2.

3 Tesir Kesit
Yksek enerjili paracklardan oluan dzgn bir demetin kullanld salma deneylerinde, gelen paracklarn sadece kk bir kesri hedef ekirdeklerle etkileir. Her etkileme esnek bir salma veya bir nkleer reaksiyonla sonulanr ve gelen demetten bir parack eksilir. Salma deneyleri tesir kesiti kavramyla karakterize edilir. Tesir kesiti mermi ve hedef ekirdek arasndaki bir etkileme olma olaslnn lsdr. Tesir kesiti ne kadar bykse birim zamanda gerekleen etkileme says ve demetten eksilen parack says o kadar fazladr. Her zel etkileme iin bir tesir kesit (esnek salma, reaksiyon, yakalama tesir kesiti gibi) tanmlanabilir. Bu kavram aydnlatmak iin ekil 2.7(a) da grlen noktasal parackla R yarapl durgun kat krenin arpmasn gz nne alalm. Noktasal paracn hareketine dik kre kesitini ile gsterelim. Gelen noktasal parack bu kesite arparsa kreyle etkileir ve salr. kesitinin alanna;

bu parann tesir kesiti denir. Tesir kesit alan boyutunda bir byklktr ve birimine barn denir.

ekil 2.7(b) de yarap hareketli kat kreyle yarap olan durgun krenin arpmas grlmektedir. Krelerin merkezleri arasndaki b dik uzaklna vurma uzakl denir.

(a)

(b)

ekil 2.7: Kat kre arpmas. (a) Noktasal parack kat kre arpmas (b) ve yarapl iki krenin arpmas ve noktasal bir parack ile yarap ( + ) olan krenin arpmas

) kreler arpr ve salrlar. ) olan bir ki krenin arpmas, bir noktasal parackla yarap (
krenin arpmas olarak dnlebilir. Noktasal paraca kar hedefin etkin kesiti;

) ise arpma olmaz.

iki kat kre salmasnn tesir kesitini verir. Tesir kesiti krelerin yaraplar toplamna baldr. Bu, tesir kesitin hem mermi hem de hedef parac zelliklerine bal olduunu gsterir. Kat krelerin salmasnda nce deme hali oluur ve sonra kreler karlkl kuvvetlerin etkisinde salrlar. Nkleer salma deneylerinde mermi ve ekirdek arasnda ksmen deme halinin olutuu ve nkleer kuvvetlerin etkin olduu bir gei blgesi vardr. Bundan dolay bir nkleer salmann tesir kesiti sadece yaraplara bal deil ayn zamanda gelen paracn cinsine, enerjisine ve hedef ekirdein i yapsna baldr. Deneysel tesir kesitlerin ekirdein geometrik kesitinden ok farkl olmasnn nedeni budur. Dk gelme enerjilerinde sadece esnek salma gerekleir. Merminin kinetik enerjisi bir eik enerji deerini atktan sonra nkleer reaksiyonlar balar. Reaksiyonla birlikte mutlaka esnek salma gerekleir. Parack Akm ve Parack Akm Younluu Salma deneylerinde gelen demet eit enerjili zde paracklardan oluur ve demet paracklar demetin hacmine dzgn dald varsaylr. Demetin dik kesitinden birim zamanda geen parack saysna ve demete dik birim kesitten birim zamanda geen parack

)
saysna

(
parack akm ve akm younluu;

) denir. Dik kesiti A olan bir demetin

ifadesiyle birbirine baldr.

Gelen Demet

letilen Paracklar

Salan Paracklar

(a)

(b)

ekil 2.8: (a) nce bir hedeften salma. (b) Etkin alan.
2

2.3.1 Esnek Salma Tesir Kesiti

Bu kesimde esnek salma tesir kesitinin bir ifadesini tretmek ve sonra bu ifadeyi nkleer reaksiyonlara geniletmek istiyoruz. ekil 2.8 de grlen salma deneyinde akm iddeti I olan bir demet ince bir hedef stne dyor. Birim zamanda parack esnek salyorsa bir paracn esnek salmasnn olasl;

fadesiyle tanmlanr. Bu oran gelen paracn hedefle bir tek etkilemeye urama olasldr ve bir baka yoldan daha hesaplanmas mmkndr. ekil 2.8(b) de hedef iindeki ekirdeklere bir etkin yzeyi balanmtr. Gelen paracklardan etkin yzeye arpanlar salr, dier paracklar etkilemeden geerler. Hedefin kalnl , ekirdeklerin say younluu (hedefin birim hacimde bulunan ekirdeklerin says) kalan hedef ekirdeklerin says; ise demetin grd A kesitinin altnda

(
ve toplam sas etkin yzey;

(
dir. toplam etkin kesitin, demetin

kesitine oran;

bir paracn etkin yzeye arpma yani esnek salma olasln verir. olaslklar eitlenerek esnek salma tesir kesiti;
( )( )

ve

(2.35) birim zamanda salan

elde edilir. Tesir kesit biliniyorsa Denk. 2.35 den paracklarn says bulunur. (2.36)

hedefin hacmi, hedef ekirdeklerin toplam says ve younluu kullanlarak Denk.2.35 ifadesi u ekilde de yazlabilir;

akm

( )(

( )( )

2.3.2 Reaksiyon Tesir Kesiti

Esnek salma tesir kesitini nkleer reaksiyonlara geniletmek iin yaplmas gereken ey birim zamanda esnek salan paracklarnda says yerine, birim zamanda yaynlanan hafif reaksiyon rnlerinin
( )( )

saysn koymaktr. (2.38)

Ak olan tm kanallarda reaksiyon oluur. Her kanaldan birim zamanda yaynlanan hafif reaksiyon rnlerinin says ve cinsi farkl olaca iin kanallarn tesir kesitleri farkldr. rnein kanaln reaksiyon tesir kesiti;

( )(

eklinde yazlabilir. birim zamanda kanaldan yaynlanan hafif reaksiyon rnnn saysdr. Toplam reaksiyon tesir kesiti btn kanallarn tesir kesitlerinin;

toplamdr.

rnek 2.4: Ak younluu olan hzl ntron demeti ktlesi olan kararl izotopundan oluan bir hedef stne dyor ve

yakalama reaksiyonu oluuyor. Kararsz

izotoplar zaman iinde

beta bozunumuna uruyor, bir elektronla bir elektron anti ntrinosu yaynlanyor. Bakr hedeften saniyede elektron yaynlandna gre, hedefin ntron yakalama tesir kesitini hesaplaynz. zm: Hedefte,

ekirdek vardr.

Denk.2.38 de verilen tesir kesiti ifadesini ( )( ) ( )( )

eklinde dzenleyelim. hedefteki toplam ekirdek saysdr. Bu rnekte yakalanan ntron saysn gsterir. Ntron yakalayan her hedef ekirdek sonunda bir elektron yaynlar, dolaysyla birim zamanda yaynlanan elektron saysna eittir. Verilen deerler yerine yazlarak tesir kesiti bulunur: ( )( )

2.3.3 Toplam Tesir Kesiti

Bir salm deneyinde esnek salma ve nkleer reaksiyon birlikte gerekleir. Gelen demet paracklar hem esnek salma hem de reaksiyon nedeniyle eksildii iin bir toplam tesir kesiti tanm yapmak yararldr. Toplam tesir kesiti Denk.2.35 esnek salma ve Denk.2.39 reaksiyon tesir kesitlerinin toplamdr:

Artk demetten birim zamanda eksilen paracklarn says Denk.2.36 yerine

ifadesiyle verilir. her trl etkileme sonucu birim zamanda demetten eksilen paracklarn toplam saysdr.

2.3.3 Bir Ortamda Demet iddetinin Azalmas

Gelen parack akm hedef iinde etkilemeler nedeniyle srekli azalr. ekil 2.9 da kalnl olan bir hedef stne parack akm dyor ve hedeften geen parack akm iddeti dr. Geen akmn iddeti kadar azalr.

ekil 2.9: Kaln bir hedeften geen demet iddetinin

kadar azalr.

birim zamanda paracklarnn saysndaki azalmasna eittir: Eksi iareti akm iddetinin azaldn gsterir. Denk. 2.41 yeniden dzenlenirse;

bulunur.

limitinde integral alnarak,

elde edilir. akmlar ile llr ve Denk.2.42 den toplam tesir kesiti bulunur. Demetin iddetindeki azalma akm iddeti yerine parack say younluu cinsinden;

( )
ifade edilebilir.

( ) gelen demetin parack say younluudur.

rnek 2.5: Dk enerjili homojen ntron demeti 2mm kalnlnda bir altn

) plakadan geiyor. Demetin iddeti %70 azaldna gre toplam tesir

say younluunu hesaplayalm. Bir Avagadro says kadar ekirdek vardr. ;

kesiti hesaplaynz. zm: nce hedef ekirdeklerin elementin A atom gramnda Elementin

gramnda bulunan ekirdeklerin says

eitliinden hesaplanabilir. Burada A ekirdein ktle numarasdr, kesitle kartrmaynz. Eitlik ktle younluu cinsinden;

ifade edilebilir. V hedefin hacmidir. Denk.2.42 yeniden dzenlenir.

( )
ve salma tesir kesiti bulunur:

verileri yerlerine yazlrsa esnek

Makroskobik Tesir Kesit ve Ortalama Yol Bir hedefin tesir kesiti denir: Bir hedef iinde bir paracn salmaya sourulmaya uramadan ald yola denir. Ortalama serbest yol, ile say younluunun arpmna

Ortala deer ifadesiyle hesaplanr. says Denk.2.43 den;

boyunca demetten eksilen paracklarn

( )
elde edilir ve Denk.2.44 dan ortalama serbest yol,

bulunur. Ortalama serbest yol toplam makroskobik tesir kesitinin tersine eittir.

(a)

(b)

ekil 2.10: Klasik salmann asal dalm (a) Duvardan salma (b) Kat kreden salma.

2.3.5 Diferansiyel Tesir Kesit

Bir salma deneyinde hedeften farkl dorultularda farkl sayda parack salr. Tesir kesiti salan paracklarn toplam says hakknda bilgi verir fakat salan paracklarn asal dalm hakknda bilgi vermez. Asal dalmn nemi ekil.2.10 dan anlalabilir. Duvar ve kat kre hedeflerden esnek salan paracklarn dalm birbirine benzemez.

Duvara arpan paracklarn tm geri seker, oysa kre stne den paracklar farkl alarda salrlar. Salan paracklarn asal dalm hedefin ekli (kuantum mekanik salmada sac potansiyelin ekli) hakknda bilgi verir. Salan paracklarn asal dalm belirtmek iin diferansiyel tesir ke siti tanmlanr. ekil.2.11 diferansiyel tesir kesitin tanmnda yardmc olur. ( ) dorultusunda kat asna birim zamanda salan paracklarn saysn Denk.2.36 dan; ( buluruz. Bu ifadede grlen ( birimi dr.
Detektr Penceresi

) niceliine diferansiyel tesir kesiti denir ve

Gelen Demet

letilen Demet

Hedef

ekil 2.11: Diferansiyel tesir kesit. Detektr penceresi, tepesi hedefte bulunan bir kat a oluturur. Diferansiyel tesir kesiti; ( ) ( ) ( )

eklinde gstereceiz. Tesit kesiti, diferansiyel tesir kesitinden, ( ) ( )

ntegraliyle ifade edilir. Denk.2.45 yeniden dzenlenerek diferansiyel tesir kesiti ( ) ( ( ) ) ( )

eklinde ifade edilebilir. Hedef bir tek ekirdek ise Denk.2.49 olarak yazlr. ( ) ( ) ( )

2.4 Rutherford Alfa Salmas

Elektronun kefinden sonra Thomson bir atom modeli nerdi. Thomson atom modeline gre, atomlar pozitif ykl ve kre eklindedir. Atomun toplam yk sfr yapacak sayda elektron kre iine dalmtr. Thomson; atom modelini test etmek, atomun yk ve madde dalm sorununu zmek iin Rutherford ynetiminde (1912) bir seri alfa salma deneyi yapt. Tarihsel adan bu deneyler ilk salma deneyleridir. Deneylerde, gelen demet paracklarnn ounluu ileri dorultuda sald gzlendi. Ancak geni alarda geri salan alfa paracklarnn olduu da gzlendi. Thomson modeline gre alfa paracklarnn ileri dorultuda ve birka derecelik alarda salmas bekleniyordu. Thomson atom modelinin ngrd yk dalmna gre gelen alfa paracklarnn geri salmas olanakszdr. Geri salma, atomun tm pozitif yk atm iinde ok kk bir hacimde toplanmsa mmkndr. Deneyleri yorumlayan Rutherford nerdi. Bu kesimde alfa paracklarnn esnek salma problemini inceleyeceiz. Rutherford Alfa Salma Forml Alfa salma deneylerinin zmlenmesinde baz varsaymlar yaplr. Hedef ekirdek ve alfa parac noktasal ve spinsiz olarak gz nne alnr. Alfa paracklar elektronlara gre ok ar olduklar iin salmaya elektronlarn katks ihmal edilir. Salmann, ( )

Coulomb kuvvetinin etkisinde gerekletii ve Coulomb kuvvetinin atomik boyutlarda geerli olduu kabul edilir. Denk.2.50 de alfa paracnn, hedef ekirdein atom numarasdr. alfa parac ve hedef arasndaki mesafedir. Byk mesafelerinde Coulomb etkileme ihmal edilir, sistemin toplam enerj i alfa paracnn kinetik enerjisidir. Dk kinetik enerjiyle gelen alfa paracklar ekirdein Coulomb alannda enek salrlar. Btn dk kinetik enerjili ykl paracklar, alfa parac gibi salrlar. nce ekil.2.12.a da verilen bir boyutlu salmay ele alalm. Merminin kinetik enerjisi gittike azalr ve durur, sonra ayn doru boyunca ekirdekten uzaklar. Merminin durgun kald noktann ekirdek merkezine olan mesafesine denir. mesafesinde toplam enerji; ( ) ( )

sistemin potansiyel enerjisine dnr ve enerjinin korunumundan en yakn yaklama uzakl, ( )

bulunur. Burada hedef ekirdein geri tepme enerjisi ihmal edilmitir. Hedefin ktlesi merminin ktlesinden ok bykse bu iyi bir yaklaklktr. mesafesi hedef ekirdein yarapnn st snr belirler.

(a)

(b) ekil 2.12: Bir ekirdekten salan ykl paracn yrngesi

2.4.1 Vurma Uzakl ve Salma As

imdi vurma uzakl b olan bir merminin hedef ekirdekten salmasn gz nne alalm. ekil.2.12.b de grld gibi salma N a ortayna gre simetriktir. Biz llemeyen b vurma uzakl ve llebilen salma as arasnda bir bant kurmak istiyoruz. Esnek salmada | |

| | momentumun

momentum deiimi, merminin hareket bykl deimez. dorultusunun deimesinden kaynaklanr ve ekil.2.13den, (2.53)
bulunur.

10

Momentum deiiminin nedeni Coulomb kuvvetidir. bileeni N simetri eksenine kadar momentumu azaltr sonra ayn miktar kadar arttrr. Bu bileenin momentum deiimine net katks sfrdr. Momentum deiimi bileeninden kaynaklanr. , alfa paracnn ani konum vektryle N aortay arasnda kalan adr. tme momentum ilkesinden;

yazlabilir.

ekil 2.13: Alfa paracn momentum deiimi. Denklem2.54 de integrali deerlendirmek iin asal momentumun korunumunun hesaba katlmas gerekir. Etkilemeden nce toplam asal momentum,

(
bileenleri cinsinden;

)
ve dorultusuna dik

dir. Merminin hz vektr, r dorultusuna paralel

yazlrsa, salma srasnda sistemin asal momentumu,

eklinde elde edilir. Asal momentumun korunumundan,

)
as

bulunur. Denk.2.50 ve Denk.2.57 ifadeleri Denk.2.54te yerine konur ve stnden integral alnrsa momentum deiimi,

11

) )

( )
arasnda,

elde edilir. Denk.2.53 ve Denk.2.58 den b ve

( )

Bantsna ulalr. Vurma parametresi kk olan paracklar byk alarda, byk olan paracklar kk alarda salr.

ekil 2.14: Glgeli alana arpan paracklar kat asna salrlar.

2.4.2 Alfa Salmasnn Diferansiyel Tesir Kesit

ekil.2.14 z-ekseni dorultusunda gelen alfa paracklarnn bir hedef ekirdek salmasn gstermektedir. Vurma uzakl ile aralna den paracklar, merkezi hedef ekirdekte olan, ( glgeli dairesel halkaya arparlar ve ve ( ) arasnda kalan, )

katy a iine salrlar. Coulomb kuvveti merkezsel bir kuvvet olduu iin salma eksenine gre simetriktir. Dolaysyla salma asndan bamszdr. Denk.2.61 ve Denk.2.62 ifadeleri Denk.2.46 da yerine konursa, ( ) ( ) ( )

elde edilir. | | ifadesi Denk.2.59 dan hesaplanr ve yerine konursa Rutherford esnek salma diferansiyel salma tesir kesiti,

12

( )

+ ( )

elde edilir. Rutherford tesir kesitinin salma asna gre deiimi ekil.2.15 de verilmitir. Deneysel sonularla uyum mkemmeldir.

ekil 2.15: Rutherford alfa salmas. E=6 MeV enerjili alfa paracklarnn ince altn hedeften salma diferansiyel tesir kesitinin aya gre deiimi. Deneyle uyum mkemmeldir. A radyan cinsindendir. Diferansiyel Tesir Kesit ve Kinetik Enerji Salma deneylerinde gelen ykl merminin kinetik enerjisi artrlrsa esnek olmayan salmalar balar ve hedef ekirdek uyarlr. Bu tip uyarlmalara denir. ekirdeklerin dk enerjili uyarlm durumlar bu yolla yaratlr. ekil.2.16 da enerjisi 10 MeV den 50 MeV e kadar deitirilen alfa paracklarnn kurun hedeften salma tesir kesiti grlmektedir. lik ada llen salma kesitinin enerjiye gre deiimi E=26.5 MeV de Rutherford tesir kesitinden sapar. Enerji daha da arttrlrsa nkleer reaksiyonlar balar. Coulomb kuvvetinin erimi sonsuz olduu iin ykl paracklarn toplam salma tesir kesiti sonsuzdur. Diferansiyel Tesir Kesit ve Salan Parack Says Sradan bir salma deneyinde ekil.2.14de grld gibi ( ) konumuna yerletirilen detektrn alglad paracklar saylr. Detektr penceresi (detektrn duyar alan) tepesi sac merkezde bulunan bir kat a (koni) oluturur. Detektr kat iine salan paracklar alglar. Birim zamanda dorultusunda birim alana salan parack says,

13

( ) olacaktr.

ekil 2.16: Diferansiyel tesir kesitin enerjiyle deiimi. 27 MeV yaknnda diferansiyel tesir kesiti Rutherford tesir kesitinden sapmaya balar.

Denk.2.36dan ( )( ) hesaplanr ve detektrn Denk.2.64 de yerine yazlrsa, ( ) ( )( ) ( )

duyar alan

elde edilir. Birim zamanda birim yzeye salan parack says diferansiyel tesir kesitiyle orantldr. Denk.2.63, Denk.2.65 de verilen Rutherford tesir kesiti yerine konulursa;

( )

( )

) (

sac merkeze gre ( ) konumunda birim yzeye birim zamanda salan parack says elde edilir. Laboratuvarda alnan saymlar bu ifadeyle karlatrrz

14

PROBLEMLER 1. ki cisim esnek salma probleminde L-Sisteminde salma as Sisteminde salma as arasnda, bantlarnn olduunu gsteriniz. 2. 1 MeV kinetik enerjili bir ntron, bir protonun yaknndan geiyor. Protona gre asal momentumu olduuna gre vurma uzakln hesaplaynz. ( ) 3. Karbon, kalsiyum ve kurun ekirdeklerinin tam yzeylerine ulaabilmesi iin mermi protonlarn kinetik enerjisi ka MeV olmaldr? 4. Ntronlar bir proton hedeften salyor. a. salma asnn salma asnn yars olduunu gsteriniz. b. C-Sisteminde dteron bir proton hedeften lik ada salyor. Dteronun L-Sistemindeki salma asn bulunuz. 5. Kinetik enerjisi 6 MeV olan bir alfa parac bir elektronla arpyor. Bir nkleonun ktlesi yaklak 2000 elektron ktlesi kadardr. Alfa paracnn bir arpmada kaybettii kinetik enerjiyi hesaplaynz. (3 keV) 6. Kinetik enerjisi 2 MeV olan bir ntron demeti ince bir parafin hedef stne dyor. Ntronlarn hedef iinde protonlarla bir esnek arpma yaptn varsayarak, a. Proton hedeften de salan ntronlarn kinetik enerjisini b. karbon ekirdeinin salan ntronlarn kinetik enerjisini hesaplaynz. ( ) ( ) ile C-

7. Boyutlar olan bir metal kutu normal koullarda bulunan trityum gaz ile doludur. iddeti olan proton demeti kutu stnde boyutlu kare pencere stne drlyor.

reaksiyonu sonucu ntronlar retiliyor. Reaksiyonun tesir kesiti olduuna gre bir saniyede retilen ntronlarn saysn bulunuz. ) ( 8. ( ) reaksiyonu hedef, alfa paracklaryla bombardman edilir ve gerekleiyor. Gelen alfa demetinin akm younluu dir ve hedeften saniyede 9 proton yaynlanmaktadr. Reaksiyonun tesir kesitini bulunuz.

15

9. Bir alfa demeti (

) bir altn hedeften ( ) salyor. Duyar kesiti olan detektr hedeften teye yerletirilmitir. a. de tutulan detektre birim zamanda gelen parack saysn hesaplaynz. b. Birim zamanda geriye salan paracklarn saysn hesaplaynz.

16