AKADEM

MECMUASI

Yl :

Ekim 1981

Say

:4i

TARHTE TAKVMLER

VE

YILBAILAR

Orhan Seyfi

YCETRK

18-20 Eyll 1981 trihinde stanbul'da yaplan Trkiye II, slm limleri Kongresi'nde tebli olarak sunulmutur.

nsan topluluklar trihin ilk devirlerinden itibaren, za man bilebilmek iin bir t a k m dzenler kurmulardr. H e r toplulukta zaman tyin yolunda, ayr ayr hdiseleri balang kabul ederek kurulan bu dzenin adna, takvim denilmektedir. Takvim kelimesinin asl Arapa olup, lgat a n l a m : E riyi dorultma, dzeltme, yoluna koyma, biime sokma, tan zim ve tertib etmedir. Tarif olarak zaman yllara, aylara, haftalara, gnlere, saat ve dakikalara blen, hesap eden cet vellere takvim adn verebiliriz. Takvimin ess trihtir. Trihle ilgili ilimlerde ve hdise lerde byk yeri vardr. Bayramlar, nemli gnler, yl dnm leri dima takvim yardm ile tyin edilir. lk takvimin nerede, ne zaman, kim tarafndan yapld kesin olarak bilinmemektedir. Yalnz her lkede ve eitli zamanlarda ayr ayr takvimler kullanldn gryoruz. Eski Msrllarn, eski Yunanllarn, Romallarn, Smerlerin, in lilerin, Hintlilerin ve Trklerin kendilerine has takvimleri vard. Bunlarn ou esas olarak gne ve ay gibi gkyz cisimlerinin hareketlerine dayanrd. B u n u n yannda bz ilkel topluluklarda nebatlarn iek amas, kularn gelmesi yey
37

TARHTE TAKVMLER VE YILBAILAR

gmesi gibi tab olaylar dikkate alarak tertiplenen takvim lere de rastlanmaktadr. nemli bir olay, takvim hesaplarnda Trih ba olarak ele alnrd. Nitekim eski Msrllarda, Nil nehrinin 17 - 1 8 Ha ziran gecesi tamas, ana ilha sis'in kocas Oziris iin dk t gz yalarnn, o gece yeryzne damlamas neticesine balanr ve bu hdise ylba olarak kabul edilirdi. Bu gece huss merasimlerle kutlanrd. Eski Romallar, Roma ehrinin kurulduu M.. 753 t rihini veya Roma'da konsllerin seildikleri gn ylba sa yarlard. Bu seimler balangta bir Haziranda yaplrken sonralar bir Maysa, bir Nisana ve bir Marta alnarak, ylba o gnlerde kutlanmaa baland. M.. 46'da Julius Caesar zamannda bir Marttan bir Ocaa alnarak, gnmzde her kese malum ylba, o gn ilk olarak kutland. Ylbamn bir Ocak oluuna dir bir rivayet de, M.. 153 ylna kadar gider. spanya'da kan isyan bastrmak iin gnderilecek konsl, erken seimle bir Ocakta tesbt edilmi. O trihten sonra da ylba bir Ocak olarak kabul olunmutur. Eski Yunanllar ilk olimpiyat oyunlarnn yapld M.. 776 yln, takvimlerine balang yapmlardr. Yahudiler, Msr'dan k, ya da krallarn t a h t a geiini trih ba olarak alrlard. Orta-a'da dnynn yaradln balang olarak alma yolunu tuttular. Dnynn yaradln dan )1981 ylma kadar 5741 - 574)2 yl 'gemi olduu, Yahu dilerce kabul edilir. Hristiyanlar Hz. sa'nn doumunu, Mslmanlar Hz. Peygamber'in Mekke'den Medine'ye hicretini (M. 622) takvimle rine balang olarak kabul etmilerdir. Yukarda zaman deerlendirmek iin hazrlanan sistem ler (Takvimler) in gk cisimlerine, gnee, aya ve yldzlar ile onlarn hareketlerine balanarak dzenlendiklerini syle mitik. Bu bakmdan da t a k v i m l e r i : Gne Takvimi, Ay Takvimi, Ay - Gn Takvimi ve Kararsz Takvim diye snflandrmlar dr. Kararsz Takvim'de yl, sabit sayda gnlerden meydana gelir. Bu takvim ok uzun bir dnemden sonra yeniden ba lama noktasna dner. (Eski Msr ve ran takvimleri gibi).
38

ORHAN SEYF

YCETRK

Gnmzde dnyda en ok kullanlan takvimler Gne ve Ay takvimleridir. imdi bu takvimlerin zellikleri ile bir birlerinden farklarn ayr ayr balklar altnda inceliyelim.

I. GNE

BLM TAKVM

lk def M.. 46 ylnda skenderiyeli astronomi bilgini Sosigenos'un hesabn yapt ve zamann Roma mparatoru Julius Caesar'a sunduu bu takvime Julius - Jliyen Takvi mi denir. B u takvim dnynn gne evresinde dnmesi essna dayanr. Dny gne etrafndaki dnn 365 gn 5 saat 48 dakika 46 saniyede tamamlar. Hesaplamalarda kolaylk ol sun diye bu 365 gn olarak kabul edilmitir. Hl byle olunca aradaki 6 saatlik fark bir takm zorluklar dourmutur. B u fark kapatmak iin, 325 senesinde znik'te toplanan Rhn Meclis, ayr bir kilise takviminin balca kaidelerini tesbt etmi ve bu takvim yln gne ylma yaklatrmak gerektii karrn almtr. Bu kararla sonu iki sfrla biten 1900-2000- 2100 gibi artk yllar yze blndklerinde kalan saylar drde blnemeyecek olursa, o yln artk yl olmamas kabul edilmiti. Jlien ad verilen bu takvimde 365 gnlk bir yl 31 ve 30 gnlerden meydana gelen 12 aya blnmtr. Roma impa ratoru Julius Caesar ve ondan sonraki imparator Augustos, Temmuz (July) ve Austos (August) aylarna kendi isimlerini vermiler ve ubattan birer gn alarak kendi aylarna ekle milerdir. Bu sebeple ubat ay 28 gn olarak kalmtr. Bir yldaki alt saatlik fark drt ylda bir gn yapmaktadr. te bu bir gn ubat ayna ilve edilerek, ubat ay drt ylda bir 29 ekmekte ve bu yla da Artk Yl Sene-i Kebise denil mektedir. Rakamlarnn toplam drt ile kesiksiz olarak blnebilen her yl Artk Yldr. 1964 - 1980 gibi. ubat ayna drt ylda bir gn ilve etmekle de, takvim kesin olarak dzeltilmi olmuyordu. Bu fark balangta basit
39

TARHTE TAKVMLER VE YILBAILAR

gibi grnyorsa da, aradan uzun yllar geince, mesel bin ylda yedi buuk gnlk bir fark meydana geliyordu. Aslnda bu takvimin bin be yz yl kullanldktan sonra gne yln dan on gn geri kald anlald. Nisann yirmi biri olmas gerekirken, eldeki takvimler Nisan'm onbirini gsteriyordu. Bu d u r u m ise hristiyan yortularnn trihini artmaktayd. Bu sebeplerle, 1582 ylna kadar meydana gelen on gnlk fark kapatmak zere Roma'da Papa XIII. Gregoire'm emriyle, 1582'de t a k v i m on gn ilerletilerek, 4 Ekim Perembe gnn den sonra, onbe Ekim Cuma gnne getirildi. Yaplan bu deiiklikle o gne kadar kullanlan Jliyen takvimine son veriliyordu. Bu dzeltme Papa XIII. Gregoire zamannda ve onun direktifi ile yapld iin de, bu takvime o gnden iti b a r e n Gregoryen Takvimi denildi. Katolikler tarafndan he men benimsenip kabul edilen bu yeni Gregoryen dediimiz takvimi, Ortodokslar ve Protestanlar uzun mddet kabul et mediler. ngiltere 1752'de, Rusya 1918'de Yunanistan ise ancak 1923'de kabul edebildi. Yalnz u da var ki, P a p a XIII. Gregoire'in on saniye fark la, yuvarlak hesap 365 gn 5 saat 48 dakika 46 saniye olarak 1582'de yapt bu dzeltme, aada aklanaca zere, Ms lman Seluklu Trkleri tarafndan daha XI. asrda yaplmt.

Mildi Trih ve Mild Takvim de denilen Gregoriyen tak viminde balang Hz. sa 'nn doumu iledir. Acaba Hz. s hakkaten bir Ocakta m domutur? Yukarda da grld gibi, bir Ocak zten eski Romallar iin ayr nem tayan ve eitli sebeplerle kabul ettikleri ylba idi. O takdirde gnmzde Katoliklerin 24 - 25 Aralk gecesini Hz. sa 'nn doum gn olarak kabulnn gereklik derecesi nedir? Bu ikilik nereden gelmektedir? VII. Asrda Dionisos adnda bir rahip de, Hz. sa 'nn bir Ocak'ta doduunu iddia etti. Fakat Hz. s'nm doum ve lm trihleri kesin belli olmad iin, bu iddia taraftar bulamad. Dionisos'tan sonra 1078'de P a p a VII. Gregoire, eski devir lerin putperest tanrlar iin yaplan kutlama trenlerinden de ilham alarak yeni bir t a k m yortular kabul etti. B u n l a r : 40

ORHAN SEYF

YCETRK

24 - 25 Aralk : Hz. s'nm doumu, 1 Ocak : Hz. sa'nn msev inancna gre snneti, 6 O c a k : Hz. s'nm vaftiz oldu u gn, 2 u b a t : Hz. Meryem'in krknn kt gn idi ve dn bayramlar olarak kutlanmaya baland. Hlbuki o srada Avrupa'da, skender istlsyla ran'dan getirilmi olan ve adna Mithra denilen gne ilhna tap nlyor ve onun doum gnn Aralk aynn 24. - 25. gecesi kutluyorlard. O trihlerde Mithra dni ve ilh Avrupa'da ok yaylm ve taraftar toplamt. Hristiyanlk IV. asr balarnda Bizans'n resm dni ol duktan sonra, bir devlet dni olarak Avrupa'da sr'atle yayl maa balad. Yerli halkn ve devletlerin bu yeni inanc he men benimsemesi ve onu kabullenmesi kolay olmad. nk eski din ve ilhlar ile dn rf, det ve yaaylardan birden vazgemek m m k n deildi. Avrupa'ya hrstiyanl yaymak iin aba gsteren rahip ler ve misyonerler, eski din ve detleri yok etmeden kendi inanlarn yayamyorlard. Mithra ilh iin 2 4 - 2 5 Aralkta yaplan doum trenlerine nce iddetle kar ktlar. Fakat halkn bu detlerinden vazgemediini grnce, hemen Hz. s'nm doumunun da o trihte olduunu, yani 24 - 25 Aralk gecesi dnyya geldiini yaymaa ve zel dn merasimlerle o geceyi kutlamaa baladlar. Tab zamanla Mithra unutul du ve Hz. sa'nn doum trenleri onun yerini ald. Noel denilince bu en byk hristiyan yortusunda hemen akla bir am aac ile ak sakall, krmz klah ve cbbeli Noel Baba an'anesi gelir. Yeri gelmiken b u n u n zhmm da faydal olaca kanatindeyiz. Hz. sa'nn Kuds yaknlarnda Beyt'l L a h m de dodu u kabul edilir. Rivayetler onun bir ahrda doduunu syler. Yllarca bu konuyu resimleyerek tablolar hline getiren h ristiyan dny, bir yandan da am aacnn altna beik iin de bebek koyarak Hz. sa'nn doumunu bu gnn nesillerine retmeye alrlar. Acaba Hz. s gerekten ahrda m, yoksa am aacnn altnda m dnyya gelmitir? Eer her iki iddia da doru dersek, akl ve mantk llerini zorlam, tezatlar iinde kal m oluruz. 41

TARHTE TAKVMLER VE YILBAILAR

Peki, U hlde, bu ssl am aac an'anesi, Noel yortusu na nereden geldi? Ksaca arzedelim. Orta - a'da Kuzey Avrupa lkelerine yaylan hrstiyan1ar, Cermen ve Kuzey Avrupa kabilelerinin, kendi milli bay ramlarndan gelen inanlarnn tesiriyle; Hz. Adem'in cennet te iken yasak edilen meyvay yiyerek kovuluunu ydetmek iin aa diker, zerine elma asar ve sonra bunlar ocukla rna datarak yedirirlermi. Hz. Adem'in cennetten kovul mas Aralk aynn 24 - 25'ine rastlarm. Bu ac htray ancak baheleri olan zenginler diktikleri meyva aalar ile ydedebiliyorlarm. Hristiyan rahip ve misyonerleri balangta bu detlere dman kesilerek kar koymular. Fakat mni olamaynca da gz y u m m a y a mecbur kalmlar. Bu detin hristiyan lemine gemesi ve genellemesi XVII. asrdan sonradr. Hristiyan dnys, yukarda grlen Hz. isa 'nn 24 - 25 Aralk gecesi doumunu bu am aac ile birletirerek, dinle rini yaymada her yolun mubah olduunu gstermi, dn bir an'ane kurmular, yalnz zenginlere it olan am aacna hediye ve meyva asma detini herkese ml etmiler. H e r mevsim yeil olan am aacna hediye ve meyva asmak suretiyle gelenekletirmiler, yaygmlatrmlardr. Noel Baha'ya gelince; O, Santa Claus adiyle bu gne ka dar yaatlan efsanelemi aziz olarak bilinir. Trih kaynak lar. Aya Nicola diye bilinen Noel Baha'nn M. IV. asrda Anadolu'da Antalya'nn Petara'smda doduunu syler. Mira' (Demre) da ve Mula yaknndaki Pinara'da piskoposluk yapmtr. Denizcilerin ve ocuklarn koruyucusu diye kabul edilmi, iyilik sever ve herkese hediye veren bir kii olmas dolaysyla ermilik mertebesine ykseltilmitir. Hristiyan lemi, bilhassa ocuklar ve genlere tesr ede bilecek her frsattan yararlanmasn bilmitir. ocuk yata verilen ve kazandrlan dni inan, bilgi ve davranlar kolay kolay silinememektedir. te bu sebeple, haftalar aylar sren Noel Yortusu'nda bil hassa 24 - 25 Aralk gecesi, her evin bacasndan girdii kabul edilen, karla rtl krmz balkl paltosu, kocaman beyaz sakal ve srtnda hediye kfesiyle Noel Baba, yaramazlk et42

ORHAN SEYF

YCETRK

meyen ocuklara ocan nne hediyeler brakr. Yaramazlk yapan ocuklara ise, arkada Krba Baba, tad denek leri brakr. Noel yortusu balangta, Paskalya, Pantekot ve Epifani yortularndan sonra nem bakmndan drdnc srada gelir di. Ne var ki yukardan beri akladmz muhtelif an'ane ve detlerin kaynamasyla muhteva ve ekil deitiren Noel Yor tusu, gnmzde birinci sraya gelmi hrstiyn bir bay ramdr. Aslnda gnein hareketine gre bir takvim gn olan bir Ocak da, ylba trenleri iinde Bat dnysna ml olmu ve bu hristiyan yortusu iinde erimi gibidir.

n. AY

BLM TAKVM

Dnynn birok lkelerinde gemite ve hlen kullan lan bir takvimin addr. Gne takviminde olduu gibi, bu takvimde de bir yl 12 aya blnmtr. Ancak buradaki bir ay. Ay'n (Kamer) dny evresinde bir kere dnmesi ile meydana gelir. Ay bu dnn 29,5 gnde tamamlar. B u n a gre ay takviminde bir yl, 12x29,5=354 gndr. Yni gne takviminden 11 gn ksadr. Bu sebeple ay takvimi dnymzn mevsimlerine tbi olmadan dima yerlerini deitiren aylar dan meydana gelmitir. Yahudiler de, yukarda zellikleri belirtilen ay takvimini kullanmlardr. Ancak, tren ve b a y r a m gnlerini gne tak vimine gre hesaplarlard. (Bu iki eit yl birbirine uydur mak iin, her on dokuz ylda bir kebise, yni ek yl, her yedi ylda da bir kebise ay eklenir). Bir ay 29,5 gn olduu iin de aylarn kimi 29, kimi 30 gn olarak kabul edilir. Bylelikle, genel olarak kullanlan gne takvimine de yle byle uyulur. Bunun iin Yahudi takvimi iki ylba tanr.
43

TARHTE TAKVMLER VE YILBAILAR

israil oullarnda trih ba olarak, Msr'dan k, ya da krallarn t a h t a geileri alnrd. Orta-a'da, dnynn yaradh n balang olarak alma yolunu t u t t u l a r ve bunun iin Tevrat'ta Tekvin 5'te ve daha sonra verilen saylar topladlar. Dnynn yaradlndan 1981 ylma kadar 5741 - 5742 yl ge mi olduu, Yahudilerce kabul edilir. Araplarda islmiyet'ten nce; yllar, trihin ilk alarn da olduu gibi, nemli olaylarn ismi ile anlyordu. Nitekim Kabe 'nin insn trih ba kabul etmilerdi. Daha sonra vukua gelen nemli olaylar, o yllara isim oldu. Fil senesi. Zelzele senesi gibi. Bu hl slmiyet'in kabulnden sonra da devam etmitir. Mekke'den Medine'ye hicrete izin kan se neye Senet'l-Emr, Hz. Peygamber'in ved hacc ylna Senet 'l Ved denilmitir. Araplar senenin gnlerini, Hz. brahim'den beri ay tak viminin aylarna gre taksim etmilerdir. Kolaylk olsun diye, yln aylarn, teklerini ift, iftlerini tek kabul etmi-lerdir. B u n a gre birinci tek ay olan M u h a r r e m otuz gn, ikinci ift ay Safer 29, nc tek ay Rebiu 'l -evvel 30 gn ilh... saylmt. Ay (Kamer) takvimi aylarnn a d l a r : 1. Muharrem, 2. Safer, 3. Rebiu'levvel, 4. Rebiu'lahir, 5. Cuma'du'll, 6. Cuma'de'l-hir, 7. Recep, 8. aban, 9. Ramazan, 10. evval, 11. Zi'lkde, 12. Zi'l-hicce'dir. Islmdan nce bu aylardan drdne Ehur 'l -Hurm denirdi. Bunlar Zilkade, Zilhicce, M u h a r r e m ve Recep aylar dr. Ehur'l-Hurm'n tek bulunan Recep ayma Ferd bir birini tkb eden dier aya Serd isimleri verilmiti. Bu aylarda her trl harbe ve ldrmeye asl izin verilmezdi. Kabe civarnda av dhi avlanmazd. Yasaklara uymayanlar, iddetle cezalandrlrlard. Islmiyetin kabulnden sonra da Ehur 'l -Hurm'e ayni ekilde hrmet edilmitir. Gne takvimi ile ay takvimi arasndaki onbir gnlk fark; zirat, al - veri ve Ehur 'l -Hurm'n mevsimlerini kartrd iin, slmiyet'ten nce Mekke'de Araplar, Yahudi takvimini takld ederek, her senede bir, kendi tabirleriyle bir bo ay ilvesiyle on aylk bir yl tekilini det edinmi lerdi. Bu ameliye her ylda bir tekrarlanyordu.
44

ORHAN SEYF

YCETRK

slmiyet'te ise takvim usl Kur'n- Kerim'in u yeti ile k u r u l m u t u r : Allah'n gkleri ve yeri yaratt gnk yazsnda, Al lah'a gre aylarn says onikidir. Bunlardan drd hrmetli aylardr. Bu dosdoru bir nizamdr. yleyse o aylar iinde kendinize yazk etmeyin... (Tevbe/36). Yine aylarm zaman l birimi olduu u yetle beyan buyurulmaktadr: Ey Muhammed sana hill halindeki aylar sorarlar. De ki: Onlar insanlarn ve Hac vakitlerinin lsdr... (Ba kara/189). Kamer aylar Hz. Allh'm bu emr-i ilhsine uyar grl m ve aynen kabul edilerek M u h a r r e m ay birinci ay sayl mtr. Aada zh edilecek olan Hicr Trih'in balangc da, hicretin vk olduu gn 20/Eyll/622 8/Rebiu'l-evvel/622 (Bz rivayete gre 2 veya 12/Rebiu'l-evvel/622) deil, Hicret senesinin M u h a r r e m aynn birinci gndr.
H C R TAKVM (HCR TARH)

Mslmanlar tarafndan Hz. Peygamberin Mekke'den Me dine'ye hicreti balang saylmak suretiyle tertiplenen takvi me Hicr Takvim denir. Bu takvimde ayn hareketi esas tu tulduu iin buna Hicr-i Kamer veya Sene-i Kameriyye de denir. Hicretin hakk trihi hakknda deiik grler vardr. En ok y olan fikre gre hicret, 8/Rebiu'l-evvel (20/Eyll/ 622) pazartesi gn vk bulmutur. Brn'ye gre Hz. Peygamber'in Medine'ye vsl olduklar gn, Yahudilerin Aure (Tevbe ve istifar) bayramlarn kutladklar gn idi. Hz. Peygamber'e, pazartesi gnn niin mbarek sayd n sorduklar zaman, u cevab v e r m i t i r : O gn do dum. O gn rislete eritim. Ve yine o gn hicret ettim. Ved hacc srasndaki hutbede Hz. P e y g a m b e r : te za man imdi Cenh- Hakk'm gklerle yeri halkettii gndeki
45

TARHTE g?AKVMLER VE YILBAILAR

hl ve heyete dnd. Sene oniki aydr. Bunlarn drd, ehur'l-hurmdr. Artk ne bu haram aylarda, ne de saylarda hir yanlma var. Hac dah bundan byle. Zilhicce'dedir. buyurdu. Hicretin takvim balangc olmas Hz. mer'in halifelii dnemindedir. Rivayete gre Hz. mer, Beyt'lml kalemle rini, kayt defterlerini ve vergileri k u r d u k t a n sonra; trih tesbit etmediinden bz zorluklarla karlalmtr. Nitekim Birni tarafndan nakledilen bir rivayete gre, Yemen'de H kim olan Ebu Musa El-E'ari'nin, Hz. mer'e gnderdii bir yazda : Hilfet makamndan alman yazlara trih konulma dndan, hangisinin evvel hangisinin sonra olduu ve han gisinin hkmyle amel lzm geldii bilinemedii cihetle bu hle bir are bulunmas isteniliyordu. B u n u n zerine Hz. mer ashab toplayarak istiare etmi tir. Y u n a n ve ran detleri tetkik edildikten sonra bir takvi min tesbti kararlatrlmtr. Bz grler ne srlm, bir ksm Peygamberimizin doumunu takvime balang sa yalm demiler. F a k a t bu kesin olarak bilinemedii iin vaz geilmi. Daha sonra, Hz. Ali, Peygamberin hicret zamann dan itibaren h k m r a n olmaa baladn ileri srerek, bu nemli olayn takvime balang kabul edilmesini teklif et mitir. Oy birlii ile benimsenen bu teklif kabul edildiinde, hicretin 17. senesi Kameri M u h a r r e m aynn birinci gn (Cu m a ) , Jliyen takviminin ise 639. senesi Temmuz aynn 16. gnne rastlyordu. Hicri-i Kameri de denilen mslman takviminde bir yl 354 gn ve 12 aydr. Her ayn birinci gn ile aydaki gn saysnn tesbti mslman astronomlarca zel bir mhade ile yaplr. Buna Arapada tim-i Neyyireyn denir ki, bu gnele aym ayni doru zerine gelmelerine arkllar tarafn dan verilen addr. Bir ylda oniki def vukua geldii iin, her biri kameri ayn birinci gnnn balangc saylmtr. tim-i Neyyireyn zamannda aym meyli gnee nisbeten kuzeye bakarsa, o gnn akam R'yet-i Hill (ayn grlmesi) m m k n olduu iin arab ay 29 gn olur. ayet a y m meyli gnee nisbeten gneye bakarsa, o gn akam R'yet-i Hill (aym grlmesi) m m k n olmadndan, iin-

46

ORHAN SEYF

YCETRK

de bulunulan ay 30 gn kabul edilir. nk ertesi gn ayn birinci gn olamaz. Ramazan aynn bzan 29 bzan 30 gn ekmesi bu sebepledir. Yine slm astronomlarnca, itim-i neyyireynin, leden evvel (zevalden evvel) v u k u bulduu gnn akam R'yet-i Hill (ayn grlmesi) m m k n olaca kabul olunarak, bu imkna kat'iyet vermek iin ay ile gnein guruplar muka yese edilir. Eer ayn gurubu gneinkini yarm saati aarsa ertesi gn gurre (ayn birinci gn) itibar edilir. Kameri (ay) takvimlerinde arab aylarn birinci gnleri hep byle tyin olunur. Bugn slm leminde mukaddes saylan dn bayramlar, gn ve geceler Hicr Takvim essna gre dzenlenmitir. Birok slm lkesinde ise Mildi Takvim kullanlmaktadr. Kamer Takvimin dima onbir gn nce gelmesi sebebiyle bu mukaddes gn ve geceler, mild takvimdeki yerleri deitii iin m u n t a z a m tkb edilememekte, ou zaman unutulmak tadr. Hatrlatmaya vesile olur midiyle, bu mukaddes gn ve geceleri Kamer Takvimdeki yerleri ile sunuyoruz : Aylar 1. M u h a r r e m Kutsal gn ve geceler 1. gn Islm Hicr Takvim Ylba 10. gn Aure 12. gecesi Mevlid Kandili

2. 3. 4. 5. 6. 7. Safer Rebiu'l-evvel Rebiu'l-hir Cemaziye'l-evvel Cemaziye'l-hir Recep

8. aban 9. Ramazan

10. evval 11. Zilkade 12. Zilhicce

lk Cuma gecesi Regib Kandili 26-27. gecesi Mira Kandili 14 -15. gecesi Berat Kandili 1. gn Oru 26-27. gecesi Kadir Gecesi 1-3. gnleri Ramazan Bayram 10-13. gnleri K u r b a n Bayram
47

TARHTE TAKVMLER VE YILBAILAR

Birinci blmde Gne Takvimi konusu aklanrken, h ristiyan dnynn, toplumlarn dn heyecanlarn dima uya nk t u t m a k iin, hibir ilm ve dn essa dayanmayan bir takm kutsal gn ve geceleri (yortular) nasl det haline ge tirdiklerini, btl inanlar dn karlar iin nasl an'aneletirip, mukaddes gnler, yortular, karnavallar adyla kutlamak ta olduklarn grmtk. Yeryzn tevhid gnei ile aydnlatm ve insanla hak ve hrriyetin erefli yolunu gstermi, mbarek dnimiz slmm, trih gereklere dayanan bu kutsal gn ve geceleri ise, bu t a k v i m farkllklar yznden lyk olduu ehemmiyete eriememektedir. Aslnda bu mbarek gn ve geceleri Hicret' in 1401. ylnda, insanlar t e k r a r bir araya getirip l-y Kelimetu'Uah'a yneltecek kanlmaz bir frsat saymalyz.

III.

BLM

HIRSTYAN DNY DIINDA VE TRKLER'DE TAKVM Avrupa Orta-a'n karanlnda yzerken Asya ve Ame rika'da astronomi ilminin ok gelitiini gryoruz. Mslman bir Trk bilgini olan Brn, daha XI. asrda, dnynn ve ge zegenlerin hem kendi eksenleri, hem de gne etrafnda dn dklerini aklyordu. Hlbuki Avrupa'da XVI. yzylda Kopemik, dnynn gne etrafnda dndn anlam, a m m a bu teorisini aklamaya cesaret edemeyerek yllarca beklemi ti. XVII. yzylda Galile, Dny dnyor dedii iin afaroz ve m a h k m ediliyordu. Orta-a'da Avrupa cehalet ve taassubu ile gerekleri g remezken, Amerika'da yaayan yerli halk. Mayalar, o gn iin dnynn en doru takvimini yapmlard. Mayalar gibi Aztekler'de gnee taptklar iin, dinlerinin cb gkyz ci simlerini inceleyerek byk gelimeler kaydetmilerdir. Ni tekim onlarn takvimine gre bir yl 365 gnd. Yirmi gnden
48

ORHAN SEYF

YCETRK

meydana gelmi 18 ay vard. Ayrca yln uursuz gnleri sa yld iin be gn bo brakmlard. Yz milyonlarca yl iine alan takvimlerini, bir mukaddes kitap gibi kabul edi yorlard. Tapnaklarn, Rasathaneleri andran piramidler ek linde in ederlerdi. Buralarda gzlerini gk yznden ayr mayan, her eyi yukardan gelecek ilhlardan bekleyen ve mkemmel takvimler yapan Mayalar 'm, Aztekler'in bu baa rlarn, svireli yazar Eric Von Daniken, onlarn uzaydan gelen yabanclarla iliki kurmu olabilecekleri ihtimline ba lyor. Trkler trihin ayr ayr devirlerinde, eitli devlet isim leri altnda, eitli kltrlere sahip olmular ve medeniyetler kurmulardr. Islmiyeti kabulden nce Orta Asya'da yaayan Trkler bu devirlerde, gne yllarn esas alan, tamamen kendilerine has bir takvim kullanyorlard. B y k Trk bilgini Kagarl Mahm u d ' u n Divn- Lgat-i't-Trk'nde bu takvim hakknda ge ni bilgiler bulmaktayz. On ki Hayvanl Trk Takvimi yllar say ile deil, hay van isimleriyle tesbt eden mill bir takvim idi. Ortaasya'da yaayan Mool, Hint ve inliler de bu takvimi kullanmlardr. Bzlarnn iddialarna gre Trklere has oniki hayvanl tak vim, in, Hint ve Moollar'dan Trklere gemitir. Son za manlarda yaplan ilm incelemeler ise bu iddiann aksine, Hint, in ve Moollarn bu takvimi Trklerden aldklarn dorula maktadr. Mill k a r a k t e r arzeden bu takvimin, slmiyet'in kabuln den sonra da, yer y e r birok Trk devlet ve topluluklarnda kullanld grlr. Burada da zaman oniki ay olup, altm ylda devir yapar. Yllar sayyla deil, hayvan isimleriyle be lirlenir. Kagarl Mahmud'a gre ylar yle sralanr : 1 San (Sgan) yl Ulu Bey'e gre (Kesku) yl. 2 kz (Ud) yl, 3 Pars (Pars) yl, 4 Tavan (Tavgan) yl, 5 Timsah (Nek) yl Ulu Bey ve Brn'ye gre (Lu-Ejder) yl, 6 Ylan (Ylan) yl, 7 At (Yund) yl, 8 Koyun (Koy) yl, 9 Maymun (Biin) yl, 10 Tavuk (Takagu) yh, 11 Kpek (t) yh, 12 Domuz (Tonguz)

yl. 49

TARHTE TAKVMLER VE YILBAILAR

Bu takvimde bir gn (geceli - gndzl) oniki eit blme ayrlr. Bunlarn h e r birine a ad verilir. a iki saatlik bir zamana karlktr. Bir a sekiz Geh (Keh)e ayrlr. Ayrca gn on bin ksma ayrarak her bir ksmna FengFen ad verilen bir t a k v i m daha vardr. Bu hesapta a 8333/10 feng eder. Bir feng gnmz zaman lsyle 8,64 saniyedir. Oniki hayvanl T r k takviminde ylbanm hangi gn ol duu kesin olarak belirtilmemesine ramen. Ocak ya da ubat ay iinde olduu sanlmaktadr. Yine bu takvime gre bir yl oniki blme ayrlr. BunJarn herbirine Ay denilir. Gktrk, Uygur, Mool ve biraz farkla Tuna Bulgarlarna it belgelerde kullanlan aylar, say lara gre yle adlandrlr: . 1 A r a m - ay, 2 kindi (kinci) - ay, 3 n - ay, 4 Trtn - ay, 5 Bein - ay, 6 Altm - ay, 7 Yedin - ay, 8 Sekizin - ay, 9 Tokuzun - ay, 10 Onun ay, 11 Bir yiirmin - ay, 12 aksaput - ay. B u takvimde haftann gnlerinin ismi olmayp, sajn ile adlandrlmaktadr. Mesel Timsah yl 8. ay 15. gn gibi.

slmiyeti gnl rzs ile, basksz kabul eden Trkler, Islm arap harfleri yannda, onun kltr messeselerini de benimsemiler, daha sonra kendi deh ve zevkleri ile onlar gelitirerek, dny kltr ve medeniyetine byk katklarda bulunmulardr. Bu sebeple Trkler ilmin dier dallarnda olduu gibi, astronomide de a aan bulular yapmlar, mo dern rasathaneler kurmulardr. Batllarn yzlerce yl ders kitab olarak okuyacaklar eserler, slmiyet'in kabulnden son r a kaleme alnmtr. Batl tarihiler, Mslman - Trk bilginlerinin zellikle astronomideki bu stn baarlarn, slm dninin ilim ren meyi tevik ediinde, aratrmay, emrediinde ve Kur'n- Kerim'deki yetlerin insanlar semy da incelemeye davet edi inde b u l u y o r l a r :
50

ORHAN SEYP YCETRK

K u r ' a n ' d a : Bu insanlar devenin nasl yaratldna, g n nasl ykseltildiine, dalarn nasl dikildiine, yerin na sl yaratldna hir bakmazlar m? (Gaiye/18 - 20) buyurulmaktadr. Astronomi mslmanlar iin din bir anlam da tayordu. nk gnein, ayn ve yldzlarn yaradllar, seyir ve ha reketleri Allah'n mutlak kudretinin ak bir deliliydi. Nitekim Kur'an'da: Gece ile gndz, Gne ile Ay Allah'n yetlerindendir. Gnee ve aya secde etmeyin. Eer Allah'a kulluk etmek istiyorsanz bunlar yar adana secde edin. (Fussilet/37). Gkte burlar yaradan, onlarn iinde hir era {gne) ve nurlu bir ay barndran Allah'n m ne ycedir. Fur^ kan/61) Andolsun ki, biz gkte burlar yarattk. Onlar, ibretle tem edenler iin ssledik. (Hicr/16) Gne de kendi yrngesinde yryp gitmektedir. Bu mutlak galip ve hakkyla hilen Allah'n takdiridir. (Yasin/38) Ne gnein aya yetimesi mmkn olur, ne de gece gn dz geer. (Gne, ay ve yldzlar) Bir yrngede yrrler. (Yasin/40) buyurulur. nsanlk yldzlar ilmi sayesinde, Allah 'n bir olduunu, esiz bykln, sonsuz gcn, eserinin bykln kav rayabiliyor. Bat dnys ve bilhassa Avrupa, Orta-a'da kilisenin taassubu ve papazlarnn cehaleti yznden, yldz falclna (Mneccimlik) byk deer verip, onu saraylarda ve halk arasnda yaygnlatrmlard. B u srada Asya'da byk ve gerek bilginler, yldz fal clarna kar sava amlard. Yusuf Herev adl byk ast ronomi bilgini Astrolojik hilelere dir eseriyle yldz falc larn yerdi. Mehur T r k filozofu bn-i Sin ise, h k m d a r lardan yldz falnn yasaklanmasn istedi. ann en byk astronomu olan Trk bilgini Brn, mneccimler iin : Bunlar lgnlklar ve ilm olmayan metotlar ile halka kar kusur iliyorlar... Bunlar, astronomlara ve matematik ilere kar halkta phe uyandran eylerdir. lm renim51

TARHTE TAKVMLER VE YILBAILAR

den azck nasibini alm bir kimse zerinde hibir tesir ya pamadklarn biliyorlar amma, yine de ilm renimi halkn gznden drmee alyorlar... diyordu. Bu mcdele semeresini vermi, byk ehirlerde fal ba kan mneccimler ortadan ekilmi, yldz falcl Asya'da, c hil kitlelere hitb eden arlatanlarn elinde kalmtr. Orta-a, Bat Dnys'nm; deneme ve inceleme yapp, ilm deliller ortaya koymaktan ciz olduu bir devirdi. Hal buki Asya'da, bilhassa mslman Trkler arasnda yetien Brn, Nasreddin- Ts, Ulu Bey, Ali Kuu gibi, byk astronomlar birok bulu, keif ve cadlaryla Batl astronom lara rehberlik ettiler. Bugn, Batl bilginler de onlarn astronomiye yaptk lar bu byk hizmetlerini kranla anyor ve yeni Ay Hari tasnda Ay'n nemli blgelerine onlarn adlarn vererek ka dirinaslklarn gstermi bulunuyorlar. 973 ylnda Trkistan'n Hive ehrinde doan Brn, bn-i Sin ve Samet El-Hkim gibi z a m n m en byk bilginlerin den ders alarak yetimiti. eitli sahalarda 113'ten fazla eseri olan Brn, geometri ve trigonometride de byk baarlar elde etti. Kendine has metotlarla ve yine kendi yapt let lerle madenlerin zgl arln buldu. F a k a t en byk ba ars astronomi alanndadr. Dny ekirdeinin ap, bugn en hassas letlerle yaplan lmelere gre 6353,4 km.'dir. Hlbuki Brn'nin bin ylnda kendi yapt letlerle bulduu r a k k a m 6338,8 km.'dir. O g n n artlar ve aletleriyle elde edilen neticedeki 15 km.'lik bir yanlma, O'nun dehsn ve bilgisinin derecesini ok iyi gstermektedir. 995 ylnda Dny'nm meylini (Ekliptik eilimini) de l m ve b u n u 23 d. 27 sn. olarak bulmutu. G n m z n mo dern letlerine gre bu eilim 23 d. 26 sn. 7 sl.'dir. On asr nce basit aletleriyle dnynn eilimini bir saniyeden az bir farkla bulmas bu sahadaki byklnn ak delilidir. Brn'ye gre gndz ve gece deiikliini yapan, gne deildi. Aksine kendi ekseni etrafnda dnen ve gezegenlerle birlikte gnein etrafn da dolaan dny idi. Dny geze52

ORHAN SEYF

YCETRK

genlerle birlikte yer deitirmekte gnein etrfmda bir devir tamamlamaktayd. Kopemik'ten 500 yl nce yaplan bu ak lama, o zaman, evrene it eski grleri t a m a m e n sarsmt.

Celli lkab ile tannan Seluklu h k m d a r Melikah, mer H a y y a m ve arkadalarna Niabur'da byk bir rasat hane kurdu. mer Hayyam ile Necip Vsit gibi o devrin b yk astronomlar burada yaptklar almalar sonunda yeni bir t a k v i m meydana getirdiler. Adna da Melikah'm lkabna izafeten Celli Takvimi denildi. Celli Takvimi, dnynn gne etrafnda dnmesi ess na dayanyordu. Bir yl 365, 1/4 gn ve 12 ay olarak kabul edilmiti. Melikah'm hayatta olduu srece kullanlan bu takvim onun lmnden sonra terkedildi. Terkedili sebebi, bu yeni takvimin balangcnn Hicret'ten itibaren hesap edil memi olmasdr. Hindistan'da kurulan Trk devletlerinde, Gazan H a n dev rinde Celli Takvimi'nde bz deiiklikler yaplarak bir tak vim meydana getirildi. Adna lhanl Takvimi denildi. Ylbas Nevruz olan ve Afganistan'da da kullanlan bu takvim, daha sonra yeniden dzenlenip, 1925 ylnda ran'da mill tak vim olarak kabul edildi.

Osmanl mparatorluunda XVII. asrn sonlarna kadar b t n slm devletlerinde olduu gibi, resm olarak yalnz Hicr Takvim kullanlmtr. Buna Hicr - Kamer takvim de de nilirdi. Zamanla, kullanlan bu takvim neticesi, devletin gelir ve giderleri arasnda denge bozuldu. nk r denilen zira gelir vergisi, Gne takvimine gre mevsimden mevsime al nyor. Gider denilen demeler (maa, cret, masraflar, v.s.) 53

TARHTE TAKVMLER VE YILBAILAR

Ay takvimine (Hicr) gre oluyordu. Bu a kapatmak ve ml dengeyi salamak dncesiyle resm muamelelerde hic r trih (takvim) yerine, gne essna dayanan trih (takvim) kullanlmaa balanmtr. ilk def H. 1087 (M. 1676)'da yaplan karma bir H i c r ems yl kullanlmaa baland. Ancak meydana gelen kar klklar sebebi ile bu teebbsten vaz geilmitir. Nihayet I. Mahmud zamannda Defterdar (Mliye Baka n) Atf Efendi'nin gsterdii gereke zerine H. 1152/M. 1739) da adna Ml Trih denilen ve ylba bir Martta ba layp gne trihini esas alan bu sebeple Rm trih de denilir takvim kullanlmaa balanmtr. Daha sonra hv. Rm trihin Defterdar Morali Osman Efendi'nin yapt d zeltmelerle H. 1205 (M. 1791) ylndan itibaren tatbik sahas geniletilmitir. H. 1255 (M. 1839)'dan sonra b t n resm ve ml kaytlar iin Ml (Rm) yl kullanlmaa balanmtr. Mild yl ile Ml yl arasnda 584 yllk bir eksiklik olduu gibi, aylar arasnda da 13 gnlk bir fark vardr. Rm (Ml) yla 584 yl ilve edilerek mild yl, mild yldan 584 yl karlarak rm yl bulunabilir. Adndan da anlalaca zere, ml iler mnsebetiyle kullanlmaa balanan bu trihten sonra, hicr trih brakl m deildir. Resm ktlarda ikisi birden kuUarald gibi, irler tarafndan doum, lm, rtbe v.s. vesilelerle drlen trihler hep hicr sene essna dayanyordu. Fakat bz resm dairelerce (Nfus mdrl gibi) ve rilen yazlarda, bzan hicr bzan rm trihler kullanld iin karklklar douyordu. Bu karklklar Osmanl mpa ratorluunun son yllarna kadar devam etmitir. Nihayet 1332 Rm ylnn 8 ubatnda (8/ubat/1916) karlan 125 numa ral k n u n l a : Hicr - Kamer trih eskisi gibi kullanlmak art ile, Osmanl devletinin resm ilemlerinde takvim ba langc mstesna olmak zere Takvim-i Garbi kabul olun mu. Bylece 1332 yl ubatnn 16. gn 1333 yl Martnn 1. gn saylarak Jliyen takvimine gre yryen Ml (R54

ORHAN SEYF

YCETRK

m) yl ile Gregoriyen takvimine gre y r y e n Mild yl ara sndaki gn fark kaldrlmtr. mparatorluk dneminde Ylba trenlerinin ilki, yaban clar tarafndan dzenlenmitir. Pdih II. Mahmud zamann da 1829'da stanbul'u ziyaret eden bir ngiUiz harp gemisin de, ngilizler tarafndan hazrlanan ylba trenlerine Osman l Devlet erkn da davet edilmi. Pdihtan izin alan vke l ve vzer, nce yats namazn ed etmi, sonra da sabaha kadar gemide elenmitir. Yine 1856'da stanbul'daki Fransz bykelisi, elilik bi nasnda tertipledii bir ocak ylba enliine, zamann pdi h Abdlmecid'i de davet etmi. Pdih bu daveti kabul ederek ylba trenlerine katlmtr.

Yukarda yaplan aklamalarla resm trihler ve tak vimler hakknda genel bilgi sunmaya altk. B u n u n dnda halk arasnda tecrbe ve gzlemler sonucu elde edilip kulla nlan, zamanla ilgili, takvim tbirler ve an'aneler vardr. Halk, her ne kadar bir yl 12 ay ve drt mevsim olarak kabul etmise de, pratikte bir yl iki blme ayrmtr. Biri ne Ruz-i Hzr (Hzr gnleri) dierine Ruz-i Kasm (Kasm gnleri) demitir. Bu tbirler bilhassa vde ve taksitler iin kullanlrd. Yaplan alveriler ve edilen yardmlar iin Hdrellezden Kasma, yahut Kasmdan Hdrelleze kadar vde konulurdu. Halkn Hdrellez (Hzr ile lyas'm bulutuklar gn) de dii Hzr gnleri 6 Maysta balayp 7 Kasma kadar sren 186 gndr. Bu gnler arasndaki nemli iklim olaylarn y le sralyabiliriz : 6 Mays Hdrellez Baharn gelii. 16 Mays Filiz koparan frtnas. 21 Mays lker frtnas. 3 Haziran Filiz kran frtnas. 21 Haziran Gn dnm frtnas, 8 Temmuz ardak frtnas. ,'^.5 Temmuz K a r a erik frt nas. 1-8 Austos E3rym-- Bahur (En scak gnler). 28 55

TARHTE TAKVMLER VE YILBAILAR

Austos Mihrican frtnas. 31 Austos Mercan frtnas. 30 Eyll T u r n a geimi frtnas. 2 Ekim Ku geimi frtnas. 5 - 8 Ekim Ko katm frtnas. 11 Ekim Yaprak dkm frtnas. 14 Ekim Meryem Ana frtnas. 19 Ekim Ba bozumu frtnas. 27 Ekim Balk frtnas. Ekim aynda pastrma yaz diye anlan lk gnler de vardr. Yine halk tarafndan Kasm gnleri diye adlandrlan b lm 8 Kasmda balayp 5 Maysta sona erer ve 179 gn srer. Bu gnler arasndaki nemli iklim olaylar da u n l a r d r : 21 Aralk - 31 Ocak arasndaki 40 gn Zemheri olup b u n a Erbainde denir. 1 ubat - 21 Mart arasndaki elli gne Hamsin denir. En souk k gnleri bu doksan gn olarak bilinir. 20 ubatta Birinci Cemre havaya, 27 ubatta kinci Cemre suya, 6 Martta nc Cemre topraa der. Cemre hava, su ve karalarn snmaa baladnn iaretidir. Bu blmdeki sayl souklar : 11-17 Mart a r a s : Berde'l-Acuz (Kocakar souu). 22 M a r t Mart dokuzu da denir. 23 Mart Koz kavuran fr tnas. 25 Mart aylak frtnas. 2 0 - 2 5 Nisan Sitte-i Sevir souudur. Anadolumuzda bilhassa kadnlar arasnda yln oniki ay daha ok u isimlerle t a n n r d : 1. Ay Aure (Muharrem), 2. Ay Sefer (Safer), 3. Ay B y k Mevlid (Rebiu'levvel), 4. Ay Kk Mevlid (Rebiu'lahir), 5. Ay Byk tevbe (Cemaziye'l evvel), 6. Ay Kk tevbe (Cemaziye'l ahir), 7. Ay Recep (Recep), 8. Ay aban (aban), 9. Ay Ramazan (Ramazan), 10. Ay eker B a y r a m (evval), 11. Ay Aralk (Zilhicce), 12. Ay K u r b a n Bayram (Zilkade). Yine Hicr (Kamer) senelerin ylba ve ilk ay olan Muharrem'in girii dolaysyla, irler tarafndan yazlp b yklere sunulan zel iirlere Muharremiye denirdi. Bu iirler medh sena (vme) ile beraber Tebrik ve tevrih-i sal (se-

ORHAN SEYFt

YCETRK

neyi ebcet hesabyla gsterme) ihtiva ederdi. Eski irlerin dvanlarnn hepsinde muharremiyeler vardr. Osmanl mparatorluunda yeni yln girii dolaysyla, m u h a r r e m ay banda devlet ricali saraya giderek pdiha tebriklerini sunarlard. Pdih tarafndan verilen atiyyeye (he4iye, bahi) de Muharremiye denirdi. Muharremiye ver mek yalnz pdiha it olmayp, b t n bykler tarafndan ve dostlar arasnda da verilirdi. Yeni yln ilk gn alnacak Muharremiye'de bereket olduuna inanlr. O bahi bir yl boyunca kesede veya czdanda muhafaza edilirdi.

Trkiye Cumhriyeti'nin ilk yllarnda yukarda dmz Hicr, Rm ve Mild tarihler kullanlmt.

akla

Atatrk'n rehberliinde, yurt apnda giriilen inklp hamleleri yannda, takvim ynnden doabilecek karklk lar ortadan kaldrmak dncesiyle, 26/Aralk/1925 (26/Birinci Knun/1341) trihinde Trkiye Byk Millet Meclsi, kabul ettii 698 sayl knunla Trkiye Cumhuriyeti dhi linde, resm devlet takviminde trih mebdei olarak, beynel milel t a k v i m mebdeini temel alm ve bylece 1341 senesi aralk 31. gnnn tkb eden gn 1926 senesi ocak ay birinci gn yapmtr. Resm devlet takvimi bu olmakla beraber Bte Yl dediimiz Ml sene ba nceleri 14/Ocak/1926 tarihli Muhsebe-i Ummiye K n u n u ile bir Haziran olarak kabul edil miti. Bir sre sonra doan glkler sebebiyle, l/Ocak/1946 trihinden itibaren Ml yln da, takvim yl ile beraber yrtlmesi kararlatrlmtr. Ancak Byk Millet Meclsi'nde yaplan bte grme lerinin dourduu glkler sebebiyle. Ml yl bann tekrar Mart ayna alnmas zarureti domutur. Bu sebeple l/Mart/1950 trihinden itibaren bte ylnn bir Marta alnmasna dir 5419 sayl knun 2/6/1949 trihinde kabul edilmitir. 57

TARHTE TAKVMLER VE YILBAILAR Bibliyografya 1Kur'an- Kerim ve Trke Anlam (Meal), Ankara 1973 2 slm Ansiklopedisi, st. 1964 3 Meydan Larousse. st. 1971 - 1973 4 Yeni Hayat Ansiklopedisi. st. 1973 5 Ferit Develliolu; Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Ank. 1962 6 Mehmet Zeki Pakahn; Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, st. 1971 7 Nevzat Yksel; Konularna gre Kur'an- Kerim fihristi, Ank. 1980 8 Mahmud'l Kagr; Dvn Lgat-it Trk, Tere Besim Atalay, st. 1332 (Bilhassa birinci cilt) 9 Osman Turan; Oniki hayvanl Trk Takvimi, st. 1941 10 Ktip elebi; Takvm't-Tevrh, st. 1146 11 A. Cevdet Paa; Takvm'l Edvar, st. 1287 12 Refik zdek; Uzak Ansiklopedisi, st. 1980 Makaaleler: Prof. Dr. Neet aatay; Eski alardan Bu Yana Zaman lm ve Takvimi. lahiyat Fak. Dergisi, Cilt: 22, Ank. 1978 Dr. Mehmet eker; Hicri 15. Yzyla Girildi Mi? Nesil dergisi, Aus tos - Eyll 1980 erefeddin; Trk Takvimi ile ilgili takvm bz detler. Mill Tetebbler Mecmuas 2. cilt, 5. say, st. 1331 Prof. Dr. Muhammed Hamdullah; slmiyette niin ay taJkvimi kulla nlr? slm Dncesi, Say: 1 Mart/1967 st. Prof. Dr. Bedi N. ehsuvarolu; Trih ve Takvim, Tercman gazetesi 4/Ocak/1972 Ltfi Gker; Nsirddin-i Tsi ve Merga Rasathanesi, Mill Kltr, Cilt: 1. Say: 6, st. 1977 Beyrn, Mill Kltr. C. 1. Say/9, st. 1977 Takiyddn'r-Rsd ve stanbul Rasathanesi, Mill Kltr, C. 1, Say: 11, st. 1977 Niin Hicr-Kamer Takvim? Nesil, Ekim-Kasm/1979 st. Gktrklerin Hayvan Takvimi, Yllar Boyu Tarih Mecmuas, Say: 3. Mart/1981 st.

58