naat Mhendisi Yasin ENGN THBB Teknik Ofis

AKILLI BNALAR
Giri nsanolu yaratlndan gnmze dek hep en iyisini aramaktadr. Ve kendinden nceki bilgi mirasn katlayarak gnmze kadar da bunu hep baarmtr. yle seviyelere gelmitir ki insansz uan uaklar, kusursuz retim yapan robotlar, dnya satran ampiyonunu yenebilecek bilgisayar sistemleri ve kendi kendini ynetecek binalar yapmtr. Betondan, metalden ve camdan oluan binalara akl kazandrmtr. Tarihte ses yaltml, s yaltml, akustik zellikli, gnei belli alarla alan ve deprem sonras hasar bilgisi veren binalarn varl bilinmektedir. Selimiye Camisinde gnmz bilim adamlarn artan akustik sistem, Msr piramitlerinde len kiinin adna yaplan odaya doduu ve tahta kt gnler ylda 2 kez gne girmesi, Bursa Ulu Cami ve baz dier eski camilerde oynak mermer stunlarn deprem sonras binann dengesinin bozulup bozulmadn gstermesi yzyllar nceki insan aklnn yaplarda ki gzel yansmalardr. Peki gnmzde yaplan baz binalara akll diyoruz ve hangi bina daha akll? Bu yazda bu soruya cevap arayacaz. Akll Binalar Bir binaya akll bina (smart buildings veya intelligent buildings) derken binann sahip olduu otomasyon sistemleri (s-iletiim-gvenlik vb.) ncelikle akla gelir. Ancak bu konsepte binada kullanlan malzemelerin mhendislik zellikleri (smart materials) ve binann statik ve dinamik yapsn (depreme ykne kar diren) da dahil etmek zorundayz. A.) Akll Bina Sistemleri 1. Enerji verimlilii sistemleri: Akll binada, istenilen ilerin, proseslerin yerine getirilmesi iin enerjinin en dk seviyede kullanlmas istenir. Akll bir bina servis mr boyunca en ekonomik ekilde hizmet vermelidir. Bunun salanmas iin bir ok sistem organize bir ekilde kullanlr: Bina otomasyon sistemi Enerji ynetimi sistemi Enerji kontrol sistemi Merkezi kontrol ve izleme sistemi

rnek olarak, stma sistemleri hava scaklna gre ayarlanr ve optimum seviyede olmalar salanr. Aydnlatma sistemleri gn iinde farkl derecelerde kullanlabilir. Asansrler daha ok kullanlan katlara dier katlara uramadan kabilir. Yazn havalandrma sistemleri hava scaklna gre otomatik olarak derecelendirilir. Daha 1

ekonomik iletiim sistemleri iin gerekli alt yap bulunur. Bina ierisinde ki havann temizlenmesi iin havalandrma ve filtre eden sistemler havann temizliine ve tazeliine gre alrlar. Bir binada en nemli enerji sarfiyat kalemlerinden birisi aydnlatmadr. Ekonomik aydnlatma yollarndan biri gn ndan en fazla ekilde faydalanmaktr. Gne enerjisinden bir baka faydalanma ekli ise gne enerjisini (solar enerji) depolamak ve oluan s enerjsi ile bina ierisindeki scak su ihtiyacn karlayabilmektir.

Resim 1: Gne nda maksimum ekilde faydalanma (Ekolojik Bina-Frankfurt)

Resim 2: Solar enerjiden faydalanma (Mesken bina Freiburg)

2. Gvenlik sistemleri: zellikle yangn gibi tehlikeli durumlarda akll binalarda yangn bymeden engellemesi ve insanlarn rahata tahliyesine imkan vermesi beklenir. Ayrca, binalara giri ve kta gerekli gvenlik nlemleri de bulunmaldr. En az insan gc ile gvenlik Kart kontrol sistemleri Kii tanma sistemleri (parmak izi-ses-iris tarama) Duman alglama sistemleri Kartsz girilerde alarm Asansr ve kaplarda tehlike annda devreye girecek sistemler UPS (G Kayna: elektrik kesilmelerinde devreye giren sistem)

3. letiim-haberleme sistemleri: En az maliyetle i ve d iletiimde en iyi sistemler kullanlmaldr. PBX telefon sistemi Vidyotext Kablosuz iletiim sistemi Elektonik mail Telekonferans sistemi

4. yeri otomasyonu: yerinde, alma ortamndan ve sisteminde en yksek performans alnmas beklenir. Bunun iin gerekli baz sistemler: Merkezi bilgi paylam servisi Yedekleme sistemi Bilgisayar destek sistemi Bilgi servisleri

Akll bir binada tm bu sistemler tek bir ana sistemde toplanr ve idare edilir. B.) Akll Bina ve Depreme Dayankllk Bir binadan ne beklenir? 1.) 2.) 3.) 4.) 5.) 6.) Salamlk Gvenlik Uzun zaman servis vermesi Konfor Verimlilik Ekonomi

zellikle esneme kapasitesi fazla olan yksek katl binalarda ve uzun kprlerde byk deplasmanlar olutuundan depreme kar diren ok nemli bir husustur ve zel nlemler gerektirmektedir. Deprem, iddetli rzgar gibi d etkiler ya da yangn ve korozyon gibi i etkiler sonucu beklenilenden fazla gerilmeye ya da kimyasal, sl ve radyoaktif tehditlere maruz kalan yaplarda bina ierisindeki uyarclarn girdileri ana kontrol merkezine gnderip buradan da tepki oluturulmas (daha nce hazrlanm algoritmalara gre) akll binalarn en nemli zelliidir. Deprem esnasnda sensrler vastas ile alnan kuvvet, hz, ivme gibi bilgiler(input) toplanarak deprem ykn azaltacak tepkiler(output) oluturulur. Akll Bina emas:

A:Uyumsal Yaplar B:Duyumsal Yaplar C: Kontroll Yaplar D:Aktif Yaplar E:Akll Yaplar

ekil 1: Akll Bina emas

Uyumsal Yaplar: Kontroll bir ekilde sistemdeki deimelere adapte olabilir. Duyumsal Yaplar: Sensrler yardm ile sistem performans izlenebilir.

Kontroll Yaplar: Duyumsal ve uyumsal yap zelliklerini tar. Aktif Yaplar: Darda bir g kayna bulunur. Deprem, rzgar ve benzeri d etkiler sonucu oluan yklere kar kontroll bir ekilde ayarlanabilir, gelitirilebilir tepki veren elemanlara sahiptir. Akll Yaplar: Yukardaki tm zelliklerin btndr. nsan yaps ile karlatrrsak; duyumsal yap zellikleri insandaki duyu sistemine, uyumsal yap zellikleri refleks sistemine, kontroll yap zellikleri kontroll olarak tepki verebilmesine, aktif yaplar tepkisini duruma kar ayarlayp gelitirebilmesine benzemektedir. Akll Bina Elemanlar: A.) Sensrler: Yapda oluan uyarnn derecisini basn, ekil deitirme, s, elektrik, manyetik, kimyasal ve radyoaktif deerlerle len ve ileten elemanlardr. Bina iinde kritik blgelerde olurlar. B.) Tepki Elemanlar: Sensrleden gelen analog sinyaller kontrol merkezine ular ve burada analiz edilirler. Kontrol merkezi ise gerekli kar tepki iin tepki elemanlarn kuvvet, tork ve ivme gibi formlarda tepki retmesi iin uyarr. Binada kullanlacak snmleyici ktleler binann bykl ile doru orantda byk ve ok sayda olurlar. Dinamik etikiler kar 3 eit snmleyici sistem vardr:

Pasif: Kontrolsz bir snmleyicidir. almas iin herhangi bir g kayna gerektirmez. Basit ve ucuzdurlar. Deiimlere adapte edilemezler ve bu nedenle n grlen girdi ve ktlar iin gerekli bina zellikleri ok iyi ekilde tasarlanmaldr. Sismik enerjiyi kendi ilerinde snmlerler. Aktif: Sensrler(zemin veya yapnn iinde) ve tepki elemanlar(actuator) vardr. Aktif snmleyiciler yapda grlen bir itmeye kar kuvvet retirler. Tamamen kontrol edilebilirler ve byk g gerektirirler. Belli performans artlarn salayacak ekilde deprem srasnda deprem girdilerini srekli deerlendirip, gerekli direnci gsterirler. Belli algoritmalara gre tepki verirler. Aktif- Pasif(Yar-aktif): Aktif ve pasif snmleyici sistemlerin zelliklerin birlemesidir. Binada oluan harekete kar kontroll bir direnle kar koyar ve kuvvetin etkisini azaltrlar. Tamamen kontrol edilebilirler ve daha az g gerektirirler. Sismik hareket esnasnda ana g kaynaklar zarar grsede dahili pilleri gerekli enerjiyi salar. Dk enerji ihtiyalar ve yksek peformanslarndan dolay daha ok kullanlrlar. Byk bir ksm elektrik veya manyetik alana hassasiyeti olan svlar ierir.

Akll Bina Elemanlarnda Kullanlan Malzemeler: 1.) MR Svs (MagnetoRheological Fluid) : MR svs manyetik kuvvet etkisi sonucu sv fazdan kat faza milisaniyeler ierisinde geebilen ve manyetik kuvvetin kalkmas durumunda ise tekrar sv faza geebilen zel bir kimyasaldr.

Deprem esnasnda deprem kuvvetinden tr oluan hareket binay ve iinde MR svs olan pistonlar hareket ettirir. Piston iindeki hareket manyetik alan oluturur ve sv fazda olan madde katlar. Harekete kar snmleyici (enerji yutucu) olan MR svs ieren pistonlar depremden dolay oluan kuvvete ters ynde diren uygulayarak deprem ykn azaltr ve binann daha fazla deplasmana uramasn engeller. Kuvvet kalktnda ise bir yana doru salnm olan binann dengeye gelmesi iin kat madde sv hale geer. Bu eit snmleyicilerin kullanlmas sonucu binalarda ve kprlerde sismik aktivitelere kar kontroll bir ekilde tepki verilmi olur.

Resim 3-4: Gri renkte ya kvamnda ve sudan 3 kat youn olan MR svs birinci resimde sv fazda iken mknatslanma sonucu ikinci resimde grld gibi katlamtr.

MR svsnn iinde:

%20 - % 40 orannda 3 5 mikrometre apnda demir paracklar, Hidrokarbon ya Demir paracklarnn yzmesini, svnn kayganlnn salanmasn, viskositinenin gelimesini ve anmann engellenmesini salayan ierii sr olan katk malzemesi vardr.

Soru: MR svs nasl milisaniyeler iinde katlayor? Cevap: Bunu iinde buluna karbonil demir paracklar salyor. Manyetik alan sonucu demir paracklar adeta biribirlerine kitleniyor (polarize olurlar) ve sv madde kat bir hal alyor(viskoplastik). Manyetik alan ne kadar kuvvetli ise de kat fazdaki maddenin sertlii o kadar artmaktadr. MR svl snmleyiciler, genelde geni snmleyici pistonlarda ve binann genelinde ok sayda kullanlr. Gkdelenler ve ok uzun kprler zellikle deprem ve iddetli rzgar sonucu rezonansa urayabilir. Bu nedenle rezonans dalgalarn engellemek ve snmlemek iin byk snmleyiciler kullanlr. MR svl snmleyiciler aktif-pasif snmleyici grubuna girerler ve kuvvete ve oluan manyetik alana kar snmleme kabiliyetleri deimektedir. Byk bir g kaynana ihtiyalar yoktur.

Resim 5 : 1 metre uzunluunda ve 250 kg rlnda bir damper. 200 kN kuvvetlik bir diren uyguluyor.

MR svl damperin almas: Pistonun iinde 3 blgede elektromanyetik bobinler vardr ve her pistonda yaklak 5 litre MR svs bulunur.Deprem esnasnda bina iindeki sensrler ana bilgisayara sinyal yollar ve snmleyicilere bu elektriksel olarak iletilir. Elektriksel ileti bobinleri manyatize ederek pistondaki MR svsnn kat faza gemesini salar. Bir saniyede binlerce kez MR svs sv fazdan kat faza geer ve bu maddenin ok snmasna neden olur. Snmleyici iinde bulunan sl genleme akmlatr svnn genlemesine kontroll olarak izin verir ve ar basn olumasn engeller. 2.) ekil Hafzal Alamlar(Shape Memory Alloy SMA): Yksek scaklkta ki metal souduka plastik deformasyona urar ve eski scaklna dndnde eski eklini alr. Nitinol bu zellikte bir metaldir. 3.) Piezoelektrik Sensrler: Elektriksel tepkiyi ileterek kuvvet olumasn salarlar. Kristal ve seramik malzemeler idealdir, ancak krlgan olduklarndan daha ok PVDF gibi polimerler kullanlrlar.

Resim 6: Piezoelektrik Sensr

4.) Optik Fiber Sensrler: 2 boyutlu dinamik yer deitirmeyi lerler. Refraktometrik olmas ve ok hzl sinyal tamalar avantajlar yanlardr. Daha ok

ekil 2: Optik Fiber sensrler binann bir ok yerinde kullanlabilir.

Akll Binalarda Kapal Kontrol Sistemi:

kt(Output) Tepki Arac Kontrol Kuvveti Sistem Sensr

Kontrol Sinyali

Dijital Kontrol nitesi

ekil 3: Kapal Devre Kontroll Sistem emas

Tepki Elemanlar: 1.) Aktif Ktle Snmleyiciler( TMD: tuned damping mass): Binann st katlarna ek ktleler koyulup binann snmleme etkisinin artmas salanr. Aktif olarak tepki veren elemanlardr ve bu nedenle byk g kayna gerektirirler. Yksek katl bir ok elik binada bu uygulama bulunur. Burada ama ktlenin artrlarak deprem 7

ivmesi ile oluan kuvvetin azaltlmas ve sonuta daha kk deplasmanlarn meydana gelmesidir. Deprem esnasnda sensrlerce tespit edilen deprem yk ve dier bilgiler sonucu srtnmesi az olan yzeyde bulunan ek snmleyici ktleye kontroll yk uygulanr. Bu sayede deprem ykne kar bir yk ile binann depreme kar korunmas salanr. AKSler hidrolik ve yayl sistem elemanlarndan oluur.

Yay

Snmleyici Ek Ktle

ekil 4: AKS Mekanik Modeli

Resim 7: Dnyann en yksek binas olan (508 m)Taipei 101in 80. katnda bulunan 730 tonluk snmleyici ktle

Resim 8: AKSnin ilk kullanld bina: Kyobashi Seiwa Binas-Japonya

Resim 9 : AKS - Kyobashi Seiwa Binas

Bina zellikleri: 33 m yksekliine (11 kat) olan bina yapsal olarak ok narindir. 4 metre eninde ve 12 metre geniliindedir. elik yap olan binada kutu kesitler ve H-profil kesitler kullanlmtr. Binann st katna aktif ktle snmleyicisi yerletirilmitir. Bunun amac yatay deprem ykn azaltmak ve binann peryodunu artrmaktr. Binann zemin katna, orta katlara ve atya sismik hareket alglayan sensrler yerletirilmitir. Ana kontrol bilgisayar her sinyali analiz edip tepki emri verir. Tepkisel aralar emri kontrol eder ve deprem kuvvetinin tersi ynne ktleyi tar. Burada kullanlan tepkisel aralar hidrolik sistemle almaktadr. Bir aki ve 2 adet pompadan meydana gelmitir. Kk pompa devaml olarak dk seviyede basn uygulayabilmektedir. Byk pompa ise deprem meydana geldiinde daha byk basn uygulamaktadr. Tepki aralar her iki eksene doru 2 adet elik kablolara asl olan ktleyi harekete geirebilmektedir. Tepkiye cevap 0.01 saniye gecikme ile gerekleir. AKS kullanlan sistemlerde grlecek en byk sorun; deprem esnasnda gerekli direncin srekliliini salayacak enerji kaynaklarnn gvenlii ve alabilirliidir. Bu nedenle ok gvenli bir ekilde enerji kayna gerekmektedir ve bu genelde yapnn iinde deil dnda olur. Yinede elektronik sistemlerin gvenliini deprem esnasnda koruyabilmek olduka gtr. Ayrca bina iindeki sensrler ve tepki elamanlar peryodik olarak kontrol edilmeli ve gerekli bakm yaplmaldr. AKS elemanlar daha ok elik yaplarda kullanlr. Bunun en byk nedeni elik yaplarn daha snek olmalar ve elastik deformasyon limitlerinin yksek olmasdr. Ancak betonarme binalar daha rijittir ve daha az deformasyona urarlar. Deprem esnasnda oluacak ykler nedeniyle tayamayaca yklerden tr inelastik davran gsterebilir. Bu nedenle gerekli tepki elemanlar elastik deformasyona gre deil inelastik davrana gre diren gsterecek ekilde modellenir. Ayrca betonarme binalar daha ar olduundan sabit arlkta ayr bir yk getirecektir. 2.) Visko-Elastik Snmleyiciler: naat sektrnden nce uak teknolojisinde kullanlan V-E malzemeler ilk kez 11 Eyll saldrlarnda yklan Dnya Ticaret Merkezi Kulelerinde kullanld(1969). Yaklak olarak 10.000 adet V-E snmleyici elik levhalar ve elamanlar arasna monte edilmitir. V-E snmleyiciler, visko-elastik tabakalrn kayma deformasyonlar ile enerjiyi snmlemektedir.

Resim 10: V-E snmleyici modeli

3.)Sismik zolasyon: Sismik izlasyon sistemleri binann temeli ile st yaps arasna konulan zel izolatrler araclyla binann zeminden ayrlmasn salayan sistemlerdir. nce elik levhalar arasna volkanize kauuk-kurun elemanlarn kat kat yerletirilmesi ile oluur. Sismik zolasyon sistemlerinin uygulanmas ile ulalmak istenen hedefler : Yapnn doal periyodunu uzatmak ve bylelikle deprem hareketi srasnda yapy etkileyecek titreimleri izole etmek Yaplarda sismik izolasyon sistemlerinin uygulanmas ile birlikte, deprem srasnda meydana gelen kat ivmeleri ve greli kat telemelerini snrlandrarak, en byk yer deitirmenin temel seviyesinde olumasn ve styapnn adeta rijit bir cisim gibi hareket etmesini salamak, Binada olas bir fiziksel hasar nlemenin tesinde, iinde yaayan insanlar ve kullanlan eyalarn da bu doal afetten etkilenmemelerini ve her tr eyann deprem sonrasnda da kullanlr kalmalarn salamaktr.

Sismik zolasyon Sistemlerinde drt farkl sismik izolatr tipi tek bana ya da farkl kombinasyonlarla kullanlmaktadr. Bunlar sras ile kurun ekirdekli izolatrler (LRI), kayar plakal doal kauuk izolatrler (SLR), apraz dorusal hareket sistemi (CLB) ve elik bilyal izolatrlerdir (SBB).

Resim11: Sismik yaltlm bina(soldaki) ve normal bina(sadaki)

10

Resim 12: Betonarme temelde kurun ekirdekli izolatr

Resim 13: elik kolon altnda kurun ekirdekli izolatr

Atatrk Havaliman D hatlar Terminali'nin ats ile kolonlar arasnda 180 adet sismik izolatr monte edilmitir. zolatrler sayesinde, 186 bin metrekarelik binann elik bilye ve yataklar zerine oturtulmasndan dolay depremin iddetinin srtnme kuvvetiyle snmlendirilmesi salanmtr.

Resim 14: Atatrk Havaliman D hatlar Terminali'nin at ve kolonlar arasndaki izolatrler

Ayrca, 12 Kasm 1999da meydana gelen 7,2 byklndeki Dzce depreminde fay hattnn ok yaknndan gemesi sebebiyle zarar gren viyadklere 3er metre apnda 6ar ton arlnda 500 tane izolatr monte edildi. Yaklak deeri 15 milyon dolar bulacak sismik izolatr takviyesi, viyadklerin bundan sonra yaayaca depremlerde sfr derecede etkilenmesini salayacak.

11

Trkiyede ki baz akll binalar: 1.) Polat Tower Residence: Bu akll binada, depremi 8 saniye nceden alglayp tm nlemleri alan deprem sensrleri, ime suyu kalitesinde su salayan artma sistemleri, konut sahiplerini 150 metreden alglayan gvenlik otomasyonu ve tehlike annda dmeyen paratl asansrler gibi birok zellik bulunmaktadr. nternet araclyla eve geli tarihi izlenebilmekte ve evin kontrol dzeni istenilen ekilde ayarlanabilmektedir. Binann doalgaz sistemi de gvenlik nedeniyle 34. katta bulunmaktadr ve deprem annda alt katta doalgaz kilitlenmektedir. 31 bin 500 noktasndan kontrol edilebilen bina dnyann en akll 4 binasndan biri, konut olarak da dnyann en akll konut binasdr. 2.) Tekfen Tower Tekfen Tower direksiz 118 metre yksekliindedir. 33,000 m2 ofis alanna sahip olan bina, Ekim 2003'de hizmete almtr. Binada uluslararas standartlarn en st derecelerinde yer alan stma, soutma sistemi olan VAV (Fan Powered Rehcat) kullanlmtr. Bu sistem hava kalitesini maksimuma karmaktadr. 24 saat metal detektrl ve x-ray tarama kullanlan gvenlik hizmeti, kapal devre kamera sistemleriyle beraber, proximity kartl gei sistemi ile giri ve klar bilgisayara kaytl olarak kontrol edilmektedir. Binada toplamda kullanlacak 8000 kVA'lik elektrik enerjisi ve herhangi bir kesintide devreye girecek olan 4200 kVA'lk jeneratr gc bulunmaktadr. Is ve duman detektrleri, sprinkler, yangn dolaplar ve basnlandrlm yangn merdiveniyle kullanclarn can ve mal gvenlii en st dzeyde salanmaktadr. Teknik donatlarn en nemlilerinden biri olan telekomnikasyon altyaps da zellikle zerinde durulmu ve titizlikle detaylandrlmtr. Binada her kat bana 50 telefon hatt ayrlmtr. Telekomnikasyon asndan gnmzn en yksek standardn oluturan fiber optik balant sistemi binada yer alacak olan dier nemli bir zelliktir.

12

Kaynaklar: 1.)http://www.coggan.com/aboutintelligentbuildings.html#article 2.)http://www.polattower.com 3.) http://www.imo.org.tr/Yayinlar/tg/tg126/m-saatcioglu.htm 4.)A.nal,A.Ersin;TMH Say 435-2005/1

13