Barok – powtórzenie wiadomości cz.

Wprowadzenie
Przeczytaj
Prezentacja TED
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Czesław Miłosz, Historia literatury polskiej.

Źródło: Stanisław Grochowiak, Rozbieranie do snu.
 Barok – powtórzenie wiadomości cz. 2

Źródło: domena publiczna.

“
Czesław Miłosz

Historia literatury polskiej

Artysta barokowy usiłował zaskoczyć swego czytelnika przez
łączenie nie pasujących do siebie elementów zarówno komicznych,
jak brzydkich albo podniosłych, które przedstawiał w sposób pełen
ekspresji; stąd fascynacja nieoczekiwanymi metaforami i pomysłami.
(...) nową wizję determinowała zmiana we wrażliwości religijnej,
pokrewnej tej z czasów późnego średniowiecza. (...) Okres barokowy
charakteryzowała powszechna mania pisania. (...) Tym, co potomność
usposabiało niechętnie do baroku, była też osobliwa mieszanina
dwóch języków, polskiego i łaciny, dająca tzw. styl „makaroniczny”.
Źródło: Czesław Miłosz, Historia literatury polskiej.

Twoje cele

Przypomnisz sobie podstawowe informacje na temat filozofii baroku.

Scharakteryzujesz myśl filozoficzną B. Spinozy, B. Pascala i Kartezjusza.
Wymienisz gatunki liryczne, epickie i dramatyczne popularne w baroku.
Omówisz blaski i cienie epoki baroku.
Przeczytaj

Filozofia
Myśl filozoficzna baroku jest z jednej strony wciąż w dużym stopniu zależna od teologii
katolickiej i kontrreformacji, z drugiej jednak pojawiają się poglądy nieortodoksyjne,
protestanckie, a także takie, które Kościół zwalczał, ale mimo to odcisnęły znaczące piętno
na tej epoce i epokach następnych. Do najbardziej wpływowych filozofów tego okresu
należeli:

Frans Hals, Portret Kartezjusza (1596-1650)

Wikimedia Commons, domena pubiczna

Kartezjusz (właśc. René Descartes, 1596-1650) filozof i matematyk francuski,

mieszkający jednak głównie w Holandii, dokąd schronił się przed
prześladowaniami Kościoła. Stworzył własną doktrynę filozoficzną, zwaną
kartezjanizmem, charakteryzującą się postawą krytyczną wobec scholastyki
i dążeniem do objaśniania świata w sposób rozumowy, bez odwoływania się do
przyczyn ponadnaturalnych (racjonalizm). Kartezjusz uważał, iż dowodem na
istnienie duszy jest jej umiejętność myślenia (Cogito ergo sum -"myślę więc
jestem"),a dowodem na istnienie Boga jest istniejąca w duszy wrodzona idea
Boga jako bytu doskonałego. Człowiek jest bytem w niewytłumaczalny sposób
złożonym z myślącej duszy i ciała (dualizm). Głównym dziełem filozoficznym
Kartezjusza jest Rozprawa o metodzie (1637).
Anonimowy portret B. Pascala
Wikimedia Commons, domena publiczna

Blaise Pascal (1623-1662) matematyk, fizyk, pisarz i filozof francuski,

krytykujący moralność jezuicką, zwolennik kartezjanizmu. Kwes onował
jednak kartezjański racjonalizm, wyrażając wątpliwości co do możliwości
rozumu w niektórych przynajmniej dziedzinach (zajmował zatem wobec
rozumu postawę sceptyczną). Pascal uważał, iż w kwes ach moralnych
i religijnych należy polegać na poznaniu uczuciowym ("serce") i intuicyjnym.
Taką postawę nazywa się fideizmem. Swoje idee filozoficzne, dotyczące m.in.
wewnętrznego rozdarcia człowieka, zmagającego się z przeciwieństwem duszy
i ciała, zawarł w dziele *Myśli* (wyd. 1670). Sformułował wielokrotnie później
cytowany "zakład Pascala", według którego trzeba żyć tak, jakby Bóg istniał,
nawet jeśli nie ma się co do tego pewności. Jego autorstwa jest także zdanie, że
człowiek to "trzcina myśląca" (istota bardzo krucha, ale obdarzona rozumem).
 Portret Barucha Spinozy(1632-1677)
Wikimedia Commons, domena publiczna

Baruch Spinoza (1632-1677) filozof holenderski, który wywarł niezwykle

istotny wpływ na myśl europejską. Wychodząc od kartezjanizmu, udowadniał,
iż może istnieć tylko jedna niestworzona substancja, którą nazywamy Bogiem
lub naturą. Wszystkie inne byty uczestniczą w niej, dzieląc z nią dwie
podstawowe cechy, które Kartezjusz przypisywał duszy i ciału, mianowicie
myślenie i rozciągłość. Spinoza był zwolennikiem determinizmu-poglądu,
w myśl którego nie ma w świecie miejsca na wolną wolę czy przypadek, bo
Bóg-natura to jedynie konieczność (bez samowiedzy i osobowości). Pogląd
utożsamiający Boga z naturą jest nazywany panteizmem. Najistotniejsze dla
człowieka jest zrozumienie własnej jedności z naturą i nieuchronności świata,
który sam w sobie jest obojętny wobec dobra i zła. Moralność, według filozofa,
powinna opierać się na wiedzy o tym, co jest dla człowieka pożyteczne.
Najważniejsze dzieło filozoficzne Spinozy to Etyka.

Literatura

Liryka

Twórcy barokowi przejęli gatunki liryczne ukształtowane we wcześniejszych epokach:

sonet, elegię, sielankę, hymn, tren, fraszkę, nadając im charakterystyczne cechy stylu
epoki.
 W baroku pojawia się także nowy typ poezji, zwany metafizycznym, w którym podmiot
liryczny podejmuje refleksję na temat sensu, początku oraz kresu ludzkiego istnienia,
a także stosunku do Boga. Powraca przy tym motyw marności, czyli vanitas, znany
z Księgi Koheleta. Tego typu poezję tworzyli Daniel Naborowski oraz Mikołaj
Sęp‐Szarzyński

Jednocześnie istotny jest kierunek, który podejmuje pochwałę zmysłowej urody świata,
podkreśla siłę miłości erotycznej. To tak zwana poezja dworska, którą tworzył m.in. Jan
Andrzej Morsztyn.

Dla barokowej liryki charakterystyczna jest jej strona formalna: kunszt poetycki

przejawiał się w mnogości środków artystycznych stosowanych w wierszu, takich jak
oksymorony, hiperbole, anafory, peryfrazy.

Epika

Dramat

Słownik
sarmatyzm

nurt w kulturze polskiej szlachty, zapoczątkowany pod koniec XVI w., popularny do
połowy XVIII w.; dotyczył zarówno obyczaju, jak i światopoglądu i znalazł swoje
odzwierciedlenie w sztuce i literaturze zwłaszcza okresu baroku; nazwa pochodzi od
legendarnych starożytnych Sarmatów, od których miała się wywodzić polska szlachta;
wzorem osobowym tego nurtu był szlachcic‐ziemianin, katolik, pielęgnujący takie
wartości, jak wolność, równość (braci szlachty), swojskość, na gruncie sarmatyzmu
powstało przekonanie o szczególnej roli polskiej szlachty w dziejach świata, co
przejawiało się niechęcią do obcych, trwaniem przy tradycji (do której należał strój, ale
też np. wystawne biesiadowanie, zamiłowanie do zabaw i gościnności, w myśl zasady
„zastaw się, a postaw się”), w literaturze najpełniejszy wyraz nurt sarmacki znalazł
w Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska i twórczości Wacława Potockiego

tragedia klasycystyczna

typ tragedii stworzony w XVII‐wiecznej Francji przez Corneille’a i Racine’a, ich inspiracją
była tragedia starożytna; obowiązywała zasada trzech jedności (czasu, miejsca, akcji),
prawdopodobieństwa (nie mogły pojawiać się postaci fantastyczne), stosowności
i decorum (jednolity styl wysoki, pisanie wierszem, zakaz ukazywania scen
drastycznych), tematyka mitologiczna lub historyczna
Prezentacja TED

Polecenie 1

Zapoznaj się z filmem, a następnie wyjaśnij, o jakich blaskach i cieniach baroku wspomina
wykładowczyni. Scharakteryzuj je.

Trwa wczytywanie danych...

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DWWDZCv7e

Film nawiązujący do treści materiału pod tytułem Blaski i cienie baroku część pierwsza.
 Polecenie 2

Na podstawie filmu wyjaśnij, dlaczego Hieronima Morsztyna uznano za „gwiazdora” literatury

przełomu XVI i XVII wieku.

Trwa wczytywanie danych...

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DWWDZCv7e

Film dotyczy poematu Światowa rozkosz Hieronima Morsztyna.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz po jednym ze słów pasujących do epoki baroku:

 fideizm

 franciszkanizm

 ateizm

 obrazek

 epos

 powieść psychologiczna

 secesja

 gotyk

 manieryzm

Ćwiczenie 2 輸

Dokończ lub uzupełnij zdania. Zwróć uwagę na wielkość liter, ma ona wpływ na poprawność
odpowiedzi.

1. Autorem barokowego eposu pt. Transakcja wojny chocimskiej jest .

2. Sonet J.A. Morsztyna Do trupa uważa się za typowy przejaw w poezji.
3. Francuskim mistrzem i odnowicielem komedii XVII w. jest .
Ćwiczenie 3 輸

Zaznacz poprawną odpowiedź.

Świętoszek Moliera to:

 dramat groteskowy

 tragedia

 komedia charakteru

Twórcą zwierzęcej bajki narracyjnej w literaturze francuskiej był:

 Jean de La Fontaine

 Pierre Corneille

 Molier

Nurt w literaturze barokowej, charakteryzujący się przekonaniem o szczególnej roli polskiej

szlachty w historii świata, to:

 uniwersalizm

 rokoko

 sarmatyzm
Ćwiczenie 4 醙

Zaznacz środki stylistyczne charakterystyczne dla barokowej poezji dworskiej.

 inwersja

 aliteracja

 metonimia

 eufemizm

 antyteza

 anafora

Ćwiczenie 5 醙

Zaznacz cechy charakterystyczne dla literatury ziemiańskiej.

 kontrastowość

 sielankowość

 patos

 stoicyzm
Ćwiczenie 6 醙

Barok określa się mianem epoki przeciwieństw. Połącz w pary kontrastowe pojęcia
charakteryzujące ten okres.

asceza śmierć

pobożność przepych

miłość ateizm

Ćwiczenie 7 難

Scharakteryzuj krótko założenia filozoficzne Kartezjusza, a następnie napisz, jaki stosunek

wobec kartezjanizmu mieli Blaise Bascal i Spinoza.

Ćwiczenie 8 難

Krótko scharakteryzuj trzy typy poezji barokowej, podając przykłady poetów, którzy
reprezentowali każdy z kierunków
Dla nauczyciela

Autor: Anna Grabarczyk

Przedmiot: Język polski

Temat: Barok – powtórzenie wiadomości cz. 2

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:
1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych
okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm,
Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–
1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;
8) wykazuje się znajomością i zrozumieniem treści utworów wskazanych w podstawie
programowej jako lektury obowiązkowe;
9) rozpoznaje tematykę i problematykę poznanych tekstów oraz jej związek z programami epoki
literackiej, zjawiskami społecznymi, historycznymi, egzystencjalnymi i estetycznymi; poddaje ją
refleksji;
15) wykorzystuje w interpretacji utworów literackich potrzebne konteksty, szczególnie kontekst
historycznoliteracki, historyczny, polityczny, kulturowy, filozoficzny, biograficzny, mitologiczny,
biblijny, egzystencjalny;
16) rozpoznaje obecne w utworach literackich wartości uniwersalne i narodowe; określa ich rolę
i związek z problematyką utworu oraz znaczenie dla budowania własnego systemu wartości.
III. Tworzenie wypowiedzi.
2. Mówienie i pisanie. Uczeń:
1) zgadza się z cudzymi poglądami lub polemizuje z nimi, rzeczowo uzasadniając własne zdanie;
4) zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia,
komentarze, głos w dyskusji;
IV. Samokształcenie.
9. wykorzystuje mul medialne źródła informacji oraz dokonuje ich krytycznej oceny;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

 kompetencje w zakresie wielojęzyczności;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Cele operacyjne. Uczeń:

krótko scharakteryzuje fazy epoki baroku;

omówi wybranych filozofów baroku: Barucha Spinozę, Blaise'a Pascala oraz Kartezjusza;
wymieni gatunki liryczne, epickie i dramatyczne popularne w baroku;
omówi blaski i cienie epoki baroku.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel zapisuje na tablicy wyraz barok. Uczniowie zapisują skojarzenia związane

z literaturą i filozofią.
2. Wybrany uczeń rozpoczyna wstępną dyskusję wokół tematu lekcji, przedstawiając
również uzupełnioną mapę myśli.

Faza realizacyjna:
 1. Uczniowie indywidualnie zapoznają się z treściami w sekcji „Wprowadzenie” oraz
„Przeczytaj”.
2. Uczestnicy zajęć zapoznają się z treścią prezentacji, a następnie wyjaśniają, o jakich
blaskach i cieniach baroku wspomina wykładowczyni. Charakteryzują je w parach.
3. Nauczyciel prosi, by uczniowie w parach wykonali polecenie 2 zamieszczone w tej
sekcji: Na podstawie filmu wyjaśnij, dlaczego Hieronima Morsztyna uznano za
„gwiazdora” literatury przełomu XVI i XVII wieku. Po upływie wyznaczonego czasu
uczniowie przedstawiają przygotowaną odpowiedź.
4. Uczniowie przechodzą do sekcji „Sprawdź się”, dzielą się na kilkuosobowe grupy
i wykonują ćwiczenia 6‐8. Po każdym ćwiczeniu wybrane osoby prezentują
odpowiedzi, a nauczyciel komentuje.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie indywidualnie wykonują ćwiczenia 1‐5 z „Sprawdź się”. Chętne osoby

prezentują odpowiedzi.
2. W ramach podsumowania i powtórzenia wiadomości o baroku uczniowie odpowiadają
na pytania zadane przez nauczyciela.

Praca domowa:

1. Przygotuj prezentację multimedialną, w której podsumujesz zdobyte podczas lekcji

wiadomości.

Materiały pomocnicze:

Shaerman J., Manieryzm, Warszawa 1970.

Kubalska‐Sulkiewicz K., Bielska‐Łach M., Manteuffel‐Szarota A., Słownik
terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2007.

Wskazówki metodyczne

Uczniowie mogą przed lekcją zapoznać się z multimedium z sekcji „Prezentacja TED”,
aby aktywnie uczestniczyć w zajęciach i pogłębiać swoją wiedzę.