 158, 316 Moral Hac Mustafa bin Ahmed bin Hseyin Vakf : 274 Moral Mehmed Tahir Aa Vakf : 316 Morav el-Hc Muhammed Efendi ibn-i el-Hc brahim Vakf : 225 Mormeneke [Romolaksa], Tuzla : 121, 164, 194 Moronero, Baf : 117 Mosfilida bkz. Mosfilodi

188

Mosfilidi bkz. Mosfilodi Mosfilodi [Mosfilida, Mosfilidi], Deirmenlik : 99, 172, 240 Motarfa (?) bkz. Monarka Muaviye, am Valisi : 10 Muharrem Aa ibn-i Abdullah Vakf : 312 Muhassl Ahmed Raid Efendi Vakf : 232, 234 muhassllar : 65 muhassllk : 20 muhtar(lar) : 47, 56, 58, 66 muktaa : 51, 75 mukayyid : 48, 56 Murad Reis, Osmanl Donanmas Komutan : 15 murahhaslar : 80 Murat Molla Mehmed Vakf : 318 Murataa katliam : 43 Murili III. bkz. Uhri-Teup musakkaft : 74 Musere, Baf : 1173 168 Mustafa Aa bin Yakub olu Hseyin Vakf : 268 Mustafa Aa ibn-i Ahmed Mndk Vakf : 281 Mustafa Ali avu Vakf : 313 Mustafa Bey ibn-i smail Aa Vakf : 250 Mustafa bin Ramazan Vakf : 227 Mustafa Efendi bin Mehmed Efendi Vakf : 213 Mustafa Efendi bin Osman : 244 Mustafa Galib Mehmed Efendi Vakf : 319 Mustafa Hseyin Aynal Vakf : 327 Mustafa smail Tirilli Vakf : 315 Mustafa Kethuda : 202 Mustafa Ltfi Hasan Vakf : 322 Mustafa Mehmed Efendi Bakkal Vakf : 305 Mustafa Paa, Lala, Vezir, Serasker : 15, 16, 17 Mustafa evki Kamil Efendi Vakf : 318 Mustafapaa mevkii, Magosa : 288 Musulida, Mesarye : 124, 160, 190

189

Muteyaka : 237 Muti mevkii, Aa Civiya, Leymason : 275 Muttalibzde Hac Hasan Efendi Vakf : 289, 290, 295, 296 Muzaffer Paa, Avlonya Sancakbei, Belerbei, Kbrs'n ilk valisi : 6, 17 mbdele : 44 Mderris brahim Efendi : 228 messest- hayriyye : 73, 74 Mezzin Hac Ali Efendi ibn-i Kazzaz Ahmed Vakf : 300 Mezzinzde Ali Paa, Kaptan- Dery : 15, 16 mft bkz. mft Mftzde Hseyin Rza Efendi ibn-i Rci Efendi Vakf : 271 mft [mft]: 25, 26, 83 lk : 79, 84, 88 lk personeli : 84 Mft Efendizde Mehmed Efendi : 223 Mft Kz Fatma Kadn Vakf (Abdlaziz Efendi'nin kz) 230 mlhak vakflar : 72 Mmine bint-i el-Hc Mustafa Vakf : 213 Mride Hanm Sabri Efendi Vakf : 315 Msevvidzde Mehmed Dervi Efendi Vakf : 283 mslim bkz. mslman Mslman ars, Leymason : 236, 264, 267, 298 Mslman(lar) [mslim, ehl-i slm, ahli-i slmiyye, slm nfus] : 10, 24, 26, 46, 52, 54, 56, 58, 59, 63, 65, 66, 67, 69, 75 erkek nfus : 46 mahallelerin imam ve muhtarlar : 57 mallar : 81 n din ilerini grmek : 81 mstegllt : 75 Mteveffa Pabuu Hseyin Efendi Mehmed Aa'nn Vasiyet Yolu ile Vakf : 308 mtevell(ler) : 56, 71, 72, 76 mttefik donanmas : 16 Mzeyyen Hanm Mustafa Hamdi Vakf : 318

Nbi Efendi, Silistre'nin saym grevlisi : 61

190

Naciye Hanm Ali Vakf : 326 Nada, Baf : 117, 167, 201 Nadire Hanm Ahmed Tuzak Vakf : 316 Nafia Hanm Kamil Efendi Vakf : 301 Nakbu'l-Erf Zhd Efendizde Osman Nuri Efendi Vakf : 264 Nalbandba Hac Hseyin Aa ibn-i smail Vakf : 262 Nasli : 59 nzr- defter : 56 Nazif Bey, Konya'nn tahririne memur : 55 Nazife Hanm bint-i Hac Ali Efendi Vakf : 265 Nazife Hanm bint-i Hac Hamid Aa Vakf : 259 Nazife Kadn ibnet-i Baheci Mehmed Vakf : 284 Nazire bint-i Mehmed avu Vakf : 301 Neda, Karpas : 103, 180 Neme : 197 Neolitik devre : 8 Nesibe Kayym Ali Vakf : 301 Neval, Lord : 43 Nevbethne M., Lefkoa : 95, 310, 325 Nevrekop : 59 Nicida bkz. Nikide Nicidari [Nikidari], Omorfa : 101, 192 Nicide bkz. Nikide Nibolu : 59 Nide : 18 Nikeforos Fakos II., Bizans mparatoru : 10 Nikidari bkz. Nicidari Nikide [Nicida, Nicide], Omorfa : 101, 161, 192 Nikokla [Nikoklo], Baf : 117, 168 Nikokles : 9 Nikoklo bkz. Nikokla Nikokreon : 9 Nikos Sampson : 32, 35, 39, 40, 41 darbesi : 38 Hkmeti : 42

191

Nisuz bkz. Dizdar Ni : 59 Niyazi Manyera, Dr., cr Komitesi yesi : 84 Nuri Baba Vakf : 229 nfus memuru : 48 nzr : 48 saym : 46, 48, 54, 55, 58, 59, 60, 61, 62 yoklama defterleri : 51, 62

Odu bkz. Orta Oronko bkz. Oronko okul inas : 73 Olmaya (?) [Ormidye (?)], Deirmenlik : 146, 172 Omodoz, Evdim : 110, 173 Omorfa : 19, 29, 68, 93, 100, 101, 132, 133, 138, 161, 191, 206, 258, 263, 279, 331 Omorfide bkz. Kk Kaymakl OPEK (Kbrs Rumlarn Koruma Tekilt) 32 Ora, Tuzla : 121, 196 ordu : 32, 47, 50 ya asker vermeyen blgeler : 59 Orhan Mderrisolu, Dr., cr Komitesi yesi : 84 Ormidya, Mesarye : 124, 159, 188 Ormidye (?) bkz. Olmaya Ornuta, Mesarye : 124, 158, 188 Ornutal Hac Ahmed Vakf : 231 Oronko [Oronko], Leymason : 106, 156, 184 Orta [Odu], Da : 97, 143, 170 Orta M. [Kk Cmi M.], htima, Baf : 117 Orta M., Lefke : 267, 270, 279, 280, 289, 301, 311 Ortaa : 7 Ortadou : 20, 21, 30 Ortaky, Lefkoa : 292 Ortaodas, Lefkoa : 224

192

 ars: 250 Ortodoks : 13 bapiskoposu : 19 halkn kard isyanlar : 11 Kilisesi : 9 larn zorla Katolik yaplmaya allmas : 12 Orunda, Omorfa : 101, 162 Osman, 3. Halife : 10 Osman Efendi bin Ali, Mahkeme Ktibi : 224 Osman rek, Avukat, Evkf Yksek Meclisi Bakan Yardmc : 84 Osmn nin : 25 Osmanl(lar) : 5, 12, 13, 19, 28, 77 Arivi : 62, 68 Devleti : 12, 13, 14, 15, 16, 17, 19, 20, 21, 22, 23, 26, 27, 28, 46, 47, 48, 49, 58, 62, 65, 71, 75, 78, 89 Donanmas : 15, 16 Hazinesi : 22 idaresi : 25 ordusu : 16, 20 snrlar : 15 tebeas, Venedik'te : 14 -Rus Sava : 21, 62 Ostirilloz, Mesarye : 124 Ovkoroz [Ovokoros], Karpas : 103, 153 Ovokoros bkz. Ovkoroz Ovroklini, Tuzla : 194

meriye M., Lefkoa : 94, 95, 218, 223, 231, 251, 254, 255, 258, 262, 263, 269, 283, 291, 292, 295, 298, 300, 307, 309, 313, 324, 326, 329

Pabuu Hac Yusuf Aa ibn-i Hseyin Vakf : 274 Pabuu Hseyin Efendi Mehmed Aa Vakf : 308 Padric, Karpas : 103, 153, 179 Pafos Krallklar : 9

193

Pafos, Kbrs'n eski ad : 5 Pahna, Evdim : 110, 147, 173 Palahor [Palohor], Da : 97, 170 Palahor, Omorfa : 121, 192 Palandirye, Leymason : 106, 186 Palanga : 59 Paleometokhi bkz. Palyemedoho Palkitre, Deirmenlik : 99, 146, 172, 211, 248, 256, 333 iftlii : 256 Palkitreli Aye Kadn bint-i smail Kethud Vakf : 267 Palrkodise [Palluryodisa] , Deirmenlik : 98, 145, 171, 318 Palluryodisa bkz. Palrkodise Palodya, Piskopi : 108, 163, 193 Palohor bkz. Palahor Palvinya rma : 336 Palyamila, Litrodonda, Da : 257 Palye mezr, Lefkoa : 203 Palyemedoho [Palyomedoho, Paleometokhi], Da : 97, 170 Palyoklie [Peraklie], Leymason : 106, 184 Palyomedoho bkz. Palyemedoho Palyomilo, Lefke : 119, 181, 206 Palyosofo, Girinye : 113, 175 Pano Arkimandriye, Baf : 168 Pano ividis, Piskopi : 108, 163, 193 Pano Diyerona, Leymason : 106, 185 Pano Horsiye M., Deirmenlik : 171 Pano ncirli bkz. Engomi Pano Lefkara, Tuzla : 121 Pano Milya, Lefkoa : 203 Pano Panaya, Baf : 117, 141, 167 Pano Pladres bkz. Pano Platres Pano Platres [Pano Plotres], Gilan : 109, 174 Pano Polemidya, Piskopi : 108, 163 Pano Rosiye M., Deirmenlik : 99 Pano Sindi, Girinye : 233

194

Pano Zodya, Omorfa : 191 Papalk : 11, 15, 16 papaz : 47, 57 Paralim [Paralime], Magosa : 104, 187 Paralime bkz. Paralim Paramal bkz. Paramali Paramali [Paramal], Evdim : 110, 147 Paramide, Piskopi : 108 Paris Anlamas : 20 Paskalya yortusu : 11 Paa Soka, skele kasabas, Magosa : 309 Paaky [Aa], Mesarye : 124, 158, 188, 223 Paaky iftlii, Lefkoa : 223 Paine Abligi Mezr, Lefkoa : 203 patrikler : 58 Pavlo, zimm, Puteyka ky : 204 Pazarortas mevkii, htima : 201 Pedre [Petre], Omorfa : 101, 161, 191, 226 Pedrohan [Petrohan], Mesarye : 124, 158 Pedulla, Lefke : 119, 181 Penbe Kadn bint-i Abdullah Vakf : 273 Penbe Kadn bint-i Karagz Yusuf Aa bin Abdullah Vakf : 269 Penbe Molla bint-i ekdiri olu brahim Aa Vakf : 262 Penizde Seyyid Mehmed Efendi bin Mustafa Vakf : 245 Pendakomo, Leymason : 106, 156, 184 Pendalya, Baf : 117, 167 Pendaya, Lefkoa : 226, 340 Pendaya, Omorfa : 101, 191 Pendaya Siryanohoryo, Lefkoa : 335 Pera, Da : 97, 143, 169, 238, 242 Peraisi, Mesarye : 189 Peraklie bkz. Palyoklie Perapeki, Gilan : 109, 174 Pereisi (?), Mesarye : 124 Peresterona [Peristorene, Peristerona], Mesarye : 124, 159, 189 Peresterona bkz. Perestorona

195

Perestnonari bkz. Peristoranari Perestorona [Perustorana, Peristeron, Peresterona], Omorfa : 101, 161, 192, 206 Pergamo, Mesarye : 124, 158 Peristerona bkz. Peresterona Peristerona, Lefkoa : 323 Peristeronal Naciye Hanm Ali Hac Hseyin Vakf : 323 Peristerone bkz. Perestorona Peristorana bkz. Perustorona Peristoranari [Perestnonari], Lefke : 119, 155 Peristorene bkz. Peresterona Peristorona bkz. Perustorona Pers kral : 9 Persepe : 59 Personel ve iilere yardm vakflar : 73 Pertev Paa : 16 Perustorana bkz. Perestorona Perustorona [Peristorana, Peristorona], Hrsofi : 126, 152, 177 Petavropo, Baf: 202 Pete, zimm, Puteyka ky : 204 Petranes mevkii, Kazafana, Girinye : 324 Petre bkz. Pedre Petri : 59 Petro Virisofya mevkii, Ambeliku, Lefkoa : 299 Petrohan bkz. Pedrohan Peya, Baf : 117, 140, 166 Peygamber : 70 Philocyprus, Depa (Soli) ehrinin kral : 5 Pnarn mevkii, Arda, Girinye : 276 Pidarku, Baf : 299 Pigi, Mesarye : 124, 189 Piladan, Mesarye : 124, 160 Pile, Tuzla : 121, 165, 195 Pirasko [Prasyo], Evdim : 110 Pirga, Mesarye : 124 iftlii, Mesarye : 158

196

Pirga, Tuzla : 121, 164, 194, 248, 249 Prpaa M., Lefke : 119, 258, 294 Pirko, Lefke : 118, 181 Pirko, Leymason : 106, 156, 185 Pirlepe : 59 Piroi bkz. Piroy Piroy [Piroi], Deirmenlik : 99, 146, 172 Piroyi, Lefkoa : 325 Piroyili Mehmed Aa ve Halil Aa ibn-iHac Mahmud Vakf : 254 Piroyili Mehmed efik Mustafa Vakf : 325 Piryan : 202 Piskopi : 19, 68, 93, 108, 132, 133, 138, 163, 193, 206, 212, 219, 221, 222, 236, 248, 252, 336, 341 Piskopi M., Lefkoa : 334 Piskopi mezr, Lefkoa : 203 Piskopi Muronnero, Baf : 117 Piskopi suyu : 215, 217, 222 Piskopili es-Seyyid Ahmed bin Kele Hseyin Vakf : 341 Piskopiyo, Da : 97, 169 piskopos : 39 Piskopu, Baf : 167 Pissuri, Evdim : 110, 147, 173 Pitargu, Baf : 117, 140 Pitolemaios I., Msr'da Pitoleme Hnedanl'n kuran : 9 Pitoleme Hnedanl, Msr : 9 Piyale Paa, Vezir, Osmanl Donanmas Komutan : 15, 16 Piyemonte (talya) : 20 Piyiperisterina [Piyiperisterona], Magosa : 281, 283, 304 Piyiperisterona bkz. Piyiperisterina Pladanisa, Evdim : 110, 147 Pladanise, Baf : 202 Pladanisso, Karpas : 103, 153, 179 Pladanistasa [Planadisdase], Omorfa : 101, 192 Planadisdase bkz. Pladanistasa Plaa, Girinye : 113, 149 Platanite, Baf : 201

197

Platosa, Hrsofi : 126, 151 plebisit : 29, 30 Plevne : 59 Podami [Potami], Omorfa : 101, 192 Podamidisse, Leymason : 107, 156, 185 Podamya [Potamya], Deirmenlik : 99, 145, 171, 254, 341, 352 Podamyo, Evdim : 110 Podromo M., Lapta, Girinye : 113, 175 Polem, Baf : 117, 166 Polemidya, Piskopi : 237 Poli, Hrsofi : 126, 152, 178, 213, 272, 273, 293 Poli iftlii bkz. Sultan iftlii Poli karyeli Aye bint-i brahim avu Vakf : 273 Poli karyeli Yahyaolu Mehmed Aa Vakf : 272 Polidiko bkz. Polliseryo (?) Polidiko, Deirmenlik : 99, 146, 172 Polikarpos Yorgacis, EOKA liderlerinden : 34, 35 polis : 32, 35, 39 Polistipos, Lefkoa : 226 Polliseryo (?) [Polidiko], Omorfa : 101, 192 Polya Ambeli, Lefkoa : 243 Pomo, Hrsofi : 127, 152, 178 Poramide, Piskopi : 163, 193 Potami bkz. Podami Potamya bkz. Podamya Prasko [Prasyo], Baf : 117, 141, 168 Prasko [Prak], Omorfa : 101 Prasko bkz. Praspo Prasko, Leymason : 107, 184 Praskovi M., Lapta, Girinye : 175 Praspo [Prasko], Mesarye : 124, 159, 189 Prastyo, Baf : 257 Prastyolu Osman Aa ibn-i Abdullah Vakf : 257 Prasyo bkz. Pirasko Prasyo bkz. Prasko

198

Prasyo, Gilan : 148, 174 Prasyo, Girinye : 113, 176 Prasyo, Omorfa : 161, 191 Prak bkz. Prasko Pravite : 58 Predor [Predori], Baf : 117, 141, 168 Predori bkz. Predor Preznik : 59 Prezrin : 59 Progromo [Prodromo], Lefke : 119, 181 Proyi, Deirmenlik : 254 Prusya : 197 Purodromo bkz. Progroma Putayaka, Leymason : 107, 156, 204

Radomir : 59 Radovite : 59 Ragb Efendi : 51, 52, 54 Rahime Hatun bint-i Hac Mustafa Vakf : 246 Rahova : 59 Rakna, Leymason: 204 Ramses III., Msr Firavunu : 8 Ranlakzde Hasan Debuli Vakf : 223 Rasiha Hanm Hseyin Zihni nm- dier Rasiha Hanm Hac Yusuf Aa Vakf : 320 Rauf Denkta, KKTC Devlet Bakan : 33, 38, 40, 44, 45 Rauf Raif Denkta Vakf : 328 reay : 19, 48, 52, 56, 57, 59 redif Askir-i Mansre : 61 askeri ileri : 51 tekilat : 62 Refail veled-i Lazari Vakf : 205 Re's'l-Ayn nehri, Lefkoa : 339 Richard I. (Arslan Yrekli Richard), ngiltere Kral : 11

199

Robert Armitage, Sir, Kbrs'n ngiliz Valisi : 83 Rodos : 3, 12, 16 Roma mparatorluu : 9 Romano, Leymason : 203 Romolaksa bkz. Mormeneke Ronald Stros, Sir, Kbrs Valisi : 79 Rosolyo [Hrsilyo, Horsilyo], Omorfa : 100, 161, 191 Rukiye Kadn bint-i Dervi Mehmed Efendi Vakf : 244 Rum(lar) : 6, 20, 27, 28, 30, 31, 32, 33, 35, 36, 37, 40, 43, 44, 79, 82, 86 askerleri : 37, 39 Bakanlar Kurulu : 39 blgeleri : 36 eteciler : 35 ikencesi : 43 liderler : 31 memurlar : 28 Mill Muhfz Ordusu : 39 Ortodoks bapiskopos ve patrikleri : 39 saym memurlar : 6 ve Yunan delegeler : 42 ve Yunan igalindeki Trk blgeleri : 42 ynetimi : 36 n Enosis emelleri : 28 -Yunan kuvvetleri : 42 Rumca : 27 Rumeli : 55, 56, 57, 58, 59, 61, 62 Rusya (Rus) [SSCB] : 14, 20, 21, 22, 23, 24, 41 basks : 20, 21 emelleri : 22 Rusuk : 59

Sbk Yzba Mehmed bin brahim Vakf : 300 Sain : 59 sadaret kaymakam : 54, 61

200

sadaret mektupusu : 60 Sadk Paa, Cezir-i Bahr-i Sefd Vilayeti Valisi : 25 Sadk Paa, Sadrazam : 22 sadrazam : 19, 22, 55 hass : 19 Sadrazam Ali Paa Vakf : 213 Saffet Paa, Hariciye Nazr : 22 Safira, Mesarye : 233, 234 Sahrika : 59 Said Efendi, Sadaret Mektupusu, Deftir Nzr, Cerde Nzr : 55, 56, 57, 60, 61 Sait Paa, Mabeyn Miri : 22 Sakistre, Lefke : 118 Salamis Krallklar : 9 Salamyu, Baf : 117, 167 Salgn suyu, Kazapifan, Girinye : 251 Salih Kanat, cr Komitesi yesi : 84 Salisbury, Lord, ngiltere Hariciye Nazr : 21, 22, 25, 27 salyne : 51 Samakov : 59 Samalof, Lefkoa : 238 Sami Paa, Kbrs'n ngilizlere verildiini bildirir fermanlar gtrmekle grevli : 25 sanat erbb : 65 sancak : 47, 48, 51 Sandallar, Mesarye : 124, 159, 189 katliam : 43 Sanida, Leymason : 107, 184 Saralar ars, Lefkoa : 236 Saralar Soka, Lefkoa : 230 Sarama, Hrsofi : 127, 151 Saranahoya, Magosa : 338 Sarandi, Omorfa : 101, 192 Saray, Leymason : 203 Saray- Kebr, Lefkoa : 220 Sarayn, Lefkoa : 221, 240

201

 Cmii : 219 arss : 229 Sardunya : 3 Sargl : 58 Saraban : 58 Saruhan : 59 Savva Dkal : 15 saym : 56, 59 memurlar : 52, 54, 55, 60 yaplan yerler : 55 yaplan sancaklar : 59 n nasl yaplaca : 54, 55 sefer hazrlklar : 14, 15 Seher Molla Mehmed Vakf : 315 Selamofko, Lefkoa : 243 Selanik : 59 Seluklular : 11 self-government : 31 Selim II. : 13, 15 Sendi, Baf: 202 Serdar Hac Mehmed Aa : 236 Serfice : 59 Seriye Hanm bint-i Hseyin Vakf : 314 Serka suyu : 241 Sertccar Hac Mehmed Aa Vakf : 231 Sertccar Seyyid Hac Mehmed Aa bin Seyyid Mustafa Evkf : 231 Servi : 59 Sevda, Deirmenlik : 99, 172 Seydiehir : 18 Seyyid Ali Efendi bin Seyyid Hac Mustafa Vakf : 245 Seyyid el-Hc Ali Efendi bin Abdlhdi Vakf : 228 Seyyid el-Hc Mehmed Aa ibn-i smail Vakf : 227 Seyyid Hac Mehmed Aa : 244 Seyyid Hac mer Efendi bin Seyyid Ali Vakf : 251 Seyyid Hfz brahim Edhem Vakf : 225

202

Seyyid Halil Efendi Vakf : 242 Seyyid Mehmed Aa Cmii, Lapta : 248 Seyyid Mehmed Emin Efendi ibn-i es-Seyyid Mehmed (Kbrs Muhassl) Vakf : 229, 230, 234, 236, 237, 247, 250 Seyyid Mehmed Salih Efendi bin Seyyid Hac Hatib Ali Efendi Vakf : 251 Seyyid Mustafa Aa ibn-i Hac Mehmed Aa Vakf : 221 Seyyid Mustafa Efendi bin Seyyid Hatib Hac Ali Efendi Vakf : 251 Seyyid Osman Vechi Efendizde Seyyid Mustafa Refik Efendi Vakf : 250 Sdka Hanm ibnet-i Hac Mustafa Vakf : 287 Sdka Molla ibnet-i Osman Efendi Vakf : 291 Sdka Murat Hanm Vakf : 309 skynetim : 41 Srakuyular, Lefke : 278 Sicilya : 3 Krall : 15 Sicilyateyn : 197 Sihari, Girinye : 113, 176 Silahdar Mehmed Aa bin Mustafa Aa Vakf : 232 Silahtar suyu, Lefkoa : 308 Siliku, Gilan : 109, 148, 174, 241 Silikulu Seyyid Hseyin bin Veli Vakf : 241 Silistre eyleti : 59, 60, 61 Simolofo, Lefkoa : 202 Simu, Hrsofi : 127, 151, 177 Sinde, Mesarye : 124, 158 Sinehor [Sinyenehorko], Lefke : 119, 182 Singrasi, Mesarye : 124, 160, 189 Sinod yesi : 39 Sinyenehorko bkz. Sinehor Sipiros Kyprianou, Demokratik Parti Lideri : 31, 44 Sir Nikola mevkii, Temlos, Girinye : 324 Sirkanahori bkz. Livatya Sirkanohorko, Omorfa : 191 Sirkanya M., Deirmenlik : 99, 172 Siroz : 59 Siryanahorya, Pendaya : 340

203

Sis : 17 Sisklip, Girinye : 113, 175 Sitti Hanm ibnet-i Hac Feyzullah Aa Vakf : 260 Sivas : 59 Skopedra, Leymason : 107, 185 Slavclk politikas : 21 Sodira M. bkz. Ba M. Sodira, Leymason : 186 Sodira, Mesarye : 124, 189 Sodira, Piskopi : 108 Sofya : 58 Sofyeri mevkii, Amarkent, Baf : 273 Sokollu Mehmed Paa : 15, 16 Solya deresi, Aya Yorgi, Lefkoa : 226 Somolof, Lefkoa : 238 Sosyo bkz. Sovsuku Sovsuku [Sosyo], Baf : 117, 142, 168 SSCB bkz. Rusya Stregone, Girinye : 233 Stros, Kbrs valisi : 79 su yolu : 74, 75 Sucu Mustafa bin Uncu Mustafa bin Abdullah Vakf : 259 Suda Liman, Girit : 16 Sufi Mehmed Efendi : 236 Suhteler, Tuzla : 121, 164 Sukti smail Aa ibn-i Mustafa Vakf : 253 Sultan bint-i Davud Vakf : 225 Sultan iftlii [Poli iftlii], Poli, Hrsofi : 126, 213 Sultaniye ars, Cmi-i Sair M., Baf : 260 Sultanyeri : 58 Suriye : 3, 7, 9, 12, 62 Seda Hanm bint-i smail Vakf : 263 Sleyman Efendi bin Abdurrahman Vakf : 222 Sleyman Suba : 202 srgn : 8, 18

204

b- emred : 54 ada bkz. ada : 166 alomanko, Lefkoa : 238 am valisi : 10 arky : 58 a Cemile bint-i Abdlkerim Vakf : 213 aziye Hanm ibnet-i smail Aa ibn-i Hac Hrrem Aa Vakf : 291 efika Hanm Sofu Mustafa Efendi Vakf : 309 ehirky : 58 ehriyye-i dekkn : 64 eker sanayii : 7 eriyye Sicilleri : 89 eriyye ve Evkf Vekleti : 71 eribzde el-Hc Osman Aa : 229 eribzde el-Hc Osman Efendi bin el-Hc Ahmed Aa : 221 erife Fatma bint-i Mehmed Vakf : 225 erife Hanm Hfz Mehmed Emin Vakf : 327 erife Hanm ibnet-i brahim Vakf : 294, 295 erife Kadn bint-i Mehmed Vakf : 263 eyhlislm : 13 eyhlislm mer Hsameddin Efendi Vakf : 255 ildon deirmeni, Petavropo : 202 illura, Da : 97, 144, 170 irocidya bkz. Hrokidya kr Efendi bin (Efendizde) Mahmud Aa Vakf : 265, 274, 342 Tabe, Deirmenlik : 99 Tabur mam Hfz Hac Hasan Efendi bin Ali Aa Vakf : 259 Tada, Baf: 201 tahrir : 17, 60 defterleri : 57 memurlar : 55 Talimat, 1275 (1858) tarihli : 64 -i Umm Nizamnmesi, 1277 (1860) tarihli : 64

205

Tahtakale M. [Tahte'l-kala M.], Lefkoa : 95, 223, 225, 229, 237, 240, 287, 302, 305, 309, 312, 314, 316, 318, 324, 329, 335 Tahtapazar, Lefkoa : 224 Tahte'l-kala M. bkz. Tahtakale M. talimatnmeler : 57 Tantura Soka, Tuzla skelesi : 301 Tanzimat : 47, 65 'n ilan : 20 tapu : 51 defterleri : 51 senetleri : 51, 52 Tahrir Defterleri : 48, 49, 65, 68 ya erh verilmek : 80 Tarhun [Tirhon, Trhona], Deirmenlik : 99, 145, 171, 214, 290, 318 Tarhun, Leymason : 107, 156, 186 Tarhun, Piskopi : 108 Tarsus : 17, 59 valisi : 10 Tatarbazarck : 58 Tatlsu, Tuzla : 121, 165 Taveromari M., Lefkoa : 294 TBMM : 37 Teke : 59 kads : 18 Tekfurda : 58 tekke : 52 Teledra bkz. Teletra Teletra [Teledra], Hrsofi : 127, 178 Tembriye, Lefke : 336 temettu vergisi : 64, 65, 67 Temettut Defterleri : 64, 65, 66, 67, 68 Temlos [Temloz, Temros, Templos], Girinye : 113, 149, 233, 324, 328 Temloz bkz. Temlos Temmirka, Lefke : 119, 155, 182 Templar (Templier) valyeleri : 11 Templos bkz. Temlos

206

Temros bkz. Temlos Temsilciler Meclisi : 32, 34, 37, 38 Bakan : 33 Tera, Hrsofi : 127, 152 terr olaylar, 1963 noelindeki : 6 Tersafan [Tersefano], Tuzla : 121, 194 Tersefano bkz. Tersefan Ter Meclisi : 28 Tevfik Cmii [Dkkanlarn Cmii], Bafkaps, Lefkoa : 247 Tevhide Hatun ibnet-i Mehmed Aa Vakf : 283 tezkireci : 17 Trgovite : 59 Trhona bkz. Tarhun Trnova : 58 ticaret : 7 erbb : 65 gemileri : 12 mallar : 7 Tikve : 59 timar : 51 sahipleri : 19 l sipahiler : 50 Timuravu oullar, Enaye, Lefkoa : 205 Tirai Pedevle, Baf : 117 Tiremetua [Tiremenite], Mesarye : 124, 158, 188 Tirfilli : 59 Tirhon bkz. Tarhun Tiridoriseri mevkii, Ambeliku, Lefkoa : 299 Tirkomi, Dibkarpas : 103 Tirmen, Mesarye : 124, 190 Tirmid, Girinye : 112 Tirmittusa [Trimitusa], Baf : 117, 166 Tirmitya, Girinye : 113, 334, 339 Tirsel Elyas bkz. Dirselyas Todori, Hankofi : 204

207

Tolc : 59 Toma, zimm : 203 Toma ars, Magosa : 290 Toma Soka, Magosa : 290 Topakta mevkii, Grne, Magosa : 299 Topcu, Karpas : 103, 153 Tophne M., Lefkoa : 95, 241, 263, 270, 272, 286, 310, 320, 326 toplumlar aras grmeler : 38, 44 toprak ve nfus saym : 48 toprak yazm : 48, 49 Tornadi [Durnar], Gilan : 109, 174 Toroslar : 3, 4 Tossos Papadopoulos : 34 Toyran : 59 Trablusgarb : 60 Trabzon : 59 Trahona bkz. Kzlba Tranya bkz. Derinya Trapeza [Trepaze], Girinye : 111, 150 Traipedevle, Baf : 168 Tremetusa bkz. Trimutusa Trepaze bkz. Trapeza Tribyodi M. bkz. Ba M. Trikomo, Karpas : 153, 179 Trimetye [Trimidya], Da : 169, 242 Trimidya, bkz. Trimetye Trimiklini, Gilan : 109, 148, 174 Trimit, Girinye : 149, 175 Trimitusa bkz. Tirmittusa Trimitusa bkz. Trimutusa Trimutusa [Tremetusa, Trimitusa], Hrsofi : 127, 151 Trodos Dalar : 3 Truva kltr : 8 Tuna vilyeti : 62 Tundhaliya III., Hitit Kral : 8

208

Tunus : 59 Turie bkz. Turua Tursina Manastr, Girinye : 113 Turunlu Mektebi Muallimi : 266 Turua [Turie], Hrsofi : 127, 152, 177 Tutmosis III., Msr Firavunu : 8 tuz : 7 Tuzla : 16, 19, 68, 93, 120, 121, 132, 133, 139, 164, 194, 202, 205, 206, 213, 219, 220, 225, 232, 248, 249, 253, 277, 304, 339, 347 skelesi : 230, 232, 236, 250, 301, 321, 339 iskelelerine su getiren su yollar : 219 Tuzla skeleli Nazire bint-i Mehmed Nazm Efendi Vakf : 304 Tuzla skeleli Topal Abdullah Vakf : 250 Tuzla skelesi Cmi-i erf Evkf : 164 Tuzla skelesi Gmrks Hac brahim Aa bin Hac Koca Hasan Aa Vakf : 230 Tuzla'nn Klavya kynden Ali bin Mehmed Vakf : 249 tccar(lar) : 49 ve hac gemilerine saldran korsanlar : 15 Tccar Hac Mustafa Nuri Efendi bin Osman Vakf : 264 Tccar Yusuf Ziya Efendi ibn-i Mustafa Muhtar Efendi Vakf : 284, 287 Tccarba ars, Lefkoa : 260 Tccarba Hac Mehmed Efendizde Hac Dervi Ahmed Efendi Vakf : 260 Trb Tekkesi bkz. Ashb- Havriyyndan Trb Tekkesi Trbeii, Magosa : 248 Trk(ler) (toplumu): 6, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 36, 37, 40, 41, 42, 43, 71, 77, 81, 82, 87, 88 adaleti : 17 asker mdhalesi : 43 askerleri : 41 bayra : 84 Belediyeler Kanunu : 33 belediyelerinin kurulmas : 33 blgeleri : 36 Cemaat Meclisi : 33, 84, 85 Cemaat Meclisi Bakan : 33

209

 Cemaat Meclisi cra Heyeti : 84 cemaati : 79 karmas : 41 Donanmas : 37 evkf murahhaslar : 79, 83 gmenler : 17 haklarnn korunmas : 28 Hkmeti : 30, 37 idaresi : 20 iskn : 17 kaymakamlar : 27 kylerine saldrlar : 42 kuvvetleri : 42, 43 mahalleleri : 38 Meden Kanunu : 71 nfusu az gsterme gayretleri : 6 okullar : 79, 81 tbiiyeti : 29, 30 temsilcilii : 78 toplumunu tecrit kampanyas : 38 toplumunun mal ve ekonomik yaps : 84 valisi : 27 ve Rum cemaatleri : 6 ve Rum kesimleri : 33 yerleim birimleri : 41 ynetimi : 12, 19, 33 e saldrlar : 36 i imh harekat : 36 Trke : 27 Trkiye : 6, 29, 31, 32, 35, 36, 37, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 78, 79 Cumhuriyeti Babakan : 31 Cumhuriyeti vatandal : 30 Dileri bakan : 31 Hkmeti : 29, 40, 44 sahilleri : 3

210

 temsilcisi : 31 'ye g etmek : 30

Uhri-Teup [III. Murili], Hitit Kral : 8 Unpazar, Lefkoa : 223, 227, 232, 240, 248 Urlino, Lefke : 336 Usturumca : 59 Usturunbi, Baf : 166 Uzuncabad : 58 Uzunar, Lefkoa : 274, 279

beyye : 70 mmhan Kadn bint-i Mustafa bin Abdullah Vakf : 264 mmhani bint-i Mehmed Kethuda Vakf : 213 rgp : 18 skdar : 59 skp : 59, 60 zengiciolu Ahmed kermesi Dellke Meryem Hatun Vakf : 249

Vadili [Vatili], Mesarye : 124, 188, 298, 324, 330 Vadili karyeli Hac Musa bin Hseyin Vakf : 324 Vadilili Hac bint-i Hseyin ve Mustafa Sarolu Vakf : 298 Vhide Hanm bint-i Krnev Osman Efendi Vakf : 281 Vaka-i Hayriyye : 47 vakfiye(ler) : 71, 76, 77, 80, 88, 89 defteri : 89 artlar : 76 vkf : 71, 76, 77 vakf(lar) : 52, 69, 70, 73, 76, 77, 78, 81, 83, 85, 86, 87, 88 eserler : 77 gelenei : 78 gelirleri : 79

211

 Genel Mdrl : 71, 72, 73 hastahneler : 74 daresi : 79, 85, 86, 87, 88 ileri : 84 Kanunu, 2762 sayl : 71 mallar : 52, 80, 83, 84, 85, 86 mallarnn idmesi : 80 mallarnn ynetimi : 79, 81 mallarnn ynetimine el konmas : 82 paralar : 76 senetleri : 51 tarlalar : 51 ve Din leri Dairesi Tekilat Kanunu : 84, 85, 86, 87 a Dair slm Mukaddes Kanunu ile Mslmanlarn Din Emvlinin daresiyle lgili Kanunu Tadl Eden ve Birletiren Kanun : 83 n mal varlklar : 79 n Trk toplumu tarafndan devralnmas : 85 n ynetimi : 82 Vaklezderoda ba, Lefkoa : 238 Varia bkz. Varua Varna : 59 Varo, Mara : 342 Varua [Varia], Lefke : 118, 155 Vasa, Evdim : 110, 173 Vasa, Leymason : 107, 156, 184 Vasilasi, Piskopi: 206 Vasili Kollavri iftlii, Leymason : 203 Vasili, Karpas : 103, 153 Vasilici mezrs, Polistipos, Lefkoa : 226 Vasiliko suyu, Cironya : 201 Vasilya, Girinye : 113, 149, 175, 259, 285, 292, 320 Vatili bkz. Vadili Vavatsinya, Da : 97, 144, 170 Vavla, Tuzla : 121, 165, 195 Vavlos, Karpas : 103, 179 veba : 6

212

Venedik : 14, 15, 19 Donanmas : 16 elisi : 14 Senatosu : 14, 15 soylular : 11 ticaret gemileri : 14 ynetimi : 12, 13 li tcir : 14 liler : 11, 12, 13, 15, 16, 19 liler dnemi : 5, 19 vergi : 48, 55 adaletsizlii : 53 bakayalar : 53 gelirlerinin artrlmas : 50 kanunu : 30 kayplar : 51 mkellefleri : 47, 49, 55 sistemi : 47, 53, 60 sisteminin slah edilmesi : 18 tarifesi : 66 toplamak : 66 vermekten kanmak : 53 vermeye zorlanmak : 53 den muaf tutulmak : 53 lerin hafifletilmesi : 53 ye tabi mal : 52, 66 Visada, Mesarye : 124, 160, 190 Vidin : 59 Vikla, Leymason : 185 Viktoria Soka, Leymason : 280 vilyetlerde ve kazlarda yaplan saymlar : 48 Viranbalar, Pirga, Tuzla : 249 Viranehir : 59 Viyana : 43 Vizaca, Omorfa : 101, 161, 192, 234

213

Vodi (?), Hrsofi : 127 Vodine : 59 Vokolya [Vokolyo], Karpas : 103, 179 Vokolyo bkz. Vokolya Voni, Deirmenlik : 99, 146, 172 Voroklini, Tuzla : 121 Vorri bkz. Guri Vorri, Hrsofi : 152, 178 Vuda, Tuzla : 121, 164, 194, 306 Vudal Hasan Gazi Aa Mehmed Vakf : 306 Vudilaka bkz. Dutlaka Vuni, Gilan : 109 Vunilika bkz. Dutlaka Vunos, Girinye : 113, 176 Winster, Lord, Kbrs Valisi : 30

Ya, Kbrs'n Asurlular dnemindeki ad : 4 Yahudiler : 59 Yahyapaa M. bkz. Arablar Cmii M. Yalanc bkz. psemadizmeno Yalusa, Karpas : 103, 154, 180, 241 Yalya, Hrsofi : 127, 152, 178 Yanagra, Mesarye : 124, 159, 189 Yanbolu : 59 yardm vakflar : 73 Yarmasu bkz. Yermasoya Yasakzde Yusuf Aa ibn-i Ali Vakf : 255 Yasama Meclisi : 38 Yasef'in olu : 5 Yasinzde Seyyid Hseyin Aa, Lefkoa Alaybeyi : 237 Yatnana, Kbrs'n Asurlular dnemindeki ad : 4 Yavuz Sultan Selim : 12 Yazczde M., Girinye : 274, 286, 295 Yediler Soka, Korkudefendi M., Lefkoa : 266

214

Yemen : 59 Yenicmi, Lefkoa : 240 Mahallesi : 95, 229, 284, 285, 302, 311, 315, 316, 317, 318, 325 Yenicmi M., Leymason : 107 Yenice, Deirmenlik : 99, 146 Yenice-i Karasu : 58 Yenice-i Vardar : 59 Yeniceky, Lefkoa : 292 Yenicekyl Hac Ahmed Aa ibn-i Mehmed Vakf : 292 Yenieri Oca : 46, 47, 60 Ordusu : 46, 61 tekilat : 76 Yeracer bkz. Yeraces Yeraces [Yeracaz, Yeracer], Lefke : 119, 181, 238 Yeracez bkz. Yeraces Yerahorko, Deirmenlik : 99, 171 Yerani, Karpas : 103, 153, 179 Yerasa, Piskopi : 108, 163, 193 Yeri, Deirmenlik : 99, 146, 172 Yerli Hristiyanlar : 19 Yermasoya [Yarmasu], Leymason : 107, 185, 204, 237 Yermidya mevkii, Amarkent, Baf : 273 Yerokipo [Yeroibo], Baf : 117, 142, 168 Yerolakko, Da : 97, 144, 170 Yeroibo bkz. Yerokipo Yerovasa, Evdim : 110, 147 Yeryeva, Mesarye : 234 Yeil hat : 35, 36 yetimhne : 73 yevmiyye-i dekkn : 64 Yezid, Halife : 10 Yofizo, Lefkoa : 243 yoklama defterleri : 56 Yorganc Saffet Mehmed Efendi Vakf : 316

215

Yorganclar ars, skele kasabas, Tuzla : 304 Yorgos bkz. Yorkes Yorgoz bkz. Yorkes Yorgozlu Kzm Aa ibn-i Halil Vakf : 274 Yorkes [Yorgos, Yorgoz], Girinye : 113, 149, 175, 274 Yukar Deftere, Da : 97 Yukar Girinye : 318, 319, 320, 323, 328 Yukar Lakatamya, Da : 97, 143, 169 Yukar Lefkara, Tuzla : 165 Yukar M., Lefke : 282 Yukar Pirgo, Lefke : 309 Yukar Zodya [Ana Zodya], Omorfa : 101 Yulu, Hrsofi : 127, 178 Yunan (Yunanistan) : 27, 28, 30, 31, 32, 33, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 44 Alay : 32 askeri : 37 babakan : 31 cumhurbakan : 39 Dileri bakan : 42 Hkmeti : 40 istihbarat tekilat : 39 igali : 41 sahilleri : 3 'daki cunta ynetimi : 39, 42 l subaylar : 39, 41 llar : 28, 30, 40, 44 Yusuf Aa bin Perviz Bey Vakf : 206 Yusuf Aa ibn-i Zam Mustafa Aa ibn-i dier Yusuf Aa Vakf : 258 Yusuf Ziya ibn-i Hac Halil Efendi Vakf : 302 Yksek Anayasa Mahkemesi : 34 Yksek Kilise Meclisi : 39 yksek komiser : 28 lik makam : 30 Yksek Meclis : 83, 84 Yksekretim kurumlar vakflar : 73

216

zabt defterleri : 89 Zabit kona, Leymason : 236 Zara-i Atik : 58 Zara-i Cedd : 59 Zaharka, Hrsofi : 127, 151 Zhide Hanm ibnet-i Hseyin Efendi Vakf : 277 Zam Hseyin Aa bin Kse Kethuda Hac Mustafa Aa Vakf : 245 Zakaci, Piskopi : 108, 163, 193 zemet : 51 Zemet bkz. Leonarisso Zehra Hanm ibnet-i Biber Hseyin Vakf : 297 Zehra Hanm ibnet-i Hac Mehmed Aa Vakf : 285 Zehra Hanm ibnet-i Hac Mustafa Vakf : 285 Zehra Hanm ibnet-i Nazl Mehmed Aa ibn-i Ali Vakf : 285, 292 Zehra Hanm ibnet-i Nuhzde brahim Efendi Vakf : 296 Zehra Hanm ibnet-i mer bin Hseyin Vakf : 283 Zehra Hanm ibnet-i mer Vakf : 281 Zehra Hanm Molla Salih Vakf : 300 Zehra Mehmed Emin Hanm Vakf : 317 Zekiye Hac smail Vakf : 314 Zeliha Hanm ibnet-i Molla Yusuf Vakf : 276 Zenciye lime bint-i Abdullah Vakf : 229 Zenciye Zeynep bint-i Ali Vakf : 278 Zepe, mezr, Leymason : 203 Zeynelabidin M., Lefkoa : 205 Zeytinliboaz mevkii, Grne, Magosa : 299 zeytinlik : 51 Ziba Hanm ibnet-i Hac Mevld Efendi Vakf : 278, 342 Ziba Kadn ibn-i Hac Mustafa Vakf : 269 Zihne : 59 Zinona (?), Gilan : 109 Zitovi : 59 Ziy Efendi, Hac, Hfz, Kbrs Mfts : 28

217

Zopi, Leymason : 107, 185 Zoro bkz. Doro zulm : 37 Zleyha Kadn Vakf : 289 Zlkadriye eyleti : 17, 18 Zrih : 31 Anlamas : 31, 32

218