MICHAIŁ BACHTIN – EPOS A POWIEŚĆ (o metodologii badania powieści)

Powieść

- gatunek „niegotowy”, rozwijający się. Inne gatunki mają już kanon gatunkowy – ustalone formy
realizowania doświadczenia artystycznego.

Powieść jest związana ze współczesnością.

Parodiowanie innych gatunków , obnaża konwencjonalność ich form i języka, niektóre wypiera, a
inne włącza.

Inne gatunku upowieściowiły się. Forma powieściowa zdominowała inne. Inne gatunki, gdy autor
sztywno trzyma się reguł ich tworzenia, zaczynają przypominać stylizację lub parodię.

Nie ma jednolitej definicji powieści. Przykłady wyznaczników powieści z „zastrzeżeniami” anulującymi

wyznacznik: powieść jest wieloplanowa, ale istnieją jednoplanowe; powieść jest wyraźnie fabularna i
dynamiczna, ale istnieją opisowe; powieść jest gatunkiem problemowym, ale istnieją powieści
rozrywkowe; powieść jest historią miłosną, ale istnieją takie bez wątku miłosnego.

Sądy nad powieścią w trakcie powstawania powieści nowego typu w XVIII w.:

1) Powieść nie może być „poetyczna” w tym sensie w jakim są inne gatunki literackie.
2) Bohater powieści nie może być „bohaterem” epickim ani tragicznym, musi łączyć cechy
pozytywne i negatywne.
3) Bohater musi być w rozwoju.
4) Powieść musi być dla współczesnego świata tym czym dla dawnego była epopeja.

Samokrytyczność powieści. Gatunek służący odnowieniu podstaw poetyczności i literackości

Trzy cechy wyróżniające powieść wg. Bachtina:

1. Stylistyczna trójwymiarowość powieści związana ze świadomością wielojęzyczności.

2. Podstawowa przemiana współrzędnych czasowych obrazu literackiego powieści
3. Nowa dziedzina konstrukcji obrazu literackiego w powieści – dziedzina maksymalnego
kontaktu z teraźniejszością (współczesnością) w jej nieskończoności.

Doświadczenie, poznanie i praktyka determinują powieść.

Epopeja:

- przedmiotem epopei jest epicka przeszłość narodu – „absolutna przeszłość”. Epopeja od początku
była poematem o przeszłości, postawą pełnego szacunku człowieka mówiącego o czasach dla niego
nieosiągalnych z punktu widzenia czasowości jak i wartości. Przeszłość epicka pozbawiona jest
względności. Jest oddzielona granicą od kolejnych epok, szczególnie współczesnej. Jest zamknięta i
skończona. Świat epicki jest oddzielony od współczesności tj. od czasu śpiewaka-autora absolutnym
dystansem epickim.

Źródłem epopei jest ustna tradycja narodowa (a nie osobiste doświadczenie i wyrastające z tego
pomysły). Ustna tradycja to jedyny element łączący z przeszłością.

Epopeja to gatunek o długiej przeszłości, doskonały, zamknięty, niemal martwy.

Pamięć a nie poznanie jest zdolnością twórczą i siłą literatury dawnej. Nie ma świadomości
względności historii. Nie ma miejsca na problematyczność, nierozwiązane wątki. Jest
samowystarczalna i nie ma wątków łączących z aktualnością.

Świat epicki jest skończony. Nie można go zmienić, przewartościować ani zrozumieć inaczej.

Początek jest idealizowany. Koniec przewidywany jako katastrofa, apokalipsa.

Cechy epopei przejawiają się we wszystkich gatunkach literatury dawnej.

Rzeczywistość aktualna przedstawiana tylko w gatunkach niskich – szczególnie w kręgu ludowego

śmiechu – tam znajdują się rzeczywiste folklorystyczne korzenie powieści. Prześmiewanie
współczesności.

Krąg lit. antycznej „seriokomiczny” - poezja bukoliczna, bajki, literatura pamiętnikarska, dialogi
sokratejskie, pamflety, satyry.

Plan przedstawienia komicznego – minimalna rola pamięci, kontakt, familiarność świata, zburzenie
epickiego dystansu.

Dialogi sokratejskie szczególny gatunek – postać powieściowa – dialogizacja, narracyjny dialog,

zbliżenie języka do mowy potocznej, uwspółcześnienie, osobiste wspomnienia i doświadczenia,
przypadkowość, ironia, połączenie wzniosłości z niskością.

Wszystkie wymienione gatunki antyczne zawierają elementy autobiograficzne i pamiętnikarskie, co

przesuwa centrum orientacji artystycznej na autora i czytelników jako równorzędny plan dla świata
przedstawionego. Autor w masce lub przebraniu może pojawiać się w obrębie planu
przedstawionego.

Dla epopei charakterystyczne jest proroctwo, dla powieści - prognoza. Proroctwo zostaje
bezwzględnie zrealizowane albo w danym eposie albo wciąż jeszcze w tradycji ustnej – nie dotyczy
ono już czasów czytelnika.

Epopeja jest obojętna wobec początku i końca, który może być nawet nielogiczny. Nie musi ona
przedstawiać całej historii, mimo to nawet w części i tak jest pełna i zamknięta. Tak naprawdę
wszystko jest już wiadome.

Powieść wykorzystuje aspekt niewiedzy czytelnika.