KYOTO PROTOKOL VE TRKYENN PROTOKOL KARISINDA DURUMU

Sibel Berrin Gl, Teknik Uzman. Eti Maden letmeleri G.M. Pazarlama ve Sat Dairesi Bakanl PAG Mdrl

GR IPCC verilerine gre son yzylda yeryz scakl ortalama 0,6C artmtr (IPCC 2001a). Dnya Meteoroloji rgt verilerine gre ise son 150 yln en scak 2 yl 1998 ve 2002 olmutur (WMO, 2002). 1990-2100 yllar arasnda yeryzeyi ssnn ortalama olarak 1.4-5.8 C arasnda art gsterecei ngrlmektedir (IPCC, 2001a). Bilim adamlar 90larn sonundaki El-Nino felaketine ve 2002de Avrupada meydana gelen byk sel felaketine bu iklim deiikliinin sebep olduunu iddia etmektedir (EEA, 2003). Bu iklim deiiklii sonucu, nmzdeki yllarda dnyann baz blgelerinde ar kuraklklar olurken dier blgelerde ise sel felaketlerinin meydana gelecei ileri srlmektedir. klim deiiklii sonucunda ortaya kacak olan kasrgalar, seller veya ar kuraklklar gibi felaketler ayn zamanda hem biyoeitlilii hem de hayvan trlerinin geleceini tehdit etmektedir. Son yzylda ciddi art gsteren kresel snma ve buna bal felaketlerin en nemli nedeni, sanayilemeyle birlikte insanolunun faaliyetleri sonucu ortaya kan sera-gazlarnn (GHG) atmosfer iindeki emisyon oranlarnn ok nemli miktarda artmasdr. klim deiikliine sebep olan balca 6 adet sera-gaz bulunmaktadr. Bunlar CO2, CH4 (metan), N2O (azot oksit), HFC (hidrofloro-karbon), PFC (Per-floro-karbon), SF6 (kkrt hekza florit)dir. Bunlarn iinde en nemlisi toplam sera-gaz miktar iindeki %82lik pay ile CO2 gazdr. CO2 gaz emisyonuna byk oranda sanayinin ve ekonominin her sektrnde kullanlan fosil yaktlarn (petrol, doal gaz ve kmr) kullanm sebep olmaktadr. Bu nedenle enerji politikalar sera-gaz emisyonlarn dorudan etkilemektedir. klim Deiikliine kar atlan admlar Dnya genelinde evre bilincinin ortaya kmas ve evresel bozulmann canl yaam zerinde ciddi tehditler oluturmaya baladnn anlalmasyla birlikte, uluslararas alanda baz admlar atlmaya balanmtr. Bu srete atlan ilk adm 1988 ylnda BM evre Program ve Dnya Meteoroloji rgtnn desteiyle kurulan IPCCnin (Hkmetler aras klim Deiiklii Paneli) oluturulmasdr. Panelin amac insan kaynakl iklim deiiklii riskinin anlalmas konusuna ilikin bilimsel, teknik ve sosyo-ekonomik verilerin deerlendirilmesidir. IPCC, 1990, 1996 ve 2001 yllarnda geni kapsaml deerlendirme raporlar yaymlamtr. Raporlar dnda zel almalar da mevcuttur. IPCCnin almalar uluslararas politika ve iklim deiiklii hakkndaki mzakerelerde rehber olarak kullanlmaktadr.

Kresel snmann gelecekte ok ciddi sonular douracann ve bu snmann byk lde insanolunun kendi faaliyetleri sonucu olutuunun anlalmas zerine hkmetler acil nlemler alnmas konusunda harekete geme ihtiyac hissetmitir. Bu balamda BM himayesi altnda uluslararas grmeler balam ve 1992 ylnda Rio Zirvesi gerekletirilmitir. Haziran 1992de Rio de Janeiroda gerekleen BM evre ve Kalknma Konferansnda UNFCCC (Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi = BMDS) imzaya almtr. 50 lkenin imzasn mteakip, Mart 1994te yrrle giren Rio Szlemesi, ortak fakat farkllatrlm sorumluluk ilkesini benimseyerek, ulusal ve blgesel farkllklar hesaba katarak, tm taraflara insan kaynakl sera-gaz emisyonlarnn azaltlmas iin ortak ykmllkler getirmitir (Ulueren, 2001). Birlemi Milletler klim Deiiklii evre Szlemesinin iki eki bulunmaktadr. Ek Ide yer alan lkelerin temel sorumluluu, kresel snmay nlemek amacyla sera-gaz emisyonlarn azaltc politikalar uygulamak ve 2000 ylna kadar toplam sera-gaz emisyonlarn 1990 seviyelerine indirmektir. Ek IIde yer alan lkeler ise Ek Ide yer alan ykmllklere ilave olarak Eklerde yer almayan gelimekte olan lkelere, iklim deiikliinin nlenmesi konusunda mali ve teknolojik destek salamakla ykmldrler. UNFCCC tarafndan alnan karar gerei yukarda belirttiimiz hedeflerin gerekletirilmesi, gelitirilmesi ve gzetilmesi amacyla, her yl tm taraflarn sz sahibi olduu Taraflar Konferans COP dzenlenmesi kararlatrlmtr. Kyoto Protokol Bu konferanslarn III.s Kyoto Protokol olarak anlmaktadr. Bu konferans 1997 ylnda Japonyann Kyoto ehrinde dzenlenmi ve daha detayl bir ekilde iklim deiikliine yol aan sera-gaz emisyonlarnn azaltlmasna ynelik ykmllkler ve uygulanabilecek mekanizmalar belirtilmitir. Kyoto Protokolnde ngrlen nemli hususlardan biri Ek Ie dahil olan lkelerin sera-gaz emisyonlarn 2008-2012 bte dneminde 1990 seviyesinin %5 altna indirmeleridir. Belirtilen bu hedef, BMDS kapsamnda iklim deiikliini nlemeye ynelik atlan ilk esasl adm olarak grlmektedir. Kyoto Protokolne gre bu hedefe ularken baz lke veya bloklarn emisyon indirgeme hedefleri farkllk gstermektedir. Mesela, AB iin ortalama olarak %8, ABD iin %7, Japonya iin %6 ve Rusya iin %0 hedefleri belirlenmitir. Protokolde belirlenen dier bir nemli husus ise EK I lkelerinin sera-gaz emisyon oranlarn azaltmak iin uygulayacaklar ulusal politikalar haricinde, ek olarak Kyoto Mekanizmalar olarak bilinen mekanizmay uygulayarak belirlenen hedeflere ulaabilecek olmalardr1.

Drdnc bir mekanizma olarak Yk Paylam (Burden Sharing) gsterilebilmektedir.

Kyoto Mekanizmalar 1. Ortak Yrtme Mekanizmas (Joint Implementation): Protokoln 6.maddesinde dzenlenmitir. Bu mekanizmaya gre emisyon hedefi belirlemi bir lke, emisyon hedefi belirlemi dier bir lkede, emisyon azaltc projelere yatrm yaparsa emisyon azaltma kredisi (emission reduction unit ) kazanr ve kazanlan bu krediler toplam hedeften dlr. 2. Temiz Kalknma Mekanizmas (Clean Development Mechanism): Protokoln 12.maddesinde dzenlenmitir. Bu mekanizmaya gre emisyon hedefi belirlemi bir lke, emisyon hedefi belirlememi az gelimi bir lke ile ibirliine giderek, o lkede sera-gaz emisyonlarn azaltmaya ynelik projeler yaparsa sertifikalandrlm emisyon azaltma kredisi (certified emisson reductions) kazanr ve bu krediler toplam hedeften dlr. 3. Emisyon Ticareti (Emission Trading): Protokoln 17.maddesinde dzenlenmitir. Bu mekanizmaya gre emisyon hedefi belirlemi lkelerin taahht ettikleri hedef indirimi tutturmak iin, ilave olarak kendi aralarnda emisyon ticareti yapabilmelerine imkan tannmaktadr. Sz konusu madde uyarnca, sera-gaz emisyonunu belirlenen hedeften daha fazla miktarda azaltan bir Ek I lkesi, gerekletirmi olduu sz konusu bu ek indirimi, baka bir taraf lkeye satabilmektedir. Son yllarda lkelerin CO2 emisyonlarna bakldnda emisyon ticareti bakmndan en byk alclar ABD (eer protokol imzalarsa), Japonya ve baz AB lkeleri, en nemli satclar ise Rusya (2004 sonunda anlamay imzalamtr), Ukrayna ve baz Dou Avrupa lkeleri olacaktr. Rusyann 2004 yl sonunda (ABnin pazarlklar sonucunda) Kyoto Protokoln imzalamas ile gerekli olan %55lik oran tutturulmu2 ve anlama 2005 yl ubat aynda yrrle girmitir. Emisyon Ticareti Mekanizmas sonucu uluslararas piyasada 10 milyarlarca dolara ulaan yeni bir iktisadi ara ortaya kacaktr. Bu tutar ABDnin Kyoto Protokolne imza atp atmamasna gre byk deiiklik arz etmektedir. ABDnin protokole dahil olmas durumunda ton bana emisyon ticaretinin 100$ ve zeri olabilecei tahmin edilmektedir (Zhang, 2000; EEA, 2003). u ana kadar Kyoto Protokoln 1990 emisyonlarnn %61.6sndan sorumlu 156 lke imzalam bulunmaktadr (www.unfccc.int). CO2 Emisyonlar likileri ve Ekonomik Gelime

bir iliki olduu grlmektedir (ekil 1). Kii bana CO2 emisyon miktarlar, GSMHlar kii bana 5.000$n zerinde olan lkelerde zaman iinde hzla artm olup kii bana GSMHs 25.000$ olan baz gelimi lkelerde ise bu miktarlar ya gelimi lkeler seviyesinin ok altnda kalm ya da sanayi sistemi ken Dou Bloku lkelerinde olduu gibi hzl bir d gstermitir (Zanbak, 2005).
ekil1. Annex I lkelerinin 1990-2002 dnemindeki ekonomik gelimeleri ve kii bana CO2 emisyon miktar ilikisi
Kaynak: http://geodata.grid.unep.ch

Konuya kresel corafi dzeyde bakldnda kii bana CO2 emisyonlar ile ekonomik gelimilik dzeyi arasndaki iliki daha da ak olarak grlmekte ve kuzey-gney olarak tanmlanan gelimi/gelimekte olan lkelerin son 45 yl iindeki ekonomik gelime grafiinde kii bana CO2 emisyon miktarnn dnya toplumlarnn ekonomik gelimilik dzeylerini belirten bir gsterge nitelii tad anlalmaktadr. ekil 2 de grlecei zere kii bana GSMHnn 10.000$ dzeyine (Mesela Portekiz) kabilmesi iin kii bana CO2 emisyon miktarnn en aznda 5 ton/kii seviyesine ulamas gerekmektedir. Bu durum, srdrlebilir kalknmann kavramsal boyutlarndan ikisi olan Ekonomi ve evre konularnn birbirleri ile ters ilikili olduunu gstermesi asndan ilgintir.
ekil 2. Son 45 yllk srete lke gruplarnn ekonomik gelimeleri ile kii bana CO2 emisyon miktar ilikisi (oklar artan tarih ynn gstermektedir).
Kaynak: http://geodata.grid.unep.ch

BMDS kapsamnda derlenen, son 45 yllk veriler incelendiinde zellikle gelimi ve gelimekte olan lkelerin kii bana CO2 emisyon miktarlar ile GSMH deerleri arasnda dorudan
2 Kyoto Protokolnn uluslararas geerlilik kazanmas iin, 1990 ylndaki toplam CO2 emisyonunun en az %55inden sorumlu ve Ek Ide yer alan lkelerin de iinde bulunduu en az 55 lkenin imzalamas art ngrlmtr.

ekil 3de verilen diagram ise son 20 yl iinde dnya toplumlarnn ekonomik gelimeleri srecinde kii bana CO2 emisyon miktarlarnn deiim araln gstermektedir. Anlalaca zere lkelerin ekonomik gelimesi kii bana artan enerji kullanm (CO2 emisyonlar) ile salanabilmitir. gelecekte CO2 emisyonu yaymayan yeterli enerji teknolojilerinin gelitirilmemesi halinde gelimekte olan lkelerin CO2 emisyon miktarlarnn tahmini iin bir ablon olarak da kullanlabilir.
ekil 3. Ekonomik Gelime ile kii bana CO2 emisyon miktarlar.
Kaynak: http://geodata.grid.unep.ch

gre hesaplanan deerlere gre Trkiyenin 1990 yl sera-gaz emisyonu toplam CO2 edeeri olarak 200,7 milyon ton iken, 1997 ylnda bu rakam 271,2 milyon ton.a kmtr. Trkiyenin BMDSye taraf olmas durumunda 2008-2012 yllar arasndaki toplam sera-gaz emisyonlarn 1990 ylndaki 200,7 milyon ton civarna ekmesi gerekmektedir.
Tablo 1. 1992-1997 Dneminde Trkiye de Sera-gaz Miktar ve Paylar
Kaynak: DE
SERAGAZLARI Dorudan Seragazlar (Bin Ton) CO2 (%) CH4 (%) N2O (%) Yakt kaynakl Seragazlar (Bin Ton) CO2 (%) CH4 (%) N2O (%) YILLAR 1994 222,51 89 10 1 161,1 2 97,6 1,8 0,6

1992 214,97 88 10 2 156,09 97,3 2,1 0,6

1993

1995 241,81 87 10 3 172,93 97,8 1,5 0,5

1996 262,49 88 10 2 186,35 98 1,5 0,5

1997 271,18 89 9 2 195,5 1 98 1,5 0,5

225,91 88 10 2 162,85 97,5 2,0 0,6

Trkiyenin Kyoto Karsndaki Durumu

Protokol

Sera-gaz oluumunda en nemli etken olan fosil yakt tketimi kaynakl emisyonun %97 gibi ok byk bir oran, CO2 gazndan olumaktadr. Hem orannn ok yksek olmas hem de hesaplanmasnn doru sonular vermesi dolaysyla analizlerde genellikle yakt kaynakl CO2 emisyonlar incelenmektedir. Trkiyenin toplam birincil enerji arz iinde en nemli yeri tutan kmr, petrol ve doalgaz oranlar ile bu fosil yaktlarn neden olduu CO2 emisyon oranlar aadaki tabloda grlmektedir.
Tablo 2 . Trkiyede Toplam Birincil Enerji Arz ve CO2 Emisyonu Karlatrmas
Kaynak: IEA, 2001a, IEA, 2001b 1990 Toplam Toplam Miktar indeki (Mtep) Pay (%) Toplam Birincil Enerji Arz 16,94 39,02 Kmr 23,61 54,39 Petrol 2,86 6,59 Doalgaz CO2 Emisyonu * Kmr 58,94 49,13 Petrol 63,32 46,14 Doalgaz 6,53 4,73 * : Sektrel yaklam datalar kullanlmtr. 1999 Toplam Toplam Miktar indeki (Mtep) Pay (%) 20,07 29,38 10,59 33,43 48,93 17,64

klim deiikliine ynelik olarak hkmetlerin politikalar belirleyerek nlem almas iin hazrlanan ve 1992 ylnda Rioda yaplan BM evre ve Kalknma Konferansnda imzaya sunulan klim Deiiklii ereve Szlemesinde Trkiye OECD yesi olduu iin hem sera-gaz emisyonlarn azaltmada birinci derecede sorumlu olarak Ek I lkeleri grubuna, hem de az gelimi lkelerin emisyonlarnn azaltlmas iin finansal ve teknik destek salayacak Ek II lkeleri grubuna dahil edilmitir. Bunun zerine Trkiye ncelikle scak bakt halde, bu koullar altnda ykmllklerini yerine getiremeyecei gerekesiyle BMDSyi ve Rio Konferansn imzalamam ve sonrasnda da taraf olmamtr. Bunun devamnda 1997 Kyoto Konferansnda Trkiye her iki ekten de kartlmay talep ettiyse de kabul edilmemitir. Bunun zerine Trkiye daha lml bir yol izleyerek Kasm 2000deki Lahey Konferansnda (COP 6) Ek IIden kartlmas kayd ve eski sosyalist lkelere salanan kolaylklardan faydalandrlmas artyla Ek I lkesi olarak BMDSye taraf olabileceini belirtmitir. Lahey Konferansnda alnan karara bal olarak Marakedeki Taraflar Konferansnda (COP 7) ise Trkiyenin Ek IIden kartlmas kabul edilmitir (UNFCCC, 2001). Halihazrda Trkiyenin DSye katlmasna dair kanun tasars TBMMde beklemektedir. Trkiyede Sera-gaz Emisyonlarnn Durumu Trkiyede sera-gazna ynelik ilk envanter 199097 arasnda DE tarafndan yaplmtr. IPCC tarafndan belirlenen basit Tier I Metoduna

77,57 79,30 24,32

44,16 42,36 13,48

Tablodan da grld zere fosil yaktlar arasnda CO2 emisyonu retme asndan en kirli yakt kmr (zellikle linyit) en az kirli yakt ise doalgazdr. Tablo 3teki kii bana den CO2 emisyon oranlar karlatrmasna baktmzda, 1999 ylnda Trkiye iin gerekleen kii bana 2,75 ton CO2 emisyonu rakamnn dnya ortalamas olan 3,83 seviyesinden bile dk olduu grlmektedir. Bunun anlam Trkiyenin kresel snmaya sebep olan CO2 emisyonu retme asndan, kii bana sorumluluunun dier lkelere gre daha az olduudur. BMDS gerei Ek I lkeleri grubuna

dahil edilen Trkiyenin emisyon rakamlar OECD lkeleri ve AB ile karlatrldnda daha da dikkat ekici olmaktadr. OECD ve AB lkelerinin ortalama deerleri Trkiyenin yaklak 3 kat seviyesindedir. Dnyann en byk CO2 emisyonu reticisi olan ABDde ise 1999 ylnda kii bana gerekleen CO2 emisyonu 20,23 ton.dur.
Tablo 3. Fosil Yakt Tketimi Sonucu Oluan CO2 Emisyonu ve Toplam Birincil Enerji Arzna Ynelik Veriler
CO2 / Nfus (ton) 1999 3,83 10,59 8,26 7,57 8,37 20,23 2,75 CO2 Deiimi (%) 1990-1999 8,9 10,3 -0,9 -43,7 -31,8 15,25 32,21 TBEA * Deiimi 1990-1999 12,6 15,9 9,2 -32,1 -21,5 17,9 33,6

atmosferdeki gaz orann sabitlemektir. Bu da ancak gelimi lkelerin CO2 emisyonlarna biran nce son vermesi ile mmkn olabilecektir. Eer bu gerekleirse dnyamz ve insanlk gelecekte daha da artacak olan doal felaketlerden kendisini kurtarabilir gibi grnmektedir. REFERANSLAR 1. Karakaya E, za M., (2003) Trkiye asndan Kyoto Protokolnn Deerlendirilmesi ve Ayrtrma (Decomposition) Yntemi ile CO2 Emisyonu Belirleyicilerinin Analizi, VII. ODT Ekonomi Konferans, 6-9 Eyll 2003. www.econturk.org/Turkiyeekonomisi/odtu_pa per.pdf 2. EEA, (2003). Europes Environment: The Third Report, European Environment Agency, Report No: 10, April, 2003. 3. IEA, 2001a. Energy Balances of OECD Countries, 1971-1999 (2001 Edition), International Energy Agency (IEA), OECD/IEA, Paris. 4. IEA, (2001b). CO2 Emissions From Fuel Cumbustion (2001 Edition) International Energy Agency (IEA), OECD/IEA, Paris. 5. IPCC, 2001a, Houghton, J.T., Y. Ding, D.J. Griggs, M. Noguer, P.J. van der Linden, X. Dai, K. Maskell, and C.A. Johnson (eds.); Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, 881 pp. 6. Ulueren M., (2001). Kresel Isnma BM klim Deiiklii evre Szlemesi ve Kyoto Protokol www.mfa.gov.tr/turkce/grupe/ues3/KureselIsnmaBMIklimveKYOTO.htm 7. UNFCCC (2001). FCCC/SBI/2001/L.8. Decision 7/CP.7, Proposal to Amend the List in Annexes I and II to the Convention by Removing the Name of Turkey, SBI, Fifteenth Session, Marrakesh, 29 October 6 November 2001. www.unfccc.int/resource/docs/2001/sbi/108.p df 8. WMO (2002). WMO Statement on the Global Climate in 2002. World Meteorological Organization Press Release, WMO-No:684. www.wmo.ch/web/Press/Press684.pdf 9. Zanbak C. (2005) Global Seragaz Salmlar ve Ekonomik Gelime likileri, Kimyasal Forum, Kasm 2005. 10. Zhang, F.Q., (2000). Can China Afford to Commit Itself an Emission Cap? An Economic and Political Analysis, Energy economics 22 (2000), 587-614.

Dnya OECD Avrupa Birlii Eski SSCB lkeleri ** AB Aday ya da yeni ye olmu lkeler *** ABD Trkiye * ** ***

: Toplam Birincil Enerji Arz : Trk Cumhuriyetler, Ermenistan, Grcistan, Moldova : Beyaz Rusya, Bulgaristan, ek Cumhuriyeti, Estonya, Hrvatistan, Letonya, Litvanya, Macaristan, Polonya, Romanya, Rusya, Slovakya, Ukrayna

Kyoto Protokol zm Olabilir mi? Bilim adamlarnn yaptklar aratrmalara gre yaanan snmann sebebi doaya bugn salnan CO2 emisyonlarndan kaynaklanmyor. Yaadmz scaklk art veya doal felaketlerin sebebi 1960larda gerekleen karbon kkenli emisyonlardr. Yaadmz son dnemde salnan gazlarn etkisi bundan 10-15 yl sonra grlmeye balayacaktr ve bugnk emisyon oranlar 1960lardakiyle kyaslanamayacak kadar fazladr. BMnin yapt aratrmalara gre atmosferde biriken CO2 emisyonlarnn %80i ulam, snma ve sanayide fosil yakt kullanmndan kaynaklanmaktadr. Eer atmosferdeki gaz oran sabitlenebilirse, kresel snma ile baa klabilecektir. Ancak bu orann sabitlenebilmesi iin ABD, Avustralya, Kanada gibi lkelerin derhal CO2 emisyonlarna son vermesi (yani %5 indirmesi deil, tamamen durdurmas) gerekmektedir. Bu ise mevcut artlarda gerekleecek bir durum deildir. SONU Son yzylda ciddi art gsteren kresel snma ve buna bal felaketlerin en nemli nedeni, sanayilemeyle birlikte insanolunun faaliyetleri sonucu ortaya kan sera-gazlarnn (GHG) atmosfer iindeki emisyon oranlarnn ok nemli miktarda artmasdr. Bu kapsamda BMDSne taraf olan lkeler Kyoto Protokoln oluturmu ve 2012 itibaryla sera-gaz emisyon miktarlarn 1990 seviyelerine ekmeyi taahht etmilerdir. Ne var ki doada yaratlan tahribatn giderilebilmesi iin tek yol temiz enerji kaynaklar ve teknolojilerini kullanmak, dnya apnda byk bir kolektif alma balatmak ve en nemlisi de