D ZACHODNI PRZEGLA 2008, nr 1

WODZIMIERZ BIALIK Wodzimierz Bialik Poznan

BUNTU WYPRZEDAZ
LITERATURA TRYWIALNA W REPUBLICE FEDERALNEJ NIEMIEC Wyprzedaz buntu Poniz szy tekst o literaturze trywialnej (masowej, popularnej, brukowej) w Repus blice Federalnej Niemiec jest pierwszym fragmentem zaplanowanej na trzy cze ci dzie dotyczyc caos ci. Kolejna be tejz e literatury w Niemieckiej Republice Demokratycznej, ostatnia zas w zjednoczonych Niemczech. Nie jest to jednak praca ca sie w szeroko pojmowanej krytyce ideologii. historycznoliteracka, lecz mieszcza w tego typu ofercie literackiej na Ma zbadac , jakie mechanizmy dziaay i dziaaja c ze wzgle du za swo g terenie wyz ej wymienionych pan stw, ksztatuja j zasie cze s i masowy charakter znaczna c s wiadomos ci zbiorowej Niemco w w ro z nych warunkach historycznych, spoecznych i ustrojowych 1. literatura zacze y sie wtedy, gdy zacze to sie Powaz ne kopoty z niepowaz na na serio zajmowac nia , to znaczy od czasu, gdy przestano okres lac jej ramy to pro cia, w opozycji do tzw. literatury wysokiej i podje by badawczego jej ogarnie cego fetyszyzmu poje ciowego (pseudoliteratura, bez balastu z go ry dyskryminuja literatura kuba na s mieci, subliteratura, pis miennictwo wulgarne, literatura brukozanego z nim, jednoznacznie pejoratywnego, wartos wa itd.) i zwia ciowania. Innymi sowy zrezygnowano wreszcie z kryterium estetycznego jako jedynego miernika dkowania wartos ci literackiej i z przyro wnywania literatury trywialnej lub przyporza ona sama dla siebie punktem jej wyz szym wartos ciom literackim, staa sie piono od odniesienia. Nie znaczy to jednak, z e w nowszych badaniach odsta cz umieszczania literatury trywialnej w konteks cie caos ci zjawisk literackich, wre zuja ca do niedawna dychotomie , podzia na literature wysoka przeciwnie, obowia uzupenia tzw. teoria trzech paszczyzn (Dreischichtentheorie) uwzgle i trywialna ca takz dzy literacka go i doem, okres dniaja e obszar przejs ciowy mie ra lany s najcze ciej jako literatura rozrywkowa (Unterhaltungsliteratur) lub nawet literatura trywialna wyz szego lotu (gehobene Trivialliteratur).
sto cennego drugiego Niejako programowo zrezygnowaem tu z wprowadzania tak cze c wszelkie, choc dyskursu przypisowego, umieszczaja z natury rzeczy okrojone i ogo lne odnos niki do do sformuowanych juz tez, pogla w i komentarzy w samym teks cie, i to tylko wtedy, jes li jakas mys l sformuowania. zawieraa waz niejsze tres ci niz tylko urode
d Zachodni 2008, nr 1 5 Przegla
1

66

Wodzimierz Bialik

Badania historycznoliterackie ostatnich lat wykazay, z e literatury trywialnej nie sposo b wyprowadzac z literatury artystycznej i traktowac jako jej negatywna mutacja, wynik procesu degeneracyjnego oraz z e nie jest ona czyms gorszym niz literatura normotwo rcza, jest po prostu czyms innym. Pro by zdefiniowania gaja od estetycznie obcia z tejz e literatury sie onych okres len upade dobro kul o okres turowe (Walter Mller-Seidel) czy utwo r proza lonej dugos ci i nieokres lonej jakos ci (E. M. Forster), poprzez wzbogacone o wymiar historyczny ce, iz i socjologiczny sformuowanie Helmuta Kreuzera gosza literatura trywialna cych jest kompleksem literackim estetycznie dyskryminowanym przez dominuja Joachima nosicieli smaku (Geschmackstrger) danej epoki az po definicje dniaja ca szeroko rozumiane socjologiczne uwarunkowania literatury Barka, uwzgle ca sie s trywialnej: Przedmiotem badan jest literatura posuguja rodkami po etycko-fikcyjnymi, kto ra dzieli sie na ro z ne gatunki i zaspokaja okres lone potrzeby okres lonych warstw czytelniko w, jakos ciowo poprzez bezwarunkowe dopasowanie do nisko umiejscowionego horyzontu oczekiwan sie , ilos ciowo przez ogrom c nakadu poszczego lnych tytuo w. Powstanie literatury trywialnej tytuo w i wielkos zane z historycznymi i historycznoliterackimi przesankami, kto jest zwia re pojawiy pod koniec XVIII wieku, czyli z materialnymi uwarunkowaniami masowej sie z produkcji ksia ek i odpowiednich organizacji dystrybucyjnych oraz z istnieniem lub pozyskiwaniem szerokich warstw czytelniko w o zuniformowanym horyzoncie oczekiwan . c poletko teoretycznych rozwaz Opuszczaja an przytoczmy, jeszcze za Walterem Nutzem najbardziej charakterystyczne cechy powies ci trywialnej: 1. W stosunku do swych wzorco w i poprzedniko w powies c trywialna redukuje tres swa c do najbardziej koniecznych elemento w akcji. cakowicie stypizowane, przy czym archetypy (intrygant, bohater, 2. Postaci sa puja we wszystkich odmianach gatunkowych, typy zas bohaterka, ajdak) wyste w ramach jednej odmiany (detektyw, szeryf, was pozostaja ciciel ziemski). zyk 3. Kaz da odmiana gatunkowa posiada wasny styl (bogaty w przymiotniki je powies ci kobiecej, twardy powies ci kryminalnej itd.). happy endem. 4. Powies c kryminalna kon czy sie od odmiany gatunkowej (western 5. Miejsce i czas akcji uzalez nione sa na zachodzie USA w latach 1870-1885, powies rozgrywa sie c kryminalna w dz ungli wielkomiejskiej, powies c kobieca w ahistorycznym s wiecie szlachty, wielkich cicieli ziemskich, bogatego mieszczan stwa). was stac By unaocznic zakres zachodnioniemieckiej literatury masowej, kto ra ma sie niniejszego szkicu, przywoajmy oparty na teorii informacji model komunitres cia cy bardzo kacji literackiej A.A. Molesa (Information und Redundanz), proponuja podstawe okres dzy najwyz przydatna lania szerokiego spektrum zawartego mie sza artystyczna a najniz literatura trywialna : Kaz literatura sza dy komunikat pisze dzy A.A. Moles zawarty jest mie

Wyprzedaz buntu

67

oryginalnos , kto ce sie wz a) zupena cia ra uzyskiwana jest przez niedaja aden pstwo znako sposo b przewidziec i cakowicie niezrozumiae naste w (Zeichenfolge) dzy i mie banalnos , totalna redundancja , kto b) zupena cia ra nie wnosi nic nowego dla odbiorcy, ale jest atwa do zrozumienia, np. powtarzanie w nieskon czonos c tych samych znako w. Wartos c komunikatu dla odbiorcy wywodzi dalej A.A. Moles zalez y cia przez od stosunku ilos ci nowos ci do ilos ci tej nowos ci moz liwej do przyje dzie miaa dla niego (przez swa adresata, przy czym zupena oryginalnos c be niezrozumiaos c ) tak, jak i zupena banalnos c (przez cakowity brak nowos ci) zeru. wartos c ro wna zyk ma byc gnie ta komunikacja, komunikat musi byc Jes li przez je osia zawarty dzy tymi dwoma biegunami, takz mie e komunikat literacki. Ukierunkowanie na kto rys z tych punkto w ekstremalnych decyduje o tym, czy powstaje literatura do cakowitej trywialna czy dzieo sztuki. Literatura trywialna wykazuje tendencje tylko na tyle, by nie uszczkna c banalnos ci, do bieguna oryginalnos ci przybliz a sie nic ze swej zrozumiaos ci dla odbiorcy, jest nastawiona na przekazywanie tres ciowych stano w rzeczy, a jej maksymalna wartos c jako komunikatu powstaje (jak w literaturze wysokiej), lecz przez wariacje , w znaczeniu nie przez innowacje cymi poza horyzont oczekiwania odbiorcy. operowania wariantami, nie wykraczaja Proponowany tu obraz literatury trywialnej produkowanej w Republice dzie obrazem literatury masowej, dopasowuja cej sie maFederalnej Niemiec be ksymalnie owemu nisko umiejscowionemu horyzontowi oczekiwan odbiorcy trywialna tegoz (o zalez nos ci odwrotnej, czyli ksztatowaniu przez literature s horyzontu oczekiwania w dalszej cze ci), literaturze wariacji i powielania schemato w (we wszystkich odmianach gatunkowych!) najbardziej bliskich zupenej banalnos ci, innymi sowy najniz szej warstwie najniz szej warstwy wspomnianej teorii tro jwarstwowej. Walter Nutz podaje w swej pracy Der Trivialroman. Seine Formen und seine Hersteller klasyczny wykaz odmian gatunkowych powies ci trywialnej: powies c , obyczajowa i ojczyz ), kobieca (jako pochodne wymienia powies c lekarska niana powies c kryminalna, western i powies c przygodowa. Ten tyle ogo lny, co dyskusyj ny podzia jest jednym z bardzo wielu moz liwych. Nie miejsce tu na polemike omo z nim, zadowolimy sie wieniem kilku najbardziej popularnych i wpywowych dniaja c kolejno powies odmian gatunkowych powies ci trywialnej, uwzgle c krymina, kobieca , fantastycznonaukowa i z , o innych wspominaja c jedynie lna onierska dzie z koniecznos okazjonalnie i na marginesie. Polem naszego dziaania be cia go wnie (choc nie jedynie) tzw. powies c groszowa (zeszytowa) i kieszonkowa, ca wszystkie cztery wymienione wyz ogarniaja ej odmiany gatunkowe (np. w sezonie wydawniczym 19641965 zarejestowanych byo w Republice Federalnej 87 serii powies ci zeszytowych wydawanych przez 10 edytoro w w rocznym nakadzie dziemy osobno analizowac 357 mln. egzemplarzy). Nie be powies ci w odcinkach
5*

68

Wodzimierz Bialik

dza sie one wasnymi (w gazetach i pismach ilustrowanych), gdyz mimo iz rza najcze s prawami bywaja ciej takz e (z odpowiednim opo z nieniem) drukowane jako tez powies ci zeszytowe lub kieszonkowe. Nie zajmiemy sie bliz ej komiksem, gdyz forme prezentacji wszystkich niemalz traktujemy go przede wszystkim jako nowa e odmian gatunkowych powies ci trywialnej (komiks western, komiks scence fiction, komiks krymina itd.), a nie jako osobny gatunek. w Republice Federalnej Niemiec kilka miliono Rocznie wydawao sie w wprawdzie, z egzemplarzy powies ci kryminalnej. Niekto rzy twierdza e supremacji literatury kryminalnej zagraz a powaz nie literatura fantastycznonaukowa, ale nie tpliwos ulega wa ci, z e krymina nadal pozostanie na szczycie hierarchii literatury tkowa wydawanie powies aktywny do masowej. Zapocza ci kryminalnej za aba czyy do niego inne wydawnictwa, ws dzis Goldmann-Verlag, wkro tce doa ro d nich tak powaz ne jak Kiepenheuer-Witsch, Rowohlt czy Desch. Gros trywialnej literatu jednak w wydawnictwach takich jak Nest, Scherz, ry kryminalnej ukazuje sie Ullstein, Moewig, Pabel, Bastei, Heyne, Diana czy Mister-Verlag, przy czym lwia s c to zeszytowe serie wydawnicze (Jerry Cotton, Fledermaus, Kommissar X) jej cze ce w setki tysie cy, nawet miliony egzemplarzy. ida Powies c kryminalna nie jest a priori trywialna (Gerhard Schmidt-Henkel pro buje nawet udowodnic , z e powies c kryminalna jako gatunek nie jest gatunkiem pstwa od niego) moz trywialnym), poszczego lne realizacje schematu (lub odste na przypisac wszystkim trzem warstwom literatury, od wysokiej (Drrenmatt, (Chandler, Hammett, Simenon, ChrieHandke, Robbe-Grillet) poprzez rozrywkowa stie), az do brukowej. dzie tu przeciez Trywialna powies c kryminalna, bo o niej be mowa, ma cej wspo sensacyjna niz w gruncie rzeczy znacznie wie lnego z powies cia z klasyczna powies -zagadka , oparta na schemacie przeste pstwo-s detektywistyczna cia ledztwo-demaskacja. Brak w niej prawie zawsze narracyjnej ramy, kto rej jednym biegunem jest tzw. prehistoria (Vorgeschichte) zdarzenia zasze przed momentem cia narracji drugim zas rozpocze ujawnienie owej prehistorii, zwane w teorii nieopowiedzianego (E. Bloch) lub rekonpowies ci kryminalnej rekonstrukcja cze s strukcja ci nieopowiedzianego (H. Heissenbttel, w oryg. die Spur des tylko go Unerzhlten w znaczeniu odrobina, jako z e ujawniane sa wne, najistotniejsze dla akcji elementy owej prehistorii), czyli podanie do czytelniczej wiadomotkowo ws bo cucha przyczynowo-skutkowego, ukrytego pocza ro d ke s ci penego an wiska nieskoordynowanych poszlak, potencjalnych motywo w, podejrzen , tajemniczych fakto w i niedomo wien . do kanono Zbliz enie sie w literatury sensacyjnej powoduje, z e trywialna powies c dami bardziej otwarta niz kryminalna jest pod wieloma wzgle jej klasyczna, oparta tku akcji) poprzedniczka, lub na regule odwro conego dramatu (katastrofa na pocza inaczej: u jej podstaw lez y nie jeden, lecz kilkanas cie penoprawnych schemato w o nieskon czonych moz liwos ciach wariacji.

Wyprzedaz buntu

69

nowy tytu Tydzien w tydzien w samej tylko Republice Federalnej ukazywa sie serii zeszytowej w nakadzie 300 do 350 tys. egzemplarzy, czytany (jak wykazay tnie przez os badania Instytutu Demoskopijnego w Allensbach) przecie miu czytelc razem przez prawie 3 mln Niemco niko w, a wie w. Do tego dochodzia jeszcze ca sie co miesia c ksia z sto w nakadzie ukazuja ka kieszonkowa (sprzedawana cze ponad 1,5 mln egzemplarzy), a takz e powies ci odcinkowe w gazetach i pismach ilustrowanych. Standardowym dzieem zachodnioniemieckiej trywialnej powies ci kryminalnej bya wydawana przez Bastei-Verlag w Bergisch Gladbach seria z agentem zyko specjalnym FBI Jerry Cottonem. Tumaczona na 19 je w i sprzedawana w 52 krajach s wiata seria powies ci zeszytowych tworzona bya (i jest) przez zespo autoro w, najczes ciej niezwiazanych zawodowo z wydawnictwem i rekrutujacych ze wszystkich warstw spoecznych, od docento sie w uniwersyteckich i lekarzy wszy, na szefie kuchni skon 20 do 30 pocza czywszy (niekto rzy z nich produkuja powies ci zeszytowych rocznie, najbardziej podny z nich zas jak podaje Klaus , o zgodnos Kunkel ma ich na swym koncie ponad 200). O jednolitos c stylistyczna c szczego o w dba specjalny sztab wspo pracowniko w Bestei-Verlag. kodeks poste powania Autorzy lub kandydaci na autoro w serii otrzymuja cy mie dzy innymi: realistycznych opiso zabraniaja w bo jek i tortur, sadyzmu pco i perwersyjnos ci, sympatycznego przedstawiania przeste w, pro b usprawiedpczych, dyskredytowania narodo liwiania czyno w przeste w, ras i religii, apoteozy i bagatelizowania wojny, opiso w dziaan seksualnych, a nawet usprawiedliwiania kontakto w przedmaz en skich, zdrady i wulgaryzmo w. Z drugiej strony nie wolno ukazywac organo w bezpieczen stwa publicznego jako skorumpowanych i dziaaja cych metodami niezgodnymi z prawem. Nic dziwnego, z e Federalne biuro do spraw pis miennictwa szkodliwego dla modziez y (Bundesprfstelle fr jugendgefhrdende Schriften) w Bad Godesberg uznao Jerry Cottona za bohatera wzorcowego. c jest ten idol miliono Jakiz wie w, o kto rym jeden z czytelniko w powiedzia: jakis Jes li Cotton nie istnieje, a pod tym pseudonimem ukrywa sie inny autor, moz e on spokojnie pisac pod swym wasnym nazwiskiem, gdyz w przypadku odkrywcy kszego z cego niemiecnaszego wielce szanownego Jerry Cottona chodzi o najwie yja twierdzic kiego pisarza, sam zas wydawca, Gustaw Heinrich Lbbe, nie waha sie , mie dzynarodowo nos postacia , jaka wydaa po wojnie z e Jerry Cotton jest jedyna na literatura niemiecka, i to bez linijki seksu. wie c w kon Przyjrzyjmy sie cu Jerry Cottonowi. Wydawca przedstawia go puja cy: Jes w sposo b naste li spotkalibys cie Jerry Cottona na ulicy, najprawdopodobniej nie poznalibys cie go. Okay, jest wysokim, barczystym, przystojnym z , ale jego twarzy nie naznaczya twarda bezwzgle dnos me czyzna c dugoletniej walki z gangsterami. Jest pogodny, powaz nie bierze tylko to, co zasuguje na powaz ne traktowanie. Nie bije bez powodu, strzela tylko w przymusowych gowa niz sytuacjach, woli ryzykowac wasna narazic na niebezpieczen stwo

70

Wodzimierz Bialik

innych. Zwyky czowiek, jeden z nas sugeruje wydawca a przeciez o w grzeczny James Bond, jak go ochrzci Kunkel, umie praktycznie wszystko, co cej: on umie wszystko lepiej. wie pce USA (Das zweite Leben eines Oto tropi najbardziej poszukiwanego przeste Killers Drugie zycie mordercy), Bastei Verlag, Bergisch Gladbach 1977), Adama Elana Smitha (A.E.S.), kto dzi gangstera, os miokrotnego morderce ry jak sa Cotton upozorowa swa s mierc , by wymknac sie z zaciskajacego sie woko niego gu. Poniewaz na Floryde , Cotton udaje sie tam ze swym kre s lady prowadza cznym przyjacielem Philem Deckerem do Miami. Na pokadzie samolotu nieoda atwos rozbraja pare porywaczy (kierunek oczywis Cotton z dziecinna cia cie Kuba!) moda dziewczyne jak sie po multimilionera i chroni pewna z niej okaz e co rke z Engbloma, przed zeszpeceniem ste onym kwasem. Jedynym rezultatem wypadu do Miami jest zdobycie wiadomos ci, z e A.E.S. zaatwili jakoby bracia Ronsonowie z Nowego Jorku. Miast jednak pos pieszyc z powrotem na po noc, Jerry pozostaje na panny Carol Engblom. Sielanke przerywa Florydzie, by zainkasowac nagrode wezwanie szefa FBI w Nowym Jorku, kto remu bardzo zalez y na tym, by Cotton , ochrania na reprezentacyjnym balu wydawanym przez burmistrza jego krewna Eve Deletto, kto multimilionerka ra otrzymaa ostatnio kilka listo w z pogro z kami, sie brac a dopiero po z niej zaja mi Ronsonami. Speniwszy z yczenie szefa, leci , by kontynuowac Cotton pierwszym samolotem z powrotem na Floryde znajomos c Engblom. W czasie jego nieobecnos jednak wiele: Eve Deletto z panna ci dzieje sie cy jej detektyw (przeja zostaje jednak nad ranem (juz po balu) porwana, towarzysza Cottona) zamordowany, a partner z balu, niejaki Gregley, pobity. Ale to nie role ty i okaleczony wszystko. Tej samej nocy zostaje w drodze na rzeczony bal napadnie wszy sie w powietrzu z leca ca do (paraliz ) ojciec Carol, milioner Engblom. Rozmina dzyczasie wiadomos Nowego Jorku Carol (otrzymaa w mie c o wypadku ojca), pnym samolotem do Nowego Jorku i przejmuje nie znaja c wraca Cotton naste braci Ronson, kto jeszcze wydarzen ubiegej nocy sprawe rych podejrzewa nie z nim, z o zamordowanie A.E.S., lecz o wspo prace ywym i caym. Gdy wszystko wskazuje na to, z e to was nie Ronsonowie uprowadzili Eve Deletto, a takz e napadli chiwac A.E.S. na Engbloma, Cotton zaczyna w tym wszystkim przewa robote tkowo sa dzi, z Pocza e jest nim trzeci tajemniczy osobnik widziany przez s wiadko w w powietrze Ronsonowie, a wszystko w obu akcjach, lecz gdy wysadzeni zostaja wskazuje na to, z e takz e ten trzeci postrada z ycie, Cottonowi wpada do gowy mys l, z e prawdziwym A.E.S. jest ... Gregley, partner pani Deletto z balu, kto ry w aski Engbloma nie tylko chcia sie wz wkradszy sie enic w milionowy ukad woko (uwija sie Carol), lecz takz e unieszkodliwic starego, by byc tym jedynym, interesy w swoje re ce. W napadzie na Engbloma nie wybawicielem, kto ry przeja dzy (by szantaz chodzio zatem twierdzi Cotton o wyudzenie pienie owany), czenie go z obiegu. Poniewaz c lecz o wya jednak przyszy zie milionera musia kate konto, a A.E.S. by biedny jak mysz kos miec pe cielna, przeprowadzi za jednym zamachem drugi skok: porwa przy pomocy Ronsono w Eve Deletto (da sie

Wyprzedaz buntu

71

przy okazji dla cakowitego odwro cenia od siebie uwagi nieco przez swych ludzi 3 mln okupu. Koniec kon poturbowac ), by wyudzic za nia co w Gregley zostaje (w byskawiczny sposo b) unieszkodliwiony przez Cottona. W jego mieszkaniu policja powana Eve Deletto i zwoki owego trzeciego, kto znajduje skre re musiay zostac c sprawe . w kon cu znalezione, by zamkna caa zyk nie jest mocna strona Zacznijmy od spraw najbardziej oczywistych. Je Cottona. Dopo ki jest wyacznie nos nikiem wydarzen , spenia przy caym swym zykowym ubo tnie 8,8 so je stwie (przecie w w zdaniu, 80% zdan go wnych) swe podstawowe zadanie komunikowania czytelnikowi o przebiegu akcji, choc nawet tu sie takie finezyjne pasaz cie sonia ulokowaem swa pie s perla e tekstu: Jak kopnie c gi szyjne. zy stane y mu w oczach. Jeszcze nie na jego nosie. Zatrzeszczay kre zrezygnowa. w jakis Jeszcze weselej bywa, gdy Cotton nieopatrznie wda sie komentarz lub zyk cos , ani strzelanina , ani skokiem przyjdzie mu ubrac w je , co nie jest ani bijatyka z beznadziejnej sytuacji, gdy przyjdzie, ze spadochronem czy wydostaniem sie c nie chca c, cos chca do czegos przyro wnac lub wynies c poza dosownos c . Wyz yny stylistyczne osiaga niezro wnany G-man w opisach swych licznych, acz w odczanych z narracji (aseksualnos powiednim momencie wya c !), afer miosnych: syszaem jej oddalony gos. Wypiem yk piwa. Carol siedziaa obok Przez chwile me ramiona. Przycia gna em ja do siebie. Opara mnie. Jej grzbiet doni musna na mych ramionach. Jedwabisty poysk jej bujnych brunatnych woso gowe w w kark. (...) zakry jak welon jej twarz. Jej sko ra pachniaa. Pocaowaem ja ka po czole. Moje szcze ki zacisne y sie jak potrzask na drapiez Przejechaem re niki. em Carol ramieniem... Obja O ile nadludzkie cechy klasycznego detektywa tkwiy zazwyczaj w szarych komo rkach, choc oczywis cie nie tylko, o tyle penia nadludzkos ci Cottona ogranicza do jego krzepy i bitewnego dos zanie zagadki Drugiego sie wiadczenia. Rozwia zycia w teks mordercy pojawio sie cie nie jako wynik logicznego rozumowania agenta, gu znanych lecz deus ex machina, choc praktycznie Gregley pozostawa w kre cym w rachube podejrzanym. Dopiero czytelnikowi postaci jedynym wchodza osobista przypadkowe cakiem stwierdzenie Carol (Mike Gregley narzuca mi swa jak taty naste pca. Chce zaja c pomoc. Zachowuje sie jego miejsce, kierowac niezbe dnym) naprowadza Cottona na was interesami, uczynic sie ciwy trop, choc po raz pierwszy do Gregleya (na balu) dostrzeg przeciez jak tylko zbliz y sie (jakz eby inaczej) blizny na jego twarzy s lady po operacji plastycznej. rzeko, fizycznie jest Cotton niezawodny. Wraz Za to, jako sie enie jego tkowej sprawnos guje sie w obliczu faktu, z wyja ci pote e Jerry pokonuje swych atwos , jakby od niechcenia i tylko wo przeciwniko w z dziecinna cia wczas, gdy jest porywacza samolotu siwowosy do tego zmuszony. W momencie ujawnienia sie swymi trzecimi ze bami w wierzchni lis starzec wgryz sie c cygara, jakas lady miaa juz na je zyku, ale zapomniaa zamkna c z nadwaga pralinke usta, piegowatemu da niewypowiedzianie nastolatkowi oczy wychodziy z orbit, dugowosy typ wygla

72

Wodzimierz Bialik

nieprzytomna mina , a Jerry Cotton spokojnie unieszkodliwi gupio ze swa c sie jednoczes porywaczy, tumacza nie przed czytelnikiem, z e w tej sytuacji nie pozostao (mu) nic innego. narastaja w opowies Ze strony na strone ciach Cottona nieprawdopodobien stwa. c By odcia czytelnika od moz liwos ci odniesienia s wiata przedstawionego do akcje w Stanach Zjednoczonych. tzw. rzeczywistej rzeczywistos ci, umieszcza sie z cy do uprawdopodobnienia lub raczej uatwienia Jest to wyraz ny zabieg da a czytelnikowi uwierzenia w realnos c przedstawionych wydarzen . Naczelny redaktor : Jes w USA, wydawnictwa Bastei nie ukrywa tego zreszta li rzecz dzieje sie moz na jeszcze uwierzyc w grad s miercionos nych pocisko w z broni maszynowej jeszcze w zorganizowane bandy policji i gangstero w, na tym terenie wierzy sie pcze i gardza cych s policjanto pcy przeste miercia w [...] Amerykan scy przeste sa jeszcze wiarygodni. Jeszcze innym chwytem tego typu jest rozpinanie akcji zeszyto w powies dzy absolutnym nieprawdopodobien do ciowych Cottona mie stwem a opracowana sprawdzalnych fakto c z jednej cia w. Tak wie najmniejszego szczego u zgodnos z strony Cotton zawsze zwycie a, wychodzi cao z najbardziej nieprawdopodobnych, absolutnie niewiarygodnych opresji, z drugiej zas podaje prawdziwe (zgodne z pozaliterackim stanem faktycznym) opisy miast, ulic, instytucji i restauracji, operuje rzeczywistymi numerami telefono w FBI, serwuje prawdziwe dane z zakresu organizacji bezpieczen stwa publicznego USA itd. Niemieccy marynarze sprawdzili ku opisana w jednej z powies pos kiedys ze stoperem w re ci trase cigu i napisali do . Na sygnale s trase pokonac wydawnictwa: Zgadza sie wietlnym i syrenie moz na te w podanym czasie. tnego czytelnika sa te manewry uprawdopodobniania, kto Dla przecie re moz na co najwyz by nazwac podpo rkami prawdopodobien stwa, zbyteczne, prowokuja ej istnieje? Postawe czytelnicza moz do pytania: Czy Cotton naprawde na w przypadku masowo konsumowanej powies ci kryminalnej przyro wnac do tejz e dziecka zage biaja cego sie w s c z ufnos cia wiat bajki, gdzie nikt nie pyta kupuja czy cos konwencje jest prawdziwe (prawdopodobne), czy nie, lub z nastawieniem dek, jakis stay i trway punkt wiernego, kto ry chce wierzyc w wyz szy porza odniesienia i odskocznie od s wiata chaosu i niepewnos ci (Willy Haas twierdzi popularne w czasach podupadaja cej wiary, nawet, z e powies ci kryminalne sa dku, groz cego chaosu, niepewnego, nowo powstaja cego pozako conego porza a dku). rza Badania literackie oparte na socjologii i krytyce ideologii wykazay rzeczywis s cie, z e s wiat powies ci kryminalnej stanowi dla jej odbiorcy namiastke wiata, ca jego rzeczywiste potrzeby, jest wie c moz lub religia , zaspokajaja e dla niego bajka cym kaz lecz przede wszystkim jest wentylem bezpieczen stwa, paraliz uja dy cy porza dek, odwracaja cym uwage od prawdziwych problemo nowo powstaja w, s prawdziwych potrzeb i zaspokajania ich nie przez namiastke wiata, lecz przez

Wyprzedaz buntu

73

stosowana przez lekarzy s wiat inny. Jest zatem swego rodzaju psychoterapia spoeczen stwa w rodzaju wydawcy Lbbego i jemu podobnych. Jes li dodac do tego, z e czytelnik trywialnego zeszytu kryminalnego jest nieustannie indoktrynowany, z e indoktrynacja ta przeprowadzana jest pozornie en passant, jej promieniowanie zas ukryte ws ro d bijatyk, pos cigo w, strzelanin jest jednak znacznie intensywniejsze niz maksymalny efekt publicystyki lub wiado jedynie doprowadzic mos ci politycznej, te ostatnie bowiem moga do okres lonej, ga ge biej i albo jednorazowej decyzji, podczas gdy publicystyka rozrywkowa sie [poz dana W.B.] postawe zasadnicza lub przynajwytwarza w nim specyficzna a ce juz mniej utrwala istnieja nastawienie do rzeczywistos ci (W. Hollstein), to nie tpliwos trz ulega wa ci, z e trywialny krymina produkuje sterowanego z zewna czytelnika, kto ry niezauwaz enie bedzie widzia jak Cotton w Drugim zyciu , spos mordercy tylko cztery motywy uprowadzenia samolotu na Kube ro d kto rych pierwszy jest (w konteks cie tych rozwaz an ) ideologicznie czysty: Bo g raczy dy natury ideologicznej, czy te sknota za trzcina wiedziec , czy gnay go tam wzgle , katastrofalnym standardem z cukrowa ycia czy najemniczy z od. Najgroz niejszym konkurentem powies ci kryminalnej bya w Republice Federalnej przeszczepiona z gruntu amerykan skiego literatura science fiction, choc przeciez niemiecka literatura miaa swojego Lasswitza i Dominika. tkowana w Stanach Zjednoczonych w poowie lat 20. fala literatury Zapocza pierwszy numer magazynu SF fantastycznonaukowej (w kwietniu 1926 r. ukaza sie na pocza tku lat 50. za sprawa z Amazing Stories) dotara za abe onierzy amerykan skiej armii okupacyjnej. Wtedy to Walter Ernsting przeoz y dla Papnie sam bel-Verlag wiele tytuo w anglosaskiej literatury tego gatunku, a naste pisac tkowo tylko K.H. Scheer zacza (opro cz niego dziaali na tym polu pocza tpliwie zaoz i H.W. Franke). Katalizatorem popularnos ci gatunku by niewa ony (popierany przez wietrza cych nowy rynek zbytu przez W. Ernstinga i jego wydawce wydawco w amerykan skich) tzw. Science Fiction Club Deutschland, towarzystwo powies da ce reklamowa tuba ci przyszos ci. be Wyprowadzana niekiedy pochopnie z tradycji literatury utopijnej, literatura od niej chociaz fantastycznonaukowa ro z ni sie by tym, z e nie prezentuje opartego na nowych systemach norm spoecznych i hierarchii wartos ci obrazu idealnego s wiata, gnie ciach nauki lecz szkicuje domniemany wizerunek przyszos ci, oparty na osia i techniki. Innymi sowy chce jak twierdzi Ulf Diederichs konstytuowac rzeczywistos c poprzez kreowanie wyizolowanego przeciw-s wiata, lecz przec linie rzeczywistos c prognoze dalszego cia gu i wyniku proceso duz aja ci, stawiaja w tkowanych we wspo zapocza czesnos ci. Nie zapominajmy jednak, z e nasze pole manewru ograniczone jest do literatury najniz szego lotu, a ta oceniana na 90% caos ci rynkowej produkcji SF jest literatura trywialna maja ca odwro czytelnika od codzieneskapistyczna cic uwage nego, coraz bardziej nieprzeniknionego s wiata i przenies c go w otoczenie nieco dziennych atrakcji i fantazji. Taka literatura fantastycznonaukowa, bliz sza zreszta

74

Wodzimierz Bialik

czasem gatunkowi fantasy nie jest ani interpretowaniem dos wiadczonej, ani dociekaniem przyszej rzeczywistos ci, jest natomiast przeskakiwaniem rzeczywistos ci (i to w okres lonym celu). , z Autorzy i wydawcy masowej literatury science fiction z uporem gosza e jest to wolny od wszelkiej ideologii gatunek literatury rozrywkowej, a przeciez nietrudno pu (nauka, technika) kryje sie dostrzec, z e was nie tu pod paszczykiem poste potez na, choc nigdy nie formuowana expressis verbis, indoktrynacja. Trywialna polityczna , i to powies polityczna powies c fantastycznonaukowa jest powies cia cia o charakterze skrajnie prawicowym. Nic dziwnego zatem, z e trzy najbardziej znane ce sie w literaturze SF (Moezachodnioniemieckie wydawnictwa specjalizuja , od wig-Verlag Mnchen, Pabel-Verlag Rastatt, Semrau-Verlag Hamburg) nalez a niedawna zreszta, do konserwatywnego koncernu Bara, wydawcy wielu wysokonakadowych urabiaczy opinii publicznej (Quick, Sexy, Bravo, Wochen was end, Praline). Nie kto inny zreszta nie jak Moewig-Verlag praktykuje jak kopiso do podaje Ronald M. Hahn odrzucanie re w ze wzgle w politycznych (np. gdy cytowany w nich jest okazjonalnie Marks, Lenin czy nawet Marcuse) lub skraca je, c jednoczes faszuja nie, jak to uczyni choc by w przypadku powies ci Dziewczyna d wyrzucone zostay wszystkie fragmenty o tenz kosmosu Iwana Jefremowa, ska dencjach socjalistycznych. to stac Jes li s wiat przyszos ci ma byc inny pisze Ronald M. Hahn moz e sie ki przemianom spoecznym, a nie dlatego, z szybciej, tylko dzie e samochody jez dz a , a weekendowy wypad na Marsa przesta byc . lodo wki lepiej chodza utopia przemiany Jednakz e wszyscy ci autorzy [autorzy literatury SF W.B.] ignoruja spoeczno-polityczne, czy to pod dyktandem swych wydawco w, czy na skutek wasnej skarowaciaej s wiadomos ci: w caej zachodniej masowej literaturze cznie naste pstwem poste pu techniczfantastycznonaukowej przyszos c jest wya c w zachodnioniemieckiej literaturze SF przyszos nego. Nie ma wie ciowej altercego systemu spoeczno-politycznego, w tym konteks natywy istnieja cie opiewana jako wolnos cych, a wie c wolnos c two rcza pisarzy jawi sie c idei klas panuja niewolnictwo, twierdzili nawet co bardziej ortodoksyjni socjalistyczni krytycy w byej NRD. Ta sama grupa literaturoznawco w wschodnioniemieckich podaje ze znamienna , choc dla siebie przesada nie bez racji, jako sztandarowy przykad kompleksowos ci jako s dowy ideologicznego oddziaywania na czytelnika, przemycana wiatopogla wzorzec mieszaniny faszyzmu, imperializmu, feudalizmu, ideologii pano w nie od 1961 r. przez Moewig-Verlag serie Perry wolniko w i militaryzmu wydawana cznie dla Rhodan (powies ci zeszytowe, kieszonkowe, powies ci produkowane wya sieci specjalnych wypoz yczalni, komiksy). ksza kosmiczna seria s Jest to jak huczy wydawca najwie wiata. Jej ogo lny tku lat 70. 60 mln(!) egzemplarzy. Pocza tkowy czterdziesnakad wynosi na pocza czny jednorazowy nakad powies gu kilku lat totysie ci zeszytowej wzro s w przecia tna tygodniowa liczbe czytelniko ca sie do ponad 200 tys., co daje przecie w zbliz aja

Wyprzedaz buntu

75

z do miliona (85% to me czyz ni). W Republice Federalnej Niemiec istniao i istnieje cych jego mios do dzis ponad 500 Klubo w Perry Rhodana zrzeszaja niko w. sie czytelnicy z 54 krajo Przygodami bohatera kosmosu pasjonuja w s wiata. Two rcy Perry Rhodana to team autorski (m.in. Karl-Herbert Scheer, Hanna Kneifel, H.G. Ewers i wspomniany juz Walter Ernsting, ps. Clark Darlton) cy pod kierunkiem Scheera, kto pracuja ry formuuje zazwyczaj kro tkie expos pnie przez poszczego kaz dego nowego zeszytu rozpisywane naste lnych czonko w zespou redakcyjnego. Mimo iz seria Perry Rhodana stanowi standardowy przykad trywialnej Science Fantasy, gdzie jedyne prawdopodobien stwo jest prawdopodobien stwem kontekstualnym, dramaturgicznym i gdzie two rcza fantazja autoro w wychodzi daleko sto nawet (jes poza to, co zbadane i dowiedzione, a cze li potrzeba) zwraca sie przeciwko temu, animatorzy cyklu staraja sie za wszelka cene zasugerowac jego podbudowe i powage , a w kaz c naukowa dym razie unikna wszelkich pomo wien to od tyle oficjalnie brzmia cej, co i nic nieznacza cej o brukowos c . Zaczyna sie informacji umieszczanej w kaz dym zeszycie, z e Moewig-Verlag jest czonkiem Organu Samokontroli Niemieckich Wydawnictw Zeszytowych, kon czy zas na zaproszeniu do udziau w spotkaniach Klubo w Perry Rhodana naukowco w i profesoro w uniwersyteckich. Innym szwindlem jest sformuowana przez wydawco w deklaracja intencji serii, zasadzac kto ra jakoby miaa sie na idei pokoju i tolerancji; Wszystkim zainteresotku chodzio o to, by stworzyc , kto wanym od pocza serie ra pokazaaby moz liwos c przyszos . Miaa rozwoju ludzkos ci az po dalsza c i byaby jednoczes nie rozrywka tnowac ona otwarcie i z ukrycia pie dzisiejsze niedomagania (...) i przeciwstawic im humanitarny astropolityczny model przyszos ci. (...) Perry Rhodan stworzy dla swych czytelniko w i dla s wiata taki model przyszos ci. (...) Perry Rhodan jest rzeczywistos . marzeniem o lepszym s wiecie, marzeniem, kto re moz e stac sie cia Perry Rhodan jest twierdzi w innym miejscu wydawca ucieles nieniem idei, co duz wszechkto ra jes li znajdzie wystarczaja o zwolenniko w mogaby dac pne potwierdzenie tej tezy kilka tytuo s wiatowi w darze trway poko j. Jako wste w: Bitwa kosmiczna w sektorze Wega, Atak z niewidzialnej sfery, Agenci zniszczenia, mierc gwiazd, Tajna bron horror i dwa kro tkie cytaty z zeszyto w o Perry S y sie na obca rase . Byy to Rhodanie: Wo wczas to nasze statki patrolowe natkne ce czowieka, o tak odmiennej od istoty inteligentne, zupenie nie przypominaja pio z nieodwracalnos procesu natury naszej mentalnos ci, z e starcie z nimi nasta cia dla nas tamtymi czasy [to rhodanowska tolerancja W.B.]. Z charakterystyczna walczylis bezkompromisowos cia my dopo ty, dopo ki nie zniszczylis my lub nie uczynilis my niezamieszkalnym ostatniego z ich ojczystych s wiato w, i: Gdybym tylko wiedzia, jakbys my mogli ich przekonac o naszych pokojowych zamiarach wydusi z siebie rozgoryczony Oro Masat. Tym odpowiedzia Art i powali pnego przeciwnika. naste

76

Wodzimierz Bialik

Poznajmy zatem bliz ej Perry Rhodana i jego dzieje. Jest on byym pilotem armii z na USA, kto ry w czasie pierwszej amerykan skiej wyprawy na ksie yc natyka sie cej z gwiazdy odlegej srebrnym globie na rozbity statek rasy Arkonido w pochodza od Ziemi o 34 tys. lat s wietlnych. Rhodan ratuje ocalaego z katastrofy naukowego ki niemu wchodzi w posiadanie wiedzy, s szefa wyprawy Arkonido w i dzie rodko w cej ziemska o dziesia tki tysie cy lat. Po i energii przypisanych technice wyprzedzaja zakada na pustyni Gobi pan pote ga , powrocie na Ziemie stwo zwane Trzecia planete nadaja c jej nazwe Federacja Terran a w kon cu jednoczy caa ska. Sam panem caego systemu staje na jej czele. Pokonawszy wrogo w z kosmosu, staje sie planete sonecznego, a nawet wykracza poza jego granice. Odkrywa sztuczna drowiec, kto We rej two rca i wadca zwany Nies miertelnym wielokrotnie przewyz sza wiedza i moz swa liwos ciami nie tylko Rhodana, ale nawet Arkonido w. Od niego cy mu otrzymuje Perry Rhodan dar w postaci regeneratora komo rek, zapewniaja anie w nieskon czonos c ). Z takiej to wieczne z ycie (a serii wydawniczej przeduz w kierunku czytelnika wszystkie opowies bazy startuja ci cyklu. Conrad Schuhler, (bardzo) lewicowy zachodnioniemiecki politolog i pacyfista, odnajduje w powies ciach o Perry Rhodanie potwierdzenie trzech tendencji po z nego strukture systemu politycznego, militarno-agresywny imkapitalizmu: autorytarna perializm oraz sprowadzanie rozwoju spoecznego do problemu technologicznego. I chyba, przy caej s wiadomos ci typowej dla tej opcji jednostronnos ci i kategorydo . cznos ci sa w, nie myli sie w stanie permanentnego Imperium Solarne Perry Rhodana znajduje sie zagroz enia pozagalaktycznego. By mo c skutecznie walczyc ze swymi pozaziemskimi wrogami, spadkobierca uniwersum musi zapewnic sobie cakowity spoko j na ga technologiczna, jaka dysponuje, pozwala mu osia gna c macierzystej planecie. Pote w dyktatora nie podlegaja cego z monopol wadzy, przeobraz a sie adnej kontroli, przy czym jak zauwaz a C. Schuhler Rhodan nie posiada wadzy, poniewaz jest . Fakt, z wybran cem, lecz jest wybran cem, poniewaz posiada wadze e nikt na niego ki, wynika z dwo nie podnosi re ch czynniko w: po pierwsze Rhodan dziaa przeciez za chwile okaz pna blaga), po drugie zas e) dla dobra ludzkos ci (jak sie e, naste (a jakz ... niechby ktos spro bowa. Absolutystycznemu panowaniu w Solarnym Imperium towarzyszy agresywna aktywnos c Rhodana wobec kosmosu. Wielu badaczy literatury wskazuje na cy trend opowiastek jednoznacznie faszystowski lub w kaz dym razie faszyzuja o Perry Rhodanie (m.in. R.M. Hahn, M. Nagl i oczywis cie wspomniany juz przeC. Schuhler). Pan Ziemi i kosmosu traktuje wszechs wiat jako potencjalna dla swojej rasy, jego parcie ku gwiazdom (Drang zu den Sternen) strzen z yciowa zyk penymi gars cy z faszystowskiego wokabularza: ubrane jest w je ciami czerpia W jego gosie sychac byo wzruszenie. Moz na byo w nim wyczuc otwarty podziw gotowos przestrzen dla tego kraju, lecz takz e zdecydowana c do walki o nowa [Lebensraum! W.B.]. z yciowa

Wyprzedaz buntu

77

Godzenie ekspansji militarnej z goszeniem idei pokojowej to jak zobaczymy niebawem wypisz wymaluj znany z niechlubnej przeszos ci schemat, wszechobec takz conej II wojnie ny zreszta e w programowej nazistowskiej literaturze pos wie dzy innymi wyczytac puje: Zniszczenie jes s wiatowej, gdzie mie moz na co naste li kne jak najbardziej dumne tworzenie. Jest ono jeszcze suz y z yciu moz e byc tak pie ksze wraz bardziej majestatyczne, sprawia jeszcze wie enie i zmusza nas w swej surowos ci do szacunku, jaki jestes my winni wszystkiemu, co wielkie (J.M. Bauer, urawie z Nogai, Piper Verlag 1942). Z Przybysze z innych planet to w serii Rhodana typowi zdegenerowani podludzie, dziejowa obywateli Terranii jest ich chorzy(!), diaboliczni i krwioz erczy. Misja zniszczenie (dla dobra ludzkos ci!). Perry Rhodan nie tylko gosi wulgarny dar pomocnej re ki przyrody: niszczy, bo jest winizm spoeczny, lecz sam przejmuje role silniejszy, a silniejszy musi przeciez (zno w dla dobra i zgodnie z odwiecznym z prawem przyrody) zwycie yc . Przynalez nos c do rasy pano w i s wiadomos c tej c, dla szerokich rzesz mieszkan przynalez nos ci stanowi, nawiasem mo wia co w pny hamulec wewne trznych niepokojo Imperium naste w. Jakz e tu blisko do cytowanej przez Manfreda Nagla Tajnej mowy Hitlera do modej kadry oficerskiej 30 maja 1942: Niezwykle doniose twierdzenie pewnego wielkiego filozofa wojs wszechrzeczy. Kto rzuci kowos ci gosi, z e walka, a tym samym wojna, jest matka , znajdzie potwierdzenie tej tezy odnosza cej sie nie tylko do okiem na przyrode cych i do wszystkich zdarzen wszystkich istot z yja , nie tylko na tej ziemi, lecz takz e ; cay wszechs byc o wiecznej daleko poza nia wiat wydaje sie opanowany mys la selekcji, w wyniku kto rej silniejszy zachowuje z ycie i prawo do z ycia, a sabszy ginie [podkr. W.B.]. z nie najbardziej moz Rzuc my wreszcie okiem na jedna e typowych, choc i tak symptomatycznych powies ci kieszonkowych Clarka Darltona (W. Ernsting) pt. Lot milionero w. Oto tro jka starco w z grona najbogatszych ludzi Imperim postanowia drowca, by u jego wadcy wyjednac dotrzec wbrew woli Rhodana na We sobie uprowadzic do We drowca, wieczne z ycie. Udaje im sie statek kosmiczny, docieraja na zatrzymanie dla nich czasu na 62 lata pod warunkiem, a Nies miertelny zgadza sie da mieli z z e w momencie zabiegu nie be adnych dodatkowych z yczen , gdyz te im sie spenic zka . Jak atwo przewidziec moga z nawia , tro jka milionero w a nie tylko zatrzymania czasu, lecz takz cia go o kilka lat. Tego, co zapragne e cofnie pio, nikt sie nie spodziewa: z kaz coraz modsi, nasta dym dniem stawali sie , z . W kon cu dowiedzieli sie e ich a procesu tego nie sposo b byo zatrzymac utysia ckrotnione, tzn. z dodatkowe z yczenia zostana e jes li ktos zaz yczy sobie ich trzy tysia ce. Najpierw oczywis da odmodzenia o trzy lata, ujmie mu sie cie be ci do punktu zerowego, potem to pozbawione s dzie cofnie wiadomos ci cos be o wymagane tysia ce lat, naste pnie zno czekao az czas cofnie sie w ruszy do przodu, by dotrzec w kon cu do punktu ponownych narodzin. drowca, by w swej nieprzebranej asce Gdy Perry Rhodan przybywa na We s oni juz uratowac nieszcze niko w, sa maymi dziec mi. Nies miertelny nie godzi sie

78

Wodzimierz Bialik

decyzji, ziemska ekipa wraca wie c bez nich na Ziemie . Kto sprzeciwi sie na zmiane woli Rhodana (z niewyjas nionych bliz ej powodo w Rhodan przeciwny jest nies mier opro telnos ci caego ludzkiego rodu, wieczne z ycie otrzymuja cz niego tylko jego Nies najbardziej zaufani wspo pracownicy), sprzeciwa sie miertelnemu, a kto puje przeciw Bogu, musi zostac dek ustanowiony przez wysta ukarany. Porza dkiem absolutnym, staym i nienaruszalnym: jes Rhodana jest zatem porza li wo dz kaz e byc s miertelnym, trzeba umierac , jes li kaz e zabijac , trzeba pozbawiac z ycia. sie drogi powies I tu schodza ci kryminalnej i tego typu opowies ci science fiction: w obu przypadkach s wiat przedstawiony ma oderwac czytelnika od codziennych streso w, konflikto w i rozmys lan , tyle z e powies c kryminalna pomys ujs lana jest jednoczes nie jako rodzaj wentylu bezpieczen stwa, przez kto ry moga c (w procesach identyfikacji lub propjekcji) nagromadzone w przez ywanym s wiecie cego stanu odruchy agresji, powies c fantastycznonaukowa zas to apoteoza istnieja c, rzeczy i ostrzez enie przed jakimkolwiek buntem lub pragnieniem zmiany. Tak wie koniec kon co w w obu przypadkach chodzi o jedno: zachowanie status quo jako cego z stanu idealnego, nie wymagaja adnych zmian, z adnych ulepszen . Historyjki fantastycznonaukowe, czy jak kto chce powies ci fantasy, czytuja kszos z lekture dla kobiet stanowi w znakomitej wie ci me czyz ni, odpowiednia ciem powies natomiast grupa powies ci miosnych, okres lana ogo lnym poje ci kobie z wyz , ojczyz etc. etc. cej z jej pododmianami: powies cia szych sfer, lekarska niana tu naste pczynie Eugenie Marlitt, obowia zkowa na tej lis Rej wodza cie Hedwig Courths-Mahler, ale takz e Marie Luise Fischer, Leni Behrendt, Vicky Baum oraz ce bezimiennych niemalz tysia e autoro w (autorek) powies ci zeszytowych. Najwaz niejsze wydawnictwa to Mister-Verlag, Heyne-Verlag i Bastei-Verlag. Walter Nutz klasyfikuje trzy go wne cechy powies ci dla kobiet: 1) figury, zyk s w konwencji miejsca, akcje i je wiata przedstawionego konstruowane sa typy, 3) opisy i prezentacje staych przecie tnych czarno-biaej, 2) figury stanowia dokadnie okres lonych szablono w. W s wiecie takim zo wyobraz en przestrzegaja z jest zatem zem absolutnym, dobro dobrem najczystszym (zawsze zwycie a), jasnowosej i niebieskookiej (!) skromnej, prostej dziewczyny jest antagonistka ca ruda, a schematy zachowan przewidywalne demoniczna i wyzywaja obu sa jej i dopasowane do przecietnych wyobraz en czytelniczki i nigdy nie przekraczaja horyzontu oczekiwan . Gnter Waldmann twierdzi w swej semiotycznej analizie modelowej powies ci kobiecej, z e osoby przedstawionego w niej s wiata to dzone figury, zbio cakowicie sztuczne, wedug okres lonych wzorco w sporza r , lecz znacza . znako w, kto re nie sa W takiej miosnej powies ci nie ma miejsca na mios c , lub dokadniej: mios c jest cznie sprawa wewne trznej ge bi, nieskaz , czystym uczuciem. Z wya onym erotyka pos ro d niezliczonych egzemplarzy tego typu powies ci twierdzi Nutz trudno byoby wyuskac opowies c , gdzie erotyka nie jest sterylna jak wata opatrunkowa. c wyje z nudo w dopowie w innym miejscu. Taka mios

Wyprzedaz buntu

79

przez wielu literaturoznawco Przytoczmy cytowana w (m.in. u nas przez Michaa Misiornego) wypowiedz redaktora naczelnego jednego z zachodnioniemieckich cych powies wydawnictw produkuja ci kobiece: Publikujemy szes c ro z nych serii powies ci kobiecych, opartych na trzech zasadniczych typach: 1) dramat przecy sie w s znaczenia (Schicksalsdrama), tocza rodowisku arystokratycznym (w wariancie bogaty hrabia i prosta suz ebnica), 2) wspo czesna powies c ze szytowa (Heftroman), rozgrywajaca sie w s rodowisku milionero w (w wariancie: skromna sekretarka i wybitny chirurg, menedz er, artysta), 3) powies c regionalna, , ona zas ojczyz niana (Heimatroman), w wariancie: student kocha pasterke zostaa przyrzeczona kusownikowi). kki i wzruszaja cy (Przymiotnik jest dusza stylu Styl powinien byc mie ca od powies ci dla kobiet, twierdzi Nutz), akcja prosta, linearna, nie wymagaja czytelnika zbytniego wysiku umysowego. Nieodzowny jest happy end. Mimo iz wszystkie tego typu powies ci powielaja pewne schematy bajkowe, powinny na tyle pozostawac w zgodzie z realiami, by musza zwaszcza te okolicznos zachowac wiarygodnos c . Zgadzac sie ci, kto re kaz dy moz e sprawdzic (np. topografia), bowiem w przeciwnym wypadku czytelnicy powies . Kicz znaczy dla nich tyle co nieprawdziwe, odrzuca c jako kiczowata niewiarygodne. W obliczu koniecznego happy endu dwa pierwsze, najbardziej rozpowszech i w literackiej praktyce ilustruja moz nione typy sugeruja liwos c awansu spoecznego jako wyniku (czy moz liwos ci) istnienia nieantagonistycznego spoeczen stwa pnego stadium spoeczen partnero w (Partnergesellschaft) lub jego naste stwa przeciwstawne uformowanego (die formierte Gesellschaft), gdzie nie istnieja do przeszos interesy klas spoecznych, a bariery pochodzenia i posiadania nalez a ci. nawet, nawia zuja c do znanej pracy Maxa Dorothee Bayer nie waha sie dzy bas a trywialna powies Luthiego, przeprowadzac poro wnan wprost mie nia cia , bo przeciez historia kobieca powies c taka jest podobnie jak bas nie miosna ca swe ujs czeniu sie pary. z przeszkodami, znajduja cie w ostatecznym poa knej bas ciu. Nina A oto i przykad takiej pie ni o Kopciuszku i zakochanym ksie os Weinert, powabna, atrakcyjna dziewczyna, ubo stwia modego pianiste wiatowej sawie, Thorstena Maya. Jako dama do towarzystwa przybywa na zamek Garden, , z gdzie dowiaduje sie e syn pana domu, graf Thorsten von Garden to uwielbiany artysta. Wkro w mios przez nia tce fascynacja zamienia sie c . Jednakz e los rzuca im kody pod nogi: stara zasada rodowa gosi, z e zamek Garden moz e odziedziczyc ro s tylko ten, kto pos lubi kobiete wnego sobie stanu. By nie unieszcze liwic swego swej mios wybranka, Nina wyrzeka sie ci i ucieka do ojcowsko do niej na zawrzec stawionego starego barona von Barnberga, kto ry kiedys zapragna z nia znajomos c , gdyz przypominaa mu bardzo kogos , kogo kiedys kocha. Niebawem , z co i baron adoptuje ja . Thorsten poddaje okazuje sie e Nina jest jego nies lubna rka tymczasem woli rodzico pos Rheidt. Kilka dni sie w i zgadza sie lubic hrabianke , obecnie barono przed s lubem spotyka w Bernie, gdzie was nie koncertuje, Nine wne

80

Wodzimierz Bialik

w tym samym hotelu. von Barnberg, kto ra w trakcie swej podro z y zatrzymuje sie sie juz Nie rozstana nigdy (Michaela Hansen, Zanuc mi pies n mios ci. W zamku rozbrzmiewa pies n przeznaczenia, Marken Verlag Kln). By uzyskac szerszy punkt odniesienia do po z niejszych uogo lnien , naszkicujmy przebieg akcji jeszcze jednej powies ci kobiecej: Marion jest osiemnastoletnia Berlina. Mieszka z matka w skromnych warunkach, kto dla niej mieszkanka re sa w Berlinie jej ojciec, kto trudne do zniesienia. Nieoczekiwanie pojawia sie ry dorobi sie znacznego maja tku i mieszka opus ciwszy uprzednio rodzine w Paryz u. Po kro tkiej rozterce Marion rezygnuje z kariery stenotypistki i ze swej i udaje sie z ojcem do Paryz mios ci do ubogiego malarza Marka, opuszcza matke a. Tam wkracza w wielki s wiat, bywa w kasynach gry Monte Carlo i w Cannes. ws dame . Wkro Przeistacza sie wiatowa tce wzbudza zainteresowanie brazylijskiego perspektywe luksusowego z multimilionera de Valle, kto ry roztacza przed nia ycia. cza sie z nim, lecz niebawem naste puje brutalne przerwanie idylli: Marion zare , z pca (sta d jego okazuje sie e jej ojciec jest poszukiwanym w wielu krajach przeste tek), de Valle natomiast demaskuje sie jako otr i lubiez maja nik (poprzednio czterokrotnie z onaty, kro tko przed planowanym s lubem zdradza Marion z francuska filmowa ). Wielki s skorumpowany, amoralny i bezwzgle daktorka wiat okazuje sie s ny. Marion wraca do Marka, do skromnego z ycia i znajduje swe szcze cie (Robert Pilchowski, Nie umiem byc wielka dama, Constanze nr 8-161960). ce mie dzy autorem a czytelnikiem powies Relacje zachodza ci trywialnej sa wielowarstwowe, skomplikowane i co najwaz niejsze obustronne. Horyzont oczekiwania czytelnika, do kto rego autor dopasowuje swe utwory, zosta bowiem c utwo pos rednio uksztatowany takz e przy jego udziale. Z jednej strony wie r nagina do wymagan sie i wyobraz en odbiorcy, z drugiej zas ksztatuje te wymagania two ro to i narzuca wyobraz enia. Autor staje sie rca l czytelniczych. Dzieje sie w ten sposo b pisze Gnter Waldmann z e okres lona, wpisana w tekst, konstrukcja przejmuje s wiata powies ci sugerowana jest okres lona rola czytelnicza, kto ra powies czytelniczka w procesie recepcji i z poziomu kto rej ogarnia akcje ci. zaprojektowana w obu przytoczonych powies Spro bujmy wydobyc te ciach role . Decyduja cy jest punkt kon gaja czytelnicza cowy obu czytade: bohaterki osia s s bi duszy szcze cie. W przypadku Niny jednak jest to szcze cie, kto rego z ge a, u Marion zas s pragne szcze cie pierwotnie nie chciane, do kto rego dopiero musiaa c gne a je, rezygnuja c ze zdobycia go za wszelka cene (na dorosna . Jedna osia zasadzie: wiem, co by znaczya dla Thorstena utrata rodowego zamku), druga zas c z zewne trznego blichtru i brudu z rezygnuja ycia w tzw. wielkim s wiecie. losowi, kto Rezygnacja Marion jest poddaniem sie ry wyznaczy jej z ycie skromne losu za rezygnacje ze szcze s i uczciwe, awans spoeczny Niny jest nagroda cia za cene . wszelka Jak wykazaa analiza Waltera Hollsteina, typowa droga bohaterki trywialnej s s powies ci dla kobiet nie wychodzi poza schemat: brak szcze cia droga do szcze cia s . szcze cie, wreszcie punkt kulminacyjny zejs cie z parnasu i przystosowanie sie

Wyprzedaz buntu

81

jest dla figur dramatu nowym puapem: Dodajmy jednak, z e owo przystosowanie sie s gnie cie s wiadomym, dojrzaym szcze ciem. Przekroczenie spoecznych barier i osia w 96 przeanalizowanych przez wyz szego szczebla w spoecznej hierarchii udao sie Hollsteina powies ciach tylko czterem spos ro d 768 pierwszoplanowych postaci! Ale nawet jes li jak w przypadku Niny taki awans spoeczny ma miejsce, to jest to, powto rzmy, nagroda losu, jaka przypada w udziale tylko tym, kto rzy potrafia zrezygnowac z wasnych ambicji i pragnien w imie zastanego porzadku. wie c obraz idealnego, bajkowego, niewzruszalPrzed czytelnikiem roztacza sie dzonego przez transcendentne siy (Bo nego s wiata rza g, los, przeznaczenie) i ich wodarzy na Ziemi (mocarze systemu spoeczno-politycznego). Siy te nagradzaja zo, rozwia zuja wszelkie konflikty i daja szcze s . By dobro, karza cie w nagrode s gna c czowieczen cia wystarczy osia penie stwa, a tym samym dojrzaego szcze ca poczynaniami bohatero pokochac to, co jest. Mios c zatem, kieruja w powies ci dla cego stanu rzeczy. kobiet, jest tu induktorem mios ci do istnieja Przejdz my do kolejnego poletka literatury trywialnej, powies ci, gdzie trudno by szukac mios ci, trywialnej literatury o wojnie z jej pocztem sztandarowym, osawionymi zeszytami lub powies ciami z onierskimi (Landser-Hefte, Landser-Romane). Takie wydawnictwa jak Pabel-Verlag, Hestia-Verlag czy Lichtenberg-Verlag, ce w setki ale takz e Heyne, a nawet Fischer i Kindler rzucay rokrocznie na rynek ida cy nakady powies to jak atwo zgadna c tysie ci o II wojnie s wiatowej, a nie sa utwory autoro w rangi Heinricha Blla czy Hansa Wernera Richtera. Samych co roku ponad 20 mln (sam Pabel-Verlag zeszyto w z onierskich ukazywao sie cznie 500 tys. egzemplarzy). produkowa miesie O ile w literaturze wysokiej, zauwaz a Klaus Ziermann (NRD), z trudem przychodzi znalezienie powies ci politycznej, o tyle w trywialnej literaturze z onierskiej nie ma chyba z adnego politycznie nos nego tematu, kto ry nie znalazby by Josef Martin Bauer, two rca two rczego przeoz enia autoro w takich, jak choc prototypowej powies ci Gdzie nogi poniosa, Heinz Gnther Konsalik i czy caa plejada pomniejszych (np. H. Bhme, A. Engermann, W. Ott, W. W. Parth, H. Reinecker, H. Scholz i setki innych). z caa Trywialne powies ci wojenne byy dla K. Ziermanna, kto rego przywouje jego o wspo s wiadomos cia wczesnej pozycji polityczno-historycznej, prawdziwa literatura polityczna w Republice Federalnej. To, co Franz Josef Strauss czesna uprawia na niwie polityki, to samo oferowa Konsalik za pos rednictwem s wiata przykad na ten, wedug jego swych powies ci. K. Ziermann przytacza zreszta mniemania, swoisty podzia pracy. Oto w roku 1966 bitny Bawarczyk publikuje z pt. Projekt dla Europy (Entwurf fr Europa), gdzie jako oficjalna koncepcje ksia ke , kto Konsalik skonkretyzowa juz formuuje teze ra 10 lat wczes niej: Naszym zkiem jest mys tylko obowia lec nie regionalnie, lecz geopolitycznie! Narody sa pstwem geograficznie zdeterminowanych si. Niemcy sa sercem Europy i tak, naste poste puje od s jak kaz de rozprzestrzenianie sie rodka (...) tak my, Niemcy, mamy
d Zachodni 2008, nr 1 6 Przegla

82

Wodzimierz Bialik

we wszystkich kierunkach, jes geopolityczne prawo rozprzestrzeniac sie li sytuacja tego wymaga. Najbardziej znamiennymi cechami typowej powies ci z onierskiej jest zakamufc, faszystoidalnej (rasizm, szowilowane szerzenie ideologii, ostroz nie formuuja nizm, gloryfikacja wojny) i pro ba rehabilitacji lub negowania wszelkiej wojennej winy (zwaszcza szeregowych) z onierzy niemieckich. Jest to literatura, twierdzi sek), Gnther Cwojdrak (zno w NRD, ale by to wo wczas smaczny ideologiczny ka do bon w kto rej pokryty nowym lakierem faszyzm dopasowa sie skiego pan stwa klerykalnego i do cudu gospodarczego. Jes li jednak zeskrobac nieco tego nowego lakieru, wyziera spod niego stara brunatna farba. Ten nowy lakier to wplecione w akcje, zaserwowane niejako na marginesie koncepcja utworo i sprzeczne z ogo lna w deklaratywne uwagi o okrutnos ci wojny, humanitaryzmie i pokoju oraz deklaracje wydawco w i samych pisarzy. Jedna z najgos niejszych powies ci Konsalika Serce 6. Armii poprzedza na cego jego troske o polegych skrzydeku okadki wyznanie autora, deklaruja z onierzy radzieckich, kto rych jak nigdzie w powies ciach (!) stawia na ro wni s cym wojny z z nieszcze liwym, nienawidza onierzem armii hitlerowskiej: Jes li opisac losem z naznaczona mimo ogromu ksia ek o Stalingradzie zdecydowaem sie o to miasto i s cy me z [! W. B.] walke mierc setek tysie czyzn, Niemco w i Rosjan, to to tylko dlatego, z stao sie e Stalingrad nie jest tu widziany z perspektywy czonka cego i godnego z Sztabu Generalnego, lecz oczami cierpia onierza, kto ry zaszy sie py albo traci w stepach albo w morzu ruin Stalingradu, by rozrywany na strze zmysy niemiecki landser i radziecki czerwonoarmista. da cy odpowiedzia na pytanie, czy Stalingrad be dzie Powies c zamyka pasaz , be : Nalez obawiac dzie faszywa, jak to zawsze nauczka y sie , z e odpowiedz ta be mylic bywa, gdy zaczyna sie z aosne zdychanie ws ro d s niego w z bohaterska . s miercia s krytyki niemieckiej kwesAlbo ktos to zdanie Konsalikowi dopisa (cze c c dziaanie teamu pisza cego, tionowaa fizyczne istnienie Konsalika, podejrzewaja wymieniani byli m.in. was ciwy Konsalik, czyli Heinz Gnther oraz Gnther Hein i Benno von Marroth.), albo jest ono bowiem samooskarz eniem: takie pomyki nie przeciez , lecz sa u niego niejako programowe. tylko mu sie zdarzaja cz przypadek moz Heinz Gnther Konsalik jako kliniczny wre e posuz yc do dzie nim ani osawiony operacji na konkretnym teks cie literackim, przy czym nie be Lekarz spod Stalingradu, ani wspomniane tu juz Serce 6. Armii, lecz wydana w 1961 r. przez Hestia-Verlag powies c Ostatni wilk karpacki. Jest rok 1944. Po rozbiciu armii hitlerowskiej i miejscowych faszysto w Armia Czerwona wkracza do Rumunii. Czterem modym z onierzom niemieckim udaje sie . zbiec w go ry. Jeden z nich, osiemnastoletni Michael Peters jest ranny w noge Przypadkowo spotkana w lesie dziewczyna, Sonja, sprowadza pomoc. W czasie dro sie w lesie na Vere Mocanu, kto dalszej we wki Niemcy natykaja ra takz e jako czonkini Zielonych Koszul, rumun skiej organizacji faszystowskiej zbiega przed Rosjanami. Zimowa kryjo wka uciekiniero w zostaje jednakz e wykryta przez Cygana

Wyprzedaz buntu

83

Stephana Mormetha, kto ry suz y w Milicji Ludowej, i otoczona. Aresztowania unikaja tylko Vera i Michael, kto rych akurat nie byo w kryjo wce. Michael w Verze, ale ta da z czyc z dziaaja cyzakochuje sie y tylko do jednego: chce poa sie mi jeszcze w go rach niedobitkami rumun skich faszystowskich partyzanto w, co jej w kon s sie cu udaje. Gdy dowo dca oddziau chce wysac Michaela na pewna mierc , , sama jednak zostaje w obozie, kocha Vera ostrzega go i umoz liwia mu ucieczke Rumunie , lecz dowo oddziau. Duga we dro bowiem nie komunistyczna dce wka przywodzi w kon cu wyczerpanego Michaela z powrotem w okolice, gdzie mieszka tam ludzie, Sonja i stary lekarz. W pobliz u wioski (Michael nie wie, z e mieszkaja kto rzy raz juz mu pomogli) mody Niemiec zostaje napadniety przez wilki. Z opresji ty niemowa, kto po ratuje go niedorozwinie ry jak sie z niej okaz e jest ro wniez rzekomy niemowa, zbiegiem z armii hitlerowskiej. Paul Herbert, bo tak nazywa sie sie do pracy jako pastuch, odwracaja c swym kalectwem wszelkie podejrzenia naja organo w bezpieczen stwa. Ranny w walce z wilkiem Michael wymaga staej opieki. w wiosce przez dziesie c c sie w i z Sonja , ale Michael ukrywa sie (!) lat, kochaja w kon cu zostaje wykryty. Nie pomaga nawet (niechciane) zabo jstwo demaskatora. z Michael zostaje tylko odesany do obozy cie kiej pracy i po kro tkim czasie z Sonja i razem z nia uwolniony (nie udowodniono mu zabo jstwa). Zeni sie wyjez dz a z Niemiec. wojenna , ale na pewno Nie jest, jak widac , Ostatni wilk karpacki powies cia i na wskros . Spo pie na przedstawicieli trzech z onierska polityczna jrzmy na wste narodowos ci reprezentowanych w powies ci: Rosjan, Niemco w i Rumuno w. Wszechobecne uczucie wobec armii radzieckiej, i to zaro wno ze strony poddac Niemco w, jak i Rumuno w to strach. Czwo rka zbiego w nie chce sie , bo , z sie tak jak pewna jest swego dalszego losu. Obawia sie e Rosjanie zachowaja tamci z onierze [tez radzieccy W.B.] na drodze do Comanesti, kto rzy tak dugo k, az z cego o aske z strzelali do podniesionych ra zmietli odrobine ebrza ycia. Na stao z jego aresztowanymi kolegami poda odpowiedz pytanie Michaela, co sie : zostali przekazani Rosjanom, a w takich wypadkach nigdy nie wiadomo, co im sie mogo przytrafic . I rzeczywis cie, strach ten jest uzasadniony: Rosjanie strzelaja , eskorta wie z do aresztowanych, torturuja nio w bije kolbami w czasie przesuchan c obozami gdzie popadnie (i to dziesie lat po zakon czeniu wojny!), obozy pracy sa dzi s mierci i godu, pragnienia i wyczerpania (jeden z radzieckich z onierzy sa trzeba leczyc z u Konsalika, z e jego dowo dce , bo nagle po latach kaz e wie niom cym w kamienioomach wydawac ), w ich prowizopracuja trzy razy dziennie kawe sie na rycznych koszarach s mierdzi jak w gorzelni, bo przeciez Rosjanie zapijaja za to, z . s mierc , a w ogo le to im paca eby wierzyli w to, co mo wia Jakz e inny jest obraz Michaela (wysoki blondyn o delikatnej twarzy!) i jego uderzyc Vere , by ja oguszyc kolego w. Jeden z nich wzdraga sie ranna na czas be da c zmuszani zabijac wyjmowania kuli z rany, Niemcy pacza (Paul Herberg zabija Cygana Marmetha, gdyz ten odkry jego pozorowane kalectwo), sam ry go zdemaskowa, nie Michael, zas w walce na noz e z czowiekiem, kto cej sie w czasie szamotaniny okazji, by uderzyc wykorzystuje nadarzaja od tyu.
6*

84

Wodzimierz Bialik

Rosjan i kochaja Niemco Nic dziwnego, z e takz e Rumuni nienawidza w. rej celem jest bezlitosna walka przeciw Poczawszy od Zelaznej Gwardii, kto li traktowac bolszewizmowi i przeciw sowieckim oswobodzicielom, kto rzy zacze jak swa wasnos tnych komunizmowi Rumunie c , skon czywszy zas na nieche chroniona przez Rosjan wolnos ca chopach, kto rym nie podoba sie c , manifestuja w setkach wie z sie nio w politycznych i przemowach w rodzaju: Wszyscy jestes my brac mi, towarzysze! Jutro przybywa do wioski kompania wojska. Niech z yje dzie wychowac przyjaz n . Rumuno w w ogo le trudno be w komunistycznym duchu, cy kursy upolityczniaja ce dla chopo prowadza w komunista zabrania zadawania pytan , gdy kiedys ktos z sali chce wiedziec , czy w perspektywie mys li sie o hodowli czerwonych kro w? w tym konteks wszelkimi moz Niemcy urastaja cie do roli, jaka liwymi sposobami faszystowskiej propagandy pro bowano im od 1933 r. wpoic : do roli nosicieli kultury (Kulturtrger), dobrobytu i wolnos ci. W swej innej powies ci kaz e Konsalik zbrodniarzowi wojennemu, byemu piewca idei wolnos lekarzowi SS stac sie ci i humanitaryzmu, kto ry wolaby raczej c do bolszewickiego systemu gwatu, pozbawiania praw, niz przyznac sie zgina kolektywizacji duszy i gardzenia wszystkimi przejawami godnos ci ludzkiej. , takz Ro wnie dobrze komentuje to nie bez racji, choc jak zwykle ze swoista e szarz wspomniany juz pic ideologiczna a G. Cwojdrak mo gby Konsalik wysta o pos miertne przyznanie pokojowej nagrody Nobla Heinrichowi Himmlerowi. s Wojna jest w powies ciach Konsalika i jemu podobnych mistycznym nieszcze s ciem, aczkolwiek nieszcze cie to polega go wnie na tym, z e chodzi tu o wojne , gdyz kszos przegrana w olbrzymiej wie ci publikacji tego lotu jest ona w taki czy inny sposo b gloryfikowana. Herbert Schlinker (tym razem RFN) wykaza, z e w czasie od 1955 do 1965 r. weszo na ekrany kin zachodnioniemieckich 9 filmo w cych wojne pojawio sie w tym okresie ... 585 antywojennych, filmo w gloryfikuja sie zawsze jako kraj (poniewaz w powies ciach z onierskich Niemcy jawia tu pos rodzinny, ojczyzna itd. gloryfikuje sie rednio takz e aktualny system wadzy). e uznac za Pytanie o przyczyny wojny pozostaje zawsze bez odpowiedzi, chyba z kla twe Boz lub zaakceptowac d, taka a jak w Ostatnim wilku karpackim pogla : z e jest ona dana czowiekowi, a zatem zniknie dopiero z jego samego zagada wraz z czowieDlaczego was ciwie doszo do wojny? Pytanie, kto re narodzio sie kiem i kto re przestanie istniec dopiero wo wczas, gdy czowiek rozszarpie sam siebie. Jes li juz , wedug Konsalika i jemu podobnych, w ogo le moz na kogos winic za , to na pewno nie prostego z wojne onierza, kto ry szed, bo musia. Michael tez jest zykiem, w kto winny tylko dlatego, z e nosi mundur, kto rego nie chcia i mo wi je ry urodzi, czyli jest w gruncie rzeczy niewinny. Nie zapominajmy, z sie e problem dopiero w chwili kle ski, wo wczas juz nikt nie chcia. winy pojawi sie Problem winy nie istnia zas , bo i niby dlaczego, w powies ciach z onierskich tku lat 40., kiedy to armie hitlerowskie nieprzerwanie pary wydawanych na pocza

Wyprzedaz buntu

85

cym przykadem w tym wzgle dzie sa (wy)twory wspomnianego naprzo d. Pouczaja 2 tu juz autora Tam gdzie nogi poniosa (So weit die Fsse tragen, 46 wydanie !!! z 1998), utworu okres lanego jako propagandowa ksia ka przeciwko Rosji, Jasefa w czasie, gdy najmniejsza mys sce Martina Bauera, kto re ukazay sie l o kle . Centralne wydawnictwo NSDAP (Eher-Verlag, Mnchen) opuboznaczaa zdrade likowao wo wczas (1943) jego utworek (75 stron) Na Ukrainie pod znakiem szarotki (Unterm Edelweiss in der Ukraine. Eine Gebirgs-Division im Kampf gegen Sowjet-Russland, hrsg. im Auftrag d. Generalkommandos v. Egid Gehring), kto re pnym wysokiego oficera armii faszystowskiej. We poprzedzone jest sowem wste pie tym czytamy: Sensem i celem tej ksia z wste ki jest przekazanie potomnos ci stwa w wyprawie przeciwko Rosji Sowieckiej. Chodzi tu przeciez walki i zwycie z , najkrwawsza , ale takz wyprawe tej wojny. o najcie sza e najbardziej chwalebna Zrzucanie z siebie przez z onierza Konsalika winy i przypisywanie jej wyz szym i najwyz szym wodzom hitlerowskich Niemiec jest w tym konteks cie nie buntem przeciw wojnie w ogo le, lecz przeciw wojnie przegranej. Milionowe nakady literatury brukowej w Republice Federalnej Niemiec , wygrana wojne : wojne z czytelnikiem. Bya to dokumentoway natomiast inna wojna szczego lna, gdzie pokonany chcia przegrac , jego poraz ka bowiem nie zreszta ki szmatawy krymina, opowiastke niby science tkwia w tym, z e bierze do re fiction, powies c dla kobiet czy zeszyt z onierski, lecz z e tego autentycznie pragnie. da za kulisy tych sukceso Siegfried Kracauer zagla w wydawniczych i pisze: z Wielkie powodzenie ksia ki jest znakiem udanego eksperymentu socjologicznego, wymieszanie elemento dowodem na to, z e zno w powiodo sie w w ten sposo b, z e smakowi anonimowej masy czytelniko odpowiadaja w. Wyjas nienia takiego sukcesu szukac nalez y tylko w sferze potrzeb tych mas (...) a nie w samej istocie dziea, a jes li, to tylko w takim zakresie, w jakim to dzieo zaspokaja owe potrzeby. c sprawe dopasowywania sie literatury niskiego lotu do czytelSprowadzaja , przyjmuje bowiem, z niczych potrzeb, S. Kracauer upraszcza sprawe e potrzeby te
2 pstwo od programowego tu antyprzypisowania, ale warte chyba tego zabiegu. Oto Jedyne odste ca 46. wydania tej powies aktualny (2007) opis z oferty jednego z niemieckich antykwariato w dotycza ci w roku 2004!). Najwspanialsza powies (wydanie 49. ukazao sie c przygodowa wspo czesnej literatury saja ca relacja we dro niemieckiej, wstrza wki, ucieczki z najdalszego wschodu Syberii na Zacho d. To, co tu opisano, przekracza wszelkie nasze wyobraz enia o cierpieniu. To oparty na faktach raport czowieka, poda z kto ry zbieg z niewoli na Syberii i przez trzy lata (14 208 kilometro w) na piechote a do domu. Gdy z w roku 1955 dziennikarz Josef Martin Bauer opublikowa w formie ksia kowej autentyczne przez ycia z onierza Clemensa Forella, tenz e wola pozostac anonimowy. Publikacja ta wywoaa gwatowne du na sprawe trzymanych w niewoli z reakcje nie tylko ze wzgle onierzy niemieckich. Po dzis dzien du na swoja prace z oowiem nie rozro historia Forella, kto ry po powrocie do ojczyzny ze wzgle z nia koloro w [??? W.B.] i kto remu pozostay nie tylko blizny fizyczne, ale i duchowe, pragnie tylko aski c aske zapomnienia niechybnie przychodzi na mys zapomnienia. Przywouja l nasz tak przez nas unikany . Mimo to odyseja ta stanowi do dzis ca , wstrza saja ca przygoda . obrachunek z przeszos cia fascynuja Forella charakteryzuja strachy i zwierze cy instynkt przez gle trafia na ludzi, kto Ucieczke ycia. Cia rzy, . Lekarz obozowy dr Stauffer, pasterze reno kto rzy mu pomagaja w, zoczyn cy od prania brudnych yd i pies Willem. Na swej ciernistej drodze dzy, Jakuci, ratuja cy go przed wilkami, armen pienie ski Z co nazywany jest po prostu czowiekiem (Lausitzer Buchversand, Drochow). typizuja

86

Wodzimierz Bialik

odwieczne i stae, choc : W 1776 r. (dwa lata po sa i takie oczywis cie istnieja zapakanym Wertherze) Joann Martin Miller publikuje w swoim czasie popularna 553 razy, pacza oczywis powies c Siegwart, gdzie na 1179 stronach pacze sie cie nie tylko bohaterowie, lecz takz e solidarni czytelnicy, ich paczu nie sposo b jednak dzi M. Greiner z wartos wyprowadzac jak sa ci immanentnych w stosunku do gej ludzkiej gotowos dziea, lecz z cia ci do paczu. nie tylko uwzgle dniane, lecz takz W rzeczywistos ci potrzeby czytelnika sa e c zatem do tezy o che ci sie gania po literature trywialna , ksztatowane. Wracaja sie gac trzeba by raczej powiedziec , z e czytelnik juz chce po nia . Autorzy wyprodukowali sobie bowiem wprzo dy takiego czytelnika i uksztatowali jego c czytelnika rozszyfrowywania prostych horyzont oczekiwania. Dokonali tego, ucza c go do nich. Wykazuje to wyraz systemo w znako w i przyzwyczajaja nie Joachim c sie na tezie Marksa (zawsze z e produkcja tworzy nie tylko Bark opieraja ywy!), z produkt, lecz takz e sposo b jego konsumpcji. J. Bark mo wi tu konsekwentnie o wyprodukowanym czytelniku i pierwotnym ksztatowaniu horyzontu oczeki podstawa nieograniczonego rynku zbytu wan , kto ry juz uformowany stanie sie dniaja i poza niego nie wykraczaja . dla produkto w, kto re go uwzgle c bya zatem zachodnioniemiecka literatura trywialna instrumenOgo lnie biora tem pedagogiki spoecznej. Manipulowany czytelnik sprzedawany by tej literatu rze, literaturze, nie ona jemu, jednoczes nie sprzedawany by za jej sprawa cemu systemowi spoeczno-politycznemu. istnieja z dobre powiedzia jeden z bosso Nasze ksia ki sa w Moewig-Verlag ponie dobrze sprzedaja . Moz waz sie na by powiedziec inaczej: Nasi czytelnicy sa sobie takie ksia z dobrzy, poniewaz daja ki sprzedawac . ca Rosyjska symfonie Faszyzuja Konsalika okrzycza wydawca jako nowy Cichy Don. Nakady tzw. wielkiej literatury w dawnej Republice Federalnej gac jednak o tym, z po Szoochowa niz po Serce s wiadcza e wielu wolao jednak sie 6. Armii.
ABSTRACT This is an essay in the criticism of ideology and deals with the so-called trivial literature (mass, popular, pulp fiction) in the Federal Republic of Germany before the reunification of Germany. The author brings to light the underlying indoctrination structures which (even) under the appearance of rebellion depict the world as good and unchangeable. He advances the thesis about a discrepancy between the declarative surface protest against some negative social phenomena (national stereotypes, authoritarian state, racism, etc.) and the actual though concealed consolidation of such mental clichs and prejudices of the mass reader is the authors main thesis. The caution not to overstep the horizon of expectations, in other words attention to address the readers needs had been preceded by a process of shaping those needs. Analysis of this type of manipulation makes it possible to formulate the thesis that the reader had been shaped, not to say produced, by the authors of mass literature. It is not the readers who buy this literature, but paradoxically, it buys them. West German trivial literature is therefore an instrument of social pedagogy. The manipulated reader was (is) sold to this literature and not the other way round, so the reader was (is) sold to a certain option of the socio-political system of that historical period.