BALANGITAN

GNMZE KAKAY DL VE EDEBYATI ZERNE DEERLENDRMELER

Mehmet Karaaslan

zet Kakay Trkleri, rann gneyinde yaayan konarger bir Trk toplulu- udur. randa yaayan Trk topluluklar arasnda; Azerbaycan Trkleri ve Trkmenlerden sonra nfus bakmndan en kalabalk nc topluluk olduu bilinen Kakaylar son otuz ylda hzla gebe hayat terk etmektedirler. Makale konusuna bal olarak, Kakay sahasnda yaklak iki ay sresince derleme yaplm, Kakay kltr ve gnmz Kakay edebiyat hakknda bil- giler edinilmitir. Balangcndan gnmze gelene kadar Kakay edebiyatnn geirdii dnemler ve nemli Kakay airleri hakknda fikir vermeyi amalayan bu almada 1800l yllarn bandan itibaren bilinen ve yazya geirilen Ka- kay airleri hakknda bilgi verilmitir. zellikle Mazun mahlasl byk Kakay airinin bu toplum iin nemi irdelenmi; Mazun sonras dnemde ise ehri- yarn Kakay iirine etkisi, gnmz Kakay airlerinin iirlerinden rneklerle ele alnmtr. Gnmz Kakay iirinin tematik erevesini bir lde belirle- meyi de amalayan bu almada Kakay toplumu tarafndan gnmzde en fazla tannan Hseyin Ali Kaimi, Mensur ah Muhammedi ve Mahmud Kaviyani adl airlerin iirleri hakknda bilgi verilmi ve derlenen rnek metinler okuyu- cunun bilgisine sunulmutur. Ayrca bu almada Kakay sahasndan derleme yaplrken karlalabilecek zorluklar, yaayan Kakay airleri, yeni kuaklarn ehirlemeyle birlikte Kakay dili ile ilikileri; saha almas srasnda derle- nen malzemeler ve gzlemler erevesinde ele alnmaya allmtr. Anahtar Kelimeler: Kakay, Mazun, Kakay airleri Abstract Qashqai Turks are a Turkish nomadic community living in the south of Iran. They come third in terms of population in the Turkish communities living in Iran after Azerbaijani Turks and Turkmens. They have been abandoning the nomadic life in the last thirty years. Data collection in the Qashqai field was carried out for almost two months in line with the topic of the paper, which provided data regarding the Qashqai culture and the modern Qashqai Literature.This paper, which deals with the periods of Qashqai literature from the beginning to date and the im- portant Qashqai poets, provides information on the Qashqai poets recorded from the 19th century . It especially deals with the importance of the great poet whose pseudonym was Mazun for the Qashqai society, the impact of ehriyar on Qashqai poetry after Mazun and examples of poems by the modern Qashqai poets. Furthemore, this paper, which aims to some degree to outline

Okutman Doktor, Nevehir niversitesi, Trk Dili Blm, el-mek: halkbilimci@gmail.com

Karadeniz Aratrmalar Gz 2011 Say 31 135-150

Mehmet Karaaslan

GR ran sahasnda Farslarn dnda, yaayan Mslman ve gayrimslim pek ok aznln varl aratrmaclarca ifade edilmektedir1. Trk nfusu asndan deerlendirildiinde ise Trkiyeden sonra dnya zerinde en fazla Trke konuan nfusa sahip lkenin ran olduu bilinmektedir. randa Kuzeydou ran, Kuzeybat ran ve Gney Merkezi ran olarak ad- landrlabilecek blgede younlaan2 Trk nfusu ierisinde Kakaylar Gney Merkezi ran blgesinde yaayan en nemli Trk topluluudur. Azerbaycan sahasndan Safeviler dneminde ayrldklar ve gneydeki daha eski Trk topluluklaryla bir araya gelerek farkl bir Trk boyu olduklarna ilikin bilgiler Kakay sahasndaki kaynak kiilerce ifade edilmitir. Bu yol gider tebrize/ Yollar rize rize/ Mevlam bir yol ver bize/ Biz gidek lkemize biimindeki Kakay anonim iiri bu balamda sahadaki pek ok kaynak kiiden dinlenmitir. Bu blge Elbruz dalarndan Basra krfezine, ran-Irak snrna dek uzanan alan kapsamaktadr. Gneyde yaayan gebe Trk topluluklarnn balcalar unlardr: Kakay, Hamse, Afar, Bak, Aaeri, Kengerli, Gndzl, Yarmtagl ve Ekaniler. Kirmanda Afar, Bakc, Ka- rayi boylar, sfahan ve Fars Eyaletinde de yine Kakay, nall, Baseri, ve Nefer boylar yaamaktadr. Ayrca Rza ah dneminde Darab ve Neyriz evresine zorla yerletirilen ahsevenler de blgede bulunmaktadr.3 Kakay adnn kkenine ilikin pek ok farkl faraziye bulunmakla bir- likte Kaka szcne bal olarak bu topluluun at yetitiriciliinden hareketle bu ad ald sylenebilir. Trk boylarnn rann gneyine yerlemeleri, uzun bir tarihsel srece dayanmaktadr. Bu tayfalarn katlmyla Kakay birlii daha sonradan olumutur. Muhtemelen Kakaylarn kimi tayfalar, slam ncesi dneme gtrlecek kadar eski dnemlerde bile randa bulunmulardr. Onlarn daha geni bir biimde rana yerlemeleri ise slamiyetle balamtr. Bu
1 Muhammed Hemmasi and Carolyn Prorok V., Demographic Changes n rans Officially Re-

the thematic framework of the modern Qashqai poetry, provides the readers with the sample texts and the characteristics of the poems by the most famous poets in Qashqai society such as Hseyin Ali Kaimi, Mensur ah Muhammedi and Mahmud Kaviyani. Moreover, this study deals with the difficulties that one might encounter, the living Qashqai poets, the relationship of the new genera- tion that started to live in cities with the Qashqai language within the fra- mework of the data collected and observations done in the field. Keyworsds: Qashqai, Mazun, Qashqai poets

cognized Religious Minority Populations Since The slamic Revolition, African And Asian Studies, Volume 1, No. 2, Koninklijke Brill Nv, Leiden 2002, s.65. 2 Rafael Blaga, , ran Halklar El Kitab, Yeni Zamanlar Datm, stanbul 1997, s.276. 3 Babek Cavanir, Kakay Trklerinin Tarihi, Mimar Sinan niversitesi, Sosyal Bilimler Ensti- ts, Tarih Ana Bilim Dal, Orta a Tarihi Proram, Baslmam YLT stanbul 2001, s.26.

136

Kagay Dili ve Edebiyat zerine

Trk topluluklarnn gemii Gazneli Sultan Mahmutun ve Trk kavimleri- nin rana glerinin ilk balad zamana dayanmaktadr. Bu glerin faz- lalamasyla Seluklular zamannda, bugn Kakaylar arasnda grlen tirelerin bir ksmnn rann gneyine yerletii, kimi tirelerin kkeninin ise Orhun yaztlarnda bile ad geen eski tayfalardan olduu, eitli aratrmaclarn tespitlerine dayandrlarak dile getirilmitir4. Bununla bir- likte dank vaziyetteki bu Trk topluluklar Kakayiler adyla rann gney blgesinde yaklak be yz yldr konfederasyon biiminde bir siyasi g olarak yaad bilinmektedir. Safeviler dneminde siyaseten etkinlii artan Kakaylarn Safeviler sonras Afarlar ve Kaarlar dneminde de blgenin siyasi yapsnn ekil- lenmesinde nemli glerden birisi olarak belirdii anlalmaktadr. XX. Yzyla gelindiinde Kakaylar I. Dnya sava ncesinde ngilizlerle sa- vam ve ngilizlerle yaplan mcadelede gsterilen kahramanlklarla Sav- let-d Devle adyla nlenen smail Han Gney rann en gl siyasi figr haline gelmitir5. Pehlevi Hanedan ve slam devrimi sonras ran hkmetleri dne- minde ise Gney randaki bu siyasi g krlmaya allm ve Kakaylar merkezi otoriteye tabi edilmek istenmitir. Uzun bir mcadelenin ardndan son dnemde slam devrimi sonras yeniden toparlanmaya alan Kakay- larda han varislerinin idam edilmesi ya da Tahranda mecburi iskna tabi tutulmas gibi politikalar sonucunda Merkezi otoriteyle girilen bu siyasi mcadele; Kakay il tekilatlanmasnn etkisizletirilerek datlmasyla sonulanmtr. Kakay Trkesi corafi konumlarna uygun olarak Bat Trkesinin iinde Ouz Trkesinin dou kolunun bir paras durumundadr. Arlkl olarak Azerbaycan Trkesine benzeyen bu dilin Anadolu Trkesi ile de nemli lde kelime ve ses benzerlikleri bulunmaktadr. Kakay Trkleri- nin kimliklerine smsk bal olmalar, ehir hayatndan uzak gebe ha- yatn yaanlmas ve bata Farslar olmak zere dier farkl etnik gruplardan ayr bir yaam srlmesi milli kimliin, dil ve edebiyatn yabanc etkilerden korunmasnda ok nemli etkenler olarak deerlendirilebilir6. Kakay adnn getii ilk tarihi metni Safevi dneminin de ncesine 1453 ylna gtrebilmekle birlikte Kakaylarn yazl edebi metinleri en erken 19. Yzyln balarnda karmza kmaktadr.
4 Babek Cavanir, a.g. e, s.60tan Sirus Perham, l-i Kakayi, Key ve Ez Kuca Be Fars Amede Est?,

Mecmua- Kitab- Agah, lat Ve Aair, Tahran 1362, s.259-260; Hseyin Ciddi Payvesteg-i Kavm-i ve Tarih-i Ouz- lha-i Kakayi-i ran, Kabile-i (Kay Kakayi), iraz 1378, s.179. 5 Habibullah Peyman, Mutala-i Siyasi , Tahran 1347, s.17. 6 Babek Cavanir, a.g. e, s.236.

137

Mehmet Karaaslan

19. YZYILA KADAR KAKAY R Halen belli llerde srdrlmesinden de anlalaca zere ok gl bir szl edebiyat gelenei olmakla birlikte Kakay Trklerinin yazl edebiyata ait rnler vermeleri 1786-1844 yllar arasnda yaad tahmin edilen Gul Oruc adl airle balamaktadr. ahbaz ahbazi tarafndan Hicri 1367 (Mi- ladi 1947) ylnda kaleme alnm olan Ya Asar- uerayi Kakayi adl air tezkiresinde; bilinen ilk Kakay airlerden bahsedilmektedir. Gul Oruc ile ayn dnemde yaad dnlen airlerden Kanberiye ilikin elde hi iir bulunmamasna ramen Hsrev Be Karakanl ve Gul Orucun iirinden baz rnekler gnmze kadar ulamtr: Yedi yaar gelin olsan kz olmaz Gz Ceyrandr yeriinden bellidir. Gul oruc der yansn bele zamana Saralub gl rengim dnm samana. Gul Orucun bu iirinin yan sra Hsrev mahlasl Husrev Beg Kara- kanlya ait aadaki iir metnini de yazl Kakay edebiyatnn ilk rnekle- rinden birisi olarak deerlendirmek mmkndr: Vardur da yannda bir tevvar terlan Tor goyub bendime ataydm men ayed nesib olsa de toruma O ya terlan dutayudum men. ahbazi, Kakay edebi tarihine k tutan bu nemli eserinde yukarda ismi geen airlerin dnda Mirza Muhammed, Yusuf Ali Beg, stad Mu- hammed brahim, Hseyin Ali Beg Bayat, Nimetullah Beg Rahimi, Ali ayl, Hac Mesih Han Karaayl, Hemrah ve Krolu gibi Kakay airlerinden sz etmekte ve bu airlerin eserlerinden rnekler vermektedir7. 19.yzyln bandan 20. Yzyla kadar olan dnemi kapsayan bu airler ve onlarn i- irlerinden paralar ele alnrken Osmanl dnemindeki tezkirecilik gelene- inin benzeri bir usul takip edilmi olmas bize bu dnemin ncesine ilikin daha eski airleri ele alan kitaplarn bulunabileceini dndrmektedir. Yukarda sz geen Kakay airlerinin her birisine ait iirlerden par- alarn rnek verilmesinin bu bildirinin snrlarn zorlayaca dnld- nden byle bir yola gidilmemitir. Ancak Kakay iir tarihi ierisinde hem iirinin gc hem de Kakay toplumuna muhtelif ynlerden tesiri hesaba katldnda Mazun mahlasl Seyid Muhammed brahimi detayl bir bi- imde ele almak zaruridir.
7 ahbaz ahbazi tarafndan kaleme alnan bu kitap ve iindeki airlere ilikin; randa Trko-

loji tahsili grdkten sonra Trkiyede yksek lisan eitimi gren Veli Yakubi tarafndan alma yaplmaktadr. Kitabn Trkiye Trkesine evrilmesi ve dilbilim adan ele alnmasn amalayan Prof. Dr. Sema Barutu znder tarafndan ynetilen bu almann tamamlanmas Kakay iirinin tarihiyle ilgili bilgilerimizi geniletmeye yardmc olacaktr.

138

Kagay Dili ve Edebiyat zerine

Kakay ileri gelenlerinden Seyid Ali Rzann olu olan Mazun ve ailesi Kakay hanlarna hizmet eden st dzey brokratlardr. Kakay Elhan Mu- hammmed Kulu han dneminde iir yazmaya balayan Mazunun 1830 ylnda dnyaya geldii ve 1895 ylnda vefat ettii bilinmektedir. Yaad dnemde Kakay lini yneten hanlarn tamamyla yakn iliki ierisinde olan ve en son Bahadr Hana ktiplik yapt bilinen Mazun, Arapa ve Farsay son derece iyi bilmektedir. ah Hatayi tarafndan yazlan iirlerin Kakay sahasnda Fuzuli iirleriyle birlikte oaltld ve bu airlerin tahsili Kakay aileleri tarafndan okunduu bir gerektir. Bu balamda Kakay ilinde Hatayi adyla sylenen bir tr iir gelimitir. Mazun, ekoln kuru- cusu olan ah Hatai ile iir syleyii bakmndan yaracak bir gce ulam ve bunu da iirinde u ekilde dile getirmitir: Dirrilseydi ah hatai Mezunun bu dvrannda Bu erin hatt olurdu dilinin tezkiresi. Kakaylar arasnda en ok iire sahip bu byk aire ait olan ve Ke- kll Tayfasnn Kalenteri olan Necef Kulu Han- Keklinin giriimleri sonucu topland sylenen divann u an nerede olduu bilinmemektedir8. Kakay sahasnda yaklak iki ay boyunca yrtlm olan derleme fa- aliyetleri srasnda Mazunun edebi bir ahsiyet olmaktan ziyade Kakay- lara milli ahsiyetini veren bir figr olarak algland gzlemlenmitir. Her kes ki lse evden geder/ Mazun lse elden gider dizeleriyle zetlene- bilecek bu alglay sebebiyledir ki Mazunun pek ok iiri dilden dile do- lamakta pek ok berceste dizesi atasz hkmnde yeri geldike dillendi- rilmektedir. Mezun iirlerinin pek ounun Kakay rlarnca ahenk ile sylenmesi, iirinin Trk olmas gibi gstergelerden de aka anlald zere Mazun Kakaylar blgedeki dier etnik unsurlardan farkl klan Ka- kay Trkne yetkin bir lisana sahip olmak hususunda gven alayan nem- li bir sanatkrdr. Kalavela destannn da kylerinden toplanarak bir btn haline getirilmesinin Finlandiya halk iin ifade ettii anlama benzer bir biimde, mezar talarna yazlan, trk olarak dillendirilen, atasz olarak kullanlan Mazun dizeleri de Kakay Trklerinin z kimlikleriyle Gney ran blgesinde var olabileceklerinin ispat olmutur. Derlenen Mazun i- irlerinden bazlar yledir: gid odur arvad ala bir ala, Ev kayran olan doan tir ala. Mezuna irad deyil gnde bir ala, Delidir, delinin gnde toyudr. .........
8 Grlen Kaynak kiilerden bazlar, Kakay nakka Bican Bahadr tarafndan Hana su-

nulma an naka ekilmi olan bu divann, lhan ailesinin mensuplarnda bulunuyor olabilece- ini ifade etmilerdir.

139

Mehmet Karaaslan

Devran dndi kerbazfuru tatlara ir yata mesken oldu itlere Nice hub atllar hub hub atlara Mindiler gitdiler meydan halidir9 ....... Hey aalar gelin taif eylayin Bu gn bize teng gelmidir yaman gn Hi igide uramasn ezelden Yaman arvad, yaman gonu, yaman gn ...... Glstanda yaz yelleri esende, Var guda nale vardur fean var. Seda ohdur eyda blbl sesinde, Ayr eser vardur ayr nian var. Henz darda galmu asuli Mansur, Enelheg sylayub sirri nihan var. Henz Mecnun'da var cnun hevesi, Henz gatar zer Leyli devesi. Henz geler Ferhad klngi sesi, Henz irin kimin irin zeban var. Me'zun deyer bu yan kimdur o yan kim? Bu yan zi o yan zi hayn var? Mazun 19. Yzyln sonundan gnmze kadar gelen sre ierisinde bilinen Kakay airleri ierisinde en nemlisi olarak dikkat ekmektedir. Mazunun vefatndan sonra yaayan Kakay iirine tesir eden en nemli ikinci air olarak ehriyar gstermek mmkndr. Saha almas srasnda iirleri tarafmzca derlenen airin de ehriyarn iirinden s- lup olarak etkilendikleri anlalmaktadr. randa yaayan farkl Trk top- luluklarnn pek ounda ehriyar tarafndan bentler biiminde kaleme alnan Heyder Babaya Selam iirinin nemli bir model olarak grld bilinmektedir. Hala Trkleri10, Kakay Trkleri, Azerbaycan Trkleri gibi randa yaayan muhtelif Trk topluluklarnn hatta Trkiye ve Irakn ku-
9 Bu iir paras saha almas srasnda bir kaynak kii tarafndan ahenkle trk biiminde

okunmutur.

10 Bilgehan, Atsz Gkda,, Halac Turkcesiyle Yazlan lk Eser, II. Uluslararas Trk Dnyas

Kltr Kongresi, 19-25 Nisan 2010 zmir.

140

Kagay Dili ve Edebiyat zerine

zeyinde yaayan Trkmenlerin de ehriyarn slubundan etkilenerek, beli msralar halinde geleneksel yaanty anlatan ve gemie romantik bak asyla bakan iirler yazd bilinmektedir11. GNMZ KAKAY R Yaplan saha almalar srasnda derlenen son dnem Kakay iirine ait rneklerin, Kakay ilini obasn, geleneini, g, konarger yaanty ro- mantik bir bak as ile ele alan iirler olduu gzlemlenmitir. Bunun yan sra daha realist bir gzle Kakay toplumunun gnmzdeki sorunlarn ele alan iirlere, dalm olan il tekilatlanmasna ve Kakay toplumunun bir biimde merkezi otorite tarafndan pasifize edilmi siyasi nderlerine yazlm iirlere ve anne sevgisi gibi romantik temal iirlere de rast- lanmtr. Halk hikyesi ve masal gibi szl edebiyat rnlerinin ierisinde bulunan anonim nitelikli manzumeler, dnlerde kna gecelerinde bir ma- kam ile sylenen asenek ad verilen anonim halk iiri rnekleri ile cenaze merasimi esnasnda kendine haz bir ezgiyle icra edilen atlar da gnmz Kakay halk iirinin ierisinde deinilmesi gereken bakaca unsurlardr. Kakay sahasndan yaplan derleme almalar srasnda kaynak kii- lerin siyasi konulara ilikin gr beyan etmekten srarla kandklar hatta bu konulara ilikin yazlan iirleri okumak istemedikleri gzlemlenmitir. Kakay hanlarn anlatan aadaki iir derleme psikolojisinden tamamen kld bir anda kayt yapld bilinmeden airi tarafndan okunmutur: ok ah grdm ki gedaya muhtac ok geda grdm ki oldu sahib-i tac Ne bilmedi iimden varam hac-i gac Bir lem heyrandr sergerdan dnya Gevheri kanndan ben agad etdim Ta etdim resmini beyan ilhanm Eer ki iitdim iftihar etdim Sovletli adn ilhan lhanm

11 Yusuf Gedikli, ehriyar ve Btn Trke iirleri, tken Neriyat, stanbul 1991, s.42.

141

Mehmet Karaaslan

Kakayi ilidi senidin serdar Vatana gldn dmene bir har Her ne ki doland arh- ruzigar Grmedi senin kim bir Han lhanm ahrayn tacn hee almazdn Serdarlar safnda geri kalmazdn He muhtac yzn yere salmazdn Her aca verirdin dildan lhanm Ecma ecnebi rengetti yz bin eytan ngiliz kastetdi tuta ran Ta grd Sovletli smail Han Bildi ki bir irdir eslen lhanm. Kakay hanlarna ve zellikle de Kakaylarn siyasi olarak en etkin ol- duklar dnemdeki han olan Savlet-d Devle Hana olan balln ve saygsn yukardaki dizelerle ifade eden Hseyin Ali Kaimi emekli bir - retmen olarak irazda yaamaktadr. ocukluu konarger bir Kakay obasnda geene daha sonralar da adr okullarda obayla birlikte konup gerek grevini srdren Kaimi, Kakay ilini obasn son derece canl tas- virlerle iirine aktarmay baarm bir airdir. Haydar Babaya Selam tarznda kaleme alnm ay Karaga isimli yz elli bendi akn manzume- sinde Kaimi, Karaga ayn topyekun Kakay elini anlatmak iin bir metafor olarak kullanmtr. Kakay toplumunda ehirlemenin hzla artt son yirmi otuz yl ncesine kadar szl edebiyat geleneinin ne derece gl olduu hakknda fikir vermesi asndan da nemli olan u belikler ay Karaga iirinden alnmtr: Yanan ocah granda g gn He olmadh dnya mal dgn Saht tutmazdk bu dnyay be gn am te seher Kroludan deyirdik Ko a hub tohludan deyirdik Kroluyu mindiriyrdik gr ata Ey ediyrdik gr at aydan ata Bal(a) ayvaza lala deyirdik yata ah gznn metelini deyirdik Biz kiyrdik uzah yollar gediyrdik
142

Kagay Dili ve Edebiyat zerine

Biz oturub gar bie alyrdik ah senemi yeddi ile sahlyrdik ahveledin gollarn balyrdik Garip gelip rn alyrdi Toy ediyrdi ahsenemi alyrdi Ermeninin Asl Hanm gzn Han Keremin irin irin szn Ah deyip hey sziyrdi gzn Ahlarn alamag almag Neyilerin ney dudaa almag Metel metel merri metel deyirdik Metellerin manisini biliyrdik Birden de birga vuryrdk gliyrdik Glmegimiz glleri gldiriyrdi Alayanna da derdimiz biliyrdi Seyid Hann gu semende bindigi Peri zadn at dalndan indigi Zhre garr samannn yandigi Yandryrd ahlarn cann Bir gyrete getiriyrdi gann Sen ki gezip da da grmen Seylab olan oh gzya grmen Sr sahladan sen srda grmen Syle grem ahsenemi grdn sen O nazenin birsenemi grdn sen O garibin ogrn aldg Yeddi ilde Halep amda galdg ah Veledin ah Senemi aldg ay Garaga dan mene Ragipden

143

Mehmet Karaaslan

ah Veledden, ah senemden Garipden12 Kakay halk hikyelerini ele alan bir blm yukarda alntlanan bu i- irle Kaimi Kakay toplumunun kaybettii deerleri zlemle anmaktadr. Kakay halknn gemiini, gn, elencelerini, hastalklarn, gei d- nemlerini, skntlarn, mutluluklarn gl bir lirizmle ele alan bu iir sa- yesinde hem Kakay toplumu hem de bu toplum ierisinde sregelen Trk halk edebiyat hakknda fikir edinebilmekteyiz. Hseyin Ali Kaimiden baka gnmz Kakay edebiyat hakknda fikir vermesi bakmndan tantlmas uygun olan bir dier air de Mensur ah Muhammedidir. Kaimi gibi emekli retmen olan ah Muhammedi de eh- riyardan sanatsal anlamda etkilenmitir. Soru Dena Dandan adl iir ki- tabnda Kaiminin Karaga ayyla syleerek ele ald Kakay kltrn Muhammedi, Dena dayla syleerek anlatmaya alr. Kaiminin iirine gre daha romantik ve kr hayatn gzellikleri konusunda bir lde daha gl bir biimde eildii anlalan airin bu uzun manzumeyi kendi imknlaryla kitap olarak da bastrd ve Kakay evlerinde bu iir kitabnn bulunduu gzlemlenmitir. Arap alfabesiyle teekkl ettirilmi Kakay alfabesinin formel bir eitimle retilmemesi sebebiyle Trke olarak ka- leme alnm bu tarz kitaplarn Kakay genleri tarafndan okunmakta zor- lanld da grlmtr. Kitabnn tamamn enstrman eliinde bize okuyan ah Muhammedinin iirinden alnan rnek paralar yledir: Bir dansen Dena bizim ellerden Badan geen yaman ay-u illerden Bir de syle sen huruan sellerden Hicran eken gumrulardan bir dan Per per olan ter gllerden bir dan Bayram gelib gl- reyhan coanda Ellerinden ru ired dende Tih-u keklik ses birbire goanda Behit olyr Dena senin yaylarn Ne gyekdir horeng taze gllerin Seher alar serin serin yelin var Buludlardan ipek tekin telin var Dile gelsen Dena yahi dilin var
12 Hseyin Ali Kaimi, Ya 52, Tayfas Amele, Tiresi Behmenbegl, Emekli retmen irazda

06. 06. 2008 tarihinde Mehmet Karaaslan tarafndan yaplan grme. Grmenin kayd Mehmet Karaaslann arivindedir.

144

Kagay Dili ve Edebiyat zerine

Dogguz ay ilin sene yaz olur Bele gelin tabiedde az olur emelerin gzlerinden ahiyllar Kegliklerin gavsersde ohyllar Ferehleri saf balayb gahyllar Bieden galhb gelib sudan iiyller Bir de guma yatb sonra uiyller Bizim elde sehavetler vard oh gyretler ecaatler vard Yah meram ho haletler vard Dena gel ta sene bir bir haleti Beyan edem geen geden deti G gecesi ylyrdik aduman Oturub diyerdi Nevruz dasitan Gelerdi meclise sefal irvan Beledandan heftpendeyi ekerdi reklere gam-u adlk ekerdi Yel bulutu soldan saa bkende Bulut gyden bullur yere tkende Dumangelib da dne kende obanlarn sesi orda gelerdi Needen bir krpe guzzu melerdi Yaz gniydi ana kilim tohyrd Atam mezun szlerini ohyrd Yad ildirimler ahyrd Gar felek tamdarn uzatd Gavs veriben nee renge bezetdi13

13 Mensur ah Muhammedi, Ya 56, Tayfas Dereorlu, Emekli retmen. Firuzabatta 20. 06.

2008 tarihinde Mehmet Karaaslan tarafndan yaplan grme. Grmenin kayd Mehmet Karaaslann arivindedir.

145

Mehmet Karaaslan

Saha almas esnasnda Dena dann her yerini, nerede hangi otun yetitiini avucunun ii gibi bildiini ifade eden kaynak kii; ilham almak iin Dena da eteklerinde gezdiini bu gezileriyle sz edilecek iiri kaleme alabildiini ifade etmitir. Tpk ay Karaga iiri gibi pastoral yaantnn samimi bir dille anlatld bu iirde de airin Kakay toplumunun son yirmi yldaki hzla deiimi ve buna bal olarak gelien konarger yaantya zlem grlmektedir. iirlerin tematik incelemesine ayrntlaryla yer vermenin mmkn olmad bu almada gerek Dena dann gerekse Karaga aynn Kakay toplumunu gelecek kuaklara anlatmak iin birer sembol olarak kul- lanld, bu semboller etrafnda ekillennen bu iirlerin ehirlerin kenar mahallelerinde yetien yeni kuaklara yitirilme tehlikesi altnda bulunan birtakm deerleri aktarmak iin kullanld anlalmaktadr. z yurdunu bu biimde selamlayan bir bakma ona vefa gsteren kim- selerin saygy hak ettiini syleyerek balad iirinde benzer bir biimde Mulvari dayla syleen air Mahmud Kaviyani ise daha realist olarak Ka- kay toplumunu sorunlarna deinmeyi tercih etmitir. iirleriyle Kakay toplumunun duygularn harekete geirmeyi en iyi baaran gnmz airle- rinden Mahmud Kaviyaninin Mulvari iirinin banda amac an- lalmaktadr: ehriyara peygamn eiddim Ham geen ho dvran yad etdim ehrden durub mulvariyenez getdim Getdim men de selam verem o daa Oturuban baham badan ayaa Ne yahdr igid dne vetene Selam olsun z yurduna gedene Tayfasn elini yad edene Selam olsun senin Heyder Babana Bizden uzah den ele obana Her asilzade ki dne illere Baha vere yaddan han dillere Gadem goya halvet olan llere Getdigi yollara gullar seperem Ba eyerem ayandan perem
146

Kagay Dili ve Edebiyat zerine

Selam verdim mulvariye dand alhalanb bir dem halim sorudu Baba tekin gz oluna dd Dedi balam bir eyle de grek Hardaypsen blebil ki tanek14 Mulvari dayla Kakay toplumunu hlihazrdaki problemlerini ele alan Mahmud Kaviyaniyi Kakay sahasnda ne kavuturan en nemli iirlerin- den birisi de Ana iiridir. Bize bu iiri okuduktan sonra pek ok Kakayly bu iirle alattn ancak Trkiyeden bir dostu da bu ekilde alatmaktan zldn ifade ederek iirinin hretini dolayl olarak anlatan Kaviyaniye ait Ana iiri yledir: Dediler gelmidir analar gn Yetim iitmeyen lalalar gn Yrekden ald muhredigini Laygn sovgat alaram anacan Var kes hediyesi magsada atar Ana, el; balasn boynuna atar Sznnen lala der yatmayan yatar Sovgatn kime veren anacan z zincir balasan ana goluna ncitmez balasn balar dalna Sen gettin Hudamn uzah yoluna He demedin men alaram anacan Gettin ana meni goydun dert ekem Yazld alnma tohve gam ekem Her mehriban ana grdm ya tkem Ya tkben ana derim anacan Sen ki getdin bugn dnya dar old Nazl balan ham gze har old

14 Mahmud Kaviyani, Ya 52, Tayfas ebeyli, Tiresi Ahenger, Bomkusu Muhtarlu, Okuma

yazmas var, irazda 10. 07. 2008 tarihinde Mehmet Karaaslan tarafndan yaplan grme. Grmenin kayd Mehmet Karaaslann arivindedir.

147

Mehmet Karaaslan

Em klge tek daim mana yar oldu Duz tklb yanr yaram anacan Olmasaydn bu dnyaya gelmezdim lmeseydin gara gnler grmezdim Her bahadan gam gln dermezdim Arzulyam seni grem anacan Gonundan eiddim hikayetini Seni grenlerden hub sfetini Susuzam ki grem muhabbetini Gelsen gurbann olaram anacan Asumandan gn dolanb batanda Uahlar amn yeyip yatanda Anaya naz edip gamze satanda Her dem seni yd eylerem anacan Bac yere ekdigin gl almad Baban getdi su vereni olmad Naras olub he sovdeger almad Sensiz dunyadan bizaram anacan Der olar ki var mehriban ana Laladan duyanda bir dem uyana Yetimi yandran otundan yana Bizlerde yoh yanan mehrem anacan Yetim Mehmud senden sonra alam Yah balayan rekleri dalam Em bandan bir desde gl balam Gavst gelende yolaram anacan15

15 Mahmut Kaviyani, a. g. e.

148

Kagay Dili ve Edebiyat zerine

SONU Gnmz Kakay toplumu ierisinde sevilen ve tannan Kakay airinin iirlerinden rnekler verilerek Kakay Trklerinde gnmzde yazl ve szl edebiyatn durumu gnmz Kakay iirinin ana temalar hakknda bilgi verilmeye allmtr. Mazun ve ehriyar gibi geleneksel halk iirin nemli temsilcilerinden etkilenerek yazlan bu iir szl gelenekten izler tamakta ve her ne kadar irticalen sylenmeseler de muhteva ve biim asndan geleneksel iirin birer devam nitelii tamaktadrlar. Bunlarn dnda Sohrab Hatemi tarafndan kaleme alnan Kakay yaantsn anlatan l Geceleri adl roman ya da Eer Karaga Olmasayd, Buhara men ili- men gibi deneme/ hatra tarznda yazlm kitaplar ierik asndan Ka- kay ele almakla birlikte Farsa kaleme alnm eserler olmas ynyle Ka- kay edebiyat rnleri olarak deerlendirmenin doru olamayacan d- nyoruz. Kakay sahasnda iraz, Firuzabat, Kyr, Hun, klit, Abade, Merv Det, Semirom, Asipas gibi pek ok ehir ve yaylann gezilmesi srasnda memle- ketim olan Nevehirde ninem tarafndan anlatlan baz masallar, baz te- kerlemeleri derlediimi ifade etmeyi gerekli gryorum. zellikle konarg- er yaanty bir biimde devam ettirmeye alan Kakay Trkleri arasnda halk hikyesi, masal, bilmece, tekerleme gibi szl edebiyat rnlerinin halen doal icra ortamlar bulunan ve srdrlen bir gelenek olduu gz- lemlenmitir. En uzak yayladaki en cra adr bile artk akamlar her yer- den kolayca doldurulan doal gaz tpleriyle aydnlatlmaktadr. En fakir Kakayinin bile hayvanlarn yaylaya artk yryerek deil de kamyonlarla tamaya balad bu yeni tarz gebelikte, btn genlerin elinde bulunan cep telefonlarnn ya da mzik dinleme cihazlarnn gelenei zayflatt ancak henz tam olarak ldrmedii de anlalmtr. KAYNAKLAR BLAGA, Rafael (1997). ran Halklar El Kitab, stanbul. CAVANR, Babek (2001), Kakay Trklerinin Tarihi, Mimar Sinan niversi- tesi, Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Ana Bilim Dal, Orta a Tarihi Program, Baslmam YLT, stanbul. CDD, Hseyin (1378), Payvesteg-i Kavm-i ve Tarih-i Ouz- lha-i Kakayi-i ran, Kabile-i (Kay Kakayi), iraz. GEDKL, Yusuf (1991), ehriyar ve Btn Trke iirleri, tken Neriyat, stanbul. GKDA, Bilgehan Atsz (2010), Halac Turkcesiyle Yazlan lk Eser, II. Ulus- lararas Trk Dnyas Kltr Kongresi, 19-25 Nisan 2010, zmir.

149

Mehmet Karaaslan

HEMMAS, Muhammed and PROROK, Carolyn V. (2002), Demographic Changes n rans Officially Recognized Religious Minority Populations since the slamic Revolition, African and Asian Studies, Volume 1, no. 2, Koninklijke Brill NV, Leiden. KAM, Hseyin Ali (2008), Ya 52, Tayfas Amele, Tiresi Behmenbegl, Emekli retmen irazda 06. 06. 2008 tarihinde Mehmet Karaaslan tarafndan yaplan grme. Grmenin kayd Mehmet Karaaslann arivindedir. KAVYAN, Mahmud (2008), Ya 52, Tayfas ebeyli, Tiresi Ahenger, Bom- kusu Muhtarlu, Okuma yazmas var, irazda 10. 07. 2008 tarihinde Mehmet Karaaslan tarafndan yaplan grme. Grmenin kayd Mehmet Karaaslann arivindedir. MUHAMMED Mensur ah (2008), Ya 56, Tayfas Dereorlu, Emekli - retmen. Firuzabatta 20. 06. 2008 tarihinde Mehmet Karaaslan ta- rafndan yaplan grme. Grmenin kayd Mehmet Karaaslann ar- ivindedir. PERHAM, Sirus (1362), l-i kakayi, Key ve Ez Kuca Be Fars Amede Est?, Mecmua-i Kitab-i Agah, lat ve Aair, Tahran. PEYMAN, Habibullah (1347), Mutala-i Siyasi, Tahran.

150