HKMET YURDU

Dnce Yorum Sosyal Bilimler Aratrma Dergisi

ISSN: 1308-6944 www.hikmetyurdu.com

Hikmet Yurdu, Ocak Haziran 2011, Yl: 4, C: 4, Say: 7, ss. 13 - 37

Hz. Peygamberin Bizans mparatoru Herakliyusa Gnderdii Davet Mektubu zerine Baz Deerlendirmeler
Do. Dr. Mehmet Azimli
Dicle niversitesi lahiyat Fakltesi retim yesi mazimli@hotmail.com

zet Bu almada, Hz. Peygamberin Hkmdarlara gnderdii mektuplar hakknda tartmal baz deerlendirmelerde bulunuluyor. zellikle bu mektuplardan Herakliusa gnderilen mektub ve eli hakknda aktarlan rivayetler incelenmektedir. Bu rivayetlerin byk blmnde abartlar olduu sonucuna varlmaktadr. Bu abartlar ya peygamberlerini vme adna Mslmanlarn ya da Mslmanlara irin grnme adna bir ksm Hristiyanlarn uydurduu dnlmektedir. Ayrca Heraklius Ebu Sufyan grmesi eklinde aktarlan rivayetin tutarszlklarna deinilmektedir. Yine bu mektup karsnda Herakliusun tavrlarnn tutarszl sz konusu edilmektedir. Bunlar yaplrken rivayetlerin senetlerindeki zaaflardan ok tarihsel balam itibariyle rivayetlerin uygunsuzluu konusu zerinde durulmakta ve bu konu nemsenmektedir. Anahtar Szckler: Heraklius, Ebu Sufyan, Davet Mektuplar, Dihye b. Halife Abstract Some Evaluations On The Letter Sent By The Prophet To Heraklitus This study includes some evaluations in connection with polemical matters about letters which the Prophet Muhammet sent to neigbouring rulers. Specially it is investigated the rumors being transferred about the letter sent to Kaiser Heraklitus and the messenger of Prophet. It is inferenced that almost all rumors include some exaggurated parts. It is considered that they has been fabricated by Muslims for dignification their Prophet or by some Christians for appearing nice to Muslims. Then, it is touched on inconsistencies of the rumor transferred as the meeting of Heraklitus-Abu Sufyan. Additionally, it is exposed to inconsistencies on the treatment of Heraklitus about the letter. While it is made these, it is emphasized on inconvenience of the rumors in respect of much more historical context than the lameness of

14

Do. Dr. Mehmet Azimli

rumorss certificates (Sanads-Isnad) and this context is considered important. Key Words: Heraklitus, Abu Sufyan, The Letters of nvitation, Dihya b. Halifa

Giri
Hz. Peygamber, Hendek Savandan sonraki bir yl boyunca kendini Araplara kabul ettirmeye alt. Hicretin 7. Ylndan itibaren ise artk zaferlerin arka arkaya geldii yllar olacakt. Bu sebeple 7. Yla Senetulstilab yani; Zafer Yl denilir.1 Baz slam Tarihi kitaplar Hudeybiye antlamasndan sonra Hz. Peygamberin davetini uluslararas boyutlara tadn, bu balamda evredeki hkmdarlara mektuplar gnderdiini bildirirler.2 Mektuplar gtren elilerin seimi ise ok ilgintir. Hz. Peygamber, gnderdii elileri gnderdii blgenin durumuna gre semitir. Hz. Peygamberin Habeistana gnderdii eli olan Amr b. meyye edDamr, Hamidullahn ifadesiyle her ynyle olaanst bir elidir. Necai onun kabilesi iinde ocukluunu geirmesi sebebiyle Amr bu greve gnderilmi ve Hz. Peygamber tarafndan daha nce eli olarak gnderildiinde de henz Mslman bile olmamtr.3 Msra gnderilen Hatib b. Ebi Belta, sahabe arasnda hitabet sanatyla n plana kan birisidir. Bunu Mekke Fethi ncesi yapt ihanet sonucu Hz. Peygambere kar gerekletirdii konumasndan anlyoruz.4 Kisraya Fars blgesini tanyan ve Farsay bilen Abdullah b. Huzafe5, Bizansa ise Romallarn nem verdii ekilde fiziki gzellikleri bulunan ve yakkl birisi olan

1 2 3 4 5

Mahmut Esad Seydiehri, slam Tarihi, Sad; A. Ltfi Kazanc, Osman Kazanc, stanbul, 1983, 729.

bn Him, es-Siretun-Nebeviyye , Beyrut, 1994, VII, 512.

Muhammed Hamidullah, slam Peygamberi, ev; Mehmet Yazgan, stanbul, 2004, 492, 736. Bkz. Vakdi, Kitabul-Meazi, Beyrut, 1984, 798. Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamberin Alt Orijinal Diplomatik Mektubu, ev; Mehmet Yazgan, stanbul, 1998, 138.

Hz. Peygamberin Bizans mparatoru Herakliyusa Gnderdii Davet Mektubu zerine Baz Deerlendirmeler

15

Dihye b. Halife gnderilmitir.6 Mesele geneli itibariyle byle ifade edilebilir. Hz. Peygamberin komu liderlerle irtibat kurma istediini ve bu yoldaki abalarn inkr etmek mmkn deildir. Esasen Hz. Peygamberin bu mektuplar ile amac, Arabistandaki durumunu glendirmek, dedesi Haim ile balayan Kureyin civar lkelerle olan irtibatlarn koparp kendisiyle irtibatlarn salamak ve onlardan Kureye gelebilecek olan yardmlar nlemek olmaldr.7 Ancak onun bu gayretlerini aktaran rivayetlerin detaylarnda ve mektuplarn metinlerinde baz problemler bulunmaktadr.8 Bu rivayetlerdeki abartlar daha ok slamn evrenselliini o gnlerden itibaren kantlamak adna bir gayretin rn olmaldr.9 Bu mektuplardaki baz problemlere temas ettikten sonra

Herakliusa gnderilen eli ve mektup zerinde durmak istiyoruz. slam tarihi kaynaklar, genelde bu gnderilen mektuplar sonucu, Habe Necaisinin Mslman olduunu net olarak ifade ederler.10 Oysaki Mslimde geen bir ifade de: mektup gnderilen Necainin Hz. Peygamberin cenaze namazn kld Necai olmad yani Mslman olan Necai olmad aka belirtilmektedir.11 Bu durumda Hz. Peygamberden mektup alarak Mslman olan hibir devlet bakannn bulunmad bir durum ortaya kmaktadr. Ayrca Arap olmayanlara Arapa mektup gnderilmesi de ilgin ve tuhaf bir durum olarak karmza kmaktadr.12 Daha da ilginci, Hz.

bn Sad, et-Tabakatul-Kbra, Beyrut, 1985, IV, 250; Ahmet nkal, Rasulullahn slama Davet Metodu, Konya, 1989, 134.
Bkz. Mehmet Azimli, Siyeri Farkl Okumak, Ankara, 2008, 23. Msteriklerin de geneli itibariyle onun liderlere mektup gndermesi konusunda pheleri grlmemektedir. Bkz. Maxime Rodinson, Muhammet, ev; Atilla Tokatl, stanbul, 1998, 261. Montgomery Watt, Peygamber ve Devlet Adam; Hz. Peygamber, ev; nal alar, stanbul, 2001, 203. bn Sad, I, 259. Mslim, Cihat ve Siyer, 75; bu rivayette olduu gibi hadisilerin dedii ekilde Mslimin en sahih grd rivayeti en nce almas konusu da hatrlanmaldr. Bkz. smail Ltfi akan, Hadis Edebiyat, stanbul, 1989, 60. Sleyman Ate, Kuran- Kerime gre Hz. Muhammedin Hayat, byy, 2003, 631.

7 8

10 11

12

16

Do. Dr. Mehmet Azimli

Peygamberin gnderdii elilerin gidecekleri yerin dilini bilmez iken mucizev bir ekilde yola kacaklar gn gidecekleri milletin dilini konuur olmalardr.13 Bu durumda hkmdarlara Arapa mektup gndermeye gerek olmamas lazmdr. ran Kisrasna gnderilen mektubun yrtld slam tarihlerince aktarlan bir gerektir.14 Ancak kimi kaynaklar, Kisrann Hz. Peygambere cevap verdii Hz. Peygamberin de Kisrann hediyelerle birlikte gnderdii mektubu bile ap okumadan ya emrime geleceksin ya da yanmdakilerle zerine yrrm gibi Hz. Peygamberden beklenmeyen diplomatik nezaketi bir yana brakarak Kisraya ikinci bir mektup ile cevap verdii eklinde o gnk tarihsel balamda mmkn grlmeyen tavr ve davranlar aktarmaktadrlar.15 Yine Kisrann mektubu yrtt kesin iken16 gnmzde Hz. Peygamberin Kisraya gnderdii mektup diye baz belgelerin ortaya karlmas da hayli dndrcdr.17 Ayrca davet mektuplarnn metinlerini aktaran rivayetler, senet asndan incelendiinde; rivayet senetlerinin kopuk olduu, mehul ve metrukul-hadis addedilen raviler tarafndan rivayet edildii ortadadr.18 Yine mektuplarn metinleri konusunda da tam bir mutabakat ortaya konulamamtr. Baz bilginlerimizin dedii gibi: Gnderilen mektup metinleri arasnda muhaddislere gre shhati sabit olan tek metin Heraklius ile ilgili olandr.19 Bu sebeple biz almamzda btn mektuplarn incelenmesini bir kenara brakp sadece Bizans Kral Herakliusa gnderilen mektubu shhati asndan da deerlendirmek istiyoruz.

13 14 15

bn Sad, I, 258. bn Hiam, VII, 512. Yakub, Tarihul-Yakub, Beyrut, 1993, I, 398; Hz. Peygamberin Kisra ile yazmalar iin bkz. Muhammed Hamidullah, el-Vesaikus-Siyasiyye, ev; Vecdi Akyz, stanbul, trz, 158. bn Sad, I, 260. Bkz. Hamidullah, Hz. Peygamberin Alt Orijinal Diplomatik Mektubu, 144. Rivayet detaylarna girmek istemiyoruz. Geni rivayet tenkitleri iin bkz. Ekrem Ziya Umeri, Medine Toplumu, ev; Nurettin Yldz, stanbul, 1988, 221. Umeri, 223.

16 17 18

19

Hz. Peygamberin Bizans mparatoru Herakliyusa Gnderdii Davet Mektubu zerine Baz Deerlendirmeler

17

Dihye b. Halifenin Bizansa Eli Olarak Gnderilmesi

Baz bilginler, Hz. Peygamberin Arap liderlere mektup yazmasnn normal olduunu, onun Arabistan yarmadasnda irki kaldrmak iin mcadele verdiini, ancak dnyann iki byk devlet bakanna (Kisra ve Kayser) mektup gndermesinin sz konusu olamayacan, bunlarn birer senaryodan ibaret olduunu bildirirler20 ve bu konuda rivayetlerdeki aktarmlarn, daha ok slamn evrenselliini o gnlerden itibaren kantlamak adna bir gayretin rn olduunu belirtirler.21 Gerekten de Hz. Peygamber tarafndan Bizans imparatoruna gnderilen mektubun gnderili tarihi konusunda rivayetlerin detaylarnda bir takm problemler bulunmaktadr.22 Bu konudaki en byk problemlerin banda, Dihye ile Herakliusun grme tarihinin uygun olup olmad konusu gelmektedir ve gelen rivayetlerin tarihleri arasnda iki yl akn bir zaman farknn bulunmas meseleyi anlatacak niteliktedir. bn Sad, bu tarihi 6. Yl olarak verirken,23 Buhari Tebuk Sava srasnda olduuna vurgu yaparak elinin 9. ylda gnderildiine iaret eder.24 Bu

20 21 22

Ate, 631. Watt, 203.

Caetani konu ile ilgili tarih uyumazlklar olduunu belirterek unlar ifade eder: Kaynaklar, elinin H. 6 yl sonlarna doru gnderildiini belirtirler; yine onlara gre bu eli, ayn yln ortalarnda dn yolunda iken Arap kabilelerince soyulmutur. Burada aka bir tarih uyumazl vardr . Dihye mparatora Kutsal Ha treni dnnde Kudste rastlamt. Bu tren, Mslman tarihilerin ne srd gibi H. 7 balarnda deil de, 629 ylnn balarnda (H. 7 sonlar) yaplmtr. Olay tamamen bn Himn uydurmasdr, zira elilerin gnderilmesiyle ilgili anlatmda stad bn shkn ad gememektedir.. bkz. Caetani, slam Tarihi, ev: H. Cahit Yaln, stanbul, 1924, IV, 427 vd. Konu ile ilgili elinin dn yolunda bana gelen saldrdan (Vakidi, 555) yola karak olayn zamannn pheli olduu konusunda tartmalar ve cevaplar iin bkz. Hamidullah, Hz. Peygamberin Alt Orijinal Diplomatik Mektubu, 144.
bn Sad, I, 258; mektuplarn 5. Ylda gnderildii eklindeki rivayetlerin de olduu konusunda geni bilgi iin bkz. Umeri, 221.

23

24

Mektuplarn gnderili tarihi konusunda Ayn, baz kaynaklar, (Beyhaki gibi) elileri gnderili tarihinin 8.yl olduunu aktarsalar da Kisra ve Kaysere gnderilen mektuplarn Tebuk Sava sonuna tehir edilip gnderilmi olabilecei-

18

Do. Dr. Mehmet Azimli

rivayeti destekleyen ve Hz. Peygamberin Dihyeyi Tebukte gnderdiini belirten rivayetler mevcuttur.25 bn Hiam ise Hz. Peygamberin mektup gndermesi olayn Tebuk Savandan sonra vefatna ok yakn bir dnem olaylar iinde anlatr.26 Bu sebeple Taberi bu problemi aabilmek iin noktasal bir tarih veremeyerek geni bir zaman dilimi gstermi ve mektubun Hudeybiye antlamas ile Hz. Peygamberin vefat arasnda gnderildiini belirtmitir.27 Bu durumda bu tarih dilimi 4 yllk bir dnemi kapsamaktadr. Bu rivayetler, Dihyenin Heraklius ile grmesini de problemli hale getirecektir. nk eer bu rivayetleri esas alrsak ve Dihye 5. Ylda veya 9. Ylda gnderildiyse, Heraklius ile grmesi de mmkn olmayabilecektir. Dihyenin Heraklius ile grmesi konusu esasen net deildir. Bu konuda gelen rivayetlere gz atldnda, Hz. Peygamber, Dihyeye Heraklius ile grmesini deil, mektubu Herakliusa ulatrmak zere Busra emirine vermesini emretmitir.28 Buhari rivayetinde de Dihyenin Herakliuse mektup getirmedii ve grmedii sadece mektubun Busra emiri vastas ile ona ulatrld anlatlmaktadr.29 Hz. Peygamber, Kisraya gnderilen mektubu da direk Kisraya gndermediini, Bahreyn emirine verilip onun vastasyla ulatrlmasn istediini biliyoruz.30 Bu nemli bir ayrntdr. Dier gnderilen mektuplarda bu durum yok iken Kayser ve Kisraya gnderilen mektuplarda bu zellik gzkmektedir. Muhtemelen o dnemin iki nemli gc ile direk temas kurulamayaca veya bu imparatorlarn elileri kabul etmeyecekleri dnlerek araclar vastas ile ulalmak istenmi olmaldr. Bu da

ni belirtir. Bkz. Buhari, Meazi, 84; Ayn, Umdetul-Kari, el-Mektebetu-amile, el-sdarus-Sani-II, 2006, XXVI, 338.
25

Bu rivayetlerin detay iin bkz. Muhammed Hamidullah, el-Vesaikus-Siyasiyye, 124; ayrca bkz. bn Hanbel, Musned, III, 441. Bkz. bn Hiam VII, 512. bn shakdan naklen Taberi, I, 128. bn Sad, I, 258. Buhari, Vahy, 1. bn Sad, IV, 189.

26 27 28 29 30

Hz. Peygamberin Bizans mparatoru Herakliyusa Gnderdii Davet Mektubu zerine Baz Deerlendirmeler

19

bizi Dihyenin Heraklius ile grmesi konusunun pheli olduu dncesine gtrr. Birazdan inceleyeceimiz Herakliusun Hz. Peygamberi tanyan birini aratmas ve sorularn direk Dihyeye sormamas da Dihye ile grmediini ve onun Heraklius ile grt eklindeki rivayetlerle tenakuzunu gsterir. Ayrca baz kaynaklarda geen Dihyenin Herakliuse hitaben kulland: bak beni senden hayrls gnderdi..31 gibi uluslararas diplomatik kurallar erevesinde sylenmesi mmkn olmayacak szleri dnemin en byk hkmdarna kar kullanmas da mmkn gzkmemektedir. Bu tr szleri sylese bile imparatorun ve evresinin buna tahamml etmeleri hi mmkn deildir. Ayrca bu apta bir hkmdarn rivayetin devamnda bahsedilen gnderilen mektubu pp gzne srmesi bana koymas dnlebilir mi? Gelen eliyi bile kabul ettii pheli olan bir hkmdarn bu tr tavrlar mmkn deildir. Bunlar Mslman mellif ve ravilerin hayallerinde oluturduklar anlatmlar olmaldr. Bizans kaynaklarnn bu elilik ve mektup olayndan hi bahsetmemeleri ve rivayetlerin sadece Mslman kaynaklarda gemesi de ok dikkat ekici ve dndrcdr. O gnk dnyann en grkemli devleti olan Bizansn tarih kaynaklarnda bu konularn hi birine deinilmemesi nemsenmelidir. Bu durum ya olayn olmamas ile veya en iyimser yorumla Bizansllar asndan bu mektubun ve bu grmelerin ok nemsenmedii ve kayda deer bulunmad eklinde yorumlanabilir.32 Deilse slam kaynaklarnn bu kadar nemsedii ekilde bir ses getirseydi muhtemelen Bizans kaynaklar da bundan bahsederlerdi. Bu konuda en nemli problemlerden biri de Hz. Peygamberin Herakliusa gnderdii belirtilen mektubundaki ayetin (Ali mran 64) mektup gnderildikten ok sonra nazil olmu olmasdr. Hz. Peygam-

31 32

Suheyl, er-Ravzul-Unf, Beyrut, 2000, VII, 513. Casim Avc, slam-Bizans likileri, stanbul, 2003, 55.

20

Do. Dr. Mehmet Azimli

berin mektubun sonuna yazdrd belirtilen ayetin hicretin dokuzuncu yl olan heyetler senesinde Medineye gelen Necran Heyetine hitaben indii belirtilmektedir.33 Bu ayetin 9. ylda inmesi ve daha nce gnderildii belirtilen mektupta yer almas konusu nemli bir sorundur. Kimi aratrclar, bu sorunu amak iin ayetin daha nce indiini kabul ederler.34 Kimileri de bu sorunu amak iin ayetin iki defa indii veya ayet gelmeden peygamberin bu ayeti yazd, ayetin de o ekilde geldii gibi zorlama yorumlara gitmilerdir.35 Bu noktada gnderilen mektubun metninden de bahsetmek gerekir. Hz. Peygamberin Herakliusa gnderdii mektubun metni de problemlidir. bn shak bu mektup ve eliler olayndan bahsetmez. bn Hiam mektup metnini vermez, ancak elileri sayar.36 Belazuri, elilerin listesini sayar, mektubun metnini vermez.37 Vakdide de mektubun metnini bulamyoruz. Eliler konusunda uzunca bilgi veren bn Sadda da metin bulunmamaktadr.38 Bu konuda Taberide u metin gemektedir: Bismillhirrahmnirrahm! Allah'n kulu ve resl Muhammed'den Rumlarn by Herakliyus'a. Hidayete uyan, doru yolu tutanlara selam olsun! Bundan sonra, derim ki: Ben seni slm davetiyle Mslmanla davet ediyorum. Mslman ol, selameti bul da, Allah sana ecr ve mkfatn iki kat versin! Eer bu davetimi kabul etmezsen, yoksul iftilerin, btn tebaan olan halkn vebali senin boynuna olsun39 Buharide ise bu mektuba ilaveten u ayet ilavesi vardr:

33

Ayetin sebeb-i nzul konusunda tefsirlerden bkz. Taberi, Kurtubi, Razi, Aluside, ayetin sebeb-i nzl ile ilgili aklamalar. Bkz. Umeri, 224, Avc, 56. Bu konudaki grler iin bkz. Umeri, 224. bn Hiam, VII, 512. Belazuri, I, 622. bn Sad, I, 259. Taberi, I, 130; Benzer bir metin Yakubide bulunmaktadr, Yakubi, I, 399.

34 35 36 37 38 39

Hz. Peygamberin Bizans mparatoru Herakliyusa Gnderdii Davet Mektubu zerine Baz Deerlendirmeler

21

'De ki: Ey Ehl-i Kitab! Gelinil, bizim aramzla sizin aranzda eit ve ortak bir szde (kelime-i tevhid-de) birleelim de, Allahtan bakasna ibadet etmeyelim ve O'na hibir eyi e, ortak tutmayalm! Allah' brakp da, birbirimizi rabler edinmeyelim! Eer onlar bu davetten yz evirirlerse: Siz ahit olunuz ki, bizler muhakkak Mslmanlarz, deyin!40 Hz. Peygamberin Herakliusa gnderdii aktarlan ikinci bir mektup metni ise udur: Allahn Elisi Muhammedden, Rmlarn efendisine: Seni slama girmeye davet ediyorum. Eer slama girersen, Mslmanlarn sahip olduu haklara sahip olur, onlarn grev ve sorumluluklaryla bal olursun. Ama slama girmeyi kabul etmezsen cizye dersin. Gerekten de ok Yce (Aziz) olan Allah yle diyor: Kendilerine Kitap verilenlerden Allaha ve Ahiret gnne inanmayan, Allah ve Reslnn haram kldn haram saymayan ve hak dini kendisine din edinmeyen kimselerle, klerek elleriyle cizye verinceye kadar savanz(Tevbe: 9/29) Aksi halde, slama girmeleri ya da cizye demeleri konusunda kendi tebaan ile slam arasna girme!41 Baz bilginler ise iki mektuptan hangisinin gnderildiini izah iin ikinci mektubun Tebuk Seferi srasnda gnderildii eklinde bir yorum ile zmeye alrlar.42 Hz. Peygamberin Herakliusa direk Mslman olmasn teklif etmesinin pek uygun olmadn belirten kimi bilginler, aktardmz ikinci bir mektup metninin daha uygun olduunu ifade ederler.43 Gerekten de Hz. Peygamberin slam konusunda hibir ey bilmeyen bir kimseye direk slama davet etmesi ne derece onun davet metoduna uymaktadr. Ayrca ikinci mektubun metnine dikkat ettiimiz-

40 41 42 43

Buhari, Vahy, 1. Ebu Ubeyd, Kitabul-Emval, Beyrut, 1986, no 55; Muhammed Hamidullah, el-Vesaikus-Siyasiyye, 123. Hamidullah, slam Peygamberi, 563; Avc, 56. maduddin Halil, Muhammet Aleyhisselam, ev; smail Hakk Sezer, Konya, 2003, 292.

22

Do. Dr. Mehmet Azimli

de tarihsel balam itibariyle ok tuhaf bir durum ile kar karya geliyoruz. Hz. Peygamberin bu tarzda bir metin yazp gndermesi acaba o gnk artlar itibariyle mmkn mdr? O gnk dnyann hakimi olan bir liderden nasl cizye isteyebilir? Eer dnemin en gl hkmdarndan cizye istiyorsa neden Necaiden, Mukavksta ve Kisradan istememitir?44 Bu sorular mulak kalmaktadr. Btn bu problemleri dndmzde, bu mektuplarn Mslmanlarn o devirde bile slamn cihanmul olduunu ispat gayreti ile bu tr metinleri uydurduklar sonucuna varmamz mmkndr. ada slam tarihilerinden maduddin Halil davet mektuplar konusunda u yorumu yapar: Biz bu rivayetlerin (Herakliuse gnderilen mektup ile ilgili rivayetlerin) tadklar abartmalara ve hikaye tr anlatml olmalarna bakarak shhatlerinden phe ediyoruz. zellikle Bizans imparatorunun ranl hasmna galip geldii gnlerin hemen arkasndan gelen bir dneme rastlamas bu kukuyu artryor. nk zafer neesi, gelecek gnlerin getireceklerinin ve uluslar aras dzeyde u ana kadar bir arl olmam Araplardan bir kavmin ellerinde ekillenebilecek tehlikelerin hesaplamasn yapmaya ve ona gre tekin davranmaya gtrmez.45 Bu aktardklarmzdan da anlalaca zere Bizansa gnderilen mektup olay slam tarihi kaynaklarnda aktarlmakla birlikte bir takm problemleri de iinde barndrmaktadr. Tarihsel balam itibariyle o dnem artlar iinde Hz. Peygamber gibi siyaseti gayet iyi bilip uygulayan birisinin bu tarz bir mektubu, dnyann en byk kralna gndermesi muhal gzkmektedir. Bu olsa olsa Mslman mellif ve ravilerin slamn cihanmulluunu ispat etmeye ynelik temennilerden olmaldr.46

44

Onlara gnderildii iddia edilen metinlerde bu tr bir talep bulunmuyor. Bkz. Hamidullah, Hz. Peygamberin Alt Orijinal Diplomatik Mektubu, 73-151. Halil, 293. Bu konularla ilgili deiik tenkitlere Hamidullah uzun cevaplar vermitir. Bu cevaplar sonucu gnmzde bile bu mektuplarn orijinallerinin bulunduu sonucuna ulamaktadr. Bkz. Hamidullah, Hz. Peygamberin Alt Orijinal Diplomatik Mektubu, 73-151.

45 46

Hz. Peygamberin Bizans mparatoru Herakliyusa Gnderdii Davet Mektubu zerine Baz Deerlendirmeler

23

Ebu Sufyan ile Heraklius Grmesi

Hz. Peygamberin Heraliusa gnderdii davet mektubunu destekler mahiyette aktarlan bir olay da Ebu Sfyan Heraklius grmesidir. ncelikle olay aynen aktarp sonra deerlendirmelerde bulunmak istiyoruz: Herakliyus Hz. Peygamberden mektup alnca: "Peygamber olduunu syleyen u kiinin kavminden, buralarda bir kimse var mdr?" diye sormutu. "Vardr!" dediler. Herakliyus, Kuds emniyet amirini ard ve ona: "Peygamber olduunu syleyen u kiinin soyundan, kabilesinden am'da bir adam bulunuz ve onu muhakkak benim yanma getiriniz!" diye emir verdi. Kendisi, kalkp Hms'a gitti. Daha Hmstan ayrlmadan, Roma'daki dostundan, Peygamberimiz Aleyhisselamn zuhuru ve gerekten peygamber olduu hakkndaki grne uygun bir mektup geldi. O srada, Ebu Slyan b. Harb, ticaret iin am'a giden bir Kurey kafilesinin iinde, Herakliyus da Kudste bulunuyordu. Ebu Sfyan'n bildirdiine gre; Gazze'de bulunduklar srada, Herakliyus'un emniyet amiri, zerlerine saldrr gibi gelip: "Siz, u Hicaz'daki ztn kavminden misiniz?" diye sordu. Ebu Sfyan'la arkadalar: "Evet" deyince, emniyet amiri: "Haydi, benimle birlikte hkmdarn yanna kadar gideceksiniz!" dedi. Herakliyus'un emniyet miri, Ebu Sfyan'la arkadalarn oradan Kuds'e gtrp Herakliyus'un huzuruna kard. Herakliyus, evresinde Rumlarn bykleri olduu halde oturmu, bana da tacn giymiti. Herakliyus, Ebu Sfyan'la 30 kii olan Mekkelileri, lya (Kuds) Kilisesinin iinde kabul etti. Tercmann ard. Ebu Sfyan'la arkadalarna: "Peygamber olduunu syleyen o zta soyca en yakn olan hanginizdir?" diye sordu. Ebu Sfyan der ki: "'Onlarn soyca ona en yakn olan benim' dedim. Gerekten de, kafile iinde, o zaman Abdi Menaf oullarndan benden baka kimse bulunmuyordu. Bunun zerine, Kayser: 'Onu benim yaknma getiriniz. Onun arkadalarn da ona yaklatrnz! Onlar bunun arkasnda dursunlar dedi. Beni, Herakliyus'un nne, arkadalarm da benim arkama oturttuIar. Herakliyus: 'A-

24

Do. Dr. Mehmet Azimli

ranzda zuhur edip peygamberlik davasnda bulunan u kii hakknda bana bilgi ver' dedi. Ben, onun iini ve gidiini kltmek istedim de: 'Ey hkmdar! Sen onun iine pek o kadar nem verme! Onun hali, sana eritirilmi olandan dk ve kktr!' dedim. Herakliyus benim bu szm hi umursamad. 'Sen onun hakknda soracam eylere cevap ver! dedi. stediini sor' dedim. Bundan sonra Herakliyus, tercmanna: 'Syle onun arkadalarna: Peygamber olduunu syleyen o zt hakknda, ben bundan birtakm eyler soracam! Eer bu kii, sorduum eyler hakknda bana yalan sylemeye kalkrsa, kendisini yalanlasnlar!' dedi. Vallahi, onun (Peygamber Aleyhisselamn) bana sorulacak eyler zerinde uyduracam yalanm, arkadalarmn orada-burada anlatp durmalarndan utanmasaydm muhakkak yalan uydururdum! Fakat benim yalan sylediimi anlatacaklarndan utandm iin, Herakliyus'a dorusunu syledim. Bundan sonra, Herakliyus'un bana onun hakkndaki ilk sorusu tercmanna: 'Syle ona: Peygamber olduunu syleyen o kiinin iinizdeki soyu nasldr?' diye sormak oldu. 'O, aramzda en iyi soyludur. Soy ynnden en sekinimizdir' dedim. Herakliyus: 'Sizden, bu peygamberlik szn ondan nce sylemi hibir kimse var myd? diye sordu. 'Yoktu!' dedim. Herakliyus: 'Onun atalar iinde hibir hkmdar gelmi mi idi?' diye sordu. 'Hayr!' dedim. Herakliyus: 'Ona halkn eraf m, yoksa zayf ve fakirleri mi tbi oluyorlar?' diye sordu. 'Hayr! Ona halkn zayf ve fakirleri, genler ve kadnlar tbi oluyorlar! Kavminin yallarndan ve erafndan ona tbi olan yoktur!' dedim. Herakliyus: 'Ona tbi olanlar artyor mu, yoksa eksiliyor mu? diye sordu. 'Evet! Artyor!' dedim. Herakliyus: 'Onlardan, onun dinine girdikten sonra, beenmeyerek, kzarak ondan dnen bir kimse var m?' diye sordu. 'Yoktur!' dedim. Herakliyus: 'Peygamberlik szn sylemeden nce, onu hi yalanla suladnz, ktlediiniz olmu mu idi?' diye sordu. 'Hayr!' dedim. Herakliyus: Kendisinin hi ahdini bozduu, sznde durmad var mdr?' diye sordu. 'Hayr! Ancak, biz imdi onunla bir mddet iin arpmay braka-

Hz. Peygamberin Bizans mparatoru Herakliyusa Gnderdii Davet Mektubu zerine Baz Deerlendirmeler

25

rak anlama yapm bulunuyoruz. Kendisinin bu mddet iinde ne yapacan bilmiyoruz. Bu yoldaki ahdini bozacandan korkuyoruz!' dedim. Vallahi, verdiim cevaplara bu szden baka bir ey katmak imkn ve frsatn bulamadm. Arkadalarmn yalanm anlatp yaymalarndan korkmasaydm, yine de, onu baka eylerle kusur bulamaya alrdm! Herakliyus: 'Siz onunla hi arptnz m? Yahut, o sizinle hi arpt m?' diye sordu. 'Evet!' dedim. Herakliyus: 'Sizin onunla yaptnz, onun sizinle yapt harp nasl sonuland?' diye sordu. 'Yenme, aramzda sra ve nbetle sonuland: Bir kez o bizi yendi, bir kez de biz onu yendik!' dedim. Herakliyus: 'O size ne emrediyor?' diye sordu. 'Yalnz bir Allah'a ibadet etmeyi ve O'na hibir eyi e, ortak tutmamay bize emr, atalarmzn tapm olduklar eylerden de bizi nehy ediyor. Namaz klmay, doru olmay, yoksullara sadaka vermeyi, haramlardan saknmay, verilen szde durmay, emaneti sahiplerine vermeyi, akraba ile ilgilenmeyi, onlar grp gzetmeyi emrediyor' dedim. Ben bunlar Herakliyus'a sylediim zaman, Herakliyus, tercmanna: 'Ona de ki: Ben senden onun iinizde soyunun nasl olduunu sordum. Sen kendisinin iinizde en soylu olduunu syledin. Zaten, peygamberler de, byle, kavimlerinin en soylular iinden seilip gnderilirler. Ben sana 'Bu peygamberlik szn, ondan nce, iinizde syleyen bir kimse var m idi?' diye sordum. Sen 'Hayr! Yoktur' dedin. Eer ondan nce bu sz sylemi bir kimse olsayd, 'Bu da, belki, kendisinden nce sylenmi bir sze uymak istemi bir kimsedir' diye syleyebilirdim. Ben sana, 'Onun atalarndan bir melik, bir hkmdar var m idi?' diye sordum. Sen 'Hayr! Yoktur!' dedin. Eer onun atalarndan gelmi bir melik, bir hkmdar olsayd, 'Bu da, belki, babalarnn saltanatn elde etmeye alan bir kimsedir' diye syleyebilirdim. Ben sana, 'Bu peygamberlik szn etmeden nce, onu hi yalanla sulam m idiniz?' diye sordum. Sen 'Hayr!' dedin. Benim bildiime gre; insanlara kar hi yalan sylememi olan kii, Allah'a kar asla yalan sylemez! Ben sana, 'Ona tbi olanlar insanlarn eraf mdr? Yoksa, zayf ve fakir takm mdr?' diye

26

Do. Dr. Mehmet Azimli

sordum. Sen halkn zayf ve fakir takmnn ona tbi olduklarn syledin! Zaten, Peygamberin tabileri de onlardr. Ben sana, 'Ona tbi olanlar artyor mu, yoksa eksiliyor mu?' diye sordum. Sen onlarn arttklarn syledin. Zaten, iman ii de, tamamlanncaya kadar, hep byle gider! Ben sana, 'Onun dinine girdikten sonra, beenmeyerek, kzarak dininden dnen oldu mu?' diye sordum. Sen 'Hayr!' dedin. Zaten, iman ii de byle olur; tad ferahlk ve nee kalbe karp kkleince, hi kimse onu beenmemezlik etmez. Ben sana, 'O hi ahdini, szn bozar m idi?' diye sordum. Sen 'Hayr! dedin. Zaten, peygamberler de byle olur! Ben sana, 'Siz onunla hi arptnz m ve o sizinle hi arpt m?' diye sordum. Sen, sizin onunla arpma yaptnz, onun da sizinle arpma yaptn ve bir kez onun sizi yendiini, ikincisinde de sizin onu yendiinizi syledin. Zaten peygamberlerde, byledir. btillara uratlrlar. Sonunda, gzel akbet ve sonu onlarn olur. Ben sana, 'O neler emrediyor size?' diye sordum. Sen de, onun Yce Allah'a ibadet etmeyi ve ona hibir eyi e ve ortak komam ay size emr, atalarnzn tapm olduklar eylerden de sizi nehy ettiini; namaz klmay, sadaka vermeyi, doru olmay, haramlardan saknmay, verilen szde durmay, emaneti sahiplerine teslim etmeyi size emrettiini syledin. Bunlar, peygamberde bulunan sfatlardr. Zaten, ben onun zuhur edeceini biliyordum. Fakat, sizden olacan ummuyor, sanmyordum. Eer onun hakknda sylediklerin doru ise, o, u ayaklarmn bast yere yaknda hkim olacaktr! Eer onun yanna varabileceimi bilsem, kendisine kavumak iin her zahmete katlanrdm! Yannda olsaydm, ayaklarn ykardm! dedi. Vallahi, ben bu glfl (snnetsiz Herakliyus)'dan daha keskin grl, daha zeki bir adam grmedim. Herakliyus bizim dar karlmamz emretti, darya karldk. Darya knca, arkadalarma: 'bn Ebi Kebe'nin ii iyice by-

Hz. Peygamberin Bizans mparatoru Herakliyusa Gnderdii Davet Mektubu zerine Baz Deerlendirmeler

27

meye balad! Baksanza! Ben Asfarlarn hkmdar bile ondan korkuyor! Dedim. 47 Sleyman Ate, bu grme rivayeti ile ilgili yapt uzun tahlillerde; arkadalarnn Ebu Sfyan yalanlamasnn mmkn olmadn, Herakliusun uyumsuz sorular sorduunu, Hz. Peygamberin soylulardan kmas meselesinin yanl olduunu ve byle bir eyin peygamberler iin dnlemeyecei,48 Dihyenin gnderildii tarihte Herakliusun Kafkaslarda halen sava yaptn, slamdan dnenlerin olmad eklindeki beyanatn yanl olduunu49 belirterek bu rivayetin dzenlenmi bir senaryo olduunu belirtir.50 Atein itirazlarnda mektubun sorgulanmas asnda nemli tespitler bulunmaktadr. Taberideki bu konu ile ilgili bir rivayetin bir bapapaza dayandrlmas,51 Buharideki rivayetin devamndaki aktarmda bulunan ravinin bn Natur isimli Hristiyanlar Episkoposu olan bir gayri mslim olmas52 ve rivayetin Ebu Sfyandan gelmesinden dolay baz bilginler phelerini belirtir.53 Gerekten de Mslman olduktan sonra Mslman toplumuna kendini kabul ettirebilmek ve yaptklarn affettirebilmek iin byk aba harcayan Ebu Sfyandan kendini temize karmak ve peygamber aleyhinde konumadn ortaya koymak veya onun adna bu tr rivayetleri ortaya koyanlardan bu tr uydurmalar beklenebilir. Rivayetin dier varyantlarnda da ok ciddi problemler bulunmaktadr.54

47 48 49 50 51 52 53

Buhari Vahy, 1; Taberi, I, 129. "Bu Kuran, iki ehrin birinden bir byk adama indirilmeli deil miydi?" dediler. Zuhruf, 31. rnek verirsek Abdullah b. Sad b. Ebi Serh gibi mrtetler bulunmaktayd, Vakdi, 856. Ate, 638. Taberi, I, 130. Buhari, Vahy, 1. Halil, 293; sonraki dnemlerde slam hakimiyetindeki Hristiyanlar Mslmanlarn gnln kazanmak iin bu tr uydurmalarda bulunma ihtimalleri gz nnde bulundurulmaldr.

54

Burada bir dier problem de bn Hanbelde geen rivayetteki Kayserin elisinin Hz. Peygambere baz sorular sorduu ve Muaviyenin de tercmanlk yapt meselesidir. ibli, Muaviyenin o dnemde henz Mslman olmadn (ayrca Rumcay tercme yapacak kadar bilmesi mmkn gzkmyor) bu sebeple

28

Do. Dr. Mehmet Azimli

Rivayetteki Ebu Sfyan tarafndan verilen cevaplarn tarihi olarak uyumsuzluk arzettii ynler bulunmaktadr. Eer onun atalarndan gelmi bir melik, bir hkmdar olsayd, 'Bu da, belki, babalarnn saltanatn elde etmeye alan bir kimsedir' diye syleyebilirdim. eklindeki szde tutarszlk bulunmaktadr. O dnemde Arabistan blgesinde en nemli kent Mekke idi. Mekkede ise Hz. Peygamberden hemen nce Mekkelilerin byk sayg duyduu Hz. Peygamberin dedesi Abdlmttalib hakim idi. Onun szn dinlerler, onu nder ittihaz ederlerdi. Fil Hadisesindeki tavrlar da bunu gsterir. Bu hakimlii sadece Mekkelilerle de snrl deildi. Huzaa Kabilesi gibi Arabistann nemli kabilelerinden bir ksm da onunla mttefik idi. Bu anlamda Hz. Peygamberin dedesi kendi blgesinde bir anlamda liderdi. Bu sebeple buradaki deerlendirmede bir problem bulunmaktadr. Dier bir durum ise Herakliusun: 'Bu peygamberlik szn, ondan nce, iinizde syleyen bir kimse var m idi?' diye sordum. Sen 'Hayr! Yoktur' dedin. Eer ondan nce bu sz sylemi bir kimse olsayd, 'Bu da, belki, kendisinden nce sylenmi bir sze uymak istemi bir kimsedir' diye syleyebilirdim. Szdr. Tarih kaynaklar Hz. Peygamberin dedelerinden Ebu Kebe isimli bir adamn Mekkelilerin tapt putlardan ayrlp gk cisimlerine tapmay onlara emrettii Mekkelilerinden bu sebeple Hz. Peygamberi ona benzeterek kendisine "bn Ebi Kebe=Ebu Kebe'nin olu" knyesini taktklar belirtilir.55 Bu durum da Ebu Sfyan ve dolaysyla Herakliusun deerlendirmesindeki bir tenakuzu gstermektedir.

55

rivayetin problemli olduuna iaret eder. Bkz. ibli, , Asr Saadet, ev: mer Rza Dorul, stanbul, 1984, I, 318. Ebu Kebe, Huza kabilesinden bir adam olup, putlara tapmakta Kurey mriklerinden ayrlarak i'r yldzna tapmt. Peygamberimiz Aleyhisselam ise halk putlara tapmaktan alkoymaya kalknca, Kurey mrikleri, Peygamberimiz Aleyhisselam ona benzeterek kendisine "bn Ebi Kebe=Ebu Kebe'nin olu" knyesini takmlard. Baka bir rivayete gre de: Ebu Kebe, Peygamberimiz Aleyhisselamn anneleri taralndan dedesi olup, Kurey mrikleri, Peygamberimiz Aleyhisselama byle sylemekle, kendisinin baba tarafndan dedesine deil de, anne tarafndan dedesine ektiini anlatmak

Hz. Peygamberin Bizans mparatoru Herakliyusa Gnderdii Davet Mektubu zerine Baz Deerlendirmeler

29

Herakliusun; Bunlar, peygamberde bulunan sfatlardr. Zaten, ben onun zuhur edeceini biliyordum. Fakat sizden olacan ummuyor, sanmyordum. Eer onun hakknda sylediklerin doru ise, o, u ayaklarmn bast yere yaknda hkim olacaktr! Eer onun yanna varabileceimi bilsem, kendisine kavumak iin her zahmete katlanrdm! Yannda olsaydm, ayaklarn ykardm! dedi. Sz de ok tuhaf gzkyor. Buna gre Heraklius Mslmanln ilan etmi grnyor. Ancak onun nasl bir slam dman olduunu, kendi hayat boyunca defalarca Mslmanlara kar ordular gnderip savamasndan biliyoruz. Bir de Ebu Sufyann syledii son sze dikkat edelim: Heraklius: Eer onun yanna varabileceimi bilsem, kendisine kavumak iin her zahmete katlanrdm! Yannda olsaydm, ayaklarn ykardm! dedi. Deyince Ebu Sfyan yle diyor: Vallahi, ben bu glfl (snnetsiz Herakliyus)'dan daha keskin grl, daha zeki bir adam grmedim. Mriklerin liderinin arkadalarna bu szleri sylemesi mmkn deildir. Hz. Peygamberi ven bir adama olsa olsa hakaret etmesi gerekir. Rivayet iindeki bu tr ayrntlar, rivayetin retilmi bir rivayet olduunun gstergelerinden birkadr.

Herakliusun Tavr
Ebu Sfyan ile Heraklius arasndaki konumay ieren rivayetler, Herakliusun tavrlar konusunda ok abartl gzkmektedir. Rivayette; o gnlerde dnyann iki byk devletinden biri olan Sasanileri yenmi, kutsal ha kurtarm, Avrupadan Asyaya kadar btn topraklarn sahibi, Ortadou, Filistin, Msr blgelerine hakim olmu, bu muzaffer komutana pek de uygun dmeyen tavrlar bulunmaktadr. imdi aadaki rivayete bakalm:

isterlerdi. (bnl-Esr, en-Nihye, Mektebetu-amile, el-sdarus-Sani-II, 2006, c. 4, s. 246).

30

Do. Dr. Mehmet Azimli

Kuds'te oturan ve am Hristiyanlara piskopos tayin edilen tin Ntur'un bildirdiine gre; Herakliyus, Kuds'e geldii sralarda, gnn birinde, pek zntl ve tasal grnd. Meclisindeki devlet adamlarndan bazlar, ona: "Biz senin halini baka trl gryoruz!?" dediler. Herakliyus, yldzlara bakar, khinlikten anlard. "Ben, bu gece yldzlara baktmda, Hitan Melikini (Snnetliler Hkmdarn)zuhur etmi grdm! Bu mmet iinde snnet olanlar kimlerdir?" dedi. "Yahudilerden baka, snnet olan yoktur! Onlardan da, sakn endielenme! Hkmn altndaki ehirlere yaz: Oradaki Yahudileri ldrsnler!" dediler. Bir Arab getirildi. Kontrol edildi. Snnetli olunca Herakliyus: "Bu mmetin meliki, hkmdar zuhur etmi bulunuyor!" dedi. 56 Bu rivayete baktmz vakit, ravisinin papaz olmas dnda baz problemler daha gryoruz. Rivayet Herakliusu kahin ve yldz ilmini bilen bir kii seviyesine karm bulunuyor ve yldzlardan Snnetlilerin hkmdarnn doduunu grebiliyor. Yani Hz. Peygamberin geldiini yldzlardan reniyor. Siyeri Farkl Okumak- Mekke yllar- adl kitabmzda detaylca belirttiimiz ekilde byle bir anlatm tarzn Hz. Peygamberin peygamberliine delil olarak getirmek ne kadar tutarldr? Bu anlamda hem yldzdan haber getirenlerle irtibat yasaklayan bir dinin mensubu olup, hem de bu dinin peygamberini vmek adna ve onun yceliini anlatmak zere onun durumunu haber veren bu tr haberleri kabullenmek mmkn deildir.57 Herakliusun slamda net bir ekilde amir bir hkm olmayan erkeklerin snnet olmas konusundan yola karak mmetin melikinin ktna nasl karar verebiliyor? Dorusu bu tr rivayetler vg amal olarak rivayetlere ilave edilmi olmaldr. Bir dier ilgin rivayet ise: Herakliusun Dihyeyi Daatr isimli byk bir bilgine gndermesidir. Dihye bu bilgine gitmi bu bilgin kilise-

56

Buhari, Vahy 1, Taberideki bir rivayette bir Arabn getirilip konuturulduu ve snnetli olup olmadna bakld anlatlyor. Taberi, I, 129. Azimli, 46.

57

Hz. Peygamberin Bizans mparatoru Herakliyusa Gnderdii Davet Mektubu zerine Baz Deerlendirmeler

31

de

halk

slama

davet

edince

halk

tarafndan

ldrlmtr.

Herakliusda bunu Hz. Peygamberden mazeret dilemek iin yapm ve Bu byk bilgine bunu yaparlarsa bana ne yaparlar ki?58 demek istemi. Mslman olmamas bu sebeptenmi. Bu rivayet de Daatr isminde sanki slam detaylca bilmi, yllardr bekleyen bir bilgin portresi iziliyor. Heraklius ise btn dnyay ele geirdii halde kendisinin ldrleceinden korkan, korkak bir tip olarak sunuluyor. Bunlar abartlarn ve vglerin ne noktaya kadar srklendiini gsteren nemli gstergeleridir. Kimi bilginler, Herakliusun bu tavrnn siyasi bir tavr olduunu, dolaysyla normal olabilecei eklindeki bir yorumla meseledeki problemi amaya alrlar.59 Ancak biz Herakliusun slama kar tavrlarn ok iyi biliyoruz. Bu sebeple byle bir davranta bulunabileceine ihtimal vermiyoruz. Bu tuhaf ve garib rivayetler bununla da kalmam rivayetler Herakliusun Mslmanln ilan etmilerdir(!): Rivayetlere gre Kayser Herakliyus, Dhye'ye: "Allah senin iyiliini versin, rahmetine erdirsin! Vallahi, ben ok iyi biliyorum ki; senin sahibin, Allah tarafndan insanlara gnderilen peygamberdir! Zaten, biz de onun gelmesini bekleyip duruyorduk. Kitaplarmzda da, onun ismini ve vasfn yazl bulmutuk. Fakat ben hayatm hakknda Rumlardan korkuyorum! Eer korkmasaydm, kendisi lkemde bulunsayd, ona hemen tbi olur ve yardm ederdim!" dedi.60 Buna gre Heraklius Mslmanln aka sylemektedir. Hatta bununla da kalmamakta ve halk toplayp: Ey Rum cemaati! Ben bu zatn Peygamber olduunu bildiinizi biliyorum. nk onun vasflarn kitaplarmzda bulduk. Gelin ona tabi olalm Dnya ve Ahiretimiz kurtulsun. Dedi. Rumlar kalabalk olarak ona tabi olmann mmkn olmadn belirtince:

58 59 60

Taberi, I, 131. Muhammed Gazali, Fkhus-Sire, ev; Resul Tosun, stanbul, 1987, 386. Taberi, I, 130.

32

Do. Dr. Mehmet Azimli

O halde onun gcnden korunmak iin cizye verelim.dedi. Halk bunun zelillik olduunu syleyince: o halde Suriye topran verelim.dedi. Bunun zerine Heraklius, ondan kurtulamayacaklarn syleyerek: Elveda Suriye diyerek ayrld.61 Btn Anadoluyu igal ettikten sonra Kadkye kadar lkesini ele geiren Sasanileri lkesinden skp atan, Ategedeyi sndren, Kutsal Ha kurtaran, ran ilerine kadarki blgelere hakim imparatorun bu rivayetteki korkak tavrlar, toprak teklif etmesi, cizye teklifinde bulunmas, hatta bu topraklarn ele geirileceini belirtmesi, gerekten ok tuhaf gzkmektedir. Bu rivayetteki durum esasen Hz. mer Dnemindeki fetihler srasnda Herakliusun syledii szlerin arlp Hz. Peygamber Dnemine adapte edilmesinden baka bir ey deildir.62 Deilse o gnk ortamda Herakliusun byle tekliflerde bulunmas mmkn deildir. Konunun en ilgin ynlerinden biri de Herakliusun Hz. Peygambere mektup ile cevap vermesidir. Rivayet u ekildedir: Herakliyus, Dhye b. Halife'ye bahiler, kymetli hediyeler ve elbiseler verdi. Peygamberimiz Aleyhisselamin mektubuna da, cevap yazd. Yazsnda yle dedi: "sa'nn mjdelemi olduu Allah'n Resl Ahmed'e Rum Hkmdar Kayser tarafndandr: Elin, mektubunla birlikte bana geldi. Ben ehadet ederim ki; sen Allah'n Reslsn! Biz zaten seni yanmzdaki ncil'de yazl bulmutuk. sa b. Meryem, seni bize mjdelemiti. Rumlar sana iman etmeye davet ettimse de, yanamadlar, kandlar. Onlar beni dinleselerdi, kendileri iin muhakkak ki hayrl olurdu. Ben senin yannda bulunup da sana hizmet etmeyi, senin ayaklarn ykamay ne kadar arzu ederdim!" Hz. Peygamber dedi ki: mektup yanlarnda kald mddete, mlkleri baki kalr.63

61 62 63

Taberi, I, 131. Belazr, Fthl-Buldn, Beyrut, 1991, 140. Yakubi, I, 399.

Hz. Peygamberin Bizans mparatoru Herakliyusa Gnderdii Davet Mektubu zerine Baz Deerlendirmeler

33

Bu mektuba gre de Heraklius Mslman olmutur. Ancak bu rivayetlerin tersine onun Mslman olmadn belirten Hz. Peygamberin dilinden rivayetleri64 bir kenara brakalm, bu kadar saygl ifadeler kullanan bir hkmdarn bu durumu tavrlarna da yansmas gerekirdi. Ancak hi de yle olmamtr. Bu tr rivayetler Herakliusun tavrlaryla net olarak elimektedir. Bunun en gzel delili Mslmanl seen Maan Valisini Ferve b. Amr ldrtmesi ve astrmasdr.65 Esasen Mslman olan (!) imparatorun byle yapmamas lazmdr. Yine Mslman olan ve Mslmanlara bu kadar yumuak davranan bir imparatora kar Mute Savanda niye mcadele edilsin? En nemlisi de Hz. Peygamberin imdiye kadar oluturduu en kalabalk orduyu toplayp Herakliusun Lahm ve Cuzam kabilelerinden66 oluturduu ordu zerine Tebuk seferinde yrmesi dnlmelidir. O gnlerde Mslmanlar her an kuzeyden imparatora bal bir grubun, Medineyi basacaklar endiesiyle kalpleri korku ile dolmu, tedirgin bir beklenti iindeydiler.67 nk kuzeye gnderilen kimi Mslman davet heyetleri katledilmekle kalmyor, Bizansn hkim olduu blgede Mslmanln aka syleyenler ldrlyordu. Kayser, blgeye gelen Mslmanlarn her hangi bir sebep olup olmadna baklmakszn ldrlmesi emrini vermiti.68 Buna gre yukardaki mektubu yazan bir imparator bu tavrlar sergileyebilir mi? Sorusunu dnmek zorundayz. Bu mektup bu sebeple gereklii kabul edilmesi pek mmkn gzkmemektedir. Zaten kimi bilginler, Bizans diplomasi gelenei gerei

64 65 66 67

Geni bilgi iin bkz. Avc,52; Hamidullah, el-Vesaikus-Siyasiyye, 124. bn Sad, VII, 436. Belazuri, I, 443. Buhari, Mezalim, 24; Hz. mer, kapsn alan ve byk bir olay oldu diyen komusuna ilk tepkisi; Gassaniler mi geldi? eklinde olmutu. Ezdi, Ftuhu-am, Kahire, 1970, 236.

68

34

Do. Dr. Mehmet Azimli

olmas gereken mhrn mektupta olmad gibi tali sebeplerle mektubun gerek olmadn dile getirmilerdir.69 Anlalan udur ki; bu uydurma ve abart ii o boyutlardadr ki, Hz. Peygamberin bile Herakliusun Mslman olmadn sylemesi, raviler iin yeterli olmuyor da maalesef byle mektup rnekleri ortaya kabiliyor. Abartlar bunlarla da bitmemektedir. Mektubun sonunda ifade edilen mektup yanlarnda kald mddete, mlkleri baki kalr. ifadesi sanki Rumlar iin ok anlam ifade etmi ve iman edercesine Hz. Peygamberin gnderdii mektubu korumaya almlardr. Rivayetlere gre; onlar bu mektup durduka saltanatmz yklmaz diyerek bu mektubu saklamaya almlardr.70 Bu durumda mektubu saklayanlar Hz. Peygamberin byklne ve yceliine iman etmi olmaldrlar. Bu tr rivayetleri kabul ettiimizde u yorumu yapmak mmkndr: Bu mektuplar halen sakland sylendiine (orijinalleri varsa) gre bu eski devletler hala yaamas gerekirdi. Eer bunlar ykld ise demek ki mektuplar da yok olmutur eklinde bir karmda bulunmak mmkn olacaktr. Esasen bu tr yorumlar bir kenara brakp devletler ne bir mektup ile ayakta kalr ne de bir mektup ile yklr. Devletlerin yklma ve yaama yasalar vardr. Buna gre hayat srerler. Bu tr rivayetler Mslman ravilerin temenni ve kassaslarn uydurmalarndan baka bir ey deildir. Bu konudaki abartlar bunlarla da bitmez. Hz. Ebu Bekir Dneminde stanbula gnderilen iki eliye Herakliusun bir sandk aarak btn peygamberlerin ve Hz. Peygamberin resmini gsterdii elilerin de bunu grnce alad gibi Hz. Peygamberin peygamberliini ispat sadedinde uydurulmu birok rivayete rastlayabiliriz.71 Bunlarla ilgili yorum ve deerlendirmeye gerek duymuyoruz. Rivayet hibir inceleme-

69 70 71

Geni bilgi iin bkz. Avc, 53. Bu konu ile rivayetler iin bkz. M. Asm Kksal, slam Tarihi, stanbul, 1987, XIV, 55. Bu konu ile ilgili bkz. bn Asem, el-Futuh, Beyrut, 1986, I, 103; Beyhaki, Delailun-Nubuvve, Beyrut, 1980, I, 385 vd; ayrca detayl aklamalar iin Avc, 62-64.

Hz. Peygamberin Bizans mparatoru Herakliyusa Gnderdii Davet Mektubu zerine Baz Deerlendirmeler

35

ye gerek duymakszn okunduunda uydurulduu aka belli olmaktadr.

Sonu
Mslmanlar, daha Mekke Dneminde iken Heraklius ve onun Sasanilerle yapt savala ilgilenmilerdi.72 Bu ilgi Hudeybiye antlamas sonrasnda daha da younlaacaktr ve dostluk deil dmanlk esasna gre devam etmitir. Bu balamda Mute, Tebuk Savalar olmutur. Hz. Ebu Bekir de Ridde Hareketlerini temizleyince ordularn ilk nce Herakliusun kuvvetleri zerine yneltmitir. Yukarda aktardmz mektup rneklerinin ou bir ksm ravilerinden de anlalaca gibi Ms-

72

Yalnz bu rivayetlerde ranllarn galip, Rumlarn malb olmasna mriklerin sevinip, mslmanlarn zldkleri haberi, inandrc grnmemektedir. nk Mekke toplumunda mrik, mslman i ie yaayan, ayn mill politika iinde bulunan bir millet idiler. Ve siyasi partiler deillerdi. Bir ulus olarak karlar kimden yana olmay gerektiriyorsa onlar tutarlard. Sanyorum ki toplumun genel tercihi ranllardan ok Rumlarn yenik dmesine sadece mslmanlar deil, mriklerin de zlm olmas gerekir. nk mrikler de Ktap ehli olan yahudi ve Hristiyanlara sempati duyarlard ve geleneksel dinlerinde yahudi ve hrstiyanlardan alnma ok ibdet ve rf vard. Bundan dolay bu tr rivayetlere kuku ile bakmak gerekir. Ve bunlara dayanp u haramdr veya helldir diye bir hkm karmak doru olamaz. Bakara 283. yette yazdrlmayan borlar iin bir teminat olarak rihn alnmas emredilmektedir. Ayrca bu rivayetin dzme olduu undan da bellidir: Rivayetlerde Rumlar, ranllar yenince bahiste galip gelmi olan Ebbekir'in, lm olan beyy ibn Halefin vris-'erinden, bahiste konulan mal ald belirtiliyor. Rumlarn galibiyyeti, ya Bedir zaferi srasnda veya daha doru olarak Hayber'den sonra, Hudeybiye Bar sralarnda olmutu. Bu sralarda Ebbekir, oktan hicret edip Medine'ye yerlemi ve Mekke mrikleri, Peygamber ve arkadalarna can dman olmulard. Aralarnda hibir ittifak yok idi. Eer meysir yeti ile para karl oynanan her trl kumar ve bahislemeler haram klnm ise, Ebbekir, bu yasaa ramen nasl gidip kumar maln alr? Sonra gitse bile, mslumanlarn can dman olan beyy ve vrisleri aralarnda henz hibir ittifakn bulunmad mslmanlara, yllar nce Mekke'de yaplm olan bahis maln verirler mi? Az deil, yz deve! Dile kolay. Her vesile ile mslmanlara saldrp canlarn heder, mallarn apul etmek isteyen Mekkeliler, mslmanlara yz deve mi verirler? Artk arada bir diyalog, dostluk ve andlama yok, dmanlk vardr. Dman, dmana mal vermez, bor da tanmaz. Ganimet almalar da bunu gstermiyor mu?, Ate, Rum, Kuran Ansiklopedisi,

36

Do. Dr. Mehmet Azimli

lmanlarn am blgesini fethinden sonra blgedeki Hristiyanlarn Mslmanlarn sevgisini kazanmak iin uydurduklar rivayetlerdir. nk bu mektuplardaki ifadeler tarihi olarak yaanan dmanlklarla birebir uyumamaktadr. Bu olsa olsa Mslmanlarn peygamberini verek biz zaten eskiden de dosttuk mesajn vermek isteyen am blgesi Hristiyanlarnn uydurmalar olmaldr. Buna Mslman ravilerin katklarn ve abartlarn da ilave edersek ortaya ynlarca mektup rnei ve bunlarla ilgili rivayetler kmaktadr. Sonu olarak Hz. Peygamber, dneminin hkmdarlarna mektuplar gndermitir. Bu balamda Bizansa da gndermi olabilir. Ancak muhtemelen Peygamberin Herakliusa gnderdii bu mektup devrin kudretli imparatoru tarafndan pek nemsenmemitir.73 Tam tersine bu yeni din mensuplarna kar sava ve katliam gibi bir hareket de Heraklius tarafndan balatlmtr. Szmz konu zerinde alan bir aratrmacnn sz ile bitirelim: ..mparatorun slama girmek istedii, Hz. Muhammedin yannda olup ona hizmet etmeyi ve ayaklarn ykamay arzulad, hatta Mslman olduu halde halktan ekindii iin bu durumu aklayamad, ve bu hususta Hz. Peygambere bir mektup yazd eklindeki rivayetleri kabul etmek mmkn gzkmemektedir. Bu tr rivayetler, imparatorun arzularndan ok, Mslman ravilerin ve melliflerin temennilerini yanstm olmaldr.74

Kaynaka
Ate Sleyman, Kuran- Kerime gre Hz. Muhammedin Hayat, byy, 2003. Ate, Rum, Kuran Ansiklopedisi, stanbul, trz. Avc Casim, slam-Bizans likileri, stanbul, 2003. Ayn, Umdetul-Kari, el-Mektebetu-amile, el-sdarus-Sani-II, 2006. Azimli Mehmet, Siyeri Farkl Okumak, Ankara, 2008. Belazr, Fthl-Buldn, Beyrut, 1991.

73Dozy 74

R., Tarihte slamiyet, ev: Abdullah Cevdet, stanbul, 1908, 81.

Avc, 54.

Hz. Peygamberin Bizans mparatoru Herakliyusa Gnderdii Davet Mektubu zerine Baz Deerlendirmeler

37

Beyhaki, Delailun-Nubuvve, Beyrut, 1980. Buhari, Sahih. Caetani Leon, slam Tarihi, ev: H. Cahit Yaln, stanbul, 1924. akan smail Ltfi, Hadis Edebiyat, stanbul, 1989. Dozy R., Tarihte slamiyet, ev: Abdullah Cevdet, stanbul, 1908. Ebu Ubeyd, Kitabul-Emval, Beyrut, 1986. Ezdi, Ftuhu-am, Kahire, 1970. Gazali Muhammed, Fkhus-Sire, ev; Resul Tosun, stanbul, 1987. Hamidullah Muhammed, el-Vesaikus-Siyasiyye, ev; Vecdi Akyz, stanbul, trz. Hamidullah Muhammed, Hz. Peygamberin Alt Orijinal Diplomatik Mektubu, ev; Mehmet Yazgan, stanbul, 1998. Hamidullah Muhammed, slam Peygamberi, ev; Mehmet Yazgan, stanbul, 2004. bn Asem, el-Futuh, Beyrut, 1986. bn Hanbel, Musned. bn Him, es-Siretun-Nebeviyye, Beyrut, 1994. bn Sad, et-Tabakatul-Kbra, Beyrut, 1985. bnl-Esr, en-Nihye, Mektebetu-amile, el-sdarus-Sani-II, 2006. Kksal M. Asm, slam Tarihi, stanbul, 1987. nkal Ahmet, Rasulullahn slama Davet Metodu, Konya, 1989. Rodinson Maxime, Muhammet, ev; Atilla Tokatl, stanbul, 1998. Suheyl, er-Ravzul-Unf, Beyrut, 2000. ibli, Asr Saadet, ev: mer Rza Dorul, stanbul, 1984. Taber, Tarihul-mem vel-Mlk, Beyrut, 1995 Umeri Ekrem Ziya, Medine Toplumu, ev; Nurettin Yldz, stanbul, 1988. Vakdi, Kitabul-Meazi, Beyrut, 1984. Watt Montgomery, Peygamber ve Devlet Adam; Hz. Peygamber, ev; nal alar, stanbul, 2001. Yakub, Tarihul-Yakub, Beyrut, 1993