Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA
Sociologija subkultura u Hrvatskoj

Zasreb, 2 0 0 1 .

Zahvala
Ova 0 subkulturi Odsjeku Fako je za knjiga mladih, postavljen mladih kao nastala koju je sam na osnovi u doktorske oujku u samo sredini. svom na upravi osigura istraivanje i sati su vreme na trokutu partijskom Ovdje i su: Duda, Konjevi, Borna, To fanzinima tijekom Rogiu, su disertacije 1999., na Zagrebu. pokuaj istraivanja

obranio a zjapi

sociologiju praznine se

Filozofskog koja profesoru Radi

fakulteta dopune u i i se na nedostatkom naoj Ivanu

okvir knjige, (urbanih

popunjavanja subkulture mentoru, kritici Instituta vanju subkulture plemenicima, na, klupici. plemenu, se Keith Renata, Matko Domagoj, elim drugim kao i i 1 nakon

plemena)

Zahvaljujem dijalogu, izrade drutvenih uvjeta Zahvaljujem za,

Vjeranu Kalanju

Katunariu, primjedbama zahvaljujem podrci i

i profesorima poticajnim disertacije. znanosti po se s s hvala

pitanjima Takoer Ivo Pilar emu

mnogo

specifino, prijateljicama proveo

mladih. svojim kojima kojima Toshiyi itnom splitskom svima pomogli ubreta, Bahatee, Daniela, Zil. koji su Riba, i prijateljima, sam sam i onima onima mnogo nekoliko dragom

podijelio Marijani,

Posebno

Crnomerec-Trnje-Martieva, zagrebakom, zahvaliti materijalima Holmes, Nika Biljak, Alpi, i

plemenu, amsterdamskom. fotografijama, ove Nika Draen, Panda, knjige. Antonini, Bruno Marko,

nastanku Renato Vedran,

Veljac,

Damir,

URBANA PLEMENA

Uvod

S u b k u l t u r e m l a d i h p o z n a t e s u iroj j a v n o s t i u g l a v n o m zbog medijske eksploatacije ekscesnih situacija, zbog k a m p a n j a m o r a j r g j j a n j k e i drugih naina medijske pre zentacije adolescentskih stilova ivota. T a k o je i d o m a a javnost d o z n a l a o postojanju h a o m a n a , p u n k e r a , m e t a laca, darkera, ravera, skinheadsa i drugih aktera subkult u r n e s c e n e , kroz p r i z m u d e l i n k v e n c i j e i d e v i j a c i j e . T o n e znai da je o d n o s m e d i j a i subkulture t a k o j e d n o s t a v a n i j e d n o s m j e r a n , aliyukazuje na sliku koja se uspostavlja j d i j e l u d o m i n a n t n e k u l t u r e ; u t o j slici ( u v r e n o j n a s l o v i m a i p o d n a s l o v i m a n e - s a m o - u t o g tiska) d r o g a , nasilje, sa m o u b o j s t v o , k u l t o v i , v a n d a l i z a m i si. p r e d s t a v l j a j u s i n o n i m e z a r a v e , p u n k , d a r k , skins i o s t a l e s u b k u l t u r n e s t i l o v e . Naalost, broj dosadanjih kampanja moralne panike o k o subkulturnih g r u p a vei je od b r o j a objavljenih soci o l o k i h s t u d i j a o toj t e m i , b a r e m k a d a je rije o H r v a t s k o j . y_syj]etu ( p o s e b n o u S A D - u i V. Britaniji) s u b k u l t u r e m l a d i h ve vie d e s e t l j e a p r i v l a e p o z o r n o s t i p r e d m e t s u z a n i m a n j a s o c i o l o g i j e i s r o d n i h z n a n o s t i . Razvoj t e o r i j a o s u b k u l t u r i m o e m o pratiti jo o d i k a k e k o l e , o d prvih r a d o v a o t a d a n a s t a j u i m s o c i o k u l t u r n i m f r a g m e n t i m a ur b a n e sredine. Uz n a g l a s a k na gang kulturi m l a d i h i d r u g i m m a r g i n a l n i m g r u p a m a , ikaki autori d a l e k o s e n o su odredili p o d r u j e istraivanja i p r o b l e m e predmeta i m e tode eventualne sociologije subkulture, m a d a je sam po j a m uveden neto kasnije (50-ih) k a d a je d i o gang k u l ture opisan k a o delinkventna subkultura. ezdesetih g o d i n a nastaje skeptika revolucija u sociologiji devijacije, pojavljuje se teorija etiketiranja, ve uspostavljena teorija

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

0 d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i d a l j e se razvija, a p o j a v a k o n t r a k u l t u r e i e k s p l o z i j a o m l a d i n s k i h p o k r e t a i i v o t n i h stilo v a k r a j e m ezdesetih o s i g u r a v a prisutnost t e m e (sub)kulture mladih i u akademskim i u mnogim drugim, svakodnevnim 1 n e f o r m a l n i m k r u g o v i m a . U historiji n a s t a j a n j a ( n i k a d strikt no utemeljene) sociologije subkulture, sedamdesete g o d i ne su obiljeene d j e l o v a n j e m Birminghamske kole. So ciolozi te tradicije i do d a n a s su ostali najcitiranijim a u t o r i m a u p o d r u j u s u b k u l t u r e m l a d i h . N j i h o v se u t j e c a j u o s a m d e s e t i m g o d i n a m a uvrstio i u m n o g i m d r u g i m z e m l j a m a (izvan u o b i a j e n o g z a p a d n o g k r u g a ) k o j e s u s e susrele s vlastitom r o c k / p u n k (sub)kulturom. Sociologiju s u b k u l t u r e m o g l o se iitati i iz i r e g p o d r u j a c u l l u r a l stuclies u k o j e m d a n a s d j e l u j u k l j u n i b i r m i n g h a m s k i autori. Devedesete godine obiljeene su novim subkulturnim p o k r e t i m a i n o v i m interpretacijama k o j e trae p r o m j e nu okvira birminghamske sociologije subkulture. U H r v a t s k o j , n a s t a n a k b r o j n i h s u b k u l t u r a m l a d i h nije bio praen slinim razvojem sociolokih istraivanja, no n a k o n recepcije osnovnih odrednica kontrakulture i sub kulture Z a p a d a u naoj socijalnoj teoriji s e d a m d e s e t i h , u d r u g o j polovici osamdesetih pojavljuju se radovi o d o m a im subkulturnim fenomenima, posebno o grafitima i sub k u l t u r i n o g o m e t n i h h u l i g a n a . V e pri p r v o m p o g l e d u n a d o m a e r a d o v e o subkulturi jasno je da su oni socioloki zahvat u stvarnost koji o s n o v n e p o j m o v e ( d o m i n a n t n a k u l t u r a , s u b k u l t u r a , stil, identitet, ritual itd.) u g l a v n o m p r e u z i m a , bez d u b l j e g p r o b l e m a t i z i r a n j a , i z n j i h o v o g a i r e g t e o r i j s k o - m e t o d o l o k o g k o n t e k s t a , o b o g a u j u i (punei) te pojmove (donekle ispranjene fleksibilnijim definira njem) sadrajem iz d o m a e g istraivanja s a m o g f e n o m e na. S o b z i r o m na svojevrsnu napetost izmeu evidentne razliitosti k o n t e k s t a i isto t a k o e v i d e n t n e slinosti s i m b o l i k o g svijeta s u b k u l t u r n i h a f i l i j a c i j a u H r v a t s k o j i V. B r i t a

niji, takav p o e t a k d o m a e s o c i o l o g i j e subkulture ini se r a z u m l j i v i m . O s i m to j e r a z u m l j i v , t a k a v p o e t a k je, z b o g istraivakog uvida iznutra, poticajniji za b u d u e studije n e g o to b i t o b i l a i s k l j u i v o t e o r i j s k a r a s p r a v a o s o c i o l o kim orijentacijama, paradigmama i osnovnim pojmovima s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , bez u p o r i t a u d o m a o j s u b k u l t u r noj stvarnosti. D r u g i m rijeima, za nau sociologiju je b o lje i m a t i k n j i g u o t o r c i d i k a o i v o m a k t e r u s u b k u l t u r n e s c e n e (nogometnog plemena, u jednom konkretnom periodu) n e g o raspravu o utjecaju socio-biologijske p a r a d i g m e na t e o r i j u Petera M a r s h a o r i t u a l i z i r a n o j a g r e s i v n o s t i i p o n a anju n o g o m e t n o g plemena uope. N a r a v n o , ovakva ocje na m o e vrijediti s a m o za p r v u , p o e t n u fazu istraivanja u o v o m p o d r u j u , d o k g o v o r i m o o j e d n o j knjizi i n j e n o m m o g u e m u t j e c a j u , a p o e l j n o s t o b u h v a a n j a svih d i m e n zija s o c i o l o k o g r a d a n a m e e s e u s v a k o j s l j e d e o j f a z i k a o s a m o r a z u m l j i v a I ) PojajT }_subkulture j e j o s t a _ j r o k . U p r i s t u p u t o m p r o b l e m u d o s a d a s u u s v i j e l u k o r i t e n e sve tri d o m i n a n t n e s o c i o l o k e o r i j e n t a c i j e ( i n l e r a k c i o n i s t i k a , f u n k c i o n a l i s t i k a , m a r k s i s t i k a ) u raznim o b l i c i m a , s u p r o t stavi j e n i m i j c o m p l e m e n t a r n i m j p a n i j e u d n o to i d a n a s u literaturi n a i l a z i m o n a n e s p o r a z u m e o k o u p o t r e b e p o j m a
1

v a . K o l i k o su s l i n i , a k o l i k o i o / l i i t i p o j m o v i p o p u l sub kultura, kontrakultura, alternativna kultura, kultura m l a d i h , r o c k k u l t u r a , rave k u l t u r a , t o ovisi o n a o j d e finiciji, no injenica je da u suvremenoj sociologiji ne postoji o p a suglasnost o tim definicijama i da se p o j m o v i koriste razliito. B u d u i d a t i p o j m o v i nisu n e v e z a n i u z k o n k r e t n i s a d r a j , a taj s a d r a j nije z a c e m e n t i r a n u v r e m e n u , p o s t o j e i p r i g o v o r i k o j i t v r d e d a s u b k u l t u r a m o e biti p r i m j e r e n p o j a m z a f e n o m e n m o d s a , r o c k e r a ili p u n k e r a ( 6 0 - i h i 7 0 - i h ) a l i , s o b z i r o m na p r o m j e n e u f e n o m e n u s u b k u l t u r n i h i d e n t i t e t a , isti p o j a m n e m o e v r i j e d i t i z a d a nanja g r u p i r a n j a na rave, t e c h n o , umreenoj sceni kul-

in ;

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

ture m l a d i h u d e v e d e s e t i m a . A u t o r i takvih teza ne u v a a v a j u i n j e n i c u o b n a v l j a n j a s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , niti d i j a l e k t i k u i n d i v i d u a l i z m a i k o l e k t i v i z m a u n o v o m t r i b a l i z m u , pa im postojanje p u n k e r a u devedesetima izgleda nestvarno, ili b a r e m n e d o v o l j n o s t v a r n o d a b i g r u p n i i d e n t i t e t L i v o l n i stil p u n k e r a _ d a n g 5 J n D g l i n a z v a t i s u b k u l t u r n i m k a k o s e
r

u k o n k r e t n o m v r e m e n u i p r o s t o r u ) m o r a biti v a a n p o e t a k p u n k a , i n j e n i c e n a s t a j a n j a j e d n o g s u b k u l t u r n o g stila k r a jem sedamdesetih u V. Britaniji, upravo z b o g o n i h o p i h o d r e d n i c a koje se p o k a z u j u z a j e d n i k i m a u razliitim k o n tekstima i u razliitom v r e m e n u . N o , o p s e n a l i t e r a t u r a , k o j a 0 t o m e u z e m l j i sreditu p o s t o j i , m o e , i z r a v n o p r e n e s e n a , izazvati zbrku u z e m l j a m a periferije. A k o se z a d r i m o na primjeru punkera, dakle na sociolokim istraivanjima glaz b e n o g stila k a o p o d l o g e z a s t v a r a n j e i v o t n o g , s u b k u l t u r n o g stila i i d e n t i t e t a , u o i t e m o k a k o a n g l o s a k s o n s k e analize esto uzimaju u obzir p o j e d i n a n i kontekst u k o j e m je verbalizacija n e k o g p r o b l e m a (a rije je, n a r a v n o , o e n g l e s k o m jeziku) d o b a r d i o o k v i r a z a i i t a v a n j e z n a e n j a i uloge p o j e d i n o g subkulturnog aktera, d o k k o d nas n e s a m o d a i z o s t a j e k o n t e k s t o k o j e m s e g o v o r i (na p r i m j e r , p o b u n a u B r i x t o n u i n j e n iri r a s n i , s o c i j a l n i i p o l i t i k i k o n t e k s t ) , n e g o 1 e l e m e n t a r n o r a z u m i j e v a n j e teksta (pjesme) o k o j e m je rije. To znai da socioloki pristup grupi p u n k e r a u Brixtonu, uz a n a l i z u p o j e d i n e p j e s m e ili n e k o g z n a k a , m o r a biti t e s t i r a n u d r u g o m prostoru i v r e m e n u , gdje (primjerice u Zapruu) ne_postojlni pakistanska, ni jamajkanska,_ni englesko^bjeJaka zaiedn[ca7~^ti~^ovoljno razumijevanje engleskog jezika d o d a t n o iskrivljenog i p r i k r i v e n o g s n i m k a m a na n o saima zvuka, d i ^ p o s t o j e punkeri. U z t e m e l j n a p i t a n j a o j o m e to s u s u b k u l t u r e m l a d i h , k a k o su_nasjgjg.1 e _ L . o . d r i a v a l e s u o ] J J v o L u J j r v a t s k o j , kako dolazi do mijeanja starih i nastajanja novih stilova, kakav im je o d n o s sa irom roditeljskom kulturom, u d r u g o m dijelu p o s e b n a p o z o r n o s t bit e p o s v e e n a n e k i m a s p e k t i m a ivota subkulturnih grupa, primjerice upotrebi d r o g a . Takoer, zbog p o v e z a n o s t i p o j m o v a i stvarnih s u d i o n i k a , j e d n o p o g l a v l j e obuhvatit e n e f e d o m a e aktere novih drutvenih po kreta. U treem dijelu rada,' koji i m a r e z i m i r a j u u , za kljunu funkciju, analizira se o d n o s prvog i d r u g o g dijela,

to radilo s e d a m d e s e t i h i o s a m d e s e t i h . S o b z i r o m na n a v e d e n e p r o b l e m e i viestruke z a d a e , o v a j e r a d biti p o d i j e l j e n n a tri d i j e l a . U p r v o m d i j e l u a n a l i ziraju s e o s n o v n i p o j m o v i i r a z v o j t e o r i j a o s u b k u l t u r i m l a d i h , razliite k o l e , p r i s t u p i i d o p r i n o s i k l j u n i h a u t o r a n a z naavanju okvira sociologije subkulture. U d r u g o m dijelu, p o j m o v i i k o n c e p t i s o c i j a l n e t e o r i j e bit e p r i m i j e n j e n i u is traivanju subkulture m l a d i h u Hrvatskoj, u pokuaju re konstrukcije stilova i identiteta od sedamdesetih do d e v e d e s e t i h . U o v o j r a d n j i iri p o j a m s u b k u l t u r e s u e n j e n a subkulturu m l a d i h , i to u g l a v n o m na o n e g r u p e koje svoj i v o t n i stil i i n d i v i d u a l n i / g r u p n i i d e n t i t e t z a s n i v a j u na r a z l i i t i m p r a v c i m a g l a z b e ili s p e c i f i n o m p r a e n j u s p o r t s k i h k l u b o v a . Sva l i t e r a t u r a u svijetu p o k a z u j e d a s u d o d e v e d e s e t i h (a u v e l i k o j m j e r i i d a n a s ) u p r a v o r o c k / p o p i d r u g a glazba, uz navijanje na sportskim s t a d i o n i m a , tvorili o n e dominirajue, najee p o d l o g e i p o s r e d o v a n j a m l a d i m l j u d i m a za s t v a r a n j e s u b k u l t u r n i h stilova ivota. ak i povrnom promatrau bilo bi jasno da ne m o e m o m e h a n i k i prenijeti socioloke kategorije, definicije i i n t e r p r e t a c i j e , n a s t a l e u istr ai vanj u s u b k u l t u r n i h g r u p a u S A D - u ili V . B r i t a n i j i , u k o n t e k s t H r v a t s k e . M e u t i m , p r o u a v a n j e i z v o r i t a z a o p e o d r e d n i c e p o k r e t a i i v o t n o g stila (a te o p e o d r e d n i c e zajednike su m l a d i m a najrazliitijih socijalnih i g e o g r a f s k i h p o l o a j a ) , ini se n e o p h o d n i m ; o p a o d r e d n i c a punkeri vrijedi, i na slian n a i n slui, sociologu u Brixtonu kao i u Z a p r u u . O n o m e tko p r o m a tra p u n k e r e u Z a p r u u (uz n e u p i t a n p r i m a r n i e t n o g r a f s k i r a d

12

13

Benjamin Perasovi

dakle

odnos

izmeu

relativno

uspostavljene sociologije

s u b k u l t u r e m l a d i h u svijetu i d o m a i h istraivanja i s p o z n a j a , to e , n a d a m se, p r i d o n i j e t i r a z v o j u istraivanja i r a z u m i j e vanju fenomena subkulture.

l.dio

SOCIOLOGIJA SUBKULTURA MLADIH

Uvod

D o n e d a v n o su pojedinani radovi, knjige i zbornici p o s v e e n i o v o m p o d r u j u n a g l a a v a l i razlike u p r i s t u p u i v e i n o m slijedili p r e p o z n a t l j i v e , p a r a d i g m a t s k e o r i j e n t a c i j e u sociologiji, stvarajui nove varijacije u interakcionistikoj, funkcionalistikoj i konfliktnoj (marksistikoj) tradiciji r a z u m i j e v a n j a d r u t v a . N o , p o j a m bricologe, to g a j e o d C . L . Straussa p r e u z e l a b i r m i n g h a m s k a k o l a s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , i k o j i je p o s t a o k l j u a n u i n t e r p r e t a c i j i s u b k u l turne konstrukcije stila, n a k o n u o b i a j e n e u p o t r e b e u s u b kulturnoj teoriji poinje oznaavati samu teoriju, nain stvaranja sociolokih m o d e l a u analizi drutva. Tim p o j m o m F o r n a s ( F o r n a s i sur., 1 9 9 5 . ) n a z i v a vlastiti p r i s t u p , u kojem su semiotika, psihoanaliza, koncept kasne m o d e r n e i H a b e r m a s o v a teorija k o m u n i k a t i v n o g djelovanja, britan ske kulturne studije, s u v r e m e n a a n t r o p o l o g i j a i studije so-

14

15

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

cijalne strukture i m o b i l n o s t i uspjeno spojeni s istraiva n j e m triju a d o l e s c e n t s k i h r o c k g r u p a . T e n d e n c i j u p r e v l a davanja dosadanjih paradigmatskih iskljuivosti dobro ilustriraju G e l d e r i T h o r n t o n ( 1 9 9 7 . ) koji n a z n a u j u z a j e d niki okvir raznovrsnih orijentacija u sociologiji subkulture, k a o i T h o m p s o n ( 1 9 9 8 . ) koji reafirmira klasini, u s o c i o l o giji subkulture nezaobilazni k o n c e p t moralne panike, uka zujui na relevantnost tog koncepta u s u v r e m e n o m (medij s k o m ) drutvu rizika. a k i u p r i j a n j e m r a z d o b l j u , u k o j e m je n a g l a a v a n j e razliitosti i suprotstavljenosti teorijskih p r i stupa esto prikrivalo njihove slinosti, bilo je l a k o uoiti z a j e d n i k e p r o b l e m e i p o j m o v e , t e , bez o b z i r a n a v a r i r a j u i raspon kritikog (i p o l e m i k o g ) autorskog osvrtanja na prethodnike, oditati iz radova brojnih autora temeljna poglavlja u nastajanju sociologije subkulture. Ta p o g l a v lja, uz dozu nasilja n a d irinom p o d r u j a , m o e m o o v a k o odrediti: 1. Cikaka kola, 2. Teorija delinkventne subkulture, 3. Interakcionizam, teorija etiketiranja i skeptina revolucija u sociologiji devijacije, 4. Kontrakultura i irenje p o z o r n i c e za brojne (sub)kulture m l a d i h , 5. Koncept m o r a l n e panike, 6. B i r m i n g h a m s k a k o l a , 7. P o s t - s u b k u l t u r n e s t u d i j e i geo grafije kultura mladih. Ove cjeline uglavnom odgovaraju v r e m e n s k o m redoslijedu nastanka teorija i aktera

1. i kaska kola

U literaturi esto s u s r e e m o kole, za koje m n o g i autori tvrde kako preciznim ralanjivanjem i v r e d n o v a njem rada i doprinosa svakog predstavnika odreene kole z a p r a v o i n i m o upitnim sam zajedniki nazivnik k o l u . P o s t o j a n j e vie n a r a t a j a a u t o r a d o d a t n o k o m p l i cira inzistiranje na p o j m u kole, pa je uvijek p o t r e b n o poblie odrediti sadraj neke kole miljenja i istraivanja. G e l d e r i Thornton (1997.) zapoinju odabir tekstova za opseni reader subkulture i k a k o m k o l o m , koju l a b a v o definiraju i vezuju nekoliko narataja raznovrsnih teorijskih i i s t r a i v a k i h o r i j e n t a c i j a uz sveuilite u C h i c a g u , s m a t r a j u i p i s a n j e u d u h u ili u i m e , i k a k e k o l e d o v o l j n i m za iroki zajedniki nazivnik. N e p r e c i z n o d e f i n i r a n j e rezul tiralo je uvrtenjem nekolicine a u t o r a koji ( p o p u t A l b e r t a C o h e n a , najblieg M e r t o n o v o j p a r a d i g m i u sociologiji) ne s p a d a j u u i k a k u k o l u . C i k a k a skQJn, k o j a , s e n a j e e s p o m i n j a l a u kontekstu u r b a n e sociologije, vana je za p o e t a k svake r a s p r a v e o h i s t o r i j a t u s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e . C a l d a r o v i ( 1 9 8 5 . ) je i t e m a t s k i i v r e m e n s k i j a s n o d e f i n i rao ikaku kolu, obraujui prvenstveno T h o m a s a , Parka, Burgessa, McKenzieja i Wirtha kao njene glavne predstav nike, oznaujui dvadesete i tridesete g o d i n e k a o kljuno r a z d o b l j e s t v a r a n j a p r e p o z n a t l j i v e t e o r i j e , t e izdvojivi m o n o g r a f s k e studije i m e t o d o l o k e aspekte u o p e k a o p o sebno i vano poglavlje djelovanja ikake socioloke kole. U r b a n o i m o d e r n o - to je r o d n o mjesto subkulture m l a d i h i a d o l e s c e n t s k i h i v o t n i h s t i l o v a ve o k o p o l a s t o ljea. Z b o g toga je korisno podsjetiti se prvih sociolokih p r o m i l j a n j a i i s t r a i v a n j a u r b a n e s r e d i n e . Bez o b z i r a n a mijene strukture drutva i ubrzanje t e h n o l o g i j s k o - i n f o r m a -

(subcul

ture u S A D - u i V. Britaniji, da b i s m o d a n a s , u uvjetima d j e l o m i n o p o s t k o l o n i j a l n e z n a n o s t i , g o v o r i l i o a k t e r i m a ili sociolokim pristupima koji se zasnivaju m i m o dosadanjih g e o g r a f s k i h ili t e o r i j s k o - p a r a d i g m a t s k i h o d r e d n i c a .

Benjamin Perasovie

URBANA PLEMENA

cijskog k o m p l e k s a , u s o c i o l o g i j i ne prestaju biti a k t u a l n i o n i a u t o r i k o j i s u , p r i j e p o e t k a 2 0 . s t o l j e a ili n a s a m o m njegovom poetku uoavali bitne drutvene injenice, pro cese i o b l i k e . Tonnies i S i m m e l n e o s p o r n o su utjecali na a u t o r e i k a k e kole. S i m m e l o v o b l a s e i reserve o d r e enje p o n a a n j a u u r b a n o j sredini ne s a m o da odjekuje u r a d u Louisa W i r t h a , n e g o i u rap p j e s m a m a poetka d e v e d e s e t i h . S i m m e l se d a n a s r e a k t u a l i z i r a u r a d o v i m a o kulturi potronje i ivotnim stilovima (Chaney, 1996.) a i k a k a k o l a p e r i o d i n o d o i v l j a v a revival u s o c i o l o g i j i , navodei sociologe ak i devedesetih godina, da nakon svih r a s p r a v a o p o z i t i v i z m u , b i h e v i o r i z m u , e m p i r i c i z m u , u t j e c a j u razliitih p a r a d i g m i , jo j e d n o m d a j u o c j e n u d o p r i nosa ikake kole sociologiji. Tako Rums (1996.) n a g l a ava ne-pozitivistiki k a r a k t e r i k a k i h istraivanja d v a d e s e t i h i tridesetih g o d i n a i na o s n o v i o p s e n e literature d o k a z u j e k a k o u p r a v o u s m j e r e n o s t n a e m p i r i j s k o istraivanje i o d b a c i vanje apstraktnih teorija, uz M e a d o v utjecaj, naglaava razliku koju kvalitativna usmjerenost p o d a c i m a i M e a d o v interakcionizam iskazuju p r e m a u o b i a j e n o m , pozitivisti k o m znaenju empiricizma i biheviorizma u sociologiji. Tri m e u s o b n o i s p r e p l e t e n e d i m e n z i j e i k a k e s o c i o logije fvore njen zatitni znak: teorija h u m a n e e k o l o g i j e i spacijalno-socijalnih o d n o s a , teorija socijalne d e z o r g a n i z a cije te m e t o d o l o k i , kvalitativni povratak p o d a c i m a . Pod utjecajem o r g a n i c i z m a , ikaki autori pristupili su drutvu utvrujui odnose prostornog i socijalnog, usporeujui drutvene procese (kompeticije, segregacije, a k o m o d a c i j e ) sa s l i n i m p r o c e s i m a u b i l j n o m i i v o t i n j s k o m s v i j e t u . K l a s i n o m s o c i o l o k o m naslijeu ostavili su (idealne) tipove poput biotikog poretka, u k o j e m vlada kompeticija, i kultur n o g , u kojem vlada konsenzus, koncentrinih zona irenja grada, dinamikog ekvilibrija. Thomasovo zapaanje o definiranju situacije nije izgubilo na valjanosti kroz p r o -

tekla desetljea, n e g o se bezbroj puta potvrdilo, u p r a v o u istraivanjima subkulturnih aktera. Cikaka m e t o d o l o g i j a n a z v a n a je k v a l i t a t i v n o m , i a k o ne izbjegava statistike p o datke, no presudnim smatra kvalitativni uvid u stvarnost, esto o i m a o n i h koje se p r o m a t r a . Takav pristup m n o g i s u n a z i v a l i i e t n o g r a f i j o m ili u r b a n o m e t n o l o g i j o m . N e l s A n d e r s o n j e u s o c i o l o g i j u u v e o H o b o svijet m i g r a n a t a ( A n d e r s o n , 1 9 2 3 . ) , a taj svijet l u t a l i c a , s e z o n s k i h r a d n i k a i b o e m a ini jednu o d koncentrinih zona g r a d a analizira nih i u Z o r b a u g h o v o j studiji o Zlatnoj o b a l i i slumu (Zorb a u g h , 1 9 2 9 . ) . F . T h r a s h e r j e s v o j e s e d m o g o d i n j e istrai v a n j e o b j e l o d a n i o u knjizi The G a n g , o b r a u j u i 1 3 1 3 b a n d i (kvadri) u C h i c a g u , ( T h r a s h e r , 1 9 2 7 . ) , a S u t h e r l a n d je, k a o k r i m i n o l o g , s a m o p r i p r e m i o knjigu o profesio n a l n o m lopovu koju je napisao sam profesionalni lopov. (Sutherland, 1 9 3 7 . ) . Paul G. Cressey pratio je d j e v o j k e , a n i m i r - p l e s a i c e u n j i h o v i m p r i v r e m e n i m i s k o r a c i m a u svijet d r u k i j i h p r a v i l a i z a r a d e , ili u n j i h o v o j c j e l o k u p n o j k a r i j e r i m o b i l n o s t i na d o l j e (Cressey, 1 9 3 2 . ) . W. F. W h y t e je tri i pol g o d i n e p r o v e o u slumu, talijanskoj etvrti, sudjelujui u ivotu djeaka s ugla ulice, ne z a n e m a r u j u i sudjelova nje (i promatranje) u aktivnostima njihovih socijalno m o bilnijih vrnjaka (Whyte, 1 9 5 5 . ) . Ne moe se za svaku studi j u i k a k e kole tvrditi d a j e z a s n o v a n a iskljuivo n a s u d j e l u j u e m p r o m a t r a n j u , i a k o t o jest g l a v n a z n a a j k a v e i n e , ali se i u d r u g i m izvorima p o d a t a k a , p o p u t p i s a m a , b i o g r a f i j a i o s o b n i h d o k u m e n a t a , p r i m j e u j e n a e l o - to blie akteru, njegovoj definiciji situacije, bez z a d a n i h s h e m a i b e z m o r a l i z i r a n j a o k o n o r m a l n o s t i ili d e v i j a c i j e . Z a p a a n j a Roberta Parka o g r a d u , o mozaiku malih svjetova, o paralelnim svjetovima, moralnim miljeima, o m o g u n o s t i d a s e u u r b a n o j s r e d i n i ivi i s t o v r e m e n o u n e koliko takvih odvojenih svjetova (moralnih regija), inspira t i o n su poetak istraivanja subkulture. Nastavljaju se i

18

19

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

konkretiziraju brojnim socijalnim m o n o g r a f i j a m a ikake k o l e i do d a n a s o s t a j u svjea u s v o j i m f a s c i n a c i j a m a i strahovima pred urbanim kao (laboratorijskim) poljem p o t r e b n o g istraivanja. a l d a r o v i ( 1 9 8 5 . ) , S a u n d e r s ( 1 9 8 1 . ) , Ritzer ( 1 9 9 7 . ) i d r u g i k o j i su p i s a l i o i k a k o j k o l i s p r a v o m su o m e i l i razdoblje f o r m i r a n j a kole na dvadesete i tridesete g o d i n e . M e u t i m , v e p o p i s i v a n j e k v a l i t a t i v n i h s t u d i j a , to s e k a o p o s e b n a cjelina n a m e e z b o g vanosti m e t o d o l o g i j e koja je s t v o r e n a u i k a k o j k o l i , p r o i r u j e v r e m e n s k i r a s p o n i na etrdesete g o d i n e , ukljuujui W h y t e o v u nezaobilaznu s t u d i j u Street C o r n e r S o c i e t v . l a k o S u t h e r l a n d o v a k r i m i n o l o g i j a i s e r i j a i s t r a i v a n j a S h a w a i M c K a y a ne s p a d a j u u strou d e f i n i c i j u t e o r i j s k o g d o p r i n o s a prve g e n e r a c i j e i k a k e k o l e , o v d j e s u b i t n a jer z n a e prijelaz p r e m a t e o r i j i d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e . N a k o n niza i s t r a i v a n j a d e l i n k v e n t n i h p o d r u j a , cikaka kriminologija (inspirirana e k o l o k i m teo rijama Burgessa o g r a d s k i m z o n a m a ) n a k o n u o b i a j e n e teze o socijalnoj d e z o r g a n i z a c i j i , stvara teoriju d i f e r e n c i j a l ne asocijacije, u kojoj postaje jasno da drutvene g r u p e dolaze u normativne konflikte i da, prirodno, proces ue nja moe oznaavati uenje devijantnog p o n a a n j a . D e v i j a c i j a se, o d p o e t k a i k a k e k o l e , n e d e f i n i r a i n d i v i d u a l n o n i p a t o l o k i , n e g o s e p o m i e u sferu s o c i j a l n o g a . Clifford Shaw (1 9 3 3 . ) , piui o g r u p n o j tradiciji d e l i n k v e n c i j e m l a d i h , t v r d i d a elje i p o r i v i k o j i p o k r e u d e l i n k v e n t n o g d j e a k a nisu nita d r u k i j i o d o n i h k o j i p o k r e u aktere konvencionalnih djelatnosti u drutvu. Delinkven ciju Shaw opisuje k a o prirodnu p r i l a g o d b u oekivanjima g r u p e iji j e l a n d o t i n i ( d e l i n k v e n t n i ) a k t e r . S v a k o j i n d i v i d u i j e v e o m a v a n o ( p o liniji p o e l j n o - n e p o e l j n o , d o p u t e n o - n e d o p u t e n o itd.) k a k o p o s t u p a j u o n i k o j i s u s n j o m najue povezani, koji p r i p a d a j u istom k l u b u , sekti, klasi, profesiji. Shaw uoava i veliko znaenje m o d e l a , utjecaja 70

velikih

faca

na

mladog

delinkventa

(jezikom

subkulture:

velikih zvjerki, i g r a a , g u b i c a , frajera), koji p r e d s t a v l j a j u i d e a l k o j e m s e tei i k o j i t r e b a p o s t i i , o s t v a r i t i . S u djelovanje u aktivnostima g r u p e (delinkventna praksa) m o e pridonositi prestiu, m o e p o j e d i n c u dati osjeaj p o n o s a , superiornosti. Shaw ustaje protiv f o r m u l a uvrijeenih u jav nosti p o k o j i m a j e d e l i n k v e n c i j a izraz i n h e r e t n e z l o b e i z l o e , n e p o s l u h a . O n o to j e b i t n o , t o j e d a s e u d e l i n k v e n c i j i postie stimulacija, u z b u e n j e , svojevrsno ushienje, z a d o v o l j a v a s e g l a d z a m a r c i m a k o j i struje t i j e l o m . I p a k , k u l t u r n e v r i j e d n o s t i , m o r a l n i s t a n d a r d i d e l i n k v e n t n o g svijeta odstupaju jako od onih ireg, konvencionalnog drutva. U p r a v o j e a n a l i z a d e l i n k v e n t n i h p o d r u j a i ireg, k o n v e n c i o n a l n o g drulvu nuvela istraivae na analizu p r o b l e m a s o c i j a l i z a c i j e u n i o j i s r e d n j o j k l a s i , pa je iz s p o j a i k a k i zasnovanih teorija o dezorganizaciji i diferencijalnoj aso cijaciji s interpretacijama M e r t o n o v e p a r a d i g m e , nastala teorija delinkventne subkulture.

','1

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

2. Teorija delinkventne subkulture

vanosti za subkulturu m l a d i h . Ipak, r a d i k a l n o o d s t u p a n j e p o n a a n j a ( v r e d n o t a , n a i n a ivota) n e k i h a d o l e s c e n t s k i h g r u p a , o d n j i h o v e ire s o c i j a l n e o k o l i n e , n a v e l o j e s o c i o loge pedesetih g o d i n a na g o v o r o delinkventnoj subkul

S u b k u l t u m a s t v a r n o s t ( H o b o svijeta, k v a d r e i z ulice, b a n d i , t a x i - p l e s a i c a itd.) ve je b i l a v i e s t r u k o p r i k a z a n a u r a d o v i m a ikake kole, i a k o bez koritenja s a m o g p o j m a subkultura. Istraivanje n e f o r m a l n i h g r u p a m l a d i h , g o n g o v a ( k v a d r i , k l a p a i b a n d i ) , n a s t a v i l o se i p r o i r i l o iz

1

turi. M e d u n a j p o z n a t i j i m j e utemeljiteljima p o j m a Albert ( o h e n . ' I knjizi D e l i n q u i m l B*>ys:

rhe I culture

@i fhe G o n g

(1 9 5 5 . ) pita o n o to i m n o g i prije njega, k a k o netko postaje delinkventom, i u o d g o v o r u prihvaa ikake spoznaje o p r e n o e n j u z n a n j a i v j e r o v a n j a ; t a k o to ui p o s t a t i d e l i n k v e n t o m , ukljuujui se u g r u p e u k o j i m a je t a k v o p o n a a n j e ve u s p o s t a v l j e n o , u k o j i m a s e p r o v o d i d e l i n k v e n t n a praksa. A n a l i z a d e l i n k v e n t n e prakse i s v a k o d n e v n o g i vota delinkvenata, upuuje na p o j a m kulture (i subkulture) k o j i C o h e n , k a o i o s t a l i a u t o r i u t o m p o d r u j u , koristi a n tropologijski, kao nain ivota. Za Cohena je kultura znanje, vjerovanja, vrednote, kodovi, ukusi, predrasude k o j i su p o s t a l i t r a d i c i o n a l n i u d r u t v e n i m g r u p a m a i k o j i se u njima postiu interakcijom. Ne negirajui postojanje n e e g a to s e z o v e a m e r i k a k u l t u r a , C o h e n n a g l a a v a d a p o s t o j i k u l t u r a u n u t a r k u l t u r e i d a j e s v a k o d r u t v o iz nutra diferencirano na m n o g e subgrupe, subkulture d o b n i h g r u p a , s u b k u l t u r e u n u t a r s u b k u l t u r e . Postoji t v o r n i c a i d u a n u n u t a r tvornice, subkultura sveuilita i subkultura studentskog bratstva (bratovtine) unutar sveuilita, p o stoji s u b k u l t u r a s u s j e d s t v a i s u b k u l t u r a o b i t e l j i , k l i k e ili g a n g a u n u t a r s u s j e d s t v a . Sve t e s u b k u l t u r e i m a j u n e t o z a j e d n i k o : sve s u n a s t a l e s a m o i n t e r a k c i j o m s o n i m a k o j i u s v o m uvjerenju i djelovanju ve dijele i utjelovljuju kul t u r n i o b r a z a c . ( C o h e n , 1 9 5 5 . , str. 1 3 . ) K a d C o h e n g o v o r i o d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i , g o v o r i o n a i n u i v o t a k o j i je nekako postao tradicionalan, uobiajen meu izvjesnim

van poetnih, znanstvenih i geografskih okvira C h i c a g o . U p r a v o u irokoj raspravi o f e n o m e n u ganga, delinkven ciji i d e v i j a c i j i , s t v o r e n je p o j a m d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e . S jedne strane teorija diferencijalnih asocijacija i kulturne transmisije (koja i m a ikake korijene), a s d r u g e strune M e r t o n o v d o p r i n o s teoriji a n o m i j e , k u m o v a l i s u k o n c e p t u subkulture, o k o k o j e g a n i k a d nije p o s t i g n u t o p o t p u n o sla g a n j e a u t o r a . Z a p r a v o , p o j a m subkulture p o j a v i o se, prije ire r a s p r a v e o d e l i n k v e n c i j i , o z n a u j u i s e g m e n t e p o p u l a c i j e i s o c i j a l i z a c i j s k e p r o c e s e k o j i s e , bez o b z i r a n a k r o v n i p o j a m p o j e d i n o g (primjerice amerikog) drutva, otro razlikuju p r e m a s p o l u , d o b i , klasi, z a n i m a n j u , r e g i o n a l n o j , konfesionalnoj i etnikoj pripadnosti. (Green, 1 9 4 6 . , G o r d o n , 1 9 4 7 . ) Svijet u n u t a r s v i j e t a , k u l t u r a u n u t a r k u l t u r e , d r u t v o u n u t a r d r u t v a , sve s u t o p r i r o d n a z a p a a n j a , p o s e b n o a k o p r o m a t r a m o a m e r i k o drutvo brze u r b a n i z a c i j e i i n d u s t r i j a l i z a c i j e , uz s t a l n u i m i g r a c i j u . S o b z i r o m na temu ovog rada, utemeljenje p o j m a subkulture u irokoj lepezi razliitosti, prije s v e g a e t n i k i h i k o n f e s i o n a l n i h i d e n titeta u t a d a n j e m a m e r i k o m d r u t v u , n i j e o d p r e s u d n e
U engleskom jeziku rije gang ne oznaava s a m o b a n d u ili krimi n a l n u s k u p i n u , kako se to esto k o d nas, p o s e b n o na dijelu novinar ske, estradne scene s m a t r a , n e g o oznaava i drutvo (iz k a f i a , s u g l a ulice, iz kole itd.), d r u b u , k l a p u , ili kako bi se u Z a g r e b u reklo - kvadru.

g r u p a m a u a m e r i k o m drutvu. Te grupe su kvadre dje aka koje nastaju u delinkventnim susjedstvima veih a m e rikih g r a d o v a . l a n o v i tih kvadri o d r a s t a j u , neki d a b i

22

3S

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

postali g r a a n i koji potuju z a k o n , a neki da bi se pribliili odraslijim i profesionalnijim oblicima kriminala. Delinkven tna tradicija se odrava d o b n i m g r u p a m a koje generacijski s l i j e d e iza o v i h k o j i o d r a s t a j u . D e l i n k v e n t i nisu o b i l j e e n i nej<om_rjslhoipkom_jli fizikom k a r a k t e r i s t i k g r r w i e m o r a n e t k o biti d e f e k t a n ili n e i n t e l i g e n t a n d a b i p o s t a o d e l i n v k v e n t p m . O n o to v r i j e d i z a d e l i n k v e n t e ( d a s u n e k i i v a h n i a n e k i u s p o r e n i , da su n e k i o z b i l j n o f r u s t r i r a n i a n e k i nisu, d a n e k i i m a j u o z b i l j n i h m e n t a l n i h p r o b l e m a a n e k i n e , itd.) v r i j e d i i za n e d e l i n k v e n t e . J e d i n a je razlika u izloenosti d e linkventnom obrascu, delinkventnoj tradiciji, u t o m e kako okolnosti favoriziraju asocijaciju s delinkventnim m o d e l i m a . Proces p o s t o j a n j a d e l i n k v e n t o m isti je k a o i p r o c e s p o s t o j a nja i z v i a e m . Razlika je s a m o u k u l t u r n o m o b r a s c u s k o j i m s e d j e a k p o v e z u j e , u d r u u j e . N a k o n to j e o p i s a o o s n o v n e uvjete n a s t a n k a s u b k u l t u r e , n a g l a a v a j u i k u l t u r n i o b r a z a c i z a s n i v a j u i svoj p r i s t u p m i m o p s i h o l o k i h d e t e r m i n i z a m a , C o h e n se pita o karakteru delinkventne subkulture. Sadraj d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e jest neutilitaristiki, m a liciozan i negativistiki. Neutilitaristiki karakter d o k u m e n t i r a s p o z n a j a m a o r a i r e n o m o b i a j u k r a e i z z a b a v e , bez p r i m a r n e motivacije u koritenju u k r a d e n o g a . Malicioznost prepoznaje u brojnim oblicima vandalizma, ispisivanju p o r u k a p o p u t ne p a z i m i se p r e k o u p o z o r e n j a p a z i n a i s t o u i si., t e u o a v a n e g a t i v n i p o l a r i t e t p r e m a n o r m a ma respektabilnog drutva odraslih. Sljedea znaajka (o kojoj g o v o r e i d r u g i , ukljuujui i o n e koji se suprotstav ljaju p o j m u subkulture d e f i n i r a n o m na Cohenov nain, p o p u t M i l l e r a i d r u g i h a u t o r a k u l t u r e d o n j i h slojeva) jest k r a t k o r o n i h e d o n i z a m . (Short r u n h e d o n i s m , ili j e z i k o m s u b k u l t u r e - h e d o n i z a m n a prvu). T u C o h e n p r i z n a j e k a ko je zapravo mali d i o g a n g aktivnosti delinkventan, k a k o se veina v r e m e n a u kvadri o d v i j a u e k a n j u n e k e z a b a v e , a v e i n a fun a k t i v n o s t i nisu p o s e b n o d e l i n k v e n t n e . I ?4

C o h e n , kao i drugi autori, ustvruje da je hedonizam na prvu k a r a k t e r i s t i k a d r u t v e n e k l a s e i z k o j e d e l i n k v e n t i d o laze, a ne s a m o obiljeje gangova. G r u p n a a u t o n o m i j a t a k o e r je bitna karakteristika subkulture, jedini pritisak k o j i s e t o l e r i r a jest n e f o r m a l n i p r i t i s a k s a m e g r u p e , a s n a g a m a izvana ne doputa se utjecaj. l a n o v i kvadre ne ele n i k a k a v v a n j s k i , o b i t e l j s k i ili d r u g i n a d z o r . R e f e r e n t n i o k v i r i r e f e r e n t n a g r u p a - to su p o j m o v i koje C o h e n preuzima iz socijalne psihologije i d e t a l j n o ih obrazlae, stvarajui temelje svog pristupa delinkventnoj subkulturi. N a i n stvaranja referentnog okvira i d i n a m i k a referentne grupe, to je prava pozadina nastajanja subkul t u r e , uz p o l o a j a k t e r a u s o c i j a l n o j s t r u k t u r i . A c t i o n is p r o b l e m solving, to je temeljna premisa. Objanjenje subkulture kao tipa djelovanja usmjerenog rjeavanju ne kog p r o b l e m a zadrat e se desetljeima n a k o n C o h e n o vih r a d o v a . Posebnu pozornost C o h e n posveuje procesu promjene referentnog okvira, imajui na umu delinkventne g r u p e k o j i m a se bavi. Situacija je za aktera uvijek relativ n a . T a s i t u a c i j a z a C o h e n a j e svijet u k o j e m i v i m o , fiziki uvjeti, okruenje, k o n a n a o p s k r b a v r e m e n o m i e n e r g i j o m koja n a m je na r a s p o l a g a n j u , navike, o e k i v a n j a , zahtjevi i s o c i j a l n a o r g a n i z a c i j a l j u d i o k o n a s . T o to a k t e r v i d i ili o s j e a u vezi s o n i m to v i d i , ovisi o n j e g o v u k u t u g l e d a nja, koliko i o situaciji. N a referentni okvir o d r e u j e k a k o stvari v i d i m o i to n a m o n e z n a e . U s l u a j u s t v a r n o t e k i h p r o b l e m a , za koje n e m a m o spremne solucije, o n a za koju s e i z b o r i m o u k l j u u j e p r o m j e n u r e f e r e n t n o g o k v i r a . Ljudski p r o b l e m i , u p o z o r a v a C o h e n , nisu r a v n o m j e r n o r a s p o d i j e ljeni p o u l o g a m a k o j e i n e d r u t v e n i sustav. Z a t o s u o d p r e sudne vanosti d o b n e , s p o ln e , rasne i etnike kategorije, uz zaposlenje, ekonomski stratum, drutvenu klasu. Socijalna struktura i neposredni socijalni milieu i m a u determiniranju s t v a r a n j a i s e l e k c i j e s o l u c i j a g o l e m u u l o g u i uz i n j e n i c u 25

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

s o c i j a l n e i n t e r a k c i j e (nae s u d j e l o v a n j e u s u s t a v u s o c i j a l ne interakcije djeluje na nain kojim pristupamo naim problemima) jedno je od uporita C o h e n o v e teorije. Uz p o j a m r e f e r e n t n o g o k v i r a stoji i b i t a n p o j a m r e f e r e n t n e grupe. Za pojedinca neke su grupe vanije, efektnije od drugih k a o autoriteti za definiranje valjanosti naih postu p a k a . T e k o e m o s e b e uvjeriti (pie C o h e n ) d a j e u l a n j i vanje u neku stranku, crkvu, laganje o g o d i n a m a da bi se d o b i l o p i e , g l a s a n j e z a r e p u b l i k a n c e , ili b i l o t o , u r e d u , a k o n a a r e f e r e n t n a g r u p a s m a t r a t a k v e stvari k r i v i m a , g l u p i m a , n e p o t r e b n i m a . K l j u n i uvjet s t v a r a n j a i p o j a v l j i v a n j a n o v e k u l t u r n e f o r m e jest p o s t o j a n j e n e k o g b r o j a a k t e r a , k o j i su u e f e k t n o j m e u s o b n o j i n t e r a k c i j i , i k o j i i m a j u s l i n e p r o b l e m e p r i l a g o d b e . A k o ^ p o j e d i n a c neto p o k u a , pa u t o m e d o b i j e p o d r k u , u i n t e r a k c i j i stvar r a s t e i m i j e n j a s e m o d e l , d j e l o v a n j e m nastaje novi kulturni m o d e l , stvara se subkulturna solucija. U p o d r o b n o m opisu eksploratornih gesti, k a o znaajki d r u t v e n o g d j e l o v a n j a , p r e p o z n a j e m o C o h e n o v u s l i k u d e l i n k v e n t n e g r u p e : J e d a n e m a l o izviriti g l a v o m , ali e je p o v u i a k o ti (drugi) ne pokae neki z n a k o d o b r a v a n j a , a k o n e k i m z n a k o m a f i r m a c i j e n e izviri vratom u nekom smjeru. Pomak u nekom smjeru, proizvod interakcije, pripada grupi, ni jednom lanu p o s e b n o , iako je svatko izravno sudjelovao. ( C o h e n , 1 9 5 5 . , str. 6 0 . ) Z a n i m l j i v o j e d a C o h e n tvrdi k a k o taj kulturni p r o c e s n e m o r a biti p o s l j e d i c a n e k e svjesne a k t i v n o s t i , p a k a o p r i mjer nudi d o g a a n j a u vojsci, k a d a se vojnici ale na n e t o to n e m a u z r o k a u o r g a n s k o j p a t o l o g i j i , a l i j e s i t u a cija m a s o v n e psihoneuroze na fronti (kao o d g o v o r na problem) ipak stvarna, p o p u t zabiljeenih sluajeva kada s u v o j n i c i m a s o v n o s t a v l j a l i p l i n s k e m a s k e i trali d o k t o r u uvjereni da su n a p a d n u t i b o j n i m otrovima. O i g l e d n o je k a k o C o h e n ne m o e zamisliti eventualni proces s u b k u l t u r a l i z a c i j e k a o ( m a k a r d j e l o m i a n ) p l o d svjesne a k t i v n o s t i ,

j protei e jo dosta g o d i n a , u k o j i m a e nastati novi subkulturni akteri k a o i novi oblici medijskih posredovanja p r i j e n e g o s o c i o l o g i j a s u b k u l t u r e p r i h v a t i svjesne z a h v a t e pojedinanih, individualnih aktera u stvaranju zajednike ( s u b ) k u l t u r e . C o h e n inzistira n a g r u p n i m s t a n d a r d i m a , n a p r o m j e n i z a j e d n i k o g r e f e r e n t n o g o k v i r a jer t o o z n a a v a nastanak nove subkulture. Kada je j e d n o m stvoren, sub kulturni sustav m o e perzistirati, ali ne p u k o m i n e r c i j o m . Subkultura m o e nadivjeti p o j e d i n c e koji su sudjelovali u n j e n o m stvaranju, ali s a m o toliko d u g o d o k nastavlja slu iti p o t r e b a m a o n i h k o j i d o l a z e n a k o n p r v i h s t v a r a l a c a . Od svog osnovnog polazita, o djelovanju kao rjeavanju p r o b l e m a , C o h e n dolazi do zakljuka o subkulturi kao soluciji, zapravo subkulluia predstavlja grupnu soluciju za neki p r o b l e m . O k o j e m je o p e m p r o b l e m u ' rije? D e l i n kventna subkultura smjetena je u radnikoj klasi, obitelj se promatra kao drutvena jedinka, ali unutar klasnog s u s t a v a . l a n s t v o u o b i t e l j i i m a v a n o s t i p o s l j e d i c e za p o j e d i n c a bez o b z i r a n a n j e g o v o i s k u s t v o u n u t a r n j e , jer e d i j e t e u o d n o s u s v a n j s k i m s v i j e t o m osjetiti p o l o a j v l a stite o b i t e l j i u s o c i j a l n o j s t r u k t u r i . U p r a v o t o o d r e u j e i s k u stva i p r o b l e m e s k o j i m a se s u s r e u svi l a n o v i o b i t e l j i u svojim o d n o s i m a s izvanobiteljskim svijetom. Djeca shva aju k a k o su njihove obitelji v r e d n o v a n e i rangirane. Unutar problema mobilnosti (zapravo blokade mobilnosti) naglasak je na m u k a r c i m a (djeacima) radnike klase, d o k je za ene o s n o v n o sredstvo mobilnosti - u d a j a . Pro b l e m , s k o j i m se d j e c a iz niih s t r a t u m a d r u t v a s u o a v a j u v e u k o l i , jest sustav v r e d n o t a s r e d n j e k l a s e i o e k i v a n j a nastavnika (veinom t a k o e r iz srednje klase). C o h e n a n a lizira tip s o c i j a l i z a c i j e u s r e d n j o j klasi d a b i n a g l a s i o p r o b l e m razliitosti u n u t a r koje d j e c a o d r a s t a j u i p r i h v a a j u v r e d n o t e svoje m a t i n e , roditeljske kulture. Tip socijaliza cije u nioj klasi smatra p o z n a t i m , o p i s u j u i ga u g l a v n i m 27

26

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

c r t a m a (to e d e t a l j n o o b a v i t i M i l l e r ) p a s e k o n c e n t r i r a n a socijalizaciju srednje klase. Time se d o b i v a m o d e l m j e r e n j a svih u e n i k a o i m a p r o f e s o r a , ujedno prva strukturalna o g r a n i e n j a z a d j e c u nie k l a s e , k a n d i d a t e z a b u d u e p r i padnike delinkventnih subkultura. C o h e n navodi devet ka r a k t e r i s t i n i h c j e l i n a , a s p e k a t a s o c i j a l i z a c i j e u s r e d n j o j klasi: 1 . A m b i c i j a , v i s o k a o e k i v a n j a , o r i j e n t a c i j a n a dugu stazu i t e k o d o s t i n e c i l j e v e , o d g a a n j e n a g r a d e , r o d i t e l j i s e t r u d e u t i s n u t i d j e t e t u elju d a b u d e netko. 2 . Etika s r e d n j e k l a s e j e e t i k a i n d i v i d u a l n e o d g o v o r n o sti, o s l a n j a n j e p o n a j p r i j e n a s e b e s a m e , r o d i t e l j i t r e n i r a j u d j e c u z a u t r k u k o j u e trati s a m a . T o m i n i m i z i r a o b a v e z u d i j e l j e n j a , a k i s r o a c i m a , p o s e b n o a k o to irtterferira s postignuem ciljeva. 3. N o r m e srednje klase visoko vrednuju n j e g o v a n j e vjetina i kvalifikacija, atletskih i a k a d e m s k i h . 4. Svojevrstan asketizam, spremnost i s p o s o b n o s t za o d r i c a n j e , za p o d r e i v a n j e iskuenja n e p o s r e d n o g z a d o v o l j a v a n j a p o t i g n u e m ciljeva n a d u g e staze. 5. Racionalnost, svjesno planiranje, e k o n o m i z i r a n j e vremena. 6. P o n a a n j e , l j u b a z n o s t , o s o b n o s t , m a n i r i ; u svijetu srednje klase umjenost u o d r e e n i m k o n v e n c i j a m a g o v o r a i d r a n j a n o s i o d r e e n i presti i s m a t r a se i n s t r u m e n t a l n i m za uspjeh. Vano je postojanje m n o g i h sekundarnih grupa, njeguje se sposobnost da se upoznaju novi ljudi, steknu poznanstva i prijatelji, u p o z n a neka utjecajna o s o b a . Strplji vost, s a m o k o n t r o l a , inhibicija s p o n t a n o s t i . 7. K o n t r o l a fizike a g r e s i j e i n a s i l j a ( t a k v o se n a s i l j e s m a t r a s u b v e r z i v n i m ) , trae s e d o b r i o d n o s i s a to i r i m k r u g o m . Prisutan je natjecateljski mentalitet u k o j e m se p o k a z u j u i n t e l e k t u a l n e , t e h n i k e i s o c i j a l n e vjetine i z n a n j a . 8. Konstruktivno provoenje s l o b o d n o g v r e m e n a , ci jeni s e h o b b y , i g r a k o j a u k l j u u j e u e n j e , u s v a j a n j e n e k o g p o s e b n o g z n a n j a , ne s m i j e se gubiti vrijeme.

9 . P o t o v a n j e v l a s n i t v a . T o n e z n a i elju z a m a t e r i j a l n i m d o b r i m a , niti z n a i j e d n o s t a v n o potenje - t o z n a i p o t i v a n j e p r a v a v l a s n i k a d a u i n i o n o to eli s o n i m to m u p r i p a d a , k a o n a g l a s a k s u p r o t a n zahtjevima d r u g i h koji su u o d n o s u p r i m a r n e g r u p e s v l a s n i k o m . U s r e d n j o j klasi p r i s u t n a j e e t i k a i n d i v i d u a l n e o d g o v o r n o s t i , a u r a d n i k o j klasi e t i k a r e c i p r o c i t e t a . S o b z i r o m na r a z l i k u o d r a s t a n j a u n i o j i s r e d n j o j k l a s i , r a d n i k o e d i j e t e biti vie u p u e n o n a g r u p e v r n j a k a , n a k v a d r u _ s u g l a ulice i b o r b u koja se t a m o v o d i , doivljavajui j e d a n tip s c e n e i a t m o s f e r e u r o d i t e l j s k o m d o m u , a d r u g i tip u k o l i . Uitelj j e p l a e n d a stvara o s o b u p o kriterijima srednje klase, k o j o j i s a m n a j e e p r i p a d a . Prihvaeni stereotipi, o s n a e n i s t r u k t u r a l n i m i m p e r a t i v i m a (to z n a i n a i n o m n a k o j i u i t e l j a p r o c j e n j u j u n j e g o v i s u p e r v i z o r i ) izrazito s u n e p o v o l j n i z a u e n i k e i z nie k l a s e ; d o b r a d j e c a s u p o s l u n a , m i r n a , l j u b a z n a , ele neto postii, nasuprot onima koje roditelji nisu o p r e m i l i t a k v i m v r i j e d n o s t i m a , i k o j a s u b u n a , p r l j a v a , n e m i r n a , neposluna. U koli k a o i na slubenim mjes t i m a za p r o v o e n j e s l o b o d n o g v r e m e n a , deki s ugla m o rali b i p r o m i j e n i t i g o v o r , p o n a a n j e , p r i j a t e l j e , a m b i c i j e , n a v i k e , a i t a d a nije izvjesno da bi uspjeli. Z a t o se o n i n a k o n pokusnih u p o z n a v a n j a s razliitim o r g a n i z a c i j a m a najee v r a a j u ulici ili k a f i u , g d j e i m s e n u d i m a n j e s a d r a j a a l i i h l j u d s k i o d n o s i vie z a d o v o l j a v a j u . G r u p n a i n t e r a k c i j a slui k a o k a t a l i z a t o r o n i h p o t e n c i j a l a k o j i i n a e n e b i bili v i d l j i v i . T o j e v a n o u s l u a j u s t a t u s n e f r u s t r a c i j e , jer status o s i g u r a v a p o t o v a n j e d r u g i h . N o v i sustav n o r m i , n o v o m j e r e n j e s t a t u s a k r i t e r i j i m a k o j i s u d r u k i j i , blii p o j e d i n c u , n e v r i j e d i a k o i d r u g i n e p r i h v a t e te kriterije, a d r u g i e ih prihvatiti a k o je prvi s p r e m a n na reciprocitet. C o h e n rui sliku p o k o j o j o n o to d e f i n i r a m o k a o d o b r o i o n o to d e f i n i r a m o k a o z l o n a s t a j u i z o d v o j e n i h

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

i z v o r a . V r i j e d n o s t i k o j e su u o s n o v i , u s a m o j jezgri a m e r i kog naina ivota, i koje p o m a u motiviranju p o n a a n j a to g a s m a t r a m o t i p i n o a m e r i k i m , m e u g l a v n i m s u d e terminantama onoga Problemi to s t i g m a t i z i r a m o kao patoloko. subkultura prilagodbe (kojima je delinkventna

subkulturnih

razliitosti o d p o j m a v r i j e d n o s t i .

Uobiajeni

termin vrijednost po M i l l e r u tendira ispiranju intrakultur a I n i h razliitosti z b o g s v o j e o b o j e n o s t i p o j m o v i m a s l u b e n o g ideala. (Miller, 1 9 5 8 . , str. 1 3 7 . ) K a k o i z g l e d a est o s n o v n i h (sredinjih) p r e o k u p a c i j a ? Frka (trouble). U p a s t i u f r k u ( p r o b l e m , n e v o l j u ) ili se izvui i z n j e , t o s u g l a v n e p r e o k u p a c i j e m u k a r a c a i e n a , r o d i t e l j a i d j e c e u nioj klasi. Za m u k a r c e to e s t o u k l j u u j e tunjavu, seksualne a v a n t u r e , o p i j a n j e , za ene sudjelova nje u seksu uz h e n d i k e p i r a j u e p o s l j e d i c e . P o t o v a n j e i n e potovanje zakona je vano (posebno za majku koja po g l e d o m na m l a d i a , k o j e g je ki prvi p u t d o v e l a k u i , iitava p o t e n c i j a l e z a p r o i z v o e n j e ili i z b j e g a v a n j e frke ( p r o b l e m a , n e v o l j e ) . U l a e n j e u f r k u je m u l t i f u n k c i o n a l n o i slui za po stizanje r a z n i h , razliito v r e d n o v a n i h c i l j e v a . O b a s u p o n a a n j a , u s k l a d u s a z a k o n o m i m i m o n j e g a , izbori u n u t a r k u l t u r e nie k l a s e . U l a z a k u f r k u p o n e k a d p r i d o n o s i p r e s t i u . v r s t i n a , i l a v o s t (toughness) p o k r i v a vie k v a l i t e t a ; f i z i k u s p r e m n o s t , s n a g u , izdrljivost, a t l e t s k e v j e t i n e . M u kost, simbolizirana sloenim k o m p l e k s o m djela i izbjega vanja; tetoviranje, izostanak sentimentalnosti, nerazmiljanje o umjetnosti i knjievnosti, konceptualizacija ena k a o o b j e k a t a za osvajanje, vrline u fizikim izazovima, neustraivost i v j e t i n a u t u n j a v i . Z n a t a n b r o j m u k e d j e c e u k u l turi nie k l a s e n e o d r a s t a u z o c a , o d r a s t a u d o m i n a n t n o e n s k o m k u a n s t v u . M i l l e r misli d a , b a z b o g n e m o g u n o sti i d e n t i f i c i r a n j a s o d r a s l o m m u k o m o s o b o m , p o s t o j i t o l i k a opsesivna panja usmjerena na mukost. Homoseksualnost, k a o i s v a k o m e k a n o ili f e m i n i z i r a n o p o n a a n j e , d o i v l j a v a se k a o o p a opasnost, izazivanje. Z a t o dolazi do premlaiva nja h o m o s e k s u a l a c a , a u o b i a j e n o j e k o r i t e n j e l o k a l n o g t e r m i n a z a h o m o s e k s u a l c a k a o p o g r d n o g izraza o p e n i t o . Promuurnost, l u k a v o s t (smartness) podrazumijeva ka p a c i t e t p o s t i z a n j a n e k o g m a t e r i j a l n o g d o b r a ili s t a t u s a kroz

o d g o v o r ) d e t e r m i n i r a n i s u , d i j e l o m , istim o n i m v r e d n o t a m a k o j e r e s p e k t a b i l n o d r u t v o dri n a j s v e t i j i m . Isti v r i j e d n o s n i sustav, d j e l u j u i n a d j e c u r a z l i i t o o s p o s o b l j e n u d a ga p r i h v a t e , jest i n s t r u m e n t a l a n u g e n e r i r a n j u i d e l i n k v e n c i j e i r e s p e k t a b i l n o s t i . ( C o h e n , 1 9 5 5 . , str. 1 3 7 . ) Bez o b z i r a n a razliita t e o r i j s k a p o l a z i t a , v e i n a t a d a n j i h a u t o r a se slae u s m j e t a n j u d e l i n k v e n c i j e u nie slojeve drutva, razlikujui se u i n t e r p r e t a c i j a m a p o n a a n j a a d o l e s c e n a t a radnike klase i p r i p a d n o g susjedstva. W a l t e r M i l l e r ( 1 9 5 8 . ) tvrdi d a j e d o m i n a n t n a k o m p o nenta motivacije za delinkventna djela u p r a v o u p o k u a j u aktera da slijedi o b l i k e p o n a a n j a i p o s t i g n e s t a n d a r d e v r e d n o t a o n a k o k a k o su definirani u zajednici nie klase. U sluaju gang delinkvencije Miller smatra da kulturni sustav koji n a j v i e u t j e e n i j e d e l i n k v e n t n a s u b k u l t u r a , n e g o k u l t u r a s a m e z a j e d n i c e nie k l a s e , s a s v o j i m i n t e g r i t e t o m , d u g o m t r a d i c i j o m i o b r a s c i m a p o n a a n j a . Postoji s u p s t a n c i j a l n i s e g m e n t d a n a n j e g a m e r i k o g d r u t v a iji nain ivota, vrijednosti i obrasci p o n a a n j a predstavljaju p r o d u k t d i s t i n k t i v n o g k u l t u r n o g s i s t e m a k o j i m o e biti n a z v a n n/za klasa. N a i n i v o t a n i e k l a s e o b i l j e e n je s e t o m sredinjih p r e o k u p a c i j a (focal concerns). O n i u p r a v l j a j u irokom i perzistentnom pozornou i visokim stupnjem e m o c i o n a l n o g ukljuenja. K o n c e p t focal concerns Miller koristi u m j e s t o k o n c e p t a v r i j e d n o s t i , i t o z b o g tri o s n o v n a r a z l o g a . Prvo z a t o to se l a k e m o e izvesti iz n e p o s r e d n o g t e r e n s k o g p r o m a t r a n j a , d r u g o z b o g t o g a to j e t o o p i s n o n e u t r a l a n p o j a m , d o k v r i j e d n o s t u sebi s a d r i p o z i t i v n o z n a e n j e , i t r e e z a t o to o m o g u u j e p r o f i n j e n i j u a n a l i z u

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

m a k s i m a l n u mentalnu sposobnost i m i n i m a l n o koritenje fizike s n a g e , l a k o je prisutan antiintelektualizam, pa e svi o b l i c i f o r m a l n o n a u e n o g z n a n j a o u m j e t n o s t i , p o v i j e s t i ili perspektivi drutva biti obezvrijeeni i p o v e z a n i s r a z m e k a v a n j e m (feminizacijom), koritenje m o z g a na pravi nain v i s o k o s e c i j e n i . U l i n a p a m e t stjee s e o d p r v i h d a n a s t a j a n j a na u g l u , k r o z r i t u a l n a z a d i r k i v a n j a , v r i j e a n j a , g d j e s e c i j e n i brzi i u b o j i t i o d g o v o r , i n v e n t i v n o s t , d o s j e t l j i vost. S k v a d r e s u g l a ulice esto k o m b i n i r a j u vrstinu i l u k a vost, ali se p a m e t lukavstva vie cijeni. C i j e n j e n i t i p o v i smartera o b i n o s u p r o f e s i o n a l n i k o c k a r , p r o m o t e r , con-artist. U z b u e n j e [excitement). Za m n o g e p o j e d i n c e nie klase ritam ivota fluktuira i z m e u rutinske i repetitivne d j e l a t n o sti s j e d n e , i t r a e n j a v i s o k e e m o c i o n a l n e s t i m u l a c i j e s d r u g e strane. Potraga za uzbuenjem jedna je od najkar a k t e r i s t i n i j i h d i m e n z i j a i v o t a nie k l a s e . P r i p a d n i c i o b a s p o l a uvelike k o n z u m i r a j u a l k o h o l , prisutne s u i g r e n a s r e u , k o c k a n j e svih z a m i s l i v i h o b l i k a . U s p o s t a v l j e n j e o b r a z a c noi u g r a d u , koji ukljuuje a l k o h o l , g l a z b u , seksualnu a v a n t u r u , t u n j a v u , sve to v o d i u t r o u b l e ( f r k u , n e v o l j u ) . Protuteu o v o m e s t o m flertu s o p a s n o u d a j u d r u g i o b l i c i d j e l o v a n j a u kulturi nie klase, koji ukljuuju d u a r a z d o b lja p a s i v n o s t i . I p a k , z a z n a t n u v e i n u j e svijet v i s o k o g rizi k a , a l k o h o l a , seksa i t u n j a v e n a d n e v n o m r e d u j e d n o m t j e d n o , tvrdi M i l l e r . S u d b i n a (srea). K o n c e p t s u d b i n e , s r e e , n e k e s n a g e koja je izvan tebe, t a k o e r je jedna od karakteristinih s r e d i n j i h p r e o k u p a c i j a nie k l a s e . A k o t i i d e , a k o i m a s r e e , o n d a s i s r e t a n , ali a k o t i j e s r e a o k r e n u l a l e a , n e treba se ni truditi. Taj je k o n c e p t p o v e z a n s u z b u e n j e m , a to se vidi i na p r i m j e r u v e l i k e r a i r e n o s t i k o c k a n j a . Uz u z b u e n j e , u d i m e n z i j i i g r a n j a k a r a t a ili b i l j a r a , p o t r e b n a je i p a m e t ( p r o m u u r n o s t , l u k a v o s t ) a l i i v r s t i n a , i l a v o s t . N e k a d , n a r a v n o , e k a istu sreu p o p u t s u d j e l o v a n j a u 32

lutriji. K o n c e p t s u d b i n e p r i s u t a n j e u m n o g i m f a n t a z i j a m a , u f o l k l o r u , u s n o v i m a o b o g a e n j u na l u t r i j i , a p r i k a z u j e n a m i sliku o v j e k a k a o p i j u n a m a g i n i h m o i , p i e M i l l e r u tekstu koji je p o s t a o j e d a n od najcitiranijih u s v o m e podruju. A u t o n o m i j a , u toj s r e d i n j o j p r e o k u p a c i j i p o s t o j i v e l i k a d i s k r e p a n c i j a i z m e u o n o g a to j e overtlv v a l u e d i o n o g a to j e c o v e r t l v s o u g h t . N a j e d n o j r a z i n i e s t o i m a m o j a k o i z r a a n u elju z a a u t o n o m i j o m , z a o d b i j a n j e m v a n j s k e k o n t r o l e i restrikcija u p o n a a n j u . N o , o s i m to na j e d n o j razini u o a v a zahtjev za s a m o s t a l n o u i o d b i j a n j e b r i g e i zatite, M i l l e r tvrdi d a n a d r u g o j razini p o s t o j i elja z a b r i g o m i kontrolom, programiranjem vremena, pa se mnogi vra a j u i n s t i t u c i j a m a n a d z o r a ili p o d u z i m u j u sve d a b i i h v r a tili u z a t v o r , v o j s k u , p s i h i j a t r i j s k u u s t a n o v u i s l i n o . M i l l e r je elju z a b r i g o m i z j e d n a i o s a e l j o m d a s e b u d e k o n t r o l i ran, pa je opisivao sauvajte me od m e n e s a m o g , p o r u ku koju deifrira iz p o n a a n j a p o j e d i n a c a koji testiraju d r u t v o i vrte se u k r u g u u k o j e m n a k o n f r k e , p i j a n s t v a , t u n j a v e , seksa i o s t a l o g a , o d l a z e e n i , r o d i t e l j i m a , u z a tvor, na p o s a o i slino, da bi o p e t n a k o n n e k o g v r e m e n a k r e n u l i u p o t r a g u za f r k o m i u z b u e n j e m . J e d n o s p o l n a o k u p l j a n j a v r n j a k a u n i o j klasi M i l l e r smatra tipinim, i to z b o g enski t e m e l j e n o g d o m a i n s t v a kakvo prevladava m e u d o n j i m slojevima drutva. Muki r o d i t e l j ili ne p o s t o j i , ili je p r i s u t a n m i n i m a l n o , a i n k o n z i s t e n t n o je ukljuen u o d g o j d j e c e . Psiholoke, e d u k a t i v n e i ostale funkcije ne ostvaruju se unutar jedinke obitelji, n e g o u jednospolnim i d o b n o strukturiranim g r u p a m a vrnjaka. Adolescentska varijanta bitnog strukturalnog oblika ivota u n i o j klasi jest g r u p a s u g l a u l i c e , ili a d o l e s c e n t s k i street c o r n e r g a n g . D e l i n k v e n t n i g a n g s a m o j e p o d g r u p a , p o d v r s t a , i n e b i t r e b a o biti p r o m a t r a n i z o l i r a n o . U g r u p i s ugla ulice d j e a c i prvi put ue m u k e u l o g e sa

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

s v o j i m v r n j a c i m a s k o j i m a d i j e l e isti p r o b l e m i d e n t i f i k a c i j e sa s p o l n i m u l o g a m a . To je najsolidarnija i najstabilnija p r i m a r n a g r u p a kojoj je neki od djeaka ikad p r i p a d a o (Miller, 1 9 5 8 . , str. 1 4 8 . ) . G r u p n i o b r a s c i d j e l o v a n j a n a m e u vrstu u n u t a r n j u s o l i d a r n o s t , p a l a n o v i m o r a j u i m a t i s p o s o b n o s t p o d r e i v a n j a i n d i v i d u a l n i h elja g r u p n i m i n t e r e s i m a , k a o i s p o s o b n o s t za intimnu i d u g o t r a j n u k o m u n i k a c i j u . Postoji i kapacitet i m o t i v a c i j a za prilagodbu grupnim n o r m a m a . P r i p a d a n j e i status r j e a v a j u s e k r o z d j e l o v a n j e , kroz s r e d i n j e p r e o k u p a c i j e i interese, k r o z frku, u z b u e n j e , uz l u k a v o s t i ilavost. T o n o se z n a t k o je p r i h v a e n a t k o n e , za k o g a g r u p a k a e o n visi s n a m a , a t k o ne visi ili ne izlazi s g r u p o m k o j a ga ne p r i h v a a . Status se o p e n i t o postie kvalitetama koje su d e f i n i r a n e u kulturi n i e k l a s e , a status u n u t a r g r u p e p o s t a j e t a k o e r j e d n a o d srnih preokupacija... Miller detaljno opisuje borbu za status u n u t a r g r u p e , k a o i p o s t i z a n j e s t a t u s a m e u r a z l i i t i m g r u p a m a . Status j e v e o m a v a a n i s v a k o d j e l o v a n j e p r i m a r n o je u s m j e r e n o statusu, a ne p r o b l e m u legalnosti ili ilegalnosti, moralnosti sredstava kojima se postie status. S o b z i r o m na sredinje p r e o k u p a c i j e nie klase, M i l l e r u s t v r u j e k a k o s u i l e g a l n a d j e l a ili e k s p l i c i t n o p o d r a n a , ili i m p l i c i t n o z a h t i j e v a n a , ili n a p r o s t o nisu p o t i s n u t a . O s n o v n a teza W a l t e r a M i l l e r a g o v o r i o m o t i v a c i j i l a n o v a b r o j n i h k v a d r i s u g l a ulice. T e m e l j t e m o t i v a c i j e , p o M i l l e r u , jest p o z i t i v a n p o k u a j p o s t i g n u a o n i h s t a n j a , k v a liteta i u v j e t a , k o j i su v i s o k o v r e d n o v a n i u a k t e r o v o m n a j vanijem kulturnom milieu. Z b o g toga se Miller udi C o h e n u i d r u g i m a koji p o n a a n j e kvadri s u g l a i d e l i n k v e n tnih d j e a k a o p i s u j u k a o m a l i c i o z n o , n e g a t i v i s t i k o ili b u n t o v n o . Teze ( v e o m a p r i s u t n e u t o d o b a ) p o k o j i m a s u m l a d i d e l i n k v e n t i u s u k o b u s k u l t u r o m s v o j e z a j e d n i c e , M i l l e r u su n e p r i h v a t l j i v e , jer o n o b j a n j a v a d e l i n k v e n t n o p o n a a n j e k a o k o n f o r m i r a j u e k u l t u r n o m s u s t a v u nie k l a s e k o j e m u

pripadaju zajedno sa svojim roditeljima. Djelovanje koje je u s m j e r e n o n a sustav nie k l a s e i n a p o s t i g n u a u n u t a r t o g sustava, m o e p o n e k a d ugroavati n o r m e u kulturi srednje klase, ali to je usputni proizvod d j e l o v a n j a koje m o e n a zvati p r o m i l j e n o m a l i c i o z n i m ili n e k o n f o r m i s t i n i m s a m o o n a j tko j e i s a m v r s t o v e z a n u z n o r m e s r e d n j e k l a s e . ( M i l l e r , 1 9 5 8 . , str. 1 5 5 . ) M i l l e r s e s u p r o t s t a v l j a o p r i s t u p i ma po kojima se kulturni standardi srednje klase uzimaju k a o m j e r i l o i p o k o j i m a s e k u l t u r u nie k l a s e s m a t r a j e d n o stavno o p r e n o m funkcijom normativnog poretka srednje k l a s e , jer k u l t u r a nie k l a s e j e p o s e b n a t r a d i c i j a s t o l j e i ma s t a r a , s v l a s t i t i m i n t e g r i t e t o m , a s t a n d a r d i s r e d n j e k l a s e nestabilni su i p o m i u se g o r e - d o l j e kroz povijest. Utjecaj k o n f o r m i r a j u e g e l e m e n t a m n o g o j e izraeniji o d o d b i j a j u eg u cjelokupnoj motivaciji gang delinkvencije. (Miller, 1 9 5 8 . , str. 1 5 5 . ) O s n o v n o o b j a n j e n j e m o t i v a c i j s k e p o d l o g e g a n g k u l t u r e jest k o n f o r m i r a n j e e k s p l i c i t n i m i i m p l i c i t n i m n o r m a m a t r a d i c i o n a l n e kulture nie klase. D o k se Millerova korekcija uvaavala u tada narastaj u o j literaturi o d e l i n k v e n c i j i , s u b k u l t u r i i nioj k l a s i , C o h e n o v a d e f i n i c i j a ire je p r i h v a e n a , te uz r a d o v e C l o w a r d a i O h l i n a tvori p r e p o z n a t l j i v i p e a t p r v o g f o r m u l i r a n j a s u b k u l t u r e k a o k u l t u r e kvadre d e l i n k v e n t n i h d j e a k a . Z a n i m l j i v o je k a k o e dvadesetak g o d i n a kasnije marksistiki usmje r e n a b i r m i n g h a m s k a k o l a p r e u z e t i k l j u n e d e f i n i c i j e i z ras p r a v e o d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i p e d e s e t i h g o d i n a i, u s p r k o s n a e l n o j kritici p a r a d i g m e u i j e m krilu su te t e o r i j e izrasle, sauvati d u h subkulture k a o o d g o v o r a n a kolektivno d o ivljeni p r o b l e m s o c i j a l n e s t r u k t u r e . Uz naslijee ikake sociologije i k r i m i n o l o g i j e (Shaw, Sutherland, M c K a y ) , nesumnjiv je M e r t o n o v utjecaj na p i o nire definiranja subkulture. U radu llegitimna sredstva, a n o m i j a i devijantno ponaanje (1968.) Richard A. C o w a r d pristup d e v i j a n t n o m p o n a a n j u i d e l i n k v e n t n o j s u b k u l 35

34

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

turi s m a t r a d i j e l o m ire t e o r i j e a n o m i j e . P o n j e m u , t e o r i j a a n o m i j e i m a l a je dvije bitne faze, obiljeene D u r k h e i m o m (prva) i M e r t o n o m ( d r u g a ) , d o k t r e a f a z a o b i l j e a v a r a d s a m o g C l o w a r d a , te O b l i n a i srodnih autora. Durkheimova teorija a n o m i j e socioloka je klasika unutar koje C l o w a r d izdvaja poznata mjesta; neograniene aspiracije i slom r e g u l a t o r n i h n o r m i . D u r k h e i m polazi o d p o s t o j a n j a fizikih i m o r a l n i h p o t r e b a , i d o k su prve a u t o m a t s k i r e g u l i r a n e o v j e k o v o m o r g a n s k o m s t r u k t u r o m , z a d r u g i niz t a k v a r e g u l a c i j a s o c i j a l n i h e l j a i strasti nije m o g u a . B u d u i d a i n d i v i d u a n e m o e s a m a provesti o g r a n i a v a n j e strasti, t o m o r a uiniti kolektivni p o r e d a k koji definira i o d r e u j e ci ljeve p o k o j i m a l j u d i o r i j e n t i r a j u s v o j e p o n a a n j e . K a d a t r a d i c i o n a l n e v r i j e d n o s t i i z g u b e svoj a u t o r i t e t , r a s t u a p e t i t i , k a d a s e srui n o r m a t i v n i p o r e d a k , a s p i r a c i j e s v e j e d n o p o r a s t u i d o l a z i d o d e r e g u l a c i j e , a n o m i j e . A n o m i j a ili d e r e g u l a c i j a p o j a a n a je strastima koje nisu disciplinirane u vrijeme k a d a bi im discipliniranje bilo najvie p o t r e b n o . Kada ovjekova oekivanja ne nalaze mogunost ispu njenja, nastaje devijantno ponaanje. To se d o g a a u vrijeme nagle depresije, tehnolokih promjena. Robed M e r t o n unaprijedio je teoriju a n o m i j e , zani majui se posebno za onaj problematini aspekt raskora ka ciljeva i sredstava, k a d a postoji iznimno snaan n a g l a s a k n a o d r e e n i m c i l j e v i m a , bez o d g o v a r a j u e g n a g l a s k a na institucionalnu p r o c e d u r u . A n o m i j a je slom u kulturnoj strukturi, k a d a postoji disjunkcija kulturnih n o r m i i ciljeva s j e d n e , i s o c i j a l n o s t r u k t u r i r a n i h m o g u n o s t i za d j e l o v a n j e u s m j e r u tih c i l j e v a i n o r m i , s d r u g e s t r a n e . K a d a k u l t u r n e v r i j e d n o s t i p o s t a v l j a j u z a j e d n i k e c i l j e v e u s p j e h a z a iru p o p u l a c i j u , a d r u t v e n a s t r u k t u r a r i g o r o z n o o g r a n i a v a ili u potpunosti zatvara pristupe doputenim nainima njiho v a o s t v a r e n j a , t a d a d e v i j a n t n o p o n a a n j e slijedi n a i r e m n a g l o g p r o s p e r i t e t a ili r a p i d n i h

drutvenom p l a n u . Za C l o w a r d a je bitno uoiti k a k o se M e r t o n fokusira na o g r a n i a v a n j e kulturne strukture dru t v e n o m s t r u k t u r o m . Bitni s t r u k t u r a l n i d i f e r e n c i j a l i u p r i s t u p u kulturno o d o b r e n i m ciljevima su d o b , s p o l , etnicitet i d r u tvena klasa. U o e n i diferencijali u dostupnosti legitimnih s r e d s t a v a u s p j e h a u v o d s u u C l o w a r d o v u treu f a z u t e o rije a n o m i j e , u k o j o j se a n a l i z i r a j u razliiti p r i s t u p i i l e g i t i m n i m s r e d s t v i m a . K a o to s u k o n v e n c i o n a l n a s r e d s t v a z a d o s t i z a n j e c i l j e v a r a z l i i t o d i s t r i b u i r a n a u d r u t v u , k a o to postoje varijacije u stupnju do kojega pojedinci mogu postii o b r a z o v a n j e , kvalifikacije i m o b i l n o s t na drutvenoj ljestvici, t a k o v a r i j a c i j e p o s t o j e i u d o s t u p n o s t i i l e g i t i m n i h s r e d s t a v a p o s t i z a n j a c i l j a . O b a s u s t a v a ansi ( k o n v e n c i o nalni i nekonvencionalni) su o g r a n i e n i , prije n e g o beskraj no d o s t u p n i . Razliito su d o s t u p n i i s o b z i r o m na m j e s t o pojedinca u drutvenoj strukturi. (163) S r e d s t v a (putevi) s t i z a n j a d o cilja p o d r a z u m i j e v a j u a ) s t r u k t u r e u e n j a i b) s t r u k t u r e a n s i . U s r e d i n a m a u k o j i m a je r a c k e t s t a b i l n a institucija, m l a d i su izloeni d i f e r e n c i j a l n o j asocijaciji, koja pomae preuzimanju kriminalnih vrijedno sti i v j e t i n a . Ne z n a i da e svi m l a d i , k o j i u e i u s v a j a j u o d r e e n a znanja i vjetine, to znanje m o i i primijeniti, p o s t o j i viak k o j i n e e d o s p j e t i d o e l i t n i h p o l o a j a n a k o j i m a su oni koji se m l a d i m a prikazuju k a o m o d e l i , k a o u l o g e o d r a s l i h , uspjenih k r i m i n a l a c a . K a o i k o d o n i h koji se o b r a z u j u za l e g i t i m n i b i z n i s , i o n i h k o j i e u t o m b i z n i s u uspjeti, k o l o v a n j e ne o d r e u j e tko e uspjeti a tko e p a s t i u v e l i k o j u t a k m i c i b i z n i s a ili k o n v e n c i o n a l n o j s t r u k t u r i zaposlenja u o p e . Distinkcija izmeu struktura uenja i s t r u k t u r a ansi p r e u z e t a j e o d S u t h e r l a n d a . P a i a k o o n n i j e g o v o r i o o d i f e r e n c i j a l i m a u a n s a m a , p o v e z a o je k r i m i n a l n o ponaanje s diferencijalnom asocijacijom koja favorizira i o m o g u u j e stjecanje k r i m i n a l n i h v r e d n o t a i kvalifikacija, k a o i s uvjetima koji o s n a u j u , o h r a b r u j u s u d j e l o v a n j e u 37

36

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

k r i m i n a l n o j d j e l a t n o s t i . C l o w a r d eli n a s t a v i t i r a s p r a v u n a mjestu na k o j e m je S u t h e r l a n d stao, pitajui se: 1. postoje li drutveno strukturirane razlike u pristupu ilegitimnim strukturama uenja i 2. postoje li diferencijali koji o g r a niavaju realizaciju ilegitimnih u l o g a . To je i g l a v n a z n a ajka Clowardova pristupa, jer a k o t a k v i diferencijali p o s t o j e ( a p r e t p o s t a v k a j e d a p o s t o j e ) , o n d a t r e b a istrai vati posljedice koje takvi diferencijali ostavljaju na p o n a anju ljudi u razliitim dijelovima drutvene strukture. (Shaw i M c K a y implicirali su dostupnost ilegitimnih sred stava u svom k o n c e p t u e k o l o g i j e d e v i j a n t n o g p o n a a n j a u urbanoj sredini, p o s e b n o u nalazima koji g o v o r e k a k o pojedine zone zadravaju kriminalne karakteristike unato d e m o g r a f s k i m p r o m j e n a m a u tim z o n a m a o t u d a teorija k u l t u r n e t r a n s m i s i j e k r i m i n a l n i h v r i j e d n o s t i , jo j e d n a o d k a s n o i k a k i h teza k o j a je u s v o j e n a u t e o r i j a m a o d e l i n kventnoj subkulturi, o n a koja p o s e b n u vanost pripisuje i n t e g r a c i j i razliitih d o b n i h g r u p a d e l i n k v e n a t a . ) P r e n o e nje vrijednosti, znanja i vjetina, stabilna asocijacija s d r u g i m a , t o s u k l j u e v i z a rjeenje p r o b l e m a p r i s t u p a k r i m i nalnim u l o g a m a , stvoreni u djelima S h a w a , M c K a y a , Sut h e r l a n d a . P o C l o w a r d o v u m i l j e n j u , o n i nisu z a p o e l i s k o n c e p t o m razliite d o s t u p n o s t i i l e g i t i m n i h s r e d s t a v a jer s u bili p o d d o j m o m v l a s t i t o g p o j m a d e z o r g a n i z a c i j e , k o j i s e protivi detaljno o p i s a n o j organizaciji ivota u s l u m u (rad o d istih a u t o r a ) . C i k a k i a u t o r i s u t a k v a p o d r u j a zvali d e z o r g a n i z i r a n i m a s a m o z b o g t o g a to s u u n j i m a p r e v l a d a vale k r i m i n a l n e vrijednosti, a ne k o n v e n c i o n a l n e . Suther l a n d j e i s t v o r i o p o j a m d i f e r e n c i j a l n e g r u p n e a s o c i j a c i j e jer je p o j a m dezorganizacije postao neupotrebljiv. Sutherland se u s r e d o t o i o na sredine (okoline, strukture) u e n j a , k a k o n a s t a j u i k a k o s e o d r a v a j u , nije s e p i t a o k a k o t a k v i p r i stupi ilegitimnim p u t e v i m a d o l a e n j a do cilja variraju u d i j e l o v i m a drutvene strukture. W h y t e je t a k o e r pisao o 38

organizaciji sluma odbacujui ideju dezorganizacije. S obzi r o m na teoriju razliite d o s t u p n o s t i ilegitimnih sredstava, C l o w a r d i O h l i n obogatili su teoriju a n o m i j e za novu di menziju. Konformizam, inovacija, ritualizam, povlaenje i p o b u n a , pet M e r t o n o v i h klasinih tipova p r i l a g o d b e p o n a anja i u l o g a , s a d a se p r o m a t r a j u i s o b z i r o m na n o v e d i - . ferencijale dostupnosti. Tako, primjerice povlaenje, o p i sano kao neuspjeh na legitimnom putu i inhibiranost za nelegitimna sredstva m o e oznaavati i o n e koji n e m a j u i n h i b i c i j a a l i i m n e l e g i t i m n a s r e d s t v a nisu d o s t u p n a , ili s u doivjeli neuspjeh u ilegalnoj karijeri. C l o w a r d i O h l i n s m a t r a j u d a sve d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e n a s t a j u z b o g o g r a n i e n o g pristupa legitimnim sredstvima postizanja cilja, ali do varijacija dolazi zbog nejednakog pristupa ilegitimnim sredstvima. Tako e u z a j e d n i c a m a koje karakterizira poli tiki z a t i e n o r g a n i z i r a n i k r i m i n a l , u k o j i m a p o s t o j i p o t p u n pristup ilegitimnim sredstvima, dominirati kriminalni tip d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e . U z a j e d n i c a m a nie k l a s e , u k o j i m a nisu toliko d o s t u p n a ilegitimna sredstva, pojavljivat e se d v a d r u g a t i p a d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e - k o n f l i k t n i t i p i tip povlaenja. U konfliktnom tipu delinkventne subkulture p o m i e se statusni c i l j ; s n e d o s t i n o g n o v c a i k a r i j e r e u k o n v e n c i o n a l n o m k a o i u n e k o n v e n c i o n a l n o m svijetu, statu sni cilj p r e m j e t a s e n a u l o g u u l i n i h r a t n i k a . P r o b l e m re putacije postaje kljuan za objanjenje neijeg statusa m e u b o r b e n i m g o n g o v i m a (kvadrama). O n i koji p r i p a d a j u subkulturi povlaenja takoer nemaju pristup i l e g i t i m n i m s r e d s t v i m a , a uz to su i i n h i b i r a n i za t u n j a v u , pa t r a e svoj status u g r u p a m a k o d k o j i h j e u n u t a r n j e i s k u s t v o d o m i n a n tna vrijednost. Iz d a n a n j e perspektive m o g u e je uputiti niz p r i g o v o r a t a k v o m o d r e i v a n j u s u b k u l t u r n i h t i p o v a , n o p e d e s e t i h i p o e t k o m e z d e s e t i h , bez o b z i r a n a k r i t i k e p r i m j e d b e koje su se i o n d a upuivale tim a u t o r i m a , k o n cepti C o h e n a , Shorta, C l o w a r d a i O h l i n a , o konfliktnoj, 3Q

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

kriminalnoj i subkulturi p o v l a e n j a , prihvaeni su od ireg k r u g a a u t o r a k o j i su se t a d a u k l j u i l i u r a s p r a v u o d e l i n kventnoj subkulturi.

2

z b o g prirode a m e r i k o g drutva i potrebe da se n o v o u s p o stavljeni p o j a m p r o t e g n e i primijeni na c j e l o k u p n o drutvo u k o j e m s u o i t o p o s t o j a l e r a z l i k e i z m e u s u b d r u t a v a ili n a p r o s t o kultura (talijanska, irska, poljska, idovska zaje d n i c a , a f r o a m e r i k e z a j e d n i c e , s o c i j a l n i svijet nie k l a s e ) , s jedne strane, i p r o b l e m a adolescencije i delinkvencije, m l a denakih g r u p a i njihove (sub)kulture, s d r u g e strane. T a k o p o s t a j e j a s n o d a o n o to Y i n g e r z o v e k o n t r a k u l t u r o m , Cohen naziva delinkventnom subkulturom, a da Miller opet o d b a c u j e p o j a m delinkventne subkulture zalaui se z a p r o m a t r a n j e p r o b l e m a u kulturi n i e k l a s e . I p a k , p o j a m subkulture bio je najprihvaeniji u sociologiji devija c i j e , u k r i m i n o l o g i j i je u j e d n o m r a z d o b l j u d e l i n k v e n t n a subkultura postala klasinim p o j m o m , a koncepti C o h e n a , Shorta, C l o w a r d a i O h l i n a n a c r t o m brojnih istraivanja. U sreditu pozornosti tih g o d i n a bila je g r u p a a d o l e s c e n a t a ( g a n g , kvadra, klapa) i p o n a a n j e koje je esto bilo krim i n a l i z i r a n o ; s m a t r a l o se, n a o s n o v i s t v a r n i h p o d a t a k a , k a k o g r u p n o krenje z a k o n a ini veinu m l a d e n a k i h kaz nenih d j e l a , pa je teorija o delinkventnoj subkulturi stigla na p l o d n o tlo u kriminologiji koja se posvetila istraivanjima m a l o l j e t n i k i h b a n d i . T i s u e s t r a n i c a i s p i s a n e su u elji za to p r e c i z n i j i m o p i s o m k v a d r i i b a n d i , a s p o j s o c i o l o g i je i j a v n o g m n i j e n j a d o n i o je p o p u l a r n e p r e d o d b e o vrsto strukturiranim, strogo hijerarhijski organiziranim g r u p a m a s jasnim vodstvom, zajednikim novcem i kriminalnom ori jentacijom, lako grupni karakter delinkvencije mladih nije sporan, o t o m e kako te grupe izgledaju prueno je m n o t v o , e s t o m e u s o b n o s u p r o t s t a v l j e n i h s l i k a . Lewis Y a b l o n sky ( 1 9 6 2 . ) s u p r o t s t a v i o je s v o j e n a l a z e s l i k a m a o v r s t o i hijerarhijski strukturiranim g r u p a m a ; njegov je nasilniki g a n g gotovo grupa u kojoj n e m a vrstog o d r e e n j a u l o g a , prisutna je nestalnost, fluktuacija lanstva, m i n i malni konsenzus normi, p o r e m e e n o vodstvo, ograniene

D a v i d D o w n e s ( 1 9 6 6 . ) , najzasluniji za prenoenje r a s p r a v e u V. B r i t a n i j u i d a l j n j i r a z v o j s u b k u l t u r n e t e o r i j e , p r i g o v a r a C o h e n u to nije subkulturu p o d i j e l i o n a : a) o n u k o j a s e f o r m i r a izvan k o n t e k s t a d o m i n a n t n e k u l t u r e , p o p u t kultura imigrantskih grupa koje postaju subkulturom u k o n t e k s t u d o m a e k u l t u r e ili r e g i o n a l n i h k u l t u r a k o j e p r e t h o d e , m i j e a j u s e i n a razliite n a i n e o d g o v a r a j u n a p r i tiske u o k v i r u j u e d o m i n a n t n e k u l t u r e , i b ) o n e s u b k u l t u r e koje nastaju unutar konteksta d o m i n a n t n e kulture i dijele se na dvije k a t e g o r i j e ; 1) o n e koje nastaju u p o z i t i v n o m o d g o v o r u na z a h t j e v e s o c i j a l n i h i k u l t u r n i h s t r u k t u r a , a to su profesije, d o b n e g r u p e , razne subkulture zaposlenja i si. 2 ) o n e k o j e n a s t a j u u n e g a t i v n o m o d g o v o r u n a z a h t j e v e socijalnih i kulturnih struktura; to su delinkventne s u b k u l t u r e , r e l i g i j s k o - m e s i j a n i s t i k e , revivalistike s u b k u l t u r e i p o l i tiko ekstremne subkulture. Milton Yinger (1960.) predlo io je da se o nizu s u b k u l t u r a g o v o r i k a o o k u l t u r a m a u n u t a r kulture, razlikujui n o r m a t i v n e sustave subdrutava od normi koje se pojavljuju u konfliktnim situacijama. Za konfliktne situacije Y i n g e r se sluio p o j m o m k o n t r a k u l t u r e , opisujui stvaranje kontravrijednosti, pa iako nije n e g i r a o d a p o s t o j e konflikti s u b k u l t u r a s a i r o m k u l t u r o m , n a g l a a v a o je konflikt k a o sredinji za kontrakulturu. Z b o g t o g a , po Y i n g e r u , u analizi subkulture nije p r e s u d n o opisati njen o d n o s sa irom k u l t u r o m , d o k u pristupu kontrakulturi to jest k l j u n o , z b o g r a z u m i j e v a n j a k o n t r a k u l t u r n i h n o r m i . D o o v a k v e razlike u u p o t r e b i p o j m o v a d o l a z i l o j e p o n a j p r i j e

O v d j e se koncepti C o h e n a i Shorta, neznatno razliiti (poluprofesionalni l o p o v nasuprot k r i m i n a l n o j subkulturi) o d C l o v v a r d - O h l i n o v o g pristupa, uzimaju z a j e d n o , k a o koncept nastajanja tri o s n o v n a tipa subkulture. 4 0

41

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

definicije oekivanja lanstva, ograniena kohezija. N o , i dalje postoji m o g u n o s t da se near g r o u p Y a b l o n s k o g p r o g l a s i s a m o n e s t r u k t u r i r a n i m g a n g o m , k a o to j e t o uinio Downes (1966.). David Mafza (1964.) prigovorio je teorijama delin kventne subkulture da zanemaruju individualnu slobodnu v o l j u , z b o g t o g a to o b i n o n a g l a a v a j u d e t e r m i n i r a n o s t k u l t u r o m (to j e n a s l i j e e d i f e r e n c i j a l n e a s o c i j a c i j e i k u l t u r n e t r a n s m i s i j e ) ili s t r u k t u r o m (to j e z a s l u g a t e o r i j e a n o mije i analiza strukturnih b l o k a d a socijalne mobilnosti). Matza je negirao postojanje posebnih (kriminalnih) vred nota kod delinkvenata. N a z n a i o je p o d z e m n e vrijednosti k o j e su p r i s u t n e u c i j e l o m d r u t v u ( p o s e b n o u l i t e r a t u r i , filmovima, umjetnosti uope, medijima), pokazujui da strast z a a v a n t u r o m , r i z i k o m i u z b u e n j e m lei p u n o d u b l j e u drutvu od povrne podjele na k o n v e n c i o n a l n o i n e k o n v e n c i o n a l n o , s p a j a j u i m l a d o g d e l i n k v e n t a i b o g a t o g biz n i s m e n a . D e l i n k v e n t i e s t o ive p o d u t j e c a j e m o b a s v i j e t a , k o n f o r m i z m a i n o n k o n f o r m i z m a , ali nisu p o t p u n o o d r e e n i ni jednim od njih. Tehnike neutralizacije su verbalne i racionalizirajue strategije koje su delinkventi izabrali da bi pomirili ta d v a svijeta, o d n o s n o da bi m o g l i balansirati dalje. Tehnike neutralizacije kojima se delinkventi brane o d s o c i j a l n e k o n t r o l e o p i s a l i s u M a t z a i Sykes ( 1 9 6 1 . ) . Pet klasinih t e h n i k a i v e r b a l n i h s t r a t e g i j a s u : 1. negiranje o d g o v o r n o s t i ; koncept koji se o sebi n u d i jest o n a j o b i l i j a r s k o j k u g l i - n i s a m ja to m i s l i o . . . 2 . n e g i r a n j e o z l j e d e ili s t v a r n e tete, g d j e k r a a a u t o m o b i l a postaje p o s u d b a a kraa neije imovine vjerojatno koristi v l a s n i k u z b o g o s i g u r a n j a . . . 3 . n e g i r a n j e rtve - p o k u a j d a s e rtva p r i k a e k a o l e g i t i m n i cilj n a p a d a , b i l o d a j e rije o d u a n u u k o j e m u p r o d a v a i k r a d u , p a s e p o k r a l o k r a d l j i v c e , ili s u n a p a d nuti h o m o s e k s u a l c i s a m i t o traili i t d .
4?

4 . o p t u i v a n j e o p t u i t e l j a - svi z n a j u d a j e p o l i c i j a k o r u m p i r a n a , vlast j e n a s i l n i j a o d n a s , p r o f e s o r i s u nepravedni (pristrani)... 5 . p o z i v n a viu l o j a l n o s t , n i s a m t o u i n i o z b o g s e b e , djelo je uinjeno zbog p o m o i prijatelju, obitelji, kvadri, z b o g svetih ili p o l i t i k i h u z r o k a , p o z i v a n j e n a viu l o j a l n o s t o p r a v d a v a nie p o i n j e n o d j e l o . D a v i d M a t z a u k l j u i o se u r a s p r a v u o d e l i n k v e n c i j i i devijaciji snovan u vrijeme kada je t e z a o delinkventnoj subkulturi blii je dominirala asopisima i k n j i g a m a , no njegov pristup, za u tradiciji f e n o m e n o l o g i j s k e sociologije, interakcionizmu i sljedeoj etapi promiljanja, istraivanja subkulturnih fenomena nego tadanjim (kasnoikakim i mertonovskim) z a s a d a m a teorije o subkulturi. Od poetka upotrebe pojma subkultura, kakav nas z a n i m a (a i ranije, kroz r a d o v e ikake kole), s u s r e e m o s e s d i m e n z i j o m u r b a n o g a ; g r a d o v i ( C o h e n b i r e k a o vei ameriki gradovi) i urbanitet tvore g o t o v o nuan, konsti tutivni e l e m e n t u nastajanju subkulture m l a d i h . S u b k u l tura nastaje u urbanoj sredini, a neformalne g r u p e m l a d i h s u g l a ulice, uz esto bitno razlikovanje n o r m i i v r i jednosti kvadre od o n i h ireg i k o n v e n c i o n a l n o g d r u tva, p o s t a j u p a r a d i g m a t s k i p r i m j e r i s a d r a j n o v o n a s t a l o g a p o j m a . M e u t i m , ve u p o e t n o j u p o t r e b i p o j m a s u b k u l t u r a (i to p r i m i j e n j e n o g a na o m l a d i n s k e g r u p e , bez ireg z n a e n j a koje se tie a m e r i k e etnike i k o n f e s i o n a l n e imigracijske arolikosti) prisutna je dvostrukost, r a s p o d i j e Ijenost z n a e n j a k o j a se k o d b r o j n i h a u t o r a ne n a g l a a v a e k s p l i c i t n o . Rije je o d v j e m a d i m e n z i j a m a ; u j e d n o j , s u b kultura oznaava o d r e e n u drutvenu g r u p u , adolescentski (delinkventni) gang, gdje je konkretni, subkultura No,

z a p r a v o kultura o d r e e n e (delinkventne) kvadre.

p r i s u t a n je i o p i s u k o j e m r e a l n i m l a d i i o d r a s t a j u , n a p u t a j u s u b k u l t u r u , ali s u b k u l t u r a o s t a j e p o d u v j e t o m d a
43

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

slui p o t r e b a m a i i n t e r e s i m a g e n e r a c i j e k o j a d o l a z i . T o z n a i d a p o j a m s u b k u l t u r e i s t o v r e m e n o o z n a a v a i sustav vrijednosti ( n o r m i , vjerovanja, stilova, n a i n a ivota) i k o n kretnog aktera (grupu) koji te vrijednosti, norme tu ( s u b ) k u l t u r u - ivi. Ta se dvostrukost o d r a l a od p e d e s e t i h

a n adolescentski g a n g , subkulturni akter, prestane p o stojati. K a k o s a d a m o e sustav vrijednosti ostati u zraku i ekati neki novi narataj da postane njegov nositelj, na koji nain postoji subkultura m l a d i h u n e k o m susjedstvu a k o se cijela g e n e r a c i j a i akteri na koje se taj p o j a m o d nosio r a s p a l a i u svojoj postadolescentskoj fazi predstavlja s a m o niz i n d i v i d u a u d r u t v u o d r a s l i h , s m o d a n e t o s p e cifinijim u s p o m e n a m a i sjeanjima? Za C o h e n a i d r u g e a u t o r e teze o d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i rije je o o b r a s c i m a p o n a a n j a k o j i s u p o s t a l i t r a d i c i o n a l n i , k o j i s u s e ustalili u s u s j e d s t v i m a veih a m e r i k i h g r a d o v a . U s p r k o s i n z i s t i r a nju na drutvenoj strukturi, na stalnoj socijalnoj osnovi za nastajanje subkultura kao svojevrsne reakcije na struktu ralne blokade mobilnosti, time se ne moe objasniti onaj p o s e b n i , s i m b o l i k i svijet k o j i r a z l i k u j e s u b k u l t u r e , i t o n e s a m o unutar procesa diferencijacije na konfliktne, krimi n a l n e i s u b k u l t u r e p o v l a e n j a (to t a k o e r ovisi v e i n o m o vanjskim i m b e n i c i m a ) , n e g o se ne m o g u d o b r o uoiti s p e c i f i n o s t i i n o r m a t i v n a d i n a m i k a u g r u p a m a istovrsne subkulture. M o e m o razumjeti sociologe koji su pedesetih g o d i n a , n a k o n to j e p o j a m s u b k u l t u r e v e b i o d j e l o m i n o u u p o t r e b i , o z n a a v a j u i i r o k o z a s n o v a n u a m e r i k u raz nolikost veih i manjih drutvenih (rasnih, etnikih, konfe s i o n a l n i h itd.) g r u p a , p o s e g n u l i z a t i m p o j m o m i uvrstili ga zbog oigledne posebnosti, izdvojenosti ponaanja mnogobrojnih neformalnih grupa mladih, socijalno i spacijalno segregiranih z a j e d n o s roditeljima. Neto, to se k a o skup n o r m i , vrijednosti, stavova, navika i ponaanja ustalilo, d o d a t n o je osnaeno injenicom kriminaliziranja, d e v i j a c i j e , p a s e n e t r e b a u d i t i to s u d o b n a , s p o l n a i klasna specifinost d o b r o g dijela aktera, na osnovi g r u p n e t r a d i c i j e m a l o d o b n i k e d e l i n k v e n c i j e i n a i n a i v o t a na u g l u ulice nazvani d e l i n k v e n t n o m s u b k u l t u r o m . Razdvo j e n o s t z n a e n j a p o j m a n a sustav v r i j e d n o s t i s j e d n e i n a

d o d a n a s , kroz r a z l i i t e k o l e , a l i s a s l i n i m n e n a g l a a v a n j e m s a m e d v o s t r u k o s t i , p a p o n e k a d o n o to s e o d n o s i n a sustav v r i j e d n o s t i i n o r m i i i m e n u j e n e k o m s u b k u l t u r o m p o s t a n e t e o r i j s k i e n t i t e t razliit o d d r u t v e n e ( s u b k u l t u r n e ) grupe analizirane u konkretnom prostoru i vremenu. A k o z a m i s l i m o g r u p u d j e a k a s u g l a , n j i h o v g r u p n i identitet (esto o k r u n j e n p o s e b n i m i m e n o m ) , e v e n t u a l n e f a z e r a z v o j a , v e e ili m a n j e s u k o b e s p o l i c i j o m , m o d e l s k i u t j e c a j (bilo k o j e g smjera) na d r u g e m l a d e u susjedstvu, njihove sukobe s d r u g i m slinim g r u p a m a , njihov sleng, vrednote, ukuse i cjelokupnu subkulturu, dakle a k o zamislimo neku subkulturnu g r u p u d j e a k a opisanu u sociolokoj literaturi, m o e m o zamisliti i proces odrastanja kojLrezultira p o v l a e n j e m s u g l a ulice. Z n a i li to i n e s t a n a k j e d n e s u b k u l ture? Sudei po tezama a u t o r a delinkventne subkulture, o n a s e m o e o d r a t i a k o slui p o t r e b a m a s l j e d e e g e n e racije, nasljednika. M e u t i m , o d l a z a k jedne g r u p e s uli n e scene n e m o r a n u n o biti p r a e n p o p u n j a v a n j e m t o g m j e s t a n o v i m k l i n c i m a , niti e v e n t u a l n a s l j e d e a g e n e r a c i j a m o r a i z r a a v a t i s l i n e s t a v o v e i d i j e l i t i isti k u l t u r n i o b r a z a c . I p a k , u t e k s t o v i m a iz p e d e s e t i h p o d r a z u m i j e v a se nastajanje m n o g i h slinih subkultura, z b o g slinih uvjeta ivota u drutvenoj strukturi, z b o g vrstog strukturalnog u t j e c a j a i k o n i c a k o j e n a s t a j u u p r o c e s u m o b i l n o s t i inspiri r a n o m kulturnim ciljevima. N o , s obzirom na m n o g o b r o j ne o p i s a n e i istraivane kvadre i b a n d e , m o e m o zamisliti i p r o c e s u k l a p a n j a u d r u t v o o d r a s l i h , u k o j e m n e t k o zavri u zatvoru, netko osnuje obitelj, nova generacija ne popuni p r o s t o r a u t o m a t s k i , i N o r t o n s , C h e r u b s ili b i l o k o j i sli-

4 4

45

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

s a m u d r u t v e n u g r u p u s d r u g e s t r a n e , stvorit e jo vie p r o b l e m a kasnije, k a d a razliita medijska posredovanja ( p a i k o n s t r u k c i j e ) stila i i d e n t i t e t a b u d u p r i s u t n i j a u j a v n o sti, a d e v i j a n t n i m o d e l o d s t u p a n j a v r i j e d n o s t i i n o r m i o d o n i h d o m i n a n t n e k u l t u r e r a z n o v r s n i j i i p o m a k n u t o d sfere n e p o s r e d n e kriminalizacije i etikete delinkventnosti. Ipak, u prvim definiranjima subkulture osjea se naglasak na g r u p u , na procijep strukture i kulture g d j e se kolektivno mijenja referentni okvir i raste vanost r e f e r e n t n e g r u p e , a n a s t a j a n j e s u b k u l t u r n e s o l u c i j e tee s e v e z u j e u z i n d i v i d u a l n i , s v j e s n i , i z b o r p o j e d i n c a . K a d a s vie s t r o g o s t i p r i s t u p i m o g r u p a m a koje predstavljaju subkulturu u g l a v n i m r a d o v i m a iz toga v r e m e n a , m o e m o se pitati o razliitostima m e u n j i m a , o prolaznosti neijeg a n g a m a n a koji je d o b n o o d r e e n i u vezi s t i m n e d o s t a t k o m j a m s t v a z a o p s t a n a k i b u d u e k a rakteristike sustava vrijednosti n a z v a n o g s u b k u l t u r o m , m o g l i b i s m o iz i s t r a i v a n j a izvui d i j e l o v e u k o j i m a se v i d i da k o n f l i k t n i , k r i m i n a l n i ili n a r k o f i l s k i k a r a k t e r s u b k u l t u r e nisu n i p e d e s e t i h bili t a k o r a z d v o j e n i k a k o s e u t e o r i j s k i m r a d o v i m a s u g e r i r a l o . N o i n j e n i c a j e d a a u t o r i t a d a nisu smislili bolji p o j a m i da se on ak zadrao, unato uslonjavanju i sve v e o j r a z n o l i k o s t i p o j a v a i s u d i o n i k a n a k o j e s e p r i m j e n j u j e . M n o g i s u a u t o r i bili svjesni p o t e k o a s v i e z n a n o u p o j m a , p a s u g a i d a l j e koristili, n a v o d e i , p o p u t J o h n a Bushnella, da bi m o d a bilo bolje da ga sociolozi nisu ni k a d n i poeli koristiti. (Bushnell, 1 9 9 0 . ) N a p r i m j e r u u r b a ne e t n o l o g i j e ikake kole vidi se nastanak s o c i o l o g i j e subkulture ak i kada se sam p o j a m subkulture ne koristi. B i t n o j e istraivanje s a m o g f e n o m e n a , bez o b z i r a n a r a z l i ite p o j m o v e k o j e a u t o r i koriste, jer rije je o r a z u m i j e v a n j u vie ili m a n j e z a s e b n o g s v i j e t a , v r i j e d n o s t i , n a i n a i v o t a , ( s u b ) k u l t u r e h o b o l u t a l i c a , jazz g l a z b e n i k a ili d j e a k a s u g l a ulice. D a v i d D o w n e s , koji je i s a m p r i d o n i o irenju t e o r i j e o s u b k u l t u r i iz S A D - a u V. B r i t a n i j u , p i s a o je k a k o

se subkultura u j e d n o m r a z d o b l j u o i g l e d n o koristila k a o ad h o c koncept svaki put k a d a je t r e b a l o naglasiti nor mativne aspekte bilo kojeg ponaanja koje odstupa od o p e g s t a n d a r d a . ( D o w n e s , 1 9 6 6 . , str. 9.) Z b o g t o g a s o c i o logiju subkulture m l a d i h ne treba striktno svoditi na o n e r a d o v e koji koriste s a m p o j a m subkulture, n e g o p r e p o z n a vati u r b a n e , a d o l e s c e n t s k e i d o n e k l e z a s e b n e svjetove, o k v i r e ( s u b ) k u l t u r n o g s a d r a j a k a o n a i n a (stila) i v o t a i izborenog identiteta.

46

47

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

3. Interakcionizam, teorija etiketiranja i skeptika revolucija u sociologiji devijacije

je Charles H o r t o n C o o l e y , koji t a k o e r utjee na suvre m e n i i n t e r a k c i o n i z a m i p r i d o n o s i k o n c e p t u o s o b e , pri e m u s e ja u z r c a l u i s k a z u j e k a o s p o s o b n o s t d a s a m i sebe v i d i m o o n a k o kako v i d i m o bilo koju d r u g u socijalnu stvar.

I n t e r a k c i o n i z a m u sociologiji i s o c i j a l n o j p s i h o l o g i j i o b i n o s e vezuje u z t e m e l j e k o j e j e t o m p r i s t u p u p o s t a v i o G e o r g e Herbert M e a d , iako je p o j a m simboliki interakcionizam skovao njegov uenik Herbert Blumer. Sveuilite u C h i c a gu p o n o v o n a m se namee kao rodno mjesto teorija i pri stupa neizmjerno vanih za sociologiju subkulture m l a d i h . Filozofija p r a g m a t i z m a , k a o i radikalni b i h e v i o r i z a m , utjeu na M e a d o v u teoriju i na kasnije interpretacije, pri e m u je za u t j e r a j p r a g m a t i z m a v a n o i z d v o j i t i : 1 . u s r e d o toen je na i n t e r a k c i j u a k t e r a i s v i j e t a , 2. r a z u m i j e v a n j e i a k t e r a i svijeta k a o d i n a m i k i h p r o c e s a a ne s t a t i k i h struk tura i 3. pripisivanje velikog znaenja s p o s o b n o s t i m a ak t e r a d a i n t e r p r e t i r a j u s o c i j a l n i svijet. (Ritzer, 1997.) lako polazi od biheviorizma, M e a d proiruje analizu ponaanja n a d u h o v n e p r o c e s e , s m a t r a j u i svijest a k t e r a n e z a o b i l a z n o m i n j e n i c o m u p r o c e s i m a p o n a a n j a , p a j e svoj b i h e viorizam (Mind, zvao socijalnim, U svom Society) Mead za se razliku od radikalnog od animalne (Watsonovog). Self and kljunom, predavakom djelu odmie

Herbert Blumer je zasnovao simboliki interakcioni z a m na M e a d o v u naslijeu, ali je kritiku redukcionizma ( p o p u t M e a d o v e kritike r e d u k c i o n i z m a W a t s o n o v a b i h e v i o r i z m a ) p r o i r i o na sve p s i h o l o g i j s k e i s o c i o l o g i j s k e t e o r i j e i koncepte koji individualno determiniraju kategorijama strukture i kulture. B l u m e r o v o inzistiranje na vanosti zna e n j a stvari z a d j e l a t n a l j u d s k a b i a n e d o p u t a o b j a n j e n j e ponaanja vanjskim silama ili kategorijama makros o c i o l o g i j e , n e g o s e vrsto u k o t v l j u j e u d r u t v e n o j k o n s t r u k ciji s t v a r n o s t i . A k o p r o m o t r i m o s e d a m o s n o v n i h p r i n c i p a simbolikog interakcionizma koje kao zajednike kljunim a u t o r i m a n e k o l i k o p u t a n a g l a a v a Ritzer, u o i t e m o i i n s p i r a t i v a n o k v i r z a p r o u a v a n j e s u b k u l t u r e m l a d i h , jer j e djelatnost s u b k u l t u r n o g aktera ve n a g l a e n a u k o n c e p t i ma Mertonovih uenika, dok je ovdje djelatni naboj defi niranja i redefiniranja osloboen strukturalnog nametanja p r o b l e m a k o j e m je subkultura solucija: 1 . Ljudska b i a , z a razliku o d niih i v o t i n j a , r a s p o l a u sposobnou razmiljanja. 2. Sposobnost razmiljanja oblikovana je procesom socijalne interakcije. 3. U s o c i j a l n o j i n t e r a k c i j i ljudi u e o z n a e n j i m a i s i m b o l i m a koji im o m o g u a v a j u koritenje specifine ljudske sposobnosti razmiljanja. 4. Znaenja i simboli o m o g u u j u ljudima ostvarivanje akcije i interakcije. 5. Ljudi m o g i izmijeniti ili m o d i f i c i r a t i z n a e n j a i s i m b o le k o j e k o r i s t e u a k c i j i i i n t e r a k c i j i , na o s n o v i s v o j e i n t e r pretacije situacije.

psihologije kao temelja radikalnog biheviorizma, zasniva j u i n a l j u d s k o j s p o s o b n o s t i r a z m i l j a n j a niz r a z l i k o v a n j a k o j a s e t i u svijesti, o s o b e i d r u t v a . Svijest j e s h v a e n a k a o socijalni proces, a u l o g a s i m b o l a i jezika p r e s u d n a u nastajanju unutarnje i vanjske komunikacije aktera, kao i procesa socijalizacije u o p e . U M e a d o v u radu nalaze se temelji (poput p o j m a uloge i mogunosti igranja u l o g a , k o n c e p t a o s o b e k a o o d n o s a ja i m e n e itd.) m n o g i h k a s n i j i h i n t e r a k c i o n i s t i k i h p r i s t u p a k o j e s u razvili B l u m e r , G o f f m a n i drugi. Ideju o p r o m a t r a n j u s a m o g a sebe razvio

49

Benjamin Perasovi URBANA PLEMENA

6 . L j u d i m o g u izvesti t e m o d i f i k a c i j e i p r o m j e n e z b o g m o g u n o s t i i n t e r a k c i j e s a m i h s a s o b o m i s d r u g i m a , to i m o m o g u u j e ispitivanje potencijalnih tokova akcije, procjenji vanje prednosti i manjkavosti, te o d a b i r najpovoljnije akcije. 7. Prepletanje m e u o v i s n i h o b r a z a c a akcije i interak cije stvara g r u p e i drutva. S o b z i r o m na M e a d o v o naslijee, pojavile su se dvije suprotne metodologijske paradigme, ona Blumerova, koja tei s i m p a t i k o j i n t r o s p e k c i j i i o b n a v l j a k v a l i t a t i v n e m e t o de ikake kole, i o n a Kuhnova, koja smatra da se u M e a d o v u n a s l i j e u m o e u t e m e l j i t i i t v r a , e m p i r i j s k a , siste m a t s k a m e t o d o l o g i j a k o j a tei g e n e r a l i z a c i j i i z a k o n i t o s t i m a k a o jedinstvenim karakteristikama svake znanosti.

blie a k t e r u , subjektu istraivanja, i s t o v r e m e n o o k r e u i fokus dotadanje analize devijantnog ponaanja s devijan a t a na sustav i institucije s o c i j a l n e k o n t r o l e . Za razliku od a u t o r a koji su na osnovi kasnoikake k r i m i n o l o g i j e i M e r t o n o v e t e o r i j e a n o m i j e stvorili tezu o delinkventnoj subkulturi, razraujui detaljno p o j a m i tipo v e s u b k u l t u r e , i n t e r a k c i o n i s t i k i u s m j e r e n i a u t o r i n i s u inzistirali n a p o j m u s u b k u l t u r e , a k s u g a o d b a c i v a l i , ili koristili p a r a l e l n o s p o j m o m k u l t u r e ( o d r e e n o g a k t e r a ) . Bez o b zira n a ( n e ) k o r i t e n j e p o j m a s u b k u l t u r e , i n t e r a k c i o n i s t i s u istraivali s l i n e f e n o m e n e , k o j i s e o d r a z d o b l j a p r v e g e n e r a c i j e i k a k e k o l e n a l a z e u k n j i g a m a (i u s t v a r n o s t i ) p o d razliitim i m e n i m a : u r b a n i h lutalica ( H o b o i drugi), vrnjakih g r u p a , b a n d i , ovisniku, prostitucije, k r i m i n a l n o g svijeta, psihijatrijskih u s t a n o v a , z a t v o r a , m o r a l n i h r e g i j a , jazz g l a z b e n i k a , p u a a m a r i h u a n e , r a z n o v r s n i h n e k o n v e n c i o n a l n i h i d e v i j a n t n i h a k t e r a . U p r a v o je i n t e r a k c i o n i s t i k i pristup devijaciji r a d i k a l n o izmijenio perspektivu- s o c i o l o g i j e d e v i j a c i j e , stvorivi s v o j e v r s n u s k e p t i k u r e v o l u c i j u . K a o to n a o p o j r a z i n i d r u t v a i s o c i j a l n e t e o r i j e i n t e r a k c i o n i z a m eli p r o m a t r a t i s u b j e k t , p r o c e s d e f i n i r a n j a s i t u a cije i konstruiranja stvarnosti, t a k o u p o d r u j u devijacije interakcionisti vide prvenstveno socijalni proces u kojem a k t e r i d e f i n i r a j u i r e d e f i n i r a j u s i t u a c i j e i u k o j e m na k o n a a n rezultat devijantnosti s n a n o utjeu institucije soci jalne kontrole. Kljuni p o j m o v i interakcionistikog pristupa d e v i j a c i j i bili s u : p r i m a r n a i s e k u n d a r n a d e v i j a c i j a , g l a v n i i p o m o n i status, s e k v e n c i j a l n i m o d e l , d e v i j a n t n o k a r i j e r a , etiketiranje, sligma, m o r a l n o poduzetnitvo, societalna reak

O v d j e n i j e t o l i k o v a n o p r i k a z a t i sve a s p e k t e r a z v o j a interakcionizma i otvoriti raspravu o sociolokim p a r a d i g m a m a , koliko je znaajno uoiti da se f e n o m e n u subkul ture pristupilo iz nove perspektive. Ta je perspektiva, uva avajui d i o naslijea p r v o g narataja ikake kole, prila

c i j a i t d . F r a n k T a n n e n b a u m j e jo 1 9 3 8 . o p i s a o t a g g i n g p r o c e s , b l i z a k o n o m e to d a n a s z o v e m o e t i k e t i r a n j e m , a Edwin Lemert ( 1 9 5 1 . ) postavio je temelje interakcionistikog pristupa devijaciji. Ipak, m o r a l o je proi deset do petnaest g o d i n a , d a b i tek u e z d e s e t i m L e m e r t o v o ( i j o r a n i j e ,

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

I c m n e n b a u m o v o ) t e o r i j s k o n a s l i j e e p o s t a l o ire p r i h v a e n o i a k t u a l i z i r a n o s o c i o l o k i m r a d o v i m a . to se to d o g o d i l o u d r u t v u , to j e u t j e c a l o n a t a k o r a z l i i t u r e c e p c i j u i n t e r a k cionistikog pristupa devijaciji u pedesetim i u ezdesetim g o d i n a m a ? Stephen J . Pfohl n a t o p i t a n j e o d g o v a r a u k a z i v a n j e m na drutvene pokrete i p r o m j e n e u p o l i t i k o m i votu Amerike. (Pfohl, 1 9 8 5 . ) To je razdoblje k a d a su sna ne socijalne i politike b o r b e zapljusnute k a m p u s e i iru javnost, studenti su se poeli m a s o v n i j e ukljuivati u p o k r e t za g r a a n s k a prava, i po Pfohlovom miljenju, to je do v e l o e t i k e t u d e v i j a c i j e b l i e , u vlastiti d o m . S o c i o l o z i s u ubrzo uvidjeli da njihova djeca, studenti, prijatelji, r o a c i , a p o n e k a d i oni sami, bivaju uhapeni, pretueni, n a p a d nuti s u z a v c e m , p i j u n i r a n i , stigmatizirani, zastraivani, p o p u t o b i n i h d e v i j a n a t a . ( P f o h l , 1 9 8 5 . , str. 2 8 6 . ) B r o j n e kontradikcije u o b i a j e n o g etiketiranja postale su vidljivi j e ; k a d a j e z a p o e o rat, o n i k o j i s e nisu htjeli b o r i t i t r e t i r a n i su k a o k r i m i n a l c i , policijski u p a d i p u c a n j e u p r i p a d n i k e organizacije Crne pantere proglaen je o p r a v d a n i m i n o m , o d g o v o r n a n a p a d s m a t r a n j e u b o j s t v o m . Politiki aktivisti k o j i s u s e alili n a p r i s l u k i v a n j e t e l e f o n a p r o g l a e n i s u p a r a n o i a r i m a , e n e k o j e s u traile j e d n a k u p l a u z a j e d n a k i r a d p o s t a l e s u p s i h o l o k i misfits ( o s o b e n e p r i l a g o e n e o k o l i n i ) . D u g i niz t a k v i h p r i m j e r a u s m j e r i o j e p o zornost s o c i o l o g a , socijalnih psihologa i srodnih a u t o r a , (koji s u s t v a r a l i t e o r i j u s o c i e t a l n e r e a k c i j e ) n a o n e k o j i i m a j u m o da etiketiraju d r u g e ; fokus se sada p o m i e s etiketiran i h n a o n e k o j i e t i k e t i r a j u , d e v i j a c i j a s e p r o m a t r a u svjetlu socijalne kontrole, pogled se usmjerava na odnos izmeu o n i h koji etiketiraju i o n i h koji su etiketirani k a o d e v i j a n t n i . (Postaje j a s n o d a s u t o o d n o s i m o i , d a n e k e d r u t v e n e grupe imaju mo etiketiranja i stigmatiziranja drugih.) D i p l o m i r a v i na sveuilitu u C h i c a g u , g d j e su p o d v o d s t v o m Everetta H u g h e s a u p o z n a l i k v a l i t a t i v n e i s t r a i v a k e

tehnike,

mnogi

su

interakcionistiki

sociolozi

devijacije

nali p o s a o n a Z a p a d n o j o b a l i , u K a l i f o r n i j i , g d j e s u s e tada otvarala nova r a d n a mjesta na fakultetima. Z b o g to ga su neki nazivali interakcioniste k o l o m Z a p a d n e o b a le, a n e k i s u i h i m e n o v a l i n e o i k a k i m a u t o r i m a . D a v i d M a t z a j e p r o b l e m a t i z i r a o d j e l o v a n j e triju k l j u n i h k o l a , triju g r u p a c i j a a u t o r a u p o d r u j u d e v i j a c i j e , a t o s u : i k a ka kola, funkcionalisti (zapravo Mertonovi uenici, autori delinkventne subkulture) i neoikaki sociolozi. M a t z i n a knjiga Becoming Deviant, naslovom i v r e m e n o m objavlji vanja, ne o d u d a r a od m n o g i h klasinih r a d o v a sociologije devijacije s kraja ezdesetih, no o n a predstavlja specifian teorijski pristup i a u t o r o v n a p o r da na p r i m j e r u e v a l u a c i j e d o t a d a n j i h r a d o v a i kola u s o c i o l o g i j i d e v i j a c i j e p r i k a e p l o d n o s t vlastite o r i j e n t a c i j e k o j u n a z i v a s o c i o l o k i m n a t u r a l i z m o m , a k o j u b i s m o d a n a s smjestili u p o d r u j e f e n o m e n o l o g i j s k o g pristupa. Doprinos ikake kole Matza visoko vrednuje, uoavajui slabosti proizale iz k o r e k c i o nalistike p a r a d i g m e k a o takve, kojoj se na poetku sto ljea ikaki autori n i k a k o nisu uspjeli otrgnuti. P r o b l e m devijacije u M a t z i n o m djelu naznaen je p o j m o v n i m p a r o vima razlika, p o p u t korekcije i potovanja, patologije i raznolikosti, te jednostavnosti i sloenosti. Potovanje f e n o m e n a b i t n o j e p o l a z i t e u i s t r a i v a n j u k o j e n e m a svoj p r e d m e t ili o b j e k t , n e g o je u M a t z i n o m d u h u u v i j e k rije o s u b j e k t u i s t r a i v a n j a . P o t o v a n j e se t e k o p o s t i e u i s t r a i vanjima potpuno nepotovanih djelatnosti, koje drutvo (veina ljudi u drutvu) ne s a m o da ne potuje n e g o i o s u uje. Osnovni je razlog, zbog kojeg je poduzeto toliko istraivanja o devijaciji, elja za asistiranjem drutvu k a k o bi se rijeilo p r o b l e m a t i n i h (devijantnih) aktivnosti. K o r e k c i j a j e u k o r i j e n u svih r j e e n j a , o n a j e c i l j . Z a t o p r i s t u p k o j i eli u k l o n i t i d e v i j a c i j u M a t z a n a z i v a k o r e k c i o n a l n i m . K o rekcionalna perspektiva o n e m o g u u j e kapacitet empatizi53

57

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

ranja a time i razumijevanja subjekta istraivanja. U takvoj p e r s p e k t i v i , u k o j o j svi n a s t o j e otkriti u z r o k e , e t i o l o g i j u , k a k o bi se devijacija u korijenu unitila, vea je m o g u n o s t da se sam f e n o m e n izgubi. Korekcionalisti objanjavaju fe n o m e n i z v a n a i s d i s t a n c e , k a o da je rije o s t u d i j i o b j e k t a , a studija objekta potpuno je s u p r o t n a studiji subjekta. U p r a v o u studiji subjekta p o t o v a n j e i e m p a t i j a b i t a n su a l a t i s t r a i v a n j a , o n i s u o s n o v n i resurs b e z k o j e g a o s t a j e g o l e m a distanca izmeu analitiara i subjekta. Jedna od m n o g i h uoljivih posljedica averzije, koju m n o g i sociolozi osjeaju p r e m a devijantnom f e n o m e n u , jest n j i h o v a n e m o g u n o s t o d v a j a n j a m o r a l n i h s t a n d a r d a od aktualne deskripcije. Da bi se poelo s p o t o v a n j e m , uvaavanjem, razumijevanjem devijantnog fenomena, p o t r e b n o j e p r i v r e m e n o ili t r a j n o s u s p e n d i r a t i k o n v e n c i o n a l n u moralnost. (Matza, 1 9 6 9 . , str. 17.) C i k a k a kola nije izbjegla korekcionalni p o g l e d , ali je naglasila subjektivnost, poloaj subjekta istraivanja, provela je detaljan opis i d o v e l a n a s blie s t v a r n o m svijetu i i v o t u . T a j u l a z a k u d e v i j a n t n i svijet n a r u i o j e p a r a d i g m u p a t o l o g i j e i a f i r m i r a o p r i s t u p u k o j e m se s u b j e k t p o t u j e i n j e g o v svijet g l e d a iz n u t r a . M a t z a je esto n a g l a a v a o da nas p o t o v a n j e i u v a a v a n j e d o v o d i u z a g r l j a j s u b j e k t u , n o taj z a g r l j a j n i j e izraz n e k o g f i l a n t r o p s k o g r a s p o l o e n j a , n e g o p u t k o j i s o c i o l o g a vodi ka subjektovoj definiciji situacije. U r a d o v i m a ikake kole M a t z a primjeuje raspodijeljenost; u teorij skom, interpretativnom okviru pojavljuju se korekcionalni pogledi i patologija k a o socijalna dezorganizacija, a u e t n o g r a f s k o m r a d u ocrtali su r a d i k a l n u razliitost i r a z n o l i kost, pa je o p r e d j e l j i v a n j e za raznolikost n a s u p r o t p a t o l o giji bilo d o s t u p n i j e i lake izvodivo sljedeim g e n e r a c i j a m a sociologa. Analizirajui p o j m o v e ikake kole, M a t z a je d e v i j a n t n i svijet i i z o l i r a n o k u l t u r n o p o d r u j e [isolated cultural area) s m a t r a o o d l i n i m i k o r i s n i m k o n c e p t i m a , k o j i
54

su nasuprot d a n a n j o j l a b a v o j

koncepciji subkulture -

e k o l o k i u s i d r e n i . ( M a t z a , 1 9 6 9 . str. 2 3 . ) F u n k c i o n a l i z a m (u varijanti M e r t o n a i njegovih u e n i ka) M a t z a s a g l e d a v a iz perspektive d a l j n j e g n a p r e d o v a n j a svijesti o potrebi potovanja devijantnog fenomena, pa u o a v a k a k o je funkcionalistiki pristup p r i d o n i o izbacivanju k o n c e p t a p a t o l o g i j e iz s o c i o l o g i j e i socijalne p s i h o l o g i j e . D o k su predstavnici marksistike (konfliktne) orijentacije u sociologiji obino prigovarali funkcionalistima zbog njiho v o g a p o l o g e t s k o g stava p r e m a p o s t o j e e m , p r e m a d o m i n a n t n o j k u l t u r i i d r u t v e n o m p o r e t k u , M a t z a (uz svijest o m n o g i m m a n a m a funkcionalizma) upravo u svojevrsnom f u n k c i o n a l i s t i k o m afirmacionizmu vidi pozitivan p o m a k prema potovanju i razumijevanju devijantnog fenomena. Merton je tvrdio kako p o d odreenim okolnostima kardi nalna amerika vrijednost - ambicija, promovira kardinalni a m e r i k i p o r o k - d e v i j a n t n o p o n a a n j e , a d u g a k i niz c i t a t a iz k n j i g a M e r t o n o v i h u e n i k a k o j i su p i s a l i o d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i M a t z a koristi k a k o b i n a g l a s i o , r i j e i m a A l b e r t a C o h e n a , d a o n o to n e o d o b r a v a m o , o d b a c u j e m o , i o n o to n j e g u j e m o jest s p l e t e n o o d i s t o g v l a k n a , o d iste n i t i . l a k o D a n i e l Bell b a i nije p r a v i p r i m j e r f u n k c i o n a l i s t i k i o r i j e n t i r a n o g a u t o r a , n j e g o v a cijela M a t z a n a v o d i u z d o p r i nos f u n k c i o n a l i s t i k o g pristupa koji je ( u p r a v o u Bellovu sluaju) kriminalne djelatnosti prikazao k a o d i o svakodnev n o g , amerikog naina ivota, odbacujui implikacije o n o r m a l n o m i p a t o l o k o m p o n a a n j u . O n o to s u z a poeli autori ikake kole, a nastavili funkcionalisti, i to M a t z a v i d i k a o n a p r e d o v a n j e svijesti o p o t r e b i p o t o v a n j a i r a z u m i j e v a n j a d e v i j a n t n o g f e n o m e n a , jo s u vie n a g l a s i l i neoikaki autori. O n i su (Lemert, Becker, G o f f m a n . . . ) u p o t p u n o s t i o d b a c i l i i d e j u p a t o l o g i j e , ili k a k o b i L e m e r t r e k a o , zauvijek napustili a r h a i n e , m e d i c i n s k e p r e d o d b e po k o j i m a se ljudi dijele na n o r m a l n e i patoloke. Proces d i f e r e n c i j a c i j e jest n e o s p o r a n , i d i f e r e n c i r a n o p o n a a n j e 55

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

u o p e m o e u o d r e e n o m d r u t v u ili u o d r e e n o m v r e m e n u biti socijalno prihvatljivo, a u n e k o m d r u g o m d r u tvu ili u d r u g o m v r e m e n u s o c i j a l n o n e p r i h v a t l j i v o . N a osnovi takvih gledita jasno je k a k o za te autore ne m o e postojati, na razini c j e l o k u p n o g a m e r i k o g drutva, k o n senzus o t o m e k a k v o j e p o n a a n j e p o e l j n o a k a k v o n e p o e l j n o . K o n t a k t s a s u b j e k t o m i s t r a i v a n j a i p r o m a t r a n j e iz n u t r a , na t e r e n u , n a s l i j e d i l i s u o d s t a r e i k a k e k o l e , i z a interakcionistike (neoikake, po Matzi) a u t o r e p a t o l o g i j i vie d o i s t a n i j e b i l o m j e s t a . U sferi s o c i j a l n e e g z i s t e n c i j e p o s t o j a l a je s a m o r a z l i i t o s t i r a z n o l i k o s t , a s p e c i f i n a m e t o d o l o g i j a i s n j o m p o v e z a n o blisko p r o m a t r a n j e , p o tovanje subjektova pogleda, tvore najbolju zatitu od patologijskih implikacija korekcionalnog pristupa. O s i m t o j e i d e j u p o t o v a n j a (appreciation) s u p r o t s t a vio k o r e k c i o n a l n o m p o g l e d u , ideju raznolikosti postavio umjesto patologije, a jednostavnost distinkcije konvencio nalnih i devijantnih f e n o m e n a zamijenio naglaavanjem k o m p l e k s n o s t i , D a v i d M a t z a j e jo j e d n o m p r o a o kroz dosadanje kole sociologije devijacije, konstruirajui novu e v a l u a c i j u k r o z tri t e m e l j n a p o j m a - a f i n i t e t , a f i l i j a c i j a , i oznaavanje (affinity, affiliation, signification). Uzevi primjer petnaestogodinje djevojke koja ostaje trudna u o d r e e n i m o k o l n o s t i m a , M a t z a p r i k a z u j e tri o s n o v n a o b j a n j e n j a k o j a lee u p o z a d i n i v e i n e p r o b l e m a t i z i r a n j a d e v i j a n t n o g p o n a a n j a . Djevojka A o d r a s l a je u kui p r e p u n o j r o d b i n e , r o d i t e l j i su r a d i l i i bili r i j e t k o k o d k u e . Starija b r a a i sestre su t a k o e r radili i ostavljali o n e m l a e da se brinu s a m i o sebi - n i t k o nije m a r i o jesu li ili u k o l u , jesu li t r e b a l i n e t o ili bili sretni. K a o rezultat t a k v i h o k o l n o s t i , d j e v o j k a A je z a t r u d n j e l a . O v a j sluaj p r i k a z u j e p o j a m a f i n i t e t a k o j i lei u p o z a d i n i s o c i o l o k i h o b j a n j e n j a . N a l a z i se i u r a d o v i m a i k a k e kole i u r a d o v i m a a u t o r a d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e . D j e v o j k a B se s r o d i t e l j i m a m o r a l a p r e s e l i t i u d r u g i k v a r t . S p r i j a t e l j i l a s e s g o d i n u d a n a s t a r i j o m s u s j e d o m (pr56

va vrata) i postala p o p u l a r n a u n j e n o m drutvu. S h v a a l a je da joj je to drutvo m a l o prebrzo, ali nije htjela rtvo vati steenu popularnost nekakvim puritanizmom. Upo znala je u t o m drutvu J i m a , i zatrudnjela. O v a slika Matzi slui d a o b j a s n i p o j a m a f i l i j a c i j e , k o j i j e u z v e s p o m e n u t i p o j a m afiniteta inio p o d l o g u raznovrsnim objanjenjima devijantnog ponaanja. D j e v o j k a C (sve tri d j e v o j k e i m a j u po 1 5 g o d i n a ) u p i s a n a je e l j o m roditelja u p a r o h i j a l n u kolu g d j e joj je b i l o d o b r o , o s i m to j e j e d n a sestra v e o m a s t r o g o n a s t u p a l a i stavljala naglasak na nevinost. Djevojka je nevinost u v a la, sastajui se s d j e a c i m a i ne odlazei n i k a d d a l j e od poljupca. Jedne veeri, sjedila je sa svojim tadanjim m o m k o m u autu, i upravo kad je dolo do p o z d r a v n o g poljupca, policajac, brat navedene asne, otvorio je vrata a u t a optuujui djevojku da je prostitutka, prijetei m l a d i u da e ga optuiti za silovanje. N a k o n t o g a , d o k su m l a d i sjedili u o k u , o i n s k i s e n a s m i j a o i r e k a o v i d i m d a ste d o b r a d j e c a , o v o g p u t a n e e biti n i t a , a l i n e m o j t e d a v a s j o j e d n o m o v d j e u h v a t i m . I d u e tri m i n u t e m l a d i s u u t j e l i , i o n d a i s t o v r e m e n o i z g o v o r i l i vvhat t h e hell. K a o r e z u l t a t tih o k o l n o s t i , d j e v o j k a j e z a t r u d n j e l a . O v a j p r i m j e r Matzi je posluio za ilustraciju o z n a a v a n j a , i za razliku od ikake kole i Mertonovih uenika, upuuje na neoika ke a u t o r e k o j i s u p o j a m o z n a a v a n j a s h v a t i l i , i u p o t r i j e b i l i g a n a r a z l i i t i m r a z i n a m a s o c i o l o g i j e d e v i j a c i j e . T o j e velik p o m a k u o d n o s u na teorijsko istraivaku etnju od a f i n i teta do afilijacije, g d j e se stalno s u s r e e m o s p o j m o v i m a predispozicije, dezorganizacije, a n o m i j e itd. Matza d o b r o p r i m j e u j e da je g e n e r a c i j a m a k r i m i n o l o g a i pozitivistiki usmjerenih s o c i o l o g a uspjelo neto teko zamislivo - o d v o j i t i s t u d i j u o k r i m i n a l u od s t u d i j e o d r a v i . Sto z n a i biti registriran, etiketiran, definiran, klasificiran, o z n a e n , to M a t z a s m a t r a n e i z o s t a v n i m d i j e l o m svake studije o d e v i j a c i j i .

57

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

Z a p r a v o , veza i z m e u o r g a n i z i r a n o g , p r e m d a diverzificiran o g , a u t o r i t e t a d r a v e i p o s t o j a n j a d e v i j a n t n i m , jest n a j i r e znaenje oznaivanja koje Matza razmatra i do kojeg mu je stalo, u e m u se njegove intencije d o b r i m d i j e l o m p o klapaju s interakcionistikim pristupom devijaciji i teorijama societalne reakcije. E d w i n L e m e r t , piui d e s e t l j e e i s p r e d s v o g a v r e m e n a , razlikovao je p r i m a r n u od s e k u n d a r n e devijacije. (Lemert, 1 9 5 1 . ) P r i m a r n a d e v i j a c i j a p o k l a p a s e s n o r m a l n i m ili k o n v e n c i o n a l n i m p o n a a n j e m u t o l i k o to j e u n j e g a u k l o p ljena, integrirana, p o p u t ovjeka koji se p o v r e m e n o na n e k o j zabavi n a p i j e ali k o j e g nitko ne s m a t r a a l k o h o l i a r e m ili d e v i j a n t n i m u s m i s l u o p i j a n j a . P r i m a r n a d e v i j a c i j a m o e biti m o t i v i r a n a r a d o z n a l o u , s t r e s o m , g r u p n i m o e kivanjima, zapravo nizom raznovrsnih biolokih, psiholo kih i socijalnih i m b e n i k a . Poto ta devijacija nije p r e p o znata kao kljuna, intervenirajua varijabla u stvaranju i d e n t i t e t a p o j e d i n c a , o n / o n a n e m o r a r e o r g a n i z i r a t i svoj identitet u skladu s d e v i j a c i j o m . Tek u sluaju vee vidlji vosti i u e s t a l o s t i , ili (to je p r e s u d n o ) u s l u a j u d r u t v e n e reakcije, individua pokuava djelovati, prilagoavajui se, primjerice, eem opijanju pronalaenjem n o v o g radnog m j e s t a ili p r o f e s i j e g d j e e s e t a k v o p o n a a n j e vie t o l e r i rati. Sekundarna devijacija nastaje u uvjetima drutvene r e a k c i j e , k a d a d e v i j a n t p o i n j e koristiti s v o j e p o n a a n j e i u l o g u z a s n o v a n u n a n j e m u k a o s r e d s t v o vlastite o b r a n e , n a p a d a , ili n a p r o s t o p r i l a g o a v a n j a p r o b l e m i m a k o j i p r o i z l a z e i z d r u t v e n e r e a k c i j e n a p o n a a n j e to j e p r e p o z n a t o k a o devijantno. Pojedinac se sada poistovjeuje s u l o g o m d e v i j a n t a , m o e se u k l j u i t i u d e v i j a n t n e g r u p e i o s n a i t i svoj d e v i j a n t n i i d e n t i t e t . R e a k c i j a d r u t v a n a d e v i j a c i j u t a k o je uzrokovala novu devijaciju, etiketiranje devijanta uve a l o j e d e v i j a c i j u . T i p i n o z a i n t e r a k c i o n i s t i k i p r i s t u p jest naputanje tradicionalnog, simultanog obrasca za obja-

njenje devijacije, po k o j e m devijacija nastaje k a d se u i g r u u k l j u i n e k i o d f a k t o r a , a o n i s e svi m u l t i v a r i j a n t n o analiziraju i promatraju istovremeno, poput inteligencije, susjedstva, obitelji, o s o b i n a linosti, situacijskih faktora i slinog. N a s u p r o t t o m e , interakcionisti su se zalagali za s e k v e n c i j a l n i m o d e l , jer o n , z a r a z l i k u o d s i m u l t a n o g , o m o g u u j e praenje nastajanja devijantne karijere. Ne d j e l u j u svi f a k t o r i n a r a z v o j d e v i j a c i j e i s t o v r e m e n o , n e k i m o g u biti v a n i u o h r a b r i v a n j u e k s p e r i m e n t i r a n j a ili n o n k o n f o r m i z m a , a d r u g i m o g u biti u t j e c a j n i u o d r a v a n j u p o s t o j e ih (uspostavljenih u n e k o m k o n k r e t n o m razdoblju) o b r a zaca krenja pravila. Sekvencijalne kontingencije karijere ukljuuju objektivne injenice socijalne strukture i p r o m j e n e u p e r s p e k t i v i , m o t i v a c i j e i elje i n d i v i d u e . O d p o s e b n e s u v a n o s t i i r e a k c i j e d r u g i h l j u d i , jer p o n a a n j e d r u g i h prema o n o m e tko je oznaen kao devijant drastino se m i j e n j a , to m o e v o d i t i i p r e m a m j e r a m a r e p r e s i j e k o j e u t j e u n a i v o t n e a n s e d e v i j a n t a ; o n / o n a m o e biti z a t v o r e n a ) , i z b a e n ( a ) ili o n e m o g u e n ( a ) u p o s l u , n a t j e r a n ( a ) n a s k r i v a n j e , a sve t o m o e v o d i t i p r e m a n o v o m i d e n t i t e t u koji se zasniva na a u t s a j d e r s k o m statusu. H o w a r d Becker j e n e s u m n j i v o n a j z a s l u n i j i to s u m n o g e i n t e r a k c i o n i s t i k e p o s t a v k e i p e r s p e k t i v a s o c i e t a l n e r e a k c i j e (na d e v i j a c i j u ) dobili svoj oblik u teoriji etiketiranja [labelling theory). N j e g o v o , s a d ve k l a s i n o d j e l o O u t s i d e r s , p o i n j e u p r a vo zalaganjem za sekvencijalni model devijacije, za m o d e l devijantne karijere i paljivo praenje razvoja devijantnog identiteta u v r e m e n u , o b i n o o s n a e n o g a reakcijama d r u tva n a i n i c i j a l n u d e v i j a c i j u . B e c k e r ( 1 9 6 3 . ) je j e d n o s t a v n i m i p r e c i z n i m s o c i o l o k i m j e z i k o m n a g l a s i o k l j u n e p o s t a v k e t e o r i j e e t i k e t i r a n j a : Sve drutvene g r u p e stvaraju pravila i pokuavaju ih nametnuti i provesti. Drutvena pravila definiraju situacije i njima o d g o v a r a j u e vrste p o n a a n j a , s p e c i f i c i r a j u i n e k o d j e l o v a -

58

59

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

n j e k a o d o b r o , i z a b r a n j u j u i d r u g o k a o loe. O n o m e tko prekri pravilo se ne vjeruje i on postaje autsajder. M e u t i m , onaj tko je oznaen kao autsajder moe imati d r u k i j i p o g l e d n a stvar. M o d a n e e p r i h v a t i t i p r a v i l o p o k o j e m j e p r o s u e n , niti e p r i h v a t i t i o n e k o j i s u m u s u d i l i k a o k o m p e t e n t n e ili k a o l e g i t i m n o o v l a t e n e d a t o r a d e . O t u d a drugo znaenje pojma: prekritelj pravila moe svoje suce smatrati a u t s a j d e r i m a . Becker se suprotstavlja gleditima da postoji neto inherentno devijantno s a m o m d j e l u , k o j e kri n e k o d r u t v e n o p r a v i l o , i u p u u j e o t r u k r i tiku znanstvenicima koji ne p r o p i t u j u devijaciju k a o takvu n e g o j e u z i m a j u k a o d a t o s t , to z n a i d a t i m e p r e u z i m a j u i v r i j e d n o s t i g r u p e k o j a je s t v o r i l a s u d o d e v i j a c i j i . Svijest o pluralnosti drutva i karakterislikumu drutvenih g r u p a n a vodi Beckera (kao i m n o g e d r u g e sociologe s u v r e m e n o g d r u t v a koji s u s e o d m a k l i o d slike o h o m o g e n i m d r u t v i m a i kulturama) na zakljuak o m o g u e m krenju pravila jed ne g r u p e p o t o v a n j e m pravila d r u g e - ljudi su istovremeno lanovi raznovrsnih g r u p a u drutvu, a konsenzus o zdra v o m p o n a a n j u nije m o g u na nain konsenzusa o zdra v o m o r g a n i z m u . K l j u n a B e c k e r o v a teza n a g l a a v a d a j e devijacija drutveno stvorena, i to ne tako k a k o su autori n e k a d pisali o s o c i j a l n o m miljeu d e v i j a n a t a i s o c i j a l n o m k o n t e k s t u s i r o m a t v a ili d e z o r g a n i z a c i j e , n e g o t a k o to d r u tvene g r u p e stvaraju devijaciju postavljajui p r a v i l a ije krenje devijaciju konstituira i, primjenjujui ta pravila na o d r e e n e ljude, etiketiraju ih k a o autsajdere. Dakle, devi jacija nije neka k a k v o a djela koje ini p o j e d i n a c , n e g o je posljedica primjene pravila i sankcija p r e m a prekritelju. D e v i j a n t je o n a j k o m e su u s p j e n o

v i l o a d a s e z a n j i h n e z n a , o d n o s n o nisu e t i k e t i r a n i . D e vijacija je tako posljedica o d g o v o r a drugih na djelovanje neke o s o b e . Da bi potkrijepio tvrdnje o relativnosti d e v i j a cije (koja je k o d m n o g i h klasinih a u t o r a patologijske p a r a d i g m e n e u p i t n a i n j e n i c a ) , B e c k e r n a v o d i niz o p i h m j e s t a i istraivaki p o t k r i j e p l j e n i h i n j e n i c a s o c i o l o g i j a d e v i j a c i j e i k r i m i n o l o g i j e , p o p u t o n i h o razlici p r o c j e n e d e vijantnosti s obzirom na to kada se neko djelo d o g o d i l o , t k o g a j e p o i n i o ( m l a d i ili s t a r i , p r i p a d n i k nie k l a s e ili s r e d n j e , b i j e l i m u k a r a c k o j i j e n a p a o c r n k i n j u ili c r n a c k o j i j e n a p a o b j e l k i n j u itd.) i d r u g i h p o z n a t i h r e z u l t a t a i s t r a i vanja koji idu u prilog sljedeem zakljuku. Devijacija nije z a s e b n a k v a l i t e t a k o j a se n a l a z i u n e k o j vrsti p o n a a n j a a u nekoj ne, to je proces koji ukljuuje o d g o v o r e d r u g i h na p o n a a n j e o k o j e m j e rije. D r u g i m r i j e i m a , d e v i j a c i j a n e lei u p o n a a n j u s a m o m , n e g o u i n t e r a k c i j i o n o g a t k o j e p o i n i o n e k o d j e l o i d r u g i h koji n a t a j i n o d g o v a r a j u . A n a liza p r o c e s a e t i k e t i r a n j a d o v o d i n a s d o u o a v a n j a p r o b l e m a m o i i razliite d i s t r i b u c i j e m o i u d r u t v u , d r u t v e n i m g r u p a m a . B e c k e r r a z m a t r a n a m e t a n j e p r a v i l a k a o izraze m o i ; evidentno je da neke grupe m o g u drugima namet nuti s v o j a p r a v i l a , k a o stari m l a d i m a , m u k a r c i e n a m a , bijelci c r n c i m a , wasp m a n j i n a m a i i m i g r a n t i m a , srednja k l a s a u s p o s t a v l j a p r a v i l a k o j i h s e nia m o r a p r i d r a v a t i u k o l i , n a s u d u , d r u t v e n i m i n s t i t u c i j a m a . Razlike u d o b i , s p o l u , e t n i c i t e t u i klasi su r a z l i k e u m o i , a o n e g r u p e , k o jima drutveni poloaj daje specifino oruje i m o , naj s p o s o b n i j e su za n a m e t a n j e i p r o v o e n j e svojih pravila. Teorija etiketiranja i perspektiva societalne reakcije u o p e , o t v o r i l a je n o v o p o g l a v l j e u s o c i o l o g i j i d e v i j a c i j e i i z a z v a l a pravu skeptiku revoluciju. S o b z i r o m na p o j a m kulture i subkulture, treba naglasiti k a k o interakcionisti nisu to razli k o v a n j e stavili u sredite s v o j e g i n t e r e s a , ali su o s t v a r i l i m o g u n o s t pristupa brojnim subkulturnim akterima unutar

prisili e t i k e t u , d e v i j a n

t n o p o n a a n j e j e o n o k o j e l j u d i t a k v i m e t i k e t i r a j u . (Be c k e r , 1 9 6 3 . , str. 1 0 . ) I z t o g a slijedi n e m o g u n o s t t r p a n j a d e v i j a n a t a u isti, h o m o g e n i k o , jer m o d a s u e t i k e t i r a n i n e k i k o j i nisu p r e k r i l i p r a v i l o , k a o to s u n e k i p r e k r i l i p r a -

60

61

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

nove perspektive i

novih

(starih),

ponovo aktualiziranih

(koju bi m o g a o u s k l a d u s n a v e d e n i m , vlastitim r i j e i m a , zvati i s u b k u l t u r o m ) n e k e d e v i j a n t n e g r u p e n e g o se uputati u dubinska pojmovna ralanjenja i o n a k o ve d e f i n i r a n o g kulturnog polja suvremenog drutva u kojem postoje za s e b n i svjetovi, s u b d r u t v a i r a z n o v r s n e ( s u b ) k u l t u r e . N j e g o v i o p i s i k a r i j e r e p u a a m a r i h u a n e , k a o i svijeta jazz g l a z b e n i k a , inspirativni su i d a n a n j e m istraivau subkulture, b e z o b z i r a n a t r i d e s e t a k g o d i n a k o l i k o j e o d tih i s t r a i v a n j a p r o l o , z a t o to t a k a v p r i s t u p , t e m e l j e n na poznavanju s v a k o d n e v n o g ivota g r u p e o kojoj je rije, uz s o c i o l o k u pronicljivost u prepoznavanju formalnih i neformalnih, r o d b i n s k i h , prijateljskih, d o b n i h , s o c i o e k o n o m s k i h i d r u g i h a s p e k a t a o d n o s a m e u a k t e r i m a , m o r a i d a n a s rezultirati usp i e h o m u i s t r a i v a n j u s u b k u l t u r n i h a k t e r a . U B r i t a n i j i je interakcionistiki pristup i m a o i sljedbenike a ne s a m o kri tiare, pa se za koncept moralne panike, kako ga je r a z r a d i o Stanley C o h e n , m o e rei d a m n o g e k l j u n e p o j m o v e duguje Beckeru i srodnim a u t o r i m a . U Autsajderi m a je proces nastajanja i u v o e n j a pravila u drutvu k a o odreujui okvir devijacije i devijantnih g r u p a opisan d e t a l j n o , a u n u t a r t o g p r o c e s a (koji n a z i v a i m o r a l n i m p o duzetnitvom) lik moralnog poduzetnika igra znaajnu u l o g u , l a k o j e i f o r m a l n i (policijski) d i o m o r a l n o g p o d u z e t nitva n e o p h o d a n u p r o v o e n j u p r a v i l a , o n s t u p a n a s n a g u tek n a k o n to s u u l o g u o d i g r a l i k r e a t o r i p r a v i l a , m o r a l n i p o d u z e t n i c i k o j e B e c k e r z o v e i m o r a l n i m k r i a r i m a ili k r i a r s k i m r e f o r m a t o r i m a . Z a p r a v o , z a B e c k e r a j e kriarski reformator prototip stvaratelja pravila. T a k v o g ovjeka za n i m a s a d r a j p r a v i l a (za r a z l i k u o d p r o v o d i t e l j a p r a v i l a , p o l i c a j c a , k o m e sadraj pravila nije bitan) i on polazi od nezadovoljstva postojeim pravilima. Uznemirava ga neko zlo i on o s j e a da nita u svijetu n e e biti i s p r a v n o d o k se ne stvore pravila (zakoni) za korekciju t o g a zla. Takvi kriari-reformatori misle da je njihova misija sveta. Becker je

m e t o d a i s t r a i v a n j a k o j a seu o d p r v i h d a n a i k a k e k o l e . Ipak, Becker se osvrnuo na p r o b l e m kulture i subkulture analizirajui Redfieldovu definiciju kulture, o n u o razumije v a n j i m a i z n a e n j i m a k o j a su p r i d a n a d j e l i m a i o b j e k t i m a , i koja postaju tipina za lanove drutva na osnovi njihove m e u s o b n e komunikacije. A k o je kultura stupanj do koje g a j e k o n v e n c i o n a l i z i r a n o p o n a a n j e l a n o v a drutva p o s t a l o isto z a sve, B e c k e r u s e t a k v a d e f i n i c i j a i n i p r i m j e r e n a h o m o g e n i m d r u t v i m a ( k o j a s u n e k a d a u t o r i zvali p r i m i tivnima) ali n e p r i m j e r e n a s u v r e m e n o m , s l o e n o m drutvu. Organizacija zajednikih razumijevanja u grupi d a n a s je po Beckerovu miljenju primjenjiva na m a n j e g r u p e koje stvaraju k o m p l e k s n o m o d e r n o drutvo, a to znai da etni k e , religijske, r e g i o n a l n e , p r o f e s i o n a l n e i d r u g e g r u p e m o g u i m a t i v l a s t i t o z a j e d n i k o r a z u m i j e v a n j e , to z n a i i s v o j u kulturu. Na j e d n o m mjestu u Autsajderima, usprkos n a elnoj nezainteresiranosti za fokusiranje na p o j m o v e kul t u r e i s u b k u l t u r e k a k o su ih d e f i n i r a l i M e r t o n o v i u e n i c i (a to j e p o s v e r a z u m l j i v o s o b z i r o m n a r a z l i k u i n t e r a k c i o n i s t i ke perspektive od o n e koju dijele autori delinkventne s u b k u l t u r e ) , B e c k e r koristi C o h e n a , C l o w a r d a i O h l i n a z a vlastito pojanjenje p o j m a : Kultura nastaje u o d g o v o r u na problem s kojim se zajedno suoava g r u p a ljudi, ukoliko su sposobni m e u s o b n o djelovati i efektivno komunicirati. T a m o g d j e ljudi a n g a i r a n i u d e v i j a n t n i m a k t i v n o s t i m a i m a j u p r i l i k u m e u s o b n o d j e l o v a t i , v j e r o j a t n o e razviti k u l t u r u o k o p r o b l e m a koji izrastaju iz razlika i z m e u njihove d e f i n i c i j e o n o g a to i n e i d e f i n i c i j e k o j u d r e d r u g i l a n o v i d r u t v a . Stvorit e p o g l e d e n a s e b e i s v o j u d e v i j a n t n u d j e latnost, k a o i na o d n o s e s d r u g i m l a n o v i m a drutva. K a d te k u l t u r e d j e l u j u u n u t a r , i u razlici s p r a m k u l t u r e i r e g d r u tva, o n e se esto nazivaju s u b k u l t u r a m a . (Becker, 1 9 6 3 . , str. 8 1 , 8 2 . ) N o , B e c k e r u j e b i l o v a n i j e p r i k a z a t i k u l t u r u

6?

63

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

o p i s a o likove p r o h i b i c i o n i s t a i d r u g i h koji ele sprijeiti p o r o k e , seksualnu d e l i n k v e n c i j u , k o c k u (igre na sreu), razlikujui m o r a l n o g kriara od h u m a n i t a r n o g , koji se z a u zima za ukidanje ropstva, zabranu djejeg rada i slino. O v a Beckerova zapaanja, dalekoseno i m i m o vremen ske distance, p o g a a j u u s i i k a m p a n j a m o r a l n e p a n i k e kakve su bile o r g a n i z i r a n e i na naim p r o s t o r i m a , k a o i m n o g i m drugim europskim prostorima i mjestima sukoba d o m i n a n t n e kulture i subkultura, iako su ta zapaanja te m e l j e n a na specifinom a m e r i k o m iskustvu. T a k o je u a m e r i k o m kontekstu opisana suradnja moralnih i h u m a nitarnih kriara, s n a g l a a v a n j e m jedne specifinosti k o d m o r a l n o g kriarstva - to je izraz a k t e r a iz g o r n j i h s l o j e v a d r u t v a , o n i h k o j i b i eljeli u i n i t i i v o t b o l j i m o n i m a i s p o d sebe, bez obzira na to p r i h v a a j u li to ovi dolje i sviaju li im se sredstva za vlastiti s p a s . Za n a u s i t u a c i j u su B e c k e rove ocjene o m o r a l n i m kriarima, kao o n i m a koje zani m a j u ciljevi a n e s r e d s t v a , p u n o a k t u a l n i j e o d n j i h o v o g k l a s n o g o d r e e n j a , jer iz te o r i j e n t a c i j e na cilj p r o i z l a z i o s l a n j a n j e n a eksperte k a d a n e k a a k c i j a m o r a l n i h k r i a r a rezultira i z r a d o m z a k o n a . T a d a n a scenu s t u p a j u , p r i m j e r i ce, psihijatri, k a o u sluaju izrade z a k o n a o seksualnim p s i h o p a t i m a , to B e c k e r n a v o d i k a o p r i m j e r u A u t s a j d e rima. Logino je da p r o v o d i t e l j i m a pravila (policiji) nije toliko vaan sadraj koliko s a m o postojanje pravila i o e kivanje potovanja p r e m a o n o m tko pravila p r o v o d i , osi gurava njihovu primjenu. Beckerovo zapaanje o m o g u n o s t i d a s e n e k o g a p r o g l a s i d e v i j a n t n i m n e z a t o to j e p r e k r i o n e k o p r a v i l o , n e g o s a m o z a t o to j e i s k a z a o n e potovanje p r e m a provoditelju pravila (slubenoj osobi), d o s l o v n o v r i j e d i i d a n a s , p o t v r u j e se u i s t r a i v a n j u i v o t a raznovrsnih subkulturnih grupa i o d n o s a s policijom. U i s t o m o d l o m k u ( B e c k e r , 1 9 6 3 . , str. 1 6 0 . ) o p i s u j e s e i raz vijanje zasebnog, specifinog miljenja kod provoditelja

p r a v i l a (policije) k o j e s e m o e p r i l i n o r a z l i k o v a t i o d m i l j e n j a ire j a v n o s t i , i o d m i l j e n j a m o r a l n i h k r i a r a , a u p r a v o to se jasno p o k a z a l o (iznenadivi m n o g e ) prilikom afere c r n a rua i l o v a na s u b k u l t u r n e vjetice u Z a g r e b u sre d i n o m o s a m d e s e t i h , o e m u e vie rijei biti u d r u g o m d i j e l u ovog rada. H o w a r d B e c k e r s e u d i (ba k a o i M a t z a i m n o g i d r u g i interakcionisti, f e n o m e n o l o z i i zagovornici perspektive societalne reakcije) k a k o je veina znanstvenih istraivanja i p r o m i l j a n j a d e v i j a c i j e p u n o vie z a o k u p l j e n a l j u d i m a k o j i kre p r a v i l a n e g o o n i m a k o j i i h s t v a r a j u i p r o v o d e . Z a p u n o r a z u m i j e v a n j e d e v i j a n t n o g p o n a a n j a m o r a m o stvo-riti r a v n o t e u i z m e u t a d v a m o g u a arita i s t r a i v a n j a , e k s p l i c i t n o e n a g l a s i t i B e c k e r ( 1 9 6 3 . , str. 1 6 3 . ) . Z a t o i n terakcionistika perspektiva koja mijenja fokus p r o m a t r a n j a nije s v o d i v a n a j e d n o d i m e n z i o n a l n o s t ( k o j u a u t o r i m a teorije etiketiranja spoitavaju neobavijeteni i povrni kriti a r i ) , n e g o eli u s p o s t a v i t i r a v n o t e u k o j e d o t a d a u s o c i o logiji nije bilo. Za sociologiju subkulture m l a d i h interakcio nistiki d o p r i n o s j e v e o m a v e l i k i v a a n , t e m e i p o j m o v i koji d o m i n i r a j u djelima Beckera i G o f f m a n a ine d o b a r dio okvira za razumijevanje subkulturnog f e n o m e n a i spe c i f i n o g , s t i g m a t i z i r a n o g p o l o a j a to g a d i o s u b k u l t u r n i h aktera ima u drutvu. Beckerovi Outsiders predstavljaju s o c i o l o k u k l a s i k u i , u s p r k o s o s p o r a v a n j i m a , nisu i z g u b i l i n a a k t u a l n o s t i , p o s e b n o u svjetlu d a n a n j e g , i r e g o b n a v ljanja teorija o moralnoj panici. Interakcionistiki autori uspjeli su prikazati ivot m a r ginaliziranih, subkulturnih g r u p a , k a o i f u n k c i o n i r a n j e to t a l n i h i n s t i t u c i j a , ali s u i z b j e g l i o n u d v o s t r u k o s t k o j a s e uvukla u radove autora delinkventne subkulture, u koji m a nije u v i j e k j a s n o g d j e j e p o s e b n a d r u t v e n a g r u p a a g d j e sustav v r i j e d n o s t i s n j o m u v e z i . T o j e p o s l j e d i c a z a o bilaenja socijalne strukture u traenju vrih o b j a n j e n j a

64

65

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

i o d r e e n j a (sub)kulture neke g r u p e , iako su interakcionisti bili d o b r o u p u e n i u p r o b l e m m o i koji je usko vezan uz p r o b l e m drutvenog poloaja, uz p r o b l e m glavnog i po m o n o g s o c i j a l n o g statusa. N o , s o b z i r o m n a d i n a m i k u p r o c e s a interakcije i u p u e n o s t u n a s t a j a n j e s i m b o l i k i h svje t o v a m a r g i n a l i z i r a n i h g r u p a , a u t o r i p o p u t B e c k e r a ili G o f f m a n a nisu se u p u t a l i u d e f i n i c i j e n a s t a j a n j a s u b k u l t u r n i h t i p o v a , k a o to s u t o r a d i l i M e r t o n o v i u e n i c i , C o h e n , C l o w a r d , O h l i n i d r u g i koji s u z a k l j u i v a l i o u z r o c i m a n a s t a n k a k r i m i n a l n e , konfliktne i s u b k u l t u r e p o v l a e n j a . U d o b a , k a d a se interakcionistiki pristup p r o b i o na socioloku s c e n u , postojala je z n a a j n a , ali m a r g i n a l n a i najiroj javnosti v e i n o m n e d o s t u p n a subkulturna scena. Bilo da se radi o klasinim delinkventima (kakvi su o p i s a n i u r a d o v i m a a u t o r a d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e ) , ili o d e v i j a n t i m a k o j i n i s u k r i m i n a l i z i r a n i niti i z o p e n i i z d r u t v a , ali s u z b o g s v o g n o n k o n f o r m i z m a s t i g m a t i z i r a n i (poput jazz g l a z b e n i k a i z B e c k e r o v e s t u d i j e ) , s u b k u l t u r n i a k t e r i ulaze u s o c i o l o g i j u k a o subjekti istraivanja, uz specifino p o t o v a n j e i bez m o r a l i z i r a n j a , d o k s e p r o c e s n j i h o v o g stigmatiziranja razobliava k a o etiketiranje i igre (borbe) m o i drutvenih g r u p a . N o , to ne znai da je slika subkul t u r n o g a k t e r a u l a u d o m p r o s j e n o g A m e r i k a n c a , niti d a su k v a d r e s u g l a u l i c e u v e o j m j e r i m e d i j s k i p o s r e d o v a l e svoj i d e n t i t e t t e m e l j e n n a b o r b i z a r e p u t a c i j u . B r o j l j u d i k o j i s u i t a l i G o f f m a n o v e Azile z n a t n o j e m a n j i o d b r o j a l j u d i k o j i e p e t n a e s t a k g o d i n a k a s n i j e g l e d a t i Let i z n a d kukavijeg gnijezda. Dvostruka priroda m e d i j a (kao stva ratelja i razaratelja, k a o aktera mobilizacije i rekuperacije) do p u n o g izraaja d o i e u p r a v o u d r u g o j p o l o v i c i ezde setih g o d i n a . Raznovrsna subkultura iskoraila je na javnu scenu nastankom kontrakulture, i definitivno uinila upitnim m n o g e postavke koje su je vezivale uz k l a s i n a , klasna i socijalizacijska o d r e e n j a .

4. Kontrakultura

lako je p o j a m kontrakulture bio prisutan u sociologiji prije d r u g e p o l o v i c e ezdesetih g o d i n a , n a s t a n k o m b r o j n i h drutvenih pokreta i buntovniko-otpadnike_(sub)kulture m l a d i h u S A D - u , knjiga T h e o d o r a Roszaka prihvaena je k a o sinonim za kulturnih gibanja, p o j m o v n i okvir raznovrsnih imenujui zajedniki politikih i nazivnik pokreta

k o n t r a k u l t u r o m . T o e izazvati d a l e k o s e n e p o s l j e d i c e , p o s e b n o u svjetlu k a s n i j e p r i m j e n e p o j m a n a s l i n e f e n o m e ne u k o n t e k s t u V. B r i t a n i j e i d r u g i h e u r o p s k i h z e m a l j a . D r u g a p o l o v i c a ezdesetih g o d i n a , irom svijeta, t o l i k o je z a n i m l j i v o i z g u s n u t o p o d r u j e interesa z a s o c i o l o g i j u , a n t r o p o l o g i j u , f i l o z o f i j u , s o c i j a l n u p s i h o l o g i j u , d a j e d n a diser t a c i j a n e b i bila d o v o l j n a n i k a d a b i c i j e l a b i l a p o s v e e n a tom razdoblju, tako da jednostavno duhom dimenzija koje u unaprijed m o r a m o odustati od Ipak, postoji nekoliko navedeno o b u h v a a n j a svih d i m e n z i j a o n o g a to s e n e k a d n a z i v a ezdesetih. najveoj mjeri simboliziraju

r a z d o b l j e . O s i m o p i h karakteristika t a d a n j e g stanja svi jeta k o j e o b i l j e a v a j u b l o k o v s k a p o d i j e l j e n o s t , p r i v r e d n i i t e h n o l o k i rast n a j r a z v i j e n i j i h z e m a l j a , j o a k t u a l n i k o l o n i j a l i z m i , r a t o v i , o v d j e je v a n o u p o z o r i t i na rat u V i j e t n a m u i iroki antiratni pokret koji je t a d a nastao, k a k o u zemlji r e g r u t a c i j e z a s a m rat (SAD) t a k o i i r o m s v i j e t a , a r t i k u l i r a j u i s a d r a j e k o j i izlaze i z v i j e t n a m s k o g o k v i r a , s t v a r a j u i n o v e oblike protesta, novi d u h ivotnosti i neformalnosti izraza na javnoj p o z o r n i c i . T a k o e r , to je p e r i o d student skih p o k r e t a i n a g l a e n o g u l a s k a a d o l e s c e n t s k i h a k t e r a u s o c i j a l n i i p o l i t i k i ivot, pri e m u s t u d e n t s k i p o k r e t i , t r a j k o v i , d e m o n s t r a c i j e i o k u p a c i j e s v e u i l i t a nisu k a r a k t e r i stika s a m o z a p a d n i h z e m a l j a . T o s u g o d i n e u k o j i m a d o b a r

66

67

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

d i o m l a d i h n a p u t a z n a n s t v e n o - t e h n i k i o p t i m i z a m civili zacije koja p u t u j e na M j e s e c i i s t o v r e m e n o u m i r e od g l a d i ili r a t u j e , to se na sveuilitu iskazuje i k a o p o j a a n interes za d r u t v e n o - h u m a n i s t i k e znanosti. ezdesete su i g o d i n e irenja rock-kulture, brojnih oblika p o b u n e protiv autori t e t a , a u iru k u l t u r u uli su ve mitski m o m e n t i p o p u t k o s e , c v i j e a , ljeta l j u b a v i , k a o i d r o g e , n a s i l j a , t e o b a v e z n i h p r e t j e r i v a n j a i i s k r i v l j a v a n j a p o z n a t i h iz m e d i j s k o g p r e d s t a v l j a n j a h i p i j e v s k o g stila i v o t a . O s i m k l a s i n i h r e v o l u c i o n a r n i h g r u p a , k o j e s u e l j e l e i z m j e n u svijeta u s k l a d u s a n e k o m o d I j e v i a r s k i h i d e o l o g i j a , k r a j e m e z d e s e t i h sve j e brojnija scena koja z a g o v a r a s a m o p r o m j e n u k a o p r e d u vjet, d a k l e r a d n a s a m o m s e b i , z a h v a t u s v a k o d n e v n i i v o t k a o polje borbe, i tu se sreu jedan d i o n e - s a m o - d e k l a rativno a n t i a u t o r i t a r n e n o v e ljevice i k o n t r a k u l t u r n i akteri. P o j a a n i interes za f i l o z o f i j u i s o c i o l o g i j u , p s i h o a n a l i z u , d r e v ne mudrosti, d u h o v n e prakse, a m a n i z a m , m o n e biljke, u z i m p e r a t i v estetske d i m e n z i j e , n o v i h i z r a z a u g l a z b i , p l e s u , p o s t a j e sve vie k a r a k t e r i s t i k o m t a d a n j i h g e n e r a c i j a koje oblikuju duh ezdesetih. N e f o r m a l n o s t , n o n k o f o r m i z a m , spontanost, ekspresivizam, na jednoj strani bunt i prosvjetiteljska r e t o r i k a , a n a d r u g o j r e c e p t i v n o s t , i n t r o s p e k c i j a i m e k a n i , z a o b i l a z e i p r i s t u p k o n f l i k t i m a . Sve j e t o m o g u e oditati iz navedenog duha, ali se m e d i j s k i m posredovanjima m o e m n o g o toga izmijeniti, pa eksperi menti s k o m u n i t a r n i m n a i n o m ivota m o g u postati s a m o p r i m j e r o m s e k s u a l n e r e v o l u c i j e u o i m a ire j a v n o s t i i voajerske roditeljske kulture. Nije to s a m o p r o b l e m senzacionalizma, n e g o se odnosi na stvarnu opasnost i p r o b l e me sa socijalnim e k s p e r i m e n t i m a koji su krasili s c e n u . Potovanja vrijedan pokuaj prevladavanja lanog m o r a l a , klasinih oblika b r a n i h veza, posesivnosti i slinog, m o e u s v o m o b l i k u ivota u k o m u n i ostvariti z n a a j n e rezultate i d o n i j e t i l j u d s k u s r e u , ali m o e o z n a a v a t i i r a z n o l i k e o b l i -

ke d o m i n a c i j e . Stotine tisua m l a d i h naputali su svoje d o m o v e , raskidali s k o n v e n c i o n a l n i m n a i n o m ivota, lu t a l i , o s n i v a l i r u r a l n e k o m u n e , ili s e o k u p l j a l i u s v o j e v r s n e zajednice u velikim u r b a n i m sreditima. M n o g i su kretali p r e m a Indiji, I r a n u , N e p a l u , u n o s e i h o d o a s n i k e e l e m e n t e ne s a m o u takva p u t o v a n j a , g d j e ih se moe oekivati, n e g o u putovanje kao takvo koje ne m o r a nuno voditi n e k o m h r a m u ili i m a t i o d r e d i t e u o p e , a n a d o m a e m terenu hodoasniki i posveeno-nomadski oblici puto vanja m o g l i su se primijetiti i p r i g o d o m o d l a z a k a na rock festivale, g d j e je W o o d s t o c k s a m o najpoznatiji i p o p u t si n o n i m a , d o k britanski S t o n e h e n g e u potpunosti n a g l a a v a k a k o spiritualnu dimenziju posjete drevnim k a m e n o v i m a , t a k o i vrstu (esto k r v a v u ) b o r b u z a p r a v o n a v l a s t i t o h o doae. i n j e n i c a j e d a m n o g o t o g a to j e n a s c e n i b i l o p r i s u t n o nije b i l o t o l i k o n o v o i o r i g i n a l n o , m n o g i u m j e t n i k i eksperimenti, novootkrivene filozofije i religije, politiki m a n i f e s t i , sve s e t o m o g l o n a i , p a l j i v o m a n a l i z o m , u m a n j i m k r u g o v i m a k u l t u r n i h ( b e a t n i c i i_fjr[je n j i h e g z i s t e n cijalisti, nadrealisti, d g d g . . ) i politikih o p o r b e n j a k a g l a v nim strujama z a p a d n o g drutva (od uzora revolucionarne p o l i t i k e m n o g i s u a k t e r i bili a k t u a l n i u d e v e t n a e s t o m s t o ljeu i p o e t k o m dvadesetog). M e u t i m , nikad prije, na tako m a s o v n o j i javnoj razini, to oporbenjatvo, koje je kulturno i politiko (nekad razdvojeno u dimenziji kulture i politike, a nekad spojeno), s naglaavanjem adolescentskog a k t e r a generacijskog jaza, nije bilo p e r c i p i r a n o od t o l i k o g b r o j a p r o m a t r a a , u n a s t a j u e m svijetu sve s l o e n i j i h p o s r e d o v a n j a i v o t n o g stila, e m u j e p r i d o n i o i t a d a nji s t u p a n j r a z v o j a t e h n o l o g i j e i m e d i j a . Bez o b z i r a na to v o d i li n a s istraivaki i m p u l s p o d r u j e m g l a z b e i o p i h k u l t u r n i h , u m j e t n i k i h e k s p r e s i j a , ili p o drujem politikih g r u p a , pokreta i (izvan)institucionalnog
/1

70

URBANA PLEMENA

djelovanja, n e m i n o v n o je u o a v a n j e specifinosti koje se p o j a v l j u j u p e d e s e t i h i e z d e s e t i h g o d i n a , i k o j e su v e z a n e u z n a s t a j a n j e n o v i h n a r a t a j a n a sceni d r u t v a k o j e izlazi i z neposrednog poslijeratnog razdoblja. Stvaranje novih senzibiliteta, novih t e m a k a o i novih pristupa starim t e m a m a , uz nastajanje generacija u m a n n h e i m o v s k o m smislu, krasilo je s c e n u m i r o v n i h i p o l i t i k i h p r o s v j e d a , k a o i n a s t a juu scenu rock kulture. U r a z d o b l j u h l a d n o g r a t a i r a s t a k o n z u m e r i z m a , uz hidrogensku b o m b u i o p u prijetnju unitenjem, uz pra zninu koju su neki osjeali nestajanjem (integracijom) tradicionalnog subjekta revolucije a neki sivilom i beivotnou industrijske civilizacije u o p e , nastaju artikulirani i oni neosvijeteni, politiki, k a o i tjelesni, pokreti m l a d i h p r o t i v z a t e e n o g s t a n j a d r u t v a i civilizacije. N a k o n p r o speriteta i uvrenja d r u t v e n o g mira p e d e s e t i h , uz ve
3

prisutnu p o b u n u a m e r i k e beat g e n e r a c i j e , i u Britaniji n a s t a j u g n j e v n i m l a d i l j u d i , a iz u m j e t n i k i h a v a n g a r d i b u n t p r o t i v t r a d i c i j e iri s e u n a s t a j u o j k u l t u r i m l a d i h . A m e r i k a situacija obiljeena je p o k r e t o m za g r a a n s k a prava k a o i pokretom k u k o v a , a u Britaniji nastaje m a sovni pokret okupljen o k o ideje a t o m s k o g razoruanja. obiljeeno je nastajanje novog Aldemarstonskim marevima (u A l d e m a r s t o n u se proiz v o d i l o a t o m s k o oruje) p r o t e s t n o g , m i r o v n o g p o k r e t a u V. Britaniji koji se izborio z a p r o s t o r izvan t r a d i c i o n a l n e p o l i t i k e i o b n o v i o i n t e l e k tualne, g r a a n s k e , anarhistike i umjetnike o s n o v e za brojne oblike suprotstavljanja dominantnoj politici. Dok a k t e r i A l d e m a r s t o n s k i h m a r e v a (i ire s c e n e k o j a se u V. Britaniji uspostavila o k o k a m p a n j e za a t o m s k o razoruanje

O v a f o r m u l a c i j a , k a o i primjeri koji e slijediti u opisu europske vari jante irenja tradicionalne sfere politikog d j e l o v a n j a (nizozemski p r o vosi, berlinska k o m u n a 1, utjecaj rock kulture i primjer iz vicarske) preuzeti su od M a s s i m a T e o d o r i j a (1 9 7 6 . )

73

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

potkraj pedesetih godina) ovladavaju podrujem politike, graanske nepokornosti i izravne akcije, aktualizirajui birokratizme parlamentarnih suprotstavljanja i laburistike m o n o p o l e u tipovima o p o r b e n e politike, dotle mladi teddy boysi, i ubrzo m o d s i i rockeri, odravaju svoje rituale n o v o p r o n a e n o g a zvuka i pokreta, obrede neartikulirano buntov n e z a j e d n i c e n e v e r b a l n i h l o z i n k i . Teddy boysi s u e k a l i n a Presleyja. S v a t k o i s p o d d v a d e s e t e i r o m svijeta j e e k a o , p r i m j e u j e Jeff N u t t a l ( 1 9 6 8 . ) u s v o j o j ku Ituri b o m b e koja sociologiji subkulture prua jedan od najupeatljivijih prikaza nastajanja novih generacija i novih senzibiliteta vezanih uz g l a z b u , u irem s o c i j a l n o - p o l i t i k o m kontekstu pedesetih i ezdesetih g o d i n a , l a k o se u s o c i o l o g i j i o b i n o razlikuje p o j a m kontrakulture od subkulture, u p o k u a j u rekonstrukcije procesa nastajanja aktera i duha v r e m e na, u analizi p o e t k a ireg i h e t e r o g e n o g g e n e r a c i j s k o g g i b a n j a n e m o e m o uvijek razdvajati m e u s o b n o ispreple t e n e a s p e k t e vie p o l i t i k o g ili vie k u l t u r n o g i z r a z a bunta i separacije, upravo zbog stvaranja specifinog sen z i b i l i t e t a k o j i m o e biti izraen n a vie n a i n a . M l a d e n a ka pobuna s dvostrukim znaenjem - politiko-duhovnim i e g z i s t e n c i j a l n o - n a s i l n i k i m - p r i v l a i l a j e , a k o ne v e i n u , a o n o bar velik b r o j , t a k o da se m o e govoriti o p r o m j e n a ma kolektivnih ponaanja.'
1

Presley s i m b o l i k i o z n a a v a p o e t a k s t v a r a n j a s u b k u l t u r n i h , p l e m e n s k i h a f i l i j a c i j a m e u a d o l e s c e n t i m a , bez o b z i r a n a komercijalizam i namjere njegovih menadera i promotora. Prvi Elvisovi f i l m o v i p r i k a z i v a n i u V. Britaniji bili su p r a e n i d e m o l i r a n j e m s t o l i c a , i iri p r o c e s n a s i l n i k o g o b i l j e a v a n j a r o c k s v e t k o v i n e d o b i o je u E n g l e s k o j naziv Presley riots. Presleyjeve p o b u n e , k a k o N u t t a l o b j a n j a v a , bile s u p o novno, osvetniko otkrie dionizijske sveanosti. Ponovno je o t k r i v e n a i g l a d za z a j e d n i c o m u n j e n o m t e m e l j n o m o b l i k u , orgijastikom ritualu, a nasilje i d e m o l i r a n j e kina nije, p o N u t t a l o v u m i l j e n j u , b i l o u p e r e n o protiv d r u t v a , n e g o je s v j e d o i l o o p o t p i s i v a n j u , o elji da se k a e bili s m o ovdje, o plemenskim gestama plemenske signifikantnosti, o o b l i c i m a z a h v a l e Elvisu i d r u g i m a to su vlastito n a s i l j e i r o d i t e l j s k e t a j n e iznijeli u j a v n o s t . ( N u t t a l , 1 9 6 8 . , str. 2 3 , 2 4 . ) Brzi razvoj r o c k k u l t u r e , i s n a g a strasti k o j a ga je p r a t i l a , nije s e d o g a a o s a m o u z e m l j a m a e n g l e s k o g g o v o r n o g podruja; u d o b a uoi sukoba modsa i rockera i nastajanja m o r a l n e p a n i k e u E n g l e s k o j , u F r a n c u s k o j se, u l i p n j u 1 9 6 3 . , vie o d sto t i s u a m l a d i h o k u p i l o r a d i r o c k k o n c e r t a i s u k o b i l o s p o l i c i j o m na Place de la N a t i o n u Parizu, o s t a v l j a j u i za s o b o m iste o n e p l e m e n s k e geste i zahvale i z r e e n e a d o l e s c e n t s k i m j e z i k o m o k o j i m a N u t t a l pie na e n g l e s k o m . Temelji rock-kulture ve su u d a r e n i , nastajanje novih p o l i t i k i h ( d r u t v e n i h ) p o k r e t a z a p o e l o je u S A D - u i V. Britaniji, prije p o l o v i c e e z d e s e t i h , n o m n o g i a u t o r i s e s l a u da prava prekretnica zapoinje o k o 1 9 6 5 . Druga polovica ezdesetih obiljeena je najrazliitijim a k t e r i m a , m e u k o j i m a su o v d j e vani o n i koji u p o t p u n o s t i s p a j a j u kulturnu i p o l i t i k u d i m e n z i j u izraza n o v i h s e n z i b i l i t e t a , elei u k i n u t i m n o g e d o t a d a n j e d u a l i z m e , p o p u t o n o g a koji razdvaja j a v n o i p r i v a t n o , ili u m j e t n o s t i s v a k o d n e v n i ivot. U Nizozemskoj nastaje provotarijat, zapravo g r u p a aktera kojima je provokacija m e t o d a borbe protiv poretka, 75

(Teodori, 1976.) Ta promje

na p o n a a n j a m o g l a se primijetiti u p o d r u j u politike i p o d r u j u kulture, a pedesete i poetak ezdesetih g o d i n a s a m o s u u v o d u j o iri p r o c e s k o n t r a k u l t u r n o g o p o r b e n j a tva k o j i e u s l i j e d i t i u d r u g o j p o l o v i c i e z d e s e t i h . Elvis

U v r i j e d n o m t e o r i j s k o - d o k u m e n t a r i s t i k o m i deskriptivnom pribliava nju historijata novih ljevica svim zainteresiranima, T e o d o r i j u su se potkrale sitne greke o k o definiranja subkulturnih a k t e r a , no o n e ne utjeu na valjanost o p i r n o g prikaza koji d o k a z u j e specifinu p o v e z a nost novoljeviarskih i kontrakulturnih g i b a n j a irom E u r o p e , ali i ra zliku kontrakulturne orijentacije od tipinih politikih p o k r e t a ljevice i r e v o l u c i o n a r n i h sekti.

74

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

i koji n o v u k u l t u r n o - p o l i t i k u s e n z i b i l n o s t i z r a a v a j u h a p p e ninzima i s i m b o l i k i m a k c i j a m a , ali i klasinim, p a r l a m e n t a r n i m s r e d s t v i m a . N o , o s i m to s u 1 9 6 6 . n a g r a d s k i m izborima dobili svog predstavnika u gradskoj skuptini, a sljedee g o d i n e se samoukinuli, provosi e prvenstveno o s t a t i p o z n a t i p o s v o j i m b i j e l i m p l a n o v i m a . Bijeli b i c i k l i ostavljeni u g r a d u na u p o t r e b u g r a a n i m a , bijeli d i m n j a c i n a t v o r n i c a m a ( e k o l o k a svijest!), b i j e l e k o l e ( r e v o l u c i o narnih uenika), squafterski planovi za kraljiinu p a l a u , z a v j e r a b o s i h n o g u , i t a v niz a k c i j a k o j e s u p o k a z a l e a n a r histiku i p r o v o k a t i v n u p r a k s u o t p o r a , o k u p l j a j u i u m j e t n i k e , b e a t n i k e , h i p s t e r e , i n t e l e k t u a l c e , r a z n e aktiviste i ulini p r o ^ v o t a r i j a t . Izvrgli s u r u g l u p o t r o n j u d u h a n a , z a p r a v o e l e i osuditi potroaku groznicu kao takvu. Bacali su d i m n e kutije na kraljevske zaruke i o m e t a l i rituale kraljevske p o r o d i c e u Nizozemskoj. N a k o n policijskih akcija protiv provosa, oni uzvraaju d u h o v i t o u jo j e d n o g bijelog p l a n a , o v a j p u t o b i j e l o j p i l e t i n i (a u n i z o z e m s k o m s l e n g u to je o z n a k a za policajca) u kojem se nudi pretvaranje p o licajaca u socijalne radnike. J a b u k a koja se pojavljivala na v e i n i l e t a k a i p r o g l a s a p r o v o p o k r e t a p r i h v a e n a je i u d r u g i m s r e d i n a m a , a p r o v o g r u p e nastale su u M i l a n u , Briselu, Antwerpenu, Kopenhagenu, San Franciscu. Te grupe su nastajale potaknute o t p o r o m i oblicima simboli kih i p r o v o k a t i v n i h a k c i j a p r o v o s a , bez v r e o r g a n i z a c i j e jer n i s a m i n i z o z e m s k i p r o v o s i nisu bili o r g a n i z a c i j s k i p o v e z a n i . Rije je o s p o n t a n o s t i i a n a r h i s t i k o m d j e l o v a n j u tre n u t k a , k o j e m nije s m e t a l o i s t i c a n j e p r o v o k a n d i d a t a n a g r a d s k i m i z b o r i m a , u p r a v o z a t o to s e n e r a d i o d o k t r i n a r nosti n e g o o ivotnosti. N a k o n s a m o u k i d a n j a p r o v o s a , tri g o d i n e k a s n i j e n a stali s u k a b o u t e r s i ( p a t u l j c i ) k o j i s u n a s l i j e d i l i d i o t e m a i taktike, zauzimajui prazne kue, proglaavajui slobodnu dravu orange i sudjelujui u akcijama p o p u t odstranjivanja

a u t o m o b i l a s u l i c a , s a d n j e d r v e a nasred ceste i o s n i v a nja privremenih slobodnih pjeakih z o n a . O n i su t a k o e r n a g r a d s k o j razini p o s t i g l i i p a r l a m e n t a r n i u s p j e h , jo vei od provosa, definitivno osiguravi prisutnost antiautoritarn o g , d u h o v i t o g , s p o n t a n o g ali i i n s t i t u c i o n a l n o g o t p o r a p o stojeem poretku u novijoj povijesti socijalnih pokreta Eu rope. U E n g l e s k o j , r a z n o l i k a u n d e r g r o u n d s c e n a raste u s v i m p r a v c i m a ; tirae p o d z e m n i h , alternativnih listova dostiu do 50 tisua, otvaraju se informativni centri, o s n o v a n a su sredita z a b e s p l a t n u p r a v n u p o m o s u b k u l t u r n i m a k t e r i m a n a u d a r u r e p r e s i j e , sve s u e a h i p i j e v s k a o k u p l j a n j a , festivali p o e z i j e i p o l i t i k e , z a u z i m a j u s e p r a z n i s t a n o v i , t a k o da je i u c e n t r u L o n d o n a , na P i c c a d i l l y j u , d j e l o v a l a s q u a t terska k o m u n a novih protestnih aktera. Drutvo za M e n t a l Avvareness z a k u p i l o j e j e d n u s t r a n i c u T i m e s a , 2 4 . s r p n j a 1 9 6 7 . , i u z ezdeset p o t p i s a p o z n a t i h j a v n i h d j e l a t n i k a zakljuilo k a k o je zakon protiv upotrebe m a r i h u a n e nael no n e m o r a l a n , a u praksi neprimjenljiv. esnaest d a n a dijalektike o s l o b o e n j a , festivala koji su organizirali ista knuti antipsihijatri (Berke, C o o p e r , Laing) p o t v r d i l o je a r o l i k o s t a k t e r a u z a j e d n i k o j elji za d r u k i j i m d r u t v o m i svijetom, o s l o b o e n j e m ovjeka. Uz p r e d a v a n j a i rasprave b i l o je i p o e z i j e i r o c k g l a z b e , sve se p r e t v o r i l o u m u l t i c l i menzionalni h a p p e n i n g , a m e u ostalima sudjelovali su Herbert M a r c u s e , Allen G i n s b e r g , Stokeley C a r m i c h a e l , Paul G o o d m a n , R o n a l d L a i n g , S i m o n V o n k e n o o g i d r u g i . Filozofija, sociologija, poezija, duhovnost, M a r x i mantre, crnaki aktivizam, psihologija, antipsihijatrija, rock i psih o d e l i c i , sve s u t o b i l a r a v n o p r a v n a p o d r u j a i s t r a i v a n j a i i d j e l o v a n j a p r i s u t n i h , o k u p l j e n i h u s v r h u t r a e n j a p u t a iz 1 krize s u v r e m e n o g d r u t v a . Rat u V i j e t n a m u o m o g u i o j e d o d a t n i m o b i l i z a c i j s k i kontekst raznovrsnim g r u p a m a , akterima proturatnog dje77

76

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

l o v a n j a . M e u n j i m a j e , z b o g jo j e d n o g p r i m j e r a s p a j a n j a o s o b n o g i politikog, ilustrativno djelovanje berlinske ko m u n e 1. O s m e r o l j u d i , a k t i v i s t a , u d r u i l i s u s e u k o m u n u zbog zakljuka o nemogunosti stvarnog djelovanja na p r o m j e n i d r u t v a bez p r o m j e n e u s v a k o d n e v n o m i v o t u . N e m o g u s e n a z i v a t i r e v o l u c i o n a r i m a o n i iji o s o b n i ivoti o d r a a v a j u iste o n e g r a a n s k e v r i j e d n o s t i p r o t i v k o j i h s e b o r e , i k o j e i n e s v a k o d n e v n i ivot n e p o d n o l j i v i m . T a k o u k o r i j e n u p o t r e b e z a o s n i v a n j e m b e r l i n s k e k o m u n e lei staro uvjerenje, u ezdesetim g o d i n a m a aktualizirano, po k o j e m o n i koji ele mijenjati drutvo, m o r a j u u s v o m p o naanju, u svojim m e t o d a m a rada, pristupu, pokazati dio p r e o b r a a j a k o j i s m j e r a j u u i n i t i , to u b e r l i n s k o m s l u a j u z n a i d a s e s v a k a g r u p a k o j a eli stvoriti a n t i a u t o r i t a r n o drutvo m o r a organizirati na antiautoritarnim, egalitarnim i komunitarnim osnovama (Langhans i Teufel, 1 9 6 9 . ) Ko m u n a j e u S p r i n g e r o v s k o m tisku b i l a n a z i v a n a k o m u n o m uasa i p s i h o k o m u n o m . Klasini k o n t r a k u l t u r n i g o v o r p r o m i j e n i s e b e a k o misli m i j e n j a t i d r u t v o n i j e u u v j e t i ma tadanje njemake o p o r b e n e scene o d m a h naiao na velik odaziv, i a k o je k o n t r a k u l t u r n a tradicija, g l e d a n o s d a n a n j e g v r e m e n s k o g o t k l o n a , preivjela i n a d i v j e l a m n o g e Ijeviarske g r u p a c i j e d o m i n a n t n e u d r u g o j p o l o v i c i ez d e s e t i h . SDS k a o s a m o s t a l n a o r g a n i z a c i j a m l a d i h n j e m a kih s o c i j a l i s t a , s t u d e n a t a , k o j a je i s a m a i z b a e n a r a n i j e iz okrilja slubene, reformirane s o c i j a l d e m o k r a c i j e , iskljuila je 1 9 6 7 . l a n o v e k o m u n e 1 iz svojih r e d o v a . D j e l o v a n j e k o m u n e , ulina prisutnost njenih letaka i povezani aspekti k o m u n i t a r n o g ivota s d e m o n s t r a c i j a m a protiv rata, uklju ujui i policijsku i sudsku represiju p r e m a l a n o v i m a (oso bito z b o g letaka koji komentiraju poar u r o b n o j kui u Briselu k a o p o d s j e a n j e z a p a d n o g d r u t v a n a p o a r e i n a p a l m - b o m b e koji ine vijetnamsku svakodnevicu), mali je europski primjer kontrakulturno-radikalnog sklopa kakav

j e i m a o vie v a r i j a c i j a u A m e r i c i . O n a j d i o k o n t r a k u l t u r e koji se o p i s u j e p o j m o m s a m o i s k l j u e n j a iz d r u t v a i u i j u iskljuenost ne treba sumnjati, o b i n o se vezuje uz g l a z b u , d r o g e , d u h o v n u p r a k s u , ili p a k u z i n d u s t r i j u s l o b o d n o g v r e m e n a g d j e j e sljedbenitvo i d o l i m a r o c k - g l a z b e p r e z r e n o od revolucionarnih aktera. M e u t i m , u drugoj polovici e z d e s e t i h t a k v a p o d j e l a i i n t e r p r e t a c i j a nije jo b i l a r a i r e na, pa su rock-akteri funkcionirali k a o glas pokreta, k a o p r o r o c i i d e t o n a t o r i , ili b a r e m i n s p i r a t i v n i p o s r e d n i c i p r o testa i o d b i j a n j a . U v i c a r s k o j , u Z u r i c h u , n a k o n k o n c e r t a Rolling Stonesa, d e m o l i r a n a je dvorana. Povodom tog d o g a a j a , akter koji se n a z v a o antiautoritarni ljudi, t i skao je veliki poster s l i k o m J i m m y j a Henclrixa, na ijoj je p o l e i n i b i o p r o g l a s p o v o d o m stones r a z b i j a n j a , z a h t j e v za n a p u t a n j e m autoritarnih i kapitalistikih o b r a z a c a so c i j a l i z a c i j e s i m b o l i z i r a n n e m o g u n o u i s p u n j e n j a satisfaction i m p e r a t i v a . T a j estoki p r o t e s t n i g o v o r p r o t i v r o d i t e l j ske J<u[tuxe--ogrezle u n o v c u i n e k r o f i l i j i , k a o da je a n t i c i pirao dogaaje nakon samog Hendrixovog nastupa, kada je desetak tisua ljudi (poslije koncerta z a v r e n o g o k o p o n o i k a d a n o n o g p r i j e v o z a vie n e m a ) z a p o e l o paliti v a t r e i s u k o b l j a v a t i se s p o l i c i j o m u b o r b a m a k o j e su t r a j a l e do jutra. G n j e v n i z b o g policijskog batinanja prosvjednici se o k u p l j a j u u sreditu g r a d a i z a u z i m a j u p r a z n e p r o s t o r e bive r o b n e k u e u kojoj ostaju dva tjedna uz p e r m a n e n t n i festival rasprave i z a b a v e , protesta i uitka. Stotine o v a k
5

vih d o g a a j a p o n o v i t e se i u d e s e t l j e i m a to d o l a z e , iako e u r o p s k a situacija, bez obzira na primjere p o p u t ko m u n e 1, u d r u g o j p o l o v i c i e z d e s e t i h g o v o r i o p o s t o j a n j u ozbiljnijih studentskih i politikih aktera, k o j i bi htjeli stvoriti savez s r a d n i k o m k l a s o m i k o j i m a je r o c k g l a z b a m a r g i n a l a n (ako ne i s u m n j i v u svojim pretenzijama) o b l i k

Teodori (1976.)

78

79

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

a n g a m a n a i svjetonazora, lako M a s s i m o Teodori pred stavlja v a a n p o k u a j objektiviziranja d o p r i n o s a i u l o g a r a z n o v r s n i h a k t e r a (pri e m u k o n t r a k u l t u r a nije z a n e m a r e n a , ali je m a r g i n a l n a u s k l o p u a u t o r o v o g ireg i politiki p r o f i l i r a n i j e g p r e d m e t a i s t r a i v a n j a ) , n e k i d r u g i a u t o r i , blii k u l turolokim obiljejima protestnih pokreta n e g o p u k o poli t i k o j r e t o r i c i , p o p u t Petera Stansilla i D a v i d a M a i r o w i t z a , primjerima koji s u o v d j e n a v e d e n i p r i d r u u j u , naravno, parike situacioniste i njihov utjecaj na p a r o l e i d i o r a s p o l o e n j a s v i b a n j s k e r e v o l u c i j e (to je i T e o d o r i o b r a d i o ) , ali ustvruju da europska protestna, studentska i adoles, c e n t s k a s c e n a ezdesetih g o d i n a nije t o l i k o n j e g o v a l a f r e a kovtinu u j a v n i m a k c i j a m a k o l i k o su to inili njihovi a m e riki v r n j a c i . S t a n s i l l i M a i r o w i t z ( 1 9 7 1 . ) e u r o p s k i m o t k a e n i m p r o g l a s i m a i i n i c i j a t i v a m a ( m e u k o j i m a se istiu v e navedeni provosi, kaboutersi itd.) pridruuju djelovanje vedskih aktera, prije svega ture J o h a n n e s s o n a . Proi e d e s e t a k g o d i n a d o m a s o v n i j i h e u r o p s k i h m a n i f e s t a c i j a sli n o g d u h a , k a d a , p r i m j e r i c e u Italiji, I n d i a n i M e t r o p o l i t a n i , s drugim akterima pokreta s kraja sedamdesetih, spajaju p r o t e s t s a l t e r n a t i v n o m k u l t u r o m u k o j u su u r o n j e n i i i j i su d o b r i m d i j e l o m s t v a r a t e l j i . T a k o je, a r t i k u l a c i j o m n o v i h p o bunjenikih aktera, jedan suvremeni plemenski oblik udrui vanja i o t p o r a suprotstavljen d o m i n a n t n o j kulturi k a o ivot nost spram smrti, p o l u - o a j n i k a volja za s l o b o d o m na suprot kolonizirajuim i potiskivajuim s n a g a m a sustava. T h e o d o r e Roszak, na razini k o j a p o k u a v a analizirati i razumijevati nepregledno i nestalno m o r e akcija, letaka, h a p p e n i n g a , d e m o n s t r a c i j a , interesa i artikulacije p o b u n e k a o i i v o t n i h stilova m e u m l a d i m a s k r a j a e z d e s e t i h u o p e , o s t a j e n a j c i t i r a n i j i i n a j p r i z n a t i j i izvor s o c i j a l n o t e o r i j s k o g i s t r a i v a n j a i u o b l i a v a n j a k o n t r a k u l t u r e , bez o b z i r a na to slau li se s n j e g o v i m i n t e r p r e t a c i j a m a d r u g i a u t o r i . Roszaka se ne m o e optuiti za nekritiko oduevljenje k o n -

t r a k u l t u r o m , jer n a s t r a n i c a m a n j e g o v e k n j i g e i s p i s a n e s u i teke rijei p r o t i v d o b r o g d i j e l a k o n t r a k u l t u r n e p r a k s e , n o otpor koji je kontrakultura pruila tehnokratskom drutvu ipak je za Roszaka jedina n a d a da naa stvarnost ne m o r a izgledati o n a k o k a k o je najavljena u O r v v e l l o v o m ( 1 9 8 4 . ) ili H u x l e y j e v o m (Vrli n o v i svijet) d j e l u . R o s z a k o v s e p r i s t u p temelji na k o n c e p t u tehnokratskog drutva i razumijevanju njegove mladenake opozicije. Jednodimenzionalnost tog drutva (a Roszakova se studija prvenstveno bavi a m e r i kim drutvom) i detektirani karakter manipulacije i mitologizacije u vladavini tehnike racionalnosti, podsjeaju na klasina djela Herberta M a r c u s e a o integraciji drutvenih slojeva i u g o d n o j , u h o d a n o j , razumskoj neslobodi suvre m e n o g a a m e r i k o g drutva. N o , iako s M a r c u s e o m dijeli niz e l e m e n a t a p r i s t u p a , R o s z a k eli o t i i k o r a k d a l j e o d politikog i svjetovnog okvira koji mu se ini o b a v e z n i m unutar M a r c u s e o v o g pristupa drutvenoj promjeni i razot u e n j u , pa se priklanja N o r m a n u B r o w n u u p o l e m i c i s M a r c u s e o m , s m a t r a j u i O d e j e v lik iz Erosa i c i v i l i z a c i j e n e d o v o l j n o prisutnim u svim M a r c u s e o v i m rjeenjima, te n a s u p r o t t o n u s t o i k o g o d r i c a n j a , to g a p r e p o z n a j e u M a r c u s e o v u o d g o v o r u B r o w n u , Roszak u p u u j e n a d r u k iju g r a u B r o w n o v a dionizijskog ega. Ipak, Roszakovo djelo blisko je M a r c u s e o v i m intencijama, uz veu otvore n o s t p r e m a d u h o v n o s t i , m a g i j s k o m i m i s t i n o m , to e jo vie d o i z r a a j a d o i u k a s n i j i m R o s z a k o v i m d j e l i m a . Struk tura Roszakove knjige, koja je i m a l a toliki utjecaj na kas niju upotrebu p o j m a kontrakultura, d o v o l j n o govori o s a m o m f e n o m e n u koji utjee na izbor t e m a i p o j m o v a , g d j e uz elju za p r i k a z o m aktera k o n t r a k u l t u r n o relevantne t e o r i j e i svih o n i h d r u g i h , o d r a s l i j i h a k t e r a k o j e j e k o n t r a kulturni p o k r e t v o l j a n sluati, Roszak n a k o n M a r c u s e a i B r o w n a , u z vizionarsku s o c i o l o g i j u P a u l a G o o d m a n a i z n a a j a n d o p r i n o s M a r t i n a B u b e r a , n e m a velik i z b o r o z b i l j n i h

80

8l

URBANA PLEMENA

ili k l a s i n i h z n a n s t v e n i k a . S t o g a s p r a v o m o b r a u j e p j e snike p o p u t G i n s b e r g a , n a g l a a v a j u i i istraujui g l a v n e t e m e k o n t r a k u l t u r e k o j e d o m i n i r a j u p o g l a v l j i m a bez o b z i r a n a kriterij a k a d e m s k e p r i s u t n o s t i , p o p u t m i t a o b j e k t i v n e svijesti, a m a n i z m a i n e i n t e l e k t u a l n o g i s h o d i t a l i n o s t i , d e m i s t i f i k a c i j e z n a n s t v e n o g p o g l e d a , t e o b n a v l j a n j a vizio narske i m a g i n a c i j e d e n a t u r i r a n e t e h n o k r a c i j o m , a k t u a l i z a c i j e t r a d i c i j e n o m a d s k i h n a r o d a , k a o i sela i p l e m e n a o p e n i t o . S v a k o d n e v n i ivot, u k o j e m se o g l e d a n a i n i stil, postaje sreditem i kriterijem rasprave o revoluciji, o s l o b o e n j u , tipu djelovanja i p o i m a n j u individualne i drutvene p r e o b r a z b e . Prestaje biti v a n o to n e t k o g o v o r i a k o n j e g o v s v a k o d n e v n i ivot o d t o g a o d u d a r a . Z a p r a v o , n e prestaje nuno neki sadraj vrijediti, ali se akteru o d r i e kredibilitet a k o n e ivi p o o s o b n o i z a b r a n i m p r i n c i p i m a p r o m j e n e . I p a k , i m n o g i s a d r a j i su prestali vrijediti u n u t a r k o n t r a k u l t u r n o g o t p o r a , jer, k a k o Roszak u p o z o r a v a , k o n t r a k u l t u r a ostavlja samo veoma ogranien prostor ideologijama stare ljevice s njihovim p o z i v a n j e m na metafiziku klasnog sukoba i predanost u prvom redu institucionalnoj reorgani z a c i j i d r u t v a . (Roszak, 1 9 7 8 . , str. 1 4 0 . ) N a s u p r o t r e v o l u c i o n a r n o j retorici industrijske p a r a d i g m e , v e o m a izraena s k l o n o s t k o n t r a k u l t u r n i h m l a d i h p r e m a p s i h o d e l i c i m a , isto n j a k i m religijama i d u h o v n i m p r a k s a m a , za Roszaka je simptom njihova traganja za novim temeljima na kojima bi s e m o g a o izgraditi p r o g r a m r a d i k a l n e d r u t v e n e p r o m j e n e . To govori o uzmicanju sociologije pred psihologijom kao r o d n i m p r i n c i p o m r e v o l u c i j e , z b o g e g a Roszak n a g l a a v a G o o d m a n o v doprinos i objanjava njegovu popularnost m e d u kontrakulturnim akterima. Unutar spoznaje bitnog usmjerenja kontrakulture u s u p r o t n o m pravcu od prosvje titeljstva i r a c i o n a l n e svijesti, Roszak uz d e t a l j n o e k s p l i c i r a nje s a d r a j a G o o d m a n o v e t e o r i j e p r i m j e n j u j e i kriterij j a v n o g d j e l o v a n j a koji d o d a t n o , z b o g G o o d m a n o v a a n g a -

83

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

m a n a u korist s t u d e n a t a k o j i s u i z b j e g a v a l i r e g r u t a c i j u , osigurava ugled j e d n o m od odraslih aktera k o n t r a k u l turne scene. U t o m e se nazire Roszakova elja za s a v e z o m a ne p o t p u n i m r a s c j e p o m intelekta i d u h a , pri e m u G o o d m a n o v p r i m j e r p o k a z u j e p u t o s t v a r e n j a s a v e z a , jer a k o s e m e d u o t p a d n i k o m o m l a d i n o m , k o j a s n a n o tei d j e l o v a n j u i n e i n t e l e k t u a l n i m o b l i c i m a svijesti, o u v a j u e s e n c i j a l n e v r i j e d n o s t i i n t e l e k t a , o n d a e t o postii o n i i n t e l e k t u a l c i koji su pokazali da m i s a o nije isto akademska ve da je ona nuno sadrana u principijelnom djelovanju. Revolu c i j a je za d o b a r d i o k o n t r a k u l t u r e ili u r o n j e n a i i z r a e n a u s v a k o d n e v n o m i v o t u , u o n o m o v d j e i s a d a ili n e p o s t o j i k a o stvarna, n e g o k a o neiji ideoloki ukras k o m p r o m i t i ran ivotnom praksom aktera. Uporita stare (a d o b r i m d i j e l o m i n o v e ) l j e v i c e n a i e su u k o n t r a k u l t u r n o m m i l i e u neizbjeno p o v e z a n e i reciklirane s d r u k i j i m , p o n e k a d m e u s o b n o odbijajuim tradicijama miljenja i d u h o v n e prakse. N o , o d b i j a n j e koje vrijedi u a k a d e m s k o m kontek stu, postaje k o n t r a k u l t u r n o p r o i m a n j e u d j e l o v a n j u koje je u d r u g o j p o l o v i c i e z d e s e t i h s t v o r i l o niz k o n t r a i anti sveuilita s vlastitim kolegijima. T a k o Roszak n a v o d i jedan od kolegija, ovdje doista tipian - O d stripova do Sivinog plesa: d u h o v n a amnezija i fiziologija s a m o o t u e n j a , iji o p i s s a d r i : S l o b o d n i s l i j e d o t v o r e n i h s i t u a c i j a , l e k u e visoko relevantne vibracije. Istraivanje unutranjih prostora, dekondicioniranje ljudskog robota, signifikantnost psihokemikalija i transformacija zapadnoeuropskog ovjeka. Izvori: A r t a u d , Z i m m e r , G u d j i e f f , W. Reich, K. M a r x , g n o s t i c i , s u f i z a m , tekstovi t a n t r e , a u t o b i o g r a f s k i iskazi o l u d o s t i i e k s c e n t r i n i m s t a n j i m a svijesti, - p o p - a r t i p r o z a 2 0 . s t o l j e a . (Roszak, 1 9 7 8 . , str. 4 4 . ) M e u brojnim i raznovrsnim akterima kontrakulture postojali su i oni k o j i m a je n a m j e r a bila objediniti razliite p r i s t u p e i s v j e t o n a z o r e o t p o r a i o d b i j a n j a , elje za r a d i k a l -

n o m d r u t v e n o m p r o m j e n o m , i m a j u i n a u m u i vie p o l i tiki i vie k u l t u r n o o r i j e n t i r a n e a k t e r e . T a k o Jerry R u b i n , jedan od lidera tadanjih yippies (Rubin, 1 9 7 0 . , 1 9 7 1 . )

6

u s v o m p r i s t u p u t i p i n o m p o z a h t j e v u d a s e r e v o l u c i j u ivi, spaja tradiciju nove ljevice, ak i o r u a n e gerilske akcije, sa psihodelikim i hipijevskim naslijeem samoiskljuenja, to m u p r i s k r b l j u j e o t p o r tvrih p r i p a d n i k a i z o b j e d i m e n zije d j e l o v a n j a . Prvi p r i g o v a r a j u z b o g o d v o e n j a o z b i l j n e revolucionarne akcije u vode psihodelikih d r o g a i rock glazbe, a drugi zbog o p a s n o g pribliavanja hipi pokreta policijskim pendrecima i d o s a d n i m agitatorima. O t v o r e nost yipija p r e m a f e m i n i z m u , p r i h v a a n j e enskih p r i g o v o r a , i s k u s t a v a i s t a v o v a o m u k o j d o m i n a c i j i (ne s a m o u d r u t v u u o p e n e g o isto t a k o i n a a l t e r n a t i v n o j , z a p r a v o p o l i t i k o - l j e v i a r s k o j sceni) d o b a r j e p r i m j e r p o e t k a n a s t a j a n j a k o n t r a k u l t u r n i h , r a d i k a l n i h a k t e r a , jer b i l o b i d o i s t a s m i j e n o n a z i v a t i r a d i k a l n i m a ili r e v o l u c i o n a r n i m a t i p i n e I j e v i a r s k e g r u p e s k r a j a e z d e s e t i h u k o j i m a su e n e i m a l e p r a v o o t i p k a t i r e v o l u c i j u . Jerry R u b i n j e s v o j u p r v u k n j i g u proglasio seksistikom, shvaajui koliko je muka d o m i nacija prisutna i m e u sudionicima pobunjenikih pokreta, r e v o l u c i o n a r i m a koji se b o r e protiv izrabljivanja r a d n i k a izrabljivanjem e n a , f o r m u l i r a j u i to na yipijevski n a i n s v a k a d o m a i c a jest p o l i t i k i z a t v o r e n i k ! Ravnopravnost s p o l o v a i zatita o k o l i n e ( f e m i n i z a m i e k o l o g i j a ) v e k r a j e m ezdesetih p o s t a j u k o r e k t i v t o t a l i z i r a j u i m I j e v i a r s k i m k o n c e p t i m a u n u t a r a r o l i k i h ( s t u d e n t s k i h , a n t i r a t n i h , i si.) p o kreta u t o d o b a , e k a j u i (ili p o p u t M j e s e c a , d j e l u j u i ) n a o s e k u r e v o l u c i o n a r n o g sektatva u o s a m d e s e t i m g o d i n a m a . Jerry R u b i n , A b b i e H o f f m a n i d r u g i , k o j i m a j e s u e n o z b o g zavjere, u s p j e l i su r i d i ku I izi rati a m e r i k o p r a v o s u e i preokrenuti vlastito suenje u medijsku p r o m o c i j u speci-

YIP - Youth International Party

84

85

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

finog p o i m a n j a revolucije kao naina ivota, permanent n o g ulinog teatra, u k o j e m je stvarna b o r b a , suzavac i pendreci, s a m o neizbjeni usputni proizvod represivnog konteksta i iskrenog jipijevskog nastojanja ka n e p r e k i d n o j proslavi ivota srfi rli. S o b z i r o m na e v o l u c i j s k u sliku o n a p r e d o v a n j u d r u t v a , k o j a j e s t a j a l a u sjeni m n o g i h s o c i j a l n o t e o r i j s k i h p r i stupa kontrakulturi i adolescentskom pokretu otpora e z d e s e t i h g o d i n a , p o s e b n o u k r u g o v i m a k o j i s u inzistirali na pojmovima kapitalizmom i socijalizmom odreene dru tvene p r o m j e n e , esto n a l a z i m o okvir u k o j e m se k o n t r a kultura, n o v a ljevica, pokret protiv rata u Vijetnamu i stu d e n t s k i p o k r e t a n a l i z i r a j u k a o j e d a n drutveni p o k r e t k o j i , s o b z i r o m n a s v o j e c i l j e v e , d o i v l j a v a p o b j e d u ili p o r a z . Pristup k o j i n a g l a a v a r e v o l u c i o n i r a n j e d r u t v a , n a p r e d o v a n j e ili n a z a d o v a n j e , k o j i g o v o r i o k l a s a m a , s u b j e k t i m a revolucije i u o d n o s s e v e n t u a l n o m p r o m j e n o m s o c i o e k o nomskog sustava d o v o d i pokrete koji trae p r o m j e n u m o r a : s jedne strane, pozornost najprije posvetiti politi k o m djelovanju, tradicionalnim akterima, strankama i dru tvenim s n a g a m a , uvaavajui i kontrakulturne aktere na razliitim r a z i n a m a , a s d r u g e s t r a n e , bez o b z i r a na to k o l i k u vrijednost pridao kontrakulturnim akterima kao dodatku revolucionarnim subjektima, m o r a proglasiti, n a k o n ra z m a k a o d b a r e m p e t d o jo u v j e r l j i v i j i h d e s e t ili p e t n a e s t g o d i n a , vie ili m a n j e p o t p u n p o r a z s o c i j a l n i h p o k r e t a k o j i m a se analiza bavi. Svojevrstan p o r a z zaista nije teko d i j a g n o s t i c i r a t i , no valjanost pristupa koji je d r u t v e n e p o k r e t e ezdesetih a n a l i z i r a o s o b z i r o m na industrijsku p a r a d i g m u r a d n i k o g pokreta i zato pariki svibanj p r o g l a a v a o kva litativno drukijim i e p o h a l n o znaajnijim, t a k o e r prolazi poraznim rezultatom u vremenskom, gotovo tridesetogodi n j e m testu, koji p o k a z u j e d a s u u t o p i j s k e e n e r g i j e d r u t v e n i h unutar zidina (post)industrijske civilizacije

pokreta s kraja ezdesetih o b n o v l j e n e u o s a m d e s e t i m a , n a s t a j a n j e m zelene p a r a d i g m e , j a a n j e m m i r o v n i h i f e ministikih t e m a nautrb o p o j klasnoj retorici drutvene p r o m j e n e . T a k o o n o to s e k r a j e m e z d e s e t i h i n i l o m a r g i n a l n i m , u s p u t n i m ili p a r c i j a l n i m p r o b l e m o m u o z b i l j n o m s k l o p u o d n o s a r e v o l u c i o n a r n i h a k t e r a p r v o g i t r e e g svi jeta, ili u s k l o p u saveza studentskih g r u p a s r a d n i k i m i i r i m s l o j e v i m a s t a n o v n i t v a , o n o to j e b i l o o d b a e n o ili e v e n t u a l n o p r i h v a e n o k a o nuno zlo, postaje nosiva s n a g a novih drutvenih pokreta koji o s a m d e s e t i h g o d i n a r e a firmiraju alternativno-politike i kontrakulturne sadraje prisutne u prijanjem, irokom i h e t e r o g e n o m pokretu d r u ge p o l o v i c e e z d e s e t i h . Z a t o se p r i s t u p , koji u k o n t r a k u l t u r n o m g i b a n j u eli p r o m a t r a t i m n o g o d u b l j e , v i e s t o l j e t n e i m p u l s e i naine ljudskog o b l i k o v a n j a svog svijeta, g r u p a i zajednica, interakcije, rituala, socijalnih u l o g a i struktura o s j e a j a , k o j i nisu n u n o v e z a n i n i d e t e r m i n i r a n i (ali n i nedotaknuti) situacijama i pojmovima klasnog i politikog t r e n u t k a , i n i p u n o p r i m j e r e n i j i m , p o s e b n o u svjetlu t r a j n i jeg o p s t a n k a kontrakulturnih o b r a z a c a od o n i h koji su kraj ezdesetih obiljeili klasinim r e v o l u c i o n a r n i m i politikim naslijeem. Vanost prouavanja kontrakulture koja je obuhvatila niz a k t e r a i i n i l a d o b a r d i o o p e p r e p o z n a t o g d u h a ez desetih n e s u m n j i v a je u studiji d r u t v e n i h p o k r e t a i a d o l e scentskog aktivizma do dananjih d a n a , no ovdje je bitno u o i t i n j e n o z n a e n j e za razvoj s u b k u l t u r e m l a d i h i n j e n i h i v o t n i h s t i l o v a . A k o s e v r a t i m o R o s z a k u , koji p r e p o z n a j e t e m e i tekstove, artikulaciju m l a d e n a k e p o b u n e u n j e n i m odraslim izvoritima iz pedesetih g o d i n a , p r o m a t r a m o uradi sam naelo k a o m a s o v n o djelatno naelo tada njih adolescentskih aktera kontrakulture: injenica je da s u u p r a v o m l a d i , n a svoj a m a t e r s k i , a k i g r o t e s k n i n a i n o d n i j e l i p o b u n u s p i s a i h s t o l o v a o d r a s l i h . I u p a l i su je iz

86

87

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

k n j i g a i a s o p i s a k o j e je s t v o r i l a j e d n a s t a r i j a g e n e r a c i j a i p r e t v o r i l i u stil i v o t a . H i p o t e z e starijih n e z a d o v o l j n i k a p r e tvorili s u u e k s p e r i m e n t e , i a k o e s t o b e z v o l j e d a p r i h v a t e poraz k a o m o g u i ishod svakog istinskog eksperimenta. (Roszak, 1 9 7 8 . , str. 3 0 . ) P o k u a v a j u i p r e d v i d j e t i m o g u e i r e n j e g e n e r a c i j s k o g k o n f l i k t a Roszak s m a t r a d a b i p e t naestak g o d i n a od r a z d o b l j a o k o j e m pie m o g l i u s t a n o viti d a j e o n o to j e z a p o e l a m a l a g r u p a b e a t n i k a u m l a d o s t i A l l e n a G i n s b e r g a p o s t a l o stil i v o t a m i l i j u n a m l a d i h l j u d i . Bez o b z i r a n a t o to i r e n j e k o n t r a k u l t u r n i h i m p u l s a n i j e t e k l o l i n e a r n o , i to b i d a n a s m o g l i r a s p r a v l j a t i r a d i l i s e o j e d n o m ili vie m i l i j u n a m l a d i h , o v d j e j e p o g o e n a k a r a k t e r i s t i k a p r e t v a r a n j a p o b u n e u i v o t n i stil, k o j u s o c i o l o g i j a ne vezuje s a m o uz kontrakulturu, n e g o smjeta i na s u b k u l t u r n u s c e n u i d e n t i t e t a svih o n i h a k t e r a k o j i ( e v i d e n t n o ) n e m o g u s t a j a t i t o l i k o izvan s i s t e m a k o l i k o t o z a h t i jeva definicija k o n t r a k u l t u r e . Z a p r a v o , akteri k o n t r a k u l t u r e , k a o i svi a k t e r i k r i t i k e t e o r i j e ( u k l j u u j u i i R o s z a k a ) m o g l i bi na subkulturni oblik prisutnosti kontrakulturnih intencija u ivotnim stilovima m l a d i h gledati k a o na k o o p t a c i j u u sistem, rekuperaciju, pristajanje na medijsku p o s r e d o v a n o s t i o v i s n o s t o i n d u s t r i j i i tritu s l o b o d n o g v r e m e n a , a l i s t v a r n o s t a k t e r a u k o j o j se p r e s i j e c a j u s o c i o l o k i p o j m o v i i razlikovanja kontrakulture od subkulture nalae veu oprez nost u pristupu o v o m p r o b l e m u . Rock kultura ini o k o s n i c u povezujueg djelovanja kontrakulture p o l o v i c o m ezdesetih (proirujui ve o d a v n o prisutnu r a n o r o c k e r s k u p a r a d i g m u k a o i tradiciju protestne pjesme prihvaene i osnaene a k c i j a m a p r e t h o d n o g pokreta za graanska prava), o n a je n e o p h o d n i i e s t o k o n s t i t u t i v n i d i o r i t u a l a i i n t e g r a c i j e kontrakulturne afektivne zajednice. T o n o je da komercij a l i z a c i j o m i o m a s o v l j e n j e m , trinom p r o d u k c i j o m r o c k - i d o l a neke izvorne vrijednosti i znaenja, autentinost o t p o r a i k r i t i k i n a b o j g l a z b e n i h o s t v a r e n j a m o g u b l i j e d j e t i ili m i j e -

njati u l o g u . I n d i k a t i v n o j e d a s u g r u p e p o p u t h i p i j a S a n F r a n c i s c a i n i z o z e m s k i h p r o v o s a (i to iste g o d i n e , 1 9 6 7 . ) organizirale samoukidanje, praeno javnim procesijama, n o e n j e m p o g r e b n o g lijesa s t a d a v e m e d i j s k i sve p r i s u t n i j i m i m e n o m h i p p i e s ili p r o v o s , p o k a p a j u i v l a s t i t i identitet ijoj je autentinosti zaprijetilo m e d i j s k o i k o m e r cijalno iskoritavanje, proizvodnja besadrajnih imitacija, a k turistiki o b i l a s c i h i p i j e v s k i h e n k l a v a , p o p u t p o s j e t i i fotografiraj egzotine predjele i primjerke organiziranih ekskurzija. N o , sociologija subkulture m o r a l a bi uvidjeti i d r u g u stranu procesa komercijalizacije i omasovljenja rock kulture; nasuprot o p r a v d a n i m strepnjama pred g u b i t k o m uloge aktera radikalne promjene i g u b i t k o m prevratnikog karaktera o n i h o b r a z a c a koji postaju p r o f i t a b i l n o u p a k i r a na roba, nasuprot dobro uoenim procesima prelaska p o d z e m n i h i kritikih sadraja u g l a v n e t o k o v e s p e k t a k u l a r n e k u l t u r e p o t r o n j e , i p a k n e stoji s a m o j e d n o i j e d i n stveno, na s p o m e n u t e strahove i procese svodivo, p o d r u j e s u b k u l t u r e . S u b k u l t u r a , n a razini s o c i o l o k e d e f i n i c i j e , o d rie s e p o l i t i k i h a k c i j a , s t v a r a n j a f i l o z o f i j e p o t k r i j e p l j e n e m a n i f e s t i m a , alternativnih institucija i m e d i j a (od k o m u n a d o p o d z e m n o g t i s k a ) , o d r i e s e i z a m a g l j i v a n j a r a z l i k a iz m e u p o s l a , k u e , o b i t e l j i i s l o b o d n o g v r e m e n a , to s u sve o b i l j e j a k o n t r a k u l t u r e i to i n i o s n o v n u r a z l i k u o v a d v a p o j m a . a k i k a d bi u s t v a r n o s t i b i l o istih t i p o v a i k a d b i s m o zamislili subkulturu u skladu s n a v e d e n i m o d r e e njima (ukotvljenu u prostor s l o b o d n o g v r e m e n a o m e e n o g k o l o m i roditeljskim d o m o m ) , morali b i s m o primijetiti raznovrstan opstanak kontrakulturnih sadraja u glazbi, stilovima i ritualima subkulturnih g r u p a . M n o g i akteri rock kulture, i oni aktivniji, i oni pasivniji u procesu stvaranja, prihvaanja, preoblikovanja i razvoja subkulturnih scena, uz prisutnost ivotnih stilova, i n d i v i d u a l n i h i g r u p n i h n a i n a prerade (sub)kulturnog repromaterijala, predstavljaju p o -

89

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

d r u j e u k o j e m s e , u z a sva p o s t o j e a p o s r e d o v a n j a i p o stvarenja, ipak ouvao kontrakulturni sklop u g o d i n a m a k o j e d o l a z e n a k o n p o r a z a , s l o m a , k o o p t a c i j e ili trijenjenja tko iz kontrakulture shvaene kao skup drutvenih preobraaja p o k r e t a i aktera s kraja ezdesetih. S u b k u l t u r a , k o j u bi n e pozicije iekivanja psiho-socijalnog svijeta i k o n t r a k u l t u r n e p l i m e a u t e n t i n i h a k t e r a n e u p r l j a nih sistemskim p o s r e d o v a n j i m a biznisa, m o g a o smatrati o d u s t a j a n j e m ili s u r o g a t o m , z a p r a v o j e g o d i n a m a o m o g u a v a l a ivot dijelu kontrakulturnih intencija i praksi. Ra znovrsne rock subkulturne scene ouvale su jedan d i o k o n trakulturnog naslijea usprkos injenici kulturne industrije, a n a i n i p r e u z i m a n j a g l a z b e , f i l m o v a , i m a g e a , svih o n i h mitskih mjesta (poput W o o d s t o c k a ) svjedoe o relevantnosti s u b k u l t u r e u p r o u a v a n j u struktura o s j e a j a i i v o t n i h stilova vezanih uz kontrakulturu. D o k je u n u t a r h o r i z o n t a k o n t r a k u l t u r e na v r h u n c u redukcija artikuliranog bunta na subkulturnu stvarnost slo b o d n o g v r e m e n a d o i v l j e n a k a o d e f o r m a c i j a ili a k r e z u l tat p r o t u d j e l o v a n j a sustava, u o v o m r a d u bitna je u p r a v o s u b k u l t u r n a p r e r a d a iskustva k o n t r a k u l t u r n i h p o k r e t a , z b o g d u g e i p o s t o j a n e tradicije subkulture m l a d i h kojoj je raz d o b l j e k o n t r a k u l t u r e d o n i j e l o n o v e uvjete i o b l i k e ivota. Posljedice zbivanja s kraja ezdesetih, z b o g irenja rock kulture u d o b a medijski prisutne i razliito p o s r e d o v a n e kontrakulture, donose preokret u sociologiji subkulture, g d j e p r o m j e n e i m u t a c i j e s u b j e k t a istraivanja n a l a u i s k o rak iz s o c i o l o g i j e d e v i j a c i j e i s u o a v a n j e sa i r i m , sve sloe n i j i m p o d r u j e m u k o j e m a d o l e s c e n t i p o s t a j u akteri s u b k u l ture m i m o m n o g i h d o t a d a n j i h o b r a z a c a k l a s e , s t a t u s a , k o n f l i k t n o s t i , k r i m i n a l a i p o v l a e n j a ili p r o s t o r n e s e g r e g a c i j e . Pri t o m e s e n e t r e b a b o j a t i tekih rijei k o j e j e s a m R o s z a k , u kritici a d o l e s c e n t s k i h z a o k u p l j e n o s t i s a m o nekim sadrajima, poput psihodelikih d r o g a , izrekao po-

godivi

usput jedno od obiljeja stvaranja subkulturnog

i v o t n o g stila: Postoji rije k o j o m m o e m o o p i s a t i t a k v o s i t n i a v o u d u b l j i v a n j e u j e d a n j e d i n i uski s a d r a j , u sve njegove najtrivijalnije odjeljke i n a p o r e da se m a r g i n a l n i d i o k u l t u r e p r e d s t a v i c j e l i n o m . T a rije j e d e k a d e n t n o s t . A to je, na nesreu, pravac kojim kree znatan d i o nae o m l a d i n s k e k u l t u r e . (Roszak, 1 9 7 8 . , str. 1 2 4 . ) U p r a v o j e s i t n i a v o u d u b l j i v a n j e u j e d a n uski s a d r a j t i p i n o za s u b k u l t u r n e stilove, g d j e s e cijeli svjetovi p o m i u p r e l a s k o m o d p u n k a n a h a r d - c o r e , ili g a l a k s i j e o d Presleyja d o t r i p - h o p a , Dylana d o industrial-techno zvuka itd. O d procjene d e k a d e n t n o s t i ( k o j a ovisi o k u t u g l e d a n j a ) s o c i o l o g i j i s u b kulture je vanije razumjeti k a k o sam akter p r o v o d i i d o i v l j a v a vlastitu z a o k u p l j e n o s t i u d u b l j i v a n j e u uski (za a k t e r a v j e r o j a t n o iroki) s a d r a j . Socioloko razlikovanje kontrakulture od subkulture ostaje smisleno, ali d o s a d a n j a u p o t r e b a tog razlikovanja svjedoi o t e k o a m a ; b i r m i n g h a m s k i a u t o r i , koji su razli k o v a n j e razvili i n j e g o v a l i , r a z l i i t o p r i s t u p a j u k o n t r a k u l t u r i u S A D - u i o n o m e to bi b i l o s l i n o t o m e u V. B r i t a n i j i , naglaavajui u o b a sluaja vezanost tog f e n o m e n a uz srednju klasu. Dok p o j a m kontrakultura, primijenjen na a m e r i k u situaciju zadrava neto od vlastitog ireg znaenja i omoguuje usporedbu s p o j m o m subkulture k a o r a z l i i t i m , u a n a l i z i k o n t r a k u l t u r e u V. B r i t a n i j i s u s r e e m o s a m o one obrasce pristupa i p r o n a e n a obiljeja koji su tipini za s u b k u l t u r u . Klasno o d r e e n j e t a k o postaje presudno, pa je kontrakultura u v e e m dijelu b i r m i n g h a m s k e tradicije z a p r a v o s a m o naziv za subkulturu srednje klase. Redukcija ide toliko d a l e k o da p o j a m kontrakulture u birminghamskim radovima ponekad oznaava samo hipijevsku pojavnost, i sluanje g l a z b e koju su neki kritiari s v o j e d o b n o i m e n o v a l i k a o p r o g r e s s i v e , to j e s u p r o t n o definicijama koje su H e b d i g e i drugi sami formulirali. A k o

QO

9"

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

je p o j a m kontrakulture primjenjiv s a m o na skup pokreta i aktera s kraja ezdesetih u A m e r i c i , a k o u p o t r e b a p o j m a u b r i t a n s k o m k o n t e k s t u n e p r a t i vlastite d e f i n i c i j e , m o e m o l i ga i d a l j e upotrebljavati? Razlikovanje s u b k u l t u r e i k o n t r a k u l t u r e m o g u e j e z a d r a t i , a l i izvan v r s t o g k l a s n o g o d r e enja koje o n e m o g u u j e pristup razliitim n a i n i m a p r e u zimanja (kontra)kulturnih i (sub)kulturnih d o b a r a , p o s e b n o a k o s m j e r a m o primijeniti te p o j m o v e na razliite zemlje ( p o p u t Hrvatske) i razliita r a z d o b l j a irenja ivotnih stilova a d o l e s c e n t s k o g svijeta. U novijoj sociolokoj interpretaciji dosadanjih teorija i pristupa subkulturi ( G e l d e r i T h o r n t o n , 1 9 9 7 . ) v a n i m se s m a t r a p r i h v a a n j e o n i h t e r m i n a koje su stvorili a k t e r i , u sklopu kognitivnog statusa k o n c e p t a subkulture a koje je p r e p o z n a o s a m akter. D o b a r primjer je J o h n Irwin i n j e g o v o u p o z o r a v a n j e n a p o j a m scene to s u g a koristili a k t e r i s kraja ezdesetih. U t o m r a z d o b l j u , u literaturi s a m e scene k a o i u n j e n o j o k o l i n i , n a l a z i m o jo j e d a n t i p i a n p o j a m koji G e | d e r i T h o r n t o n ne s p o m i n j u . To je p o j a m p l e m e n a . Pleme je snano prisutno krajem ezdesetih. To je rije k o j a se e s t o koristi u o p i s u g r u p a i z a j e d n i c a , k a k o meu samim akterima, tako i m e u znanstvenicima, bilo da su znanstvenici sami birali nain u p o t r e b e p o j m a i d j e l o m i n o utjecali na scenu nekih p l e m e n a kontrakulture (poput McLuhana), bilo da su u svojim deskripcijama n a p r o s t o u v a a v a l i r j e n i k p r o m a t r a n o g a , ili a k t r e t i r a n o g a a k t e r a . (Ross S p e c k , 1 9 7 2 . ) S o b z i r o m n a p r i s u t n o s t p o j m a pleme m e u brojnim i raznolikim sudionicima kon trakulturnih gibanja ( s j e t i m o se S n y d e r o v o g Zato pleme) izostanak tog p o j m a iz tadanjih kljunih sociolokih r a d o v a m o d a m o e u d i t i , p o s e b n o u svjetlu r a s p r a v e o t r i b a Iizaiji u s o c i o l o g i j i d e v e d e s e t i h , n o r a z u m l j i v o j e z a t o t a d a n j a s o c i o l o g i j a n i j e m o g l a p r i h v a t i t i pleme o n a k o k a k o je prihvatila scenu. Ipak je p o j a m p l e m e n a krajem ezdesetih

bio u g l a v n o m taktiki, i u t o m smislu deskriptivan, d a k l e sugerirao je potrebu za novim oblicima ljudskih zajednica, o d b i j a n j e slijepe a d a p t a c i j e n a p r e v l a d a v a j u i m o d e l nuc l e a r familv i n a i n a ivota u o p e , o p i s u j u i stvarni p o k u aj ( m a s o v a n m e u m l a d i m a ezdesetih) d r u k i j e g o b l i k a u d r u i v a n j a i i v l j e n j a , n a j e e u k o m u n i ili p l e m e n u . U a k a d e m s k o m svijetu jo j e u v i j e k d o m i n i r a l a s t a r a p a r a d i g m a , vezujui p o j a m p l e m e n a uz primitivne oblike d r u tva, uz klan i r o d , ne d o p u t a j u i u p o t r e b u p o j m a izvan konteksta ezdesetih. Ipak, do aktualizacije tog p o j m a i njegova sociolokog p r e u z i m a n j a , irenja izvan g r a n i c a k o n t r a k u l t u r e ili r a s p r a v e u vezi s n j o m , d o i e lek d e v e d e s e t i h . autodeskripcije aktera kontrakulturnih pokreta

92

93

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

5. Koncept moralne panike

digla z b o g njih i njihova p o n a a n j a , s u k o b a i svega osta loga o z n a e n o g neprihvatljivim. Do svog koncepta m o r a l n e p a n i k e S. C o h e n je s t i g a o iz d v a s m j e r a . Prvi s m j e r oznaava naslijee interakcionistike sociologije, koja je

Stanley C o h e n , inspiriran interakcionistikom perspek tivom societalne reakcije, teorijom etiketiranja i slinim d o p r i n o s i m a skeptikoj revoluciji u sociologiji devijacije, n e s u m n j i v o je najzasluniji za k o n c e p t m o r a l n e p a n i k e i uvrenje tog koncepta u socijalnoj teoriji, l a k o su Becker i Gusfield p o e t k o m ezdesetih obavili d o b a r d i o posla svojim analizama m o r a l n o g poduzetnitva i simbolikog kriarstva (potkrijepljenim iskustvima p r o h i b i c i j e m a r i h u a n e i a l k o h o l a u SAD-u), a Jock Y o u n g p o e t k o m sedamdese tih prvi u p o t r i j e b i o p o j a m m o r a l n a p a n i k a ( t a k o e r u vezi s p e r c e p c i j o m porasta zloupotrebe d r o g a ) , S. C o h e n je svojim ceptom d j e l o m Folk i Devils a n d M o r a l principom Panics (1972., 1980.) uinio moralnu paniku plodnim sociolokim kon predvidljivim odnosa dominantne kulture i subkultura m l a d i h , anticipiravi eksplicitno m n o ge d r u g e k a m p a n j e m o r a l n e p a n i k e koje su slijedile u britanskom drutvu. N j e g o v a se knjiga bavi prvenstveno a n a l i z o m reakcije drutva na p o j a v u i s u k o b e (inicijalnu d e v i j a c i j u ) m o d s a i r o c k e r a , to C o h e n i m e n u j e m o r a l nom panikom i prikazuje proces u kojem d o m i n a n t n a kultura reintegrira vlastite vrijednosti k a m p a n j o m protiv narodnih avola. Ta je kampanja manifestno upuena protiv onih koji su preli g r a n i c u d o p u t e n o g a , ali se tijekom k a m p a n j e u znaajnoj mjeri zapravo konstruiraju i oni (devijanti) i d o p u t e n o , pa se s a m a g r a n i c a p o m i e u eskalaciji koja m o e rezultirati i n o v i m , restriktivni jim z a k o n i m a . M o d s i i rockeri, kao dvije subkulturne g r u p e m l a d i h , po C o h e n o v u su s u d u tek nastajale, o n e su s t v a r a n e u procesu moralne panike koja se (makar manifestno) po-

razotkrivala stereotipiziranje i objanjavala proces socijal ne tipologizacije. Tipologizacija i oekivanja o d r e e n o g p o n a a n j a , u percepciji i interakciji m e u l j u d i m a , p r e d stavljaju o s n o v e m e u l j u d s k i h o d n o s a , n o s t v a r a n j e s t e r e o t i p a i k a t e g o r i z a c i j a p o j e d i n c a p o s e b n o je v a n a u a n a l i z i f e n o m e n a devijacije, stereotipi o devijantima o b i n o su n a j v r i i u e se od d j e t i n j s t v a . D e v i j a n t je k a t e g o r i z i r a n i s v a k o j i n d i v i d u i i z j e d n e k a t e g o r i j e p r i p i s i v a t e s e iste z n a a j k e , o e k i v a t e s e isto p o n a a n j e . U sferi s v a k o d n e v n o g i v o t u svi s r e e m o l j u d e k o j i znaju p r e c i z n o t k o su i t o su n a r k o m a n i , prostitutke, homoseksualci, iako osim pri h v a e n i h s t e r e o t i p a n e m a j u n i k a k v o o s o b n o i s k u s t v o u vezi s tim g r u p a m a i p o j e d i n c i m a . K a d a je n e k o m e definitivno prikaena etiketa devijanta, postupak naknadne inter p r e t a c i j e slui u v r e n j u s t e r e o t i p a ; m n o g i l j u d i ( a p s i h o l o z i i p s i h i j a t r i e s t o p o dunosti) i n t e r p r e t i r a t e d o g a a j e iz d e v i j a n t o v a i v o t a u svjetlu o t k r i v e n e d e v i j a c i j e i r e k o n s t r u i r a t e sva p r i j a n j a p o n a a n j a u s k l a d u s a z a p e aenim devijantnim statusom, negirajui tako prethodni identitet ovjeka p r o g l a e n o g d e v i j a n t o m . Stvaranje d r u t v e n i h t i p o v a p o s t o j a l o je i u p r e d i n d u s t r i j s k o d o b a , no u t e l e k o m u n i k a c i j s k o v r i j e m e t a k a v p r o c e s m o e biti n e m j e r l j i v o osnaen. Zato je uloga masovnih medija za C o h e n a klju n a , t u d j e l u j u , n a razliite n a i n e , m o r a l n i p o d u z e t n i c i k o j i p o k u a v a j u d o b i t i j a v n u p o d r k u . Pristup v i j e s t i m a , i n f o r m a ciji o d e v i j a c i j i , z a p r a v o j e p r i s t u p n o r m a t i v n i m k o n t u r a m a d r u t v a , iz k o j i h se m o e iitati o p r a v u i k r i v u , o g r a n i c i k o j a se ne p r e l a z i , ili o o b l i c i m a a v o l a k o j i ih p r e l a z i . (S. C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . , str. 14.) Z a s h v a a n j e p r o c e s a a m p l i f i k a cije devijacije, o d n o s n o procesa kojim societalna reakcija

94

Q5

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

poveava

koliinu devijacije,

kljuno

je

razumjeti s a m u

a za studije m o r a l n e p a n i k e i n d i k a t i v n o , jest slinost s k a t a strofama i nesreama u onoj dimenziji u kojoj potencijalna n e s r e a m o e biti r a z o r n a k a o i s t v a r n a . S t u d i j e o l a n i m uzbunama, o reakcijama na glasine, pokazuju da p o n a a n j e , t i p i n o z a u v j e t e n e k e k a t a s t r o f e ili n e s r e e , m o e nastati i u situaciji u kojoj n e m a objektivne o p a s n o s t i . D a k l e , b i t n a stvar jest p e r c e p c i j a o p a s n o s t i , a n e n j e n o stvarno postojanje. Postoji s e d a m o s n o v n i h f a z a k o j e j e S . C o h e n p r e u z e o iz i s t r a i v a n j a t i p i n i h n e s r e a i k a t a s t r o f a : 1. Warning - to je f a z a u k o j o j (bez o b z i r a na k o j i nain, grekom ili ne) sazrijeva s h v a a n j e o moguoj opasnosti, o uvjetima u kojima opasnost nastaje. U p o z o r e n j e m o r a biti t a k o k o d i r a n o d a p r e v l a d a o t p o r k o j i s e n e k a d javlja protiv bilo k o j e g stava o m o g u o j p r o m j e n i trenutno mirne situacije. 2. Threat - u o v o j fazi se p o j a v l j u j u prvi z n a k o v i , o n a p o i n j e p e r c e p c i j o m n e k e p r o m j e n e , a l i m o e biti i o d s u t na ili o d s j e e n a u s l u a j u n a g l e n e s r e e . 3. Impact - o v d j e je katastrofa na d j e l u , pojavljuje se n e p o s r e d n i i n e o r g a n i z i r a n i o d g o v o r na smrt i r a z a r a n j e . 4. Inventory - u o v o j fazi o n i k o j i su izloeni n e s r e i p o i n j u s t v a r a t i p r e l i m i n a r n u sliku o t o m e to s e d o g o d i l o , u k a k v o m su s a d a s t a n j u i u k o j i m u v j e t i m a . 5. R e s c u e - f a z a u k o j o j se d j e l u j e na n e p o s r e d n o j p o m o i preivjelima. O s i m ljudi i z p o g o e n o g p o d r u j a , k o j i p o m a u j e d n i d r u g i m a , n a d r e e n i sustav p o i n j e slati pomo. 6. Remedy - f a z a u k o j o j s l i j e d e p r o m i l j e n i j e i f o r m a l ne aktivnosti usmjerene na p o m o p o g o e n i m a . Sistemska n a d g r a d n j a sve vie p r e u z i m a f u n k c i j e . 7. Recovery - faza kroz k o j u , na due vrijeme, zaje d n i c a ili u s p o s t a v l j a p r i j a n j u r a v n o t e u ili p o s t i e s t a b i l n u p r i l a g o d b u na p r o m j e n e koje je nesrea donijela.

p r i r o d u i n f o r m a c i j e o devijaciji. O n a je uvijek iz druge ruke, procesirana t a k o da predstavlja aktere n e k o g d j e l o v a n j a u v i s o k o s t e r e o t i p i z i r a n o j f o r m i . Z a t a k v u vrstu i n formacije i drutvene reakcije na devijaciju kae se da i m a s p i r a l l i n g ili s n o v v b a l l i n g e f e k t , d a k l e u i n a k k o t r l j a j u e grude snijega. U z s t e r e o t i p i z a c i j u i s o c i j a l n u t i p o l o g i z a c i j u , k a o iz dvojene aspekte naslijea interakcionistike kole, koje C o h e n p r o m a t r a s n a g l a s k o m na njihov medijski kontekst, u stvaranju koncepta m o r a l n e panike p o d j e d n a k o su va ne najopenitije postavke i sama p r o m j e n a fokusa, ori jentacija na analizu drutvenog o d g o v o r a na devijaciju i utjecaja koji o d g o v o r drutva ima na p o n a a n j e . T a k o e i Cohen talne ponoviti, reakcije: sumirajui klasino naslijee Lemerta, kontrolu, Beckera i drugih, najefektniju formulu perspektive socieNe stvara devijacija socijalnu n e g o s o c i j a l n a k o n t r o l a stvara d e v i j a c i j u (S. C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . , str. 1 4 . ) . Drugi smjer iz kojega je nastao koncept m o r a l n e p a nike o d n o s i se na istraivanja katastrofa i nesrea p o p u t p o p l a v a , t o r n a d a , p o a r a , p o t r e s a , e k s p l o z i j a i si. M n o g i s o c i o l o z i s u n a g l a a v a l i z n a e n j e tih i s t r a i v a n j a , a C o h e n navodi Mertonovu opasku po kojoj uvjeti kolektivnog stresa p o k a z u j u a s p e k t e d r u t v e n o g s u s t a v a k o j i s e i n a e n e v i d e u s t r e s n i m u v j e t i m a s v a k o d n e v n o g i v o t a . Istrai vai k a t a s t r o f a stvorili s u s o c i o l o k e m o d e l e z a a n a l i z u r e a k cije d r u t v e n o g sustava na neto o m e t a j u e , stresno, u g r o a v a j u e . M o d s i i r o c k e r i nisu isto to i p o t r e s ili p o p l a v a , a l i C o h e n p r o n a l a z i niz s l i n o s t i u o p i s u p o n a a n j a k o j e n a v o d e i s t r a i v a i k a t a s t r o f a , k a d a s u c j e l i n a ili d i o z a j e d nice p o g o e n i a k t u a l n o m ili potencijalnom opasnou, k a d a je prisutan gubitak materijalnih i drugih vrijednosti, smrt, o z l j e d e , d e s t r u k c i j a i s l i n o . O n o to j e t a k o e r v a n o ,

96

97

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

N e k e od ovih faza n e m a j u izravnu paralelu u sluaju m o d s a i rockera, no S. C o h e n predlae k o n d e n z i r a n u ver ziju u k o j o j u p o z o r e n j e (warning) p o k r i v a f a z u 1 i 2, n a k o n e g a slijedi u t j e c a j (impact, f a z a 3 ) , i n v e n t o r i j (faza 4) i r e a k c i j a (drutva) k o j a p o k r i v a f a z e 5 , 6 , i 7 . C o h e n s e u s v o j o j knjizi n a j p r i j e b a v i m i n i m a l n i m p r i k a z o m d e v i j a c i j e , zatim o b r a u j e reakciju drutva, a n a k o n t o g a o d n o s reak cije i devijacije. J e z i k o m teorije p o n a a n j a ljudi u katastro f a m a , to znai z a p o e t i s i n v e n t o r i j e m , nastaviti s ostalim f a z a m a r e a k c i j e , p a s e vratiti n a u p o z o r e n j a i k o n k r e t a n utjecaj. Sto s e d o g o d i l o , k a k o s u m o d s i i r o c k e r i u o p e p o s t a l i z a n i m l j i v i m o r a l n i m p o d u z e t n i c i m a , to j e p o k r e n u l o l a n a c r e a g i r a n j a , p o n a a n j a i s t v a r a n j a slike s v i j e t a u s k l a d u s n e s r e o m ili k a t a s t r o f o m ? Prva, i n i c i j a l n a d e v i j a c i j a d o g o d i l a se na Uskrs 1 9 6 4 . , u C l a c t o n u . T a d a su, z b o g razliitih r a z l o g a brojni m l a d i ljudi ( v e i n o m p o d i j e l j e n i na
7

p r o c i j e n i t i vlastite i v o t n e u v j e t e . T a k o u o v o j fazi g l a s i n e i d v o j b e n e percepcije m o g u postati o s n o v a za interpretaciju situacije. M e d i j s k a prezentacija inventorija kljuna je za d a l j n j e faze r e a k c i j e , jer tek n a k o n prvih izvjetaja i slika ( n e ke nesree ili devijacije) ljudi p o s t a j u i n d i g n i r a n i , ili se ljute, piu p i s m a , dre g o v o r e i f o r m u l i r a j u k o n c e p t e i p l a n o v e .

Inventorij
S. C o h e n a n a l i z i r a m e d i j s k i i n v e n t o r i j u tri d i m e n z i j e : 1. p r e u v e l i a v a n j e i d i s t o r z i j a ( i s k r i v l j a v a n j e ) , 2. p r e d i k c i j a i 3. s i m b o l i z a c i j a . Preuveliavanje i iskrivljavanje i n j e n i c a

m o d s e i r o c k e r e ) stvorili b u n u i n a p e t u a t m o s f e r u p r a e 8

nu povremenim tunjavama, jurnjavom na motociklima, r a z b i j a n j e m p o n e k o g i z l o g a ili i n v e n t a r a p l a e . D v a d a n a incidenata u C l a c t o n u predstavljaju o n u fazu u kojoj za jednica neorganizirano o d g o v a r a na prijetnju, da bi o d m a h n a k o n t o g a nastupila faza inventorija, u kojoj oni koji s u i z l o e n i n e s r e i p o k u a v a j u shvatiti to i m s e d o g o d i l o i
C o h e n detaljno opisuje atmosferu iritacije i frustracije; od loeg vre m e n a (najhladnijeg Uskrsa u posljednjih 80 g o d i n a ) i nedostatka posla za lokalne trgovce i ugostitelje, do iritacije i frustracije a d o l e scenata koje su isti ti lokalni trgovci i ugostitelji o d b i j a l i posluiti z b o g mod ili rocker i m a g e a . Podjela na m o d s e (koji su v e i n o m vozili skutere, u nas esto naz v a n e vespa p o j e d n o m o d tipinih m o d e l a , sluali m o d e r n i j e rock g r u p e poput the W h o , nosili odijela u mekoj i iroke vojne tankerice u tvrdoj varijanti izgleda) i rockere (ljubitelje starijeg i klasinijeg r o c k a , velikih i snanih m o t o r a , crnih konih jakni) vjerno je i efektno prika zana u filmu Q u a d r o p h e n i a koji se osamdesetih g o d i n a p o j a v i o i u naim k i n i m a .

uslijedilo je o d m a h n a k o n uskrnjeg vikenda,

kada su

g o t o v o sve d n e v n e n o v i n e o b j a v i l e d r a m a t i n e o p i s e d o g a a j a na svojim naslovnim stranicama. Dan terora skuterskih g r u p a , Mladi prebili g r a d - 97 konih jakni uhi e n o , Invazija divljih na o b a l u , to su neki od naslova u vodeim dnevnicima. U reportaama o tim d o g a a j i m a

98

99

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

u p o t r e b l j a v a l e s u s e rijei p o p u t p o b u n a , o r g i j e d e s t r u k c i j e , b o r b a , n a p a d , bojite, o p s a d a , p r e b i j a n j e g r a d a , u r l a j u a r u l j a , g o m i l a i t d . S t a n l e y C o h e n nije svoje sudove temeljio na o s o b n i m impresijama, n e g o je u c i j e l o m istraivanju, uz n e p o s r e d n o p r o m a t r a n j e i praenje medijskih tekstova, pronalazio i intervjuirao prodavae, u v a r e plae, p r o m a t r a e , k a o i s a m e n o v i n a r e koji su pi sali o d o g a a j i m a . S v a k o m s o c i o l o g u k o j i eli p r o u a v a t i m o r a l n u p a n i k u u drutvu instruktivni su C o h e n o v i naini s t u d i j e p r o b l e m a , u k l j u u j u i i sitnice, p o p u t u o a v a n j a razlike veih i m a n j i h , lokalnih n o v i n a - l o k a l n e e novine d o n i j e t i vie p o j e d i n o s t i , a l i bez o b z i r a n a v r i j e d n o s t i i sklonosti, preuveliavanje i iskrivljavanje, m o r a j u izbjega v a t i t v r d n j e p o p u t sve d i s k o t e k e u z p l a u b i l e s u r a z b i j e ne, a k o svi u m a l o m m j e s t u z n a j u da uz p l a u (i u m j e s t u uope) postoji s a m o jedna diskoteka. Pretjerivanje se jasno vidi u p r a v o u t a k v i m p r i m j e r i m a g d j e s e f o r s i r a m n o i n a u m j e s t o j e d n i n e , k a d a s e ista vijest p o n o v i d v a p u t a p a s u gerira dva d o g a a j a , k a d a se, s jedne strane s a m e injeni ce ( b r o j k e ; k o l i i n a tete, nasilja) u v e a v a j u , a s d r u g e s t r a ne, koristi s e n z a c i o n a l i s t i k i stil i melodramatski rjenik, n a g l a a v a j u i o p a s n o s t p o d r u t v o i o p r a v d a v a j u i ve us p o s t a v l j e n u v a n o s t s a m e vijesti o k o j o j je rije, k o j a m o r a biti o t i s n u t a m a s n i m s l o v i m a i k o j o j j e m j e s t o n a n a s l o v n o j s t r a n i . D o k j e c j e l o k u p n a teta d v o d n e v n i h n e r e d a iznosila petstotinjak funti, a s a m o desetina uhapenih bila optuena za n a s i l n a d j e l a , u n o v i n a m a su se p o j a v l j i v a l e r e e n i c e p o p u t stara r a z g l e d n i c a u m r l j a n a krvlju i n a s i l j e m . Drugi element inventorija p o s e b n o je z n a a j a n , i ima velik utjecaj na kasnije faze, djelujui k a o s a m o i s p u n j a v a jue p r o r o a n s t v o . U g o t o v o s v a k o m izvjetaju nalazila se p r e t p o s t a v k a d a e to to s e d o g o d i l o n e i z b j e n o u s l i j e diti p o n o v o . P r e d i k c i j a j e b i l a p r i s u t n a s v u d a , a C o h e n dobro primjeuje
IOO

katastrofama upravo

kojima

i z o s t a n a k p r e d v i a n j a m o e biti moe biti katastrofalna.

katastrofalan, u drutvenim f e n o m e n i m a poput devijacije prisutnost predvianja Sljedei put j e b i o p o j a m u u p o t r e b i , b i l o d a s e r a d i l o o i s k a z i m a p o l i c i j e , t r g o v a c a , l a n o v a l o k a l n e u p r a v e , ili o sluajevima intervjua s m o d s i m a i r o c k e r i m a koji su n a govjetavali osvetu i b u d u e p o h o d e . A k o bi takvi p o h o d i i z o s t a l i , m e d i j i b i i o d t o g a p r a v i l i vijest, s t v a r a j u i d o j a m d o g a a n j a , s t a v l j a j u i u n a s l o v i m e n e k o g m j e s t a i vijest da oni koje su oekivali nisu doli. (Primjerice Hastings: Bez njih!) K u m u l a t i v n i e f e k t t a k v o g i z v j e t a v a n j a u v r u je predikciju, dokazujui njenu vjerodostojnost nainom na koji s e p r i k a z u j u d o g a a j i , n e d o g a a j i i p s e u d o d o g a a j i . (S. C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . , str. 3 5 . ) T r e i e l e m e n t m e d i j s k o g inventorija, nakon preuveliavanja s iskrivljavanjem i pred i k c i j e , jest p r o c e s s i m b o l i z a c i j e . S i m b o l i k a m o rijei j e poznata; ime nekog grada, poput Hiroime, postaje s i m b o l o m koji prelazi u o b i a j e n a z n a e n j a , a u p r a v o je C o h e n p o k a z a o slinu simbolizaciju n e r e d a m o d s a i rockera u upotrebi p o j m a Clacton. Simbolizacija stvorena u m e d i j s k o m i n v e n t o r i j u p r o l a j e k r o z tri p r o c e s a . P r v o , rije mod postala je simbolom o d r e e n o g (devijantnog, delin k v e n t n o g ) s t a t u s a . D r u g o , p r e d m e t i p o p u t o d j e e ili f r i z u re, p o e l i s u s i m b o l i z i r a t i s a m u rije ( p o j a m ) m o d . T r e e , s a m i p r e d m e t i p o p u t o d j e e ili f r i z u r e p o s t a l i s u s i m b o l o m t a k v o g statusa i n j e m u pridruenih e m o c i j a . T a k o je p r o c e s s i m b o l i z a c i j e z a v r e n , a t i m e j e p o j a m m o d ili r o c k e r izbaen iz bilo k a k v o g neutralnog konteksta, (sam C o h e n radije b i g a o p i s a o k a o o z n a k u razliih p o t r o a k i h stilova) p r e u z e v i i s k l j u i v o n e g a t i v n a z n a e n j a . P o t p u n o isti p r o ces s i m b o l i z a c i j e , s i d e n t i n i m u i n c i m a , d o g a a o s e t i j e k o m p e d e s e t i h g o d i n a u vezi s p o j a v o m t e d d y b o y s a . T e d d y boysi, k a o akteri j e d n o g o d prvih subkulturnih stilo va m l a d i h , isprovocirali su o d r e e n e procese u d o m i n a n t -

kako,

suprotno analogiji

prirodnim

IO!

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

noj kulturi, i d e s e t l j e i m a poslije p o n a v l j a t e se slini obrasci. Simbolizacija, kakvu je C o h e n opisao, kada odjev n i p r e d m e t i , f r i z u r e ili n e k a d r u g a o b i l j e j a stila p o s t a j u s i m b o l i m a d e v i j a n t n o g s o c i j a l n o g s t a t u s a , p r i s u t n a je i u m n o g i m d r u g i m d r u t v i m a , izvan b r i t a n s k o g k o n t e k s t a , i zadire u bitne o d n o s e d o m i n a n t n e kulture i adolescentskih s u b k u l t u r n i h s t i l o v a . Izjave k o j e j e C o h e n s a k u p i o , z a j e d n o s P. R o c k o m (P. R o c k , S. C o h e n , 1 9 7 0 . ) u d o b a n a s t u p a teddy boysa na socijalnoj sceni britanskog drutva, tipine su za m n o g e sline reakcije koje je roditeljska kultura p o kazala p r e m a subkulturi m l a d i h u o p e . N i k a d nije i m a o p r o b l e m a p r i j e n e g o to j e k u p i o t o o d i j e l o ili O t k a k o j e m o j sin k u p i o t u s t v a r p r o l e g o d i n e , n j e g o v a s e l i n o s t p r o m i j e n i l a , t o s u iskazi k o j i m o g u biti i z v u e n i i z k o n t e k sta t e d d y b o y s a i e d w a r d i j a n s k o g o d i j e l a i p r i m i j e n j e n i n a c r n u k o n u j a k n u , t a n k e r i c u , spitfire j a k n u , k a o i n a niz k o m b i n a c i j a o d j e e , frizure, nakita i slinih obiljeja s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , k a k o u V. B r i t a n i j i , t a k o i u H r v a t s k o j .

o n o m e to t r e b a p o d u z e t i p r o t i v d e v i j a n a t a , o b r a d i o u d r u g o m dijelu, u o d l o m k u o societalnoj kontrolnoj kulturi, a n e k i su s t a v o v i p r i p a d a l i i d i m e n z i j i slika ( g d j e se o b j a njava karakter devijanata) i dimenziji uzroka, p o p u t stava d a s e sve t o d o g a a zato to i m a j u p r e v i e n o v a c a .

Orijentacije
J e d n a o d p r v i h u o e n i h o r i j e n t a c i j a jest o n a o n e s r e i ; u m e d i j i m a se e k s p l i c i t n o g o v o r i l o o a n a l o g i j a m a s p o t r e sima, tajfunima i d r u g i m prirodnim katastrofama. Sljedeu o r i j e n t a c i j u C o h e n n a z i v a p r o r o a n s t v o m k r a j a . T u s u jo i o r i j e n t a c i j a to to se d o g o d i l o nije nita p r e m a o n o m e to se sve jo m o e d o g o d i t i ( a k o se t r e n d ne z a u s t a v i ) i jo j e d n a klasina o r i j e n t a c i j a za iru p r i u o roditeljskoj kulturi i s u b k u l t u r i : ne r a d i se s a m o o t o m e ( m o d s i m a i r o c k e r i ma), tu su i trudne uenice, k a m p a n j a za razoruanje, d e monstracije, beatnici, d u g a kosa, kontracepcija, amfetam i n i , r a z b i j a n j e g o v o r n i c a . . . sve do glazbe i s e x a .

Reakcija: teme stavova i miljenja

N a k o n to j e n e p o s r e d n a o p a s n o s t p r o l a , n a k o n to su u p o e t n o j fazi l j u d i o b j a s n i l i s e b i i d r u g i m a to se d o g o d i l o , vie s e n e g o v o r i t o l i k o o s a m o m d o g a a j u , k o liko o njegovim irim implikacijama. O v d j e S. C o h e n o p i s u j e k a k o se, k r o z m a s o v n e m e d i j e s t v a r a l a k o l e k t i v n a i n terpretacija kojoj se pojedinac o b i n o prilagoava. Teme koje su se pojavljivale postale su p o d l o g a za o b l i k o v a n j e stavova i miljenja. O v a faza drutvene reakcije podijelje n a j e n a tri d i m e n z i j e : O r i j e n t a c i j e ( e m o t i v n a i i n t e l e k t u a l n a p o l a z i t a s k o j i h s e v r e d n u j e d e v i j a c i j a ) , Slike ( k a k o v i d i m o devijante i stavovi o n j i h o v o m ponaanju) i Uzroci (stavovi o u z r o c i m a d e v i j a n t n o g p o n a a n j a ) . U o v o j a n a l i z i s a d r a j a C o h e n je s k u p m i l j e n j a i s t a v o v a o s o l u c i j a m a , o

Slike
Pod slikama C o h e n p r o m a t r a p o e t n u fazu procesa etiketiranja u kojoj su koriteni p o j m o v i nabijeni e m o c i j a m a , p o p u t d i v l j a k a , h u l i g a n a , r u l j e , r a z b o j n i k a . Ti s u ter m i n i uli u m i t o l o g i j u d a b i o s i g u r a l i s t i g m u p r i m j e n j i v u n a one koji rade o d r e e n a djela, nose o d r e e n u o d j e u i p r i p a d a j u o d r e e n o m s o c i j a l n o m statusu (adolescenata) (S. C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . , str. 5 7 . ) . T e n d e n c i j a p r e m a p a t v o r e noj, lanoj atribuciji, na kojoj je izgraena n a v o d n a devija c i j a , d o l a z i i z r a v n o i z i n v e n t o r i j a . C o h e n n a v o d i t v r d u jez gru stabilnih atributa, p o p u t n e o d g o v o r n o s t i , nezrelosti, arogancije, nedostatka potovanja p r e m a autoritetima, ali i o n e specifine, m e d i j i m a d r a g e atribute p o p u t takori,
I03

102

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

cezari o d s t r u g o t i n e , d u g o k o s i , m e n t a l n o - n e u r a v n o t e e n i i slino. T e m a m l a d i h ljudi k a o takvih provlaila se svim n a p i s i m a . M l a d i s u bili p r i k a z i v a n i n a d v a n a i n a - j e d a n tip o p i s a s v i m a j e p r i p i s i v a o u z a v r e l u krv, a d r u g i j e g o v o r i o k a k o j e rije o e k s t r e m n o j m a n j i n i , d o k j e v e i n a primjerna. C o h e n d o b r o primjeuje da je p o d a t a k o veini k o j a je d o b r a i p o s l u n a z a p r a v o u f u n k c i j i rjeenja r o d i t e l j ske k u l t u r e , a o b j e slike, o m a n j i n i i v e i n i , n a l a z e se e s t o zajedno, spojene u tipinim istupima pojedinih predstavni k a r o d i t e l j s k e k u l t u r e k o j i k a u z n a m d a j e t o statistiki m a n j i n a , a l i m n o g o t o g a to m l a d i d a n a s r a d e m e p l a i , cijela g e n e r a c i j a je n e k a k o . . . Teza o m a n j i n i , k a d a se p o n a v l j a n a s u d u , slui z a p r i k a z i v a n j e i u p u i v a n j e i d e a l n e slike m l a d e i p r e m a o p t u e n i m a , d a v i d e k o l i k o j e n j i h o v a kazna zasluena u odnosu na idealnu protukoncepciju p o n a a n j a . T o je, n a g l a a v a C o h e n , j e d a n o d uvjeta z a uspjenu c e r e m o n i j u d e g r a d a c i j e statusa.

i l i . Jo j e d n u o d p r i s u t n i h t e m a o u z r o c i m a S . C o h e n naziva k a b a l i z m o m , o d n o s n o teorijom zavjere, po kojoj j e rije o p l a n i r a n o j i p r i p r e m a n o j d e s t r u k c i j i . T e m a d o sade zakljuuje o d j e l j a k o reakciji drutva kroz stvaranje t e m a t s k e p o d l o g e z a s t a v o v e i m i l j e n j a , o d v a j a j u i ui aspekt d o s a d e (koju su lokalni ugostiteljski djelatnici d o s l o v n o s h v a t i l i b u n e i s e k a k o t o n i j e i s t i n a jer u n j i h o vim mjestima ima dovoljno p o n u d e za p r o v o e n j e m slo bodnog vremena mladih) od o n o g a drugog, po kojem je d o s a d a bila psiholoki m a k e - u p m l a d i h ljudi. D o s a d a e prevladavati k a o t e m a u subkulturi m l a d i h i kasnije, od punka do japanske Otaku subkulturne razdjelnice od d o m i n a n t n e kulture. Drugi d i o reakcije drutva, po analogiji s istraivanji ma k a t a s t r o f a n a z v a n f a z a m a rescue i remedy, S. C o h e n dijeli n a tri p o s e b n a p o d r u j a a n a l i z e , n a p r o c e s s e n z i t i z a cije, societalnu kulturu kontrole i eksploataciju.

Uzroci
U vezi s t e m o m u z r o k a p o n a a n j a m o d s a i r o c k e r a , Cohen primjeuje kako klasini motivi ovoga puta izostaju; nitko nije p o s e g n u o za r a z v e d e n i m b r a k o v i m a , za loim djetinjstvom, za naruenim roditeljskim d o m o m , pa iako to C o h e n eksplicitno ne n a v o d i , u reakciji drutva prisutno je ujedinjenje d o m i n a n t n e kulture, n a j i r e m s m i s l u d o m i n i r a l i su m e d i j i m a , ma kako o n a bila u Britaniji klasno o d r e e n a . Socijalni uzroci u i uz t e o r i j u o ogledalu drutva naglasak je bio na drutvenoj bole sti, n a p o m a k u n j i h a l a , p o n a a n j e m o d s a i r o c k e r a b i o je znak da se treba vratiti disciplini, d o g a a j i iz l j e t o v a l i t a n a o b a l i bili s u s i m p t o m b o l e s t i , o p i s i v a n i k a o infekcija koja nalae hitnu akciju kako se i d r u g i dijelovi drutva ne bi inficirali, i k a k o bi se ovi ve inficirani izlije104

Senzitizacija
Proces senzitizacije m e d i j s k i j e z a p o e o s t v a r a n j e m v e e o s j e t l j i v o s t i z a t e m u h u l i g a n i z m a i n a i n o m izvjeta v a n j a o t a k v o m p o n a a n j u , u k o j e m su m o d s i i r o c k e r i bili kljuni akteri i p o n e k a d sinonimi nereda i devijacije, t a k o d a s u d o g a a j i k o j i b i r a n i j e bili o p i s i v a n i k a o o b i n a s u b o t n j a g u v a p o s t a l i d i j e l o m ireg f e n o m e n a . T a j j e p r o ces p o v e z a n s o p i s a n i m p r o c e s o m a m p l i f i k a c i j e d e v i j a c i j e i efektom kotrljajue g r u d e snijega, a senzitizacijom m o e mo o b j a s n i t i i prisutnost i n c i d e n a t a u n a s l o v i m a a k i o n d a k a d s u s a s v i m i z o s t a l i . Sirenje m r e e t a k o e r j e d i o p r o cesa senzitizacije unutar reakcije drutva, u tu p r o i r e n u mreu upali su i raznovrsni d r u g i akteri, koji prije stvaranja m o r a l n e p a n i k e o m o d s i m a i r o c k e r i m a nisu bili n a u d a r u r e p r e s i j e , p o p u t b e a t n i k a z a k o j e j e l o k a l n a p o l i c i j a izjav105

Benjamin Perasovi
l j i v a l a d a s n j i m a n e m a n i k a k v i h p r o b l e m a , ili o n i h k o j i s u n a p r o s t o k a m p i r a l i ili s p a v a l i n a p l a i . P o l i c i j a i s u d s t v o ( o k o j i m a e s e vie g o v o r i t i u n a s t a v k u ) t a k o e r s u r e a g i r a l i na osnovi stvorene senzitizacije, u s k l a d u s prijanjim d o g a a j i m a i i n t e r p r e t a c i j o m tih d o g a a j a u j a v n o s t i .

URBANA PLEMENA

N o v e m e t o d e k o n t r o l e s p a d a j u u p o d r u j e i n o v a c i j e , a niz inovativnih prijedloga, koje su akteri socijalne kontrole iznijeli u t i j e k u m o r a l n e p a n i k e o k o m o d s a i r o c k e r a , z a sluuje n a v o e n j e i z b o g k a s n i j e r a s p r a v e o j e d n o m o d t e m e l j n i h p r o b l e m a o v e r a d n j e - slinosti i r a z l i k a i z m e u k o n t e k s t a a k t e r a i t e o r i j e o s u b k u l t u r i u V. B r i t a n i j i i S A D - u , s kontekstom aktera i spoznaja o subkulturi u Hrvatskoj. T a k o s u , u n u t a r k a m p a n j e , a k t e r i s o c i j a l n e k o n t r o l e iznosili s l j e d e e p r i j e d l o g e : zabraniti m o d o d j e u i frizuru, uvesti i b u , o d u z e t i i m m o t o r e , z a b r a n i t i i m izlaske, o s n o v a t i r a d n e l o g o r e za m o d s e i rockere, objaviti im i m e n a i, i z n a d s v e g a , d a t i vie o v l a s t i p o l i c i j i . P o l i c i j a j e d o i s t a d o b i v a l a sve vie z a d a t a k a i t r o i l a sve vie n o v c a u ri t u a l n i m d e m o n s t r a c i j a m a sile, e m u s u d o d a n i i v o j n i zrakoplovi. M e u ostalim inovativnim prijedlozima naao se o n a j j e d n o g suca za prekraje, koji se o g r a i v a o rijei m a d j e t i n j a s t a a k c i j a m o r a susresti i s l i n u k a z n u , p r e d laui da se m o d s i m a i r o c k e r i m a podijele ekii k a k o bi s a m i m o r a l i r a z b i j a t i vlastite m o t o r e . Bez r e f e r e n c i j a n a vlastiti i n f a n t i l i z a m , p e r c e p c i j u d j e t i n j a s t o s t i d r u g i h ili b a r e m na P e r g a u d o v u d j e j u knjievnost, p o l i c i j a u S o u t h e n d u u v e l a je novu m e t o d u kanjavanja - uzimanje remenja kako bi m l a d i m devijantima spadale hlae! Na kraju razmatranja ponaanja aktera socijalne kontrole, S. C o h e n analizira b r o j n e s u d s k e p r e d s t a v e , k o j e s u d o b i l e i velik p u b l i c i t e t , stvarajui od pojedinih sudaca n a c i o n a l n e heroje, zaklju ujui k a k o je sudstvo o d l i n a pozornica za igru drutva. Ta igra se zove d e g r a d a c i j a statusa, a sudski procesi m o d s i m a i r o c k e r i m a pravi su primjer c e r e m o n i j e d e g r a d a c i j e .

Societalna kultura kontrole

O v d j e se analizira organizirana reakcija, institucionalne n o r m e i p r o c e d u r e , g d j e su se uz o r g a n e v l a s t i , s u d s t v o i policiju, pojavile i n e f o r m a l n e g r u p e na l o k a l n o j razini k o j e s u htjele d j e l o v a t i r a d i k a l n i j e , n e z a d o v o l j n e o t r i n o m k a z n i i p r i s t u p o m viih i n s t a n c i j a d r u t v a . D r u t v e n a k o n trola, koja s e sastoji o d n e f o r m a l n i h m e h a n i z a m a j a v n o g m n i j e n j a s j e d n e strane, i visokoformaliziranih institucija drave s d r u g e strane, ralanjena je u C o h e n o v u pristupu m o r a l n o j panici na proces difuzije, eskalacije i inovacije. D i f u z i j a o d l o k a l n e d o n a c i o n a l n e r a z i n e u v l a i l a j e sve vie a k t e r a n a d z o r a , bez o b z i r a n a n j i h o v u u d a l j e n o s t o d m j e s t a n e s r e e , u i n s t i t u c i o n a l n u s u r a d n j u ili k o n k r e t n u a k c i j u u s v o j i m s r e d i n a m a k a d a j e b i l o p r i m i j e e n o sli no p o n a a n j e a d o l e s c e n a t a . Eskalaciju kontrolnih m j e r a v r s t o j e o d r e d i o o p i sustav v r i j e d n o s t i s t v o r e n u i n v e n t o r i j u , a d o d a t n o s u p o t r e b e otrijih m j e r a o s n a i v a n e i u v o e n j e m s l i k a o n i h k o j e t r e b a zatititi, m e u k o j i m a s u s e isticali nevini turisti na o d m o r u , starci, m a m e i tate, d j e c a k o j a g r a d e d v o r c e u p i j e s k u i estiti t r g o v c i . O d prve reakcije na lokalnoj razini, do rastueg ukljuivanja d r u g i h i n d i v i d u a l a c a i g r u p a , proces difuzije proizveo je o p i sustav v j e r o v a n j a ; m i t o l o g i j e , s t i g m e , s t e r e o t i p e , a l i t a k o e r p r o i z v o d i (ili p o k u a v a p r o i z v e s t i ) n o v e m e t o d e k o n t r o l e . N e f o r m a l n a s o c i e t a l n a r e a k c i j a m o e biti p r o i rena i f o r m a l i z i r a n a , ultimativna formalizacija postie se s t v a r a n j e m n o v i h z a k o n a . (S. C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . str. 9 8 . )
IOC

Eksploatacija
S. C o h e n problematizira eksploataciju u k o m e r c i j a l n o j i ideolokoj dimenziji, reaktualizirajui tako amerike teoI07

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

rije ( o d s t a r o i k a k e d o i n t e r a k c i o n i s t i k e ) o p r e p l e t a n j i m a i specifinim s i m b i o z a m a k r i m i n a l n o g i n e k r i m i n a l n o g svi j e t a . P o s t o j a o j e niz o r g a n i z a c i j a k o j e s u p r o d a v a l e p o s e b n u r o b u ili n u d i l e p o s e b n e u s l u g e d e v i j a n t i m a , a p o l i c i j a , o d v j e t n i c i , b a n k e , s u d s k i s l u b e n i c i i s l i n i , i z r a v n o ili neizravno, profitiraju od kriminalizacije m o d s a i rockera. Svijet r e k l a m e o b i l a t o s e k o r i s t i o stilskim o b i l j e j i m a n a r o d n i h a v o l a , a u istim t i r a n i m l i s t o v i m a u k o j i m a se s t v a r a l a m o r a l n a p a n i k a , o b j a v l j i v a n i s u kvizovi s t e m o m jeste l i m o d ili r o c k e r . I d e o l o k a e k s p l o a t a c i j a u k l j u u j e m n o g e g r u p e i p o j e d i n c e koji su koristili referiranje na d e v i j a c i j u m o d s a i r o c k e r a z a s v o j e c i l j e v e , r e l i g i j s k e ili p o l i tike. Brojni n o v i n a r i , f o t o g r a f i , sastajali su se u v e l i k o m broju na p o p u l a r n i m okupljalitima, stvarajui atmosferu k o j u C o h e n n a z i v a lov n a m o d s e n a v o d e i p r i m j e r e m e dijske g l a d i za f o t o g r a f i j a m a devijanata na djelu, po m o g u n o s t i u r a z b i j a n j u g o v o r n i c e , l a k o je rije o n e e m t i p i n o m za d i o novinarstva i senzacionalistikog pristupa, u o v o m sluaju C o h e n o v i opisi novinarske ekploatacije u razdoblju m o r a l n e panike predstavljaju v e o m a slian o b razac p o n a a n j u medija zabiljeenom panike o k o darkera u Hrvatskoj. N a k o n sustavnog prikaza reakcije drutva na inicijalnu d e v i j a c i j u , stvaranja inventorija i senzitizacije koji m e u sobno povratno djeluju, proizvode precjenjivanje devijacije koje d o v o d i do eskalacije u kontrolnoj kulturi, C o h e n se v r a a f a z a m a u p o z o r e n j a i u t j e c a j a . Iz u s p o r e d b e s fazama upozorenja i utjecaja u istraivanjima prirodnih katastrofa i nesrea, jasno je k a k o o d l u u j u a razlika proiz lazi u p r a v o i z p e r c e p c i j e i o d r e e n j a p o p l a v e ili p i j a v i c e ; k a d a s e z a u j e s i r e n a , g r a a n i s e e v a k u i r a j u (ili u n e k o m d r u g o m sluaju odlaze u sklonita) i takva praksa (posebno a k o je upozorenje p r a v o d o b n o ) s m a n j u j e efekte n e s r e e . T a k o s u i g r a a n i B r i g h t o n a j a v n o bili p o z i v a n i u doba moralne

da o d m a h zovu policiju a k o u svom g r a d u primijete mali Clacton. C o h e n zakljuuje kako su takva upozorenja, uz briljivu p r i p r e m u cijele predstave i d e m o n s t r a c i j e sile, najave otvaranja gradske vijenice kako bi postala sudni c o m p r e k o v i k e n d a , z a p r a v o p o j a a l i d e v i j a c i j u (nesreu) umjesto da je smanjuju. C o h e n o v k o n c e p t , d o b r i m d i j e l o m izrastao i z i n t e r a k c i o nistike t r a d i c i j e , b i o je ire p r i h v a e n , a l i i k r i t i z i r a n u n u t a r maksistikog usmjerenja b i r m i n g h a m s k e kole koja je ne o p h o d n i m smatrala nadopuniti C o h e n o v pristup reakcije na devijaciju i povezati aktere m o r a l n e p a n i k e s p o m a c i m a u s t r u k t u r i k l a s a i o d n o s i m a m o i , s p r o b l e m o m svijesti i ideologije, kao i o p o m krizom h e g e m o n i j e . T a k o su H a l l , J e f f e r s o n , C l a r k e i Roberts ( 1 9 7 0 . , p r e m a T h o m p s o n , 1 9 9 8 . ) p o d u z e l i t r i n a e s t o m j e s e n o istraivanje m o r a l n e p a nike n a s t a l e o k o n o v o s t v o r e n e e t i k e t e m u g g i n g ( n a s i l n i ke p l j a k e ) . Pratei uvoz i i r e n j e t e r m i n a iz a m e r i k o g konteksta u Engleskoj, specifinu socijalnu proizvodnju vijesti, H a l i i s u r a d n i c i su d e k o d i r a l i m e d i j s k e p o r u k e i opisivali nastajanje diskursa. Proces o z n a i v a n j a (pridava nja socijalnog znaenja d o g a a j i m a ) pretpostavlja, i isto vremeno p o m a e izgradnji drutva k a o konsenzusa. To je v e o m a vano uoiti u situacijama u kojima medij oblikuje i n f o r m a c i j e k o j e lee i z v a n i z r a v n o g iskustva p u b l i k e i d r u tva u t e m e l j e n o g u o e k i v a n j i m a k o n s e n z u s a , r e d a i r u t i n e . Mediji mapiraju odreeni d o g a a j , smjetaju ga u okvir znaenja i interpretacije. Dok analiza medijske k a m p a n j e protiv rasno i socijalno v e o m a raspoznatljivih muggera ( a k t e r a p l j a k i s p r e m l a i v a n j e m , to je m e d i j s k i p o j a m a ne termin pravne regulative), n a m e e zakljuak o o p r a v danosti interakcionistikog pristupa teorije etiketiranja i perspektive societalne reakcije, autori se na osnovi pre poznatog procesa medijskog mapiranja i konvencionalnog r a z u m i j e v a n j a , k o j e m se medijski akter o b r a a i koji istoIOQ

I08

Benjamin Perasovi URBANA PLEMENA

v r e m e n o stvara, upuuju u pravcu razumijevanja ideoloke reprodukcije. Taj m o m e n t u birminghamskoj analizi m o r a l n e panike naglaava T h o m p s o n (1998.), pokazujui da ciklus reprodukcije dominantnih ideja u radu Halla i suradnika n i j e s t v o r e n z a v j e r o m , niti j e m e h a n i k i ili a u t o m a t s k i . I d e o loka r e p r o d u k c i j a odvija se s o b z i r o m na p r o c e s trans f o r m a c i j e , to g a s a m i m e d i j i p r o v o d e n a d v l a s t i t i m s i r o vinama, kako izravnim prenoenjem primarne definicije n e k o g d o g a a j a u javni i d i o m , t a k o i r e p r e z e n t i r a n j e m javnog mnijenja i artikulacijama moralne veine. Koncept m o r a l n e panike zadrao se u sociolokim p r i s t u p i m a r a z n o l i k i h o r i j e n t a c i j a , sve d o d a n a s , i a k o j e niz autor(ic)a upozorio na nedostatnost izvornog koncepta u razumijevanju medijskih utjecaja drukijeg smjera, pozitivne identifikacije, k a o i m i k r o - m e d i j a koje stvara subkultura.

6. Birminghamska kola

B i r m i n g h a m s k a kola je p o j a m koji se esto koristio u sociolokoj literaturi, bez obzira na protivljenje kljunih a u t o r a k o l e , a koristi se i d a n a s , k a d a k o l a nije d j e l a t n a . Istraivaki c e n t a r z a p o s l i j e d i p l o m s k i s t u d i j s v e u i l i t a u B i r m i n g h a m u p o e o je raditi 1 9 6 3 . i n j e g o v prvi d i r e k t o r b i o j e R i c h a r d H o g g a r t . U p o e t k u s u studij u p i s i v a l i s a m o s t u d e n t i k n j i e v n o s t i , a l i s u s e p o s l i j e , u n u t a r iste k v o t e , prikljuili i studenti drutvenih znanosti. Puno i m e centra bilo je Centar za s u v r e m e n e kulturne studije, a n j e g o v n a j p o z n a t i j i d i r e k t o r u r a z d o b l j u k a d a j e kola p r o f i l i r a l a svoj pristup, o d 1 9 6 8 . d o 1 9 7 9 . , b i o j e Stuart H a l l . U s k l o p u definiranja kulture i analize knjievnih djela u poetku n a stoja_osejzbjei_dloj]pjria odre enje kulture. Kultura j e j j v i j e k bila u mnoini, a po H a l l o v i m j i j e i m a (HaJLLsur., 1 9 8 0 . ) p o j a m kulture se i r i o j v e vie p r e m a i v l j e n i m k u l t u r a m a , h r a n e i s e s o c i o l o g i j o m u svom promiljanju kulturne prakse, definitivno uspostav ljajui a n t r o p o l o k u definiciju kulture k a o okvira p r o p i t i v a nja k u l t u r n e p r a k s e i o d n o s a s p o j m o v i m a d r u t v e n e m o i , drutvene formacije,.dominacije i regulacije, o t p o r a i bor b e . P o j m o v i p o p u t o z n a a v a n j e ili o z n a a v a l a k a p r a k s a , prihvaeni u krugu b i r m i n g h a m s k o g centra, osnaili su t v r d n j u d a z n a e n j e nije d a n o , n e g o j e p r o i z v e d e n o . Levi Strauss i B a r t h e s , o s o b i t o A l t h u s s e r i G r a m s c i , p r e d s t a v l j a l i su k l j u n i , p o t i c a j n i o k v i r za i s t r a i v a n j a , a za G r a m s c i j e v e p o j m o v e ( p o p u t h e g e m o n i j e ) m o e m o rei d a s u i d o d a nas ostali t e m e l j i m a d o b r o g dijela pristupa s u v r e m e n i h k u l t u r n i h s t u d i j a , k o j i s u preli p u t o d p i o n i r s k i h d a n a b i r m i n g h a m s k o g c e n t r a d o ire i n s t i t u c i o n a l i z a c i j e i z v a n B r i tanije, prvenstveno na a m e r i k i m sveuilitima. Stuart Hall

110

URBANA PLEMENA

j e j e d a n od najpoznatijih predstavnika birminghamske koI j T k l i u n a teojijskaLiiaumJiui^ studijcu-fluloiiiiiJLdop r i n o s nije o g r a n i e n s a m o n a t e o r i j s k o p o d r u j e r a z r a d e pojmova hegemonije, ideologije, kodiranja i dekodiranja, artikulacije, negoseproteeina_podruje-istraivanja moralne panike, kao i na eksplicitno subkulturnu tematiku. O d b i j a o j e p o j a m k o l e ( H a l i , 1 9 8 9 . ) elei n a g l a s i t i o t v o renost i p o t r e b u i z b j e g a v a n j a k o d i f i c i r a n j a i stvaranja p r a vovjerja, no opisi a u t o r s k o g kolektivnog r a d a i zajedni k o g t r u d a o k o b i t n i h t e m a i p o j m o v a ( H a l i i sur., 1 9 8 0 . ) veine aktera birminghamskih (sub)kulturnih studija se damdesetih, o m o g u u j e g o v o r o birminghamskoj koli, i to s o b z i r o m na specifino podruje subkulture m l a d i h . U p r a v o je ta kola reafirmirala p o j a m subkulture i nasta vila n a s l i j e d e M e r t o n o v i h u e n i k a o soluciji n a p r o b l e m koji je l o c i r a n u s o c i j a l n o j strukturi d r u t v a . Iz b r o j n i h r a d o v a b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a , o v d j e je p o t r e b n o izdvojiti o n e koji su kljuni za o d a b i r i definiranje g l a v n i h p o j m o v a , za o k o s n i c u i s t r a i v a n j a i p r o m i l j a n j a s u b k u l t u r e u V. B r i t a n i j i s e d a m d e s e t i h g o d i n a , to j e u t j e c a l o n a d r u g e a u tore, u d r u g i m sredinama, i tvorilo specifian p o j m o v n i o k v i r s o c i o l o g i j i s u b k u l t u r e d a l e k o izvan g r a n i c a b i r m i n g h a m s k o g Centra za suvremene kulturne studije. A k g _ s _ d c i n a n j i m _ y j ^ m j e n s k i m o d m a k o m s a g I ed a m o r a d k l j u n i h b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a , p o p u t S t u a r t a I lulici i D i c k a H e b d i g e a , n a m e e s e z a k l j u a k o b a r e m dva H a l l a ili d v a H e b d i g e a , to se m o e p e r i o d i z i r a t i na r a n i j e i kasnije r a z d o b l j e , u i j o j p o z a d i n i s t o j e p r o m j e n e u t e o r i j s k o - m e t o d o l o k i m zasnivanjima a u t o r s k o g istraivanja i d i j a l o g s p r a v c i m a p o p u t s t r u k t u r a l i z m a ili p o s t s t r u k t u r a lizma. Nastajanje postmodernih pristupa i artikuliranje kritikog p o s t m o d e r n i z m a nesumnjivo je snano utjecalo n a t e a u t o r e , iji s u kasniji r a d o v i p i s a n i u s t a l n o m d i j a l o g u s pojmovima i konceptima postmoderne. Birminghamska
113

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

k o l a , s o b z i r o m n a ire p o d r u j e k u l t u r n i h s t u d i j a ^ L v l a stitu p r o d u k c i j u k o j a t e m a t s k i p r e k o r a u j e o k v i r e s u b k u l ture m l a d i h , ovdje je prvenstveno vana k a o zajedniki nazivnik o n o g a u t o r s k o g d o p r i n o s a koji je o b o g a t i o soci o l o g i j u subkulture m l a d i h i koji je, t i j e k o m s e d a m d e s e t i h i poetkom osamdesetih, simbolizirao usmjerenost birming h a m s k i h a u t o r a n a z n a e n j a glazbe, stila, s l e n g a , rituala, i o b l i k o v a n j a subkultura m l a d i h unutar strukture tadanjeg britanskog drutva. O s n o v n e postavke i definicije temeljnih p o j m o v a , kao i druga inspirativna uporita b i r m i n g h a m skog pristupa subkulturi, nalaze se u ranim r a d o v i m a C o h e n a , C l a r k e a , H a l l a , H e b d i g e a , Willisa i d r u g i h . Klju na interpretacija subkulture kao simbolikog razrjeenja proturjenosti, uz pozicioniranje subkulture u strukturi d r u tva, e t n o g r a f s k a istraivanja i p a r a d i g m u otpora kroz rituale, razvija se u b i r m i n g h a m s k o m k r u g u od p o e t k a do kraja sedamdesetih. Phil C o h e n je u r a d u S u b k u l t u r a l n i k o n f l i k t i z a j e d n i c a r a d n i k e k l a s e p o s t a v i o t e m e l j n e teze i i n t e r p r e t a c i j e k o j e su kasnije m n o g i razvijali na slian n a i n , te bez o b z i r a na o d r e e n a o d s t u p a n j a , stvorili p r e p o z n a t l j i v g o v o r o s u b k u l turi k a o s i m b o l i k o m r j e a v a n j u p r o t u r j e n o s t i k o l e k t i v n o doivljenih u roditeljskoj, m a t i n o j klasnoj kulturi. P. C o h e n je istraivao p r o m j e n e koje su se pedesetih g o d i n a d o g a a l e u londonskom East-endu, i kao m n o g e genera cije s o c i o l o g a (osobito o n e ikake, od poetka stoljea) u o i o razliite a s p e k t e r a z a r a n j a t r a d i c i o n a l n e ( u o v o m sluaju radnike) zajednice. Z g r a d e koje su s a g r a e n e na mjestu divljih i slumolikih kuica g r a e n e su po o b r a s c u nuclear family srednje klase, a ne potujui proirene p o r o d i c e r a d n i k e klase i iroke mree srodstva koje su poprilino pokidane i tadanjim arhitektonskim intervenci j a m a , l a k o j e n e s t a o t r a d i c i o n a l a n sustav s r o d s t v a , t r a d i c i o nalni obrasci socijalizacije (komunikacija i kontrola) nasta-

vili su se r e p r o d u c i r a t i u k r u g u o b i t e l j i . N e m a vie b a k a i tetki k o j e u v a j u d j e c u , sva p a n j a i d r a n j e o k a n a d j e c i svalili su se na l e a m l a d e e n e , k o j a , o d s j e e n a izvana i iznutra, svoju frustraciju moe usmjeriti prema djeci, n a j b l i i m a i n a j d r a i m a . (P. C o h e n , 1 9 7 2 . ) N e s t a o j e lokalni p u b , duan na uglu, javni i k o m u n a l n i prostori z a j e d n i c e t a k o e r s u r a s p r e n i ili e l i m i n i r a n i , a C o h e n a n a lizira i krizu v o d s t v a z a j e d n i c e k o j u p r i p i s u j e p r o m j e n a m a uzrokovanim nestankom radnike aristokracije, zajedno sa zanatskim n a i n o m proizvodnje. Potronja i proizvodnja u z a j e d n i c i s e o d v a j a j u , sve vie l j u d i p u t u j e n a m j e s t o r a d a , t a k o d a s e t e m e i p r o b l e m i r a d n o g m j e s t a n e o s j e a j u vie povezanima s problemima zajednice. postalo bojnim p o l j e m , sreditem U samoj obitelji, stvorene o n o to j e n e k a d b i l o i z v o r o m p o d r k e i s i g u r n o s t i , s a d a j e anksioznosti dezintegracijom strukture zajednice. To se naziva i g e n e r a c i j s k i m k o n f l i k t o m , i taj p r o c e s r e z u l t i r a d v j e m a b i t n i m p o s l j e d i c a m a . Prva j e rast m l a d i h b r a k o v a ; t o j e b i o n a i n n a k o j i s u l j u d i eljeli izbjei k l a u s t r o f o b i n u tenziju o b i t e l j s k o g i v o t a - s t v a r a n j e m vlastite o b i t e l j i , d a k l e oeniti s e d a b i se m a k n u l i od kue. D r u g a posljedica je p o j a v a niza sub kultura m l a d i h . Po C o h e n u , jedan je od razloga za to pre b a c i v a n j e teita s i n d i v i d u a l n o g i u n u t a r n j e g , l i c e m u l i ce s u k o b a u o b i t e l j i n a v a n j s k u , g e n e r a c i j s k u i s i m b o l i k u razinu. Stvaranje generacijski specifinog simbolikog sustava C o h e n o b j a n j a v a eljom d a s e tenzija o d m a k n e o d o s o b n o g ( i n t e r p e r s o n a l n o g ) k o n t a k t a , d a s e smjesti u k o l e k t i v n i k o n t e k s t i p o s r e d u j e kroz r a z n e s t e r e o t i p e k o j i imaju funkciju smanjivanja anksioznosti koju generira interpersonalna tenzija. Tako je C o h e n , promatrajui nasta nak subkultura mladih u uvjetima dezintegracije radnike z a j e d n i c e , p o s t u p n o s t i g a o d o s v o j e k l j u n e t e z e : Latent na f u n k c i j a s u b k u l t u r e jest s l j e d e a : izraziti i razrijeiti, p r e m d a m a g i n o , p r o t u r j e n o s t i k o j e o s t a j u s k r i v e n e ili n e r a -

114

115

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

zrijeene u roditeljskoj kulturi. M n o g o b r o j n e subkulture koje generira roditeljska kultura t a k o su varijacije na sre dinju t e m u , proturjenosti, koju p r o m a t r a m o na dvije razine. N a ideolokoj razini, to je proturjenost izmeu t r a d i c i o n a l n o g puritanizma radnike klase i n o v o g h e d o n i z m a p o t r o n j e , a n a e k o n o m s k o j razini t o j e p r o t u r j e n o s t i z m e u b u d u n o s t i k a o d i j e l a s o c i j a l n o m o b i l n e e l i t e ili d i j e l a n o v o g l u m p e n p r o l e t a r i j a t a . (P. C o h e n , 1 9 7 2 . , str. 58.) C o h e n smatra da raznovrsne subkulture t a k o e r p r e d stavljaju p o k u a j p o n o v n o g p r o n a l a e n j a n e k i h o d s o c i j a l n o kohezivnih e l e m e n a t a koji su razoreni u n j i h o v o j roditelj skoj kulturi, k o m b i n i r a j u i ih s d r u g i m e l e m e n t i m a , p r e u z e t i m i z d r u g i h k l a s n i h f r a k c i j a . i v o t n i stil k o j i s t v a r a j u s u b k u l t u r e m l a d i h d i j e l i s e n a etiri p o d s u s t a v a , a n j i h C o h e n p r e d s t a v l j a k a o d v i j e o s n o v n e g r u p e o b l i k a . Prvi j e relativno plastian, o b u h v a a odijevanje i g l a z b u . C o h e n n a g l a a v a d a g l a z b a i o d j e a nisu p r o i z v e d e n i u n u t a r s u b k u l t u r e , a l i su ih o d a b r a l i s u b k u l t u r n i a k t e r i , u n j i h je i n v e stirana subkulturna vrijednost. Drugi oblik, sa sljedea dva s i m b o l i k a p o d s u s t a v a , o d n o s i s e n a vie i n f r a s t r u k t u r a l n e o b l i k e - a r g o t (sleng) i r i t u a l , k o j i s u , p o C o h e n u , o t p o r n i j i na inovacije, ali o d r a a v a j u p r o m j e n e u o n i m plastini jim o b l i c i m a . Phil C o h e n z a s t u p a o j e p o t r e b u a n a l i z e s u b k u l t u r e n a tri r a z i n e . Prva s e o d n o s i n a historijsku a n a l i z u ; o n a i z d v a j a specifinu p r o b l e m a t i k u pojedinih klasnih frakcija. D r u g a razina je strukturalna ili semiotika analiza navedenih podsustava (glazbe, odjee, argota i rituala), o d n o s n o

sni p o l o a j i i n t e n c i o n a l n e i n v e r z i j e t o g p o l o a j a u stilu) kao i prijelazne oblike koje karakterizira proliferacija stilo v a i p r i p a d n i h n a z i v a . T a k o j e m o d stil C o h e n p r i k a z a o kao pokuaj ostvarenja (iako u i m a g i n a r n o m odnosu) uvje ta ivota s o c i j a l n o m o b i l n i j e g r a d n i k a , bijelog o v r a t n i k a . Dok su argot i oblici rituala m o d s a naglasili m n o g e tradi cionalne vrednote njihove roditeljske kulture, odijevanje i glazba reflektirali su hedonistiki image dobrostojeih p o t r o a a . i v o t n i stil m o d s a k r i s t a l i z i r a o se u o p o z i c i j i p r e m a r o c k e r i m a , p i e C o h e n , i ini s e d a j e z a k o n s u b kulturne evolucije takav da njegova d i n a m i k a dolazi ne s a m o od o d n o s a s vlastitom roditeljskom kulturom, n e g o i iz odnosa sa subkulturama koje pripadaju drugim klasnim f r a k c i j a m a , u o v o m s l u a j u m a n u e l n o j r a d n i k o j k l a s i . (P. C o h e n , 1 9 7 2 . , str. 8 5 . ) N a k o n t a k v o g j a s n o g i z a o k r u e n o g stila m o d s a , nastupa prijelazno razdoblje u kojem n a s t a j u p a r k a s i i s c o o t e r b o y s i , t a k o d a strani e l e m e n t i uvedeni u glazbu i odijevanje m o d s a bivaju manje n a g l a eni i p o v l a e s e , d a b i n a k o n t o g a n a s t a l i s k i n h e a d s i k o j i su d o v r i l i t a j p r o c e s p r i j e l a z a - n j i h o v stil je s i s t e m a t s k a inverzija m o d s a ; u m j e s t o d r u t v e n o p o k r e t l j i v e o p c i j e s a d a j e n a d j e l u l u m p e n o p c i j a . P o C o h e n o v u s u d u , skinsi reagiraju svojom o d j e o m protiv kontaminacije roditeljske kulture v r e d n o t a m a srednje klase i predstavljaju o b n o v u integralnih vrednota radnike klase u njihovim najrecesivnijim obiljejima - puritanizmu i ovinizmu. N a k o n skinheadsa pojavljuju se c r o m b i j i , casualsi i drugi koji p r e d stavljaju p o n o v o prijelaz i p o m a k p r e m a izvornoj poziciji m o d s a , iako je tu na djelu i p r e u z i m a n j e nekih e l e m e n a t a iz subkultura srednje klase, p o p u t hipija. C o h e n ukazuje na svojevrsnu cirkularnost i zatvorenost navedenih p r o c e sa, e m u je uzrok karakter subkulture, koja po definiciji ne m o e razrijeiti proturjenosti izvedene iz roditeljske kulture; moe p u k o prepisati p o j m o v e te proturjenosti na

p u t a koji oni prolaze o d j e d n o g strukturalnog m o m e n t a d o d r u g o g . Trea razina je f e n o m e n o l o k a analiza naina na k o j i s u b k u l t u r u a k t u a l n o ive n j e n i n o s i t e l j i i p o d r a v a t e Iji. P r i s t u p a j u i a n a l i z i razliitih s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , C o h e n u o a v a o d r e e n e pravilnosti i cikluse, m o m e n t e u kojima je stil ist i j a s n o z a o k r u e n (u o d n o s u na v r i j e d n o s t i , k l a Il6

Benjamin Perasovi

UBBANA PLEMENA

m i k r o s o c i j a l n o m n i v o u i u p i s a t i ih u i m a g i n a r n i set o d n o s a . (P. C o h e n , 1 9 7 2 . , str. 8 7 . ) U z p o j m o v e k o j e s u o d a v n o d e f i n i r a l i M e r t o n o v i u e n i c i (A. C o h e n , C l o w a r d , O h l i n ) , p o p u t subkulture k a o o d g o v o r a na p r o b l e m socijalne struk t u r e , P . C o h e n koristi m a r k s i s t i k o n a s l i j e e k l a s n e a n a l i ze, k a o i f r e u d o v s k u p r o b l e m a t i k u e g a i super e g a , da bi o b j a s n i o s u b k u l t u r n u stvarnost East-enda i ireg (britan skog) drutva. T a k o je za njega subkultura k o m p r o m i s n a solucija u zadovoljavanju dviju kontradiktornih p o t r e b a ; s jedne strane potrebe za a u t o n o m i j o m i razliitou od vla stitih r o d i t e l j a i n j i h o v e k u l t u r e , i s d r u g e , p o t r e b e da se o d r e o b r a n e e g a ( e g o defences) i r o d i t e l j s k e i d e n t i f i k a cije (parental identifications) koje podravaju obranu ega. A u t o n o m i j a koju subkultura prua, za C o h e n a jc i stvarna (ali u v i j e k p a r c i j a l n a ) i i l u z o r n a k a o p o t p u n i n a i n o s l o boenja. Subkulturni konflikt u C o h e n o v u r a d u o d n o s i se na konflikt m e u raznim subkulturnim g r u p a m a , p o p u t sukoba m o d s a i rockera, i on ga odreuje k a o premjeta nje g e n e r a c i j s k o g k o n f l i k t a i t o s o b a p l a n a , u e g o b i t e l j s k o g , i i r e g , k u l t u r n o g ( g e n e r a c i j s k o g ) . Izlaz iz p r o t u r j e n e s i t u a c i j e m o e biti ili r a n i b r a k ili o s t a n a k u s u b k u l t u r i k a o delinkventnoj aktivnosti. Pojam teritorijalnosti za C o h e n a je o s o b i t o v a a n . Teritorijalnost je veza i z m e u subkulture k a o s i m b o l i k e s t r u k t u r e ( a C o h e n j e vie p u t a n a g l a s i o d a ne treba mijeati takav p o j a m subkulture s a k t u a l n i m klin cima) i n j e n o g stvarnog ivota. Subkultura k a o simboli ka struktura o s i g u r a v a difuzni osjeaj afiniteta u t e r m i n i m a z a j e d n i k o g i v o t n o g stila, a l i n e p r o p i s u j e n i k a k v u k r i s t a l i ziranu g r u p n u strukturu. Kroz funkciju teritorijalnosti s u b kultura postaje usidrena u kolektivnoj stvarnosti klinaca k o j i s u n j e n i n o s i t e l j i , i k o j i n a taj n a i n p o s t a j u n e s a m o n j e n a p a s i v n a p o d r k a , n e g o n j e n i svjesni a g e n t i . (P. C o h e n , 1 9 7 2 . , str. 8 9 . ) T e r i t o r i j a l n o s t j e z a C o h e n a p r o c e s u k o j e m se g r a n i c e o k o l i n e koriste da bi oznaile g r a n i c e

g r u p e , a ta karakteristika s u b k u l t u r n o g ivota ilustrirana je primjerom skinheadsa i u l o g o m nogometnih klubova u definiranju teritorijalnosti i g r u p n o g identiteta. Teritorijal nost je i posljednja razina premjetanja konflikta, g d j e se m e u g e n e r a c i j s k i konflikt (koji je ve premjeteni klasni k o n f l i k t ) seli u i n t r a g e n e r a c i j s k o , z a p r a v o i n t r a s u b k u l t u r n o podruje. J o h n C l a r k e , Stuart H a l l , Tony Jefferson i Brian Ro berts (koji se p o j a v l j u j u i k a o s k u p n i a u t o r s t u d i j e o m o r a l noj panici) zajednikim teorijskim tekstom o d r e u j u o s n o vne postavke i p o j m o v e b i r m i n g h a m s k o g pristupa - Sub k u l t u r e , k u l t u r e i k l a s a ( C l a r k e i sur., 1 9 7 6 . ) i p r e d s t a v l j a j u temeljno promiljanje, definiranje i raiavanje terena na k o j e m se u s p o s t a v l j a j u f e n o m e n i kulture m l a d i h i n j i h o va b r o j n a , esto medijski i ideoloki p r e r a e n a reprezentiranja. Mlade ( k a o i k o d nas d o n e d a v n o omladina) f o r s i r a n a je k a t e g o r i j a i m e t a f o r a d r u t v e n e p r o m j e n e u poslijeratnom britanskom drutvu. A u t o r i m a je stalo do detroniziranja p o j m a kulture m l a d i h , i u s v o m istraiva nju f e n o m e n a v o d e se G r a m s c i j e v i m razlikovanjem o r g a n skih p o k r e t a , k o j i s u r e l a t i v n o s t a l n i , o d k o n j u k t u r n i h , k o j i su p o v r e m e n i , neposredni i g o t o v o sluajni. Rangiranje k l a s a u d r u t v u p r a t i i r a n g i r a n j e k u l t u r a , n j i m a je z a j e d n i ki o d n o s n e j e d n a k o s t i , n a d r e e n o s t i i p o d r e e n o s t i . D o m i n a n t n a kultura je kultura v l a d a j u e klase i o n a se p r e d stavlja k a o jedina kultura, d o k p o d r e e n e kulture v o d e b o r b u p r o t i v d o m i n a n t n o g p o r e t k a (ili k o e g z i s t i r a j u , o s v a j a j u n e k e p r o s t o r e , u z n e m i r u j u d o m i n a n t n u k u l t u r u iznutra) tvorei svoje, o s o b e n e , klasne kulture. D o m i n a n t n a kultura n i k a d nije h o m o g e n a struktura, z b o g postojanja razliitih i n t e r e s a d o m i n a n t n i h k l a s a . S u b k u l t u r a j e d i o ire, r o d i t e l j ske k u l t u r e , l a k o m e u n j i m a p o s t o j e r a z l i k e , s u b k u l t u r e s u podsistem roditeljske kulture; autori n a v o d e primjer boe m s k i h s u b k u l t u r a a v a n g a r d e k o j e , u n a t o razliitosti, dijele

n8

HQ

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

kulturu (roditeljsku) u r b a n e kulturne inteligencije srednje k l a s e i niz p r i m j e r a s u b k u l t u r a ( d e l i n k v e n t n i h , m o d s a ^ J e d -dya_/_ r o c k e r a , s k i n h e a d s a itd.) koje_ m o g u b i t i r a z l i i t e a l i unutar okvira roditeljske kulture radnike k l a s e ^ Z b o g toga su subkulture r a d n i k e klase jo d o d a t n o p o d r e e n e u o d n o s u n a d o m i n a n t n u k u l t u r u s r e d n j e k l a s e ili b u r o a z i j e . N e k e subkulture su redovno, u p o r n o obiljeje roditeljske klasne kulture, poput zloglasnih delinkventnih kultura mukih adolescenata radnike klase, no autore p r i m a r n o zanimaju o n e nestalne subkulture, koje se pojavljuju s a m o u odreenim povijesnim trenucima, poput teddy boysa, m o d s a , r o c k e r a ili s k i n h e a d s a , i j a s p e c i f i n a o d j e a , stil, sredinje p r e o k u p a c i j e i milieu z a o k u p l j a j u pozornost jav nosti a n a k o n n e k o g v r e m e n a s e g a s e , p r e d s t a v l j a j u i p o s e b n a g r u p i r a n j a u n u t a r irih o b r a z a c a k u l t u r e r a d n i k e klase, k a o i posebnost unutar obrazaca obinih a d o l e s c e n a t a iste t e k l a s e . A u t o r i o b j a n j a v a j u d v o s t r u k u a r t i kulaciju subkulture; prvo p r e m a roditeljskoj kulturi (u ve ini analiziranih p r i m j e r a kulturi radnike klase), a zatim prema d o m i n a n t n o j kulturi. Iz o v o g a je jasno da autori ne koriste p o j a m k u l t u r e m l a d i h , jer o n p r i k r i v a razlike u slojevima, klasnu o s n o v u kulture mladih i odnos kul ture m l a d i h p r e m a roditeljskoj i d o m i n a n t n o j kulturi, a to to p r i k r i v a j e a u t o r i m a m n o g o v a n i j e o d o n o g a to o t k r i v a . To to e v e n t u a l n o o t k r i v a tie se p r o m j e n a u d r u t v u i neospornih p o m a k a u potronji, e m u autori prilaze kroz tri b i t n a p o j m a p o v e z a n a s n a s t a j e n j e m m i t a o j e d i n s t v e n o j k u l t u r i ili k l a s i m l a d i h u p o s l i j e r a t n o m b r i t a n s k o m d r u t v u ; to su o b i l j e , k o n s e n z u s i b u r o a z i r a n j e (embourgeoisement). N a k o n ralanjivanja m o g u e g sadraja navede nih p o j m o v a , a u t o r i o d v a j a j u ideoloke elemente i za kljuuju da se sveto trojstvo interpretacija poslijeratnih p r o m j e n a i nove u l o g e mladei (obilje, konsenzus i buroa ziranje) z a s n i v a l o n a s i n g u l a r n o m s o c i j a l n o m m i t u k o j i j e

tvrdio da je radnika klasa nestala. Autori d o k a z u j u supro tno, naglaavajui p o n o v n o pojavljivanje klase a n a l i z o m s o c i j a l n e s t r u k t u r e , pri e m u s e , u z p o d a t k e o b r i t a n s k o m drutvu, okreu i konceptima delinkventne subkulture i s r e d i n j i h p r e o k u p a c i j a k o j e s u a m e r i k i a u t o r i smjestili u r a d n i k u (ili niu) k l a s u . O d tih a u t o r a p r e u z i m a j u ( k a o i m n o g i d r u g i pisci u b i r m i n g h a m s k o m d u h u , g d j e s e izvor e s t o i n e n a v o d i ) s t r u k t u r n o l o c i r a n j e p r o b l e m a . Rije j e o t o m e da mladi od roditelja nasljeuju kulturnu orijenta c i j u p r e m a problematici k o j a je z a j e d n i k a za k l a s u u c j e lini i k o j a o d r e u j e o b l i k i s m i s a o , z n a e n j a p r i d a n a r a z l i itim p o d r u j i m a drutvenog ivota m l a d i h . D o k je k o n cept klase k o d a m e r i k i h a u t o r a previe statian, C l a r k e i suradnici o p r e d j e l j u j u se za d i n a m i n i i k o n k r e t n o historij ski p o j a m k l a s e . V a l j a n i m i d u b o k i m s m a t r a j u p r i s t u p k o j i n a l a z e u n a v e d e n o m r a d u Phila C o h e n a . T a k o k o d r a z l i itih b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a d o m i n i r a z a j e d n i k a k a r a k t e ristika - itanje s u b k u l t u r n i h s t i l o v a k a o s i m b o l i k i h n a i n a r a z r j e e n j a p r o t u r j e n o s t i n a s l i j e e n i h i k o l e k t i v n o is kuanih u matinoj (roditeljskoj) klasnoj kulturi. Autori n a g l a a v a j u da p r o b l e m i koje subkultura razrjeava, na konkretnoj, materijalnoj razini ostaju nerazrijeeni. Te su s t a v o v e a u t o r i k o n k r e t i z i r a l i n a nizu p r i m j e r a t i p i n i h z a b r i t a n s k e s u b k u l t u r e ; t e d d y b o y s i p r i s v a j a j u stil o d i j e v a n j a viih k l a s a d a b i p r i k r i l i jaz i z m e u s v o g n a s t u p a s u b o t o m uveer i svojih v e i n o m m a n u e l n i h i nekvalificiranih z a n i m a n j a , m o d s i i n z i s t i r a j u n a fetiizaciji p o t r o n j e i s a m o g stila d a b i p r i k r i l i r a s k o r a k i z m e u b e s k r a j n o g v i k e n da i ponedjeljka ujutro obiljeenog neperspektivnim p o slom, skinheadsi p o n o v o uspostavljaju vrijednosti i tipove bratstva t i p i n e z a t r a d i c i o n a l n u radniku klasu koja nestaje, itd. ivljenje stvarnog i imaginarnog o d n o s a , to g a o v i a u t o r i n a l a z e u s u b k u l t u r i , p o k l a p a s e s A l t h u s serovim pristupom ideologiji koju karakterizira jedinstvo
121

120

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

stvarnog i i m a g i n a r n o g o d n o s a , i k o j a izraava elju, n a d u ili n o s t a l g i j u , p r i j e n e g o to o p i s u j e stvarnost. U g o t o v o s v a k o m tekstu n a j p o z n a t i j i h b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a A l t h u s ser i G r a m s c i p o m a u i z g r a d n j i k a t e g o r i j a l n o g a p a r a t a i pristupa, d o k k o d H e b d i g e a u istom r a n g u f i g u r i r a j u i Barthes i G e n e t . H e b d i g e j e , uz k l a s n u s u p r o t n o s t , j e d i n i u p r v o j g e n e r a c i j i b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a n a g o t o v o istu r a zinu proturjeja postavio rasni o d n o s , pri e m u su p o v i jest crnih i b i j e l i h s u b k u l t u r a n e r a s k i d i v o p o v e z a n e i meusobno uvjetovane. Gramscijev pojam hegemonije p r i s u t a n je u s v i m b i r m i n g h a m s k i m t e o r i j s k i m p r i s t u p i m a i viestruko je razvijan i p r i m j e n j i v a n na klasnu situaciju V e like Britanije. H e g e m o n i j a nije j e d n o s t a v n a i d e o l o g i j s k a d o m i n a c i j a , i a k o o n a n a r a v n o djeluje i kroz i d e o l o g i j u . H e g e m o n i kulturni p o r e d a k nastoji okupiti konkurentske s v j e t o n a z o r e , u d a n a n j e m z n a e n j u h e g e m o n i j e sila s e mijea sa suglasnou. H e g e m o n i j a djeluje ukljuivanjem (inkorporiranjem) p o d r e e n e klase u g l a v n e institucije i strukture k o j e p o d u p i r u vlast i d r u t v e n i a u t o r i t e t d o m i n a n t n o g poretka. H e g e m o n i j a je, G r a m s c i j e v i m rijeima, po kretni ekvilibrij, m o r a s e z a d o b i t i , o d r a v a t i , o n a p r e d s t a v lja p o l j e b o r b i i p r e g o v a r a n j a . N e m o e o p s t a t i a k o j e iza nje s a m o o d r e e n i s o c i j a l n i s l o j , z a t o j e rije o s a v e z u f r a k cija v l a d a j u e klase, o historijskom b l o k u . Hali i d r u g i birminghamski autori naglaavaju da hegemonija nije j e d n o s t a v n o k l a s n a v l a d a v i n a , z a t o to o n a u o d r e e n o j m j e r i trai s u g l a s n o s t p o d i n j e n e k l a s e , a b o r b a z a s u g l a s n o s t i o p e n i t o b o r b a z a h e g e m o n i j u o d v i j a s e n a vie r a zliitih r a z i n a i n a i n a , k r o z i n s t i t u c i j e d r a v e , k r o z o b i t e l j , kolu, c r k v u , k u l t u r n e institucije, k a o i izvan njih. Za upotrebu pojma homologije istraivanja u birminghamskoj centra,

i v a n j a , k a k o u p o d r u j u k l a s n e s o c i j a l i z a c i j e u koli (Willis, 1977.), tako i podruju p o p glazbe, adolescentskih identi f i k a c i j a i p o z n a t i h s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , p o p u t r o c k e r a (bikera, deki na m o t o r i m a ) i hipija (glava, freakova). ( W i l l i s , 1 9 7 8 . ) S u d j e l u j u i m p r o m a t r a n j e m p r e d s t a v l j a ive aktere motociklistike, bikerske, k a o i hipijevske s u b k u l ture, pribliujui ih o p i m teorijskim k o n c e p t i m a a d o l e prisvajanja, preuzimanja predmeta u procesu scentskih

i z g r a d n j e stila. U s p o r e u j u i i v o t n e s t i l o v e , i m a g e j j g l a z b e n e preferencije bikera i hipija, Willis je p r o n a a o vezu i z m e u i v o t a i v r e d n o t a tih g r u p a , n a i n a u p o t r e b e p r e d m e t a , vozila, d r o g a i ekspresija glazbenih identifikacija, u k a z u j u i n a h o m o l o g i j u i z m e u v r e d n o t a i i v o t n o g stila aktera. G l a z b a j m a sposobnost izraavanja znaenja koje k o r e s p o n d i r a s o s t a l i m a s p e k t i m a i v o t a g r u p e o k o j o j je rije. N e k e stvari u s u b k u l t u r n o j u p o t r e b i i m a j u , k a k o u p o z o r a v a j u W i l l i s o v i m e n t o r i , jo v r u v e z u s g r u p o m , p a nije rije o h o m o l o k o m , n e g o o i n t e g r a l n o m o d n o s u g r u pe s m o t o c i k l o m , ili u s l u a j u h i p i j a , s d r o g a m a . W i l l i s o v a studija p o k a z u j e p r e d n o s t i e t n o g r a f s k o g r a d a , koji j e u o v o m sluaju o b i l n o n a d o p u n j e n t e o r i j o m , i j e d n a je od rijetkih m e u kljunim b i r m i n g h a m s k i m k n j i g a m a u k o j i m a akteri g o v o r e s a m i , s v o j i m j e z i k o m . i t a l a c m o e i bez a u t o r o v o g p o j a n j e n j a shvatiti n a koji n a i n g r u p e i z b j e g a v a j u n a j goru i temeljnu d o m i n a c i j u , o n u koja se uspostavlja d o m i n i r a n j e m trivijalnosti i u v j e t o v a n j e m s u b j e k t i v n o s t i , sve d o n e m o g u n o s t i s t v a r n o g n a d z o r a n a d i n d i v i d u a l n i m ili g r u p n i m i v o t o m . T a k o u W i l l i s o v o m istraivanju v i d i m o rad m a n j i n s k i h i o d b a e n i h k u l t u r a , r a d na p r e d m e t i m a koji u konvencionalnom svijetu nemaju nikakvo umjetniko ih k u l t u r n o z n a e n j e , a o b j e g r u p e (bikeri i hipici) stvaraju svoju k u l t u r u o d p r o f a n i h m a t e r i j a l a , d o s t u p n o g smea s trita industrije svijesti, uspijevajui oblikovati ivot i u m j e s t o o e k i v a n o g a a r b i t r a r n o g p r i s t u p a s v i j e t u , stvoriti r e c i p r o n i

koli j e n a j z a s l u n i j i P a u l W i l l i s . Z a r a z l i k u o d i p a k d o m i nirajueg teorijskog birminghamskog P a u l W i l l i s j e p r e d s t a v n i k e t n o g r a f s k o g , k v a l i t a t i v n o g istra122

123

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

(Willis ga z o v e i d i j a l e k t i k i m ) , bez o b z i r a na to to u p r o c e s u vlastite intervencije u s v a k o d n e v n i ivot i k u l t u r n o p o l j e a k t e r a nije uvijek rije o svjesnoj aktivnosti. N o , a k o bi itatelj poelio umjesto h o m o l o g i j e upotrijebiti neki drugi p o j a m , ili posegnuti za d r u k i j o m interpretacijom (sub)kulturnih p r a k s i i i v o t n o g stila b i k e r a i h i p i j a , jo u v i j e k je m o g u e t o izvesti n a o s n o v i j a s n o g W i l l i s o v o g p r i k a z a s r e d i n j i h p r e o k u p a c i j a i mjesta koje m o t o r i , d r o g e i g l a z b a zauzi m a j u u s v a k o d n e v n o m ivotu navedenih g r u p a . P o j a m b r i c o l a g e k o r i t e n j e jo e e u . b i r m i n g h a m s k o j k o l i ; n j e g a j e ( p o s u d i v i g a o d C l a u d e a Levi S t r a u s sa) u s u b k u l t u m u t e o r i j u u v e o J o h n C l a r k e ( 1 9 7 6 . ) k a o k o n c e p t p r e u r e e n j a i rekontekstualizacije. Taj je k o n c e p t osobito vaan u procesu n a s t a j a n j a stila. K a d bricoleur premjeta o d r e e n i (signifikantni) p r e d m e t na d r u g o m j e sto u n u t a r j e d n o g s u s t a v a z n a k o v a , ili k a d s m j e t a n e k i p r e d m e t u razliit c j e l o v i t i o k v i r z n a k o v a , n a s t a j e n o v i d i s kurs, p r e n o s i s e razliita p o r u k a . ( C l a r k e , 1 9 7 6 . , str. 1 7 7 . ) B i t n a je r a z l i k a to to S t r a u s s o v b r i c o l e u r d j e l u j e u u v j e tima mita i totemskog sustava, d o k je C l a r k u stalo do n e s l u b e n i h s t i l o v a , u k o j i m a stilistika j e z g r a ( a k o p o stoji) m o e biti l o c i r a n a u i z r a a v a n j u o p o z i c i j e v r i j e d n o s t i ma ireg drutva. N o , i u sluaju s u b k u l t u r n o g bricoleura m o r a postojati o s n o v n i oblik diskursa, i C l a r k e ga vidi u podruju mode. Subkulturna intervencija m o r a se ticati p r e d m e t a koji nose znaenje o r g a n i z i r a n o u d o v o l j n o k o h e r e n t n o m sustavu da bi u o p e relokacija i t r a n s f o r m a c i j a bila doivljena k a o preobrazba. Nastajanje subkulturnih stilova, po C l a r k e u se odvija diferencijalnom selekcijom u n u t a r m a t r i c e p o s t o j e e g , p r i e m u o n o to s e d o g a a nije stvaranje p r e d m e t a i znaenja ni iz e g a , n e g o trans f o r m a c i j a i r e a r a n i r a n j e o n o g a to j e d a t o (ili p o s u e n o ) u o b r a z a c koji nosi n o v o znaenje, p r e v o e n j e u novi k o n t e k s t i p r i l a g o d b u . ( C l a r k e , 1 9 7 6 . , str. 1 7 8 . )

Dick H e b d i g e je bricolage koncept o b i l n o koristio u analizama punka. Hebdigeova knjiga Subkultura: znae nje stila p o s t a l a je s v o j e v r s n i m u d b e n i k o m koji se r e i z d a je g o t o v o s v a k e g o d i n e ( R e d h e a d , 1 9 9 0 . ) i uz n e k o l i k o z b o r n i k a b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a ( H a l i i sur. 1 9 7 6 . , 1 9 8 0 . ) predstavlja sinonim za b i r m i n g h a m s k a istraivanja s u b k u l ture do kasnih sedamdesetih. O s l a n j a j u i se na Havvkesa, H e b d i g e bricolage prikazuje k a o znanost o k o n k r e t n o m (koja o d g o v a r a n e p i s m e n o m , n e t e h n i k o m u m u p r i m i t i v n o g o v j e k a , n a s u p r o t civiliziranoj znanosti o apstrakt nom) u kojoj postoji precizno sreivanje, o d r e i v a n j e i r a s p o r e i v a n j e stvari u s t r u k t u r e , p o m o u l o g i k e k o j a n e o d g o v a r a naoj. Te su strukture ad hoc o d g o v o r i na i v o t n u o k o l i n u , a slue z a u s p o s t a v u h o m o l o g i j a i a n a l o gija izmeu reda u prirodi i reda u drutvu. H e b d i g e o p i suje p r e u z i m a n j e i prisvajanje, p r e o b r a a j e d v a r d i j a n s k o g stila to s u g a oivjeli t e d d y b o y s i p e d e s e t i h , k a o i n b r i c o l a g e a , a bricoleurima smatra i m o d s e : oni su p r e d m e t e , p o p u t l i j e k o v a p r o t i v n e u r o z e ili v e s p i , p r e u z e l i i stvorili u s v o j o j k u l t u r i o d t a b l e t a cilj p o s e b i , a o d n e k a d u g l e d n o g sredstva prijevoza, prijetei simbol g r u p n e s o l i d a r n o s t i . T o n a r a v n o nisu jedini predmeti; metalni e l j e v i , z a o t r e n i k a o ileti p r e t v o r i l i su n a r c i s o i d n o s t u ubojito oruje, britanske zastave su priivane na prljave z i m s k e j a k n e ili s u o d n j i h p r a v l j e n i s a k o i . U H e b d i g e o v o j analizi, d o t a d a n j a obiljeja p o s l o v n o g svijeta, p o p u t o d i jela, ovratnika, kravate, kratke kose, unutar intervencije m o d s a , liena s u o r i g i n a l n i h z n a e n j a poslovnosti, a m b i cije, pokornosti p r e m a vlastima i preobraena u prazne fetie. H e b d i g e u s p o s t a v l j a v e z u i z m e u B r e t o n o v e ( n a d realistike) estetike k o l a a i s u b k u l t u r n o g b r i c o l a g e d j e lovanja u kojem se suprotstavljaju naoko nepomirljive s t v a r n o s t i ( z a s t a v a - j a k n a , r u p a - m a j i c a , e a l j - o r u j e ) , to stvara eksplozivni spoj i s v j e d o i o a n a r h i j s k o m d i s k u r s u .

124

125

URBANA PLEMENA

Punk je najbolji primjer u p o t r e b e t a k v o g diskursa, i n j e m u H e b d i g e posveuje najvie pozornosti, u o a v a j u i i p r o b l e m e u i t a n j u stila, koje stvara pokuaj n a p a d a na znaenje. Punk je izravno v r i j e a o i o k i r a o , ali se p r i m a r no d e f i n i r a o kroz nasilje svojih kolaa. Punkeri su nosili klozetske lance p o p u t skupih o g r l i c a , plastine vree za s m e e privrenej>zibgjioirna (koje su nosili i k a o nakit, p r o b o d e n e k r o z o b r a z e , ui ili usne) b i l e s u d i o o d i j e l a , k a o i sve o n o (jeftini m a t e r i j a l i , v u l g a r n i d e s i g n itd.) to je m o d n a industrija o d a v n o o d b a c i l a k a o ki. Z a k o n i koz metike i k o n v e n c i o n a l n e ljepote razoreni su temeljito, t a k o d a s u i m l a d i i i d j e v o j k e bili n a p a d n o n a m i n k a n i , l i c a s u se p r e t v o r i l a u a p s t r a k t n e p o r t r e t e u p r o n i c l j i v o u o e n e i precizno izvedene studije o t u e n j a . Kosa je b o j a n a u u t o , n a r a n a s t o sa zelenim p r a m e n o v i m a , s izbijeljeninij^piirjic i m a . dijglov-l-koiske u n i f o r m e skrnavijeni s u p a r o l a m a j j i l a n o m krvlju, kravate su bile nevezane, o b i l n o je koritena nedoputena ikonografija seksijalpog, fetiizma, iskopano je m n o g o J o g a iz o r m a r a , skrivenih ladica i p o r n o f i l m o v a i izneseno na ulicu, g d j e je zadralo svo|u z a b r a n j e n a z n a e n j a . ( H e b d i g e , 1 9 8 0 . , str. 1 0 6 . ) P u n k _ n i j e o s t a o s a rno n a r a z a r a n j u g a r d e r o b e , s m a t r a H e b d i g e . P o t k o p a o je sve p o v e z a n e d i s k u r s e , to se v i d i i iz a n a l i z e p u n k e r s k o g p l e s a , g d j e k o n v e n c i o n a l n i o b l i c i u d v a r a n j a i svi o b lici h e t e r o s e k s u a l n o g i n t e r e s a k a k v i k r a s e r i t u a l e s u b o t n j i h plesnih veeri p o s t a j u s u m n j i v i , i ne n a l a z e mjesto u p o g o , p o z a ili r o b o t v a r i j a n t i p l e s a .
9

G l a z b a se razliko

vala od glavnog toka rocka jj30PjL_siqvei amaterizam^ j e d n o s t a v n o s t i i z r a v n o s t , e s t i n u (to n i j e s a s v i m n o v o u t r a d i c i j i r o c k a ) i b i l a je u s k l a d u s o s t a l i m ^ i j e i o ^ a r J i a J m a g e a k o j i je c i j e n i o sve a b n o r m a l n o i p e r v e r z n o , u i v a o u 9

Od ova tri o b l i k a plesa koje H e b d i g e n a v o d i , p o g o je najpoznatiji, a s p r o t o k o m vremena i irenjem p u n k a u svijetu ostao je k a o jedini simbol autentinog punkerskog plesa.

127

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

n a v l a e n j u g n j e v a (mi v o l i m o k a d n a s mrze) i r i j e i m a p j e v a a Sex Pistolsa z a l a g a o se za k a o s , a ne za g l a z b u . G r a n i c a i z m e u izvoaa i publike esto je bila ukinuta, p o z o r n i c a i s i m b o l i k i i s t v a r n o s p u t e n a na istu r a z i n u p o d i j a z a p u b l i k u , a svaki k o n c e r t p r i j e t n j a z a k o n u , r e d u i miru, praena meusobnim pljuvanjima i vrijeanjima punk sastava i simpatizera, ritualom o g o r e n i h izgnanika iz d r u t v a k o j i su v l a s t i t o i z g n a n s t v o s a m i i z a b r a l i i p r o i z vodili stilom. Proces i r o n i n o g s a m o p o n i a v a n j a vidljiv je i u s a m o m imenu punka. U istraivanjima delinkventne s u b k u l t u r e u S A D - u p e d e s e t i h i ezdesetih g o d i n a to je b i o j e d a n o d p o j m o v a u k l j u e n i h u s o c i o l o k o j ] ] ] e r e n j e ver balne agresivnosti adolescentskih g o n g o v a , shvaen isklju i v o k a o p o g r d a , u v r e d a . H e b d i g e j e , p o p u t VVillisa u p r i stupu bikerima i hipijima, ustanovio h o m o l o g a n odnos izmeu dronjaka kolane odjee, pljuvanja, povraanja, f o r m a t a fanzina, buntovnih poza i bezdunosti s u m a n u t e glazbe p u n k e r a , koji su, o d j e v e n i u kaos, proizvodili b u k u u m i r n o o r k e s t r i r a n o j krizi s v a k o d n e v n o g i v o t a p o t k r a j s e d a m d e s e t i h g o d i n a . N o , u p r o c e s u sve d e t a l j n i j e a n a l i ze p u n k e r s k o g semiotikog gerilskog rata H e b d i g e u o a v a p r o b l e m e k o j i p r o i z l a z e i z o d s u t n o s t i t r a j n o svetih oznaitelja: K a k o m o e m o otkriti bilo k a k v e pozitivne vrijednosti izraene u p r e d m e t i m a koji su o d a b r a n i s a m o d a b i bili o d b a e n i ? U o d g o v o r u n a t o p i t a n j e H e b d i g e s e l a g a n o o d m i e o d p r e j e d n o s t a v n i h ili n a g a a j u i h itanja koja m o g u poeti tvrdnjom da je punk odjea uka zivala na modernost i radnitvo o z n a e n o g , ali, uz n e o sporne semiotike injenice, H e b d i g e uoava i neprozir nost p u n k e r s k e s u b k u l t u r e , k o j a m o e r e i to m i s l i , a l i n e m o r a n u n o znaiti o n o to g o v o r / . P r i s t u p a j u i p u n k e r s k o j u p o t r e b i k u k a s t o g k r i a , z a k o j u s m a t r a d a j e pr venstveno motivirana okiranjem okoline, Hebdige se ne z a d o v o l j a v a o p i s o m p r e o k r e t a n j a ili i s k r i v l j a v a n j a u o b i a -

j e n i h z n a e n j a , u k o j e m b i o z n a i t e l j (kukasti kri) b i o o d v o j e n o d o z n a e n o g k o n c e p t a ( n a c i z a m ) , jer u t v r u j e d a je p r i v l a n o s t z a p r a v o l e a l a u n e d o s t a t k u z n a e n j a , u mogunosti o b m a n e , u koritenju simbola k a o praznog e f e k t a . T a k o s e i t a n j e stila H e b d i g e u p o k a z u j e k a o n e d o v o l j n o (u smislu tradicionalne semiotike) za kontradik t o r a n i t e a k tekst p u n k stila. Z a t o s e n a k r a j u o s l a n j a n a i s t r a i v a n j a Tel Q u e l g r u p e k o j a s e b a v i vie p r o c e s o m stvaranja znaenja nego k o n a n i m p r o i z v o d o m , zasniva jui s e n a i d e j i u m j e t n o s t i k a o p r a k s i , k a o p r e o b r a a j u , verziji ili p r i k a z u s t v a r n o s t i . ( H e b d i g e , 1 9 8 0 . , str. 1 1 5 . ) K o n c e p t z n a e n j s k e p r a k s e , k o j i Tel Q u e l g r u p a s u p r o t s t a v l j a v l a d a j u o j ideji o p r o z i r n o m o d n o s u z n a k a i p r e d m e t a i r a d J u l i j e Kristeve n a s u b v e r z i v n i m m o g u n o s t i m a p o e t s k o g j e z i k a , H e b d i g e p r i h v a a i dri p r i m j e r e n i m z a a n a l i zu punkerske, subkulturne, radikalne znaenjske prakse. N i s u s a m o p u n k e r i a k t e r i z n a e n j s k e p r a k s e , rije j e o k a r a k t e r i s t i c i m n o g i h s u b k u l t u r a , a p u n k e r i su u n e k i m e l e m e n t i m a o d s k a k a l i n a g l a a v a n j e m p r a z n i n e ili b j e a njem od principa identiteta. Znaenjska praksa z a p r a v o j e svjesno s u b v e r z i v n i b r i c o l a g e . H e b d i g e je i sam priznao da e se pripadnici s u b k u l ture teko m o i prepoznati u njegovoj studiji, no n j e g o v a j e k n j i g a s t e k l a g o l e m u p o p u l a r n o s t i izvan a k a d e m s k i h k r u g o v a , v j e r o j a t n o i z a t o to se u n j o j , uz i t a n j e , n a l a z i i pisanje, o d n o s n o b o g a t a i u p u e n a deskripcija d o g a a j a i f e n o m e n a k o j i s u iroj j a v n o s t i d o t a d a bili n e p o z n a t i , s e n z a c i o n a l i s t i k i m m e d i j i m a iskrivljeni i prisutni s a m o u n a r a t i v n o j k u l t u r i u r b a n i h p l e m e n a o k o j i m a je rije. U d r u g o j fazi r a z v o j a b i r m i n g h a n i s k e k o l e k l j u n i a u t o r i s e jo vie_ o d v a j a j u o d - s t u d i j a - k - o n k r e 4 f r i i v - g ' ^ p n ' ^ :

a k t e r a s u b k u l t u r e m l a d i h , u s m j e r u j u i svoj r a d p r e m a t e o rijskoj k o n c e p t u a l i z a c i j i k u l t u r n i h s t u d i j a , 1 p r e m a indivi d u a l n i m a k t e r i m a i artefaktima pop ( p o p u l a r n e , p u k e )

128

I2Q

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

k u l t u r e ( o d M a d o n n e ili S p r i n g s t e e n a d o f e n o m e n o l o g i j e vespe). T a k o e r , kritika k o j u j e A n g e l a M c R o b b i e ( M c RobT5ie~i G a r b e r , 1976.) uputila subkulturnim studijama zbog maskulinizma i d o m i n a c i j e m u k a r a c a na sceni sub kulturnih aktera i radova koji ih o b u h v a a j u urodila je p o m a k o m u p o d r u j u istraivanja nevidljivih d j e v o j a k a u subkulturi m l a d i h (Brake, 1 9 8 5 . , M c R o b b i e , 1 9 8 0 . , 1 9 8 4 . ) , a H e b d i g e o v o inzistiranje n a p o s r e d o v a n j i m a , m e u s o b nim uvjetovanjima i stalnom dijalogu (makar p o n e k a d ne v i d l j i v o m ili v i e s t r u k o p o s r e d o v a n o m ) b j e l a k e i c r n a k e (subkulturne) zajednice proireno je sistematinim teorij skim i istraivakim r a d o m Paula G i l r o y a (Gilroy, 1 9 9 3 . , 1 9 9 5 . ) D o k prvu fazu obiljeava p o j a m subkulture i okvir stvoren r a d o v i m a C o h e n a , C l a r k e a , H e b d i g e a i Willisa, s kombinacijom etnografskog, minimalno interakcionistikog, i m a r k s i s t i k o g p r i s t u p a k l a s n o m d r u t v u i k u l t u r a m a (koji prihvaa neke temeljne postavke mertonovske kole de linkventne subkulture pedesetih), u d r u g o j fazi, uz d i j a l o g s poststrukturalizmom i postmodernom (Hebdige, 1 9 8 8 . , M o r l e y i C h e n , 1 9 9 6 . ) , b i r m i n g h a m s k a k o l a p r e s t a j e biti s i n o n i m istraivanja subkulture,razvijajui teoriju artikula cije ili vitalne strategije ( n a s u p r o t fatalnim) m i m o p r o f i l i ranih adolescentskih subkultura kojima se bavila s e d a m d e setih i p o e t k o m o s a m d e s e t i h g o d i n a . P u n k j e b i o m e d i j s k i p o k o p a n , a H e b d i g e je n a p i s a o svoje zbogom studijama mladih openito, i vlastitoj i d e j i subkulture, negacije i ot pora k o j a je izrasla s p u n k o m , o s t a l a s n j i m n e r a s k i d i v o p o v e z a n a , i s n j i m u m r l a . ( H e b d i g e , 1 9 8 8 . , str. 8.) I p a k , kada H e b d i g e o v o m pristupu i opirnim nastojanjima o k o bricolage o b l i k a znaenjskih praksi d a n a s u p u u j u kritiku (Gelder i Thorton, 1 9 9 7 . ) s m a t r a j u i taj pristup d i j e l o m o d g o v o r n i m z a s t a n o v i t u mistifikaciju p u n k a , t r e b a p o d s j e t i t i na to da je H e b d i g e pisao o p u n k u u k o n k r e t n o m trenutku njegova nastajanja i da je njegova analiza usmjerena na

j e z g r u k o j a stvara stil, a ne na s l j e d b e n i k e i n a j i r u p u n k e r sku s c e n u , to j e H e b d i g e i e k s p l i c i r a o . D a k l e , n j e g o v e s e a n a l i z e z a s n i v a j u n a k o n k r e t n i m a k t e r i m a , to G e l d e r n e vidi zbog ogranienosti trenutka radikalne znaenjske prakse u poetku p u n k a , i z b o g izostanka H e b d i g e o v o g interesa z a p r a e n j e m s u b k u l t u r n o g i v o t a izvan k r e a t i v n e jezgre i izvan ( n a k o n ) o m e e n o g r a z d o b l j a p o e t k a .

130

131

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

Post-subkulturne studije i geografije kultura mladih

tipa a k t e r a , g d j e se d o p u t a valjanost ranijih teorija i istra ivanja s o b z i r o m na drutvenu i s u b k u l t u r n u scenu ezde setih i s e d a m d e s e t i h , a l i se d r u t v o i a k t e r i i v o t n i h s t i l o v a devedesetih smatraju bitno razliitim i zato uvjetom novih p o j m o v a i perspektive. N o v a perspektiva ne odnosi se sa

Post-subkultumim m o e m o oznaiti iroko p o d r u j e istraivanja koje se na razliite n a i n e referira na p o j a m subkulture i koje zapoinje u drugoj polovici osamdesetih, d j e l o m i n o p o t a k n u t o i glavnim akterima subkulturne p a r a d i g m e , p o p u t b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a k o j i nisu vie vr sto inzistirali n a s v i m s v o j i m p o j m o v i m a i a n a l i z a m a k o j e su obiljeile s e d a m d e s e t e g o d i n e , l a k o su kritike z a p o e l e unutar razdoblja d o m i n a c i j e k o n c e p t a otpora kroz ritua le (pri e m u s e istie S . C o h e n o v p r e d g o v o r n o v o m i z d a nju n j e g o v e s t u d i j e o m o r a l n o j p a n i c i iz 1 9 8 0 . ) , u d e v e d e s e t i m g o d i n a m a sve vie a u t o r a , p r i s t u p a j u i f e n o m e n u adolescentskih stilova ivota, m r e a m a o d n o s a i aktera opisivanih p o j m o v i m a subkulture, kontrakulture, alterna t i v n o g a i s i . , o d b a c u j e m n o g o e l e m e n a t a k o n c e p t a birm i n g h a m s k o g centra, ukljuujui i sam p o j a m subkulture. Post-subkultumim ne nazivamo s a m o one pristupe koji se u s p o s t a v l j a j u u kritici p r e t h o d n i h , ili s a m o o n e k o j i o d b a c u j u p o j a m s u b k u l t u r e , n e g o sve o n e k o j i s e i d a l j e b a v e slinim fenomenima, naputajui, nadopunjujui, mije n j a j u i ili r a d i k a l n o o d b a c u j u i t r a d i c i j u s i m b o l i k o g r a z rjeenja proturjenosti i dvostruke artikulacije o t p o r a , roditeljskoj i d o m i n a n t n o j kulturi. Post-subkulturno for muliranje pristupa u d o b r o j mjeri znai p o s t - b i r m i n g h a m s k o , j e r m n o g i a u t o r i n e m o g u izbjei r e f e r i r a n j e n a p o jam subkulture, ali po pristupu (kao i po predmetu) znae radikalno udaljavanje od teorijskog okvira unutar kojega su nastale studije o teddy boysima, m o d s i m a , r o c k e r i m a , skinheadsima i ostalima. Za dio autora potreba novog pristupa je samorazumljiva zbog p r o m j e n e s a m e scene,
132

mo na prihvaanje postmoderne, nego i na one orijenta c i j e , k o j e u n u t a r p o d r u j a u k o j e m jo v r i j e d e s u b k u l t u r n a d e f i n i r a n j a , ele usmjeriti pozornost, primjerice na s a m u s t r u k t u r u g l a z b e ili f e n o m e n r o c k a k a o s i m b o l i k e p r a k se, s t r u k t u r e u e n j a i d u b l j e g z a s n i v a n j a z n a e n j a i k u l turnih praksi u g l a z b o m p o s r e d o v a n i m ivotnim stilovima. To je d i j e l o m n a s t a v l j a n j e i i r e n j e t r a d i c i j e k o j u je u b i r m i n g h a m s k o m centru za kulturne studije naglasio Paul W i l l i s ; Tia D e N o r a ( 1 9 9 5 . ) p o d s j e a d a j e W i l l i s o v r a d p o k a z a o k a k o g l a z b a nije b i l a s a m o r e p r e z e n t a t i v n a z a k u l t u r u b i k e r a , n e g o k o n s t i t u t i v n a . N a p u t a n j e m slike o pasivnim sluateljima otvara se prostor istraivanjima n a ina kulturnih rezonancija, nastavljanja posla o k o razu m i j e v a n j a zvunih u i n a k a o k o j i m a je, t a k o e r u n u t a r birminghamske tradicije, pisao Simon Frith (1983.). Pretvaranje g l a z b e n e stvarnosti u drutvenu, k a o pitanje do kojeg d o l a z i m o pristupom glazbi u dimenziji stvaranja v r e m e n a , tijela i osnovice d j e l o v a n j a , D e N o r a s m a t r a p r o b l e m o m koji zahtijeva uu, etnografski m o t i v i r a n u pozor n o s t g l a z b i i n j e n o j ulozi u s v a k o d n e v n o m i v o t u l j u d i . Jedan od oblika pozornosti glazbi (iako ne toliko etnograf ski) d o v e o j e a m e r i k o g n a s t a v l j a a b i r m i n g h a m s k e t r a dicije, G r o s s b e r g a , do irenja p o d r u j a u k o j e m rock dje luje, k a o i naputanja dijela okvira koji je bio o d r e e n prevladavajuim, britanskim subkulturnim definiranjem propitivanjem tog djelovanja. (Grossberg, 1984.) K e i t h N e g u s , t a k o e r u t e m e l j u j u i s v o j e teze u r a d o vima predstavnika b i r m i n g h a m s k e kole, u (sub)kulturnoj praksi i n j e n i m trinim p o s r e d o v a n j i m a nalazi e l e m e n t e
133

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

p r o d u k t i v n e p o t r o n j e i s u p r o t s t a v l j a se b i n a r n o j o p o z i c i j i k r e a t i v n o s t i i k o m e r c i j a l i z a c i j e , m a n i h e j i z m u koji p r e v l a d a va u ideji k o o p t a c i j e , ne elei prijei u e k s t r e m s l a v l j e n j a p o t r o n j e i p o t p u n o g p r e o k r e t a n j a p r i e , to p r i p i s u j e Fiskeovu radu. (Negus, 1 9 9 5 . ) D o b a r saetak i svojevrsno zavravanje rasprave o v e r b a l n o m i n e v e r b a l n o m , a u r a l n o m i v i z u a l n o m , g d j e se, u m j e s t o u o b i a j e n e j e d n e d i h o t o m i j e k r i a n j e m n a v e d e n e d v i j e , raspravlja o g l a z b i , g o v o r u , s l i k a m a i p i s a n j u , predstavlja Fornasov r a d , iz k o j e g a je jasno da polariteti (verbalno-neverbalno, vizualno-auralno, diskurzivnost-prezentacionalnost, simboliko-semiotiko, zna e n j e - m a t e r i j a l n o s t , r i j e i - z v u k o v i , t e k s t u a l n o s t - i z v e d b a ) nisu tako razdvojivi k a k o to m n o g i m a izgleda, i d a l e k o su od a p s o l u t n o s t i ili u n i v e r z a l n o s t i . Z a k l j u i t i , n a k o n r a s p r a v e i d i j a l o g a sa svim vanijim t e o r i j a m a i pristupima u o v o m p o d r u j u , da razlike teksta i g l a z b e nisu ni a p s o l u t n e ni irelevantne, n e g o p r o c e s u a l n e , znai uputiti istraivanje na l j u d s k u i n t e r a k c i j u i k o m u n i k a c i j u . U svjetlu F o r n a s o v o g d o p r i n o s a o v o m r a d u , m o e s e rei i n a e t n o g r a f s k u p o zornost p r e m a o n i m akterima k o j i m a je njegov zakljuak o g l a z b i k o j a je t e k s t u a l n a i tekstu k o j i je m u z i k a l a n d i o s v a k o d n e v n o g ivota i (sub)kulturne prakse. Fornas, Lindberg i Sernhede (1995.) svojim d j e l o m o rocku, m l a d i m a i modernitetu d o b r o ilustriraju jedan od puteva koji je, d j e l o m i n o unutar b i r m i n g h a m s k e tradicije g o v o r a o subkulturi i upotrebi glazbe u stvaranju ivotnog stila, n a g l a a v a n j e m i p r o d u b l j i v a n j e m p r o b l e m a g l a z b e i ivotnih p o s r e d o v a n j a , v o d i o m n o g e a u t o r e u naputanje dijela b i r m i n g h a m s k i h k o n c e p a t a , ili u n j i h o v o k o m p l e mentarno obogaivanje drugim konceptima i teorijama. To je svojevrstan u v o d , simboliziran n o v i m o r i j e n t a c i j a m a , u post-subkulturne studije devedesetih. Fornas i suradnici p o k u a v a j u o t k r i t i misterij r o c k a , s p a j a j u i vlastite s p o znaje i istraivanja psihoanalize, sociologije i filozofije

kasnog moderniteta s etnografskim pristupom, studijom o tri r o c k b a n d a u n u t a r n j i h o v o g k o n k r e t n o g s o c i o e k o n o m s k o g i k u l t u r n o g p r o s t o r a . Tri g r u p e m o t i v a z a r o c k d j e l o v a n j a adolescenata su: kolektivna a u t o n o m i j a , alternativni ideali i narcistiko uivanje. Sistemska racionalizacija i koloniza c i j a svijeta i v o t a p r o i z v o d i t e n z i j e u s f e r a m a p o p u t k o l e i stvara p o t r e b u z a a u t o n o m n i m p r o s t o r i m a v r n j a k i h g r u p a . Kolektivna a u t o n o m i j a ima veliku upotrebnu vrijednost za adolescente k a s n o g m o d e r n i t e t a koji se sreu sa sistem skim pritiscima, o n a im o m o g u u j e drukije procese ue nja k o j i m a s a m i u p r a v l j a j u , k o j i s u d o b r o v o l j n i , s p o n t a n i i neinstitucionalizirani. Alternativni i d e a l i , s o b z i r o m na svi r a n j e r o c k a , g o v o r e o s v o j e v r s n o m izlazu iz s i t u a c i j e ( k o l ske, strukturne) za a d o l e s c e n t e , ak o svojevrsnoj s o c i j a l noj mobilnosti, k a o i investiranju u kulturni kapital. Rock a k t e r i , p o m i l j e n j u a u t o r a , m o g u testirati n o r m e k a s n e m o d e r n e na prilino demokratski i fleksibilan nain. N a r c i s t i k o u i v a n j e ( z a d o v o l j e n j e , u i t a k ili j o u i s s a n c e ) izvire i z s l j e d e a tri p o d r u j a : S t v a r a n j e g l a z b e o m o g u u j e r a d o s t k r e a t i v n o s t i . N a d a l j e , g l a s n o a , r i t a m (beat) i z v u k g l a z b e t v o r e p a r a m e t r e koji o m o g u u j u , i s l u a t e l j i m a i g l a z b e n i c i m a , p r i v r e m e n o r a s p a d a n j e g r a n i c a e g a i regresiju u p r e d v e r b a l n i , narcisistiki o b l i k i s k u s t v a , o s j e a j i v o t a i u k l j u e n o s t u c j e l o v i t o s t v l a s t i t o g t i j e l a , to i m a i t e r a p e u t sku s v r h u . K o n a n o , i n d i v i d u a l n i ja (se/f) iskusio je s n a n o uveanje u timskom radu (grupa) i o d g o v o r u publike, lako su uoili p r i s u t n o s t rizika z a t v a r a n j a i n d i v i d u e u o k v i r e g r u p e , u ekstatiki z a t v o r u k o j e m se i d e n t i t e t e g a ni i n telektualni kapacitet ne m o e razviti, Fornas i suradnici s m a t r a l i su i n z i s t i r a n j e na t o m riziku p r e t j e r a n i m u svjetlu podrke koje eksperimentiranje novim jezicima rocka, uz iskustvo samoproirenja, prua a d o l e s c e n t i m a u razvoju s n a n o g o s o b n o g identiteta. Rock je v a a n za o d r a s t a n j e u kasnoj m o d e r n i , za inspiriranje o t p o r a zahtjevima sustava,

134

135

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

i d r a v e t a k o i trita, i za o b o g a i v a n j e k v a l i t e t e k a s n o m o d e r n o g i v o t a . ( F o r n a s i sur. 1 9 9 5 . , str. 2 5 4 . ) N o , d o k orijentacije na dublja i paradigmatski raznovrsnija p r o u a v a n j a g l a z b e ( k a o i n a d r u g a , sve p r i s u t n i j a p o s r e d o v a n j a s u b k u l t u r n o g stila i z v a n p o d r u j a g l a z b e ) m n o g i m n a s t a v l j a i m a b i r m i n g h a m s k e t r a d i c i j e (iz p r v e f a z e s t v a r a n j a , d o k m o e m o d o i s t a g o v o r i t i o koli) n a m e e p r o i r e n j e i djelominu promjenu teorijskog okvira, nastanak novog uzrokuje i (sub)kulturnog aktera, rave kulture mladih, nje k o n c e p t a subkulture,

umjesto o n j e g o v o j smrti g o v o r i o f e n o m e n u u p r a v o tipi n o m z a p o s t m o d e r n i ivot, l a k o i R e d h e a d o v p r i s t u p s a d r i kontradikcije, njegova je n a m j e r a jasna - napustiti p o j m o ve i kategorije koji o n e m o g u a v a j u s p o z n a j u d i n a m i k e , trinog p o s r e d o v a n j a , stvaranja hiperrealnosti i procesa recikliranja i r e k o m b i n i r a n j a raznovrsnosti r o c k / p o p svije t a , ali se ne prepustiti p o s t m o d e r n i m d e f i n i c i j a m a k o j i m a nedostaje spoznaja socijalnoga danas, jer R e d h e a d o v pristup, uz prihvaanje m n o g i h postmodernih koncepata koji se potvruju na primjeru r o c k a , ne m o e prihvatiti nestajanje socijalnoga i baudrillardovsko pretvaranje su bjekta u puki ekran, l a k o d o k u m e n t i r a p r o m j e n e u kul turnoj industriji, verificirajui hipotezu o hiperrealnosti, R e d h e a d p o k a z u j e k a k o s o c i j a l n o nije n e s t a l o , i p r e d l a e svoje p o j m o v e i periodizaciju p o p u t post-subkulturni p o p , novi pop i postpolitiki p o p . Vanijim od o d a b r a n i h p o j m o v a treba smatrati originalni doprinos Redheada fe n o m e n o l o g i j i aktera i kulturnih praksi, koji uz m n o t v o dokumentaristike o m o g u u j e s v a k o m itatelju i istraivau vlastito p o j m o v n o definiranje n e u p i t n o g materijala to ga je R e d h e a d naslovio t u l u m o m kraja stoljea. (Redhead, 1990.) Pojava rave kulture, profiliranje desetaka zasebnih pravaca na ijim se o s n o v a m a akcelerira nastajanje raz novrsnih klupskih kultura ukusa, masovnost tog f e n o m e na i prepletanje dijela (manjeg) rave kulture s n o v i m v a l o m ekolokih, komunitaristikih i n o m a d s k i h ivotnih stilova, nametnula je nova propitivanja dotadanjih koncepata. U i s t r a i v a n j u k l u p s k e k u l t u r e i r a v e a S a r a h T h o r n t o n s e nije oslonila na birminghamsku tradiciju koliko na Beckerovu, G o f f m a n o v u i jo s t a r i j u i k a k u t r a d i c i j u p o j m o v n o g r a l a n j e n j a hip i s q u a r e s v i j e t a u d e f i n i c i j a m a s i t u a c i j a promatranih aktera. Takoer, Bourdieuove postavke o kul t u r n o m kapitalu T h o r n t o n je iskoristila za o s n o v n u tezu
137

n o v i v a l kritike d o t a d a n j e g p r i s t u p a , o d l u n i j e o d b a c i v a i obiljeava post-subkulturnu usmjerenost veine studija koje se bave f e n o m e n o m a d o l e s c e n t s k i h k u l t u r a , s v j e t o v a , t i p o v a a f i l i j a c i j a i i v o t n i h sti lova u d r u g o j polovici devedesetih g o d i n a . Na teorijskoj razini taj je n a j n o v i j i val istraivanja o b i l j e e n d v j e m a bit nim d i m e n z i j a m a : prvo, prisutan je vei utjecaj klasinih p o s t m o d e r n i h a u t o r a (uveli s u g a , a l i s a m o d o o d r e e n e g r a n i c e , ve H a l i i H e b d i g e u s v o j o j d r u g o j fazi) p o p u t B a u d r i l l a r d a i L y o t a r d a , i d r u g o , p r i s u t n o je o i v l j a v a n j e t r a d i c i j e i n t e r a k c i o n i z m a i i k a k e k o l e , k o j a se, o d s t a t u s a sporednog i na dio metoda ogranienog podruja, uspo stavlja kao cjelovitiji pristup suvremenim fenomenima klupskih i slinih kultura m l a d i h . Steve R e d h e a d ( 1 9 9 0 . ) p r e p o z n a o j e u r e a k c i j a m a senzacionalistikih subkulturnu medija na pojavu aa'd-house Tako su glazbe tabloidi, specifian nain razmiljanja koji zapravo slijedi socioloku p a r a d i g m u sedamdesetih. akteri m o r a l n e panike, prikazivali aa'd-house f e n o m e n k a o jo j e d n u s u b k u l t u r u u l a n c u k o j i t r a j e o d p e d e s e t i h , e m u se Redhead suprotstavlja, ukazujui na kontradikcije takve periodizacije s o b z i r o m na imploziju z n a e n j a i p o s t m o d e r n u p e r s p e k t i v u k o j a o m o g u u j e g o v o r o smrti r o c k - k u l t u r e , n e p l o d n o m i e k i v a n j u ili k o n s t r u i r a n j u n o v o g punka, k a o i r e g e n e r a c i j u p o p / r o c k svijeta n a n a i n k o j i

136

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

k o j a izvire i z s a m o g i s t r a i v a n j a ( a u t o ) d e f i n i r a n j a k l u p s k i h kultura, o prisutnom procesu stjecanja i gubljenja subkul t u r n o g k a p i t a l a k o j i s e d i j e l o m p o k l a p a (ili z a s n i v a ) s v a r i j a c i j a m a t r a d i c i o n a l n o g hip i square r a z l i k o v a n j a i s a mopozicioniranja aktera. Socijalna logika subkulturnog k a p i t a l a o b j e l o d a n j u j e s e n a j j a s n i j e u o n o m e to n e voli ili ne c i j e n i , u o n o m e to n a g l a e n o nije, a ta s p o z n a j a ilustrira i s t a l n o s a m o d e f i n i r a n j e a k t e r a s p r a m m a i n s t r e a m a - t o m e je T h o r n t o n priloila p o d r o b a n prikaz prisvaja n j a s u b k u l t u r n o g k a p i t a l a n a sceni k l u p s k i h t e c h n o , h o u s e , i srodnih kultura, unutar klasinog, viegodinjeg, kvalitativ n o g istraivanja u k o j e m je autorica sudjelovala i p r o m a t r a l a , u o a v a j u i razliit o d n o s p r e m a p o j m u m a i n s t r e a m a . Taj s e o d n o s p o k a z u j e k a o p r o b l e m a t i a n u p r a v o raz d v a j a n j e m subjektivizma i objektivizma u znanstvenom p r i s t u p u , to u o v o m s l u a j u z n a i r a z d v a j a n j e m p o g l e d a aktera na (konstruirani) mainstream i p o g l e d a istraivaa koji t a k a v m a i n s t r e a m n i g d j e n e p r i m j e u j e u s p r k o s istra ivakom trudu u t o m pravcu. Tako iz n a o k o jedinstvenog s u d j e l o v a n j a i p r o m a t r a n j a z a a u t o r i c u p r o i z l a z i j e d a n tip zakljuaka utemeljen u sudjelovanju i prepoznavanju akte r o v e d e f i n i c i j e s i t u a c i j e , a d r u g i tip z a k l j u a k a (koji r a d i k a l no proturjei akterovoj definiciji, primjerice mainstreama) proizlazi i z p r o m a t r a n j a , k o j e n a s t o j i biti o b j e k t i v n o . Studija o klupskim k u l t u r a m a d o b a r je p r i m j e r post-subkulturnog razdoblja istraivanja, u k o j e m su naputeni o k v i r i a n a l i z e o t p o r a k r o z r i t u a l e , i a k o v e i n a a u t o r a nije negirala o t p o r kao takav (nazivajui ga p o n e k a d bije g o m ) niti j e m o g l a n e g i r a t i r i t u a l e . N o , sve o n o to j e u d o t a d a n j e m o k v i r u n a g l a a v a l o v e r t i k a l n u s o c i o l o k u sli ku d r u t v a u p r i s t u p u s u b k u l t u r a m a , m i j e n j a se s o b z i r o m na spoznaje o d a n a n j i m f e n o m e n i m a i n a i n i m a o b l i k o v a n j a k u l t u r a u k u s a k o j e nisu j e d n o z n a n o d e t e r m i n i r a n e klasnom strukturom.

Rave k u l t u r a p r i v u k l a j e niz i s t r a i v a a k o j i s u , s o b z i r o m na p o d r u j e , bili p r i s i l j e n i d o v e s t i u v e z u a k t e r e i t e o r i j e , referirati s e n a d o t a d a n j u b r i t a n s k u t r a d i c i j u i s t r a i vanja u kojoj je b i r m i n g h a m s k a kola d o m i n i r a l a . T a k o M e r c h a n t i M a c D o n a l d ( 1 9 9 4 . ) o d r e u j u pet dimenzija u k o j i m a se vide razlike s p r a m prijanjih sociolokih pristupa i interpretacija subkulturnih aktera: 1 . Rave j e p o s t a o m a s o v n i k u l t u r n i f e n o m e n m e u m l a d i m a , z a razliku o d m o d s a , r o c k e r a , p u n k e r a , s k i n h e a d sa i d r u g i h s u b k u l t u r a . 2. Rave nije u c i j e l o s t i niti u b i t n o m f e n o m e n r a d n i k e k l a s e . O t u d a nije m o g u e k o n c e p t u a l i z i r a t i g a k a o s i m b o liki o d g o v o r m l a d i h r a d n i k e k l a s e n a m a t e r i j a l n e n e j e d n a k o s t i , k a o to s u t o b i r m i n g h a m s k e s u b k u l t u r n e s t u d i j e inile za prijanje g r u p e . 3. U odnosu na prethodnu toku, ne m o e m o protu maiti rave k a o o t p o r kroz rituale, otpor dominantnim kulturnim o b l i c i m a u drutvu. T a m o gdje se stvorio otpor, on je bio usmjeren protiv pokuaja zabrane i kontrole rav e a , t r a e i p r a v o n a p a r t y . Rave k u l t u r a j e b i t n o h e d o nistika, o n a je zaokupljena z a b a v o m i d o b r i m raspoloe n j e m , a ne m i j e n j a n j e m statusa q u o . 4. S u p r o t n o situaciji koja je p r e v l a d a v a l a u s u b k u l t u r a m a koje su opisali b i r m i n g h a m s k i autori, u rave kulturi e n e nisu m a r g i n a l n e , t u n e d o m i n i r a j u m a s k u l i n i s t i k i sti lovi p o n a a n j a i s c e n a je e t n i k i m i j e a n a . 5 . Rave k u l t u r a n e u k l j u u j e l a k o p r e p o z n a t l j i v e s t i l o v e o d i j e v a n j a k a o to s u t o bili o n i k o j i s e o d n o s e n a t e d d y b o y s e , p u n k e r e , r o c k e r e , m o d s e i s k i n h e a d s e . Rave k u l t u r a nije k a o g a n g - k u l t u r a , o n a j e d i f u z n i j a , n e o r g a n i z i r a n i j a i nevidljivija. Z b o g navedenih obiljeja, autori (kao Redhead i m n o g i d r u g i ) s m a t r a j u d a s e rave n e m o e interpretirati k a o jo j e d na s u b k u l t u r a u n i z u , a n e m o g u n o s t p r i m j e n e p r i j a n j i h

138

13Q

Benjamin Perasovi

k o n c e p a t a j e d n a j e o d i l u s t r a c i j a p o s t - s u b k u l t u r n o g raz d o b l j a u s o c i o l o g i j i k o j a s e jo u v i j e k b a v i s l i n i m f e n o m e n i m a , bez o b z i r a n a razlike u p o j m o v i m a . G e o g r a f i j e k u l tura m l a d i h j e d a n je od p o k u a j a i m e n o v a n j a p o d r u j a u k o j e m se vidi p r o m j e n a perspektive, pri e m u nestajanje s a m o g p o j m a s u b k u l t u r e vie g o v o r i o t e o r i j s k i m p r e f e r e n c i j a m a koje ciljaju na socijalno-strukturalnu sliku u p o z a dini p o j m a , a m a n j e o prisutnosti (sub)kulturnih praksi, medijskih posredovanja, razliitih oblika identifikacije, s t v a r a n j a i n d i v i d u a l n i h i g r u p n i h i d e n t i t e t a u svijetu a d o l e scentskih ivotnih stilova potkraj stoljea. U t o m svijetu m o g u e je o t k r i t i i s u b k u l t u r n o s t , pa i d r u g e f e n o m e n e i procese n e k a d nazivane o t p o r o m kroz r i t u a l e , k a o i n e u p i t n e p o m a k e , p o s e b n o k a d j e rije o enskim akterima i s m a n j e n o m utjecaju maskulinizma na nekim s c e n a m a . Sociologija nije post-subkulturnim raz d o b l j e m i z g u b i l a p r e d m e t (subjekte) i s t r a i v a n j a , a d o b a r d i o p r o m j e n e perspektive o m o g u i t e b o l j e r a z u m i j e v a n j e f e n o m e n a k o j i jo uvijek m o e biti i s k a z a n i s t a r i m p o j m o v i m a , pri e m u s e p r e s u d n e razlike t e o r i j s k o - m e t o d o l o k o g o k v i r a izraavaju u istraivanju, d a k l e u ivotu a k t e r a o k o j i m a je rije.

II. dio

SUBKULTURE U HRVATSKOJ

Uvod

N a s t a n a k subkulturnih stilova i identiteta u Hrvatskoj i nastanak sociolokih teorija i istraivanja, koje se tim f e n o m e n o m bave, ne d o g a a j u se u slinom vremenskom razdoblju - trebalo je proi petnaestak g o d i n a postojanja raznovrsnih, veih i m a n j i h scena, da bi se pojavili prvi s o c i o l o k i z a h v a t i u s u b k u l t u r n u s t v a r n o s t tih s c e n a , n j e n i h individualnih i g r u p n i h aktera. To ne znai da je nau so ciologiju m i m o i l o irenje duha ezdesetih u razliita p o d r u j a i v o t a , ili d a niz l i s t o v a i p u b l i k a c i j a ( o d o m l a d i n skih, p o d z e m n i h , esto niskotiranih, do etabliranih tjedni k a ili a k p o d l i s t a k a t e l e v i z i j s k i h p r o g r a m a ) nije p o p r a t i o z b i v a n j a n a sceni i r o k o s h v a e n e r o c k k u l t u r e . S u p r o t n o t o m e , zbivanja s kraja ezdesetih i m a l a su odjek, p r a e n autentinim d j e l o v a n j e m razliitih a k t e r a , i u naoj sredini, k a k o u p o d r u j u d r u t v e n i h s u k o b a , u k o j e m se za s v o j u u l o g u izborio studentski pokret, t a k o i u p o d r u j u kulture mladih i nastajue diskografske i srodne d o m a e indu-

I40

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

strije.

To znai da ve p o e t k o m sedamdesetih i m a m o

specifinu scenu na k o j o j se mijeaju studentska g i b a n j a , r a z n e p u b l i k a c i j e u k o j i m a p o s t o j i p o t p u n a r e c e p c i j a svjet skih k u l t u r n o - p o l i t i k i h i n i c i j a t i v a , n a s t a j a n j e d o m a i h a k tera u i r o k o m s p e k t r u o d a k a d e m s k i h , u m j e t n i k i h , p o l i tikih, do o n i h koji p r i h v a a j u (i stvaraju) n o v e stilove na iroj s c e n i k u l t u r e m l a d i h , uz k o j u e sve vie u s e d a m d e s e t i m g o d i n a m a rasti i trite p l o a , n o s a a z v u k a u o p e . U s o c i o l o g i j i , Ivan Kuvai ( 1 9 7 9 . ) , uz analize studentskih pokreta, pozornost poklanja i g r u p a c i j a m a koje se o d j e om i n a i n o m ivota razlikuju od d o m i n a n t n e kulture, k o r i s t e i p o n e k a d (u r a s p r a v i o s t u d e n t s k o m p o k r e t u u SAD-u) primjere i pristup tipine za subkulturnu p r o b l e m a tiku i r a s p r a v u k o j a se i na s a m o j s u b k u l t u r n o j sceni v j e n o vodi o o n i m a koji pristupaju n e k o m p o k r e t u iz p o m o d a r s t v a i k o j e je l a k o p r e p o z n a t i z b o g p o z e r s t v a i e l j e za p u b l i c i t e t o m t e o n i h ija j e o d j e a i p o n a a n j e s a m o v a n j ski izraz d u b l j e g m o r a l n o g i i n t e l e k t u a l n o g p r i j e l o m a . ( K u v a i , 1 9 7 9 . , str. 1 2 3 . ) T a k o e r , D r a k u l i ( 1 9 7 3 . , 1 9 8 0 . ) raspravlja o p o j m o v i m a kontrakulture i subkulture, o p o e c i m a mistifikacije upotrebe d r o g a . U filozofskim i soci olokim a s o p i s i m a pojavljuju se tekstovi koji, bez obzira na interpretaciju, d o n o s e strukturu p o b u n e i velikog o d bijanja s kraja ezdesetih, opisujui f e n o m e n svjetskog o m l a d i n s k o g p r o t e s t a . P r e v e d e n i s u k l j u n i a u t o r i (Roszak, k a s n i j e i H e b d i g e , Frith, Brake) i ne m o e se rei da o s n o v n i okvir poznavanja i prouavanja problema i p o j m o v a sub kulture nije prisutan. N o , naa sociologija s e d a m d e s e t i h g o d i n a , o s i m sitnih i z n i m a k a , n i j e s t v a r a l a s t u d i j e o d o m a oj sceni (sub)kulture m l a d i h , a o n a j d i o te scene koji se o b l i k o v a o m i m o studentskih pokreta i politikih inicijativa o s t a o j e v e i n o m n e p r o b l e m a t i z i r a n . K u l t u r a m l a d i h i sve v e a u l o g a r o c k g l a z b e u p o s r e d o v a n j i m a stila i i d e n t i t e t a u d o m a i m r a d o v i m a bili s u o b i n o p o v e z i v a n i s a s t u -

d e n t s k i m p o k r e t o m ili s a s v j e t s k i m k r e t a n j i m a n a m o d n i m i irim p o z o r n i c a m a adolescentskih stilova ivota. Socioloki tekstovi s e d a m d e s e t i h i p o e t k o m o s a m d e s e t i h najee su u t o m kontekstu s p o m i n j a l i studentski pokret i novu ljevicu, posveujui subkulturi, kontrakulturi i kulturi m l a d i h m a n j e p o z o r n o s t i , p o s e b n o a k o stoje izvan k o n t e k s t a d r u t v e n i h p o k r e t a i drutvene p r o m j e n e . U t o m je smislu kraj s e d a m d e s e t i h s v o j e v r s t a n izazov i m o g u a p r e k r e t n i c a u p r i s t u p u . Tada nastaju, i na javnu scenu dijelom konfliktno stupaju, s u b k u l t u r n i a k t e r i k o j e nije l a k o smjestiti u d o t a d a n j e k a t e g o r i j e o d r e e n e o d n o s o m p r e m a p o k r e t u , p r o m j e n i ili k a r a k t e r u d r u t v a . Jo ih je tee b i l o smjesliti u k o n t e k s t postojeih (slubenih i neslubenih) politikih i m b e n i k a . N u s l a j e s c e n a (iji s u p o e c i p r i s u t n i v e p o t k r a j e z d e s e tih) k o j a j e n a g l a e n o a d o l e s c e n t s k a , n e p o l i t i n a , v e z a n a
1 0

uz g l a z b u , s l o b o d n o vrijeme i razliite ivotne stilove. To je j e d a n od g l a v n i h r a z l o g a zato ovaj rad p o i n j e s k r a j e m s e d a m d e s e t i h , n e elei stvoriti d o j a m k a k o t e k t a d a p o i n j e s u b k u l t u r n i ivot u H r v a t s k o j , ali e l e i n a g l a s i t i odvojenost, svojevrsnu izoliranost (posebno manifestnu i eksplicitnu) p r o b l e m a m i n k e r a i h a o m a n a o d d o t a d a n j i h drutvenih p o k r e t a i neizbjenih p o l i t i k i h i n t e r p r e t a c i j a t a k v i h pokreta u okviru publicistike i drutvenih znanosti. M i t o je d i n s t v e n o s t i s o c i j a l i s t i k e o m l a d i n e nije b i o n a r u e n p r v i p u t u t a d a n j o j J u g o s l a v i j i , niti j e k o n f l i k t i m a o o b i l j e j a
N a o v o m mjestu treba s e podsjetiti specifinog znaenja p o j m a p o l i tinosti u uvjetima jednopartijskog sustava, zato to m n o g i oblici izra avanja, od o d j e e , glazbe i dranja do eksplicitno izraene n e p o l i tinosti, m o g u postati politini za predstavnike slubene kulture d r u tva, a to se i d o g o d i l o m n o g i m akterima rock kulture, kad je stvarna nepolitinost z a p r a v o postala politina za o n e koji su m o g l i podnijeti i dopustiti s a m o j e d a n , propisani o b l i k politinosti za m l a d e g r a d i t e lje s a m o u p r a v n o g socijalizma. N o , treba s p o m e n u t i i kasniju iru t o leranciju prosjene i nepolitine rock kulture, koja se zamjenjivala netolerantnou i c e n z u r o m svaki put kad bi tekst neke pjesme p r e ao granicu d o p u t e n o g a . 143

10

14?

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

teih s u k o b a i d e m o n s t r a c i j a k a k v e j e d r u t v o v e p o z n a v a l o , ali je specifinost s u k o b a i z m e u h a o m a n a i insti t u c i j a d r u t v a , n a o k o b a n a l n i m p o v o d o m p r v i p u t u iru javnost prenijela slike p o d j e l a i ivotnih stilova a d o l e s c e n a t a , koji su u z m i c a l i k l a s i n i m p o l i t i k i m d e f i n i c i j a m a o lije v o m i d e s n o m , n a o d r e e n n a i n p l a i l i d o m i n a n t n u kul turu i z g l e d o m (s i m e je u vezi i d j e l o m i n o m i j e a n j e s p o l n i h u l o g a u t r a d i c i o n a l n o j slici r o d i t e l j s k e k u l t u r e ) , p r o b l e m o m d r o g e i pasivnosu koja se protezala od slike pasivnosti z a z a d a t k e s o c i j a l i s t i k o g d r u t v a d o slike p a s i v n o s t i p r e m a ivotu k a o t a k v o m . D r u g i r a z l o g , z b o g k o j e g j e kraj s e d a m d e s e t i h uzet k a o poetak o v o g rada prepoznaje se u nastajanju masovnije r o c k k u l t u r e ( k o j o j p o e c i seu m n o g o r a n i j e ) , s d o m a i m akterima koji p u n e velike d v o r a n e , sa specijaliziranim rock a s o p i s i m a i svojevrsnom institucionalizacijom rock kriti ke u m e d i j i m a , s t r i t e m p l o a i p r o f i l i r a n j e m g l a z b e n i h t a k o i s u b k u l t u r n i h stilova. P o j a m rock kulture je irok. P o g l e d a m o li paljivije, uoit e m o da o b u h v a a p o d r u j e u k o j e m se s r e u i r a z n o v r s n e s u b k u l t u r e i a k t e r i a l t e r n a tivne scene i o n a j d i o m l a d i h koji ne p r i p a d a izraajnijim subkulturnim stilovima i kojega obino u o p e n o nazivaju d i j e l o m k u l t u r e m l a d i h . Rock k u l t u r a d a n a s o b u h v a a i vie r o d i t e l j s k i h g e n e r a c i j a , d o b n i h s k u p i n a , o b i l j e a v a j u i etabliranu kulturu b a r e m koliko i subkulturu, dovodei na vlast p r e d s j e d n i k e S A D - a i V e l i k e B r i t a n i j e . T r e i r a z l o g j e v e z a n u z m e t o d o l o g i j u , to o v d j e o z n a a v a p o k u a j revitalizacije sudjelovanja i p r o m a t r a n j a , o s o b n o g iskustva iz s u b k u l t u r n o g svijeta, z b o g e g a n a v e deni vremenski period o m o g u u j e autoru da lake, na os n o v i o s o b n i h p o z n a n s t a v a i v e e ili m a n j e u k l j u e n o s t i u ivot s u b k u l t u m e s c e n e o k o j o j j e r i j e , s a k u p i p o d a t k e potrebne za rekonstrukciju osnovnih obiljeja subkulturnih stilova i identiteta.
144

U naoj sociologiji, u posljednjih dvadesetak g o d i n a , n e m a ni pet vanijih knjiga koje bi bile zasnovane na so c i o l o k o m istraivanju kvalitativnog podrijetla, p o p u t o n i h koje n a z i v a m o i socijalnim m o n o g r a f i j a m a iz d o b a i kake kole i koje bi, uz d r u g e m e t o d e i izvore p o d a t a k a , koristile razliite r a z i n e s u d j e l o v a n j a i n e p o s r e d n o g p r o m a t r a n j a f e n o m e n a , u p o z n a v a j u i u p o t p u n o s t i (ili, t o j e vie m o g u e ) a k t e r o v u d e f i n i c i j u s i t u a c i j e , k a o i c j e l o k u p a n s v a k o d n e v n i ivot. T a k v a s i t u a c i j a j e d o n e k l e r a z u m l j i v a a k o uvaimo poznati kontekst nastajanja znanosti i trajni kompleks m n o g i h drutvenih znanosti koje bi u egzaktnosti, e m p i r i j s k o j p r o v j e r l j i v o s t i i o s t a l i m p o e l j n i m a t r i b u t i m a z n a n s t v e n o g p r i s t u p a , e l j e l e to vie sliiti p r i r o d n i m z n a nostima. D o m i n a c i j a , s jedne strane m a k r o teorija, a s d r u g e strane empirijskih istraivanja, u k o j i m a je a n k e t a apsolutno vladajua m e t o d a , takoer obiljeava najvei dio razvojnog puta d o m a e sociologije. To je pridonijelo razumijevanju socijalne strukture i o d n o s a veih drutvenih g r u p a , i z r a d i k v a l i t e t n i h s t u d i j a o s t a v o v i m a ili u r b a n i s t i k o - p r o s t o r n i m c j e l i n a m a , p e r s p e k t i v a m a r a z v o j a i t d . , ali j e o s t a v i l o p o strani svijet i v o t a m a l i h g r u p a , s u b k u l t u r u , k o n t r a k u l t u r u , a l t e r n a t i v n u s c e n u . Po s t r a n i su o s t a l i i b r o j ni i v o t n i , s u b k u l t u r n i stilovi k o j i su p o v e z a n i s j a s n i m i d e n tifikacijskim p r o c e s o m u k o j e m p o j a m , primjerice, heavy metala (punka, housea, svejedno) igra presudnu u l o g u i u p u u j e n a niz t j e l e s n i h , n e v e r b a l n i h , k a o i j e z i n i h , o d j e v nih i d r u g i h o b r a z a c a , na s t r u k t u r e o s j e a j a i e l j a , na s l i k e , vrijednosti, i k o n a n o p o n a a n j a u s v a k o d n e v n o m ivotu individualne i esto g r u p n e identifikacije adolescenata. i v o t n i stil, u i j e m k o n c e p t u a l i z i r a n j u u v a a v a m o s a m o g aktera i n j e g o v u definiciju situacije, uz d o s a d a n j e s p o znaje o subkulturi mladih i nainima posredovanja i o b l i k o v a n j a stila i i n d i v i d u a l n o g / g r u p n o g i d e n t i t e t a , n e m o e biti d o v o l j n o n a z n a e n niti o b j a n j e n p o z i v a n j e m n a n e k u

145

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

o p u odrednicu poput dokolicirenje, potronja i p o m o d a r s t v o ili, u vezi s t i m , h i p o m a n i n o s t , k a k o su to u i n i l i Fulgosi i Radin ( 1 9 8 2 . ) u s v o m istraivanju stilovaJLivota z a g r e b a k i h srednjokolaca. To je istraivanje o b a v l j e n o iz d r u k i j e perspektive, k o j a ne vidi p o s t o j a n j e i v o t n o g ( s u b k u l l u m o g ) stila h a o m a n a , m i n k e r a ili t e m e r a u p r a v o u r a z d o b l j u u k o j e m je s c e n a a d o l e s c e n t s k i h stilova p o s t a l a p o z n a t a iroj j a v n o s t i z b o g p r o t j e r i v a n j a h a o m a n a i z Big Bena. N o , o s i m tvrdog p r i s t u p a , k a k a v d e m o n s t r i r a multivarijantna psihografska analiza ponaanja, gdje je pra enje p o p i rock glazbe uzeto kao jedan od 23 faktora, i n d i k a t o r a ivotnih stilova, ali se dalje o t o m s k u p u vari j a b l i n e r a s p r a v l j a , p o s e b n o z a t o to p o k r i v a p r i l i n o u s k o podruje ponaanja, n e m a ni drugih pokuaja u tada njoj s o c i o l o g i j i i s r o d n i m z n a n o s t i m a , koji bi zahvatili u s t v a r n o s t o m l a d i n s k i h p l e m e n a u H r v a t s k o j . (Ili, u stvar nost o n i h stilova ivota z a g r e b a k i h s r e d n j o k o l a c a koje zagrebaki srednjokolci smatraju svojim stilovima.) Iz K u v a i e v a r a z m a t r a n j a o d n o s a z n a n o s t i i d r u t v a (Kuvai, 1 9 7 7 . ) j a s n o j e k a k o u m j e t n o s t m o e biti instruk tivna za socioloke studije, a posezanje za l i t e r a t u r o m koju s e t e k o m o e svrstati u z n a n s t v e n i p r i s t u p p o s e b n o j e razumljivo u sluaju nedovoljno poznate problematike, kada sociolog moe nai relevantne podatke u raznovr snim o b l i c i m a ekspresije; pisma poljskih m i g r a n a t a ve su u l a u s o c i o l o k u klasiku ( T h o m a s , Z n a n i e c k i ) . F a n z i n i , kao tipian primjer mikro-medija, m o g u sociologu subkul ture biti v e o m a v a n i , a k o ne i kljuni u istraivanju ( p o s t ) p u n kerskog senzibiliteta devedesetih. J e d n a v e i n o m n e p r i m i j e e n a k n j i i c a San/c nije ka tedra M i r j a n e H e g e d (1 9 8 2 . ) p r i m j e r je t e k s t a u k o j e m j e , uz p u n u introspektivnu, o s o b n u , impresionistiku sliku, la ko m o g u e oditati m j e s t a z a n i m l j i v a s v a k o m e t k o eli n e t o z n a t i ili istraivati o k u l t u r o l o k o m o k v i r u p o l i t i k o g i

socijalnog organiziranja m l a d i h unutar slubene kulture i tada jedine slubene organizacije m l a d i h ljudi ( S S O ) " . A u t o r i c a je d i p l o m i r a l a s o c i o l o g i j u i j e d n o ljeto p r o v e l a r a d e i z a a n k o m u p o z n a t o j p o l i t i k o j koli o m l a d i n s k e organizacije u Fazani. U o b l i k u p i s a m a prijateljici iznijela je svoja z a p a a n j a i naznaila m n o g e e l e m e n t e i k a r a k t e ristike p o n a a n j a g r u p a i p o j e d i n a c a , n j i h o v o g o p h o e n j a i o n i h a s p e k a t a jezika i s v a k o d n e v n o g i v o t a k o j i su j o j bili p r e d o i m a , v e i n o m s d r u g e strane a n k a , i u koli o p e nito. Karijere i socijalna m o b i l n o s t kroz S S O zanimljiv su f e n o m e n s o b z i r o m na vrijednosti i socijalni status, k a o i d r u g e aspekte n a p r e d o v a n j a u organizaciji koja je esto, zbog p i r a m i d a l n e logike i transmisijske uloge u o d n o s u na t a d a n j u v l a d a j u u p a r t i j u , m o r a l a biti k o n z e r v a t i v n i j a o d o n i h k o j i stoje vie u h i j e r a r h i j i . U p r a v o e o d n o s i g r u p a i inicijativa na tragu novih drutvenih pokreta s t o m o r g a n i z a c i j o m zaotriti p i t a n j a s v r h e i p o k a z a t i l e g i t i m a c i j s k e p r o b l e m e k o j i s e vie ( u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h ) n i s u m o g l i s a k r i v a t i niti r j e a v a t i , o s i m p r o m j e n o m o d n o s a , k a o to s e d o g o d i l o u S l o v e n i j i . ( O t o m e e biti vie r i j e i u poglavlju o odnosu subkulture i novih drutvenih pokreta.) O d sociolokih r a d o v a koji s u n a m znaajni z a p r o u a v a n j e s u b k u l t u r e (a t a k v i h r a d o v a u H r v a t s k o j i d r u g i m r e p u b l i k a m a t a d a n j e d r a v e n e m a b a m n o g o ) t r e b a iz dvojiti t e o r i j u G r e g o r a T o m c a ( T o m e , 1 9 8 8 . , 1 9 8 9 . ) , istra ivanje neformalnih grupa mladih u B e o g r a d u (Joksimovi i sur. 1 9 8 8 . ) te p o e t a k i s t r a i v a n j a u H r v a t s k o j ( B u z o v i sur. 1 9 8 9 . , Lali, L e b u r i , B u l a t , 1 9 9 1 . ) G r e g o r T o m e (1988.) analizira raznovrsne o m l a d i n ske p o k r e t e k o r i s t e i tri k l j u n a p o j m a : s u b k u l t u r a , s u b p o litika i k o n t r a k u l t u r a . S u b k u l t u r e r a z v i j a j u s p e c i f i n e o b r a sce s t v a r a l a t v a i i v o t n i h s t i l o v a , p r o v o d e i v e i n u v r e m e n a

Savez socijalistike o m l a d i n e

146

147

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

u svojim neformalnim i vrnjakim g r u p a m a , u svojevrsnim e n k l a v a m a d r u t v e n e s t v a r n o s t i , k o j e s e s u p r o t s t a v l j a j u ili su jednostavno paralelne dominantnim kulturnim orijenta c i j a m a odraslih. Subpolitiki pokreti ne d o v o d e u pitanje temeljne vrijednosti d o m i n a n t n e kulture, n e g o sredstva za p o s t i z a n j e c i l j e v a , o n a j r a s k o r a k p r o k l a m i r a n o g a i stvar n o g a u drutvu koji je, u T o m c o v o j teoriji, rezerviran za studentski p o k r e t k a o t i p i a n p r i m j e r s u b p o l i t i k e . K o n t r a kulture p o k u a v a j u ujediniti subkulturu i subpolitiku, o n e kombiniraju politiki radikalizam sa subkulturnim ivotnim stilovima, smjerajui p r e m a n e k o m tipu kulturne revolucije. U d o b a prije D r u g o g a svjetskog rata, u Sloveniji, T o m e pre p o z n a j e P r e p o r o d k a o p r i m j e r s u b p o l i t i k o g p o k r e t a , jazz pokret k a o primjer subkulture i SKOJ kao kontrakulturni akter. N a k o n r a t a , jazz, i r o c k ' n ' r o l l koji se p r i k l j u u j e , o s t a j u p r i m j e r i s u b k u l t u r e , d o k p o k r e t m l a d i h o k o a s o p i s a Per spektive i k a z a l i n e g r u p e O d e r 5 7 p r e d s t a v l j a a u t o n o m n u k o n t r a k u l f u r u , a studentski p o k r e t s u b p o l i t i k u . U o s a m d e s e tim g o d i n a m a , t i p i a n p r i m j e r s u b k u l t u r e jest p u n k p o k r e t , subpolitiku T o m e nalazi u n o v i m drutvenim p o k r e t i m a , a kontrakulturnim smatra primjer djelovanja Laibacha i NSK. B e o g r a d s k o i s t r a i v a n j e ( J o k s i m o v i i sur. 1 9 8 8 . ) u z i m a n e f o r m a l n e g r u p e m l a d i h z a s v o j p r e d m e t , to u k a z u j e na slinosti i razlike s p r a m p o j m a subkulture, g d j e su neke n e f o r m a l n e g r u p e lako ukljuive u subkulturnu stvarnost (primjerice, punkeri) d o k je neke d r u g e grupe koje su bile p r e d m e t istraivanja teko nazivati s u b k u l t u r n i m a . D o b r o je u o e n o da subkulturi m o g u pripadati i pojedinci, oni koji n e m a j u svoju n e f o r m a l n u g r u p u ali se na razliite n a i n e (stilski) i d e n t i f i c i r a j u s a i r i m p l e m e n o m . U i s t r a i v a n j e su uvrtene sljedee n e f o r m a l n e g r u p e : punkeri, minkeri, nogometni navijai, transcendentalni meditanti, pripadnici

m a l i h vjerskih z a j e d n i c a , o z o n c i (sluatelji p o s e b n e r a d i o e m i s i j e ) , te z a l j u b l j e n i c i u k o m p j u t o r e . Z a n i m l j i v o je da i minkeri i punkeri, po miljenju a u t o r a istraivanja, p r i p a daju g r u p a m a koje su okupljene o k o glazbenih interesa i p r e f e r e n c i j a , i a k o s e u n u t a r s a m e s t u d i j e n a v o d i niz k o n kretnih primjera koji n a g l a a v a j u minkersku fokusiranost n a m o d u , p o j a v n o s t i svojevrsnu n e d e t e r m i n i r a n o s t g l a z b o m . Ipak, istraivanje pokazuje vezanost minkera uz g l a z b u , n a v o d e i n e k e g r u p e i g l a z b e n e stilove koje u Hrvatskoj poznajemo iz drukijeg, alternativnijeg, zapravo rock sub k u l t u r n o g k o n t e k s t a . D o z a b u n e m o e d o i a k o s e n e uz me u o b z i r v r i j e m e i s t r a i v a n j a , jer n a s t a j a n j e p u n k i new wove stila p r i s u t n o je k r a j e m s e d a m d e s e t i h , uz p o s t o j a n j e m i n k e r a i z t o g p e r i o d a k a o z a s e b n o g stila, a b e o g r a d s k o istraivanje r a e n o je g o t o v o deset g o d i n a kasnije. Z b o g t o g a s e i t a l a c n e s m i j e u d i t i to s e u o p i s u m i n k e r s k o g stila s p o m i n j u i b e n d o v i p o z n a t i i z d i m e n z i j e p o s r e d o v a n j a drukijih, ne-minkerskih subkulturnih identiteta, lako svo j e v r s n a v e z a n o s t nevv vvave g l a z b e ( z a p r a v o a p r o p r i j a c i j a n o v o v a l n i h sadraja od brojnih aktera, stjecatelja (sub)kult u r n o g kapitala) uz specifine minkerske k r u g o v e , nije bila n e p o z n a t a u Z a g r e b u , o s t a j u i n a r a z i n i p u n k e r s k e (ili h a o m a n s k e ) kritike d i j e l a n o v o v a l n i h a k t e r a , u p r a v o p o s t o j a n j e p r a v i h m i n k e r a k r a j e m s e d a m d e s e t i h (ili, po percepciji s u d i o n i k a : klasinih), ini o v e kritike u p u e n e n o v o v a l c i m a vie s v a o m u f a m i l i j i n e g o k o n a n i m s m j e t a n j e m n e k o g a k t e r a i z v a n ire r o c k k u l t u r e . D e s e t g o d i n a odmaka od prvih punkera, od specifinog razdoblja r o c k - k u l t u r e , k o j a je visoki s t u p a n j f r a g m e n t a c i j e d o i v j e l a i prije pojave p u n k a , o m o g u u j e razumijevanje minkerskog p r i s v a j a n j a alternativnih b e n d o v a , k a o i s p o z n a j u sve razliitijih n a i n a p o s r e d o v a n j a m i n k e r s k o g , ali i o s t a l i h s t i l o v a . U z ivot p r i p a d n i k a n e f o r m a l n i h g r u p a , u i s t o m istra

Savez komunistike o m l a d i n e Jugoslavije

ivanju znaajan prostor posveen je obiteljskom ivotu

148

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

m l a d i h (od materijalno-egzistenci|alnih uvjeta ivota i o d nosa roditelja i djece, do politike socijalizacije m l a d i h u obitelji) k a o i analizi stajalita m l a d i h p r e m a d r u g i m o b l i c i m a n e f o r m a l n i h o k u p l j a n j a i djelovanja (peticije, grafiti, trajkovi, novi drutveni pokreti). Krajem osamdesetih, u B e o g r a d u su izala i 4 b r o j a a s o p i s a Potkulture, u k o j e m su objavljivani prijevodi kljunih tekstova o subkulturi, k a o i d o m a i autorski radovi o punku, k o m u n a m a , simbolima kontrakulture, represivnim o b r a s c i m a spolnih u l o g a i d r u g i m bitnim t e m a m a subkulture, drutvenih pokreta i ivotnih stilova. U Hrvatskoj, neki r a d o v i i istraivanja grafita (Kritovac, 1 9 8 9 . , Kale, 1 9 8 9 . , Perasovi, 1 9 8 9 . , Lali, Leburi, Bulat, 1 9 9 1 . ) i istraivanja n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a (Buzov i sur., 1 9 8 9 . , Lali, 1993.) predstavljaju prve socioloke
13

Leburi, Bulat, 1 9 9 1 . ) progovorili su svojim jezikom, i s a m i subkulturni akteri, autori grafita, upozoravajui nas na v r i j e d n o s t djira i e k i p e , o d n o s n o s u b k u l t u r n o g stila i osjeaja p r i p a d a n j a , i to kroz individualni g o v o r koji o b j a njava sam in ispisivanja grafita.

0 pristupu problemu ovoga rada

Subkulture m l a d i h predstavljaju f e n o m e n k o j e m je, s o b z i r o m na d i n a m i n o s t i u r o n j e n o s t u s v a k o d n e v n i ivot k a o p o l j e i z r a a v a n j a stila i i d e n t i t e t a , n u n o p r i s t u p i t i k v a litativno i uvaavati akterovu definiciju situacije. N o , s o b z i r o m na brojnost stilova i d u g o vremensko razdoblje k o j e s e u o v o m r a d u o b r a d u j e , b i l o j e n e m o g u e sve z a s novati na sudjelovanju i p r o m a t r a n j u . Naalost, socio loko istraivanje koje bi o b u h v a t i l o sve subkulturne stilove 1 cijelu Hrvatsku nikad nije zaivjelo, osim parcijalnih i m a n j i h i s t r a i v a n j a o n o g o m e t n o m h u l i g a n i z m u ili g r a f i t i m a , u Z a g r e b u i S p l i t u . S t o g a je o v d j e r i j e o p o k u a j u rekonstrukcije b a r e m veine opih subkulturnih stilova koji su se pojavljivali u posljednjih d v a d e s e t a k g o d i n a na vie ili m a n j e v i d l j i v i m s c e n a m a n a i h u r b a n i h s r e d i t a . Informacije i spoznaje o s u b k u l t u m o m ivotu jednim d i j e l o m stiu i z tih n e k o l i k o m a n j i h , k l a s i n i h s o c i o l o k i h istrai vanja, a nekoliko puta nagovijetena mogunost financira n j a , bez o b z i r a to n i j e o s t v a r e n a , o k u p i l a j e o s a m d e s e t i h g o d i n a g r u p u zainteresiranih istraivaa koji su p o k u a l i , p r e l i m i n a r n o , snimiti s c e n u . I z t o g p e r i o d a , b e z o b z i r a to je rije o p r i p r e m i t e r e n a za i s t r a i v a n j e k o j e n i k a d nije u s l i j e d i l o , o s t a o je niz s p o z n a j a i n e o b j a v l j e n i h ( n a j e e niti a d e k v a t n o z a b i l j e e n i h ) h i p o t e z a , k o j e d o v o d e u p i t a n j e dobar dio dosadanjeg sociolokog govora o subkulturi. N a i m e , sve b o l j e p o z n a v a n j e s u b k u l t u r n e s c e n e n a m e t a l o je zakljuak o d v a p r o c e s a ; j e d a n je potvrivao utjecajne
151

s t u d i j e o d o m a i m s u b k u l t u r a m a ili a s p e k t i m a s u b k u l t u r n o g ivota, i tako, m a k a r donekle stidljivo , tvore poetnu o s n o v u za kasniji pristup u r b a n i m p l e m e n i m a u Hrvatskoj. U veini tekstova postoji slinost o k o u p o t r e b e p o j m o v a ; negdje se upotrebljava p o j a m dominantne kulture, negdje d o m i n a n t n o g kulturnog sklopa, a razlikovanje subkulture, kontrakulture i neformalnih koje su grupa uglavnom Roszak, prati ve Hebdige, poznato definiranje ponudili

B r a k e i d r u g i b i t n i a u t o r i s o v o g p o d r u j a . N a k o n tih r a d o v a , n o g o m e t n i h u l i g a n i z a m p o e o se p r o m a t r a t i i iz druge perspektive, ne s a m o sociologije sporta n e g o i so ciologije subkulture, a grafiti k a o specifian subkulturni izlog oznaili s u j e d n o o d prvih d o m a i h s o c i o l o k i h g o s t o v a n j a n a t e r e n u s u b k u l t u r e m l a d i h . U t o j k n j i z i (Lali,
Rije je prije svega o izoliranim p r i m j e r i m a , koji ne proizlaze iz neke kole, ireg istraivakog tima ili b a r e m n e k o g veeg projekta koji bi o b u h v a a o p r o b l e m subkultura u cjelini, ukljuio niz s u r a d n i k a i za p o e o istraivanje na p o d r u j u Hrvatske, a o d r e e n a stidijivost se o g l e d a i u n e p r o b l e m a t i z i r a n j u p a r a d i g m e iz ijeg okrilja p r e u z i m a j u osnovne pojmove. 150

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

teorije, a drugi ih o d b a c i v a o . Jednim dijelom to se d o g o dilo zbog naeg tadanjeg nepoznavanja cjelokupnog rada L. G r o s s b e r g a koji je upitnima uinio profilirane subkulturne identitete p o z n a t e iz britanske s o c i o l o g i j e , i taj m o d e l prikazao u n a j m a n j u ruku nedostatnim za analizu subkul ture, z a p r a v o rock-kulture i afektivnih saveza u a m e r i k i m uvjetima. S d r u g e strane, nepoznavanje tog argumenta nije nas sprijeilo u z a k l j u i v a n j u na o s n o v i p o d a t a k a i i n f o r m a c i j a o d o m a e m s u b k u l t u r n o m i v o t u , jer n a e p r e l i m i n a r n o s n i m a n j e s c e n e (ije s m o d i j e l o v e d o b r o p o z n a v a l i i p r i j e n a j a v l j e n o g i s t r a i v a n j a ) nije z a p o e l o g o t o v i m k o n c e p t i m a i p r i p r e m l j e n i m k a t e g o r i j a m a u k o j e se na p r o m a t r a n i akter m o r a n e k a k o uklopiti, potovali s m o te meljne propozicije dobrih kvalitativnih istraivanja koja d o p u t a j u da ih zbilja usmjeri, o p o v r g n e , naui n e e m u . ( N a r a v n o , i klasino empirijsko istraivanje k o j e m je k v a n tifikacija presudna i o b a v e z n a implicira m o g u n o s t na p u t a n j a h i p o t e z e , i t o j a s n i m m j e r i l o m , n o o n o to s e m j e r i ovisi i z r a v n o o t e o r i j s k o j k o n c e p t u a l i z a c i j i , o o p e r a c i o n a l i z a c i j i k l j u n i h p o j m o v a , a ti p o j m o v i su f i k s n i i t e k sljedee istraivanje m o e zapoeti p r o m j e n o m p o j m o v a , o d n o s n o p r o m j e n o m sadraja za operacionalizaciju.) istraivanju subkulture, ivotu subkulturnih aktera, od samog poetka U u sudjelovanju u svakodnevnom moemo

s t i l o v a , ali e s t o d o n e p o z n a t i h ili b r z o p r o m j e n l j i v i h d e t a l j a , n a g l a a v a j u i d i n a m i k u s u b k u l t u r n o g svijeta i , jo u v i j e k , m o g u n o s t g o v o r a o p u n k e r i m a ili m e t a l c i m a ( z a j e d n i k i m n a z i v n i c i m a ) o b a v e z n o s m j e t a j u i ih u k o n k r e t a n p r o s t o r i vrijeme, u etnografsku, k o n k r e t n u cjelinu ivota u r b a n o g p l e m e n a . Takav imperativ o m o g u u j e da se uvidi razlii tost n e k o g d r u g o g u r b a n o g p l e m e n a k o j e svoj i d e n t i t e t posreduje istim zajednikim nazivnicima, ali, u kombinaciji sa z n a a j n o drukijim naglascima u s v a k o d n e v n o m ivotu, zabranjuje s o c i o l o g u sljepilo poistovjeivanja. U k l u b o v i m a , kafiima, parkovima, na parkiralitima, stadionima i b r o j n i m d r u g i m javnim (i tajnim) okupljalitima, susretali s m o m l a d e l j u d i k o j i s u svoj i d e n t i t e t p o s r e d o v a l i g l a z b o m i irim s k l o p o v i m a g l a z b e , dranja, slenga, izgleda i v r e d n o t a , s p o j e n i h u p r e p o z n a t l j i v i i v o t n i stil. J e d a n d i o n j i h , u d e s k r i p c i j i u t j e c a j a ili h i s t o r i j e u t j e c a j a k o j a s e m o e o d i tati n a p o j e d i n i m o d j e v n i m p r e d m e t i m a i n j i h o v o j r e k o n t e k stualizaciji, upotrebljavao je o p e p o j m o v e , detaljno razra e n e , koji su se p o k l a p a l i sa u o b i a j e n i m o d r e e n j i m a , ali nikad ne ostajui na nivou, primjerice s a m o punka, got h i c a i s i . , n e g o s p e c i f i c i r a j u i b e n d o v e , p l o e ili n a z i v e p o d s t i l o v a ( p o p u t O i p u n k , psycho-billy ili o d n j i h s a m o p r v e d v i j e p l o e , o s t a l o j e s r a n j e itd.) p r e c i z n o o m e u j u i p o l j e vlastite s t r u k t u r e o s j e a j a ; k o m b i n i r a j u i bendove, p o j e d i n e p l o e iz razliitih faza n e k o g g l a z b e n o g p r a v c a , odjeu i d r u g o , tako da se t o n o zna zbog e g a je neto tu i k a k o se m o e i n e s p o j i v o u i v o t u s p o j i t i . B i l o da se radi o p u n k e r i m a koji su imali i m a g e prvih p u n k e r a (dakle b a r e m d e s e t g o d i n a k a s n i j e ) ili o h a r d - c o r e o v c i m a , ili n o s i t e l j i m a r o c k a b i l l y stila ( g d j e j e n e t k o , r e c i m o , g o r l j i v o b r a n i o s a m o p s y c h o - b i l l y , o g r a u j u i se o d o s t a l i h ) , ili n e k o j o d m n o g o b r o j n i h k o m b i n a c i j a s vie ili m a n j e v i d l j i vim vanjskim znacima pripadnosti, svima je bilo zajedni k o p o z n a v a n j e o p i h o d r e d n i c a ( p u n k , m e t a l , d a r k itd.) i

napraviti greku vlastitog predznanja i neke kategorije (u naem sluaju zajednike nazivnike p o p u t punkeri, m e t a l c i , d a r k e r i , n a v i j a i itd.) s m a t r a t i n e u p i t n i m a , p o d v o d e i s l a g a n j a i o d s t u p a n j a zbilje p o d taj neupitni k a t e g o r i j a l n i a p a r a t za koji n a m se, tovie, ini da proizlazi iz ivota s a m i h aktera k o j i m a se b a v i m o . Ipak, bez o b z i r a na nau spremnost da ne oekujemo poklapanje obrazaca poznatih iz sociologije subkulture, uoen je jedan poznati proces. To je proces subkulturalizacije, koji se o d v i j a po p o z n a t i m stazama glazbenih anrova, omladinskih pokreta i ivotnih

152

153

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

p r a e n j e f r a g m e n t a c i j e tih o d r e d n i c a , v e z i v a n j e v l a s t i t o g o p r e d j e l j e n j a u i v o t u za sitne n i j a n s e . Te sitne n i j a n s e o i g l e d n o s u d o v o l j n o k r u p n e d a u z r o k u j u p r o m j e n e u iz g l e d u , p o n a a n j u , prijateljstvu, i o m o g u e specifinu a u t o - r e f l e k s i j u , p e r c e p c i j u v l a s t i t o g stila i s t i l o v a d r u g i h , v i e ili m a n j e u d a l j e n i h g r u p a . O v a j p r o c e s s u b k u l t u r a l i z a c i j e n i j e , n a r a v n o , t e k a o k a o u V . B r i t a n i j i ili A m e r i c i , a l i j e z a d r a o m n o g e s l i n o s t i ; n e k e o d izjava o v l a s t i t o m o p r e d j e l j e n j u , r e c i m o z a s p e e d ili d e a t h m e t a l , z a h a r d c o r e , z a g a r a n i r o c k , z a n o i s e , z a d a r k - i n d u s t r i a l , z a specifini c r o s s o v e r x i y p r a v c a , ili b r o j n e d r u g e v a r i j a n t e , s a d r a v a l e s u pojmove identine o n i m a koje upotrebljava rock-kritika d o m a i h i stranih asopisa, etabliranih, kao i p o t p u n o p o d z e m n i h . Ne s a m o to, n e g o su neki od aktera o d g o v a r a l i u potpunosti o b r a s c i m a poznatim iz britanske ( b i r m i n g h a m ske) s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e . C a k i k a d su bili u p o t p u n o s t i p r o e t i z a g r e b a k i m , splitskim (ili, l o k a l n i j e , d u g a v l j a n s k i m ili k m a n s k i m ) k o n t e k s t o m , a k t e r i s u b k u l t u r n i h s t i l o v a d r u g e p o l o v i c e o s a m d e s e t i h u H r v a t s k o j m o g l i s u sluiti k a o p r i m j e r u u d b e n i k u s o c i o l o g i j e , ilustriran f o t o g r a f i j o m i d e a l - t i p s k i h m o d e l a p u n k e r a , m e t a l a c a (sa s v i m r a z l i k a m a koje dijele podstilove), darkera, n o g o m e t n i h h u l i g a n a , roc k a b i l l y c a r a i d r u g i h , u k l j u u j u i i c r o s s o v e r m o d e l e sa oditljivim o s o b n i m i g r u p n i m historijatima svake interven cije u zvuk, o d j e u , s l e n g , i m a g e o p e n i t o . M e u t i m , na d j e l u j e b i o i j e d a n d r u g i p r o c e s , ili m o d a d r u k i j a p o s l j e d i c a istog p r o c e s a subkulturalizacije i tribalizacije m l a d i h . Ta d r u g a strana, k o j a je po definiciji o b i n o m v a n j s k o m promatrau nevidljiva, uoena je preliminarnim snima njem scene u drugoj polovici osamdesetih (kada je g r u p a , v e i n o m m l a i h i s t r a i v a a , a k t i v n o o e k i v a l a p o e t a k is traivanja koje nije n i k a d z a p o e l o ) ustrajnim b o r a v k o m na okupljalitima m l a d i h , u z o n a m a subkulturne prakse, i n a m j e s t i m a k o j a nisu n i k a k v a o k u p l j a l i t a niti o d p r i j e

prepoznatljiva subkulturna mjesta, ali p o n e k a d praksom a k t e r a t o p r i v r e m e n o p o s t a j u . D r u g a s t r a n a slike o p r o f i liranim subkulturama i hodajuim osobnim kartama o d nosi s e n a velik b r o j m l a d i h k o j i n e d o k a z u j u s v o j u s u b k u l turnu pripadnost vanjskim, uoljivim obiljejima. O n i m o g u d i j e l i t i z a j e d n i k a m j e s t a s o n i m a k o j i i z g l e d a j u vie ili m a n j e p r e p o z n a t l j i v o , a m o g u i stajati s a m o s t a l n o u s t a l n o mijenjajuim mapama subkulturnog gradskog ivota. O d j e a m o e biti p o t p u n o o b i n a , d a k l e z a o b i e n a k a o s r e d s t v o i z r a z a , ili p a k n a m j e r n o n e k o m p a t i b i l n a a l i n e k i drugi elementi, poput glazbe, slenga, sudjelovanja u ritua lima, m o g u naglaavati pripadnost n e k o m u r b a n o m ple m e n u u veoj mjeri n e g o to to m o r a biti sluaj s vizual no lako oditljivim akterima. Takoer, vanjski izgled ne m o r a nita g o v o r i t i o d i n a m i c i , s t u p n j u u k l j u e n o s t i p o j e d i n a c a u djelatnosti scene o kojoj je rije. O v d j e ne p o stoji s a m o j e d a n m o d e l o d s t u p a n j a o d o b r a s c a b i r m i n g h a m s k e s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , niti j e o d u s t a j a n j e o d o d j e e ili f r i z u r e d o v o l j n o s a m o z a b i l j e i t i p a rei to s u t a k o er subkulture m l a d i h , koje p o d pritiskom sredine (recimo p o l i c i j s k e r a c i j e i z a u s t a v l j a n j a ) b i r a j u n e u t r a l n o s t ili s v o j e v r s n u k a m u f l a u v a n j s k o g d i j e l a i m a g e a , a sve d r u g o o s t a j e isto, bez o b z i r a to j e i t o d i o s t v a r n o s t i , j e d n a o d potvrenih opcija subkulturnih aktera. Takvo je zakljuiva nje n e d o v o l j n o z b o g m n o g i h d i m e n z i j a , irih r a z m j e r a n e potivanja sociolokih o b r a z a c a u ivotu s u d i o n i k a sub kulturalizacije u Hrvatskoj. Upotreba skupnog imena i m plicira o d r e e n i kolektivizam. Kolektivizam, pritisak g r u p e n a p o j e d i n c a , s v o j e v r s n o n a s i l j e k v a d r e ili e k i p e n a d i n d i v i d u a l n i m o d s t u p a n j e m od zajednikih obiljeja u vlastitoj n e f o r m a l n o j g r u p i , n j e g o v a n j e u n i f o r m n o s t i , sve j e t o z a b i ljeeno i poznato, predstavlja d i o znanja o subkulturi mla d i h (i starih). M e u t i m , i n d i v i d u a l i z a c i j a k o j a ne n e g i r a n e i j e p r i p a d a n j e sceni, na djelu je od poetka u rock (sub)kul-

154

155

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

turi i p r i s u t n a j e , u s p e c i f i n o j i n t e r a k c i j i i n d i v i d u a l n i h i g r u p n i h aktera (i njihovih identiteta), j e d n a k o k a o i procesi naglaavanja uniformnosti izgleda i vrijednosti g r u p e . To je ta d r u g a strana. I n d i v i d u a l n a pozicija koja koristi s u b k u l t u r n e p r e d m e t e , u t j e c a j e i t r a d i c i j e , s t a l n o i z l a z e i izvan u o b i a j e n i h interpretativnih okvira. Vie p u t a se d o g o d i l o da istraivai s u d j e l u j u u r i t u a l i m a i s v a k o d n e v n o m i v o t u u r b a n i h s u b k u l t u r n i h g r u p a , d a p r o v e d u niz v e e r i u p a r k u ili d i s k o t e c i , u v i a j u i g o l e m o z n a e n j e p u n k a , m e t a l a , g o t h i c a ili h u l i g a n i z m a z a o b j a n j e n j e i v o t n i h s t i l o v a i s r e dinjih preokupacija, i da istovremeno ne m o g u upotrije biti niti j e d a n o d tih t e r m i n a z a d e s k r i p c i j u i n d i v i d u a l n i h ili g r u p n i h i d e n t i t e t a a k t e r a o k o j i m a j e rije. Izjave b r i t a n s k i h subkulturnih m l a d i h , koje je u svom dokazivanju p o s t m o d e r n o g z n a e n j a stila s a k u p i o M u g g l e t o n ( 2 0 0 0 ) i k o j e pokazuju individualnost i nesvodivost aktera na s k u p n o i m e p o p u t p u n k a , m e t a l a , d a r k a itd., m o g l e b i biti i z a g r e b a k e , r i j e k e ili s p l i t s k e , j e r u p r a v o t a k v u a r o l i k o s t i n d i v i d u a l n i h identiteta izgraenih na osnovi d o t a d a n j e g n a slijea s u b k u l t u r n i h p o k r e t a primijetili s m o jo o s a m d e s e t i h u Hrvatskoj. Lepeza aspekata individualizacije je iroka, o n a ukljuuje brojne primjere: od individualnog mijeenja s t i l o v a ili b a r e m n a g l a a v a n j a o s o b n i h i z b o r a u n u t a r n e k o g stila, p r e k o s l j e d b e n i k e ili a u t o r s k o - s t v a r a l a k e p o z i c i j e u r o c k k u l t u r i m i m o d e f i ni rl j i v i h o b r a z a c a s u b k u l t u r n i h k o l e k t i v n i h i d e n t i t e t a , sve d o o d a b i r a n j a e l e m e n a t a i z p r o f i l i r a n i h , e s t o j a k o r a z l i i t i h ili a k s u p r o t s t a v l j e n i h u r b a no-plemenskih pripadnosti radi stvaranja zasebnog i o s o b n o g stila. Takoer, proces individualizacije subkulturnih identiteta m o e m o pratiti u p o d r u j u kvadri i e k i p a , g d j e postoji p r i h v a a n j e razliitih profiliranih o p r e d j e l j e n j a u n u tar jedne kvadre, ekipe, g r u p e prijateljica i prijatelja, a to s e sve o d v i j a u z o n i k o j a n i j e t i m p r o c e s i m a nita i z g u b i l a od svoje subkulturnosti. Jedan d i o aktera svjesno se t r u d i o

izbjei u n i f o r m n o s t i l a k u prepoznatljivost k o j a za p o j e d i n ca predstavlja optereujuu openitost. Spoznaja procesa individualizacije u svim n j e g o v i m a s p e k t i m a nalae o d b a civanje determinirajuih kolektivistikih obiljeja u pristupu subkulturi. U p r a v o zato se, tijekom konkretnog etnograf s k o g iskustva, n a m e t n u l a i d e j a o p o t r e b i o d b a c i v a n j a s k u p n o g i m e n a kao takvog, b a r e m u sociolokoj analizi koja zna o e m u g o v o r i . U p o t r e b a bilo kojeg o d r e e n j a p o p u t punk, metal, hard-core, rockabilly, dark/gothic, ukljuuju i i k o m b i n a c i j e i c r o s s o v e r v a r i j a n t e , p o s t a l a je n e d o s t a t na za stvarno r a z u m i j e v a n j e b r o j n i h aktera koji su bili d i j e l o m iste s u b k u l t u r n e s c e n e k a o i o n i k o j i s u s e , u z v i e ili manje truda, mogli uspjeno opisati ovim osnovnim skup n i m i m e n i m a ili i z v e d e n i c a m a i z n j i h o v i h f r a g m e n t i r a n i h oblika. Ve krajem sedamdesetih bilo je jasno koliko je termin h a o m a n i n e p r e c i z a n jer p o k r i v a i r o k o p o d r u j e i d e n t i fikacije s glazbenim i d r u g i m p o k r e t i m a , p o n e k a d o p i s u j u i prilino udaljene n e f o r m a l n e g r u p e m l a d i h , ali ukljue ne u z a j e d n i k i n a z i v n i k z b o g e t i k e t i r a n j a d r u t v a ili jo uvijek zajednikih (ma k o l i k o udaljenih) razlikovnih k a r a k teristika s p r a m m i n k e r a , t e m e r a ili utljive v e i n e . N a k o n p o j a v e p u n k a b i l o j e z a i s t a o t e a n o koristiti z a j e d n i k e nazivnike, posebno u sklopu novog vala i nastajanja n o vih g e n e r a c i j a rock p u b l i k e . Bilo bi previe j e d n o s t a v n o , z a p r a v o p o g r e n o , z a k l j u i t i d a p o s t o j e , s j e d n e s t r a n e je z g r a k o j a su u p o t p u n o s t i s u b k u l t u r n o p r o f i l i r a n a , a s d r u g e strane neprofilirani sljedbenici i simpatizeri koji ine a m o r f n u m a s u o p e r o c k - k u l t u r e ili naprosto kulture mladih. Suprotan zakljuak, koji bi sugerirao kreativnost onih g r u p a i pojedinki koje izmiu definicijama i kolektiv n i m atributima, nasuprot sljedbenitva profiliranih i udbenikih aktera, takoer bi b i o pogrean. D r u g i m rijei m a , ni Hebdige ni Grossberg, primijenjeni odvojeno, ne
157

156

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

m o g u biti p a r a d i g m a t s k i p r i m j e r i p r i s t u p a s u b k u l t u r i m l a d i h u H r v a t s k o j , n e g o m o g u biti i n s p i r a t i v n i ( p a i s a m i m etnografskim iskustvom potvreni) u pristupu koji uvaava raznovrsnost i sloenost procesa subkulturalizacije, do putajui s a m i m akterima da ocrtaju granice individualnog i g r u p n o g identiteta. Ipak, pitanje p o j m o v a koji su obiljeili s o c i o l o g i j u subkulture s e d a m d e s e t i h , i koji su istovremeno d i o o p e k u l t u r e , n i j e t a k o l a k o rijeiti, u p r a v o z b o g i m plikacija kolektivnih karakteristika. Zato u o p e govoriti o p u n k e r i m a ili m e t a l c i m a , k a d i s t r a i v a k i u v i d u s u b k u l t u r n i i v o t g o v o r i o p o j e d i n k a m a i p o j e d i n c i m a k o j i nisu s v o d i v i na te p o j m o v e ? Zato pridonositi mistifikacijama i g e n e r a lizirati o p o n a a n j u , s t a v o v i m a , v r i j e d n o s t i m a g r u p a k o j e i o n a k o trpe z b o g m o r a l n e panike i uobiajenih generali zacija devijantnosti subkulture? O v a k v a pitanja s p r a v o m su postavljena n a k o n j e d n o g dijela sudjelovanja i p r o m a tranja, i ona ine o d l u k u o daljnjoj upotrebi punk, metal, dark i drugih termina donekle problematinom. O d l u k a je i p a k d o n e s e n a n e s a m o z a t o to p o s t o j e a k t e r i s u b k u l t u r e k o j i s t v a r a j u j a s n e stilske g r a n i c e i p r i s v a j a j u u p r a v o t a , p r o b l e m a t i n a s k u p n a i m e n a , n e g o i z a t o to n e m a d r u g o g naina da se prikae razdoblje od preko dvadeset g o d i n a . Naalost, o b u h v a t n i h istraivanja nije bilo, pa su m n o g i stilovi i r a z d o b l j a o s t a v l j e n i o s o b n o m i s t r a i v a n j u i o s k u d noj literaturi. W i l l i s ( 1 9 7 6 . ) , Ritzer ( 1 9 9 5 . ) , K u v a i ( 1 9 7 3 . ) i Lali ( 1 9 9 3 . ) p i s a l i su o p r o m a t r a n j u i s u d j e l o v a n j u , u o a v a j u i prednosti i nedostatke te m e t o d e . Prednosti su u p r a v o izra e n e u p o d r u j u k a o to j e s u b k u l t u r a m l a d i h . D o k W i l l i s p r o i r u j e p o p i s k v a l i t a t i v n o g p r i s t u p a n a niz r a d n j i i o b l i k a b o r a v k a na nekoj sceni, upozoravajui da se kvalitativnim m e t o d a m a ne pristupa kao drugom tipu kvantificiranja, o p e mjesto kvalitativne m e t o d o l o g i j e je sudjelovanje i promatranje. To su osnovne dimenzije, koje nekad d o m i 158

n i r a j u j e d n a n a d d r u g o m , to s e v i d i v e i i z razliitosti n a ziva p r o m a t r a n j e s a s u d j e l o v a n j e m ili p a k s u d j e l o v a n j e s p r o m a t r a n j e m . O d etiri o s n o v n a t i p a ( 1 . p o t p u n i s u d i o nik 2 . s u d i o n i k - p r o m a t r a 3 . p r o m a t r a - s u d i o n i k i 4 . s a m o promatra) u p r v o m potpuni sudionik p r o m a t r a aktere bez n j i h o v o g z n a n j a , d o k u d r u g o m i t r e e m istraiva u p o z n a j e p r o m a t r a n e aktere sa svojom u l o g o m , a u etvrtom s a m o promatra. M e u t i m , to u naem, konkretnom sluaju, ne i d e b a t a k o l a k o , jer o v a t i p o l o g i j a nije u k l j u i l a v a r i j a c i j e s potpunim sudjelovanjem i istovremenim otkrivanjem so ciolokog dijela o s o b n o g identiteta. S o b z i r o m na priku pljanje podataka i brojne naine dolaenja do spoznaja b i t n i h z a o v a j r a d , u svjetlu s u d j e l o v a n j a (esto p o t p u n o g ) , nije b i l o m o g u e p r o m a t r a t i b e z o t k r i v a n j a s o c i o l o k o g i d e n t i t e t a , ili o p e n i t o j a v n o g . Z b o g t o g a j e p r i j e s v e g a o v d j e rije o s u d j e l o v a n j u , k o j e , z b o g s p e c i f i n e s c e n e u Z a g r e b u i z b o g estog m e d i j s k o g prezentiranja vlastitih interpretacija subkulturnog ivota, o m o g u u j e a u t o r u za b o r a v l j a n j e p r o b l e m a p r e d s t a v l j a n j a , to r e z u l t i r a n i z o m mijeanih situacija, u k o j i m a d i o aktera zna za s o c i o l o ku u l o g u , ali t o m e n e p r i d a j u n e k o z n a e n j e ili b a r e m n e v i d e n e k u o m e t a j u u f u n k c i j u , a d i o ( r e c i m o m l a i h ili n o v i jih n a sceni) n e z n a , i n e sluti, d a n e t k o o d o n i h k o j i u i v a j u status p r i z n a t o g s u b k u l t u r n o g a k t e r a u s v o m ivotu ima v r e m e n a ili v o l j e z a p i s a n j e s o c i o l o k i h s t u d i j a .

Feed-back
K o m b i n a c i j a s a m o g b o r a v k a n a sceni, s u d j e l o v a n j a u raznim aktivnostima subkulturnih g r u p a , sa estim na stupima u m e d i j i m a , kojih je veina bila posveena u p r a v o subkulturnim stilovima, stvorila je s v o j e v r s t a n d i j a l o g i b r o j n e k o m e n t a r e , pravi subkulturni feed back s o c i o l o kog i o s o b n o g g o v o r a o subkulturi. Reakcije na brojne
15Q

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

medijske n a s t u p e o b u h v a a j u spektar o d izrazito negativ nih do izrazito pozitivnih. Negativne reakcije su manje zastupljene; nekoliko izoliranih primjera a n o n i m n i h telefon skih poziva i n e a r t i k u l i r a n o g , a g r e s i v n o g n e s l a g a n j a , no n a k o n t o g a slijedi a r t i k u l i r a n o n e s l a g a n j e s n e k i m stavo v i m a u vezi s a s u b k u l t u r n o m s c e n o m . T i p i a n p r i m j e r z a ovaj o b l i k , koji g o v o r i o vlastitoj a k t e r o v o j percepciji i sam o s m j e t a n j u u o k v i r e s c e n e , i k o j i r e a g i r a na s o c i o l o k i p o j a m s u b k u l t u r e k a d a n j e g o v s a d r a j u k l j u i o n o to p o p e r c e p c i j i a k t e r a t u n e s p a d a i to n a r u a v a o d r e e n i i d e n t i t e t , jest vie p u t a i z r a e n o n e g o d o v a n j e j e d n o g d i j e l a rockerske scene z b o g uvrtavanja n o g o m e t n i h huligana na s c e n u s u b k u l t u r n i h stilova i i d e n t i t e t a . K a k o m o e te n a s i l n i k e , n o g o m e t n e h u l i g a n e zvati s u b k u l t u r o m i i z j e d n a a v a t i rockere s n a v i j a i m a ? Takav je feed back bio viestruko k o r i s t a n u istraivanju s u b k u l t u r e , u n a v e d e n o m s l u a j u z a n i m l j i v o j e k a k o p r o c e s d o v r a v a n j a stila n o g o m e t n i h h u l i g a n a i mijeanja rockerskih i navijakih stilova u d r u g o j polovici o s a m d e s e t i h tee p a r a l e l n o s p r o c e s o m o b l i k o v a nja o n i h subkulturnih identiteta iz kojih su iskljueni odlasci na s t a d i o n i d o b a r d i o s i m b o l i k e agresije. Ljutnja z b o g svrstavanja aktera, kojeg su smatrali nedostojnim zajedni ke scene, u socioloki zajedniki nazivnik subkultura m l a dih, bila je izraena v e r b a l n o , vrlo esto na ulici, pri broj n i m s u s r e t i m a . Z a b i l j e e n i s u i s l u a j e v i d a j e n e t k o tek n e k o l i k o g o d i n a poslije o d r e e n i h medijskih istupa koji su izazvali n e g o d o v a n j e , u r a z g o v o r u i z r e k a o z n a , n i s m o u to d o b a ba priali, ali j a k o si nas z b e d i r a o ' ' s p r i o m da
1

s e b n o vanim s m a t r a m o n e koji su govorili o k o n k r e t n o m utjecaju, o sudjelovanju u promjeni o d r e e n e mikro situa c i j e , s v a k o d n e v n o g k o n t e k s t a p o s l a ili r o d i t e l j s k o g d o m a . O d 1 9 8 9 . d o 1 9 9 4 . z a b i l j e i o s a m vie o d p e d e s e t r e a k c i j a k o j e su g o v o r i l e o m o g u e m u t j e c a j u j a v n o g i s o c i o l o k o g g o v o r a o s u b k u l t u r i m l a d i h , m e u k o j i m a i z d v a j a m izjave o p r o m i j e n j e n o j situaciji k o d k u e ili n a p o s l u . P r i m j e r i c e , Stari, m o r a m ti se z a h v a l i t , od k a d se p o j a v l j u j e po telki i pria, m e n e su ovi moji na poslu poeli normalnije gle d a t , s t a l n o s u m i k e n j a l i z b o g f r i z u r e i n a u n i c e . O n o to j e z a j e d n i k o m n o g i m s l i n i m i z j a v a m a , jest n a v e d e n i p o z i t i v a n u t j e c a j m e d i j s k o g , ali p r i m a r n o s o c i o l o k o g p r e d stavljanja subkulturnih stilova. Ta se prezentacija najee odvijala jezikom socioloke deskripcije, obuhvaajui svjetske i d o m a e a k t e r e , u z o b j a n j e n j a n e k i h t e m e l j n i h koncepata sociologije subkulture, poput procesa moralne panike i njegove primjene u d o m a i m uvjetima. Recepcija o k o j o j j e rije, k o j a r e z u l t i r a o d r e e n i m p o m a k o m , t o l e rantnijim odnosom prema nekom nositelju subkulturnih o b i l j e j a , u k a z u j e , i z m e u o s t a l o g , i n a strukturu t r a d i c i j s k o g m i l j e n j a o d n o s n o n a tip p e r c e p c i j e s l u b e n o g ili devijantnog, prihvatljivog i neprihvatljivog, u nekoj sredini. O v d j e m o r a m o uoiti legitimizirajuu funkciju koju stvara s a m a televizija i p o j a v a s u b k u l t u r n o g s o c i o l o g a k o j i , s jedne strane i d j e l o m i n o izgleda i govori blisko subkultur n o m sadraju, a s d r u g e strane p o t p u n o predstavlja pri z n a t i ( a k a d e m s k i ili n e k i d r u g i ) , n e u p i t n i d o m i n a n t n i svijet. S a m g o v o r ili o p a r a c i o n a l n a a r g u m e n t a c i j a o v d j e n i j e u p r v o m p l a n u , bitan je spoj izgleda (sociolog i m a d u g a k u pletenicu), o p e g t o n a i televizijske m o i da n o r m a l n o s t subkulture, m a k a r implicitno izraenu, d o d a t n o osnai i u v e d e u svijet s v a k o d n e v n o g i v o t a .

su i Bad Blue Boysi, o n o k'o i m i , subkultura... M e u brojnim pozitivnim r e a k c i j a m a na javne nastupe, koji su v e i n o m bili p o s v e e n i s u b k u l t u r n i m s t i l o v i m a i r a z n i m a s pektima njihovog odnosa s dominantnom kulturom, po-

Zbedirati - baciti u bad, dakle oneraspoloiti nekoga ICO l6l

Benjamin Perasovi

UBBANA PLEMENA

^Sedamdesete: minkeri, haomani i temeri

n o s i m a i orijentacijama u o p e , izvan precizno o d r e e n o g v r e m e n s k o g i p r o s t o r n o g o k v i r a , jer svijet m i n k e r a i h a o m a n a , bez o b z i r a n a n e k e o p e s l i n o s t i , n i k a k o n i j e b i o isti 1 9 7 6 . i 1 9 7 9 . g o d i n e , niti je b i o isti u Z a g r e b u i S p l i t u .

D r u g u polovicu i kraj sedamdesetih g o d i n a obiljea v a j u tri o s n o v n e g r u p a c i j e k o j e d o b r i m d i j e l o m m o e m o smatrati predstavnicima subkulturnih stilova. M l a d i su se m e u s o b n o razlikovali po odijevanju i frizurama, glazbi k o j u s l u a j u , m j e s t i m a n a k o j a izlaze, a d i j e l o m i p o r a z l i itim pristupima agresiji, nainu p r o v o e n j a v r e m e n a , ulo z i s p o l o v a , v r i j e d n o s t i m a . Sve tri g r u p e , s h v a e n e k a o simbolike strukture, p o p u t p o j m a subkulture k o d C o h e n a ili b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a , p r e i v j e l e su i u v e o j ili m a n j o j m j e r i o b n a v l j a l e n o v e g e n e r a c i j s k e n o s i t e l j e sve d o d a n a s , ali n i k a d vie, k a o potkraj s e d a m d e s e t i h , u istom, p r v o b i t n o m o b l i k u , bez m o g u n o s t i p o s r e d o v a n j a p u n k e r s k i h , d a r k e r s k i h , r a p e r s k i h , t e c h n o - h i p i j e v s k i h ili n e k i h d r u g i h e l e m e n a t a . T a k o e r je vano uoiti da su se neke g r u p e , p o p u t h a o m a n a , f r a g m e n t i r a l e n a niz m a n j i h , p a j e u z nastanak novih subkulturnih stilova, u razdobljima od pet, est g o d i n a , b i l o g o t o v o n e m o g u e p r i m i j e t i t i p o s t o j a n j e h a o r n a n s k o g stila, p o s e b n o o n o m e t k o n i j e b i o p o s e b n o zainteresiran n e g o je p r o m a t r a o gradske prostore i traio masovniju prisutnost adolescentskih g r u p a vidljivih svuda i n a prvi p o g l e d . S a m i n k e r i m a j e p r o b l e m d r u k i j i , svi e se slagati o njihovu p o s t o j a n j u , ali e n j i h o v o lociranje, posebno u osamdesetim i devedesetim g o d i n a m a fragmen t a c i j e , biti sve t e e , o d n o s n o u k l j u i v a t e niz r a z n o v r s n i h g r u p a i drutvenih slojeva, ovisno o s a m o m a k t e r u koji se k a o razliit o d m i n k e r a u s p o s t a v l j a i d e f i n i r a . Svaka subkulturna scena je v e o m a d i n a m i n a , i u n u tar sebe, i u interakciji s vanjskim svijetom, prostorima, l j u d i m a i institucijama. Z b o g t o g a je n e m o g u e govoriti o mjestima okupljanja, dominirajuim rijeima u slengu, o d -

T o v r i j e d i i z a p u n k e r s k i , t e c h n o , d a r k e r s k i ili b i l o k o j i sli a n svijet s u b k u l t u r n i h i d e n t i t e t a i n j e g o v s m j e t a j u g e o grafiji d o m i n a n t n e kulture. m i n k e r i p r e d s t a v l j a j u stil i j e j e p o s t o j a n j e n a j m a n j e potrebno dokazivati neupuenima, a istovremeno oznaa vaju najfluidnijeg i p o n e k a d teko odredljivog aktera. M n o g i m sudionicima subkulturnih g i b a n j a , brojnim akterima koji s u s t v a r a l i , m i j e n j a l i ili p o t p u n o n a p u t a l i vlastite k a r t o g r a f i j e s c e n a i s c e n i c a (a to su i l i n i j e u n u t a r - g r u p n o g i i z v a n - g i u p n o g i v o t a ) , m i n k e r i :;u p r e d s t a v l j a l i j e d n u o d t o a k a referencije, negativne i esto neprecizne u racionalizaciji, ah
visoko

e m o t i v n e . D o k su d e v e d e s e t i h g o d i n a , u p e r i o d u

uslonjavanja posredovanja subkulturnih identiteta, min keri e e p e r c i p i r a n i k a o m a i n s t r e a m , p r e p o z n a v a n j e minkera u sedamdesetim godinama bilo je olakano p o s t o j a n j e m ire p o p u l a c i j e n o r m a l n i h , o d n o s n o stilski neprofiliranih mladih. Kada sam pripadnike drugih subkul turnih stilova ( p u n k / h c , g a r a n o rockerski, noiserski, navi j a k i stil itd.) p i t a o i z r a v n o o s v o j e v r s n o j d e f i n i c i j i m i n kera, d o b i o s a m m n o g o ovakvih o d g o v o r a : minker - to je b u d a l a . N a j b o l j a d e f i n i c i j a m i n k e r a ti je - p r a z n a g l a v a . Tatini s i n o v i , d j e c a b o g a t a a , k o m p l e k s a i i s i . M e u t i m , jedan dio pripadnika subkulturne scene, uronjen u svoju s u b k u l t u r n u g r u p u , m i n k e r e j e p o t r a i o p r v o m e u svojima; tako su neki punkeri definirali minku u s v o j i m r e d o v i m a k a o v i k e n d p u n k e r e ili pozere. (Pozer j e j e d n o o d n a j e i h o d r e e n j a k o j a s e j a v l j a j u pri d e f i n i ranju minkera.) minkeri predstavljaju negativnog D r u g o g ; s u b k u l t u r n i stilovi k o j i s e b e , v i e ili m a n j e a r t i k u l i r a n o , p e r cipiraju k a o underground, alternativu, subkulturu briI3

l62

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

jainu, k a o prostor s l o b o d e , ivota, p r a v a n a razliitost, s u p r o t s t a v l j a j u s e m a i n s t r e a m u , roditeljskoj kulturi, k o n f o r m i z m u , komercijalnoj nivelaciji ukusa, diktatu m o de, dosadi, i slinim kategorijama koje esto projiciraju u p o j a m m i n k e r a . I s t o v r e m e n o , p o j a m m i n k e r a m o e biti koriten za analizu (i to od strane s a m i h subkulturnih ak tera koji se p o n e k a d p o n a a j u k a o sociolozi) vlastitog p l e m e n a , gdje se pozersfvo, povrnost i neautentinost d r u gih punkera, m e t a l a c a , darkera, navijaa itd. proglaava minkerskom i o d b a c u j e , ne priznavajui tim akterima pravo na prezentaciju stvarnih, autentinih obiljeja i v o t n o g stila o k o j e m je r i j e . U b e o g r a d s k o m istraivanju iz 1 9 8 8 . m i n k e r i s u , k a o i punkeri, definirani svojom p r i m a r n o m vezanou uz gla z b u . N e s u m n j i v o je da bi i u Z a g r e b u k r a j e m o s a m d e s e t i h mogli nai raznovrsne neformalne grupe m l a d i h uronjene j e d n i m d i j e l o m svog s v a k o d n e v n o g ivota u iroku g l a z b e n u scenu i razraene modele pojavnosti s r o c k / p o p glazbe n o m s c e n o m u vezi, istovremeno p r i p a d a j u i minkerskim o b r a s c i m a p o n a a n j a i stvarajui n o v a m j e s t a n a m a p i elite i visokog drutva u drutvu. M e u t i m , minkeri k a o ne f o r m a l n a i d i j e l o m s u b k u l t u r n a g r u p a , u svjetlu o d n o s a p r e m a vrnjacima i roditeljskoj kulturi, uz p o z n a v a n j e nji hovih rituala u k o j i m a diskoteke i glazba igraju vanu u l o g u , u Z a g r e b u , p o t k r a j s e d a m d e s e t i h , i p a k n e m o g u biti d e f i n i r a n i k a o a k t e r iji j e stil u p r v o m r e d u g l a z b e n o z a s n o v a n i p o s r e d o v a n . O p i s u j u i b e o g r a d s k e m i n k e r e , Ines Pria j e jo p r i j e o p s e n o g i s t r a i v a n j a n e f o r m a l n i h g r u p a , u v l a stitoj s t u d i j i u s t v r d i l a : N a j s p e k t a k u l a r n i j e i s p o l j a v a n j e stila k o d m i n k e r a je u n j i h o v o m i z g l e d u , p o t o m u i z b o r u m u z i k e , argonu, nainu provoenja slobodnog vremena i ostalim o b l i c i m a p o n a a n j a . (Pria, 1 9 8 7 . str. 3 7 . ) I z g l e d j e p r e s u d a n , ali g l a z b a nije iskljuena.

G l a z b a je nesumnjivo vana, o n a je uporite i orijentir m n o g i m mladima, a minker sigurno nee odbaciti m o g u n o s t u p o t r e b e glazbenih preferencija, o d n o s n o vje tine p r e p o z n a v a n j a o n o g a to je in. In i out f i l o z o f i j a o s n o v n o je obiljeje minkerskog naina razmiljanja; tre b a p r e p o z n a t i , osjetiti ( o d uti u z a d n j i a s o d p o u z d a n e o s o b e d o s a m stvoriti) p o m a k k o j i n e k u a k t i v n o s t , s i t u a c i j u ili p r e d m e t i n i p o e l j n i m i a k t u a l n i m u o d r e e n o m k r u g u ljudi, k a o i p o m a k koji o z n a a v a n a p u t a n j e , z a b o r a v l j a n j e ili a k p r e z i r a n j e d e m o d e p r e d m e t a i n j i h o v i h nosilaca. S v r s t a v a n j e m i n k e r a u z o d r e e n u g l a z b u nije p o t p u n o bez o s n o v e , i a k o j e i d e n t i t e t m i n k e r a p r i m a r n o v e z a n u z m o d u , n o n e k e vrste g l a z b e m o g u , p r i v r e m e n o , p r i p a d a t i t o r r T i d e n t i t e t u t a k o to m i n k e r s k i - a k t e r i vre ( j e z i k o m b i r m i n g h a m s k e . s o c i o l o g i j e ) a p r o p r i j a c i j u , vlastito p r e u z i m a n j e z v u k o v a p o s r e d o v a n i m d r u g i m e l e m e n t i m a d o t i n o g ivot n o g s t i l a , a to se u s l u a j u m i n k e r a p o k a z a l o s vie g l a z b e n i h t i p o v a , u kl juujui i k o n c e r t e klasine g l a z b e , o v i s n o o kojem vremenu govorimo. N a r a v n o , ova aproprijacija n e m o r a tei n a isti n a i n (starinski r e e n o ne m o r a ii jednako duboko/plitko) kao kod drugih neformalnih gru p a k o j e z v u k o v i m a i g l a z b e n i m p r a v c i m a p o s r e d u j u svoj i v o t n i stil, a l i o n a j e n a d j e l u , z a j e d n o s a d e t e r m i n a n t a m a in i out p r i s t u p a koji n a m e e p o t v r d u m i n k e r s k o g i d e n t i t e t a , k a k o o n i m a k o j i z a p o i n j u ili s t v a r a j u n e k u s c e n u m o d e i o s j e a j a d a s i in, u t r e n d u , t a k o i o n i m a k o j i h v a t a j u p o s l j e d n j i v l a k z a s l j e d b e n i t v o jo u v i j e k v a e e g t r e n d a , p r i j e p o t o n u a u d e m o d e , out o b l i k n e i j e p o z i cije na sceni. A k o pristupamo minkerima u Zagrebu krajem sedam desetih, o d n o s n o barem o n i m adolescentskim neformal nim g r u p a m a koje ine dio poetnike minke, i elimo li nai neku glazbenu odrednicu s k o j o m bismo povezali

164

I5

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

najee sadraje tadanjih minkerskih izlazaka u klubo ve, morali bismo posegnuti za terminom disco-glazba. Za neke s u b k u l t u r n e aktere koji su identitet gradili na p r a v c i ma rock glazbe, ljubitelji disca predstavljali su g o t o v o n e p r i j a t e l j s k u s u p r o t n o s t . K a o to s u h a o m a n i b i l i v e z a n i uz r o c k g l a z b u , t a k o su i m i n k e r i bili v e z a n i uz d i s c o , (s m n o g i m odstupanjima od disca prema d r u g i m oblicima tadanje p o p g l a z b e ) , pri e m u postoje i slinosti i razlike u t o m p r o c e s u . Slinost u procesu identifikacije i vezanosti u z n e k i stil ( k o j i m o e biti g l a z b e n i ili m o d n i s t e n d e n c i j o m p r e r a s t a n j a u i v o t n i stil) lei u i n j e n i c i p o s t o j a n j a m n o g i h m l a d i h ljudi koji su voljeli d i s c o a da nisu postali m i n k e r i , k a o i onih koji su voljeli rock ali n i k a d nisu postali h a o m a n i . U t o m e j e s l i n o s t , a l i r a z l i i t o s t lei u t o m e t o j e netko m o g a o postati minker a da n e m a izgraeni k o d g l a z b e n i h i d e n t i f i k a c i j a , d o k b i bez t o g p r o c e s a s l u a n j a glazbe k a o sredinje, ivotne preokupacije, bilo teko za misliti h a o m a n a . U n u t a r m i n k e r s k o g a k r u g a n a p i t a n j e to slua m o g l o s e o d g o v o r i t i n a vie n a i n a , u k l j u u j u i i m o g u n o s t d a n e t k o k a e svata ili d a u k a e n a us p u t n o sluanje, koritenje glazbe k a o zvune kulise za ve e r u ili r a z g o v o r , a m o g l o s e , h i p o t e t s k i , o d g o v o r i t i i ni ta, p a z a d r a t i i d e n t i t e t m i n k e r a . No unutar identiteta h a o m a n a tee j e z a m i s l i t i t a k v u m o g u n o s t . minkeri su, s jedne strane, d o b r a djeca d o m i n a n t n e kulture. S d r u g e strane, oni t a k o e r bjee od t i p j n o g a , p r o s j e n o g a , o d svijeta m u k o t r p n o g r a d a , o d n e k i h o b l i k a rutinizacije s v a k o d n e v n o g ivota. Iz istraivanja n e f o r m a l n i h g r u p a u B e o g r a d u p o z n a t o j e k a k o m i n k e r i e l e biti p r i z n a t i , s l a v l j e n i , u o e n i , p o s e b n i , a l i n e t a k o to e o kirati ( p o p u t p u n k e r a ) , n e g o izazivati d i v l j e n j e . N j i h o v iz g l e d o b u h v a a razliite razine z a p a d n j a k o g i d o m a e g m a i n s t r e a m a , o d o n e o p e s r e d n j e g l a v n e struje z a k o j u j e m o d a o r i j e n t i r i n a v i k a , d o o n e k o j a s e s m a t r a vi-

s o k o m m o d o m . minkeri igraju igru socijalnog statusa, u k o j o j s e s m a t r a d a pravi m i n k e r i p r i p a d a j u i s k l j u i v o jet-setu i d a j e s t v a r n o b o g a t s t v o n e o p h o d a n u v j e t p o stajanja m i n k e r o m . No koda smo na terenu srednjokol ske m l a d e i , j a s n o j e d a t u m o e m o n a i r a z n o v r s n e p b k u a j e i m i t a c i j e i v o t a n a j b o g a t i j i h i razliite o b r a s c e p r i klanjanja nekoj o d v o d e i h m o d n i h struja. O s i m ndjbanaln i j e g , ali i n a j d j e l o t v o r n i j e g n a t j e c a n j a m a r k i c a m a (gdje je s v a k o m e iole upuenijem jasno koliko neka m a r k i c a , p o p u t A r m a n i ili Rolex d i e c i j e n u o d j e e ili u o p e p r e d m e t a k o j i n e t k o nosi) u tu se i g r u , i z m e u g r a n i c e b o g a t s t v a i s a me scene, p o n e k a d m o g u ukljuiti i kreativci koji, s vlastitim o s j e a j e m za v l a d a j u e estetske kriterije g r u p e , m o g u s neto m a n j e u l a g a n j a postizati uspjehe na sceni m o d e , m i n k e i p r i z n a t o s t i v l a s t i t o g statusa u n u t a r estetski o s j e t l j i vih n e f o r m a l n i h g r u p a p o s r e d o v a n i h s l u b e n o m m o d n o m _ k u l t u r o m koju n e k a d dijele sa svojim rnditejjjmn, a nekad prihvaaju potpuno neovisno o roditeljskom socio kulturnom poloaju. Sama potronja i posjedovanje odre e n i h s k u p i h p r e d m e t a m o d e nije u v i j e k j e d n o z n a a n p o k a zatelj n e i j e g ( m a k a r r o d i t e l j s k o g ) b o g a t s t v a . S t u d i j a Ines Price ( 1 9 8 7 . ) p o k a z u j e d a fetiiziranje p o t r o n j e k o d d i j e l a m i n k e r a vie i z r a a v a elju z a p r i p a d a n j e m n e g o s t v a r n o pripadanje visokom s o c i o e k o n o m s k o m poloaju, takva po t r o n j a je i tenja, stav, k o n c e n t r i r a n j e e k o n o m s k e m o i s n e k o g d r u g o g p o d r u j a n a stilsko (esto i u z n a p o r ) . (Pria, 1 9 8 7 . , str. 3 9 . ) S o b z i r o m na dimenzije slubene ideologije u d o m i n a n t n o j k u l t u r i s e d a m d e s e t i h g o d i n a , m i n k e r s k i stil n i j e u p o t p u n o s t i n a liniji, a l i j e n a j b l i i d e f i n i c i j i d r u t v e n o p r i h v a t l j i v o g a u u s p o r e d b i s h a o m a n s k i m , pa i t e m e r s k i m stilom. minkeri su u potpunosti prihvatili m o d u k a o jednu o d svojih sredinjih p r e o k u p a c i j a p a s e i m a g e m i n k e r a m o e o d i t a t i i z m o d n i h a s o p i s a ili p o p u l a r n i h f i l m o v a i

l66

167

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

s p o r o v a v r e m e n a o k o j e m j e rije. N a r a v n o , m i n k e r s k a scena je t a k o e r h e t e r o g e n a , i na njoj postoji stalno redef i n i r a n j e p r e d m e t a i s i t u a c i j a . M n o g i s e n e e sloiti o k o detalja, primjerice tonog vremenskog perioda (i prosto r a ! ) u k o j e m je in b i l o n o s i t i L a c o s t e m a j i c e , B e n n e t o n , C a l v i n K l e i n ili n e k e d r u g e , jer n e t o t o j e b i l o p o e l j n o m m a r k i c o m u j e d n o m razdoblju, za minkera postaje n e p o e l j n i m ili n e d o p u s t i v i m u d r u g o m v r e m e n s k o m r a z d o b l j u . O raslojenosti minkerske scene g o v o r i i s p o m e n u t o istra ivanje neformalnih grupa u B e o g r a d u krajem o s a m d e s e tih. Na j e d n o j razini r a z l i k o v a n j a , u o a v a se periferijska i gradska m i n k a , g d j e periferijska minka bira upadljiv pokazatelj visokog m a t e r i j a l n o g statusa, mislei da je to o n o , d o k priznati minkeri s m a t r a j u takvo p o n a a n j e n e d o p u s t i v i m k v a r e n j e m stila. ( J o k s i m o v i i sur. 1 9 8 8 . ) U sklopu gradske minke autori pronalaze teenagersku, d j a n k i art m i n k u , f o k u s i r a j u i se na vlastiti u z o r a k i ostavljajui najopenitije p o l j e g r a d s k i h s u b k u l t u r n i h stilo va nedovoljno razraenim. N o , d o k su minkeri djeca d o m i n a n t n e kulture na n a i n p r i h v a a n j a o n e o p e n i t e , svjetske m o d e , k o j a j e n a r a v n o dolazila sa Z a p a d a , u tadanjem samouprav n o m socijalistikom drutvu njihov poloaj m o e (manjim dijelom) postati upitan z b o g previe n a g l a e n e statusne potronje, aluzija na b o g a t s t v o i s a m o p r o m o v i r a n j e u d o m a e , adolescentske predstavnike dokoliarske klase, k a o to m o e ( v e i m d i j e l o m ) u z r o k o v a t i p r o b l e m e k l a s i n o g tipa, koji su u minkerskoj varijanti neto naglaeniji n e g o k o d o b i n i h m l a d i h . Rije j e o p r o b l e m i m a s e k s u a l n i h o d n o s a i s p o l n i h u l o g a , to je u vezi s p r o b l e m o m i z l a zaka i kasnog ostajanja u diskotekama, problemima p o slunosti u o p e , n o v c a i deparca te u s p j e h a u koli. minkeri su, k a o i d r u g i adolescenti t a d a , stvarali svoje p r i j a t e l j s k e g r u p e , k v a d r e , s a v r i m ili l a b a v i j i m v e z a m a ,

sa svojim t e m a m a i omiljenim mjestima, lako su o d i j e v a n j e m bili blii p o d r u j u d r u t v e n o p r i h v a t l j i v o g a o d h a o m a n a , m i n k e r i c e i m i n k e r i m o g l i s u , u u v j e t i m a u k o j i m a su r a z liiti a k t e r i d o m i n a n t n e k u l t u r e r a z l i i t o s h v a a l i z a p o e t i p r o c e s l i b e r a l i z a c i j e , i m a t i p r o b l e m a z b o g v l a s t i t o g stranja od p o e l j n o g prosjeka. Posebno se to odnosi na k o l u i d r u g e institucije d r u t v a u k o j i m a d u g o v r e m e n a (upravo do kraja sedamdesetih, p o n e g d j e i p u n o due) s a m a m i n k a , u d o s l o v n o m s m i s l u t e r i j e i , nije b i l a d o p u t e n a , pa su se neke d j e v o j k e susrele s e t i k e t o m prosti t u t k e z b o g m i n k e n a l i c u , k a o to s u m l a d i i s d u o m k o s o m n a z i v a n i n a r k o m a n i m a . I j e d n i i d r u g i s u htjeli o d b a citi k o l s k e kute. U s p e c i f i n o m r a z d o b l j u , 1 9 7 6 . / 7 8 . , u Z a g r e b u , sve Iri ire g r u p e m l u d i h i m a l e s u s v o j a o k u p l j a lita, svoj vie ili m a n j e i z g r a e n i m a g e i razliite t i p o v e m e u s o b n i h o d n o s a . To e ostati i i n a e karakteristika scene, ali je za p r v o vee j a v n o pojavljivanje prie o h a omanima i minkerima, posebno u medijima dominantne k u l t u r e ( d n e v n i listovi), z a s l u a n u p r a v o p o k u a j i z b a c i v a n j a h a o m a n a i z n j i h o v i h o k u p l j a l i t a , to j e k u l m i n i r a l o s u k o b o m o k o Big Bena 1 9 7 9 . minkeri, u svakom sluaju so cioloke generalizacije, ako se ne promatra odreenu kvadru, m o g u predstavljati p r o b l e m u definiranju u p r a v o na o n a j n a i n na koji o d r e e n j e m a i n s t r e a m a predstav lja p r o b l e m z a s o c i o l o g i j u k o j a b a r a t a s a m o o p i m p o j m o vima, iako je mainstream referentna toka m n o g i h sub k u l t u r n i h s t i l o v a . U d o b a d o k j e S a l o o n b i o (za v e i d i o s c e n e ) t i p i n o s a s t a j a l i t e m i n k e r a , B i g B e n (uz J a b u k u ) m j e s t o h a o m a n a , a L a p t e m e r a , p o s t o j a l i su i o n i k o j i su tvrdili d a s u sve d i s k o t e k e u g r a d u d j e j a i g r a i d a p r a v i m i n k e r i i d u a u t i m a izvan g r a d a , u d i s k o t e k e B r e z o v i c e ili C a t e a . Sugeriranje visokog socijalnog statusa ostat e o s n o v n o o b i l j e j e m i n k e r s k o g stila o p e n i t o , d o k p r o b l e mi mode, glazbe, odnosa prema konvencijama i drugim

l68

ICQ

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

vrnjakim

grupama

karakteriziraju

aktere

minkerskih

k o n t e k s t u . M e u t i m , o n o to j e o v d j e b i t n o , jest u o i t i postojanje minkera k a o s i m b o l i k e strukture stvorene na s a m o j adolescentskoj sceni ivotnih stilova, minkera k a o referentne toke i specifinih projekcija mainstreama drugim subkulturnim grupama, i minkera kao zasebnog stila, k a o z a j e d n i k o g n a z i v n i k a z a niz r a z l i i t i h n e f o r m a l nih g r u p a , od kojih su neke, potkraj sedamdesetih u Z a g r e b u , odlazile u svoje d i s c o - k l u b o v e , kafie, pazile na odijevanje i m o d u , sluale disco i p o p g l a z b u , organizirale p r i v a t n e t u l u m e . Vlastiti i m a g e , d o j a m v i s o k e m o d e i v i s o kog drutva, visokog (dobrog) ukusa, sugeriranje socijal n o g s t a t u s a ( t a k o e r v i s o k o g ) u z p l e s , p i e , p r o v o d e i sek s u a l n e a k t i v n o s t i bile s u n j i h o v e s r e d i n j e p r e o k u p a c i j e . Za potrebe o v o g i u d u intervjuirao sam o n e aktere koji su n a s c e n i bili u p r a v o u d o b a s t v a r a n j a j a v n e slike o m i n kerima i h a o m a n i m a , njihovom m e u s o b n o m konfliktu i o d n o s u s p r a m roditeljske kulture. Visoki stupanj slaganja koji postoji o obiljejima ivota n e f o r m a l n i h g r u p a koje su ili s a m i a k t e r i , i z n u t r a , ili n j i h o v a v r n j a k a i ira s o c i j a l n a o k o l i n a s m a t r a l i m i n k e r s k i m a , m o e m o p o d i j e l i t i n a slje d e e karakteristine aspekte ivota n e f o r m a l n e g r u p e u to d o b a : o d n o s i s r o d i t e l j i m a i ivot u o b i t e l j s k o m d o m u , k o l a , druenje, teme i oblici rituala neformalne grupe (djelomi no subkulturne) te percepcija vlastitog prema drugim grupama. imagea i odnos

drutava opisanih u o v o m r a d u . D o b n e i m o d a statusne p r e p r e k e z a i z r a a v a n j e m i n k e r s k o g stila u d i s k o t e k a m a izvan g r a d a nisu o n e m o g u i l e identifikaciju s a t m o s f e r o m subotnjih veeri u g r a d s k i m d i s k o t e k a m a , za znatan d i o m l a d i h o k o j i m a je o v d j e rije. m i n k a k a o o p r e d j e l j e n j e m o e presijecati i d r u g e stilove, pa nije n e m o g u e zamisliti u p o t r e b u t o g p o j m a z a o z n a a v a n j e m i n k e r s k o g us m j e r e n j a m e u h a o m a n i m a (od kojih su neki svoje n o v e kone izme m o r a l i kupiti u o d r e e n o m , s k u p o m salonu) ili d a n a n j i m raperima, techno brijaima, metalcima i d r u g i m a , a k i n a v i j a i m a . A k o bi se iz d e f i n i r a n j a i o d r e e n j a p o j m a m i n k e r a i z b a c i o ili u n e k i m k o n o t a c i j a m a m a l o ublaio d i o koji g o v o r i o potrebi s u g e r i r a n j a ( i m a g e o m ) vieg s o c i j a l n o g statusa, a ostavili dijelovi koji g o v o r e o k o l i i n i i t i p u p a n j e k o j a se p o s v e u j e o d j e i , f r i z u r i , robnim etiketama, mogli bismo govoriti o minkerima m e u v e i n o m s u b k u l t u r n i h stilova k o j i s u d a n a s p r i s u t n i n a s c e n i , posebno onoj koja je posredovana utjecajnim medijima. G o t o v o s v a k a s c e n a m o e i m a t i vlastite m i n k e r e , a granica prihvaanja i neprihvaanja, o d n o s n o situiranja u n u t a r ili izvan n e k o g s u b k u l t u r n o g s t i l a , p o m i n a j e s o b z i r o m n a razliite s t i l o v e , p r o s t o r i v r i j e m e . T a g r a n i c a unutarnjeg i vanjskog, koja govori o stupnju prepoznava n j a i p r i z n a v a n j a n e i j e g stila k a o z a j e d n i k o g , m o e s e manifestirati na dvije razine; na j e d n o j je ua kvadra i mi o s j e a j s n j o m u v e z i , g d j e je g r a n i c a v i d l j i v i j a i j a s n i j a , a n a d r u g o j iri k r u g , s k u p k v a d r i i p o j e d i n a c a , k o j i m o g u n o u mi osjeaja z a o d r e e n o g aktera u p r a v o predstavlja n a v e d e n u gKanicu, nakon koje netko ostaje izvan, a netko unutra, k o l i k o se d o p u t a j u minkerski n a g l a s c i u n u t a r n e k o g stila, d o k o j e g r a n i c e e o d r e e n i akter priznavati svojima o n e sa slinim obiljejima a druk i j i m s a d r a j i m a , ovisi o s a m i m n o s i t e l j i m a i k o n k r e t n o m

Odnosi s roditeljima i ivot u obiteljskom domu

S obzirom na temu ovog rada, iz o p e g skupa pro b l e m a koje adolescenti imaju s roditeljima m o r a m o izdvo jiti o n e k o j i s e tiu stila i p r i p a d n o s t i g r u p i ( p r e p o z n a t i k a o minkeri, b a r e m o d d r u g i h , a k o n e o d s a m o g aktera). i v o t n i stil o b i t e l j i i z k o j e a k t e r d o l a z i m o g a o j e stvoriti p o t p u n o razliite s i t u a c i j e i u v j e t e z a i z r a a v a n j e m i n k e r s k o g

I/O

171

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

stila, k a k o m a t e r i j a l n o i s t a t u s n o , t a k o i s o b z i r o m na t r a d i c i o n a l n o s t ili m o d e r n o s t i v o t n o g stila r o d i t e l j a . N a p r i m j e r , d j e v o j c i iji su roditelji iz t r a d i c i o n a l n i j e , p a t r i j a r h a l n e sredine, gdje postoji specifina slika prihvatljivoga i jasno r a z l i k o v a n j e s p o l n i h u l o g a , b i l o j e p u n o tee biti m i n k e r i c a n e g o njenim vrnjakinjama koje su odrastale u roditelj skom okruenju drukijeg pristupa i prihvaanja m o d e i m o d e r n o s t i . Ili, j e z i k o m t a d a n j i h a k t e r a , u j , s t a r a b i m e u b i l a d a v i d i to s a m o b u k l a i , s u p r o t n o t a k v u i s k u s t v u , ja s a m s i p o s u d i l a n e k e s u p e r stvari i z o r m a r a m o j e stare. Ipak, veina nije i m a l a ozbiljnijih p r o b l e m a s roditeljima z b o g o d j e e ili v a n j s k o g i z g l e d a u o p e , o s i m k a d j e t o b i l o d o v e d e n o u k o n t e k s t v r e m e n a i z l a s k a , k o l s k i h o c j e n a ili e k s c e s a u vezi s a l k o h o l o m , o r g a n i z i r a n j e m t u l u m a , tete u s t a n u , upitnosti neije l j u b a v n e veze itd. D o b a r d i o p r o cjenjuje d a b i imali p r o b l e m a a k o b i usvojili i m a g e h a o mana. Problem o g r a n i a v a n j a v r e m e n a izlazaka bio je esto s p o m i n j a n . O s o b i t o j e enski d i o g r u p e b i o p o g o e n roditeljskim restrikcijama.

minantnoj kulturi, zadravajui razlikovanje odijevanja za p o s e b n e p r i l i k e : j e d a n tip o d i j e v a n j a z a k o l u , s t v o r e n s a m o s t a l n o a n e p o o e k i v a n j i m a p r o s j e n o g n a s t a v n i k a (ili k o d r o d i t e l j a : p o s a o ) , d r u g i tip o d i j e v a n j a z a s u b o t n j u v e e r u S a l o o n u i d r u g d j e (u r o d i t e l j s k o j k u l t u r i p r i s u t n i s v e a n i i z l a s c i , o d v e e r e d o s v a d b e ili k o n c e r t a ) ili z a n e k e d r u g e n a m j e n e . Svaka p r i g o d a i m a svoje k a n o n e p a p o stoji s p e k t a r o d j e e i i g r a p r e p o z n a v a n j a p r a v i l a za razliite s i t u a c i j e , o d p r a e n j a n a s t a v e p r e k o v e e r i u d i s c u d o izleta ili p o s j e t a k a f i u . S u p r o t n o t o m e , h a o m a n i , iji i z v o r n i hipijevski znaenjski sklop evidentno ostaje prisutan, bez obzira na razliita p o s r e d o v a n j a konteksta, p o k u a v a l i su (esto neosvijeteno i unutar identifikacijskog procesa, stvarajui o d r e e n u h o m o l o g i j u m e u o d a b r a n i m p r e d m e t i m a ) s i m b o l i k i p r e v l a d a t i r a d n o , s l o b o d n o ili n e k o t r e e v r i j e m e s l u b e n o g a s v i j e t a , pa su n a s t o j a l i s v u d a i u s v i m p r i l i k a m a i z g l e d a t i isto - h a o m a n s k i . U o s t a l o m , a k o n e t k o i m a , p o m i l j e n j u utljive v e i n e ili u e g r o d i t e l j s k o g k r u g a , p r e d u g a k u k o s u , n e m o e j e skratiti o d i j e v a n j e m n e t o d r u k i j e g o d i j e l a , bez o b z i r a n a m o g u n o s t p r o m j e n e c j e l o k u p n o g d o j m a . Z b o g te razlike u iskazivanju vlastitog i d e n t i t e t a , to u k a z u j e i na razliitost o d n o s a m i n k e r a i h a o m a n a s d o m i n a n t n o m kulturom, te se dvije n e f o r m a l n e grupe (meu kojima haomani izgrauju i subkulture, dok j e t o s a m i n k e r i m a r j e i , ali e v i d e n t i r a n i s l u a j ) n a l a z e u n e j e d n a k o m p o l o a j u s p r a m institucija drutva, p o s e b n o k a d a j e rije o a u t o r i t e t i m a u k o l i . N a s l i a n n a i n o n i s u u n e j e d n a k o m p o l o a j u i p r e m a p o l i c i j i s k o j o m se s u s r e u , najee zbog remeenja javnog reda i mira. Ipak, treba naglasiti da je u j e d n o m razdoblju (a to je razdoblje n a g l a e n i j e i t i p i n i j e to vie i d e m o u p r o l o s t o d p o l o v i c e o s a m d e s e t i h ) m i n k e r s k i stil i m a o n a p e t i j i o d n o s s d o m i nantnom kulturom nego danas. To je vrijeme kada je min kerski stil u k o l i t a k o e r b i o s u b v e r z i v a n , n a razliit n a i n

kola
U koli, o s i m s o c j e n a m a , minkeri su m o g l i imati p r o b l e m a z b o g s v o g izgleda, a to je, k a o i u sluaju h a o m a n a , ovisilo o koli i o p o j e d i n o m profesoru. H a o m a n i s u n e s u m n j i v o i m a l i vie p r o b l e m a z b o g i z g l e d a . Z a b i l j e e n i s u s l u a j e v i e t i k e t i r a n j a , k a o i izriitih z a b r a n a u p o t r e b e m i n k e k o d d j e v o j a k a . V r i j e m e , iji p r o t o k n i j e o s t a v i o n e p o m a k n u t i m a granice tolerancije d u g e kose i ostalih o b i ljeja t a d a n j i h h a o m a n a , i p a k j e r a d i l o jo u b r z a n i j e z a minkere, p o m i u i , iz g o d i n e u g o d i n u , prag d o p u t e n o g uminkavanja. Tu razliku treba pojasniti i o d n o s o m sa m i h aktera p r e m a vlastitoj o d j e i i i m a g e u . minkeri su prihvaali (i sebi prilagoavali) o b r a s c e o d i j e v a n j a u d o -

172

173

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

od h a o m a n s k o g . D o k je d u g a kosa i tankerica strala u r a z r e d u k a o o t p a d n i k i ili a k i d e o l o k o - n e p r i j a t e l j s k i s i m b o l , izazivajui zgraanje dijela nastavnika, uenice i uenici koji su izgledali k a o poasni gosti na prijemu stranih drav n i k a , d o d j e l i O s c a r a ili Nobelove nagrade, takoer su

cijama zajednike blagajne i drugih aspekata kolektivne etike reciprociteta.

Teme i oblici rituala

K a o i za m n o g e druge neformalne, vrnjake grupe p r i j a t e l j a , t a k o je i za m i n k e r e izlazak v a n b i o s r e d i n j o m t o k o m d n e v n o g ili t j e d n o g r a s p o r e d a . D n e v n i i z l a z a k , u n e k i od k a f i a ili o t m j e n i j i h k a v a n a (u k o j e su zalazili i vr njaci njihovih roditelja) vrlo brzo bi se pretvorio u j e d n u od ritualnih toaka pokazivanja, druenja, razmjene informa c i j a i d o g o v o r a za jo t i p i n i j i r i t u a l o d l a s k a u d i s k o t e k u (u s l u a j u g r u p e o k o j o j je rije - S a l o o n ) . S u b o t a je b i l a s i m b o l i k i i stvarni d a n o b r e d a ( m a d a su na sceni m n o g i poeljeli intervenirati u z a d a n o s t i karakter subotnje veeri, bez o b z i r a o k o j e m stilu je rije) i s l j e d e e rijei nisu t i p i n e niti z a j e d n u n e f o r m a l n u ( s u b k u l t u r n u ) g r u p u , n e g o z a kulturu m l a d i h u o p e , g d j e e, za neke aktere, u p r a v o n a g l a a v a n j e s u b k u l t u r n o g identiteta i irenje scene znaiti i d j e l o m i a n iskorak iz o d r e e n o s t i s u b o t o m : ivimo za subotu. U ponedjeljak i utorak, u koli, priamo o t o m e t k o je g d j e b i o u s u b o t u i to se d o g a a l o . U s r i j e d u p o l a ko p o i n j e m o r a z m i l j a t i o s l j e d e o j s u b o t i , u e t v r t a k i petak se d o g o v a r a m o i p l a n i r a m o s u b o t u . S u b o t a je taj d a n , i od jutra postoji specifian doivljaj, da bi u nedjelju i p o n e d j e l j a k s a k u p l j a l i d o j m o v e , n a z i v a l i p r i j a t e l j e ili i h sretali u k o l i , p r i a j u i o p r o l o j i p r a v e i o p e t p l a n o v e za sljedeu subotu. M e u g r u p o m m i n k e r a , kroz dvije je g o d i n e d o l o d o razliitih p o g l e d a n a s u b o t u , p r i e m u s e nije u m a n j i l o z n a e n j e z a j e d n i k o g i z l a s k a , a l i j e a k t e r o s vijestio z n a e n j e i k a r a k t e r i s t i k e , k a k o s u b o t e , t a k o i d r u g i h v e e r i . S v a k a v e e r ( u o v o m s l u a j u u S a l o o n u , a l i isti o b r a z a c vai z a v e i n u d r u g i h d i s k o t e k a ) n o s i l a j e razliit s i m b o l i k i k a p i t a l o n o m e t k o u n j u i n v e s t i r a , jer su se
175

s v o j o m p o j a v o m strali o d r a d n e , k o l s k e a t m o s f e r e , i irili zabunu skupim parfemima, na uobiajeno znojnim hodni cima naih o d g o j n o - o b r a z o v n i h ustanova.

Druenje
N a k o n viegodinjeg istraivanja n a m e e se zaklju a k d a g r u p a o k o j o j j e o v d j e rije ( i i j e s a m i z j a v e , n a osnovi starih p o z n a n s t a v a , m o g a o sakupiti petnaestak i vie g o d i n a n a k o n t o j e n e t k o b i o n o s i t e l j o d r e e n o g i m a g e a , akter na sceni n e f o r m a l n i h g r u p a i subkulture u Z a g r e b u k r a j e m sedamdesetih) nije tipina za heterogeni skup g r u p a i p o j e d i n a c a nazvan minkeri, i to u p r a v o po n a g l a e n o m osjeaju za druenje i kvpdru. Ipak, uspore u j u i vrstinu veza u k v a d r a m a , m o e m o zakljuiti da su kvadre k a o oblik snane povezanosti m e u prijateljima, i m a l e prilino labaviju strukturu k o d minkera, p o s e b n o u s t a r i j i m g o d i n a m a ( p o s l i j e s r e d n j e k o l e ) . Z a p r a v o , to j e v i e n e i j i stil e l i o n a g l a s i t i v i s o k i s o c i j a l n i s t a t u s , a m a n j e izraziti z a j e d n i k u strast p r e m a o d r e e n o j modi, glazbi, i m a g e u , to su veze i z m e u prijatelja bile l a b a v i j e , f o r m i r a j u i d r u t v a (ira i ua) p r i j e n e g o s t a b i l n e , h o m o g e n e i vrsto povezane kvadre. Rijeima amerike subkulturne to teorije, minkerska kvadra (upravo toliko koliko je doista kvadra) zadrat e neke oblike etike reciprociteta, znai da e daljnja minkerska fokusiranost na visoki sta tus p r o i z v e s t i s l a b l j e n j e g r u p n i h v e z a u p r o c e s u s a m o p o t v r i v a n j a p o j e d i n c a , stvarajui t a k o drutvo prijatelja sa dominacijom individualne odgovornosti, nasuprot tenden-

174-

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

veeri p o e l e razlikovati s o b z i r o m na n i j a n s e u i m a g e u i d o b glavnih aktera, gdje je subota postala d a n o m u kojem se d o b posjetilaca sputa i pridonosi drukijoj a t m o s f e r i , nalaui d r u g i m a k t e r i m a p r o m j e n u veeri (recimo na p e t a k ili u t o r a k ) k o j u i z a b i r u z a s v o j u . T e m e u g r u p i s u
15

iji p u t k o m p e t i c i j e , u k l j u u j u i , u n a e m s l u a j u , d a v a n j e n o g e ili niz s p u t a l a k i h v j e t i n a . O s o b i t o s u s e l j a i n e u r u h u m i n k e r a bili r a z o b l i a v a n i i o b i l j e a v a n i od s t r a n e samosvjesnih minkerica iz tog razdoblja. Ipak, u l o g a ene k a o estetskog u k r a s a ili z a v o d n i c e m o g l a s e p u n o l a k e pronai i potvrditi u minkerskom krugu n e g o u h a o m a n s k i m k v a d r a m a , i t o n e z a t o to b i h a o m a n i b i l i f e m i n i s t i ( i a k o j e p r o c e s o d l e i v a n j a m u k a r i n a n a toj sceni l a g a n o z a p o e o ) , n e g o zato to je i m a g e h a o m a n k e u g l a v n o m n e g i r a o klasino dotjerivanje u svojoj asketskoj varijanti, pa a k i u a r e n i j e h i p i j e v s k o j , o b l a e i h l a e , i i r o k e , oeve koulje, nasuprot suknjama i uim m a j i c a m a tada njih minkerica. N a r a v n o , o v o je m o d e l s k o razmiljanje koje se p o k l a p a s jednim dijelom poznatog etnografskog i s k u s t v a , a l i n e p o k r i v a sve v a r i j a c i j e s t v a r n o s t i , i z k o j e j e m o g u e i sljedee izvoenje; minkeri kao o d m a k od selja i n a i k l a s i n o p a t r i j a r h a l n i h m u k a r a c a , fini i o b r a z o v a n i , nasuprot hard-rock m u k a r i n a m a koje d u g a kosa n i m a l o ne o d m i e od agresivnog maskulinizma. Ipak, zavoenje, hodanje, utakmica oko seksualnog rezultata druenja ( u p u c a v a n j a , g r e b a n j a ) e e s e n a v o d i k a o cilj s u d j e l o v a n j a u r i t u a l u d i s c o i d n e s u b o t e (ili srijede) n a v e e r u minkerskim g r u p a m a nego kod transinim stanjima rock svetkovine usmjerenih h a o m a n a . 5 o b z i r o m na percepciju vlastitog i m a g e a i o d r e e n j e m i n k e r a , prisutni s u a m b i v a l e n t n i iskazi. N a m n o g i m razi n a m a socijalnog konteksta p o j a m minkera i m a o je n e g a t i v n e k o n o t a c i j e . V e i n a a k t e r a nisu z a s e b e eljeli rei d a s u m i n k e r i , n a g l a a v a j u i o d r e e n j a p o p u t n o r m a l n o ili l i j e p o . N i s a m j a n i k a k a v m i n k e r , a l , k u i , v o l i m s e lije p o o b u ' . Vlastiti s e i z g l e d u s p o r e i v a o s t a d a s n a n o prisutnim haomanskim stilom i o p r a v d a v a o unutar suprot nosti s i m a g e o m h a o m a n a ; ak' je n o r m a l n o imat d u g u m a s n u kosu i p o d e r a n e traperice, o n d a ja nisam n o r m a l a n ,

bile raznovrsne, o b u h v a a j u i klasino podruje sporta i g l a z b e , s n a g l a e n i m z a n i m a n j e m z a o n o to j e u t r e n d u ili n a n e k i n a i n s u g e r i r a v i s o k i s t u p a n j u s p j e h a e s t e t s k i h kriterija, priznatosti u drutvu i statusa o p e n i t o . N a r a v n o , predmeti m o d e i p e r m a n e n t n a evaluacija izgleda i statusa, koji se tim predmetima oblikuje, predstavljaju klasinu sredinju p r e o k u p a c i j u m i n k e r s k o g stila. M e u m u k a r c i m a je pristup seksualnim aktivnostima, k a o svojevrsnoj sportskoj disciplini, bio v e o m a rairen. To znai da su se razgovori razlikovali s obzirom na prisutnost d r u g o g spola i da je hodanje (posebno kod onih od 1 5 - 1 7 godina) bilo podignuto na spektakularnu i dobrim dijelom k o m p e t i t i v n u r a z i n u , r i t u a l i z i r a j u i d r e v n e m u k e ili l o v a k e modele u kontekstu zagrebake minkerske oputenosti k r a j e m s e d a m d e s e t i h , to s e v i d i i z i z j a v a p o p u t o v o m i j e r e k o r d , v e d r u g a s u b o t a s i s t o m c u r o m ili ja s a m p r i l i n o o r i g i n a l a n u d a v a n j u n o g e , a l i R o b i j e s v o j o j p o k a z a o cr veni k a r t o n , da ne bi m o r a o previe objanjavati. S d r u g e strane, p r i h v a a n j e o b r a z a c a enskog p o n a a n j a , k o d d j e v o j a k a nije uvijek p r a e n o s a m o r o p s k i m i represivnim karakteristikama, nego se one, kako pokazuje Mc Robbie ( 1 9 9 3 . ) , u n u t a r t o g s v i j e t a u d r u u j u i o s n a u j u svoj svijet, k o r i s t e i p r i t o m n e k e n a u e n e (muke) o b r a s c e , ili d r u k O v d j e se pojavljuje n a z n a k a razliitosti p o j e d i n i h veeri u istom klu b u , i a k o jo uvijek unutar slinog z a j e d n i k o g nazivnika, g d j e u t o m razdoblju S a l o o n ostaje minkerskim a Big Ben h a o m a n s k i m , d o k e u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h k l u b o v i v e i n o m p o p r i m i t i neutralnija obiljeja, a p o j e d i n i d a n i , sa svojim tematskim g l a z b e n i m v e e r i m a , nositi peat subkulturnih stilova. a k e i S a l o o n d o b i t i svoju rockersku veer.

,J

176

177

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

s l o b o d n o n a p i i d a s a m m i n k e r . U t o d o b a Polet j e o b j a v l j i v a o t e k s t o v e k o j i s u t a k o e r bili n e g a t i v n o i n t o n i r a n i p r e m a m i n k e r i m a . D i o p r o z v a n i h ( a m n o g i Polet nisu ni itali) o d b a c i v a o bi takve o p t u b e p o z i v a n j e m na n e k u p r o v j e r e n u v r i j e d n o s t ili z n a a j k u k o j a m o e p r e v a g n u t i n a v a g i p a m e t i , o z b i l j n o s t i , zrelosti i t d . ( P r i m j e r i c e ; i n t e lektualna, sportska, tehnika postignua nasuprot pasivnosti, z a p u t e n o s t i , d e v i j a n t n o s t i , n e z r e l o s t i , ili p a k d v o l i n o s t i haomana.) S o b z i r o m na etiketu devijacije koja je h a o m a n i m a stalno lebdjela n a d g l a v o m u d o m i n a n t n o j kulturi, za m i n k e r e s e n e m o e u t v r d i t i s l i a n s k u p d j e l a t n o s t i ili i m a g e a koji prosjenom roditelju sugerira devijaciju. Ipak, neko licina tadanjih aktera navela je m a r g i n a l n u prisutnost p o n u d e za p r e p r o d a j o m zlatnog nakita, kao i p o n u d e za snimanje pornofilmova, to ukazuje na mogue oblike o n i h d j e l a t n o s t i k o j e s e o d v i j a j u u k r u g u (ili n a n j e g o v u r u b u ) m i n k e r s k o g d r u t v a , a k o j e bi u d o m i n a n t n o j k u l t u r i m o g l e biti p r o g l a e n e d e v i j a n t n i m ili k r i m i n a l i z i r a n e . I p a k , takvi sluajevi s a m o g o v o r e o m o g u i m m o d e l i m a za d e v i j a n t n o s t k o j a b i m o g l a biti k a r a k t e r i s t i n i j a z a m i n k e r s k i n e g o za haomanski krug u jednom specifinom razdob lju, a ostaju posve marginalni unutar neformalnih g r u p a o kojima g o v o r i m o . S p o m a k o m u v r e m e n u , promijenit e s e i m n o g o t o g a t o p r e s i j e c a , e t i k e t i r a n j e m ili s t v a r n o m kriminalizacijom, podruja drutvenog oznaavanja devi jacije; irenje, primjerice, puenja m a r i h u a n e m e u m i n k e r i m a i t e m e r i m a o s a m d e s e t i h g o d i n a , prepletanje tem e r s k o g sitila i s t v a r n o g n a s i l j a k a k o s a m i n k e r s k i m t a k o i sa haomanskim (raznovrsnim post-haomanskim, rock- s u b k u l t u r n i m ) s t i l o v i m a , sve t o m i j e n j a m a p u s u b k u l t u r n i h svjetova i nalae s o c i o l o g u o p r e z n o s t pri z a k l j u i v a n j u koje s m j e r a izvan j a s n i h g r a n i c a p r o s t o r a i v r e m e n a . 1/8

Jedan dio stalnih tema u minkerskom krugu k a o da je p r e u z e t iz s o c i o l o g i j e k o j a se b a v i s t r a t i f i k a c i j o m i n e s u m njivo b i s m o u o b u h v a t n o m istraivanju takvih n e f o r m a l n i h grupa morali posegnuti za stvarnom provjerom socioeko n o m s k o g s t a t u s a . Primjeri p o z n a t i i z k l a s i n e k n j i e v n o s t i , ili iz B o u r d i e o m i n s p i r i r a n i h a n a l i z a e k o n o m s k o g i k u l t u r n o g kapitala, nalaze se u minkerskim p r e o k u p a c i j a m a k a o s t a l n a p i t a n j a o t o m e t k o je iz b o l j e k u e , iji su r o d i telji ve g e n e r a c i j a m a b o g a t i , t k o j e c i j e n j e n m i m o e k o n o m s k o g k a p i t a l a , ali v i s o k o g k u l t u r n o g , i t k o j e n o v o o b o g a e n i , n o v o p r i d o l i a k t e r k o j i e s t o z b o g n a p a d n o g isti c a n j a statusnih s i m b o l a s v o g a e v e n t u a l n o g r u r a l n o g p o d r i j e t l a n e m o e biti p r i h v a e n u d r u t v u m i n k e r s k e e l i t e k o j a m a t e r i j a l n i status p o d r a z u m i j e v a k a o v i s o k , n a s t o j e i ga odrati i kulturoloki visokim, po vlastitim kriterijima. D o k j e s r e d i n o m i k r a j e m s e d a m d e s e t i h jo b i l o m o g u e o p e r i r a t i s a d v i j e ili tri o s n o v n e k a t e g o r i j e , z b o g t a d a n j e g karaktera slubene kulture socijalizma i nedostupnosti vei ne z a p a d n j a k i h statusnih s i m b o l a m a l o d o b n i m a k t e r i m a , d a n a s se, z b o g u p l e t a n j a b r o j n i h e k o n o m s k i h , r e g i o n a l n i h , migracijskih i vrijednosnih specifinosti poslijeratnog hrvat s k o g d r u t v a i t a j k u n s k o g k a p i t a l i z m a , m i n k e r s k i svijet p o k a z u j e k a o jo vie f r a g m e n t i r a n , i j e d n i m s v o j i m d i j e l o m jo vie u d a l j e n o d r e f e r e n t n o g o k v i r a u r b a n i h s u b k u l turnih g r u p a . U o s t a l o m , za aktere koji su prije kraja se d a m d e s e t i h uivali u o p u t e n o j a t m o s f e r i d j e c e iz f i n i h kua, percipirajui subotu u Saloonu kao poeljan (i d o b r i m d i j e l o m d o k u m e n t a r a n ) trostruki o t k l o n o d n e p o e l j n i h , r e m e t i l a k i h , p r o t u - b e z b r i n i h i m b e n i k a (sivila p r o s j e nosti, h a o m a n s k o g otpadnitva i temerske agresivnosti), sve j e v e p o e t k o m o s a m d e s e t i h b i l o z a v r e n o , s n i a vanjem prosjene dobi i popularizacijom minke, kao i o d rastanjem samih aktera.

179

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

Haomani
S u b k u l t u r n i stil h a o m a n a n e s u m n j i v o p r o i z l a z i i z i reg o d r e e n j a rock kulture i povezanosti te kulture s p o k r e t i m a i i v o t n i m s t i l o v i m a koji su o z n a i l i k r a j e z d e s e t i h u A m e r i c i i V. B r i t a n i j i , o g l a a v a j u i s v o j u n a z o n o s t u v e o j ili m a n j o j m j e r i i r o m u r b a n i h s r e d i t a s v i j e t a , a k _ L s _ p n e strane tadanje eljezne zavjese. na naim prostorima U procesu nastajanja rock kulture nejednakom_brzinom To su^

n a s t a n a k i n f r a s t r u k t u r e , o d n o s n o k l u b o v a ili sli nih dvorcmTa neophocfnu k o n c e r t n u aktivnost, studija i o p r e m e z a s n i m a n j e , sve d o p r o i z v o d n j e vlastitih i l i c e n c nTh i z d a n j a ploa i d r u g i h n o s a a z v u k a . d) p r o i m a n j e nastalih e l e m e n a t a s p o s t o j e i m m e d i j i m a d o m i n a n t n e k u l t u r e i (ili) o s n i v a n j e v l a s t i t i h , d a k l e s v o jevrsno irenje i uspostavu k o m p l e m e n t a r n e i p r o c e s u a l n e d i h o t o m i j e p o c l z e m l j e - e s t a b l i s h m e n t , g d j e i r e n j e trita i u p o t r e b a reklarne,~"uz b r u k o m e r c i p i z a c i j u , k a r a k t e r i z i r a establishment, a osnivanje malih i nezavisnih mrea obilje ava p o d z e m n u djelatnost rock kulture. O v d j e je p o t r e b n o s p o m e n u t i i i r e n j e r o c k k u l t u r e u d r u g i m p o d r u j i m a i z r a z a , p o p u t f i l m a ili s t r i p a , to d o d a t n o utjee nu v i e d i m e n z i o n a l n o s t kulture i m o g u n o s t utjecaja na stvaranje subkulturnih scena. Tako Glavan ( 1 9 9 4 . ) i Baki ( 1 9 9 4 . ) , opisujui pretpovijest hrvatskog rocka, ukazuju na vanost glazbenih filmova u p o e c i m a stvaranja scene, zajedno s p o j a v o m prvih izvoaa. O p i s i , poput sljedeeg, o d n o s e se na prvu polovicu ezdesetih, ali bi uz n e b i t n e i z m j e n e m o g l i v r i j e d i t i i u k a s n i j i m d e s e t l j e i m a : G l a z b e n a e p i d e m i j a irila s e g r a d o m . U s a m o m g r a d u i m a ve d e s e t a k e l e k t r i n i h g i t a r a , r a z l i i t i h b o j a , crna, jarkocrvena, uta, s m e a , zlatna i srebrna. O n i koji nisu i m a l i v e z u u E u r o p i j e d n o s t a v n o s u n a k a l e m i l i o b i a n m a g n e t na akustinu g i t a r u , a k a o p o j a a l o , u tim pionir s k i m d a n i m a , n a j e e j e z n a o p o s l u i t i stari r a d i o a p a r a t Kosmaj 4 9 . K a d a su se u g r a d u pojavila prva p o j a a l a od 30 vata, nastao je pravi kaos. S n a g a od 30 vata bila je n a p a d n a ui r o d i t e l j a , jer - t a k v a b u k a n i j e z d r a v a , t a k v a b u k a izaziva stres i n a r u a v a z d r a v l j e . Bile su z a n i m l j i v e

pojavjjrvajijsjjj^^

( ^ a ) ) f e c e p c i j a z v u k a k a o prvi i o s n o v n i p r e d u v j e t s t v a r a n j a s c e n e . Bez o b z i r a n a n e p o s t o j a n j e d r u g i h s t r u k t u r a i aktera, m o e m o zamisliti g r u p u o k u p l j e n u o k o zajedni k o g s l u a n j a R a d i o L u x e m b u r g a (to p r e d s t a v l j a p o e t n u r e c e p c i j u u n a i m k r a j e v i m a ) k a o to m o e m o z a m i s l i t i i k a s n i j a o k u p l j a n j a o k o n e k o g g l a z b e n o g stila n e o v i s n o o p o s t o j a n j u d o m a i h a k t e r a , k o n c e r a t a , ili n o s a a z v u k a u t r g o v i n a m a . B i l o k o j i n a i n k o j i m zvuk d o l a z i d o s l u a t e l j a m o e m o smatrati o b l i k o m prve informacije i o s n o v o m za kasniji razvoj kulture koja o k o zvuka, a o n d a i p o k r e t a , slike, jezika, d r a n j a , u s l o n j a v a n j a p o s r e d o v a n j a , nastaje u nekoj sredini. v j ^ n a s t a n a k d o m a i h i z v o a a koji v j e r n o skidaju g l a z b e n u i n f o r m a c i j u , t e o n i h k o j i s t v a r a j u vlastite p j e s m e . D a k l e , u n a i m u v j e t i m a p u t k o j i je p r i j e e n i t r a d i c i j a k o j a j e s t v o r e n a o d B i j e l i h strijela, C r v e n i h k o r a l j a , B e z i m e nih, G r u p e 2 2 0 i ostalih, do dananjih d a n a Majki, M o t u s a , O v e r f l o v v , Pipsa ili b i l o k o j e g p r e d s t a v n i k a f r a g m e n t i r a n e scene na k o j o j su i garani kult b a n d o v i i v e l i k e a t r a k c i j e d v o r a n a i s t a d i o n a , p o p u t P a r n o g v a l j k a ili Prljavog kazalita.
1 6

O v d j e su Parni valjak i Prljavo kazalite navedeni n a m j e r n o , da s i m boliziraju i o n a j put koji rock kultura prelazi od vreg, eeg i p o d z e m n i j e g do mekeg i srednjoj struji prihvatljivijeg statusa, bez

obzira na to to bi m n o g i akteri, elei zadrati subverzivnost p o j m a rock s i g u r n o argumentirali u prilog tezi o potrebi pop ili srednjestrujnog o d r e e n j a d a n a n j e g poloaja i tipa zvuka to ga zauzi m a j u i njeguju navedeni b e n d o v i .

l80

l8l

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

izjave p r i s t o j n i h g r a a n a : T a k v e t r e b a u h a p s i t i ili u p a v a c , t r e b a t e oiati d o k o e . P o e l o j e r a s l o j a v a n j e . S i n o v i s u p u t a l i sve d u u k o s u , keri s u sve vie s k r a i v a l e s u k n j e , a r o d i t e l j i su se sve vie z g r a a l i n a d s u d b i n o m si n o v a i keri. ( B a k i , 1 9 9 4 . , str. 11.) R o c k k u l t u r u , u v r i jeme njezina p o e t k a i nastajanja, d o b a r d i o s a m i h aktera (akterima m o e m o smatrati p o d j e d n a k o i o n e koji izvode ili s n i m a j u g l a z b u , i o n e k o j i j e s l u a j u i i n e o s n o v o m v l a s t i t o g i v o t n o g stila) s h v a a k a o p o k r e t , k a o r a z n o v r s n e r a z i n e s u d j e l o v a n j a u i n d i v i d u a l n o j i k o l e k t i v n o j a k c i j i . To s u - d j e l o v a n j e n e m o r a biti a r t i k u l i r a n o n a r a z i n i r a c i o n a l n e argumentacije, n e g o na osnovi epidemije o kojoj Baki g o v o r i , na valu c i j e l o g seta n e v e r b a l n i h i z n a e n j e m n a bijenih gesti, od Elvisovog p o m i c a n j a k u k o v i m a do hipijevske i n t e r v e n c i j e u k o n v e n c i o n a l n o s t i o b r a s c e m u k o g i e n s k o g u o b i a j e n o g i z g l e d a , m o e tvoriti o s j e a j p o v e z a n o s t i i s t v a r a n j a z a j e d n i k i h sredinjih p r e o k u p a c i j a . Od elementarne injenice okupljanja o k o zvuka i buntovnitva bez r a z l o g a (ije r a z l o g e i r i t u a l e u p u n o m svjetlu p r i k a z u j e Jeff N u t t a l ( 1 9 6 8 . ) , r o c k k u l t u r a j e p o t k r a j e z d e setih sadravala i eksplicitna n a s t o j a n j a , s a m o p e r c e p c i j u dijela aktera, p r e m a individualnoj i kolektivnoj akciji za p r o m j e n u d r u t v a i svijesti. S a m r o c k b i o j e u p o e t k u shvaen k a o buntovnitvo, zvukovi su p r i m a n i i preraivani k a o g e n e r a c i j s k e t a j n e veze s v o j e v r s n o g u s t a n k a . M e u t i m , t a j b u n t o v n i n a b o j n i j e m o g a o biti j e d i n o m d i m e n z i j o m nastajanja kulture koja se smjeta u n u t a r p o d r u j a industrije s l o b o d n o g v r e m e n a i potronje. T a k o e r , kroz v r i j e m e s e m i j e n j a o i zvuk i s o c i j a l n i k o n t e k s t , t a k o d a n a m u p o t r e b a p o j m a r o c k k u l t u r a n e g o v o r i m n o g o bez vr e g s i t u i r a n j a u p r o s t o r i v r i j e m e ; u p r a v o se u s a m o j toj kulturi m o e d o b r o primijetiti k a k o o d r e e n i zvukovi, glaz beni stilovi, m o g u o d b u n t o v n i k o g , s u b k u l t u r n o g statusa, postati d i o glavnog toka i etablirane kulture. Z b o g t o g a

p o j a m rock kulture zahvaa i o n u openitu, m a s o v n u i d r u t v e n o p r i h v a t l j i v u z a b a v u , g d j e p r i s u t n o s t vie g e n e racija proiruje znaenje ve ionako preirokog pojma kulture m l a d i h , o m o g u u j u i n a m a k i sliku ulaska u v r h o v e m o i d o m i n a n t n e k u l t u r e , k a d a s e k u l t n i b a n d ez desetih i sedamdesetih o k u p i o radi p r o m o c i j e C l i n t o n a u predsjednika S A D - a . Ipak, postojanje rock kulture i m o g u n o s t u p o t r e b e t o g n e s u m n j i v o i r o k o g p o j m a nije time nestalo. V a n o je uoiti i d r u g u stranu irenja rock-kulture, p r e m a p o d z e m n o j t r a d i c i j i , to z n a i d a o n a i m p l i c i r a i s u b k u l t u r e m l a d i h . U s t v a r n o s t i , u i v o t u , p o s t o j i niz m j e s t a g d | e se o p a rock kultura i njeni akteri sreu sa a k t e r i m a r o c k s u b k u l t u r e , a i z m e u t i h d v i j u sfera p o s t o j e i m n o g a posredovanja i mijeanja. O v d j e je posve primjerena uspo redba s nogometnom kulturom, irom kulturom n o g o m e t n i h n a v i j a a ( k o j a j e i vie g e n e r a c i j a p r i j e u s p o n a rock kulture o b u h v a a l a strastvene a n g a m a n e m n o g i h predsjednika drava) i n j e n o m razliitou s p r a m navijake subkulture. Na jednoj utakmici, na istom stadionu, sjede pripadnici navijake kulture, takoer raznovrsnih uloga i r a z i n a u k l j u e n j a , a l i bez s u m n j e v e z a n i u z b i t n e a s p e k t e n o g o m e t n o g svijeta te p r i p a d n i h strasti i o b l i k a i z r a z a , a pored njih stoje pripadnici navijake subkulture, akteri s u b k u l t u r n o g stila n o g o m e t n i h h u l i g a n a . Isto t a k o , n a k o n certu, recimo Rolling Stonesa, jedni pokraj drugih pleu i p r i p a d n i c i rock kulture, zaljubljenici u o d r e e n i zvuk koji s u s v o j u strast z a d o v o l j i l i o d l a s k o m n a k o n c e r t , i p r i p a d n i c i r o c k s u b k u l t u r e , k o j i m a j e p o t r e b n o vie o d h o b i j a ili estetske p r e f e r e n c i j e , i k o j i m a s u b e n d o v i o s n o v a z a s t v a r a n j e i v o t n o g stila. M o e s e d o g o d i t i d a u t a k m i c a p r o e bez incidenata, k a o i koncert, pa da pripadnici kulture nogometnih navijaa, zajedno sa subkulturnom huligan s k o m jezgrom napuste prostor i d o g a a j koji ih je o k u p i o b e z v i d l j i v i h p o l a r i z a c i j a , t o je j o e i s l u a j s k o n c e r t i -

183

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

m a . M e u t i m , u nekim situacijama moe d o i do velikih razlika u percepciji i p o n a a n j u , z a m i s l i m o s a m o koliki d i o panje huliganska subkultura posveuje z b i v a n j i m a izvan terena, odnosima s policijom i suparnikim navijaima, t o m o e r e z u l t i r a t i i n e r a z u m i j e v a n j e m pa i s u k o b i m a s obinim i o d r a s l i m , veinskim dijelom n o g o m e t n o g svi j e t a . T a k o e r , n e e svi p r i s u t n i l j u b i t e l j i r o c k a o d o b r i t i p e n j a n j e na p o z o r n i c u i skakanje u publiku (stage diving) a k o j e rije o m a s o v n i j e m d o g a a j u n u n e h e t e r o g e n o s t i a k t e r a , i r a d i j e e ispratiti k o n c e r t u m i r u n e g o ulaziti u s u k o b s r e d a r i m a k o j i n e d o p u t a j u s t a g e diving. S u b k u l tura koja drukije doivljava pojam koncerta, vlastitog sudjelovanja, kojoj su neki elementi kljuni za ritual, nee se p o m i r i t i s p a s i v n i m p r o m a t r a n j e m i u t a k v i m s i t u a c i j a m a p o n o v o vidimo oblike pribliavanja i udaljavanja subkul t u r n i h j e z g r i i ire ( s u b ) k u l t u r e o k u p l j e n e o k o n o g o m e t a ili r o c k a . S u b k u l t u r a e i k v a n t i t a t i v n o i k v a l i t a t i v n o u d r u k i joj mjeri preuzeti z v u k o v e i z n a e n j a , prijei g r a n i c u norm a l n o s t i k o j u u a ili ira o k o l i n a o d r e u j e z a n e k i o b l i k a n g a m a n a , i n e e eljeti i n t e g r i r a t i p j e s m e S t o n e s a (ili nekog d r u g o g benda heterogene i viegeneracijske publike) u ivot to g a u s m j e r u j u d r u g e , o d r o c k a r a z l i i t e s r e d i n j e preokupacije. Istovremeno, moe postojati (i postoji) sub kultura u p r a v o o k o Stonesa, i to raznolika. N a r a v n o , d o b a r dio dananjih subkulturnih grupa koje glazbenim stilovima p o s r e d u j u svoj i v o t n i stil, n e e o t i i n a k o n c e r t k o j i o b u h v a a t a k o h e t e r o g e n u p u b l i k u , niti e p r i z n a t i r e l e v a n t n o s t t a k o o p e n i t o g o d r e e n j a k a o to j e r o c k z a i m e n o v a n j e v l a s t i t i h i d e n t i f i k a c i j s k i h o s l o n a c a . D a k l e , o s i m to s e s v r e m e n o m n e k i tip z v u k a , g l a z b e n i stil, d o i v l j a v a d r u k i j e s o b z i r o m n a p r o m j e n e u s a m o m z v u k u ili n a p r o m j e n e s o c i j a l n o g k o n t e k s t a o k o i d e n t i n o g z v u k a , t a k o se i u p r o storu znaenje p o j e d i n o g koncerta mijenja s o b z i r o m na drutveni kontekst t o g a prostora. A k o zadrimo u fokusu

p r i m j e r Rolling Stonesa u Z a g r e b u , o n d a n a m se i ta d i m e n zija p r o s t o r a n a m e e k a o v a n a , z a t o to j e e s t o s p e c i f i n a . C e s t o , a l i n e a p s o l u t n o , to z n a i d a n e t r e b a g u b i t i i z vida injenicu postojanja m n o g i h slinih i p o n a v l j a j u i h obrazaca ponaanja, stvaranja i izraavanja subkulturnih identiteta u raznim g e o g r a f s k i m prostorima, g d j e o d j e a , p l e s , o b l i c i i z r a a v a n j a i sustav s i m b o l a s v j e d o e o g o t o v o identinom f e n o m e n u . N o , specifinost z a g r e b a k o g k o n c e r t a , s o b z i r o m na m o g u n o s t g o v o r a o r o c k k u l t u r i i subkulturnim stilovima, namee oprez zbog injenica koje objanjavaju strukturu i aktere d o g a a j a na k o j e m se sku p i l o o s a m d e s e t a k t i s u a l j u d i . U Z a g r e b u (to o z n a a v a prostor, ali n a r a v n o i u s p e c i f i n o m v r e m e n u ) broj slinih k o n c e r a t a , k a o i onih m a n j i h , nije u o p e usporediv s b r o jem i redovitou nastupa rock b a n d o v a u veini zapadnih z e m a l j a . U t a k v o j s i t u a c i j i , niz p r i p a d n i k a s u b k u l t u r n i h sti lova, okupljenih o k o zvukova i tema rock kulture, pojavio se na koncertu k a o j e d n o m od rijetkih mjesta veeg o k u p ljanja rock-plemena. Medijska promocija (uzdignuta na razinu d o g a a j a desetljea) t a k o e r je o d i g r a l a svoju u l o g u , potiui vei broj ljudi na o d l u k u o kupnji ulaznice, a o d b i j a j u i m a n j i , ali n e o s p o r a n broj s u b k u l t u r n o o r i j e n tiranih mladih, lako m a r g i n a l n o , medijsko djelovanje pro tiv k o n c e r t a t a k o e r m o e o d i g r a t i d v o s t r u k u u l o g u . K a o to j e m o televizije p r i d o b i l a m n o g e n e o d l u n e , t a k o j e i s n a g a a r g u m e n a t a g l a s i l a k a t o l i k e m l a d e i Ml d j e l o v a l a n a o n e k o j i list i t a j u , d o k b i u s l u a j u i r e n j a s v o j e medijske poruke vjerojatno dosegla i one kod kojih bi p r i m l j e n a p o r u k a i z a z v a l a s u p r o t n e e f e k t e . D i o o n i h istih s u b k u l t u r n i h m l a d i h k o j i s u o d b i j a l i ii n a k o n c e r t u svjetlu prenaglaene medijske p r o m o c i j e , na interpretacije o so t o n i z m u S t o n e s a r e a g i r a o b i i o d l a s k o m n a h i p o d r o m , to je za miovce svojevrsno kaljanje mjesta na k o j e m je Pa pa drao misu o k u p l j e n i m a u d o b a svog prvog posjeta. U

I84

|85

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

o v o m sluaju, poloaj dijela mladih katolika okupljenih o k o lista Ml, sliniji j e s u b k u l t u r n o m p o l o a j u n e g o d o minantnoj kulturi, osim dijelu deklarativne, slubene ideo logije nacionalne kulture uronjene u prvu fazu kapitaliz ma. (Unutar sheme G r e g o r a Tomca, njihovo djelovanje se m o e nazvati i subpolitikim u p o d r u j u kulture i temelj nih vrijednosti n e k o g drutva, u kontekstu v l a d a v i n e H D Z - a u naem sluaju) Koncert Stonesa je s a m o j e d a n primjer p o t r e b e za u o a v a n j e m o b j e d i m e n z i j e , i s l i n o s t i , i r a z l i itosti f e n o m e n a r o c k k u l t u r e u p r o s t o r u i v r e m e n u , u p o jedinom kontekstu. Rock kultura, i s n j o m i m p l i c i r a n e b r o j n e s u b k u l t u r e , u s e d a m d e s e t i m g o d i n a m a je ve prola raznovrsne faze b u n t a , etabliranja i medijskih p o s r e d o v a n ja, -a_polcrivala je i iroki s p e k t a r s t i l o v a . N j e n o i r e n j e u H r v a t s k o j o m o g u u j e s o l i d n u o s n o v u z a n a s t a j a n j e s u b k u l t u r n o g stila h a o mana. Kraj ezdesetih i p r v a p o l o v i c a s e d a m d e s e t i h p r e d s t a v lja o b l i k o v a n j e s c e n e u t e i m u v j e t i m a , z b o g m a t e r i j a l n i h , financijskih tekoa nabave bitnih p r e d m e t a , i z b o g o p e s i m b o l i k e u n i f o r m n o s t i d r u t v a k o j e s e , p o p o t r e b i , titi eksplicitnom c e n z u r o m i z a b r a n a m a . Tadanji akteri tvrde d a s e u p o e t k u izraz h a o m a n i nije k o r i s t i o , t e d a j e n a s t a j a n j e s c e n e i m a l o elitniji p r i z v u k , a d j e c a k o j a s u s c e nu stvarala bila su, dijelom bogata, t a k o e r pametna i u s p j e n a u k o l i . D j e l o m i n o se m o e g o v o r i t i i o d j e c i t a d a n j i h o f i c i r a ( n a r a v n o , viih) i j a j e p r i s u t n o s t m e u prvim hipijevskim a k t e r i m a p r i m i j e e n a , na uas njihovih r o d i t e l j a . T a k o e r , b r o j d o m a i h h i p i j a nije b i o t a k o v e l i k , iako je nastajua rock kultura okupila brojnu adolescentsku p u b l i k u . Z a t o u d r u g o j polovici s e d a m d e s e t i h z a p a a m o znaajne promjene, m e u kojima su: omasovljenje scene, poveanje broja okupljalita, pojava p l o a relevant n i h svjetskih a k t e r a u p r o d a v a o n i c a m a J u g o t o n a i d r u -

g d j e , t e p o j a v a Poleta, g d j e j e i n t e r v e n c i j o m u r e i v a k e politike u jednom trenutku dosegnuta uloga integrativne t o k e . D o k s u d o m a i h i p i c i uivali u p o e t k u u p r o b r a n o m drutvu, jer se na sceni m o g l o nai s a m o p o z n a t e i i s t o m i l j e n i k e , n o s i t e l j e s l i n e z a j e d n i k e v i b r a c i j e , u raz d o b l j u u k o j e m p r o s j e a n p o l i c a j a c n i j e z n a o t o j e j o i n t ili k a k o izgleda ploica haia, u drugoj polovici s e d a m d e setih scena se toliko rairila da su rani akteri govorili o p r o s t i t u i r a n j u , p o s e l j a e n j u , d a k l e o (za s p e c i f i n o g s u d i o nika) n e g a t i v n i m a s p e k t i m a rasta scene k o j a vie nije bila niti s a m o n j i h o v a niti n a isti n a i n p r e p o z n a t l j i v a . O v o j e j e d a n od klasinih motiva nastajanja i irenja subkulture, prisutan i u f e n o m e n i m a ireg drutva i drutvenih p o k r e t a , gdje se prvoborci razlikuju od sljedeih generacija na vie n a i n a , e s t o s t v a r a j u i a t m o s f e r u r a z o a r a n j a , k r i t i n o s t i , ili v l a s t i t o g p o v l a e n j a . U o v o m s l u a j u , u p o d r u j u subkulture m l a d i h , l a k o je shvatiti r a z o a r a n j e aktera koji o m a s o v l j e n j e m svoje stvari g u b i m n o g e p o g o d n o s t i p r o i zale iz p o l o a j a j e d i n o g , m a l o b r o j n o g , istomiljenikog, ponekad elitnog, od neeljenog prepoznavanja posebnim k o d o v i m a zatienog aktera. Svojevrstan elitizam nije nu no vezan uz s o c i o e k o n o m s k i p o l o a j . D i o prvih z a g r e b a k i h h i p i j a d o i s t a slii k l a s i n o m o b r a s c u , u k o j e m a k t e r i z g o r n j i h s o c i j a l n i h s l o j e v a z a p o i n j e s n e k i m s t i l o m i uiva privilegije dostupnosti osnovnih informacija i predmeta, pa kasnijim irenjem scene i njenim poseljaenjem biva ra z o a r a n , z b o g g u b i t k a e l i t n o g p r i z v u k a s a m o g stila i p r o d o r a n a s c e n u krivih i n t e r p r e t a t o r a i z niih s o c i j a l n i h slojeva, to rezultira svojevrsnim g u b i t k o m vlastitog p o l o a j a . N o , t o j e s a m o j e d n a m o g u a i n t e r p r e t a c i j a , jer n a sceni koja prethodi zbivanjima iz d r u g e polovice (i kraja) sedamdesetih sudionika, nije v l a d a l a tolika jednodimenzionalnost no dio sigurno odgovara opisanom modelu

r e a g i r a n j a i elitistikoj p o z i c i j i . N a iroj s u b k u l t u r n o j sceni

186

187

Benjamin Perasovi URBANA PLEMENA

p r i s u t n i s u i d r u k i j i p r i m j e r i , k a d a p r v o b o r c i n e k o g stila p r e d s t a v l j a j u nie ili d o n j e s r e d n j e s o c i j a l n e s l o j e v e , p a s e i r e n j e m stila na fine i pristojne i b o g a t e , t a k o e r osjeaju r a z o a r a n i m a , stil p e r c i p i r a j u k a o r a z m e k a n i u p r o p a t e n , a za n o v e a k t e r e d r e da su izdali ili iznevjerili o s n o v n a n a e l a . (To s e d o g o d i l o d o b r o m dijelu n o g o m e t n i h huli g a n a , a i m a n j e m dijelu p u n k e r a , pri e m u valja razlikovati ovaj tip o d n o s a o d o n o g koji j e obiljeen percepcijom u r b a n o - r u r a l n i h suprotnosti na p o j e d i n o j sceni.)

H a o m a n i n e z a p o i n j u r o c k k u l t u r u , niti u d r u g o j p o lovici sedamdesetih postoji s a m o m a n j a g r u p a dugokosih u k o j o j se svi p o z n a j u i s l i n o d i u ; s c e n a na k o j u h a o m a n i stiu d i j e l o m j e v e z a d a n a i o d r e e n a h e t e r o g e nim strujanjima o p e rock kulture, lako doivljaj Poetka, u s p o s t a v l j a n j e n e k o g a k t e r a k a o p r v o g k o j i iznosi vlastiti b r i c o l a g e zvuka, odjee, slenga, d r o g e , frizure, p o n a a n j a i o s t a l o g , n e m o e biti v e z a n u z h a o m a n s k u s c e n u , i p a k se s a m o prikljuenje i identifikacijski proces odvija uz osje a j s t v a r a n j a , a k i k a d se r a d i o n a o k o b a n a l n i m i s v a kodnevnim aktivnostima. Tom osjeaju prvenstveno ku m u j e r a d i k a l n o razliit i z g l e d v e i n e h a o m a n a o d o n o g a to m o e m o s m a t r a t i k o n v e n c i o n a l n i m ili u o p e d r u t v e no prihvatljivim po prevladavajuim kriterijima. Tako se b i l o k o j e o k u p l j a l i t e u k a z u j e u svjetlu o s n a i v a n j a , jer s e prijelaz od m a n j i h g r u p a hipija i s r o d n i h aktera na iru s c e n u b r o j n i h j a v n i h m j e s t a tihe p r e z e n t a c i j e h a o m a n s k o g stila o d v i j a o u r a z d o b l j i m a k o j a s u o m o g u i l a d a n e k o l i k o g e n e r a c i j a osjeti vlastitu prisutnost na o k u p l j a l i t i m a k a o d j e l a t n i o b l i k s t v a r a n j a s c e n e k o j a raste. T o o s n a i v a n j e se zasniva na nekoliko e l e m e n a t a , m e u kojima su osnov ni: percepcija vlastitog izgleda, izgleda d r u g i h , i o s o b n o iskustvo koje g o v o r i o razliitim, preteno n e g a t i v n i m reak c i j a m a ue i ire r o d i t e l j s k e k u l t u r e ( k a o i o n e v r n j a k e , primjerice temerske) na takav izgled. C a k a k o akter izbje g a v a t e r m i n h a o m a n i , ili n e p r i s t a j e n a i d e n t i f i c i r a n j e s a irim k r u g o m k o j e g s e t a k o e t i k e t i r a , n e m i j e n j a s e bit p r o c e s a o s n a i v a n j a k o j i je p o j e d i n c i m a i k v a d r a m a u d r u g o j polovici sedamdesetih o m o g u i o svojevrsnu potvrdu identi teta i o s j e a j d o p r i n o s a rastuoj s c e n i . To je zato to p o s t o j i , na najjednostavnijoj razini, povezanost vanjskog izgleda ( d u g e k o s e , o d j e e itd.) s i s k u s t v o m etikete i svojevrsne stig m e , pa p u k o pristizanje na n e k o okupljalite (poput Da mije ili Z d e n c a , g d j e s e bez p o s r e d o v a n j a b i l o k a k v i h

M e u t i m , niti j e d a n s u b k u l t u r n i stil k o j i j e n a s t a o u H r vatskoj na osnovi glazbenih i navijakih posredovanja ne m o e biti u potpunosti o d r e e n pozivanjem na socioeko n o m s k i status u e r o d i t e l j s k e k u l t u r e n j e g o v i h n o s i t e l j a . S a m a i n j e n i c a p r i s u t n o s t i r a z n o l i k i h r o d i t e l j s k i h statusa n a z a j e d n i k i m a d o l e s c e n t s k i m s u b k u l t u r n i m s c e n a m a , u z razno vrsne n a i n e p o s r e d o v a n j a i m i j e a n j a stilova m e u s a m i m a k t e r i m a , o n e m o g u u j e t a k a v tip d e t e r m i n i z m a u r a z u m i jevanju subkultura mladih u naem prostoru.

188

18Q

Benjamin Perasovi

UKBANA PLEMENA

s l u b e n i h , u g o s t i t e l j s k i h ili g l a z b e n i h s a d r a j a z n a l o o k u p i t i vie s t o t i n a h a o m a n a ) o m o g u u j e o s j e a j umnaanja e n e r g i j e , s i g u r n o s t i , slike o sebi k a o s n a n i j e m a k t e r u . A n a l i z o m n a s t a j a n j a r o c k k u l t u r e u svijetu u o a v a m o dvije m o g u n o s t i g o v o r a o p o k r e t u ; prvo se s a m rock s h v a a k a o p o k r e t , k a o z v u n a veza p o b u n j e n i k i o r i j e n tiranih m l a d i h , a zatim, u d r u g o j polovici ezdesetih, k a o g l a z b e n i izraz i r e g s o c i j a l n o g p o k r e t a k o j i d j e l u j e k o n t r a kulturno i ima radikalne politike implikacije. Takoer, od s a m o g p o e t k a prisutno je i nastajanje biznisa, kulturna industrija koja r a u n a na p o t r o a k e stilove m l a d i h i nji hovu k u p o v n u m o , no o n a s a m o d j e l o m i n o utjee na r a z l i k u p o k r e t a (i o s j e a j a p o e t k a , k r e a c i j e s t i m u vezi) i stila (koji s e k a o stil n a k o n p o k r e t a o p i s u j e p u k i m p r e u z i m a n j e m ve stvorenih o b r a z a c a kojima je irenjem i komercijalizacijom ispumpan relevantni naboj). A k o su kra j e m e z d e s e t i h , p a sve d o p o l o v i c e s e d a m d e s e t i h , n a s t a j a l i r a z n o v r s n i d o m a i a k t e r i k o j i s u p a r t i c i p i r a l i , d j e l o m i n o ili u p o t p u n o s t i , u n a o j verziji p o k r e t a , o d s t u d e n t s k i h d o iskljuivo g l a z b e n i h , i a k o m o e m o govoriti o s p o j u m i r o ljubivosti, zvuka, o s l o b o e n j a od k o n v e n c i j a , elja i n a stojanja k drutvenoj p r o m j e n i , o n d a je taj s p o j , uz d u g u kosu i ostale e l e m e n t e i m a g e a , primjer razdoblja p o k r e t a , dok bi haomani predstavljali pravi primjer pretvaranja p o k r e t a u s u b k u l t u r n i stil. S t v a r n o s t i i v o t n i s u (niti m o g u biti) i d e n t i n i o v i m i d e a l - t i p s k i m p o j m o v i m a , a o s t a j a n j e n a razini t e o r i j s k e k o n c e p t u a l i z a c i j e t a k o e r o m o g u u j e p r o n a l a a n j e e l e m e n a t a p u k o g stila u p o k r e t u , k a o i e l e m e n a t a pokreta u vrijeme getoiziranja i osamljenog postojanja p u k o g stila, to je s a s v i m o p r a v d a n o u h r v a t s k o m k o n t e k stu k o j i m s e b a v i m o , g d j e s t v a r n o s t s u b k u l t u r n o g s v i j e t a upuuje na ovakvo preokretanje uobiajenih shema. Haomani su heterogen akter kojem i m a g e i o p a pri padnost razliitim p r a v c i m a rock kulture o m o g u u j e zaIQO

jedniki nazivnik, kao i p r e p o z n a v a n j e i obiljeavanje u d o m i n a n t n o j kulturi. U n u t a r rock kulture ve je bilo o b l i k o v a n o vie razliitih g l a z b e n i h p r a v a c a 1 z a s e b n i h s c e n a ; o d r a n o g r o c k a C h u c k a B e r r y j a , Presleyja, i o p e g , n e a r t i kuliranog poetka, p r e k o eksplozije Beatlesa i Stonesa d o r a z g r a n a t e m r e e m a n j e ili vie m e u s o b n o u d a l j e n i h z v u n i h e n t i t e t a k a o to s u s i m f o - r o c k , h a r d - r o c k , a c i d (west c o a s t ) r o c k , f o l k - r o c k , j a z z - r o c k i m n o g i d r u g i . G l a z b a i o d j e a , ritual i s l e n g , u p r a v o k a k o b i b i r m i n g h a m s k i autori zapazili, karakterizirali su h a o m a n e na n a i n koji je uglavnom govorio o segmentaciji a
7

ne o f r a g m e n t a c i j i

p o d s t i l o v a u z a s e b n e s c e n e ' to e u s l i j e d i t i n e k o l i k o g o d i n a k a s n i j e , n a o s n o v i o d v a j a n j a h e a v y m e t a l a , p u n k utje caja, te dobnih grupa simboliziranih nastajenjem AOR-a, o d n o s n o rocka za odrasle.

to slua?
P i t a n j e to slua? b i l o j e t i p i n o z a t e m e l j n i o b l i k i d e n t i f i k a c i j e , i t o n a vie r a z l i i t i h r a z i n a ; n a p r v o j r a z i n i t o j e r a z l u n o p i t a n j e k o j e u t v r u j e slua l i s u g o v o r n i k u o p e neto, pri e m u se p o d r a z u m i j e v a kultura sluanja (koja je i k u l t u r a p r e u z i m a n j a i p r e o b l i k o v a n j a , i z g r a d n j e i n d i v i d u a l n i h i k o l e k t i v n i h struktura osjeaja) i u s p o s t a v l j a o k v i r za k o m u n i k a c i j u koji je sastavni d i o referentnog okvira za identifikaciju. To znai da je kultura sluanja glazbe m e u t e m e l j n i m n a i n i m a o b l i k o v a n j a identiteta na sceni h a o m a n a , i o n a o m o g u u j e b o r a v a k n a istoj sceni a k t e r i m a

O v d j e se, s jedne strane, uvaava postojanje zasebnih glazbenih stil skih scena u svjetskoj rock kulturi, k o j i m a p r i p a d a j u i iri znaenjski sklopovi te subkulturni identiteti, ali se uvaava i s e g m e n t a r n i oblik koje te zasebne scene i m a j u u o d n o s u na i m a g e i zajedniki naziv nik h a o m a n a , to ukazuje na povezanost razliitih g l a z b e n i h izraza i i m a g e a u j e d n u , heterogenu ali zajedniku scenu.

191

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

koji ne m o r a j u imati slian i m a g e , pa u smislu postavljanja pitanja na prvoj razini o d r e u j e m o o p e n i t u p r i p a d n o s t i e v e n t u a l n u b l i s k o s t . N a d r u g o j r a z i n i , to slua p r o p i t u j e p r e t p o s t a v l j e n a iskustva s a z v u k o v i m a k o j e n a l a z i m o o k u p l j e ne u p j e s m a m a , a to iri p r i u na tekstove i c j e l o k u p n i d o ivljaj g l a z b e p o s r e d o v a n d o d a t n i m i n f o r m a c i j a m a o i z v o a i m a , njihovom izgledu i o p e m dranju, interpretacijama z n a e n j a , sve d o iskustva k o j e g o v o r i o t o m e k a k o d r u g i d o i v l j a v a j u istu g l a z b u , n a k o j i n a i n p r e p o z n a j u i o b l i k u j u v e r b a l n e i n e v e r b a l n e iskaze u vezi s g l a z b o m , i m a g e o m , vri j e d n o s t i m a i s t v o r e n i m z n a e n j e m . Rock kultura je j e d a n svijet, u n u t a r k o j e g a p o s t o j e m n o g e s u b k u l t u r n e z e m l j e , s t v r i m ili m e k i m g r a n i c a m a , a n j i h o v i g r a a n i o c r t a v a j u vlastitu p u t o v n i c u u p r a v o o d g o v o r o m n a p i t a n j e to slua.

pluralizam rockerskih stilova, pojavljuje se prepoznatljiv, jednostavan i m a g e koji b i s m o m o g l i nazvati tipinim, o d n o s n o haomanskim u njegovoj najeoj varijanti. Nje govi glavni elementi jesu: - d u g a k o s a ; to d u a , v e i n o m k l a s i n o e l j a n a p o s r e d i n i . N a sceni j e p o s t o j a l a e t i k e t a k o j a inzistira n a vezi d u g e i m a s n e kose, no o n a svjedoi k a k o o m a r g i n a l n i m s l u a j e v i m a z a p u t e n o s t i , p r i s u t n e i u iroj p o p u l a c i j i , t a k o i o n e g a t i v n o m etiketiranju h a o m a n a u o p e , a s a m o rudi m e n t a r n o je rije i o p r v i m d o m a i m c r u s t e r i m a ; - t a n k e r i c a ; rije je o v a r i j a n t i j a k n e k a k v u je k o r i s t i l a a m e r i k a v o j s k a , k o j a i m a etiri d e p a , k a p u l j a u , o d v o jenu i smjetenu u o v r a t n i k u , dosee p r e k o k u k o v a , ali ne previe, zukopava se m e t a l n i m zatvaraem i d u g m a d i m a , najee je zelene b o j e , a razlikuje se od k o m a n d o s i c e kojoj je kapuljaa neodvojivi dio jakne i koja je dua, p o put kaputia; - t r a p e r i c e ; m o r a l e su biti to izlizanije i to u e , m n o g i s u p o t p u n o n o v e h l a e p r a l i i ribali t a k o d a i z g l e d a j u starije; - karirana koulja: nije bila ba o b v e z n a , ali je najvi e zastupljena. U n e k i m k r u g o v i m a o z n a a v a l a je osobitu n a k l o n o s t Roryju G a l l a g h e r u , p o e l j n o j e b i l o d a b u d e n e k o l i k o b r o j e v a vea i da se nosi p r e k o h l a a ; - s a j m o n i c e ili t e n i s i c e ; s a j m o n i c e s u a n t i l o p c i p e l e d o g l e n j a , k l a s i n o g o b l i k a na p o l o v i c i i z m e u pica i p a j e zaobljenosti. Dobile su ime po Simonu iz p o p u l a r n o g dvojca Simon-Garfunkel koji ih je nosio i uinio p o p u larnim u irem krugu mladih. Veina h a o m a n a nosila je s a m o s a j m o n i c e ili t e n i s i c e ; - m a r a m a o k o vrata, raznih b o j a , srednje duine; - n a k i t ; k o i c e o k o r u k e z a o b a s p o l a , a z a enski d i o vei izbor n a r u k v i c a , p o n e k a d (po u g l e d u na Janis Joplin) i dvadesetak tanjih na jednoj ruci; - miris; iskljuivo patchulie;
IQ3

Izgled
N a k o n g l a z b e , k o j a slui t e m e l j n o j u s p o s t a v i i d e n t i teta, bitan je, i s n j o m u vezi, vanjski izgled - o d j e a , o b u a , frizura i nakit, vaan d i o c j e l o k u p n o g i m a g e a hao m a n a . S o b z i r o m na i r i n u r o c k k u l t u r e i u n j o j p o s t o j e i h i m a g e a , s o b z i r o m na arenilo koje su n j e g o v a l i prvi akteri hipijevskog senzibiliteta u nas, ne postoji s a m o je d a n propisani izgled, n o r m a l n o je oekivati crnu konu jaknu k a o i t r a p e r - j a k n u , duu kosu (od o n e koja prekriva u i , d o o n e k o j a p r e l a z i r a m e n a ili p o l o v i c u l e a ) k a o i d r u g e v a r i j a n t e r o c k e r s k e f r i z u r e , irine h l a a , o b l i k a j a k n e , itd. M e u t i m , u vrijeme omasovljenja scene i definitivnog ustolienja t e r m i n a h a o m a n i ! 8, uz o d r e e n o arenilo i
Taj termin je bio najpoznatiji, no s a m o dio aktera na kojeg se o d n o s i o pristao je na takvu etiketu. Za starije aktere termin je bio poniavajui i povezivan je s o m a s o v l j e n j e m scene, dok su d r u g i a d o l e s c e n t i , p r o matrai ili pripadnici ostalih subkulturnih g r u p a koristili i termine p o put haeri, hakii i si. IQ2

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

- s i m b o l i ; o s i m g l a v n i h k o o r d i n a t a i m a g e a , k o j e s u bile zajednike veini, na raspolaganju za individualnu upotre bu b i l o je i niz s i m b o l a r o c k k u l t u r e i p o k r e t a u vezi s n j o m . N a j p o z n a t i j i j e B a n t h e B o m b , z n a k to g a j e p o e o k o ristiti b r i t a n s k i C N D . Svi o s t a l i n a s t a v i l i s u g a koristiti pretvorivi ga u univerzalni znak m i r a , kranski krievi (koji s e nisu b l a g o n a k l o n o p e r c i p i r a l i u d i j e l u d o m i n a n t n e (slubene) k u l t u r e , e g i p a t s k i krievi, z n a k o v i V V o o d s t o c k a (golubica na gitari), junjaka zastava (amerike konfe d e r a c i j e ) , p o k o j i y i n / y a n g , p o n e k i p r e o s t a l i uti s m i l e (dvadesetak g o d i n a n a k o n iezavanja u svjetskim r a z m j e r i m a u s p j e n o e g a vratiti a c i d / h o u s e r a v e r s k a k u l t u r a ) , t e imena i simboli rock bandova na m a j i c a m a , k o p a m a za r e m e n j e i t d . O n i k o j i s u nosili n a o a l e , t r u d i l i s u s e i m a t i neku varijaciju lenonica. N a k i t , m a r a m e i s i m b o l i nisu p r e p l a v i l i c i j e l u . s c e n u , jedan d i o (posebno mukih) aktera zadravao se na d u g o j kosi i o s n o v n o j o d j e i . Dol< su h l a e u p r v o j p o l o v i c i se d a m d e s e t i h m o g l e biti i r o k e , s trapez o b l i c i m a (esto umetnutim), u drugoj polovici sedamdesetih suavanje hlaa postaje j e d n i m o d obiljeja h a o m a n s k o g stila. To je tipian izgled h a o m a n a iz d r u g e p o l o v i c e se d a m d e s e t i h , iz v r e m e n a k a d a je scena bila najira, i k a d a je d o s e g n u t a svojevrsna kulminacija m a s o v n o s t i i prisutno sti n a g r a d s k i m o k u p l j a l i t i m a p o t k r a j s e d a m d e s e t i h . U t j e c a o je na k a s n i j e g e n e r a c i j e i n j e g o v i e l e m e n t i n a l a z e se u i z v o r n o m o b l i k u ili p r e r a e n i , u k o m b i n a c i j i s d r u g i m e l e m e n t i m a , kroz razliite faze ivota s u b k u l t u r n i h scena u p o s l j e d n j i h d v a d e s e t a k g o d i n a . O n o to p r v o u o a v a m o kod takvog izgleda je njegova naglaena jednostavnost, p o s e b n o k o d m u k i h n o s i t e l j a stila, l a k o s u n e k i h a o m a n i nosili i k a u b o j s k e i z m e , a r e n e h l a e , e i r e , r a z n o b o j n e majice i slino, evocirajui u veoj mjeri originalni hipijevski p s i h o d e l i n i i m a g e , v e i n a h a o m a n a z a d r a v a l a s e n a

navedenim

elementima,

inzistirajui

tako

na

specifinoj

uniformnosti (kosa, tankerica, traperice, tenisice ( s a j m o n i ce) iz k o j e z r a i s v o j e v r s t a n a s k e t i z a m . Na pitanje o uzrocima takve naglaene jednostavno sti i s v o j e v r s n o g a s k e t s k o g i m a g e a (koji nije n o s i t e l j i m a

Prepoznatljiv izgled a k t e r a iz d r u g e p o l o v i c e sedamdesetih

194

195

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

blokirao uivanje u orgijastikom h e d o n i z m u prisutnom na iroj sceni) ne m o e se o d g o v o r i t i p o z i v a n j e m na p r e s u d a n u z r o k , n e g o t r e b a uvaiti niz p o s r e d o v a n j a . J e d a n j e o d izvora inspiracije za takvo odijevanje rock kultura, i to o n a s kraja ezdesetih do p r e d kraj s e d a m d e s e t i h , a bliskost t e m a i slika dijela a m e r i k e kontrakulture bila je o s i g u r a n a i a s o p i s i m a p o p u t Duboksa, uz p o d r a z u m i j e v a j u i p l o e, postere, f i l m o v e . Ve s p o m e n u t i Paul S i m o n i m a o je u t j e c a j a na struju k o j a je p r i h v a t i l a j e d n o s t a v n o s t i l e e r n o s t k a o kljunu u dijelu i m a g e a koji se tie o d j e e . N o , inje nica da je to o r i g i n a l n o v o j n i k a j a k n a , na razliite je n a ine utjecala na njeno noenje - od poetka hipijevskog (i s r o d n i h ) p o k r e t a u A m e r i c i , u svjetlu v i j e t n a m s k o g r a t a , prisutno je u z i m a n j e neprijateljskih s i m b o l a i njihova pri l a g o d b a drukijem sustavu znaenja, t a k o su dijelove uni f o r m e n o s i l i a n t i r a t n i d e m o n s t r a n t i i )>a^e^a_jcj/j]ec- I p a k , za m a n j i d i o a k t e r a (amerikih), koji su k r a j e m ezdesetih tvorili v e o m a h e t e r o g e n u i n e s p o j i v u , a e s t o z a j e d n i k u scenu kontrakulture i nove ljevice, u n i f o r m a je n a g l a a v a l a i vlastitu s p r e m n o s t da se dravi, r a t u , rasizmu, suprotstavi o n a k o k a k o j e u n i f o r m i i p r i m j e r e n o - r a t o v a n j e m . Jo j e d a n tipian (i za d u g o v r e m e n a uspjean) primjer kontrak u l t u r n e i n t e r v e n c i j e u p o s t o j e e s i m b o l e jest p r e o k r e t a n j e z n a e n j a p o d i g n u t o g s r e d n j e g prsta i k a i p r s t a , u o b l i k u s l o v a V, to je u p o r n o m h i p i j e v s k o m u p o t r e b o m u s u p r o t n o m smjeru, a na osnovi medijske ekspanzije s i m b o l a i z n a e n j a , z a k r u g iri o d s u b k u l t u r n o g p o e l o z n a i t i mir u m j e s t o d o t a d a n j e p o b j e d e . K a d a d u g o k o s i lik i s t a k n e d v a p r s t a u o b l i k u s l o v a V i k a e m i r , b r a t e (ili sestro), i k a d a s e t a k v e slike n a k o n c e r t i m a , d e m o n s t r a c i j a m a ili o m o t i m a p l o a p o j a v e i medijski u m n o e , o n d a se stvori drukiji okvir razumijevanja koji je g e n e r a c i j a m a b i o na snazi, interpretirajui takav simbol iskljuivo k a o znak m i r a . Hrvatski kontekst prilino se razlikovao od a m e r i k o g a , no

p r i s u t n o s t s u b p o l i t i k i h p o k r e t a k o j i s u vlastiti s v j e t o n a z o r t e m e l j i l i n a kritici p o t r o a k o g d r u t v a i a k o o n o nije b i l o v e o m a razvijeno u naim k r a j e v i m a i estetske preferencije dijela aktera studentskog pokreta prisutne u asopisima kulture m l a d i h , gdje se njegovala jednostavnost pa i asketizam u i m a g e u , sigurno su dijelom kumovali prihvaanju tankerice kao glavne uniforme haomanske subkulturne scene i o p o j jednostavnosti koja se n a m e t a l a i z g l e d o m . T a k o su modelski utjecaj m o g l i imati i n e k o n v e n c i o n a l n i m l a d i p r o f e s o r i , pristigli s f a k u l t e t a u s r e d n j e k o l e , p r e n o sei i m p l i c i t n o (ili a k e k s p l i c i t n o ) n a s l i j e e p r v e faze i irih k o n o t a c i j a d o m a i h h i p i j e v s k i h i n t e n c i j a , p r i s u t n i h i n a iroj k u l t u r n o j sceni a l t e r n a t i v n o g k a z a l i t a i t e o r i j s k o - p o e l s k o g izdavatva, lako je takav utjecaj m a r g i n a l a n k a d se g l e d a broj ljudi koji p r i m a j u i p r e r a u j u (sub)kulturne o b r a s c e u d i j a l o g u sa starijim a k t e r i m a , unutar subkulturne scene m o g u i su snani utjecaji m a n j i h g r u p a kreativne j e z g r e k o j e v e o m a b r z o m o e p r i h v a t i t i iri k r u g o k u p l j e n o k o s l i n i h sredinjih p r e o k u p a c i j a . N a r a v n o , b r i t a n s k i sociolozi, koji uvijek n a g l a a v a j u klasnu p r i r o d u subkultur nih afilijacija, primijetili bi da je tankericu b i l o lake platiti nego crnu konu jaknu i da je haomanski i m a g e i m a o neto od proleterske jednostavnosti sa snano izraenom b o h e m t i n o m s r e d n j e k l a s e , i t o b i m o g l o biti t o n o z a jedan kameni u mozaiku razloga odabira tankerice. N o , o n a j e b i l a d i o i m a g e a iji s u n o s i t e l j i d o l a z i l i i z niih s l o j e va, zavravajui kole n a k o n kojih su m o g l i raditi, kao i o n i iz s r e d n j i h i viih s l o j e v a k o j i su se s p r e m a l i s t u d i r a t i . N e s m i j e m o z a n e m a r i t i n i o n e a k t e r e k o j i s u bili izvan v e i n e m o g u i h utjecaja, i koji su, vidjevi t a n k e r i c u na n e k o m e s bliske scene, reagirali pozitivno i na pitanje j e d n o s t a v n o o d g o v a r a l i , svia m i se. S t a l n a p r i s u t n o s t t a n k e r i c e (uz p e r i o d i n e i z m j e n e i n t e n z i t e t a ) n a s u b k u l t u r n o j s c e n i sv j e d o i o svia m i se o s j e a j u k o j i d i j e l e r a z l i i t e g e n e r a -

Ip6

197

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

cije

posredovane

haomanskim,

punkerskim,

garanim,

o d p r o z v a n i h t e o r i j a k o j a s e nije u k l a p a l a u s l u b e n i d i s k u r s b i l a je i pacifistika. Z a b i l j e e n i su m n o g i s l u a j e v i u k o j i m a s u kolski profesori obrane z a g o r a v a l i h a o m a n i m a ivot, s m a t r a j u i n j i h o v stil n e p r i j a t e l j s k i m p r e m a o s n o v a m a t a d a n j e g s u s t a v a , b e z o b z i r a n a t o jesu l i h a o m a n i o k o j i m a j e b i l a rije u o p e a r t i k u l i r a l i svoj s v j e t o n a z o r k a o pacifistiki. H a o m a n i su (kao i m n o g i njihovi nasljednici na subk u l t u r n o j sceni) e s t o bili l e g i t i m i r a n i i z a u s t a v l j a n i , n j i m a se d o b a c i v a l o i p r i j e t i l o ( o d jesi li m u k o ili e n s k o do oiat e m o te), a p o s t o j a l i su i d r u g i n a i n i i s k u a v a n j a vlastite s t i g m a t i z a c i j e u d r u t v u . N a j o z b i l j n i j i s u k o b i , k o j e s u h a o m a n i iskusili z b o g s v o j e g i z g l e d a , d o g a a l i s u s e p r i l i k o m susreta s a t e m e r i m a . T e k o d a j e k o j a s u b o t a m o g l a proi a da netko s d u g o m k o s o m ne dobije batine z b o g k o s e ili h a o m a n s k o g i m a g e a u o p e . V e i n a h a o m a na nije se htjela tui, ali m a n j i d i o uvijek je b i o s p r e m a n p o t u i s e u s a m o o b r a n i . Pasivnost v e i n e d o m i n i r a j u a j e k a r a k t e r i s t i k a , p a b i t e m e r i n a j e e bez v e e g o t p o r a n e k o g a b a c i l i na p o d , istukli i o t i l i , a z a b i l j e e n i su i s l u ajevi nasilnog sisanja. N o , u n e r a v n o p r a v n u b o r b u uklju io se manji broj aktera s kvartovske, temerske scene, koji j e b r a n i o svoje h a o m a n e o d d r u g i h t e m e r a .

noiserskim i s r o d n i m senzibilitetima, raznoliki akteri koji su u toj jakni vidjeli d i n a m i n o s t , o t p o r , praktinost, te p r i p a danje o t p a d n i k o m plemenu, koje se o d j e o m opskrbljuje s vojnog otpada.
1 9

Z b o g svog izgleda, haomani su imali bezbroj pro b l e m a ; u roditeljskom d o m u , uz neke iznimke, postojao je p r i t i s a k z a p r o m j e n u i m a g e a i esti s u k o b i z b o g u o b i a jenih adolescentskih prekraja, sada p o t e n c i r a n i h izgle d o m s kojim se d o b a r d i o roditelja n i k a d nije p o m i r i o . D i o o n i h koji su imali d o b r e o c j e n e (scena je bila toliko iroka d a j e p o k r i v a l a sve t i p o v e u e n i k a ) m o g l i s u t i m e k u p i t i pravo na noenje d u g e kose. U koli, m n o g i m a je bilo t e k o o d r a t i i m a g e , b a r e m k a d a j e o kosi r i j e . P o s t o j a l e su razlike i z m e u kola i p o j e d i n i h p r o f e s o r a , k a o i razlike u m j e r a m a represije, od izbacivanja i organiziranja razno vrsnih pritisaka (ocjene, vrijeanja, roditeljski sastanci na k o j i m a s e n e i j a d u g a k o s a p r e d s v i m r o d i t e l j i m a iznosi k a o p r o b l e m r a z r e d a , u k o r i i si.) d o o n i h o b l i k a n a s t a v n i k o g i r a z r e d n i k o g a n g a m a n a k o j i p r e s t a j u biti r e p r e s i v n i i n e s l a g a n j e s d u g o m k o s o m zadravaju na razini r a z g o vora s u e n i k o m . Posebnu varijantu pritiska i profesorske netrpeljivosti prema haomanima predstavlja djelomina politizacija, koja je bila tipina za profesore o b r a n e i za tite. U u d b e n i c i m a su bile p o p i s a n e t e o r i j e i p r i s t u p i r a t u , koji se ne slau sa s l u b e n o m k o n c e p c i j o m n a o r u a n o g n a r o d a , teorijom p r a v e d n o g rata i tada postojeim susta v o m o p e n a r o d n e o b r a n e i drutvene samozatite. Jedna
D u g i vijek tankerice sadri i njeno p r o d i r a n j e u iru kulturu, izvan subkulturnih g r u p a , k a k o u p o t p u n o prosjenoj sferi i p u k o j kultu ri, tako i m e d u n e f o r m a l n i m g r u p a m a koje nisu s u b k u l t u r n e , k a o to je to n e k o vrijeme bilo sa studentima elektrotehnike i strojarstva, koji su g o d i n a m a n a k o n zalaza h a o m a n s k e scene preuzeli m n o g e ele mente i m a g e a , m e u k o j i m a su tankerice i k a r i r a n e koulje bili n a j prepoznatljiviji. IQ8

Okupljalita; rituali i sleng

Svaka kvadra, ukljuujui^ i o n e koje ne_p_ripadaiu subkulturi, i m a svoju t o p o j r a f s J d j J t e j T r ^ u k o j o j s e z n a n o ^ l a ^ ^ o d r e e j i kafi b i o srce o k u p l j a n j a , kadaJe_^loilci_db_pxemjetaja na drugu lokaciju, kada su s e k v a d r i p r i d r u i l i n o v i l a n o v i ili k a d a s u otili s t a r i , to se promijenilo p o m a k o m od parkiralita, d u a n a , parka, p r e m a novoj lokaciji. Takva, cesto prezieno izvedena po vijest p r o s t o r a k v a d r e , p o s e b n o j e r a z v i j e n a n a s u b k u l -

199

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

turnoj sceni, no o n a ostaje dio narativne kulture, usmene predaje. Ograniit emo se na i zagrebako razdoblje ( 1 9 7 7 . / 8 1 . ) k o j e z n a i k u l m i n a c i j u i s p e c i f i a n zalaz h a omanske scene, fragmentaciju djelomino nestajanje nekih njenih dijelova. D i s c o k l u b o v i J a b u k a i Big Ben b i l i su t r a d i c i o nalna okupljalita h a o m a n a . O v d j e je osobito zanimljiv Big Ben u B o g o v i e v o j u l i c i , u k o j e m su p o s t o j a l e d v i j e d v o r a n e , t a k o da se u d o n j o j p l e s a l o , a u g o r n j o j su se odravale glazbene sluaonice, gdje su okupljeni m o g l i i plesati, ali je p o t p u n o u o b i a j e n o bilo i sjedenje, leanje n a p o d u i p r e p u t a n j e z v u k u ili d r u g i m a k t i v n o s t i m a . T a j e d v o r a n a b i l a p r e t e a d a n a n j i h chill-out p r o s t o r a n a r a v e p a r t y j i m a , g d j e se uz j e d n u plesnu d v o r a n u g o t o v o uvijek o s i g u r a v a jo j e d n a , z a o d m o r i u s m j e r e n o s t d r u g o m s k u p u z v u k o v a . N i t k o nije slutio t e c h n o partyje u Big Benu se d a m d e s e t i h , iako u g o r n j o j dvorani n a l a z i m o sline tipove o p u t e n o s t i , a u d o n j o j s l i n e t i p o v e t r a n s a (to m o e v r i jediti i za d r u g a r a z d o b l j a i s u b k u l t u r n e s t i l o v e ) . S o b z i r o m na tipove aktera u Big B e n u , m o e m o uoiti k a k o sadraj g l a z b e n e s l u a o n i c e g o v o r i i o razlici g l a z b e i i r i h o r i j e n t a c i j a u vezi s n j o m , i z m e u d v i j e d v o r a n e . G o r n j a j e b i l a istija p o s a d r a j u b l i s k o m r a z l i i t i m h a o m a n s k i m k v a drama, (ikona) organizirajui tematske veeri kljunih rock kulture (Hendrix, bandova Led D o o r s , Janis J o p l i n ,

h a o m a n s k i ritual z v u k a i r a z n o v r s n e u s m j e r e n o s t i n a g l a z b u , d o k s u senti b l o k o v i u d o n j o j d v o r a n i p r e d s t a v l j a l i univerzalnu muko-ensku komunikaciju koja se u p a r o v i m a o d v i j a l a u svim t a d a n j i m k l u b o v i m a (kao i na kol s k i m a g a m a ) . T o to s u p o v r e m e n o p u t a n e p j e s m e iz drugog tabora, nije ometalo haomane da u donjoj d v o r a n i Big B e n a (uz z v u k e , p r i m j e r i c e Z Z T o p ili B l a c k S a b b a t h ) ne sudjeluju u ritualu h e a d - b a n g i n g a , koji se na sceni i izvan nje n a z i v a o p a d a v i a r e n j e m a i s k a z i v a o se k a o ples g l a v a m a , o d n o s n o k o s o m koja vijori brzim p o m i c a n j e m vrata i glave. '
2

A k o p o z n a j e m o u l o g u koju g l a z b a igra u ivotu vei ne h a o m a n a , njen utjecaj i prepletanje sa s v a k o d n e v n i m i v o t o m , o n d a m o e m o r a z u m j e t i k a k o ritual z a j e d n i k o g s l u a n j a , p l e s a n j a , d r u e n j a uz g l a z b u s velikih i j a k i h z v u nika ima elemente osnaivanja i p r e p o z n a v a n j a zajedni kih t o a k a ; p o p u t p r a k t i a r a m e d i t a c i j e ili v j e r n i k a k o j i s e mole kod kue, pa se njihova zajednica barem jednom t j e d n o o k u p i i o n d a m e d i t i r a ili s e m o l i z a j e d n o , d o i v l j u j u i u m n a a n j e e n e r g i j e . T a k o i h a o m a n i , n a k o n to i h j e d o b a r d i o s l u a o i p r e r a i v a o riffove r o c k e r s k o g svijeta s a m k o d k u e ili u m a n j o j g r u p i p r i j a t e l j a , s a d a i m a m o g u n o s t p o n o v o , u z d o s l o v a n intenzitet z v u n i k a , o t k r i t i , p r e p o z n a t i , p r e g r u p i r a t i , proslaviti z v u k o v e , p j e s m e , p o k r e t e , i p r o i r i t i a f e k t i v n u z a j e d n i c u k o j a je s n j i m a u v e z i .

Z e p p e l i n , Pink F l o y d , Yes, J e t h r o T u l i itd.) d o k j e d o n j a n a g l a a v a l a ples, za iju su se p o d l o g u mijeale tvre, rockerske pjesme s komercijalnijim pjesmama, hirovima ire p o p - k u l t u r e . U o b j e d v o r a n e o d v i j a o s e r a v n o p r a v n o 20
Disco ukazuje na disc, d a k l e na p l o u , a ne na d i s c o - g l a z b u . lako je ta g l a z b a krajem sedamdesetih poela p r o d i r a t i u g o t o v o svaki plesnjak, m n o g i su klubovi gajili raznovrsna r o c k - u s m j e r e n j a , no naziv disco-klub o d r a o se ak i u sluajevima r a d i k a l n o d r u k i j e g glazbenog programa. 2 0 0

Rijeima jedne od akterica padaviarenja: M o j a m a m a i b a k a skroz kue ples, skakanje, o n e sve m o g u zamisliti, ali da poslije plesa i m a m u p a l u miia na vratu, da me boli k a d o k r e e m g l a v u , to n i k a ko ne kue. Danas je vitlanje g l a v a m a (kosom) u najveoj m j e r i , i a k o ne iskljuivo, povezano s karakteristikama heavy metal rituala, p r a e n o g esto s i m u l a c i j o m dranja gitare u ruci, to s a m o g o v o r i o t o m e k a k o su se osnove brojnih kasnijih zasebnih stilova nalazile ve u irokoj rock kulturi ije su dijelove prigrlili raznovrsni h a o m a n s k i akteri. 20I

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

Kafii i javni prostori

O d k a v a n e C o r s o d o ok s o b e ili o d T i n g l - T a n g l a d o B r n a , i s p i s a n a ( z a p r a v o , u d o b r o j m j e r i ispijena) je povijest g e n e r a c i j s k i h h a o m a n s k i h o k u p l j a n j a u Z a g r e b u . Sok soba se nalazila do s a m o g Big Bena i bila je t a k o p r o z v a n a z b o g s t a k l a k o j e j e o d p o d a d o s t r o p a t v o r i l o zid p r e m a u l i c i . P r o l a z n i c i s u m o g l i p r o m a t r a t i d o g a a n j a to ne o d u d a r a j u od o p e g (posebno vikendakog) orgijastik o g h e d o n i z m a koji karakterizira d o b a r d i o kulture m l a d i h , a v r s t o j e , k a d je o a l k o h o l u r i j e , u s i d r e n i u d o m i n a n t noj kulturi. Brojne kvadre imale su svoje o m i l j e n e kafie, a u n e k i m s l u a j e v i m a cijeli p r o s t o r o k o k a f i a p o s t a j a o b i okupljalite. Haomani su bili prisiljeni mijenjati kafie protiv svoje volje iz m n o g i h r a z l o g a ; p r e u r e e n j e i drukija orijentacija kafia (komercijalnija), skraivanje r a d n o g vre m e n a , policijske racije, itd. Posebno zanimljiv primjer okupljanja predstavljaju

e ukljuujui kvartovsku pripadnost kojoj e znaenje u ne-temerskim krugovima p o n o v o porasti u osamdesetim) i razlikovanja u preferiranju hard-rocka, simfo-rocka i d r u g i h , po s v o m izboru konstruiranih zvunih entiteta, akteri su se razlikovali i po preferenciji p o j e d i n i h d r o g a . O t o m e e biti g o v o r a u p o s e b n o m p o g l a v l j u , a o v d j e j e , z b o g Damije i Z d e n c a (Kavkaza), kao najpoznatijih javnih o k u pljalita h a o m a n a , p o t r e b n o navesti p r i m j e r p o d j e l e u n u tar scene koja se d o g a a , po miljenju dijela aktera, na osnovi u p o t r e b e drukijih d r o g a . T a k o Zdenac i Kavkaz postaju okupljalita o n o g dijela koji upotrebljava heroin i alkohol, sugerirajui tvru, o p o r u opciju u kojoj m n o g i akteri ne m o g u izbjei fizikoj ovisnosti, a Damija p o sluje p o z o r n i c a na kojoj su snanije prisutni c a n n a b i s i LSD, predstavljajui m e k u i o t v o r e n i j u , lepraviju o p c i j u aktera koji se d o b r i m d i j e l o m o d m a k a o od heroinske sce ne. (Kulovi, 1998.)

o n a na javnim p r o s t o r i m a u sreditu g r a d a p o p u t Z d e n c a , D a m i j e , K a t a r i n s k o g trga, koja izazivaju p o g l e d e i k o m e n t a r e d r u g i h g r a a n a . Svijest o t o m e n i j e n e v a n a , i a k o grupa okupljenih haomana ne pokazuje vee zanimanje z a o k o l i n u . N a o k u p l j a l i t u p o s t o j i s t a l n a c i r k u l a c i j a ; JJJDO^ znavanje, sviranje, o d i a s c j d o t j ^ g v i n a , l j u b l j e n j e ^ p o s u d b a - p l o a , b e s k r a j n i r a z g o v o r i , cijeli svijet s v a k o d n e v n o g - r v o t a -^ktejxUspjjod okoline prilino o^dgia^-kaia^gk^orn, - t a k o i koliinom panje i vremena posveenog glazbi i m o d e l i m a ivota preuzetima iz rock kulture. U n u t a r haom a n s k o g svijeta p r o c e s d i f e r e n c i j a c i j e s e o d v i j a o p o g l a z b e n i m i irim k r i t e r i j i m a , t a k o da su p o v r e m e n o (u r a z d o b l j i m a koja m o g u trajati nekoliko mjeseci, d o nekoliko g o d i na) p o j e d i n a okupljalita nosila i obiljeja g r u p a koje su na njima boravile. O s i m uobiajene podrke lokalnim b a n d o v i m a ( a l o k a l i t e t s e o d n o s i o n a D a m i j u ili Z d e n a c , r j e -

Sukob oko Big Bena

H a o m a n i su bili nepoeljni u veini z a g r e b a k i h k l u b o v a . K a d a im je u p r a v a Big Bena o d l u i l a zabraniti ulaz u klub, postojala je realna m o g u n o s t da se takva o d l u k a p r o v e d e b e z p o s l j e d i c a , k a o t o j e niz m j e s t a u g r a d u (kafia, klubova i drugih prostora gdje su se okupljali sub kulturni mladi) promijenilo izgled, cijene, r a d n o vrijeme i p o l i t i k u p r e m a g o s t i m a u o p e , istei p r o s t o r o d n e p o e l j n i h , b e z irih r e a k c i j a , o s i m u o b i a j e n o g l a m e n t i r a n j a u r b a n e m l a d e i k o j a ve d v a d e s e t a k i vie g o d i n a p e r i o d i n o i m a p o t r e b u k o n s t a t i r a t i sve s u n a m uzeli ili sve to b u d e d o b r o , z a t v o r e ili n a s p o t j e r a j u . N o , u t o d o b a ( 1 9 7 8 7 7 9 . ) p o s t o j a n j e m e d i j a , k a k a v j e b i o Polet, p o m o g l o je m o b i l i z a c i j i i d o s p i j e v a n j u h a o m a n a u j a v n o s t i m e d i j e dominantne kulture. Polet j e o d d o s a d n o g SSO-ovskog
203

202

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

lista p o s t a o z a n i m l j i v i i t a n , p r u a j u i p r o s t o r r o c k k u l t u r i , prihvaajui i kreirajui obrasce urbane kulture m l a d i h na kraju s e d a m d e s e t i h . Polet je, u j e d n o m t r e n u t k u , u p r a v o u vrijeme v a n j s k o g pritiska i unutarnje diferencijacije scene, p o s t a o i n t e g r a t i v n o m t o k o m , o m o g u u j u i razliite razine prepoznavanja h a o m a n s k o g identiteta. To je b i o m o m e n t s u k o b a o k o B i g B e n a , k a d a j e Polet z a p r a v o p o z v a o n a d e m o n s t r a c i j e i a r t i k u l i r a o h a o m a n s k i o a j z b o g jo j e d n o g i z g u b l j e n o g p r o s t o r a ili n a p r o s t o z b o g d i s k r i m i n a c i j e , l a k o j e d i o a k t e r a v e o d u s t a o o d B i g B e n a , jer s u i k a n i r a n j a d u g o k o s i h p o s j e t i l a c a v e z a p o e l a u l j e t n o j verziji Big B e n a " , koja s e o d n o s i l a n a p r o g r a m istog D J - a n a razliitim l o k a c i j a m a , represijom p r e m a preostalim hao m a n i m a ( k o j i h j e jo b i l o d o v o l j n o d a n a p u n e p r o s t o r ) o g o lio se i javnim p o k a z a o m e h a n i z a m generalizacije, tipian z a m o r a l n e p a n i k e , k o j i t v r d i svi d u g o k o s i s e d r o g i r a j u i koji je, k a o takav, p ( r ) o b u d i o osjeaje solidarnosti k o d svih kojima prijetnja izbacivanja moe postati stvarnost n e k o g d r u g o g p r o s t o r a ili o k u p l j a l i t a , l a j o s j e a j s o l i d a r nosti, koji je zahvatio iru scenu h a o m a n s k i h identiteta, p r e p o z n a o j e , p o d i j e l i o , k a o a k t e r s a m e s c e n e , i Polet, ukljuivi se izravno u situaciju obiljeenu represijom p r e m a h a o m a n i m a ili s v i m o n i m a k o j e o d g o v o r n i ( u o v o m sluaju redari, provoditelji o d l u k e u p r a v e Big Bena) t a k v i m a d e f i n i r a j u . Poziv n a d e m o n s t r a c i j e b i o j e u p u e n n e i z r a v n o , p r e k o p i s a m a italaca, jer bi i n a e a u t o r a o d v e o u zatvor. To je bilo razdoblje posljednjih g o d i n a Titova ivota u k o j i m a n i j e m o g l o biti a l e s j a v n i m m a n i f e s t a c i j a m a ili
M i l a n M l a k a r , dj u Big Benu, nastupao je svojim p r o g r a m o m u ljetnim z a m j e n a m a za Big Ben koji nije b i o o t v o r e n u ljetnim m j e s e c i m a . Najstalnija je bila l o k a c i j a Varavske, da bi se k o n c e m s e d a m d e s e t i l i ljetni ben p r e m j e t a o na igralite iza n e k a d a n j e Prve i etvrte g i m n a z i j e , a d a n a n j e g M u z e j a Mimare, ili na igralite R. K. Borac na Trenjevci, g d j e su ve u ljeto 1 9 7 8 . h a o m a n i osjetili da su n e poeljni.

d e m o n s t r a c i j a m a b i l o k a k v o g n e z a d o v o l j s t v a . N a k o n to su demonstracije najavljene, i m n o g i h a o m a n i odluili su djelovati, p o k r e n u o se m e h a n i z a m drutvene samozatite, n a d v a b i t n a n i v o a . U j a v n o s t i , r o d i t e l j i s u m o g l i p r o itati da se n j i h o v a d j e c a dijele na h a o m a n e i m i n k e r e , a t o n je b i o relativno p o m i r l j i v - d o p u t a l o se i p o n e g d j e ispravnim smatralo miljenje koje ne izjednauje d u g u kosu s d e v i j a c i j o m , ali su se d e m o n s t r a c i j e , k a o oblik d j e l o v a n j a , n a j o t r i j e o s u i v a l e bez o b z i r a n a t o to m o d a m o t i v a c i j a z a p r o s v j e d m o e biti o p r a v d a n a . N a d r u g o j r a z i n i , preko tadanje omladinske organizacije, organizirane su d e l e g a c i j e k o j e s u o b i l a z i l e sve s r e d n j e k o l e i d o b a r d i o osnovnih, tumaei m o g u u opasnost od javnih skupova i infiltriranja raznih opozicijskih, neprijateljskih snaga u r e d o v e h a o m a n a , u v j e r a v a j u i sve p r i s u t n e n a t i m s a s t a n c i m a u a p s o l u t n o tetne p o s l j e d i c e a k c i j e , n a j a v l j e n e u Poletu. U s t v o r e n o j a t m o s f e r i s t r a h a , uz n a z o n o s t v e l i k o g b r o j a p o l i c a j a c a na najavljeni d a n d e m o n s t r a c i j e se nisu o d r a l e . I p a k , b u r n a a t m o s f e r a tih d a n a o m o g u i l a j e r e f l e k s i j u h a o m a n s k o g i d e n t i t e t a i u i n i l a Polet a k t e r o m s c e n e , k o j a n e e u b u d u n o s t i biti h a o m a n s k i o d r e e n a , niti e u r e d n i c i Poleta m o i o s t a t i n a s v o j i m m j e s t i m a .

Studentski centar
H a o m a n s k a scena, k a o heterogeni skup aktera koji svoj i v o t n i stil z a s n i v a j u n a r a z l i i t i m p r a v c i m a r o c k g l a z b e , u z i m a g e s l i a n o n o m e k a k a v s e s v u d a u svijetu p o javljuje u sklopu rock kulture ezdesetih i s e d a m d e s e t i h , b i l a j e d i f e r e n c i r a n a v e p r i j e s u k o b a o k o Big B e n a . T i s u njezini dijelovi sami sebe p r e p o z n a v a l i po nizu kriterija, od e m o t i v n i h i afektivnih, ije p o s r e d o v a n j e nije l a k o o d i t l j i vo, do kombinacije glazbenih, obrazovnih, spolnih i djelo m i n o d o b n i h . S obzirom na vezanost uz odreeni prostor,

r?

2 0 4

205

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

i percepciju p r o m j e n a koje se zbivaju na o d r e e n o m pro storu, m o e m o govoriti o inertnijem i kreativnijem dijelu. Na sceni su z a j e d n o bili i o n i akteri koji nisu bili o s o b i t o s r e t n i s a s v i m a k o j e j e s l i a n i m a g e d o v e o n a istu s c e n u , a diferencijacija je bila bra k a k o se bliio kraj s e d a m d e s e t i h , k o j i j e r o c k k u l t u r i d o n i o svjeu krv u o b l i k u p u n k a , p r o g l a e n o g protestom protiv njezina etabliranja i sklerotizacije. Tako je jedan d i o , uvjetno reeno, o n a j kreativniji, n a p u s t i o p r o s t o r e u B o g o v i e v o j ( o k - s o b a i B i g Ben) i p r e m j e s t i o se u dvorite i d r u g e prostore S t u d e n t s k o g c e n tra. Inertniji d i o nije s l i j e d i o o v a j p o m a k , p a j e est m j e s e c i , sve d o g o d i n u d a n a , p r e d S t u d e n t s k i m c e n t r o m v l a d a l a s p e c i f i n a ista s i t u a c i j a , k o j a j e o m o g u i l a d i j e l u h a o m a n s k e s c e n e s l o b o d n i j e d i s a n j e , jer o k o i n e r t n i j e g d i j e l a o s t a l i su i r a z n i n a m e t n i c i , t e m e r i m a bliski l i k o v i i o p e nito o n i s k o j i m a kreativniji d i o u p o s l j e d n j e m r a z d o b l j u nije htio biti p o v e z i v a n . A t m o s f e r a p r e d S t u d e n t s k i m c e n t r o m u p r v o j e v r i j e m e b i l a g o t o v o i d i l i n a , bez p o l i c i j s k i h r a c i j a , bez upletanja temera, s b r o j n i m k v a d r a m a koje su sta jale u k r u g o v i m a , sjedile na o k o l n i m k l u p a m a , uz gitare, pie, i uobiajeni svakodnevni ivot kakav se mogao upoznati na javnim okupljalitima iz prethodnog razdoblja, koji krase sredinje preokupacije izgraene o k o glazbe, m i r o l j u b i v o s t i , a l k o h o l a i l a k i h d r o g a , vie ili m a n j e a r t i k u l i r a n o g p r o t e s t a p r o t i v svijeta o d r a s l i h i sivila u d o m i n a n t n o j k u l t u r i . K a d a s u svi h a o m a n i , u k l j u u j u i i n a j i n e r t n i j e suputnike, protjerani iz podruja Bogovieve, prostor pred Studentskim centrom jedva je m o g a o primiti brojne p r i p a d n i k e sve a r e n i j e , r a z n o l i k e s c e n e d i f e r e n c i r a j u ih h a o m a n a i novih aktera - p u n k e r a i n o v o v a l a c a . Kraj s e d a m d e s e t i h h a o m a n s k a scena ne bi m o g l a d o e kati k a o jedna scena, ak i da nisu nastala punkerska i n o v o v a l n a usmjerenja. Scena z a p r a v o n i k a d nije bila jed n a ( o s i m m o d a u p r v i m d a n i m a k r a j a ezdesetih i p o e t k a

s e d a m d e s e t i h ) ali j e z a z n a t a n b r o j a d o l e s c e n a t a u d r u g o j polovici sedamdesetih funkcionirala kao zajednika pozor nica za izraavanje individualnosti unutar ve o d r e e n i h , irih g r a n i c a r o c k k u l t u r e i i d e n t i t e t a n a z v a n o g h a o m a n skim. K a k o je rastao broj ljudi i k a k o se razvijao senzibi litet p o s r e d o v a n sve r a z l i i t i j i m p o d s v j e t o v i m a r o c k k u l t u r e , t a k o s u i razlike m e u h a o m a n i m a p o s t a j a l e sve d u b l j e . B u d u i da se s v a k o d n e v n i ivot o d v i j a uz sve v e u p r o f i l i r a n o s t i s p e c i j a l i z a c i j u z v u k a , a r a z m j e n a p l o a (i o s o b n i h iskustava s doivljenim zvukovima) m e u uim k v a d r a m a i g r u p a m a prijatelja o m o g u u j e daljnje uvrivanje procesa p o s r e d o v a n j a izmeu zvunih entiteta i g r u p n o g / i n d i v i d u a l n o g identiteta, jasno je k a k o proces diferencijacije u rock kulturi utjee na k o n k r e t a n ivot kvadri i o d r e e n e scene, o b l i k u j u i , z a j e d n o s a k t e r i m a , izdvojenije strukture osje aja i proizvodei nove p o l o a j e na sceni. Ti se poloaji m o g u o p i s a t i i k a o p r i b l i a v a n j e ili u d a l j a v a n j e p o j e d i n i h aktera, iako ne treba zanemariti postojanje i o n i h aktera k o j i nisu t o l i k o d e t e r m i n i r a n i c j e l o k u p n i m u k l j u e n j e m u g l a z b e n e p o d s t i l o v e , n i t i o n i h k o j i s u razvili t a k a v o b l i k g r u p n o g identiteta koji u n u t a r kvadre o m o g u u j e p o s t o janje zasebnih identifikacijskih glazbenih p o d l o g a . Dife rencirajui pravac odnosi se na primjere aktera i n j i h o v o g proivljavanja tema i zvukova pojedinih b a n d o v a ; primjeri m o g u biti raznovrsni. Jedni s u n j e g o v a l i u s r e d o t o e n o s t n a g l a z b u g r u p a G e n e s i s , Yes, ELP, d r u g i s u t a k a v i z b o r irili n a K i n g C r i m s o n , ili n a C a n i M a g m u , a t r e i s u ( m e u brojnim kombinacijama) tome pridavali Tangerine D r e a m i M i k e O l d f i e l d a , i d i j e l o m s e sve vie u d a l j a v a l i o d k o r i j e n a r o c k ' n ' r o l l a , k o j i m a s u d r u g i u p r a v o teili. T a j p o vratak k o r i j e n i m a za neke je v o d i o p r e k o Istone o b a l e (Velvet U n d e r g r o u n d i L o u R e e d ) , z a n e k e p r e k o Z a p a d n e (Jefferson A i r p l a n e , G r a t e f u l D e a d , Q u i c k s i l v e r M e s s e n g e r Service) a z a n e k e p r e k o b r i t a n s k o g p u b - r o c k a (Dr. F e e l -

2o6

207

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

g o d ) ili n a p r o s t o s t a r i h a l b u m a S t o n e s a . D i o l j u d i n i j e n i percipirao odmak od korijena, da bi se n e e m u uope h t i o v r a a t i , o s t a j u i v e z a n u z D e e p P u r p l e i Led Z e p p e l i n , ili ivei c i j e l o g i v o t a u i r o k o m k r a l j e v s t v u F r a n k a Z a p p e . M n o g i su akteri bili uronjeni u m o r e bluesa, etajui se od klasika (Dixon, H o o k e r , Waters...) d o C l a p t o n a . N a v e d e n i su b e n d o v i m o g l i biti i u s a s v i m d r u k i j e m m e u s o b n o m o d n o s u , a m o g l o bi se navesti i stotinjak d r u g i h . Raznovr sne k o m b i n a c i j e u k a z u j u n a p o s t o j a n j e a k t e r a k o j i n e slijedi uobiajene sheme srodnosti glazbenih stilova, no takvi akteri s p a d a j u u j e d n u od dvije s p o m e n u t e g r u p n e m o g u n o s t i : o n u k o j a n a g l a s a k n e stavlja n a g l a z b u k a o o r i j e n t i r i p o d l o g u i v o t n o g stila, z a u z i m a j u i eklektiki i, s o b z i r o m na animozitete, ekumenistiki p r i s t u p i r o k o m podruju rockerskih stilova, i d r u g u mogunost, koja n a m ukazuje na postojanje kvadri unutar kojih se s l o b o d n o izraavaju r a z n o v r s n i i d e n t i t e t i , p r i p a d a j u i s p e c i f i n i m s c e n a m a iji zajedniki nazivnik m o g u definirati i redefinirati sami akteri. J e z i k o m s u d i o n i k a , p r v u m o g u n o s t m o e m o izraziti s a slu a m sve p o m a l o , k a d s a m s a m a p a e m i D y l a n , n a k o n certu bih voljela uti Zeppeline, Floyde volim na t u l u m u , a j a k o c i j e n i m xy jer s u p o s t i g l i . . . , a d r u g a m o g u n o s t s e o d n o s i na s a m u kvadru u kojoj je on h a r d - r o c k e r , ivot d a j e za to, a ja ti to ba ne v o l i m , m e n e fura psihodelija, ovaj d r u g i je lud za s i n t o v i m a i nekaj m u l j a s jazzom al nee priznat....... N o , proces koji u d a l j u j e , a ne pribliuje a k t e r e , i koji poinje diferencijacijom u glazbenim stilovima rock kulture (koji n i s u u v i j e k i z v a n a , iz s t u d i j a ili n e k o g c e n t r a p r o izvodnje umjetnih potreba nametnuti pasivnom sluatelj stvu, n e g o , b a r e m u j e d n o j fazi, p r e d s t a v l j a j u s c e n u s k o j e d o l a z e , k o j a m o e biti d i o p o d z e m n e k u l t u r e ) u k l j u uje strastvene i e m o t i v n e o d n o s e p r e m a t i p o v i m a glazbe ili p o j e d i n i m b a n d o v i m a . U j e d n o m o d n a j p o z n a t i j i h i s t r a -

i v a n j a i z r a z d o b l j a o z n a e n o g p o e t k o m sve v e e g u t j e caja birminghamske sociologije subkulture, Paul Willis ( 1 9 7 8 . ) , opisujui bikersku kulturu i povezanost glazbe s r i t m o m sredinjih p r e o k u p a c i j a motoristike kvadre, u o a va visoko emotivan odnos p r e m a samoj glazbi i tipovima naglaavanja ritma, ilustrirajui to p r i m j e r i m a promjene s t a v a p r e m a B e a t l e s i m a iz n j i h o v e k a s n i j e f a z e , i z a d r a v a n j e m bliskosti sa Stonesima. U n u t a r analize u p o t r e b e jezi ka u subkulturi bikera, Willis n a g l a a v a n e p o s r e d n o s t i e m o t i v n o s t iskaza o r o c k a k t e r i m a , k o j a s a d r i e s t o i b r u t a l n o izraene animozitete, vrijeanja ad h o m i n e m , i o m a l o v a a v a n j e svih o n i h z v u k o v a , p j e s a m a i a k t e r a k o j i stvaraju g l a z b u suprotnu bikerskom senzibilitetu. To nije obiljeje s a m o bikerske scene, niti s a m o britanskih s u b k u l tura. Na slian nain m o e m o govoriti i o dijelu d o m a e scene krajem sedamdesetih, gdje se uz navedeni simf o - r o c k , k a o i e l e k t r o n s k i p r o g r e s i v n i zvuk i s e n z i b i l i t e t , n a l a z e i o n i koji inzistiraju na zvuku h a r d - r o c k a , k a o i oni uronjeni u psihodelinu tradiciju amerike Z a p a d n e obale. U d a l j a v a n j i m a i pribliavanjima k u m u j u i deseci d r u g i h s t v o r e n i h s e n z i b i l i t e t a , p r i m j e r i c e o k o izraza B o b a D y l a n a (ak je i unutar opusa jednog autora stvorena p o d j e l a na tradicionalne aktere, koji glorificiraju i p r i z n a j u i s k l j u i v o a k u s t i a r s k u f a z u , i o n e k o j i se p r o n a l a z e u elektrinoj) ili n a f o l k - r o c k z v u k u u t j e l o v l j e n o m u b a n d o v i m a p o p u t P e n t a g l e ili Fairport C o n v e n t i o n , zatim na J a z z - r o c k t r a d i c i j i k o j u s u s i m b o l i z i r a l i W e a t h e r R e p o r t ili M a h a v i s h n u O r c h e s t r a i k o j a je zaista teko s p o j i v a s, p r i m j e r i c e , t e e n a g e r s k i m slatkim m e t a l o m u izvedbi g r u pe S w e e t . N a b r a j a n j e tee i l a k e s p o j i v i h s t i l o v a i p o d s t i lova rock kulture ispunilo bi prostor cijele enciklopedije, a k r a j e m s e d a m d e s e t i h , u z a svu r a z l i i t o s t v e p r i s u t n u n a sceni, nastaju akteri koji d o b a r d i o vlastitog identiteta te melje na prosvjedu protiv zateenog stanja u rock kulturi,

208

20Q

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

a k o j e se m a n i f e s t i r a u z a k o n i m a biznisa i v e l i i n e , p r i e m u s e b e n d o v i sve vie o d v a j a j u o d s v o j e p u b l i k e , a z v u k o v i nastaju u uvjetima skupih studija i t e h n o l o g i j e nedostine p r o s j e n o m b a n d u . Protiv t a k v o g s t a n j a u s m j e r e n j e p o k r e t koji se v r a t i o g a r a i i i v o t n o j istini i z r a e n o j s tri a k o r d a , a prvi su a k t e r i t o g p o k r e t a p u n k e r i . O n j i m a e biti r i j e i u s l i j e d e e m p o g l a v l j u , ali o v d j e j e n j i h o v a p o j a v a v a n a z b o g n a z n a a v a n j a daljnjeg cijepanja i profiliranja scene koja je, na s a m o m kraju sedamdesetih u Z a g r e b u , n a k o n r a z d o b l j a b r o j n i h j a v n i h o k u p l j a l i t a , s v e d e n a g o t o v o is kljuivo na prostore o k o Studentskog centra. U Student skom centru je tada dosegnut vrhunac haomanske m a sovnosti, i vjerojatno jedan od posljednjih rituala proslave o n o g zvuka koji je b i o s i m b o l klasine h a o m a n s k e sce n e i koji s e o d v i j a o p o p u t p u n k e r s k o g p o g a u k o l u z a g r l j e n i h , t a d a jo u v i j e k v e i n o m d u g o k o s i h a d o l e s c e n a t a pokrenutih na skakanje himnama Doorsa i Zeppelina. Istovremeno, to je i zalaz klasine h a o m a n s k e scene jer p u n k i novi val u istom prostoru Studentskog centra o k u p ljaju svoju p u b l i k u i akteri postaju raznolikiji. Uz zaljublje n i k e g l a z b e n i h s t i l o v a koji n a i n i v o t a z n a e , s c e n a sve vie p r i v l a i i t e m e r e e l j n e s u k o b a , a m a s o v n o s t , u z k u l t u r u a l k o h o l a i p r i s u t n o s t d r o g e , d o v l a i i vie p o l i c i j e . Tako je prostor o k o Studentskog centra b i o svjedo k o m prvih o k u p l j a n j a dijela h a o m a n s k e scene. Krasila ga je miroljubivost^ elja za .povlaenjem od oiju j a v n o s i i ^ o d temera i seljaina^kojj^su m n i j e ^ b j l i preblizu, te razno v r s n a z v u n a u s m j e r e n o s t ( d o k j e jo B i g B e n b i o a k t u a l a n ) , z a t i m j e isti p r o s t o r b i o s v j e d o k o m n a r a s t a n j a s c e n e do krajnjih g r a n i c a g o v o r a o jednom s u b k u l t u r n o m stilu, da bi poetkom osamdesetih postao okupljalitem brojnih a k t e r a koji s u identitet g r a d i l i n a m u l t i d i m e n z i o n a l n o j o s n o v i punka, n o v o g vala, i m n o g i h , u m e u v r e m e n u do kraja oposebljenih dijelova rock kulture. Nazonost temera i
2IO

seljaina, k a k o bi akteri rekli, nije se m o g l a izbjei, pa je o t v a r a n j e n o v i h prostora (zapravo starih prostora ali s n o vim sadrajima) p o p u t Lapidarija, uz nasilje koje je 1 9 8 1 . u Studentskom centru kulminiralo tunjavama redara i d r u g i h , a rezultiralo ubojstvom, definitivno oznailo r a s p a d d o t a d a n j e s c e n e i f r a g m e n t a c i j u d i j e l o v a k o j i s u traili s v o j e p u t e v e i o k u p l j a l i t a , n a l a z e i ih d i j e l o m u L a p u , d i j e l o m p r e d B r n o m , u KSETu, k l u b u Istrana i d r u g d j e . O v d j e se gotovo k a o pravilo namee injenica tekog odranja j e d n o g p r o s t o r a ili o k u p l j a l i t a za s u b k u l t u r n i stil z v a n u d r u g o j p o l o v i c i s e d a m d e s e t i h h a o m a n s k i m . N a k o n raz d o b l j a u k o j e m se t a k v o m j e s t o iskristalizira i p o s t a n e g o t o v o jedinim, ubrzo dolazi do raspada jednog i nastajanja m n o g i h m a n j i h okupljalita. Taj jc proces povezan s f r a g m e n t a c i j o m stilova unutar rock kulture, k a o i d i f e r e n c i j a c i j o m u n u tar subkulturnih g r u p a i izmeu njih. Diferencijacija se o d vija p o kriterijima p o s r e d o v a n i m g l a z b o m , a l i i m n o g i m d r u g i m koji se o d n o s e na druenje i prijateljstva, na kvart o v s k u , k o l s k u , p r e f e r i r a j u u o d h e d o n i s t i k i h ili n e k u d r u g u povezanost. U taj proces d o d a t n o interveniraju i akteri d o m i n a n t n e kulture, g d j e m e u najizravnije oblike u t j e c a j a s p a d a j u p o l i c i j s k e r a c i j e , p r o m j e n e (ili u k i d a n j e ) g l a z b e n i h p r o g r a m a , z a b r a n e o k u p l j a n j a ili s v i r a n j a , t u b e za r e m e e n j e j a v n o g r e d a i m i r a i slini p r i t i s c i . H a o m a n s k i rituali prije svega su vezani uz g l a z b u , uz individualno i zajedniko primanje i preoblikovanje zvuko v a , glazbe i njenih stilova. Takav se ritual m o e planirati, ali e do njega d o i i s p o n t a n o , b i l o k a d a i b i l o g d j e se stvori m o g u n o s t o k u p l j a n j a uz zvunike, od sluajnih i s p o n t a n i h susreta, t u l u m a u svakoj prilici n a l a e n j a p r o stora, do briljivo p l a n i r a n i h (veinom kolektivnih) posjeta k o n c e r t i m a i k l u b o v i m a . Ples je t a k o e r d i o r i t u a l a , a r i t u a l nim m o e m o smatrati i d o b a r d i o pukih o k u p l j a n j a . O k u p l j a n j e jest r i t u a l n o u s p o m e n u t i m o b l i c i m a k a d a d o l a z i d o
211

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

osnaivanja, a time h a o m a n i svojim p o n a a n j e m nastav l j a j u t r a d i c i j u k o j a je p o s t a l a e v i d e n t n a u d u h u e z d e s e t i h , o kojem Stanley C o h e n pie objanjavajui okupljanja r o c k e r a i m o d s a . ezdesete, za C o h e n a , d o n o s e specifi k u m b i v a n j a s d r u g i m a , u g o m i l i ili g r u p i ( b e - i n ) k a o d o g a aj po sebi. Struktura d o g a a j a je s a m o o n a koju sudionici d o n e s u s a s o b o m . T a k o n e t o m o e biti d o g a a j , a k i a k o se, g l e d a n o i z n e k o g d r u g o g k u t a , nita n e d o g a a . ( C o h e n , 1 9 7 2 . / 8 0 . ) D o k su modsi i rockeri iz C o h e n o v e s t u d i j e , u z d o z u svijesti o d o g a a j u k o j i s u p r o i z v e l i s a m i m svojim o k u p l j a n j e m , ipak priskrbili i karakteristike d o s a i vanja, iekivanja, besciljnog lutanja, nedostatka planova ( p o e m u s u , k a k o C o h e n d o b r o p r i m j e u j e , j a k o sliili v e i n i o d r a s l i h n a o d m o r u , s a m o to t o n i t k o u d o b a m o ralne p a n i k e nije htio vidjeti), dotle za hipijevski be-in, pa i za h a o m a n s k a o k u p l j a n j a u Z a g r e b u i d r u g i m hrvat skim g r a d o v i m a , vrijedi ocjena o d o g a a j u s a m i m o k u p l j a n j e m , i to o e s t o i n t e n z i v n o m , p l a n i r a n o m i r i t u a l n o m dogaanju.

b a n i m s l e n g o m . T a k o su najjednostavnije engleske rijei g o o d i b a d ( d o b r o i loe) k o r i t e n e , b e z p o t r e b n o g iz g o v o r a i u s k r a e n o m obliku (gotovo k a o g u d i bed) k a o opisi neijeg stanja, na nain da uz m o g u i meni je (neto) b e d ili m e n i j e (neto) g u d , e s t o p r e v l a d a v a o b lik ja s a m u b e d u ili ja s a m u g u d u . Loa s i t u a c i j a postala je bedika, a u o s a m d e s e t i m g o d i n a m a b e d o j n e r . N a s t a n a k a k t e r a p o p u t Poleta, kao i omasovljenje s c e n e , sve v e a v a n o s t d o m a i h b a n d o v a (pri e m u s e i s t i e , ne s a m o k a d a je o s l e n g u rije, D o n i tuli i A z r a ) o m o g u u j u d o b r e uvjete z a n a s t a j a n j e i i r e n j e s l e n g a , z a i g r e r i j e i m a , m e u k o j i m a j e svjesna r e d u k c i j a p o j m o v a z a to vie razliitih z n a e n j a s a m o j e d a n o d o b l i k a . K a o t o p o s t o j i i n t e n c i j a d a s e z a i o vie t u z l i i t i h p o j a v a , s t a n j a , s i t u a c i j a , koristi j e d a n p o j a m tek p o b l i e o d r e e n neverbalnom komunikaci k o n t e k s t o m ili g e s t i k u l a c i j o m ,

j o m ili n a g l a s k o m , t a k o p o s t o j i i p o k u a j n a l a e n j a to vie r a z l i i t i h rijei z a s a m o j e d a n p r e d m e t , p o p u t j o i n t a . Prvu i n t e n c i j u m o e m o pratiti n a p r i m j e r u p o j m a furka ili g l a g o l a furati (se); G l e d a m j u e r t i p a , t a m k o d m e n e u k v a r t u , z n a m g a i z p a p a g a j k e , t a m ivi i s e d i u b i r c u , z a

Slens
\ /'A

s t o l o m s n e k o m t r e b o m , k u i , i u p u c a v a se, k u i , u f u r a v a neto, kui, a n e m r e , z n a m g a , to ti je ovjek bez furke, ne s a m o d a s e taj n i k a d n e b i u f u r a l , t o j e jo k u l , a l i t a j s e n i k a d nije u ni u f u r a l , k u i , o n o n o f u r a n e t o , k a o , s t r e j t e r s k i , a ni n e f u r a , jer g a ni n e f u r a , k u i , i s a d b i o n t r e b a l n e k u s p i k u (prehu) p r o d a t , i k u i m g a d a s e u f u r a v a , a n e m r e ni i s f u r a t o s i m n e k u f u r k u , o n o , n a f o r u u k o j u k o l u ide a t o m u i n i j e n e k a f u r k a . D r u g u i n t e n c i j u p r i m j e u j e m o u nazivima za joint, p o p u t o j a (doja) o j i c a , p l j u g i c a , s m o t k a , d o k s , f r u l a , f r u l i c a , frf, r a , i a , truba, itd. U p o t r e b a i stiliziranje, specifina p r i l a g o d b a engles kih rijei n i j e s a m o k a r a k t e r i s t i k a d o m a e u r b a n e a d o l e s 213

H a o m a n i s u koristili s l e n g k o j i j e s a d r a v a o n e k e iz r a z e t i p i n e z a t a j s u b k u l t u r n i stil, n o k a k o o n i nisu i z o l i r a n i od drugih vrnjaka s k o j i m a dijele kolske klupe i d r u g e prostore interakcije, i k a k o ira urbana kultura mladih esto stvara svoje termine i varijante slenga, t a k o su h a omani iz Zagreba govorili zagrebakim srednjokolskim s l e n g o m , s a m o d j e l o m i n o t i p i n i m z a h a o m a n s k i stil. Ipak, d o m i n a c i j a g l a z b e n e scene u s v a k o d n e v n i m ivoti m a , kao i specifine teme upotrebe droge koje su s e d a m d e s e t i h t e k p o e l e p r e l a z i t i iz r e l a t i v n o u i h k r u g o v a u i r u i ne striktno subkulturnu kulturu m l a d i h , osigurali su h a omanima dio autorstva nad anglo-zagrebakim ur-

212

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

centske scene, n e g o i drugih europskih z e m a l j a . T a k o e i T a l i j a n i p r e t v o r i t i roll u r o l l a r e ili p o n e g d j e s a m o d o d a t i I z a m n o i n u , n a z i v a j u i p r i m j e r i c e d a r k e r e I d a r k . N a h a o m a n s k o j s c e n i ( u n u t a r spike m e d u f r e n d o v i m a i f r e n d i c a m a ) b i l o j e u o b i a j e n o i z g o v a r a n j e d o m a i h rijei na e n g l e s k o m , p o s e b n o za p r e d m e t e koji su, uz u o b i a j e n nain u p o r a b e u roditeljskoj kulturi, imali i d i m e n z i j u svoje u p o r a b e u subkulturi, pa je, primjerice, i m e m o n o g lje pila tigar r e d o v i t o b i l o i z g o v a r a n o k a o tajger. H a o m a n i su u svom uem k r u g u , u d r u g o j polovici s e d a m d e s e t i h , s t v o r i l i p o j a m brijae i b r i j a n j a , to se p o s t u p n o irilo kroz razliite k r u g o v e , da bi svojevrsno brijanje na s a m sleng, u p o t r e b o m p o j m a brijanja ulo u p o t p u n o s t i u iru k u l t u r u i e t a b l i r a n e m e d i j e p o e t k o m d e vedesetih g o d i n a . Praenje nastajanja i irenja slenga, k a o i svih o s t a l i h o b i l j e j a s u b k u l t u r n e i ire u r b a n e s c e n e , o m o guuje uvid u proces stvaranja, preuzimanja, promjene i p r e o b l i k o v a n j a stvari i z n a e n j a , g d j e a k t e r i , a k i t a m o g d j e n a m se na prvi p o g l e d ine p a s i v n i m p r i m a t e l j i m a poruka, zapravo sudjeluju u istom procesu. Poetke i prve autore m n o g i h subkulturnih zvukova, f r i z u r a , gesti i d r u g i h d i j e l o v a i m a g e a , k a o u o v o m s l u a j u p o j m o v a slenga, teko m o e m o precizno utvrditi, p o s e b n o a k o j e rije o n e z a b i l j e e n o j t r a d i c i j i . T a m o g d j e s e p o k u a v a u t v r d i t i t k o j e p r v i k o r i s t i o o d r e e n i z v u k , ili n a p o z o r n i c i izveo o d r e e n i tip plesa, jo je n e k a k o i m o g u e slijediti osnovne okvire za istraivanja, potujui knjige, filmske, v i d e o ili z v u n e z a p i s e , a l i u n u t a r n a r a t i v n e k u l t u r e u r b a n i h p l e m e n a , g d j e s u g e n e r a c i j s k a iskustva e s t o p r e k i n u t a u lancu hipotetskog p r e n o e n j a s g e n e r a c i j e na g e n e r a c i j u , r i j e t k o k a d s e m o e s a s i g u r n o u tvrditi t o j e s t v a r n i p o e t a k i tko je prvi autor. U n u t a r d o s e g a o v o g a istraiva n j a , p o j a m brijae i brijanja n a l a z i m o u u e m k r u g u , p o put m a n j e g skupa kvadri, koji je posjeivao D a m i j u

kao poznato haomansko okupljalite u drugoj polovici s e d a m d e s e t i h g o d i n a . U t o m k r u g u , brijaa je o z n a a vala stanje, oblik doivljaja i ponaanje p o d utjecajem neke d r o g e , n a j e e c a n n a b i s a ili L S D - a . N a p r i m j e r , p o n a v l j a n j e rijei ili s l o g o v a , d r a n j e j e d n o g s l o v a , s a m o g l a s n i k a ( p o p u t a u a b a ) d u g o , d u g o , u i z g o v o r u , d a k l e s p e cifian dubbing i proizvodnja e h o efekata u g o v o r u , s klasinim stoned
23

varijantama izgleda i g r i m a s a m a na

l i c u . Brij, o b i n o j e b i l o u p u e n o o n o m e t k o j e v e z a b r i j a o ili p r o b r i j a o , a b r i j a a j e l a k o o d i n d i v i d u a l n o g stanja poela oznaavati kolektivno, onaj prepoznati ka rakter pojedine situacije. O d pojedine situacije, d o cijelog t u l u m a k o j i j e p r o a o u s t a n j u b r i j a e , t a k o e r nije b i o v e lik k o r a k . P o t o j e i n a j o k o r j e l i j i m p r i s t a l i c a m a d r o g e k a o p r o m j e n e svijesti ( p o s e b n o a k o o s t a n e m o k o d p s i h o d e l i k a ) j a s n o da slina stanja ovjek m o e ostvariti i u s l i n i m si t u a c i j a m a bez d r o g e , ili b a r e m d a k o l i i n a o t k a e n o s t i n e m o r a biti p r o p o r c i o n a l n a k o l i i n i d r o g e , u b r z o j e b r i j a a , k a o s t a n j e u z r o k o v a n o b r i j a n j e m , u k a z i v a l a n a niz m o g u ih n a i n a brijanja. Ipak, ti k o r a c i nisu napravljeni j a k o b r z o , a a k o su ih n e k i a k t e r i i n a p r a v i l i b r z o , t a j se r a z v o j , k a o n i s a m a rije, n i j e p r i m j e i v a o n a v e e m d i j e l u s c e n e . Proi e n e k o l i k o g o d i n a , u k o j i m a e D a v o r S l a m n i g i Pjer Z a r d i n zapoeti svoju rock operu - Zagrebaki

Stoned, i a k o d o s l o v n o znai o k a m e n j e n , u e n g l e s k o m se toliko k o ristio za o p e stanje p o d d j e l o v a n j e m c a n n a b i s a da ga je p r i m j e r e n o prevesti naprosto s napuen. Ipak, za stanja koja je p o n e k a d teko nijansirati i koja spadaju u napuena stanja, postoje d v a o s n o v n a termina za d v a temeljna osjeaja - biti stoned i biti high, g d j e p r v o o z n a a v a p o e t a k , p s i h o d e l i n o g osjeaja n a j a v l j e n o g [ n e t o teim u d a r c e m m a l j a p o glavi, a d r u g o neto njenije kgtapultiranje u slian a l i he i ili osjeaj napuenosti. D a n a s se ti termini redovito koriste u Nizozemskoj k a d a turisti ili d r u g i posjetioci legalnih p r o d a j n i h mjesta pitaju za vrstu ili tip d j e l o v a n j a neke od biljki sa c j e n i k a , pa im se od strane k o n o b a r a o b i n o uputi p r o t u p i t a n j e : elite li biti vie s t o n e d ili vie high?

214

215

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

b r i j a , i j o e n e k o l i k o k v a d r i p r i g r l i t i izraz, d a b i u o s a m d e s e t i m g o d i n a m a s v e ira s u b k u l t u r n a s c e n a b r i j a la i g o v o r i l a o b r i j a n j u , u p r v o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h , j o uvijek n e d o t i u i sve s u b k u l t u r n e s c e n e , opu kulturu m l a d i h , niti e t a b l i r a n u d o m i n a n t n u k u l t u r u . T a k o m o e m o g o v o r i t i o b a r e m tri f a z e b r i j a n j a : p r v a je o n a u k o j o j t e r m i n n a s t a j e , i za k o j u p o s t o j e i d r u g e i n t e r p r e t a c i j e , a u p o t r e b a s e iri k r o z d i j e l o v e u r b a n e s u b k u l t u r e . Z a n i m l j i v o j e d a d r u g a i n t e r p r e t a c i j a b r i j a n j a t a k o e r z a s n i v a izraz n a stanju u z r o k o v a n o m d r o g o m , ali n a p o t p u n o drukiji n a i n - n e k a o p s i h o d e l i n i m d j e l o v a n j e m c a n n a b i s a ili LSD-a omogueno teatraliziranje situacije, nego kao stvarni opis o m a m l j e n o g stanja izazvanog o p i j a t i m a , k a d a o v j e k n a s l o n j e n n a vlastitu r u k u , p o v r e m e n o p r e l a z i r u k o m , k a o d a s e e k a , p r e k o l i c a , i i z a z i v a k o m e n t a r vidi g a , b r i j e . O v a i n t e r p r e t a c i j a bit e o b n o v l j e n a u d r u g o j polovici o s a m d e s e t i h , ali za irenje p o j m a b r i j a n j a vani j o m mi se ini prva, koja naglaava aktivni princip brijaa (brijaice) i svojevrsnu p r o i z v o d n j u brijae. N o , bez obzira n a t o to b i n e t k o m o g a o i o d i n t e r p r e t a c i j e o p i j a t s k o g brijanja napraviti potrebne korake u irenju znaenja, na i n n a k o j i s e izraz k o r i s t i o u d r u g o j fazi u k a z u j e n a d i n a minost, otkaenost i kreativnu napetost blisku prvom damijskom krugu, gdje brijanje poinje psihodelicima. D o k prva faza o z n a a v a prisutnost t o g p o j m a u uem krugu kvadri i n j e g o v o p o s t u p n o , l a g a n o irenje, d r u g a , priblino o d polovice d o kraja osamdesetih, o b u h v a a brzo irenje p o j m a brijanja na g o t o v o svim s u b k u l t u r n i m sce n a m a i iroj u r b a n o j k u l t u r i m l a d i h . U d r u g o j f a z i , b r i j a n j e p o i n j e o z n a a v a t i p u n o iri s p e k t a r i n t e n z i v n i h d o i v l j a j a (na t u l u m u , k o n c e r t u , u k a f i u , k l u b u ili i v o t u u o p e ) , p r e r a s t a j u i u s i m b o l z a b i l o k a k v u r a d n j u ili s i t u a c i j u k o j a je intenzivna, o t k a e n a , p o v i e n o g pulsa i z n a e n j a . Tije k o m d r u g e faze zabiljeeno je nekoliko p o k u a j a da se

p o j m u brijaine pripie znaenje iz prve faze, no to su, s o b z i r o m na irinu u r b a n e scene adolescentskih ivotnih stilova, bili izdvojeni primjeri. D o k je stanje p o s r e d o v a n o d r o g o m , k a o jedno od intenzivnih stanja, bilo ukljueno u z n a e n j e b r i j a n j a u n j e g o v o j d r u g o j fazi i r e n j a , o n i k o j i s u inzistirali n a t e k o j d r o g i , i t o p o n a j p r i j e o p i j a t i m a , k a o g l a v n o m s a d r a j u p o j m a , nisu i m a l i a n s u vratiti p r i u n a opis blizak kljucanju, jer bi se t i m e postigla s a m o nee ljena redukcija ve i z b o r e n o g znaenja koji je veina aktera sa z a d o v o l j s t v o m p r i h v a a l a . U d r u g o j fazi m n o g e k v a d r e d o d a j u s v o j e o b l i k e u p o t r e b e , p a n e t k o m o e biti n a b r i j a n , u b r i j a n , z a b r i j a n ili i z b r i j a n , p o s t o j e b r i j a i i b r i j a i c e , r a z n a b r i j a n j a , b r i j e i b r i j a i n e , a o n i k o j i su osjetljivi na s l e n g k a o legitimaciju o d a b r a n i h p o z n a v a l a c a t a j n o g jezika, uz o n e k o j i s p r e m n o r e a g i r a j u n a sve e u p r i s u t n o s t n e k o g i z r a z a n a s c e n i , n a p u t a j u t e r m i n p o k u a v a j u i stvoriti n o v i , ili d o d a j u varijacije na postojei. T a k o e akter koji primijeti p r e e s t u u p o t r e b u p o j m a b r i j a , a k o eli s t v a r n o bili brija slenga prijei b a r e m na brico, d o d a j u i novi u g o a j (pridonosei brijanju i zadravajui posebnost) brijakom znaenju s a m o g p o j m a brijanja. Neki e, umjesto b r i j a , g o v o r i t i blija ili p o s e g n u t i z a s t a r o m a t r o m p a situaciju nazvati jabri, u sluaju da n j i h o v a ua o k o l i n a atru u t o m p o g l e d u ve nije revitalizirala. T a k v a sitna d i s t a n c i r a n j a i d r u g e i n t e r v e n c i j e u ( n o v o ) s t v o r e n i izraz svjedoe o p o o d m a k l o s t i d r u g e faze, to znai da je p r o slava za o d r e e n o g aktera prola. Proslava se odnosi na tip p r i h v a a n j a p o j e d i n i h kljunih rijei slenga na s u b k u l t u r n o j s c e n i ; rije j e o p o s e b n o m u i v a n j u , o d u e v l j e n j u , otkrivanju znaenja, o ekstatikoj upotrebi novootkrivene rijei i r a d o s t i p r e p o z n a v a n j a t u i h , d r u g i h , a i s t o v r e m e n o zajednikih oblika upotrebe p o j m a koji u t o m razdoblju oduevljenja i stalne upotrebe evidentno i m a snaan n a b o j . Taj se n a b o j m o e potroiti, i razdoblje proslave (u k o j e m

2l6

217

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

n e s u d j e l u j e svaki a k t e r j e d n a k o p a o t u d a r a z l i i t e p e r c e p cije intenziteta i t r a j a n j a n e k o g razdoblja) zavrava. M e u t i m , t o n e z n a i d a p o j a m n e s t a j e i z u p o t r e b e . O n j e , to o z n a a v a p o e t a k t r e e f a z e , u a o u iru k u l t u r u m l a d i h , i u medije d o m i n a n t n e kulture. Jedan od prvih sluajeva o d n o s i s e n a i n t e r v j u J a s e n k a H o u r e Vjesniku, u d o b a k a da je u S r b i j i Milosevic v e b i o na v l a s t i i a n t i b i r o k r a t s k a revolucija u p u n o m z a m a h u , a Hourina pjesma Mojoj majci postajala s i m b o l o m izraavanja nacionalnih osje a j a . T a d a je, na pitanje Zato ne svirate u B e o g r a d u , H o u r a objasnio k a k o je t a m o nabrijana situacija. Od t a d a su i d r u g i a k t e r i u j a v n o s t i s p o m i n j a l i b r i j a n j e , pa je u d e v e d e s e t i m a o n o u l o i u n o v i n s k e n a s l o v e , n e vie n u n o r i j e i m a n e k o g i z v a n a , t k o stie s a o d r e e n e s c e n e , n e g o upotrebom samih novinara i urednika. Danas, k a d a je u p o t r e b a brijanja u b r o j n i m izvedenicama ve viegeneracijska i v a n z a g r e b a k a , na s u b k u l t u r n i m m j e s t i m a n j e n o g nastanka susreemo i p o t p u n o prisvajanje brijanja u sva kodnevnom govoru, m i m o do sada uobiajenog znaenja i n t e n z i t e t a , t a k o d a z a m j e n j u j e i g l a g o l e p o p u t misliti, raditi, ii, o e k i v a t i itd. ( H o e m o li stii na o v a j v l a k ? B r i j e m d a h o e m o , Ja b r i j e m d a j e v e o t i a o , K a d b r i j e n a m o r e i si.) J e d n o o d o s n o v n i h o d r e e n j a b r i j a n j a , i d a l j e , u n a j i r e m k r u g u , o d n o s i se na intenzitet, p o vienost i graninost situacije koju opisuje. U o s t a l o m , u D a l m a c i j i s e u v i j e k g o v o r i l o d a b u r a brije. U S p l i t u , p o j a m najsliniji b r i j a n j u jest p e g l a i p e g l a n j e . N o , ir i l u d i l o irili su se iz s u b k u l t u r n e u p o t r e b e u k u l t u r i m l a d i h i r o d i t e l j s k o j k u l t u r i p u n o v i e n e g o to j e t o sluaj s p e g l o m . T i p i a n p r i m j e r p r e s t a n k a u p o t r e b e o d r e e n e rijei k a d o n a p o s t a n e d o i s t a m a s o v n a , p r e d s t a v l j a j u splitski akteri koji su z a p o e l i s l u d i l o m (ili n e t o m a n j e rairenim o p i s o m pozitivnog stanja p o p u t ludila - bolnica) i k a d je svatko n a k o n nekog koncerta, utakmice, t u l u m a ,

ispita ili b i l o k o j e s i t u a c i j e k o j a j e p r o l a d o b r o , u s p j e n o , intenzivno, na pitanje kako je bilo o d g o v a r a o s ludilo, d i o a k t e r a z a b r a n i o j e sebi u p o t r e b u ( p r o f a n i r a n o g a , o d u p o t r e b e izlizanog p o j m a ) ludila. Z a m j e n a je bila samo takva. Koncert je b i o s a m o takav, g o s t o v a n j e s a m o takvo i s a m o se na takav nain stvara novi sleng, stalna p r o i z v o d nja p o j m o v a i znaenja koja katkad ostane u uem krugu, a katkad zaposjedne i medije etablirane kulture. H a o m a n i su, k a o i drugi njihovi vrnjaci, naslijedili d i o slenga t i p i n o g za g r a d s k u kulturu pa su t r a m v a j zvali f r e s k o m ili n a p r o s t o ( o p e t e n g l e s k i ) t r a m o m , k a o i a t r o v a k i g o v o r p r i j a n j i h g e n e r a c i j a , k o j i s u , i n i s e , vie p r i h v a a l i t e m e r i i d e k i iz k v a r t a , a t a j je g o v o r p r e i v i o i u i d u i m r a z d o b l j i m a . Sirenje e n g l e s k o g jezika u slengu sigurno m n o g o d u g u j e kulturi sluanja glazbe k o j u su nje g o v a l i h a o m a n i , ali ne s m i j e m o zanemariti ni d o m i n a c i j u e n g l e s k o g na filmu i u d r u g i m m e d i j i m a , ne s a m o kulture mladih. Ako haomanski govor, s obzirom na dominantne t e m e i termine, s a g l e d a m o unutar roditeljske kulture, o n d a n a m veina tog g o v o r a izgleda k a o specifian sleng. Nazivi b a n d o v a i drugih aktera rock kulture, festivala, koncertnih d v o r a n a u S a n F r a n c i s c u ili L o n d o n u , n a s l o v i p j e s a m a , tipovi gitara i p o j a a l a , zvunih efekata, i m e n a za pozor n i c u ili vrste p l e s a , s l o g a n a i u z v i k a i z d i j e l o v a p j e s a m a , o n o m a t o p e j s k i artikuliranih o p o n a a n j a riffova, naziva za dijelove odjee, uz d o m a e skraenice, n a d i m k e i nazive kola, kafia, okupljalita, kvadri, kolskih situacija i o n i h n a t u l u m u , m a n j e ili vie i f r i r a n i h t e r m i n a o s e k s u ili d r o g a m a p r i l i k o m t e l e f o n s k i h r a z g o v o r a , i s v e g a o s t a l o g to prosjean haoman moe izgovoriti, recimo telefonom p r i j a t e l j u , sve t o m o e z a z v u a t i p r i l i n o s t r a n o i n e r a z u m ljivo p r o s j e n o m roditeljskom u h u . N o , to je u o b i a j e n a znaajka subkulturne scene, koja g o v o r i , s jedne strane o snanom posveenju pojedinim, za dominantnu kulturu
2IQ

218

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

previe parcijalnim, uskim i n e p o z n a t i m t e m a m a , p o p u t o n i h iz svijeta r o c k k u l t u r e , i, s d r u g e s t r a n e , o d r u k i jim (formalnim i neformalnim) komunikacijskim mreama i b r z o m i r e n j u i n f o r m a c i j a , to a d o l e s c e n t i m a p o m a e u izgradnji svog jezika/svijeta. Sleng intervencije u jeziku m o g u biti p r i k a z a n e k a o s v o jevrsna regresija, o d n o s n o redukcija v o k a b u l a r a i o p e n i t o k u l t u r n o o s i r o m a e n j e , pri e m u neki p r i m j e r i i z s u b k u l t u r n o g i v o t a , s v o e n j e m k o m u n i k a c i j e n a d v i j e , tri p s o v k e i upitnu artikulaciju, m o g u posluiti takvim i n t e r p r e t a c i j a m a . N o , u p o t r e b a s l e n g a u s u b k u l t u r i o d v i j a s e n a vie r a z i n a i n a i n a , a n e k i o b l i c i d e f i n i t i v n o m o g u biti n a z v a n i k r e a t i v n i m a i o b o g a u j u i m a , da ne g o v o r i m o o u l o z i i z n a e n j u s a m e igre sa z n a e n j i m a u ivotu urbanih p l e m e n a , aktera nastajanja i nestajanja slenga. H a o m a n i s u , k a o to j e n a vie p r i m j e r a p o k a z a n o , heterogen skup aktera, kojega u nekim razdobljima ka rakterizira zajednika scena, osigurana posredovanjima rock kulture, i etiketiranje okoline, nastalo na osnovi v a n j skog izgleda, roditeljskoj kulturi najee neprihvatljivog. N a o p o j razini z a j e d n i k e scene m o g u e j e o d i t a t i o n o to r o d i t e l j s k a k u l t u r a d o i v l j a v a p r v e n s t v e n o k a o p a s i v n o s t ili z a p u t e n o s t , n o d o b a r d i o t a k v o g d o i v l j a j a m o e m o imenovati i manje optuujuim pojmovima vezanim uz o p i d o j a m h a o m a n a , k a o jojji :_mjn3jjuJ:)^^ sivnost), r e c e p t i v n o s t T m e l f i t a t i v n o s t , z a n e s e n o s t . N o , u z h a omanski i m a g e ide i orgijastiki h e d o n i z a m , .euforinost, ekspresivnost, a pitanje maskulinizma pokazuje suprotnosti na zajednikoj sceni razliitih h a o m a n s k i h aktera. Ve je vie p u t a r e e n o d a h a o m a n i , k a o n i d r u g i d o m a i s u b kulturni stilovi, ne slijede u potpunosti o n e o b r a s c e koji se, m e u ostalima, n a m e u amerikim i britanskim sociolozi ma u njihovim interpretacijama znaenja djelovanja nekog aktera rock kulture, i koji se o d n o s e na izravno r a z u m i j e v a n j e svih t e k s t o v a i p o r u k a n a e n g l e s k o m j e z i k u . T o z n a i
220

d a n e k o m e p j e s m a B o b a D y l a n a (ili b i l o k o g a d r u g o g a ) moe sugerirati odreeni ugoaj, proizveden gitarom, b o j o m g l a s a , bez o b z i r a na tekst koji m n o g i a d o l e s c e n t i u svojim prvim susretima i identifikacijskim procesima g o t o vo redovito ne razumiju. Z b o g toga modelskog, neverbal n o g , n a zvuk o s l o n j e n o g p r i m a n j a i p r e o b l i k o v a n j a s t i l o v a rock kulture u n a e m p r o s t o r u , m o r a m o uvaiti razlike koje se p o j a v l j u j u , k a k o u stupnju refleksije p o j e d i n i h p r o b l e m a (poput maskulinizma) na s a m o j sceni, t a k o i u k o n a n o m , d o k u m e n t a r n o m o b l i k u to g a nalazimo unutar etno grafskog zapisa o vjeno hibridnim akterima na sceni rock (sub)kulture u Hrvatskoj. N a r a v n o , takvi hibridni ak t e r i n a s t a j u u A m e r i c i i V. B r i t a n i j i , k a o i d r u g d j e u E u r o p i , p o s r e d o v a n i vlastitim k o n t e k s t o m i znaenjskim s k l o p o v i ma (pre)oblikovanih sadraja rock kulture. T a k o su na s c e n i z a g r e b a k i h h a o m a n a bili v i d l j i v i o n i o p i p o m a c i , najprije na simbolikoj razini i strukturama i m a g e a , koji su s u g e r i r a l i i n t e r v e n c i j u (ve d a v n o z a p o e t u b e a t n i k o m i hipijevskom djelatnou) u konvencionalni m o d e l enskog i m u k o g odijevanja i izgleda uope. D u g a kosa, u pro storu o kojem g o v o r i m o , n i k a k o nije bila karakteristika t r a d i c i o n a l n e muke frizure, iako se p o d utjecajem m o d e produljila. Kad se t o m e d o d a j u drugi elementi imagea, m o e m o govoriti o dimenziji h a o m a n s k o g odstupanja od t r a d i c i o n a l n i h slika mukarca. Ipak, unutar same rock kulture, k a o i na h a o m a n s k o j sceni, prisutni su m n o g i o b r a s c i m a s k u l i n i z m a koji se ne m o e prikriti niti u m a n j i t i d u g o m k o s o m . D o m i n a c i j a mukih aktera n a rock sceni neupitna je, no d i o stvorenog senzibiliteta predstavlja most p r e m a neagresivnoj mukosti. To je naslijee kulture intro spekcije, mekanijih i otvorenijih o b l i k a izraza, a osnauje se p o s t o j a n j e m kvadri u k o j i m a ene nisu privjesak, n e go u ravnopravnoj interakciji oblikuju zajednike strukture o s j e a j a k o j e d i j e l i k v a d r a (ili s k u p k v a d r i ) . P r i m j e r i c e , potkraj sedamdesetih je m e u enskim, ali i z n a a j n i m
221

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

mukim dijelom h a o m a n s k e scene omiljeni autor bio Neil Y o u n g , k a k o iz r a z d o b l j a svog r a d a s C r o s b y j e m , Stillsom i N a s h o m , tako i na osnovi d u g o g i p l o d n o g samostalnog stvaranja, p r a e n o g p o v r e m e n o b e n d o m Crazy Horse. To je s a m o j e d a n od p r i m j e r a , ali ilustrativan, za p r o m j e n u t r a d i c i o n a l n o g lika mukarine, za p r i h v a a n j e osjeajnih i d j e l o m i n o autsajderskih e l e m e n a t a i m a g e a koji m u k o g adolescenta ue novim, netradicionalno mukim ekspre sijama. Ve s a m a identifikacija sa z v u k o v i m a i boleivim g l a s o m Neila Y o u n g a svjedoi o putu kojim se unutar sce ne m o e krenuti, da bi se, e v e n t u a l n o , uz prisutnost en s k o g dijela koji je Y o u n g o v u bolest, epilepsiju, d o i v l j a v a o k a o p r e d n o s t i r a z l o g vie z a l j u b a v i p o t o v a n j e , s t i g l o d o sloenijih oblika o d m a k a od maskulinizma. To ne znai da je Y o u n g izravno d | e l o v a o svojim tekstovima (koji su d a l e ko od bilo kakvog feminizma) ili d a u n e k o m d r u g o m kontekstu subkulturni akteri ne m o g u preuzimati elemente Y o u n g o v o g stvaralatva i i m a g e a m i m o n a v e d e n o g o m e k a vanja maskulinizma, ali svjedoi o stvarnim procesima identifikacije i razmjene neverbalnih paketa utjecaja u jed n o m konkretnom razdoblju, i konkretnom kontekstu dijela zagrebake haomanske scene. Na drugoj razini, neki akteri rock kulture p o m i c a l i su granice spolnih identifika c i j a k a o t a k v i h , p o p u t D a v i d a B o w i e a , j o vie u z d r m a v a jui t r a d i c i o n a l i z a m i d e t e r m i n i z a m s p o l n i h u l o g a , lako haomanska scena dijeli o n u o p u muku d o m i n a c i j u koju je duh ezdesetih s a m o n a e o , ipak, u u s p o r e d b i s d r u g i m akterima tadanje adolescentske urbane scene, p o p u t minkera i temera, haomani predstavljaju podruje ekspe r i m e n a t a , pa i d j e l o m i n o g n a p u t a n j a i razmekavanja tradicionalnog maskulinizma. Tome nesumnjivo pridonosi i o d m a k o d a l k o h o l a koji s u uinili m a l o b r o j n i , ali u o l j i v i haomanski akteri. H a o m a n i su bili svjesni s e b e i s v o g i d e n t i t e t a , a vlastiti izbor g l a z b e n i h identifikacijskih p o d l o g a , uz d r u g a j ^ a z l i k o 222

v a n j a k v a d r i i slinih a f e k t i v n i h z a j e d n i c a , k o n s t r u i r a l i su d o i v l j a j u e ili ire z a j e d n i k e s c e n e z a s v a k o g a k t e r a p o s e b n o , bez o b z i r a n a p r i h v a a n j e ili o d b i j a n j e s a m o g t e r m i n a h a o m a n i . P o s t o j a l a j e i svijest o d r u g i m g r u p a m a , prije svega o n i m p r o f i l i r a n i m , p o p u t m i n k e r a i temera, d o k s u s e z a utljivu v e i n u d r u g i h g r u p a m l a d i h koristili izrazi p o p u t n o r m a l n i , p r o s j e n i ili s e l j a i n e . H a o m a n i s u smatrali m i n k e r e n e p r i j a t e l j i m a n a s i m b o l i k o m p l a n u , to j e m o g l o b i l i i z r a e n o n a r a z l i i t e n a i n e , od b l a g o g i humonslikog pristupa, do prerastanja simbo likog o d m a k a u mrnju i netrpeljivost, m e u t i m , osnovni je o d n o s b i o d i s t a n c i r a n i u j e d n o j d i m e n z i j i r a v n o d u a n , p o p u t mi r a d i m o s v o j e , o n i s v o j e . . . M e u t i m , s a t e m e r i m a je o d n o s b i o u stan|u ratne pripravnosti, k o l i k o se o nekoj pripravnosti unutar haomanske pasivnosti uope moe govoriti. Z b o g dimenzije fizikog sukoba, prosudba m i n k e r a m o g l a je biti p o v o l j n i j a u o n o j m j e r i u k o j o j su se minkeri distancirali od temera, jer prvi su haomane ugroavali simboliki, a drugi krajnje izravno.

temeri
temeri su konstanta kulture m l a d i h , a m o e se rei da u b r o j n i m o b l i c i m a , s vie resursa i t e h n i k e o p r e m l j e nosti, neke dimenzije temerskog djelovanja karakteriziraju d o m i n a n t n u k u l t u r u , o d n o s n o o n o to z o v e m o povijest i civilizacija, sa snanim n a g l a s k o m na r a t o v a n j e , m n o g e oblike nasilja, pljake i p o r o b l j a v a n j a . U usporedbi s veli k i m svjetskim a k t e r i m a , l o k a l n i temeri m o g u djelovati k a o g o t o v o b e n i g n i p o d s j e t n i k n a i n d i v i d u a l n e ili m a n j e g r u p ne o b r a u n e , ak svojevrsno vitetvo i nekadanji ideal d v o b o j a , k a o p o t v r d u vjetine i psihofizike sposobnosti u o b r a n i asti. temeri su takoer j e d a n od prvih aktera, 223

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

u k l j u e n u n u t a r ire c j e l i n e k v a d r i s u g l a u l i c e u p r v a socioloka istraivanja u r b a n i h , m e u s o b n o o d v o j e n i h a d o l e s c e n t s k i h s v j e t o v a k o j i e p e d e s e t i h biti n a z v a n i d e l i n kventnom subkulturom. J e d n o od rijetkih (manjih) istraivanja temerske sub k u l t u r e , r a e n o u t r a d i c i j i h r v a t s k e e t n o l o g i j e , u k o j o j se u r b a n e s u b k u l t u r e p o j a v l j u j u k a o l e g i t i m a n p r e d m e t istra ivanja i koja usvaja dio socioloke tradicije (od ikake do b i r m i n g h a m s k e ) s k o j o m i o n a k o dijeli etnografsku kvalitativnu m e t o d o l o g i j u , o b r a u j e zagrebake martievce e z d e s e t i h i s e d a m d e s e t i h g o d i n a o v o g s t o l j e a . ( K a l a p o , 1 9 9 5 . ) Pria o d o m a i m d e k i m a iz kvarta (ili ulice) d o i s t a n a l i k u j e k l a s i n i m s o c i o l o k i m s t u d i j a m a o street c o r n e r k v a d r a m a . Tu je t e r i t o r i j a l n o s t , o k o j o j P. C o
24

d o m , s u s j e d s k o m ( k v a r t o v s k o m ) p r i p a d n o u i stvorili o b l i ke druenja i d j e l o v a n j a koji j a k o p o d s j e a j u na o p i s a n e o b r a s c e iz a m e r i k i h s t u d i j a o d e k i m a s u g l a u l i c e . U s p j e h u k o l i nije b i o k a r a k t e r i s t i k o m g r u p e k o j a j e t o n o

hen govori u kontekstu raznolikih subkulturnih stilova ute meljujui u njoj u n u t a r - g r u p n u (subkulturnu) konfliktnost, uzeta za o s n o v n o p o s r e d o v a n j e identiteta. D o k a z i v a n j e u t u n j a v i ili d r u g i m o b l i c i m a frke i u p e a t l j i v i h d j e l a , d e f i niranje granica d o m a e g teritorija i o b r a n a teritorija k a o ivotno pitanje asti, p o d i z a n j e reputacije i statusa o s v a j a n j e m p l e s n j a k a n a t u e m t e r i t o r i j u , k r i m i n a l i z a c i j a , lo uspjeh u koli, nepostojanje socijalne mobilnosti i jasno u o a v a n j e i r a z d v a j a n j e trebera k a o s o c i j a l n o m o b i l n i j i h vrnjaka (college boy) od vlastitog poloaja (corner boy) d e k a iz k v a r t a , t i p i n e su i z a j e d n i k e k a r a k t e r i s t i k e tog dijela subkulture m l a d i h , k a k o u A m e r i c i , tako i u Hr vatskoj. M a r t i e v c i ( d a k l e k v a d r e iz M a r t i e v e u l i c e ) u n a v e d e n o j s u studiji m u k i p o t o m c i p o s l i j e r a t n i h z a g r e b a k i h useljenika koji su se s n a n o identificirali s vlastitim g r a 24

Ratnici p o d z e m l j a z n a l a t k o |e u n u t a r g r u p e a t k o i z v a n , i k o j a je u s v o m d j e l o v a n j u e s t o krila z a k o n s k e n o r m e , i s k a z u j u i b u n t p r e m a i r e m d r u t v u u l e p e z i a k t i v n o s t i , o d brze i b u n e v o n j e m o t o c i k l i m a , d o t u n j a v e s d r u g i m g r u p a m a ili d e moliranja kioska. Evocirajui klasina istraivanja nae e t n o l o g i j e , koja p o k a z u j u prisutnost drutva m l a d i a u naoj tradiciji, identifikaciju sa s e l o m i stvaranje u l o g e u vara morala (Capo Zmega, 1995.), martievci uvaju svoj t e r i t o r i j , i m a j u k o n t r o l u n a d s v o j i m p l e s n j a c i m a t e p o v r e m e n o p r o v o c i r a j u i p o k u a v a j u zaposjesti tui teren ili t u i p l e s n j a k . D o k a z i v a n j e m u k o s t i i s n a g e , p o n i a v a 225

C o h e n o v p o j a m teritorijalnosti razlikuje s e o d d a n a n j e g , p o s t m o d e r n o g p o j m a de/re/teritorijalizacije, k a o to se i p o j a m o z n a a v a n j a u interakcionizmu koristi m i m o sociolongvistike u p o t r e b e oznaitelja i oznaenog.

224

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

nje s t r a n c a n a s v o m t e r i t o r i j u p r o d a j o m c i g l e i s l i n i m , u o b i a j e n s u s a d r a j g r u p n e d j e l a t n o s t i . Rije j e o u e n i c i m a zanatskih kola, k o j i m a su druenje i aktivnosti kvadre d a l e k o ispred bilo kakvog z a n i m a n j a za nastavu, l a k o j e sitni k r i m i n a l p r i s u t a n , s a d r a j n a j e i h z a k o n s k i h prekraja ukazuje na slinu neutilitarnost o kojoj g o v o r e ameriki sociolozi delinkventne subkulture, g d j e je u n a im uvjetima remeenje j a v n o g reda i mira uz unitava nje j a v n e ili p r i v a t n e i m o v i n e b i l o n a j z a s t u p l j e n i j e . O s j e a j m o i , stvaranje reputacije u konfliktnoj subkulturi i d o k a zivanje kontrole n a d teritorijem, tvorilo je p r e v l a d a v a j u i m o t i v a c i j s k i b l o k i z k o j e g m o e slijediti p o t r e b a d e m o l i r a nja kioska u t u o j etvrti, ali p r i m a r n o z b o g u g r o a v a n j a s u p a r n i k e k v a d r e k o j a e snositi p o s l j e d i c e , a n e n e p o s r e d n e materijalne koristi. Ipak, d i o djelatnosti o v e (po m n o g o e m u sline d r u g i m a ) kvartovske kvadre sadra v a o j e i tee p r e k r a j e z b o g k o j i h s u m n o g i a k t e r i p r o v e l i vie m j e s e c i , p a i g o d i n a , u k a z n e n o - p o p r a v n i m d o m o v i m a . P o t o se s t u d i j a o d n o s i na m a r t i e v c e iz e z d e s e t i h i s e d a m d e s e t i h g o d i n a , o e k i v a n j e p o d a t a k d a o n i nisu koristili d r o g u , d o k s u a l k o h o l u i v a l i u v e l i k i m k o l i i n a m a . O d n o s p r e m a treberima iz vlastitog kvarta (kao i p r e m a h a e r i m a , i a k o se u s t u d i j i ne d e t a l j i z i r a o d n o s s t o m g r u p o m ) kretao se od prezira do uvaavanja i iskazivanja kvartovske solidarnosti u specifinim situacijama. e z d e s e t e i s e d a m d e s e t e g o d i n e su r a z d o b l j e u k o j e m temeri, u skladu sa s v o j o m kvartovskom i s l i n o m p r i p a d n o u , i s p i s u j u p o v i j e s t frki, s u k o b a i v e i h t u n j a v a o k o j i m a e s e g e n e r a c i j a m a p r i a t i , i t o bez p o s r e d o v a n j a n o g o m e t n o g ili n e k o g d r u g o g k o n t e k s t a - ista k v a r t o v s k a t e m e r s k a p r i a . O n o to j e v r i j e d i l o z a m a r t i e v c e , u o d nosu p r e m a d r u g i m g r u p a m a , zajedniko je obiljeje vei ne tadanjih temera. Nasilniko ponaanje osnovno je o b i l j e j e t e m e r s k o g stila. Trnje p r o t i v T r e n j e v k e , ili b i l o

koja d r u g a kvartovska (ulina) suprotstavljenost, to je bio i o k v i r i s a d r a j t e m e r s k o g r i t u a l a , l a k o su t e m e r i ili u k l u b o v e ili n a n e k a d a n j e p l e s n j a k e , g l a z b a nije b i l a k o n s t i t u t i v n a z a n j i h o v i m a g e , a k n i n o g o m e t n o n a v i j a n j e nije bilo presudno (do p r o m j e n a koje nastaju u osamdesetim). t e m e r s k e k v a d r e n o s i l e s u i m e n a s v o j i h e t v r t i ili u l i c a , p o p u t Trnjani, Martievci, Utrinai, ali su nazivane i po istaknutim linostima
2 5

(voama)

neformalne grupe,

poput Cobrini deki , Zmik i njegovi itd. Dio temera je bio kriminaliziran, no postojale su razne drutveno pri hvatljive u l o g e kojih su se temeri r a d o p r i h v a a l i , p o p u t u l o g e r e d a r a ili i z b a c i v a a u k l u b o v i m a . N a r a v n o , n i t e m e r i nisu j e d n o z n a n a i h o m o g e n a g r u p a , n j i h o v e k v a d r e i e k i p e s u t a k o e r p r o l a z i l e kroz d i f e r e n c i j a c i j e , r a s p a d a l e se i p o n o v o stvarale. M o g u je b i o p o m a k p r e m a sport s k i m a k t i v n o s t i m a ili p r o f e s i o n a l i z a c i j i k o j a u d a l j a v a te m e r a s u l i c e . M n o g i t e m e r i nisu s u d j e l o v a l i u d r u g i m k r i m i n a l n i m a k t i v n o s t i m a ( p o p u t verca k i n o - k a r t a m a , sitnih i krupnijih kraa) osim u ritualnim subotnjim tunjavama, ali postojala je kulturoloka usmjerenost p r e m a l i k o v i m a n e g a t i v a c a - u s v a k o j t e m e r s k o j k v a d r i , o n i k o j i su bili u z a t v o r u i slovili k a o teki r a z b i j a i , v i s o k o su k o t i r a l i na ljestvici p o z i t i v n i h k a r a k t e r i s t i k a . U h r v a t s k o m k o n t e k s t u ez d e s e t i h i s e d a m d e s e t i h ( t a k o e r i k a s n i j e , s a m o uz v e i b r o j m o g u i h p o s r e d o v a n j a stila i a r t i k u l a c i j e s v a k o d n e v n o g s u b k u l t u r n o g ivota u s m j e r e n o g m i m o d o m i n a n t n i h v r i j e d n o s t i i k o n v e n c i o n a l n o g p o n a a n j a ili p r o t i v n j i h ) , k a o da se p o n a v l j a socioloka pria o a m e r i k i m g o n g o v i m a i k v a d r a m a s ugla ulice. To je o s o b i t o t o n o u p o d r u j u ve izraenih temerskih kvartovskih identifikacija i kvartov ske s i t u i r a n o s t i , g d j e s u u k o n k r e t n o m p r o s t o r u ( e k o l o g i ja t a d a n j e g T r n j a ili T r e n j e v k e ) p o s t o j a l e s t r u k t u r e u e -

C o b r a je, n a r a v n o , braco. 227

226

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

nja i k u l t u r n a t r a n s m i s i j a , to j e o m o g u i l o d i j e l u t e m e r a d a , u s k l a d u sa d o m i n i r a j u i m r a z b i j a k i m i s o f i s t i c i r a nije k r i m i n a l n i m m o d e l i m a u p o j e d i n o m kvartu, n a p r e d u j u u karijeri p r e m a p r o f i l i r a n i j i m k r i m i n a l n i m u l o g a m a . K a o djelomini nastavljai tradicijskog modela dominantne k u l t u r e , t e m e r i su u s v o j i m r a c i o n a l i z a c i j a m a (ili, k a k o bi Matza rekao, t e h n i k a m a neutralizacije) tunjave posezali za drutveno neprihvatljivim g r u p a m a k a o p r e d m e t o m iivljavanja, pa je jedan od uobiajenih imperativa bio ide m o tui h a k i e i p e d e r e . S a m e r i k i m f i l m o v i m a , g l a z b o m i interakcijama s drugim akterima, poput minkera i haomana, akteru. raste p o l a k o svijest o s e b i k a o t e m e r s k o m manji dio temera ve je s e d a m d e s e t i h Jedan

n a a n j e , a n e g l u m a , k o j e s v j e d o i o p r e u z i m a n j u (ili n a stavljanju, s o b z i r o m da k o n c e p t mukosti nije o v i m kraje vima nepoznat) u l o g e gentlemanskog ratnika. Postojao j e k o n c e p t fair p o n a a n j a , k o j i u p o t r e b i t j e l e s n i h d o k a zivanja nije prelazio granicu derogiranja, poniavanja p r o t i v n i k a ili s t v a r a n j a e k s t r e m n o n e p r a v e d n i h u v j e t a b o r be. To ne znai da cipelarenje nije p o s t o j a l o , no o n o je bilo usputni i za reputaciju ne previe vaan proizvod i v o t a u s m j e r e n o g frci, a ne cilj i uitak po s e b i . t e m e r s k a e t i k a nije sve o b a v e z i v a l a , n o v e l i k i b r o j p r i m j e r a p o t i v a nja o d r e e n o g kodeksa u prijanjim g o d i n a m a svjedoi o p r o v o e n j u s p e c i f i n o g k o n c e p t a o d s t r a n e z n a t n o g 6\\e\a stemerskjhaktejXL. Mukost i svojevrsna solidarnost unutar m u k o g principa doluzi do izraaja u p r a v o u j e d n o m od p r i m j e r a p o t o v a n j a temerskog kodeksa asti; a k o bi o n a j k o g a su namjeravali istui, n a i a o s a m sa s v o j o m d j e v o j k o m , ne bi ga dirali da ga ne sramote pred en skom. (U kasnijem razdoblju i d a n a n j e m tarantinovs k o m n a s i l j u t o b i v j e r o j a t n o b i o s a m o jo b o l j i p o v o d z a c i p e l a r e n j e d o t i n o g , a nije i s k l j u e n o da bi i d j e v o j k a d o b i l a k o j u p l j u s k u . ) T a k o e r , a k o b i n e t k o e p a o ili b i o o z l i j e e n , ne bi ga dirali. O v i principi ponaanja unutar temer skog i u o p e vreg kvartovskog o k u p l j a n j a nestajali su s v r e m e n o m , ali su p o v r e m e n o bili i o b n a v l j a n i od r a z n o l i k i h u r b a n i h a k t e r a k o j i m a j e stil (ili s a m a k v a r t o v s k a s v a k o d n e v i c a ) sadravao neke od m o g u i h presjeka skupa s p r o b l e m o m n a s i l j a . Bez o b z i r a n a s v o j e v r s t a n k o d e k s , temerima je tunjava bila najee eljenim ciljem p r o v o d a , s v o j e v r s n a pica v l a s t i t e a k t i v n o s t i , p a s e n a sve m o g u e n a i n e n a s t o j a l o sloiti (ili a k p r i s t o j n o 6ogovor\\\ s o n i m a koji p r i p a d a j u i s t o m stilu i r a z u m i j u k v a r t o v s k i jezik) f r k u , t u n j a v u . K o d d i j e l a t e m e r s k i h a k t e r a s e d a m d e s e t i h , p a r a d i g m a J o h n a W a y n e a i z b l i j e d i l a j e , a rast svijesti o s e b i k a o o d r e e n o m a k t e r u b i o j e s n a n o a k c e -

p r o m i j e n i o stav p r e m a h a o m a n i m a ; o d p r v i h u n u t a r g r u p n i h p r i z n a n j a i p r i k r i v e n i h s i m p a t i j a (uj, n i j a n e v o l i m h a k i e , a l j e d n o i m s e m o r a p r i z n a t - o n i z n a j u uivat) d o o t v o r e n o g z a j e d n i t v a i s u d j e l o v a n j a u istim r i t u a l i m a , t u l u m i m a . Taj m a l i d i o t e m e r a k o j i j e , p r i v u e n h e d o n i z m o m i spolno mijeanim drutvima, pristupio h a o m a n s k o j sceni, p o m a g a o je h a o m a n i m a prilikom u o b i a j e n i h temerskih n a p a d a i p o k u a j a sisanja. To ne treba mijeati s k r i t e r i j e m k v a r t o v s k e p r i p a d n o s t i , jer d o g a a l o s e d a t e meri koji u svom kvartu prirodno maltretiraju h a o m a n e ili t r e b e r e , u s t a n u u n j i h o v u o b r a n u a k o i h n a p a d n e n e k o i z d r u g o g k v a r t a jer njih j a i m a m p r a v o g a z i t i , a l i o v i u p c i iz x k v a r t a n e m a j u . K v a r t o v s k o o k u p l j a n j e ire je o d t e m e r s k o g s t i l a , i a k o u v i j e k nosi s a s o b o m o d r e e n u o p o r o s t i l a t e n t n e s u k o b e o b r a n e t e r i t o r i j a , a s o b z i r o m na nekoliko valova ireg obnavljanja kvartovskih kvadri ( k o j e n i k a d nisu n e s t a l e ) t r e b a n a g l a s i t i d a m n o g i d e k i i z kvarta n i s u , p o s e b n o u o s a m d e s e t i m i d e v e d e s e t i m , n u n o bili i t e m e r i . S t e m e r e iz e z d e s e t i h i s e d a m d e s e t i h k r a s i l a je svojevrsna e t i k a , k o d e k s asti i o b l i k p o n a a n j a p o s u e n i z k a u b o j s k i h (vvestern) f i l m o v a . T o j e b i l o s t v a r n o p o -

228

22Q

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

l e r i r a n p r i k a z i v a n j e m p o z n a t o g f i l m a VVarriors u d o m a i m k i n i m a . N a k o n t o g f i l m a t e m e r i s e vie p r o f i l i r a j u , d j e l o m i n o p r e r a u j u i stilske r e p r o m a t e r i j a l e ire p o p - k u l t u r e . O n a j d i o temera koji je iao na utakmice b i o je o v i m procesom djelomino pripremljen za poetak izgradnje

Poetak osamdesetih; punk's not dead

Punkeri n a s t a j u jo k r a j e m s e d a m d e s e t i h , u p e r i o d u ve p o s t o j e i h i r a z v i j e n i h s c e n a m i n k e r a , h a o m a n a i te m e r a . l a k o s h a o m a n i m a dijele o s n o v n i resurs vlastitog identiteta i neupitnu o t p a d n i k u strukturu vlastitog i m a g e a , p u n k e r i , u p r a v o zbog zajednikih ishodita u rock kulturi, iji s u e s t o k i k r i t i a r i , n a s t u p a j u d o b r i m d i j e l o m s i m b o l i k i p r o t i v h a o m a n a , g d j e j e i a n j e vlastite k o s e s a m o j e d a n , vidljivi i upeatljivi s i m b o l raskida s t r a d i c i j o m . Z b o g t o g a j e p o t r e b n o o b j a s n i t i o d n o s i p o n a a n j e sve h e t e r o g e n i j e g haomanskog aktera krajem sedamdesetih, prema nastaj u i m p u n k e r s k i m i new wave a k t e r i m a , j e r j e d n i m d i j e l o m n o v i a k t e r i n a s t a j u p r i h v a a n j e m ili p r o m j e n o m o r i j e n t a c i j a unutar same haomanske scene.

s u b k u l t u r n o g stila, koji e o d k r a j a s e d a m d e s e t i h d o s r e d i n e o s a m d e s e t i h stvoriti n o g o m e t n o g h u l i g a n a k a o u r b a n o g ratnika. Dok se jednim dijelom amerike socioloke analize sredinjih p r e o k u p a c i j a nie k l a s e i d r u g a i s t r a i v a n j a k v a dri s ugla s n a n o p o k l a p a j u sa s p o z n a j a m a o d o m a i m temerima, n j i h o v o m roditeljskom statusu, tipu kole i sla b o m uspjehu, te m o g u n o s t i m a kriminalne karijere i k o n f l i k t n i m s u b o t n j i m s t j e c a n j i m a r e p u t a c i j e n a s c e n i frke, i p a k ne m o e m o t e m e r e svrstati iskljuivo u niu klasu. O n i n e s u m n j i v o u v e i n i ( b a r e m k a d a j e rije o s e d a m d e s e t i m g o d i n a m a ) d o l a z e i z r a d n i k i h p o r o d i c a (esto u s e ljenikih, g d j e temerski akteri tvore prvu g e n e r a c i j u Z a g r e p a n a ) , ali nasilniko ponaanje i ritualne tunjave p o s t a j u , p o s e b n o n a iroj s c e n i n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a o s a m d e s e t i h , p o d r u j e u k o j e m s e istim s r e d s t v i m a d o k a z i v a n j a za r e p u t a c i j u b o r e i a d o l e s c e n t s k i a k t e r i iz s r e d n j e klase, polaznici socijalno mobilnijih kola i usmjerenja, koje p r i p r e m a j u za fakultet k a o sredstvo drutvene pokret ljivosti.

Haomani - punk/new wave scena

Nastanak punkera na naim prostorima odvija se po s l i n o m o b r a s c u k a o i u d r u g i m s l u a j e v i m a irenja r o c k -kulture i njenih aktera s p r i p a d n i m t i p o v i m a ekspresije; od prvih i n f o r m a c i j a u zvuku (punk b e n d o v a ) , slici, i m a g e u , i eventualnih interpretacija tih prvih informacija, p u t e m p r i h v a a n j a , p r e u z i m a n j a i o b l i k o v a n j a v l a s t i t o g stila i i d e n titeta, nastaju d o m a i akteri koji u interakciji s u o m i irom, izabranom i neizabranom okolinom, izgrauju vla stitu s c e n u . Prve r e a k c i j e h a o j T T a r j a j a _ p u D k - b i 1 e - s u - n e g a t i v n e . N i j e u d n o to s u s e o s j e a l i u g r o e n i m a , jer d i o p j j j l k e m - j e = - s e b e d e f i n i r a o u p r a v o k a o a k t e r e o t p o r a skle-_ rotizaciji rock-ku[tjjjs - iji_ju_jos
r c

kooptacije

d u g o m k o s o m prikrivali prazninu naskiJLj^^rodgjpm due i sTvaTanjem m e j c j g j ^ j e l a ^ ^ R a o t o s u p u n k e r i o p t u i v a l i

230 231

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

h a o m a n e za pasivnost, t a k o su i ovi njih otpisivali k a o a g r e s i v n e , njihovu__gln7hrrknr> p r i g l u p u H j j p l i j T n j ^ H ' r i ^ nasilniki. N o , to je m o g l o trajati kratko - p u n k je ubrzo, (mjerilima r o c k biznisa i p r i m j e n o m kriterija koje je s a m postavio), u svijetu p r o g l a e n mrtvim, a od dvije medijski n a j z a s t u p l j e n i j e i p o m n o g o e m u n a j p o z n a t i j e g r u p e (Sex Pistols i T h e C l a s h ) j e d n a je p r e s t a l a p o s t o j a t i s m r u S i d a V i c i o u s a , a d r u g a p o t p i s a l a za v e l i k u k o m p a n i j u i p r i l i n o proirila g l a z b e n e interese, ostajui j e d n i m o d znaajnijih b a n d o v a rock-kulture, u okvirima irim od p u n k pokreta. Prodor n e w w a v e glazbe koji je n a k o n p u n k a zapljusnuo svijet o b r a a o s e iroj p u b l i c i , b i o d o b r i m d i j e l o m k o m e r c i j a l n i j i i n u d i o niz r a z n o v r s n i h ( s u b ) k u l t u r n i h p r a k s i u g l a z b e n i m p o s r e d o v a n j i m a ivota. U veini rock-enciklopedija p u n k z a v r a v a s k r a j e m s e d a m d e s e t i h , s v e g a d v i j e d o tri g o d i n e n a k o n to j e ( 1 9 7 6 . ) z a p o e o , i a k o j e s o c i o l o g i j i zanimljiv identifikacijski val s p u n k o m koji nastaje kasnije, k a d a j e kritika p u n k o t p i s a l a . ( K a o i H e b d i g e o v a s o c i o l o g i j a koja je takoer analizirala s a m o kreativnu jezgru i s a m o prvi p e r i o d u k o j e m s e z n a e n j s k a p r a k s a s u b v e r z i v n o g b r i c o l a g e a pojavila.) U Hrvatskoj, prvi val p u n k a t a k o e r je kratko trajao, posebno u Zagrebu. M e u t i m , d o b a r dio haomanske scene prihvatio je novovalna strujanja, ne prihvaajui nikakva posebna obiljeja p u n k a , n e g o n a stavljajui politiku sluanja raznovrsne glazbe, koja je ve ionako meu haomanima uzrokovala m n o g e podjele i g r u p i r a n j a , s a m o to j e d j e l o m i n o f r a g m e n t a c i j a b i l a p r i krivena slinim nekonvencionalnim izgledom. K a d a je d u ga kosa izgubila znaenja u irokom n o v o v a l n o m , t a k o e r rockerskom i irem g l a z b e n o - a l t e r n a t i v n o m kontekstu, d i o a k t e r a n a p r o s t o j e n a s t a v i o b o r a v i t i n a istim o k u p l j a l i t i m a (poput Studentskog centra), sluajui i stare i n o v e stvari, pridonosei arolikosti scene i potvrujui G r o s s b e r g o v e teze o r o c k p u b l i c i i a f e k t i v n i m s a v e z i m a b e z n u n o g j a -

s n o d e f i n i r a n o g o k v i r a i g r a n i c a s u b k u l t u r n o g stila. M o d a proces otvaranja h a o m a n a p r e m a n o v i m izrazima i ne bi b i o t a k o brz d a d o m a a s c e n a n i j e r e a g i r a l a u s k l a d u s a s v j e t s k i m k r e t a n j i m a i u b r z o s t v o r i l a niz d o m a i h a k t e r a p u n k a i n o v o g vala. O n a j d i o h a o m a n a , koji se nije m o g a o s t i m p o m i r i t i , z a t v o r i o se u s v o j e k v a d r e , a o d v a j a n j e m e t a l a c a u z a s e b n e g r u p e bit e u b u d u n o s t i p r a e n o i p o v r e m e n i m s u k o b i m a s p u n k e r i m a . P u n k je, p o m i l j e n j u k r i t i a r a , b i o prvi p r a v i d o m a i r o c k p o k r e t , a k t e r k o j i n e k a s n i z a s v i j e t o m niti g a i m i t i r a . ( G l a v a n , 1 9 8 3 . ) U m j e s t o ekanja na nekoliko mamutskih koncerata u velikoj dvo r a n i , i z m e u k o j i h s e nita n e d o g a a , d o b i l i s m o p r v u p r a v u r o c k s c e n u , r o c k k l u b o v e i d i s k o g r a f i j u . P u n k je i ovdje, kao i drugdje, ukinuo distancu izmeu izvoaa i publike, o m o g u i o p o n o v o osjeaj pokreta, kada svaka u l i c a (ili g a r a a u s u s j e d s t v u ) i m a s v o j b a n d . O n o to j e takoer v e o m a vano, to je bila uronjenost punka i n o v o g vala u svoju sredinu, a do tada neslueni oblik politikog a n g a m a n a , o t v o r e n e kritike sistema i g o v o r a o k o n k r e t n i m , svakodnevnim p r o b l e m i m a ivota, d o n i o je i vee p r o b l e m e s cenzurom nekih pjesama i esto napet o d n o s s vlastima. U Hrvatskoj, nastanak punk aktera ukazuje na n e k e specifinosti koje e se na sline n a i n e ponoviti u jo n e k o l i k o p e r i o d a r a z v o j a d o m a e r o c k s c e n e - Z a g r e b nije kljuno i apsolutno mjesto nastajanja novih aktera. Rijeka scena bila je u p u n k a k t e r i m a (glazbenim) p u n o j a a , k a o to e k a s n i j e , s m a l o d r u k i j o m g l a z b o m , t o biti i V i n k o v c i , Pula ili K o p r i v n i c a . P o e t n a p u n k e u f o r i j a u Z a g r e b u , k a d a je Prljavo kazalite snimilo prvi (i jedini) punkerski a l b u m , brzo je pretvorena u n o v o v a l n u neprila goenu plesnu euforiju. Osjeaj ushienja zbog novona stale s c e n e p o j a a n j e s p o z n a j o m d a s e p r o c e s o d v i j a bez z a k a n j e n j a , o d n o s n o d a o n o to s e svira u L o n d o n u i s t o v r e m e n o sa zvunika odjekuje u z a g r e b a k i m k l u b o v i m a . 233

732

URBANA PLEMENA

O v d j e su n a m p r i m a r n o vana reagiranja mladih na novo nastalu situaciju, koja g o v o r e o identifikacijskim procesima, n a s t a j a n j u ire s c e n e s n o v o v a l n i m u s m j e r e n j i m a , u z o n e koji i d a l j e slijede neke od h a o m a n s k i h identiteta, otkri vajui, usred perioda n o v o g vala i poetka post-punk p e rioda, Hendrixa, Doorse i d r u g e b a n d o v e s kraja ezdese tih. S u b k u l t u r n e afilijacije ne slijede uvijek logiku medijski p r o m o v i r a n o g p o e t k a ili k r a j a . P o s t o j e a k t e r i k o j i s v o j u panju usmjeravaju u trenutak pokreta, visokim kriterijima m j e r e n e i j a d o s t i g n u a i e s t o se r a z o a r a n i iz p o k r e t a povlae, a k o njihovi principi b u d u iznevjereni. To moe v r i j e d i t i z a s t a v o v e o s m r t i p u n k a , k a o to v r i j e d i i z a d i o aktera novovalne scene, koja je takoer n a k o n par g o d i n a zavrila s f a z o m euforije i k o l i k o t o l i k o p r e p o z n a t l j i v i m i d e n t i t e t o m , p a a k t e r i n a s t a v l j a j u s a m i k a o k a r i j e r e ili trae n o v e scene na k o j i m a e osjeaj pripadnitva zajed n i k o j stvari p o n o v o m o i stvoriti. N o , p o j e d i n c i i g r u p e , o n i k o j i g l a z b u sluaju i nisu nita m a n j e d i j e l o m o d r e e n o g p o k r e t a , m o g u t v r d o g l a v o odbiti p o k o r a v a n j e trenutku i p o n u e n i m scenskim akterima, nalazei ivotnost u zvuko v i m a , g e s t a m a , tekstovima i i m a g e i m a za koje rock kritika t v r d i d a s u p r o p a l i , i z g u b i l i kritiki n a b o j ili e k s p e r i m e n t a l nu n o v i n u , bilo da se radi o otkrivanju Hendrixa u d o b a p u n k a , ili o elji za p r o d u b l j i v a n j e m p u n k stila u p e r i o d u k a d ve i n o v i val o d l a z i . R a z l i k a i z m e u f a z e p o k r e t a i artikulacije, stvaranja novih oblika, dakle poetne faze, od p r e t v a r a n j a c i j e l e p r i e u p u k i s u b k u l t u r n i stil ( k a d a je v e sve z a v r e n o ili a k p r o p a l o , u m r l o itd.) i s k a z u j e s e i k a o r a z l i k a s p r a m p o k u a j a p r o b o j a iz o b r u a b i z n i s a i p r i s t a j a n j a n a taj o b r u i p o t r o a k i stil. M e u t i m , i v o t subkulturnih g r u p a ne odvija se j e d n o z n a n o ni u d o b a s t v a r a n j a p o k r e t a , jer o d s a m o g p o e t k a p u n k a (to i H e b d i g e uoava razlikujui sljedbenike od stvaralaca, na j e d n o j razini) p o s t o j i p u n k e r k o j i v o l i p l e s a t i p o g o i p i t i 235

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

p i v o , a n e r a z u m i j e to z n a e p a r o l e n a m a j i c i p j e v a a n j e g o v o g o m i l j e n o g b a n d a . (To j e p o z n a t a s c e n a i z f i l m a Rude Boy k a d a p u n k e r b l i z a k C l a s h u p i t a to z n a i RAF i B r i g a t e Rosse.) T a k o j e z a m n o g e k a s n i j e g e n e r a c i j e p u n k z a p r a v o z a p o e o o n d a k a d j e p r o g l a s i o d a nije u m r o , ti pinim pokliem druge generacije punk's not dead!

okupljen o k o kljunih mjesta prve generacije aktera u V. Britaniji, k a o i naslijea d o m a e , p o g o t o v o rijeke scene u p e r i o d u n a j i v l j e d j e l a t n o s t i P a r a f a i T e r m i t a . Iz S l o v e n i j e n i j e stizala s a m o v i t a l n o s t i t v r d o k o r n o s t t a m o n j e s c e n e , n e g o s u n a s t a j a n j e m m o r a l n e p a n i k e u aferi 4 . Reich, k o j a se proirila u svim r e p u b l i k a m a , stvorene oteane o k o l n o s t i za ivot i hrvatskim p u n k e r i m a . Ta je a f e r a , u s k l a d u sa t i p i n i m g e n e r a l i z a c i j a m a p o p u t svi d u g o k o s i s e d r o g i r a j u , svi d a r k e r i su s a m o u b o j i c e , i jo vie n a t e u i t a j t i p pretjerivanja, proglasila cijeli p u n k p o k r e t n e o n a c i s t i k i m , potakla represivne mjere i p r o g a n j a n j a punkera u Sloveni ji, p o j a a v a j u i i o n a k o negativan i m a g e p u n k e r a u iroj javnosti.

Nevv Punk
U d o m a i m uvjetima, pjesme koje su nastale krajem sedamdesetih i poetkom osamdesetih, unutar punk/novi v a l e k s p l o z i j e , p r o n a l e s u m n o g o iru p u b l i k u o d m a r g i nalnih punkerskih kvadri koje su vrsto uvale i m a g e i klasino ' 7 7 naslijede p r o v o k a c i j e i i k o n o g r a f i j e . Elektrini o r g a z a m i S a r l o a k r o b a t a , na p r i m j e r , bili su p r i h v a e n i i u o r t o d o k s n i j i m p u n k e k i p a m a , ali nisu m o g l i p r e d s t a v l j a t i d o v o l j a n o s l o n a c z a vrstu stilsku p r o f i l i r a n o s t p o g o p l e mena, posebno kako je vrijeme o d m i c a l o , glazba se mije njala, a kljuni b e n d o v i poetne eksplozije, p o p u t Azre, stvorili m a s o v n u r o c k - p u b l i k u i s u b k u l t u r n o s l j e d b e n i t v o d a l e k o od u o b i a j e n i h i striktnih punk o d r e d n i c a . Z b o g t o g a s u m a l o b r o j n i , a l i u s t r a j n i , a k t e r i o d l u i l i p o n o v o su ziti ( i t i m e , p o v l a s t i t o j p e r c e p c i j i , v j e r o j a t n o r a d i k a l i z i r a t i ) identifikacijsko p o l j e g l a z b e n o g i stilskog d j e l o v a n j a . Prvo i s p i s i v a n j e c i j e l o g g r a d a p a r o l a m a , n a p i s a n i m a auto-lak sprejom, dogodilo se u Zagrebu poetkom o s a m d e s e t i h . N i t k o n a k o n p u n k e r a , izuzev B a d Blue B o y s a p a r g o d i n a p o s l i j e , n i j e p r e k r i o cijeli g r a d s v o j i m g r a f i t i m a . Zato je netko tako oajniki htio obznaniti svoje postoja n j e , i t i m e se o s n a i t i ? D o k je u s u s j e d n o j S l o v e n i j i t v r d a i b e s k o m p r o m i s n a p u n k struja d o m i n i r a l a p r e d v o e n a P a n k r t i m a (a kasnije jo r a d i k a l n i j i m h a r d - c o r e k o l e k t i v o m ) , u Z a g r e b u je bila p o t r e b n a z n a t n o vea d o z a tvrdoglavosti i p l i v a n j a p r o t i v struje d a b i s e i z g r a d i o p u n k i d e n t i t e t , 23

Poetak o s a m d e s e t i h , proelje z g r a d e t a d a n j e g Republikog komiteta za prosvjetu i kulturu U policijskim k r u g o v i m a (asop.s Bezbednost) s m a tralo se da punk zapravo predstavlja kraticu od Pomoz.te U s t a n a k N a r o d a Kosova i da je z a o k r u e n o slovo A sim b o l v e l i k e A l b a n i j e ! ? (Punk p o d S l o v e n c i , 1 9 8 4 . ) 237

Benjamin Perasovi

Z b o g s v o g vriteeg i m a g e a ( i r o k e z e i d r u g e p u n k n a k o s t r i j e e n e f r i z u r e , p o d e r a n e j a k n e , stari s a k o i , o b o jeni p r a m e n o v i , p s e e o g r l i c e o k o v r a t a , l a n c i , z i h e r i c e p o o d j e i ili p r o b o d e n e k r o z u h o , j a k o s u e n e h l a e , b e d e v i s imenima punk bandova, simbolima anarhije, znakovi s k i n u t i s m e r c e d e s a itd.) p u n k e r i su u a s a v a l i o k o l i n u i bili p r e d m e t s t a l n o g l e g i t i m i r a n j a . Pljuvali s u n a p u n k b a n d o v e na p o z o r n i c i , i o v i na n j i h . Bili su k a o t i n i i p r o v o k a t i v n i , sa stiliziranom netrpeljivou p r e m a v a n j s k o m svijetu. M e d i j sko p o k a p a n j e p u n k a s a m o je osnailo prkos. Postojanje p u n k e r a u prvoj polovici o s a m d e s e t i h nije se p r o v j e r a v a l o itanjem rock-tiska, nego o b i l a s k o m parkova i parkiralita Zaprua i drugih kvartova. Prvo i s p i s i v a n j e g r a d a i p o e t a k d o m i n a c i j e a u t o - l a k spreja na zidovima bilo je visoko selektivno. Nije bilo ak n i i m e n a b a n d o v a , s a m o p u n k , nevv p u n k i z a o k r u e n o s l o v o A n a s v i m f a s a d a m a , p o s e b n o svjee o l i e n i m a . U z glazbu i druenje, rituale na k o n c e r t i m a i t u l u m i m a , p o g o ples, osnaivanje g r u p n i m javnim o k u p l j a n j i m a i irenje stila u m n o g i m k v a r t o v i m a , p u n k e r i su m i j e a l i s i m b o l i k u i stvarnu agresivnost. S i m b o l i k a je bila z a g a r a n t i r a n a , ali n i s u svi a k t e r i bili s r o d n i u p i t a n j u n a s i l j a i t u n j a v e . S u k o b i s metalcima i metalcima pridruenim rockerima u zagre b a k i m kvartovima prve polovice o s a m d e s e t i h , utjecali su na prisutnost i s t v a r n o g nasilja u s u b k u l t u r n o m ivotu d i j e l a p u n k e r a , i a k o n j i h o v stil vie r i t u a l i z i r a i u p o t r e b l j a v a a g r e s i v n o s t u p r o v o k a t i v n e s v r h e n e g o to p r e d s t a v l j a n a silniku subkulturu. N o , u o d n o s u na h a o m a n e , punkeri su u v e e m dijelu bili spremni na o b r a n u , k a o i za n a p a d . Punkerska scena se proirila, razlikujui i n d i v i d u a l c e i stu d e n t e , koji bi se p o j a v i l i na k o n c e r t i m a , i (kvartovske) k v a d r e k o j e s u bile u v i j e k z a j e d n o , p o n e k a d osvojivi o d r e e n a m j e s t a ili p a r k o v e u c e n t r u g r a d a . A k t e r i p u n k g l a z b e nisu d o v o l j a n o k v i r s o c i o l o k o g p r i s t u p a ivotu p u n k s u b k u l t u r e ,

238

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

j e r u k v a r t o v i m a ili n a n e k i m j a v n i m o k u p l j a l i t i m a d o l a z i do specifine interakcije koja moe odvesti pripadnike ne k o g stila u s m j e r u k o j i s e n e p o k l a p a u v i j e k s g l a z b e n o m s c e n o m . G r u p e p u n k e r a s u n a s t a j a l e u Z a g r e b u bez o b zira to n i j e p o s t o j a o niti j e d a n p o z n a t i j i p u n k b a n d ; u raz doblju u kojem se neka n e f o r m a l n a g r u p a identificira, p r i m j e r i c e , s d j e l o v a n j e m C r a s s a , postaje n e b i t n o je li H o u r a u s k a fazi ili p o d u t j e c a j e m S p r i n g s t e e n a . V e i n a dosadanjih rasprava o p u n k u i rock kulturi u n a e m d r u tvu o d v i j a l a se u k n j i e v n i m i s r o d n i m k r u g o v i m a , u o k v i r u rock-publicistike, gdje je s p r a v o m stvaralatvo d o m a i h aktera, ukljuujui s a m e tekstove pjesama, bilo uzeto k a o sinonim d o m a i h pokreta, punkerskih, novovalnih i slinih. M e u t i m , z a i d e n t i f i k a c i j s k i ili s p e c i f i n i p r i m a r n o - i n f o r m a tivni s k l o p n e i j e g i v o t n o g stila, u s k l o p u p u n k a , v e u u l o g u m o e odigrati neki film, p o s u e n a p l o a , fanzin i konkretna kvadra n e g o najbolja tekstualna ostvarenja d o mae punkersko-novovalne scene 1978/82. Poznavajui tekstove p o p u t o n a (koja se budi) (Sarlo) i s p e c i f i n u inver ziju, k a o i k a r i k i r a n j e s p o l n i h u l o g a u p e r i o d u p r v i h znaenjskih praksi p u n k a u V. Britaniji, m o g l i b i s m o zakljuiti o z n a a j n i m (enskim, feministikim, muko-alternativnim) i n t e r v e n c i j a m a k o j e p u n k d o n o s i . N o , o v e e v i d e n t n e inter vencije ne oznaavaju automatski promijenjen poloaj dje v o j a k a u p u n k e r s k o j s u b k u l t u r i , k a k o u b r i t a n s k i m ili n a i m uvjetima. Punkerska k v a d r a m o e v e o m a l a k o biti m a s k u l i n i s t i k a , a d j e v o j k a m a u t a k v o j kvadri n a v e d e n e i n t e r v e n cije m o g u d i j e l o m p r i p o m o i u a r g u m e n t a c i j i , no p r o m j e n a p o l o a j a od pike do r a v n o p r a v n e p u n k e r i c e s vlastitim i m e n o m m o g l a s e izboriti s a m o vlastitim, u p o r n i m t r u d o m ili p r o m j e n o m k v a d r e u k o j o j d o m i n i r a j u p u n k e r i n e d o taknuti prevratnikim pristupom tradicionalnim spolnim radikalan u l o g a m a . M e u t i m , m o r a m o u o i t i jo j e d a n

er, k a o i d i o h a o m a n k i prije njih, izbjegavale t a d a n j u m o d u i d i k t a t enstvenosti k o j u p r o p i s u j u m u k a r c i i a u to-represivne ene. D o k je hipi djevojka najee o z n a a vala romantiku predindustrijskog d o b a , p o p u t pastirice, p u n k djevojka je naglasila neto od d i j e l o m zabranjene erotinosti, ali naglasila t a k o da izgleda e k s t r e m n o i k o n v e n c i o n a l n o j veini neprihvatljivo. D o k se hipijevski i m a g e ene (i svjetonazorski sklop uope) zasniva na r u r a l n o m , n e z a g a e n o m , p r i r o d n o m , dotle punk sebe uspostavlja iz b e t o n a , iz pervertiranih i potisnutih impulsa u r b a n o g pre ivljavanja, pa su djevojke koketirale sa S / M ikonografi j o m i otkrivanjem tijela, istovremeno pokrivajui d r u g e d i j e l o v e s v o g t i j e l a m u k i m o d j e v n i m p r e d m e t i m a ili t e k o m c r n o m minkom koja odbija uobiajene muke poglede i k o m e n t a r e , u naoj sredini uvijek obiljeene g o t o v o n e popravljivim seksizmom. To znai da su punkerice m e u p r v i m a o b n o v i l e m i n i - s u k n j u , uvijek d o d a j u i jo n e t o , j a k n u , l a n a c ili d v a s l o j a n a m j e r n o p o d e r a n i h a r a p a k a k o bi mini suknja funkcionirala u drukijem kontekstu od m u k o g lijepe noge i m p e r a t i v a . Punk i novi val ipak su p o m o g l i djevojkama da izbore nova mjesta u m u k o m svijetu r o c k - k u l t u r e , k o j i e t o u b u d u n o s t i b i t i sve m a n j e . Svijet m o d e j e n a k o n p a r g o d i n a p u n k a p r e u z e o v i e e l e m e n a t a p u n k stila, p a s u o t p a d n i k e j a k n e , m n o g i z a t v a r a i i z a m i l j e n i d e p o v i , o g r l i c e i k o n e s u k n j i c e , sa u l i c e dospjeli u s k u p e butike. Krajem o s a m d e s e t i h , s o b z i r o m na fragmentaciju visoke m o d e i s obzirom na postojanje d r u g i h stilova koji s u koristili c r n u b o j u , neto o d p u n k e r s k o g , k r o z m o d n i filter p r o p u t e n o g i m a g e a , n a l o s e n a t i p i n o j minkerskoj sceni, pomijeano s dark/gothic naslijeem koje t a k o e r nije neovisno o p u n k u i rock-kulturi u o p e , a to s u p r i m i j e t i l i i istraivai n e f o r m a l n i h g r u p a . ( 1 9 8 8 . ) U n u t a r d o m a e scene pojavili su se i akteri k o j i m a o d l a z a k na u t a k m i c e nije b i o stran, i koji e k a o p u n k e r i
241

o d m a k o d s l u b e n e enske l j e p o t e ; p u n k e r i c e s u t a k o 2 4 0

URBANA PLEMENA

doekati nastajanje subkulture n o g o m e t n i h navijaa, na k o n e g a e , u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h , izjavljivati b i o s a m n a p u n o p u n k k o n c e r a t a i v i d i o divlji p o g o vie p u t a , ali p r a v o p u n k iskustvo i n a j l u i p o g o i p a k s a m d o i v i o n a stadionu. Tijekom cijelog p e r i o d a na punkerskoj su sceni p o s t o j a l i i a k t e r i k o j i nisu p o k a z i v a l i n i k a k a v interes z a n o g o m e t , ali e m o r a t i p r o i d e s e t a k g o d i n a d o k t a k v a struja u devedesetima, ne postane d o m i n a n t n a na specifinoj punk sceni d a n a n j i h d a n a .

243

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

Sredina osamdesetih: fragmentacija i novo otpadnitvo

slam d a n c e o m (dakle u m j e s t o s k a k a n j a u zrak s r u k a m a uz tijelo, sagnuta poza tranja koja jako izbacuje n o g e i ruke proizvodei dvostruke korake, takozvano duplo

Ponavljanje starih p u n k o b r a z a c a i irenje Oi p u n k pravca u smjeru navijakih i skinheads subkultura do k o j e g j e d o l o u V . B r i t a n i j i d j e l o v a n j e m post-Pistols p u n k a k t e r a , e v i d e n t n o nije b i l o d o v o l j n o o n i m a k o j i s u p o l a g a l i vee nade u punk o t p o r d o m i n a n t n i m sustavima vrijednosti u svijetu. O s i m i n t e n c i j a k a r a d i k a l n o j d r u t v e n o j p r o m j e n i , i z p o n a v l j a n j a p u n k prie n a n a i n b e n d o v i , t u r n e j a , p l o a i s t v a r a n j a vlastite p u b l i k e k o j a se z a d o v o l j a v a p o t r o n j o m stilskih r e p r o m a t e r i j a l a , n o v i a k t e r i su p r e p o z n a l i i z a s t a r jelu e v e r g r e e n o v s k u g l a z b e n u s t r u k t u r u p u n k e r s k o g k r u g a , pa se hard-core o b l i k o v a o , na jednoj razini, k a o pokret protiv p u n k a , u smislu p u n k e r s k o g u k l a p a n j a u sistem rock k u l t u r e . O n o to s u n a svoj n a i n z a p o e l i b r i t a n s k i a n a r ho-pacifisti k o m u n i t a r n o g opredjeljenja, Crass, i a m e r i ki D e a d K e n n e d v s , a n a s t a v i l i i s t i l i z i r a l i , r e p l i c i r a j u i j e d n i d r u g i m a , M D C , C r u c i f i x , Flux o f t h e Pink I n d i a n s , M i n o r Threat, Verbal Assault, Disorder, D O A , Discharge, G. B. H., Conflict, DRI, UBR, Dezerter, K a a n s a n Utiset, itd. s t v o r i l o je n o v i s u b k u l t u r n i stil i v r a t i l o o s j e a j p o k r e t a na s c e n u p o s t - p u n k r a z n o l i k o s t i . K a o to j e p u n k u s v o j i m r e a k cijama na dotadanju rock kulturu, simboliziranu ostarje l i m h i p i j i m a s pivskim t r b u s i m a , r a d i k a l n o o d b a c i o taj d i o tradicije naputajui pasivnost u ime estine, krika a n a r hije i k a o t i n o g p o v r a a n j a frustracija d o m i n a n t n o j kulturi u l i c e svetih m j e s t a , t a k o j e s a d a h a r d - c o r e p o s t a v i o n o v u j e d n a d b u : z n a k m i r a ( p e a c e ) + z a o k r u e n o s l o v o A (stari znak anarhije koji su punkeri aktualizirali) = z a o k r u e n o s l o v o E. E je o z n a a v a l o j e d n a k o s t [Equality). Implikacije n o v o g stila b i l e s u b r o j n e ; u p l e s u , p o g o j e z a m i j e n j e n t r a n j e ili j e d n o s t a v n o s l e m a n j e ) . N a k o n p u n k e r s k o g r a d i k a l n o g odbijanja h a o m a n s k o g i m a g e a i upotrebe bolje da nosi k r a t k u kosu i never trust a h i p p i e s l o g a n a , h a r d -

244

245

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

- c o r e u v o d i p l u r a l i z a m i m a g e a , ljut n a fetiiziranje p u n k s i m bola u m o d i , vraajui (meu m n o g i m opcijama) ponovno d u g u k o s u i ire k o n t r a k u l t u r n o n a s l i j e e m i r a i ljubavi, uz d u p l o u b r z a n i j u i z a v a n j s k o u h o t i m e agresivniju g l a z b u o d p u n k a . K a o to n a v e d e n a j e d n a d b a p o k a z u j e , h a r d - c o r e pokret s m j e r a o u v a t i i hipijevsku (i o p e n i t o p a c i f i s t i k u ) , uz anarhistiku tradiciju o t p o r a (i p r i p a d n i h glazbenih i d r u g i h pokreta) u svom i m p e r a t i v n o m inzistiranju na r a v n o p r a v nosti. Ipak, m n o g i su pacifizam o d b a c i v a l i u s i t u a c i j a m a policijskih i skinheads n a p a d a , smatrajui pravo na samo o b r a n u neotuivim i potrebnim. Hard-core je d o n i o eksplicitni politiki a n g a m a n , pribliavajui neke p u n k intencije o n o m djelovanju koje karakterizira nove drutvene p o krete - n a h a r d - c o r e sceni n a l a z i o s e cijeli s p e k t a r b o r b e za prava ivotinja, radikalne ekologije, mirotvorstva, squattiranja, a jedan od kljunih s l o g a n a je kooperacija, a ne k o m p e f i c i j a . l a k o j e p u n k s t v o r i o m n o g e f a n z i n e ( k o j i nisu u toj m j e r i k a r a k t e r i z i r a l i d o m a u s c e n u ) , s a h a r d - e o r e o m nastaje novi val fanzinskog stvaralatva i povezivanje m r e a fanzina u svim d i j e l o v i m a svijeta. Po prvi put od p o e t ka irenja rock subkulture jedna scena se uspostavlja k a o d e c e n t r a l i z i r a n i j a n e g o sve p r e t h o d n e , i iako hard-core b a n d o v i iz V. Britanije i SAD snano utjeu na scenu, v e o ma znaajnu u l o g u i m a j u finski, poljski, slovenski, talijan ski, brazilski b a n d o v i . Taj p r o c e s n a g r i z a n j a m o n o p o l a koji u stvaranju subkulturnih stilova i m a j u anglo-saksonski a k t e r i , bit e u p o t p u n o s t i d o v r e n u t e c h n o k u l t u r i d e v e desetih k a d a akteri iz J a p a n a , Izraela, Belgije, vedske, Francuske, N j e m a k e ili N i z o z e m s k e m o g u imati istu teinu ili z a s t u p l j e n o s t p j e s a m a i i z d a v a k i h k u a u o k v i r u s c e n e i njenih temeljnih rituala. Na poetku su se hard-eoreovci i punkeri jednim dije l o m drali o d v o j e n o , s n a g l a e n o r a z l i i t o m g l a z b o m i i m a g e o m , n a i n o m plesa, i nekim sredinjim p r e o k u p a c i j a m a .

Punk vs hard-core?
Pokuamo li promotriti o d n o s punk i hard-core g l a zbe, analizirati b e n d o v e i p o m a k e u g l a z b e n o m izrazu, pa o n d a o d r e e n j a koja sami autori pripisuju svojoj glazbi, neemo nai m n o g o a r g u m e n a t a u prilog radikalnom ra zdvajanju, suprotstavljanju, iako je o s n o v n a razlika u ritmu jasna. Crass e za sebe govoriti da su punk, ali e n a g l a a v a t i d a nisu C l a s h , k a l i f o r n i j s k i b e n d o v i e tvrditi k a k o s u o n i t v r d a jezgra p u n k a , d a k l e h a r d - c o r e p u n k . S t r a i g h t - e d g e e, k a o p o j a m , naglaavati vrijednosnu usmjerenost, vege tarijanstvo i o d b a c i v a n j e d r o g e , a ne g l a z b e n u specifinost unutar hard-core punk scene. Takoer, autori knjiga o punku, poput Craiga O ' H a r e (O'Hara, 1 999.), hard-core smatraju sastavnim dijelom punka i zajednike, prepozna tljive s c e n e k o j u k a r a k t e r i z i r a p o b u n a , p r o v o k a c i j a i o t p o r , u l e p e z i od d a d a i s t i k i h i s i t u a c i o n i s t i k i h e k s p e r i m e n a t a i spajanja umjetnosti i s v a k o d n e v n o g ivota, adolescentske p o b u n e protiv roditelja, institucija, autoriteta, preko po s t o j a n j a s v o j i m i b o r b o m d a r a d i s v o j u stvar, d o r a z n o v r snih o b l i k a artikulacije anarhistikog pokreta i punkerskih aktera ekolokih, feministikih, vegetarijanskih i squatterskih pokreta. Doista, poznavanje glazbenih aktera, njihovih u z o r a , a p o s e b n o r a z v o j h a r d - c o r e ( p u n k ) stila u d r u g o j polovici o s a m d e s e t i h , uz prepletanje g l a z b e n i h stilova u c r o s s o v e r i d r u g i m v a r i j a n t a m a , n a l a e p u n o iru o p t i k u i upotrebu pojmova, koja ak i zajedniko p u n k / H C odre enje s pravom smatra preuskim, osiguravajui dovoljno p r o s t o r a za t a d a n j e i k a s n i j e , ue i ire r a z v o j e g l a z b e , d a k l e z a t r a s h , s p e e d , g r i n d - c o r e , n o i s e , p a i h i p - h o p ili neke d r u g e termine koritene u opisu utjecaja i punkerske inspiracije raznovrsnih estokih b e n d o v a , o d , r e c i m o kor a a , k o j i s u izveli c r o s s o v e r p o p u t D R I , ili S O D , k o j i s u n a p r a v i l i isto s m e t a l s t r a n e , d o S e p u l t u r e i N a p a l m D e a t h , ili R a g e A g a i n s t t h e M a c h i n e i b r o j n i h n e p o z n a t i h

246

247

URBANA PLEMENA

b e n d o v a koji su u svojim g a r a a m a mijeali zvukove vlas titog o s n a e n j a , kroz o s a m d e s e t e i devedesete. M e u t i m , k a k o j e o v d j e rije o k o n k r e t n i m s u b k u l t u r n i m g r u p a m a mladih, o sudjelovanju u aktivnostima punk i hard-core scene u Hrvatskoj p o l o v i c o m osamdesetih, m o r a m o uoiti d u b o k e p r o m j e n e koje su na sceni nastale razliitom re cepcijom hard-core glazbe. Jedan dio punk i srodnih ak t e r a , k o j i s u o d a v n o o d b a c i l i v r s t u stilsku p r o f i l i r a n o s t (ili j e n i k a d nisu n i n j e g o v a l i , p o s e b n o o d b i j a j u i biti v a n j s k i m i z g l e d o m svrstani u s i n g u l a r n o p l e m e ) , s p r e m n o s u p r i h v a tili h a r d - c o r e k a o d o b r u stvar u i r e n j u k u l t u r e d i s t o r z i j e i urbanog otpora konformistikim pritiscima ueg i ireg drutva, ne inzistirajui na zasebnosti scene. D i o p u n k a k tera doivio je hard-core k a o ameriki o d g o v o r p r v o m b r i t a n s k o m p u n k u , ili n a p r o s t o k a o l o g i a n n a s t a v a k p u n ka. N o , m l a i i noviji na sceni, prigrlili su h a r d - c o r e k a o p o k r e t o v d j e i s a d a , i z a j e d n o s g l a z b o m bili n a b a r i k a d i o z v u e n o g i r a d i k a l n o g s o c i j a l n o g p o k r e t a . N e k e od izja v a p r v i h m l a d i h k o r a a , p o d s j e a j u j a k o n a izjave p u n k e r a k r a j e m s e d a m d e s e t i h o s t a n j u u r o c k k u l t u r i k o j o j je p u n k o d g o v o r i p o v r a t a k p o k r e t u . Ja p o z n a m sve t e s t a rije p u n k e r e . . . t o t i s e p r e t v o r i l o u e k a n j e n a n o v i a l b u m Exploiteda, par g r u p i c a f r e n d o v a u konim j a k n a m a koji i s p i j a j u p i v o , i to s a d ? N e m a a k c i j e . . . P r i b l i a v a n j e i proimanje dijela punk scene pivsko-nogometnim rituali ma o d b i l o je j e d a n d i o m l a i h ljudi koji su u p r a v o u h a r d - e o r e u vidjeli o d g o v o r , ak i protest protiv u k l a p a n j a p u n k a u predvidljivost rock industrije. Izgled koraa sa m o d i j e l o m j e sliio p u n k e r s k o m , i s t o v r e m e n o d o p u t a j u i h i p i j e v s k i r a v n u d u g u k o s u ( k a o i d r e a d l o c k s e ili b i l o to d r u g o ) uz nakostrijeenu irokezu , i uveo je t i p i n o vezi
26

v a n j e k a r i r a n e k o u l j e o k o s t r u k a , g d j e k o u l j a visi p r e m a

26

Poto se izraz uvrijeio k a o opis frizure, n e m a smisla ispravljati ga s a d na M o h a w k , to bi bilo primjerenije.

249

URBANA PLEMENA

dolje. Tako su u j e d n o m razdoblju, sredinom osamdesetih u H r v a t s k o j , p u n k e r i i h a r d - c o r e o v c i bili o d v o j e n i , n e a p solutno i u svim s r e d i n a m a , ali d o b r i m d i j e l o m o d v o j e n i , ak sa svojevrsnom netrpeljivou m e u pojedinim akteri m a . M e u punkerima je bilo i onih kojima je glazba bila prebrza, a eksplicitna i aktivistika politizacija neprihvatlji v a , d o k s u s e n o v i h a r d - c o r e a k t e r i kritiki p o s t a v l j a l i p r e ma uniformnosti i predvidljivosti punk scene, zbog nave denog nedostatka akcije, nepostojanja osjeaja djelatnog pokreta. H a r d - c o r e je doista i pruio m n o g i m a osjeaj p o k r e t a , m a k a k o m a r g i n a l n o g ili n e v i d l j i v o g u m e d i j i m a d o m i n a n t n e kulture, ali s n a n o g i m e u n a r o d n o m f a n z i n skom scenom osnaenog i potvrenog. O n a j s k l o p p r o b l e m a z b o g k o j e g s u r o c k - k r i t i a r i tvr dili da je p u n k u m r o 1 9 7 7 . , k a d su C l a s h potpisali za C B S , i k o j i i n i d o b a r d i o a u t o - r e f l e k s i j e r o c k - k u l t u r e jo o d e z d e s e t i h , s a d a j e i z v u e n izvan i n t e r p r e t a c i j a , k a o glavno polje djelovanja - n o profiti Solidarnost je bila s t v a r n a , niz n o profit m r e a z a d i s t r i b u c i j u p l o a , k a z e t a , f a n z i n a u s p o s t a v l j e n je i r o m svijeta, a p o j e d i n i akteri HC s c e n e p r i m a l i s u d n e v n o d e s e t k e p i s a m a , s p a j a j u i Slavonski B r o d , K a r l o v a c ili Z a g r e b , sa f a n z i n s k i m i HC s c e n a m a u P e r u u , Brazilu, Poljskoj, F i n s k o j , Sloveniji ili K a l i f o r n i j i . N e z a visna s c e n a o p s t a l a je do d a n a s , u s p i j e v a j u i u s t v a r a n j u h o r i z o n t a l n i h m r e a i k o o p e r a c i j e , bez k o m p e t i c i j e i s t v a r a n j a zvijezda i a u t o r i t e t a . V i d l j i v a r a z d v o j e n o s t p u n k e r a i k o r a a nije n i k a d o b u hvatila cijelu scenu, ali je bila jasna, d i j e l o m svjesno n a glaena od aktera, obiljeena nekim lokalnim posredova n j i m a i sociologiji subkulture time p o m a l o klasina. N o , nakon par godina i paralelnog procesa fragmen t a c i j e i m i j e a n j a s t i l o v a u k u l t u r i k o j u je p o s t a l o p r e v i e n e o d r e e n o zvati r o c k - k u l t u r o m , i h a r d - c o r e i p u n k , sa j o n e k o l i k o m e t a l i z i r a n i h p o r o d i c a , zbliili su se u j e d n o j
951

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

od varijanti novog otpadnitva koje se o b l i k o v a l o sredi n o m osamdesetih. Sredina i d r u g a polovica osamdesetih zanimljivi su zato to o b a procesa teku istovremeno, i f r a g m e n t a c i j a i cross o v e r , t a k o d a bive p o d v r s t e o b l i k u j u z a s e b n e izraze i a u t o n o m n e s c e n e , p r i e m u svaki d e t a l j , p o p u t b o j e v e z i c a ili naina k a k o je koulja svezana o k o struka, i m a svoja ja s n a z n a e n j a , a n a d r u g o m d i j e l u ire s c e n e s p a j a j u s e stilovi u n u t a r j e d n e p j e s m e , k a o i akteri sa s v o j i m i m a g e i m a , plesom, tipom ponaanja. Tako je nekad obuhvatni pojam heavy metala prestao biti z a d o v o l j a v a j u i m zajednikim nazivnikom za m n o g e metalce, zbog g l a z b e n o g i stilskog oposebljenja pravaca p o p u t speed i trash. Od klasinog h e a v y m e t a l c a k o j i slua I r o n M a i d e n , n o s i svijetlu I r u p e r j a k n u bez r u k a v a i p i j e p i v o , d o n a g l a e n i j e g c r n o g stiliziranja o d j e e , glazbe Metallice, Slayera i slinih, m n o g i s u preli p u t k o j i i h vie o d v a j a n e g o s p a j a . I p a k , i g l a z b e n o i t e m a t s k i , svjetovi h a r d - c o r e a i s p e e d / t r a s h m e t a l a b i l i su razdvojeni d o k se nije p o j a v i o crossover, stvoren d j e l a t n o u vie r a z l i i t i h a k t e r a i s d o b r o m d o z o m s p o n t a n o s t i , a s i m b o l i z i r a n i s t o i m e n i m a l b u m o m DRI (Dirty R o t t e n Imbecilles) spajajui o b j e tradicije. To je d o n i j e l o sreu m n o g i m a k t e r i m a koji su u n a t o s v e o p e m mixu drali d o g r a n i c a v l a s t i t o g s t i l a , jer s u d o b i l i m o d e l p o k o j e m , u g l a z b e n o m smislu, speed metalci m o g u upotrebljavati razl o m l j e n u h a r d - c o r e strukturu riffa, a h a r d - c o r e o v c i m o g u solirati na g i t a r a m a , d o k se tematski i vrijednosno (ako m a l o simplificiramo) hard-coreovac ne m o r a definirati k a o a n a r h i s t i k i ili e k o l o k i b o r a c z a p r a v d u , a s p e e d m e t a l a c n e m o r a biti m u k a r i n a z a g l e d a n a u z a g r o b n i i v o t . U procesu fragmentacije i mijeanja u okvirima hard-core s c e n e p o j a v i o se i s p e c i f i a n p r a v a c - s t r a i g h t - e d g e , k o j i n a s t u p a s r a d i k a l n i m o d b i j a n j e m a l k o h o l a , p u e n j a , svih d r o g a , mesa i seksizma. Ve je sam hard-core kod nekih

b e n d o v a b i o aktivistiki o d g o v o r n a b r i t a n s k i d r u n k p u n k , a straight-edge je zapravo proirio mogunosti otklona od alkohola i drugih droga, od prehrane na osnovu ubijanja ivotinja, od alko-nasilja i seksizma k a o upornih pratilaca jednog dijela punk rituala. U naim gradovima, u drugoj polovici osamdesetih, pojavili su se grafiti koji g o v o r e o s p a j a n j u do t a d a n e s p o jivih s i m b o l a , u k l j u u j u i i o n e k o j i p o t p a d a j u p o d t r a d i c i o n a l n u p o l i t i k u p o d j e l u n a l i j e v o i d e s n o . A n a r h i z a m i kri u k r u g u , Torcida i M o t u s (zagrebaki h a r d - c o r e b a n d izra zito a n t i n a c i o n a l i s t i k e o r i j e n t a c i j e ) n a i s t o m z i d u , istim sprejem. D o k darkeri i preostali h a o m a n i , uz n e n o g o m e t n e m e t a l c e , p u n k e r e i s l i n e , ive svoj vie ili m a n j e o t p a d n i k i ivot, za n o v o o t p a d n i t v o ( k o j e m se i o v i prvi m o g u p r i k l j u i t i , jer s u b k u l t u r n o p o l j e m o e biti e l a s t i n o ) k o j e n a s t a j e k a r a k t e r i s t i n o j e m i j e a n j e s t i l o v a , estoki naboj glazbenih i nogometno-huliganskih posredovanja, k o r i t e n j e svih s r e d s t a v a p r o v o k a c i j e . J e d a n o d d o g a a j a i z 1 9 8 3 . j e n a g o v i j e s t i o taj s m j e r . Na koncertu Azre (koju su oboavali v e o m a raznoliki akteri) u Splitu, uz u e n j e klasinih rock aktera, pripadnici Torcide dolaze na koncert sa alovima i zastavama H a j d u k a . K a k o k o n c e r t o d m i e , sve vie o d u e v l j e n i h p e n j e s e n a pozornicu e m u se policija suprotstavlja. Torcida i drugi a k t e r i s k a n d i r a j u P o l j s k a , Poljska i S o l i d a r n o s t . N a k o n uestalih pokuaja dolaska na pozornicu, skandiranja, pa l j e n j a b a k l j i i d i m n i h k u t i j a , T o r c i d a inzistira na p j e s m i o Gdanjsku osamdesete a policija prekida koncert nakon e g a J o h n n y izlazi s a m , i p j e v a S o n g s o f F r e e d o m l e g e n d a r n o g raste, B o b a M a r l e y a .

252

253

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

Moralna panika: darkeri

L u g o s i ' s D e a t h g r u p e B a u h a u s ) , n a p i s a n e jo 1 9 7 9 . , m l a d i u H r v a t s k o j su n e k o l i k o g o d i n a k a s n i j e , k a o i n j i h o v i vr njaci na Z a p a d u , presluavali i presluavajui spajali, u g o a j e m i t o n o m , d o i v l j a j i m a , razliite b a n d o v e , p o p u t Joy

P o s t o j a n j e d a r k e r a starije j e o d m o r a l n e p a n i k e _kgjg se n j i m a b a v i l a . Rije je o f r a g m e n t a c i j i r o c k - k u l t u r e , k o j u b r i t a n s k i n o v i n a r i iz t o g p e r i o d a z o v u p o s t - p u n k o m , i o p o z n a t o m procesu prisvajanja zvunih entiteta i prerade iskustva g l a z b e , t e k s t a , gesti i o s t a l o g u s v a k o d n e v n o m i v o t u i i n d i v i d u a l n o / g r u p n o m stilu. Bit p r o c e s a j e ista k a o i kod hard-coreovaca, speed metalaca, rockabillycara i d r u g i h , a p o j a m post-punk nije ba primjeren. i n j e n i c a j e d a Joy D i v i s i o n p r e d s t a v l j a j u k u l t - b a n d , i d a s u s e o n i nalazili redovito meu kljunim darkerskim glazbenim p r e f e r e n c i j a m a (a na njih se post-punk k a o v r e m e n s k i b l i z a k ali d u h o v n o razliit s m j e r o d n o v o g v a l a i o d n o s i ) , n o Joy D i v i s i o n s u i m a l i v r l o i r o k u p u b l i k u , a d r u g i b a n dovi na popisu o m e i v a a darkerskog glazbenog prostora sugeriraju potrebu drugih pojmova. Suprotno miljenju dijela s a m i h d a r k e r a , koji su ( p o s e b n o u d o b a m o r a l n e p a n i k e k a d a su se osjeali u g r o e n i m a ) smatrali da je i s a m p o j a m k a o d e s k r i p c i j a s u b k u l t u r n o g stila z a g r e b a k i p r o i z v o d i k o n s t r u k c i j a , taj se p o j a m u p o t r e b l j a v a o i u d r u g i m z e m l j a m a , p r i m j e r i c e u s u s j e d n o j Italiji. T o n o j e d a p o j a m pokriva heterogenije pravce i ukazuje na labavije o d r e e n e stilske g r a n i c e . N a j p r i m j e r e n i j e j e koristiti o z n a k u d a r k u z o z n a k u g o t h i c , jer g o t h i c k a o g l a z b e n o usmjerenje donekle pokriva najee b a n d o v e i darkerska stilska o p r e d j e l j e n j a . G o t h s je izraz k o j i se u m n o g i m z e m l j a m a , a p o s e b n o u A m e r i c i i V. Britaniji, k o r i s t i o u o p i sivanju g r u p a i ivotnih stilova v e o m a slinih z a g r e b a k o j ili b i l o k o j o j u r b a n o j s c e n i s r e d i n e i d r u g e p o l o v i c e o s a m d e s e t i h g o d i n a , l a k o s u n e k i k l j u n i b a n d o v i stariji o d u o b l i a v a n j a stila u H r v a t s k o j , i k l j u n e p j e s m e ( p o p u t B e l a

D i v i s i o n , B a u h a u s , S i o u x i e S i o u x , Sisters o f M e r c y , M i s s i o n ,

The C u r e , Killing Joke, The Smiths, The Cult, L a i b a c h , Fields o f N e p h i l i m , C h r i s t i a n D e a t h , Jesus a n d M a r y C h a i n , Cabaret Voltaire i m n o g e druge. M e u ovim b a n d o v i m a n a l a z e s e p r v e n s t v e n o senzibiliteti o p i s a n i k a o t a m n i j i p r a v a c p u n k a , revolt koji je o k r e n u t p r e m a u n u t r a , spoj g o t h i c a i 255

254

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

hard rocka, industrial pravac, z a n i m a n j e za t e m e smrti, sudnjeg d a n a , transa, z a g r o b n o g ivota, religije, depresije, izolacije, dakle raznoliki utjecaji i neka o p a mjesta rock g l a z b e , k o j i s u i z v a n a n a j e e bili d o i v l j e n i k a o p e s i m i z a m , d e p r e s i v n o s t , m e l a n k o l i j a , ali i k a o e s t i n a , r i t u a l n o s t , g o v o r tjeskobe koji m o e aptati a m o e i ozvuiti builicu. N e k i od n a v e d e n i h b e n d o v a ostali su mali i n e p o z n a t i , n e k i su bili u s p j e n i na iroj svjetskoj d a r k / g o t h i c s c e n i , a neki su postali o p i m mjestima M T V p o p kulture. U sluaju L a i b a c h a (koji nije g o t h i c b a n d ali se esto n a l a z i o u zajednikom nazivniku iako ga je s a m o dio aktera pri h v a a o ) rije j e o i n d u s t r i a l - r o c k ( p o e t n o m ) g l a z b e n o m projektu koji je izazvao specifinu m o r a l n u p a n i k u prikazi v a n j e m t o t a l i t a r i z m a uivo u n a i m k r a j e v i m a . I o v d j e k a o i d r u g d j e na subkulturnoj sceni m o e m o nai tvru i m e k u s t r u j u , u o v o m s l u a j u o p o r i j i izraz, p r i m j e r i c e i z o lacije, k a o i komercijalnim, popularnijim n a i n o m izraenu t r a g i k u i v o t a ili l j u b a v i . R a z n o l i k i b a n d o v i i p r i p a d n i z v u k o v i , t e m e , stvorili s u z a j e d n i k i n a z i v n i k t a m n i h t o n o v a , introvertiranosti, negdje protesta izraenog u g r u , negdje s l i k a k u l a i i m i a , a p r e m a v a n z a j e d n i k a je b i l a c r n a b o j a , s r e b r o , krievi, p e n t a g r a m i , p u d e r n a l i c u , i t e k a c r n a minka koja pridonosi vampirskom izgledu. N o , istovre m e n o s u n e k i b e n d o v i p r i p a d a l i i iroj p o p k u l t u r i , k o j a j e b i l a i v i s o k o t i r a n a , k o m e r c i j a l n a , o b u h v a a j u i p u n o iri k r u g p u b l i k e o d n a j i r e g z a m i s l i v o g d a r k e r s k o g ili g o t h i c zajednikog nazivnika. Takoer, dio sudionika darkerske scene sudjelovao je u plesnim ritualima posveenja z v u k o v a (iz s k l o p a o t p o r a i p r o t e s t a t a m n i j i m t o n o v i m a p r o t i v svjetski p r o k l a m i r a n e s r e e i p o t r o a k o g o p t i m i z m a ) a da i s t o v r e m e n o nije n i k a d s u d j e l o v a o u p r i z i v a n j i m a d u h o v a ili n e k i m s l i n i m k u n i m e k s p e r i m e n t i m a s a o k u l t n i m p r a k s a m a . Postoje m l a d i koji su privueni s a n j a r i c a m a , n u m e r o l o g i j o m , o k u l t i z m o m i m a g i j o m , a da nisu n i k a d p o -

v e z a l i taj svoj interes s n e k i m p r a v c e m u r o c k g l a z b i , ili izrazili s v o j a u n u t a r n j a g i b a n j a v a n j s k i m o b i l j e j i m a p o p u t o d j e e , n a k i t a , f r i z u r e , k a o to s u p o s t o j a l i i d a r k e r i ( o d n o s n o l j u b i t e l j i o d r e e n i h z v u k o v a , g e s t i , p l e s a ili i m a g e a openito) koji o d u d a r a j u u svojim sredinjim p r e o k u p a c i jama od ideal-tipskog drakule stvorenog dobrim dijelom i z v a n a , a l i i u n u t a r a u t e n t i n e s c e n e k o j a svoj stil p o s r e d u j e d a r k / g o t h i c g l a z b o m . K a o to j e n e k i m t e m e r i m a o s a m d e s e t i h d o b r o d o l o stilsko p r o f i l i r a n j e i u r b a n i z a c i j a nastajueg n o g o m e t n o g huligana kao subkulturnog lika, t a k o su sada profitirali i oni k o j i m a je zajedniki nazivnik d a r k / g o t h i c scene o m o g u i o irenje i specifino profilira nje vlastitih ( o k u l t n i h , m a g i j s k i h ili slinih) i n t e r e s a s t v o r e n i h e s t o p r i j e ili m i m o n a s t a j a n j a s u b k u l t u r n o g stila. S o b z i r o m na raznolikost, ali i brojnost a k t e r a , uz tipine kreativne jezgre koje o s i g u r a v a j u prostor i oblike artikulacije stila, te b l i e i d a l j e s l j e d b e n i k e , s vie ili m a n j e i n f o r m a c i j a i njihove glazbene osobne povijesti, m o e m o zakljuiti da j e d a r k e r s k i stil u k l j u i v a o r a z n o l i k e a k t e r e , p o v e z a n e n e k a d s a m o i z g l e d o m , a n e k a d vrim, na zajednikoj glazbi i raspoloenjima zasnovanim oblicima efektivnih zajednica i saveza. Jedan od m n o g i h subkulturnih stilova osamdesetih g o d i n a , s dovoljno labavim i dovoljno prepoznatljivim za jednikim nazivnikom da omoguuje individualistike intervencije i zajednika obiljeja o n o m e k o m e je do njih s t a l o . U k l u b o v i m a p o p u t J a b u k e ( g d j e j e prvi p u t s k o v a n izraz d a r k - d a n c e ) , L a p i d a r i j a , K s e t a , k a o i p o s t a n o v i m a , m l a d i ljudi su se o k u p l j a l i , plesali, razmjenjivali p l o e , ka zete, i n f o r m a c i j e i s a m i o b l i k o v a l i svoju s c e n u i t i p o v e d r u e nja. S o b z i r o m na p o z n a v a n j e razvoja slinih scena, m o e m o pretpostaviti da bi se unutar-stilske podvrste i d o n e k l e z a s e b n i senzibiliteti n a g l a e n i j e f r a g m e n t i r a l i , d a b i r a z v o j s a m e glazbe stvorio nove k o m b i n a c i j e i da bi neke n o v e g e n e r a c i j e p r i h v a t i l e v e o d b a e n e ( j e z i k o m a k t e r a isfu-

256

257

URBANA PLEMENA

rane) b a n d o v e i stilska o b i l j e j a d a j u i i m neki n o v i i v o t prije eksplozije r a p a , t e c h n a i niza n o v i h z v u k o v a d e v e d e setih. N o , do prirodnog razvoja nae lokalne nije dolo (osim a k o u skladu sa C o h e n o v i m u p o z o r e n j i m a s p r a v o m n e o e k u j e m o m o r a l n u p a n i k u u vezi v e i n e s u b k u l t u r n i h s t i l o v a ) jer j e m o r a l n o m p a n i k o m p r e k i n u t r a z v o j j e d n e ire s c e n e , a p o s l i j e n a s t a v l j e n uz n u n e m i s t i f i k a c i j e . M o r a l n o j panici o k o d a r k e r a p r e t h o d e tekstovi M a r i j a n a G r a k a l i a , koji s u s e o p e n i t o b a v i l i s o t o n i z m o m , k a o i m n o g i m d r u g i m okultnim tehnikama, istonjakim religi j a m a , y o g o m i d u h o v n i m p r a k s a m a . T i s u t e k s t o v i izlazili u D a n a s u i izazvali p o l e m i k e z b o g n e g a t i v n o g s t a v a p r e m a m n o g i m d u h o v n i m z a j e d n i c a m a , a citirat e se u d o b a p a n i k e , ukljuujui i nove tekstove istog a u t o r a o s a m i m darkerima. Prvi tekst o d a r k e r i m a , k o j i je o b j a v l j e n u P o l e t u 2 5 . 1 2 . 1 9 8 7 . nije b i o o d m a h p r e u z e t o d v e l i k i h i e t a b l i r a n i j i h m e d i j a , i a k o je to p e r i o d u k o j e m ve kreu glasine u ro d i t e l j s k o j k u l t u r i i o b l i k u j u s e n e f o r m a l n i s t a v o v i svih o n i h k o j i s u s a s u b k u l t u r n i m s t i l o m , ili n a p r o s t o p r i s u t n o u j e d n o g u o l j i v o g i m a g e a m e u m l a d i m a , bili u p o z n a t i i k o j i e n a razliite n a i n e d o e k a t i s k o r u j a v n u p r o v a l u s p o znaja o d a r k e r i m a . U t o m p r v o m tekstu, p i s a n o m tipinim senzacionalistikim stilom od postojanje negira kojega omladinske novine da u komitetima za nisu i m u n e , v e u l e a d u n a j a v l j u j e d a , i a k o s e n j i h o v o obrazloenjem O N O I DSZ, miliciju i drutveno politike organizacije slubeno ne postoje, u Z a g r e b u egzistiraju g r u p e m l a d i h koje sebe nazivaju darkerima, furaju se na mranjatvo, s a t a n i z a m , l j u b a v p r e m a krvi i o b l a e se u c r n o . (Peri, 1 9 8 7 . ) I z a n k e t e m e u m l a d i m a izvlai s e z a k l j u a k o smrti k a o n o v o m ivotu za d a r k e r e i, da nije c j e l o k u p n o g t o n a , p o m i s l i l i b i s m o d a s e r a d i o subverziji d i s k u r s a , n a v o e n j e m i z d v o j e n i h r e e n i c a (izjava) m l a d i h p o p u t H r v o j e

25Q

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

( 1 6 ) : V o l i m krv. U k u s n a je. N o , nije rije o i r o n i j i , n e g o o poetnom materijalu o n o g tipa m o r a l n o g poduzetnitva k o j i e inkvizicijski z a m a h d o b i t i u b r z o . U O k u o d 2 5 . 2 . 1 9 8 8 . , o b j a v l j e n j e s e p a r a t , d v i j e s t r a n i c e t e m e d a r k ili o m l a d i n a u t a m i g d j e se r a s v j e t l j u j e s o t o n i s t i k i d i s k u r s i pruaju izvjetaji iz improviziranog modernog pakla, zapravo zagrebakih omladinskih klubova. Zapoinje pe riod l a n a n e reakcije i medijske kotrljajue g r u d e snije ga, p o p u t uzbune u C o h e n o v o j analogiji sa upozorenji ma na n a d o l a z e u nesreu. Dnevni i tjedni listovi, r a d i o i televizija, ne s a m o iz Hrvatske n e g o iz cijele bive J u g o s l a v i j e , z g r a b i l i su t e m u i p a n i k u u r o d i t e l j s k o j k u l t u r i d o v e l i do h i s t e r i j e . U b i j a li m i r i s c r n e rue p i t a l i su n a s l o v i , i v e i n o m ponavljali slinu priu o n a v o d n o m postojanju sekte c r n a rua k o j a d j e l u j e m e u d a r k e r i m a , o p e t n a e stak d a r k e r s k i h s a m o u b o j s t a v a , o 1 0 0 0 d o 1 5 0 0 d a r k e r a u Z a g r e b u , o kultu smrti, samoubojstva, sotonizma m e u d a r k e r i m a , a te su vijesti b i l e p o t k r i j e p l j e n e r i j e i m a V e r e Jurjevi, m a j k e p e t n a e s t o g o d i n j e Ive k o j a s e u b i l a , to s u m n o g i p r e n o s i l i (Vjesnik, A r e n a , r a d i o e m i s i j e ) . T a j iskaz j e detaljnije smjestio priu u D u g o Selo, g d j e je obitelj Jurje vi i v j e l a , i p o t r e s n i m m a j i n i m s v j e d o a n s t v o m z a p r a v o stvorio scenario koji su drugi n a d o p u n j a v a l i , ali mu je kostur u loem drutvu, kafiu G a r u d a , k n j i g a m a p o p u t S t e p s k o g v u k a ili Slike D o r i a n a G r a y a , d a r k e r i m a i p r e t p o stavljenim utjecajem takvog drutva na Ivino s a m o u b o j stvo. D r u g i m e d i j i s u n a s t a v l j a l i p r i u s p e k u l a c i j a m a o n a i n i m a n a k o j i d a r k e r i o d l u u j u tko j e s l j e d e i d o n o s i l i popise bandova, n a b r a j a l i a u t o r e p o p u t B a u d e l a i r e a ili P o e a , uz B a c h a i W a g n e r a , u s v o m o c r t a v a n j u d a r k e r s k e scene koja je poprimila oblik m a s o v n o g suicidalnog p o kreta. Z a g r e b su tih d a n a p o h o d i l e novinarske e k i p e iz d r u g i h r e p u b l i k a , t r a e i p o g r o b l j i m a d a r k e r e i vijesti o s a m o u b o j s t v i m a . Panika u roditeljskoj kulturi je bila velika,

z a b i l j e e n je niz s l u a j e v a z a b r a n e i z l a s k a , a k i u k o l u a k o se znalo da u razredu ima darkera. Ukinute su glaz bene sluaonice i klupske veeri sa d a r k i g o t h i c g l a z b o m . U g r a d u je v l a d a l o stanje p o p u t udbenikih opisa m o b i l i zacije p r e d nesreu. K o d dijela temerskih aktera a u t o m a t ski j e b i l o p o t a k n u t o s p a s o n o s n o rjeenje p r o b l e m a - p r e bijanje darkera. Dolo je do lova na m l a d e ljude u c r n o m , od primjera novinarskog nuenja novaca za fotografiranje na g r o b l j u , do p u n o bolnijeg temerskog p r e p a d a , koji je o b i n o p i t a o tko t i j e u m r o , p u n k ? p r i j e u d a r c a . K a d a j e jedan razred zagrebake srednje kole reagirao na oglas nu knjigu koja je zabranjivala crnu o d j e u tako da je slje dei d a n svatko d o a o sa bar jednim dijelom o d j e e crne boje, direktor o d g o j n o obrazovne ustanove je u p o m o p o z v a o p o l i c i j u ! R o d i t e l j i su se j a v l j a l i u k o n t a k t e m i s i j e , traili i n f o r m a c i j e , jer g l a s i n e s u u p u i v a l e ( a d j e l o m i n o s u svi z a p a z i l i c r n u b o j u n a t i s u a m a m l a d i h u t o m p e r i o du) na velike brojke koje d a r k e r e i njihove prijatelje, k a o tempiranu suicidalnu, okultnu i sotonistiku b o m b u smje t a j u m e u sve n a s , o d d o m a d o k o l e , t r a m v a j a , k a f i a , ili b i l o k o j e g d r u g o g p r o s t o r a u g r a d u . U p o t r a g u z a i n f o r m a c i j a m a ukljuene su i institucije sistema p o p u t dele g a t s k o g pitanja na sjednici k o n f e r e n c i j e SSRNH g d j e su s e svi s l a g a l i o k o p r o c j e n e j a v n o s t j e u z n e m i r e n a . O v a k o v i s o k i i n t e n z i t e t p a n i k e nije m o g a o d u g o t r a j a t i , i a k o e s e m e d i j s k i p r i a o d a r k e r i m a jo d u g o v u i . H i s t e r i j a j e b i l a d e s t r u k t i v n a , p r i k l j u e n j e t e m e r a o m o g u i l o j e fiziku e s k a l a c i j u , a d r u t v o nije b i l o t o l i k o z a t v o r e n o d a n e b i o m o g u i l o i n t e l e k t u a l c i m a s v o j e v r s t a n p r o t e s t , ili d r u k i j i g o v o r o p r o b l e m u subkulture m l a d i h . Presudnu ulogu u smirivanju situacije o d i g r a l a je policija, javnim tiskovnim konferenci j a m a na kojima su dati p o d a c i o svim s a m o u b o j s t v i m a , g d j e j e o d b a e n o p o s t o j a n j e c r n e rue i m l a d i h d a r k e r a s a m o u b o j i c a . Potvrdila su se stara Beckerova razlikovanja 2I

2O

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

m o r a l n i h poduzetnika i provoditelja pravila. U o v o j situa ciji, provoditelj pravila je o d i g r a o ulogu smirujueg ak t e r a . Sve b i t n e k a r a k t e r i s t i k e (uz n e t o d r u k i j i r e d o s l i j e d , intenzitet i n e p o s t o j a n j e sudskih ceremonija degradacije) mobilizacije roditeljske kulture i medijskog stvaranja m o r a l ne panike, koje p o z n a j e m o iz britanskog konteksta, p o n o v i l e su se u n a e m p r i m j e r u . I s k r i v l j i v a n j a i p r e u v e l i a v a n j a , s e n z i t i z a c i j a i e s k p l o a t a c i j a , i r e n j e m r e e (u k o j u su a k upali i pripadnici H a r e Krishna zajednice, z b o g i m e n a svoje izdavake k u e koje se p o k l o p i l o s i m e n o m kafia u D u g o m Selu!?) uz o n a j tipini proces koji C o h e n zove s i m b o l i z a c i j o m i k o j i s e z a m j e n o m p o j m a m o d ili r o c k e r s a d a r k e r n i m a l o n e m i j e n j a . Prvo j e p o j a m d a r k e r a d o v e d e n u vezu sa s a m o u b o j s t v i m a (devijantni status), zatim su o d j e a , nakit i d r u g a obiljeja poela simbolizirati darkere, tako da je na kraju crna boja (i image) postala s i m b o l o m devijantnog statusa. N a k o n s m i r i v a n j a m o r a l n e p a n i k e p o s l j e d i c e s u s e jo d u g o osjeale, na ulicama je bilo m a n j e mladih obuenih u c r n o , d i o n o s i t e l j a stila s e p o v u k a o , a d i o j e b i o o s n a e n i inspiriran m e d i j s k o m k a m p a n j o m , tako da su se tek n a k o n k a m p a n j e p o j a v i l i g r a f i t i p o p u t d a r k lives s a d o b r o n a u e n i m g r a d i v o m - k r i e m o k r e n u t i m n a o p a k o i tri e stice. O g r o m n a v e i n a m l a d i h k o j a j e i n i l a s c e n u d a r k e r skih, gothic, i s r o d n i h senzibiliteta u najirem k r u g u od kreativne jezgre do p o v r e m e n i h s l j e d b e n i k a , nije n i k a d s a z n a l a to su u o p e z a j e d n i k o sa s a m o u b o j s t v i m a i c r n o m ruom ikad imali.

Rockabilly: vjeni James Dean?

O p a f r a g m e n t a c i j a stilova vezanih uz glazbu i posre dovanih glazbom, u drugoj polovici osamdesetih ukljuuje i revival r a n o g r o c k ' n ' r o l l a , p u t e m r o c k a b i l l v g l a z b e . K a o to j e p u n k e r s k a e n e r g i j a d o b i l a o d g o v o r u n o v o m v a l u h e a v y m e t a l a , t a k o j e t a ista e n e r g i j a d o b i l a jo j e d n u r e p l i k u , o d Stray C a t s a . U Z a g r e b u p o s t o j i vie g e n e r a c i j a r o c k a b i l l y c a r a , a t a j stil j e b i o p r e p o z n a t i o d d r u g i h a k t e r a na subkulturnoj sceni. K a o i u m n o g i m slinim sluajevima k a d a je rije o p r i h v a a n j u i r a z v o j u n e k o g s u b k u l t u r n o g stila, i o v d j e m o e m o nai p e r i o d poetka u k o j e m pre v l a d a v a zajedniki nazivnik ( p o p u t rockabillv) i u n u t a r k o j e g a razlike p r i d o n o s e s e g m e n t a c i j i , da bi n a k o n o d r e e n o g vremenskog perioda (u o v o m sluaju od o k o dvije godine) diferencijacija i stvaranje pod-stilova ukazivalo vie n a f r a g m e n t a c i j u n e g o s e g m e n t a c i j u . R o c k a b i l l y stil j e z a n i m l j i v s o c i o l o g i j i s u b k u l t u r e u H r v a t s k o j jer p r e d s t a v l j a p r i l i n o ist s l u a j i n t e r v e n c i j e u s v a k o d n e v n i i v o t , b e z o n i h p o s r e d o v a n j a k o j a n a razliite n a i n e ( k a o k o d m e t a l a c a , p u n k e r a ili d a r k e r a ) u k l j u u j u m i n i m a l n o n a z n a a vanje o d n o s a s d o m i n a n t n o m k u l t u r o m , g d j e se u elementi m a s i m b o l i k o g sustava m o e n e t o o t o m o d n o s u i o d i t a t i . lako je James D e a n buntovnik (u p e r i o d u u k o j e m je njegova generacija u Hrvatskoj osamdesetih zapravo ro diteljska), iz i m a g e a rockabillycara m a l o je tko iitavao raznoliki spektar osjeaja i orijentacija vezanih uz v e i n u d r u g i h subkulturnih stilova na sceni. javnosti, odstupanje od tradicionalnih Primjerice: sukob, prezir, o d b i j a n j e , r a v n o d u n o s t , r a d i k a l n a r a z l i i t o s t p o obrazaca spolnih u l o g a , s t v a r n a i r i t u a l i z i r a n a a g r e s i v n o s t , sve t o m o e biti prisutno unutar m i j e n j a j u i h ali prepoznatljivih okvira ne-

22

23

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

i j e g s t i l a , b i l o k a o k o n s t i t u t i v n i d i o i m a g e a ili n j e g o v p r i v j e s a k , b i l o k a o p r o m i l j e n a i n t e r v e n c i j a ili s l u a j n a p o putbina koju je netko d o b i o na putu usvajanja i preuree n j a stilskih e l e m e n a t a , n o t a k a v niz m o g u i h i n t e r p r e t a c i j a tee se iitavao iz p o j a v e r o c k a b i l l y c a r s k o g identiteta na d o m a o j subkulturnoj sceni. Nije p r o b l e m deifrirati o n a o p a mjesta rock-kulture ijim se izvornim vrijednostima rockabilly vraa, n e g o je z n a a j n o postaviti pitanje o p o s l j e d i c a m a r e - i n v e n c i j e j e d n e t r a d i c i j e k o j a je u d o b a Elvisa Presleyja d j e l o v a l a k a o s u p r o t n a o n o m t i p u t r a d i c i o n a l i z m a k o j i , bez o b z i r a n a p u r i t a n s k a o d r e e n j a t a d a n j e a m e rike kulture, m o e m o nai i u naim k r a j e v i m a . A k o je svojevrsna invencija tradicije ( H o b s b a w n ) obiljeila nasta nak rock-kulture (i unutar nje posebnih s k l o p o v a m e u koje spada i plemenska umjetnost ukraavanja rockerskih konih jakni (Nuttall, 1 9 6 8 . ) i a k o je tijekom dvadesetak g o d i n a t a k u l t u r a p r i l i n o u t j e c a l a n a vlastitu p r i s u t n o s t u n u t a r m a i n s t r e a m a ili d i j e l o v a d o m i n a n t n e k u l t u r e , o n d a je p o t r e b n o njenu re-invenciju sagledati u k o n k r e t n o m k o n tekstu, u Hrvatskoj osamdesetih. Rock'n'roll veer, u kojoj se rockabilly z v u k o m (izme u o s t a l o g ) e v o c i r a j u slike J a m e s a D e a n a , Elvisa Presleyja i d r u g i h sa s a m o g p o e t k a , i istim t i m z v u k o m ( k o d , r e c i m o , Stray C a t s a ) o i v l j a v a j u u o s a m d e s e t i m g o d i n a m a , usvajajui o d r e e n u dinaminost nastalu irenjem rocka kroz p o d r u j a p u n k o i d n i h i s l i n i h i z r a z a , n i j e m o g l a biti s a m o obina veer, n e g o je za krug prvih p r i m a l a c a i s t v a r a l a c a stila i m a l a status P o e t k a . S u d j e l o v a n j e u s a m o m poetku, osjeaj stvaranja scene i s a m o p o s t a v l j a n j a i s a m o p r o m o v i r a n j a sebe kao n o v o g aktera na sceni, to je o n o to k a r a k t e r i z i r a m n o g e s u b k u l t u r n e s t i l o v e i to m o e m o pratiti u razliitim v r e m e n s k i m r a z d o b l j i m a . P o n e k a d se, k a o u s l u a j u p u n k a d e v e d e s e t i h , t a k a v p r o c e s p o k r e n e i bez n o v e z v u n e h i b r i d i z a c i j e k o j a r e a k t u a l i z i r a o r i g i n a l n i

z v u k , p a a k t e r k o j i p r e d s t a v l j a e t v r t u ili p e t u g e n e r a c i j u p u n k e r a m o e i g r a t i u l o g u P o e t k a , s v e i m ili m a n j i m u p o r i t e m u iroj, m e u n a r o d n o j sceni g l a z b e n i h stilova i sceni n e f o r m a l n i h g r u p a m l a d i h koji te stilove p r i m a j u , upotrebljavaju, prerauju i n a n o v o stvaraju u svom sva k o d n e v n o m ivotu. T a k o su i akteri prvih r o c k ' n ' r o l l t u l u m a (zapravo rockabilly, neorockerskog, revivalistikog usmjerenja) u Komi, Lapu, uri, i Kuluiu imali o s j e a j s t v a r a n j a s c e n e , i to je s o b z i r o m na t a d a n j u iru scenu u Zagrebu bilo sasvim opravdano; zaokruenog stila r o c k a b i l l y c a r a n i j e b i l o , i s n a a n v i z u a l n i i d e n t i t e t k o j i s u p r v i a k t e r i stvorili b i o j e u t o m t r e n u t k u p o t p u n o n o v , m a k o l i k o j e p r i z i v a n j e s t a r i h h e r o j a r o c k ' n ' r o l l a m o g l o biti poznato i blisko dijelu roditelja novouspostavljenog akte ra. Premda je n e m o g u e zamisliti stvaranje rockabilly sce ne bez rockabilly zvuka, za m n o g e a d o l e s c e n t e koji su se t a d a prikljuivali, veliku u l o g u odigrali su drugi dijelovi i z g r a d n j e stila, p r v e n s t v e n o o d i j e v a n j e i i m a g e u o p e , k a o i percepcija sredinjih p r e o k u p a c i j a koje se izraavaju p o n a a n j e m . N a r a v n o , uz prvu informaciju, d a k l e recepciju zvuka, pojavu specifinog i m a g e a , organizaciju tematskih g l a z b e n i h veeri (rockabilly t u l u m a ) i kasniji n a s t a n a k d o m a i h b a n d o v a , vanu u l o g u su odigrali i neto odrasliji a k t e r i k o j i su i m a l i p r i s t u p i n f r a s t r u k t u r i i k o j i su s t v a r a l i m e d i j s k e slike, te djelovali menaerski i organizacijski. I p a k , u p r v o m p l a n u s u bili m l a d i n o s i t e l j i s t i l a , iji s e b r o j n a k o n s v a k o g v e e g p a r t y j a ili k o n c e r t a p o v e a v a o . K a o i u m n o g i m slinim sluajevima, postojalo je jezgro o r g a n i z a t o r a i p r v e v j e r n e p u b l i k e , t e niz m a n j i h n e f o r m a l n i h g r u p a i p o j e d i n a c a , iz r a z l i i t i h k v a r t o v a i s r a z l i i t i h s c e n a , t o z n a i i s r a z l i i t i m p r e t h o d n i m ili p a r a l e l n i m s u b k u l t u r n i m i d e n t i t e t i m a , koji su se i sami prikljuili stvaranju r o c k a b i l l y c a r s k e s c e n e . K a k o s a m i a k t e r i p r i a j u , i za. l e d je b i o v e o m a b i t a n . K l a s i n i i m a g e J a m e s a D e a n a , Presleyja

94

?5

Benjamin Perasovi

i prvih r o c k e r a , b i o je o b o g a e n n o v i m e l e m e n t i m a , a p o s t i z a n j e to k o m p l e t n i j e g i m a g e a b i o j e d o b r o v o l j n o iza b r a n i z a d a t a k ( z b o g o p e krize u z e m l j i i p r i l i n o t e a k m n o g i m a ) veine tadanjih rockabillycara. Elementi vizual n o g identiteta su sljedei: - cipele; j e d a n od vanijih detalja, visokog simbo likog kapitala, o d n o s i se na cipele creepersice. M o rao si imati creepers/ce, naglaava jedan od tadanjih rockabillyija. To su cipele s d e b e l i m ravnim d o n o m , a m o g l e su biti i vie p i c a s t e i z a o b l j e n i j e , o n e su p r i v l a i l e panju o b l i k o m i b o j o m , m o g l o se nai raznih k o m b i n a cija; jednobojne ljubiaste, crno bijele, plavo-ute, pro arane, s u m e t n u t i m krznom itd. - a r a p e ; jarkih i n e u o b i a j e n i h b o j a , tirkizne, ljubi aste, ruiaste; - h l a e ; i d e a l s u b i l e t r a p e r i c e , p o m o g u n o s t i Levisov poznati 5 0 1 m o d e l ; - m a j i c e s n e k i m m o t i v o m iz i r o k o s h v a e n e (rani) r o c k i k o n o g r a f i j e , o d s t r i p a d o b a n d a ili g r a d a . g r a d o v i m a London je bio najcjenjeniji); - j a k n a ; z a d i o a k t e r a n a j p o e l j n i j a j e bila k o n a , m a d a s u b a s e b a l l j a k n e i m a l e istu t e i n u , k a o i h e r i n g t o n k e . J e d a n m a n j i b r o j l j u d i n a s c e n i (tediji) n o s i o j e d u e s a k o e , poput kaputia, sa zatamnjenim kragnama; - m a r a m a ; po mogunosti crvena s bijelim a r a m a ali bilo je i d r u g i h b o j a ; - v/estern k r a v a t e , s d v i j e p a g i c e i b r o e m k o j i ih s p a j a , kao i metalni okviri za vrh kragne na koulji; frizura; o p o n a a n j e nekoliko varijanti klasinih rock'n'roll frizura, p o p u l a r n a kokotica. Sav t r u d , sve n a s t o j a n j e o k o n a v e d e n i h stilskih o b i ljeja i svi o s t a l i o b l i c i d r u e n j a , r i t u a l a i s t v a r a n j a s c e n e , o d v i j a j u se u k o n t e k s t u d r u t v a i j u d u b o k u krizu p r i z n a j u i slubeni ideolozi s a m o u p r a v n o g socijalizma. To je vrijeme (Meu

266

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

(bez o b z i r a n a g o d i n u ili d v i j e r a z l i k e k a d a s e u r o c k a b i l | y kvadre ukljuuju pojedinci s k o j i m a su v o d e n i d o d a t n i razgovori za potrebe o v o g rada) k a d a grafit ivimo u mraku (napisan na zgradi tadanjeg Elektrotehnikog fa k u l t e t a , d a n a s FER-a) t r e b a shvatiti (i) d o s l o v n o , j e r n a s t a j e u vrijeme redukcija elektrine energije, uvoenja depozita na o d l a s k e u i n o z e m s t v o , u v r i j e m e u k o j e m je e k o n o m s k u krizu p r a t i l o d a l j n j e i n z i s t i r a n j e n a i d e o l o g i j i s a m o u p r a v n o g socijalizma i jednopartijskog m o n o p o l a . A k o p r o m o t r i m o e l e m e n t e b i t n e z a i m a g e r o c k a b i l l y stila, u o i t e m o da je veinu odjee i o b u e bilo n e m o g u e p r o n a i u d o m a i m d u a n i m a , i da su se c i p e l e , j a k n e i o s t a l e stvari morale nabavljati u inozemstvu. To bi m o g l o nekoga na vesti n a p o m i s a o d a s u s e r o c k a b i l l y a k t e r i r e g r u t i r a l i i z viih s l o j e v a d r u t v a , d a j e n j i h o v a stilska p r i p a d n o s t o d r e e n a u d o b r o j mjeri socijalnim statusom roditelja. Roditelj ski d o m , i t o n e s a m o u s v o j i m e k o n o m s k i m d i m e n z i j a m a i nekad doslovno presudnom koliinom novca s kojim neko d o m a i n s t v o raspolae, n e g o i sa svim ostalim s f e r a m a utjecaja, kune atmosfere i tipa o d g o j a , uvijek igra neku ulogu u procesu subkulturalizacije adolescenta i u procesu socijalizacije o p e n i t o . M e u t i m , zakljuiti na osnovi spe c i f i n e ( n e ) d o s t i n o s t i m a t e r i j a l n i h p r e d m e t a r o c k a b i l l y stila o s o c i j a l n o m statusu n j i h o v i h r o d i t e l j a i d e f i n i r a t i ga viim bilo bi p o g r e n o . Poznavajui d i o scene i kvadri koje su je inile, m o e m o sagledati dva bitna aspekta ivota r o c k a billy g r u p a k o j a u t j e u n a p r o c j e n u u t j e c a j a m a t e r i j a l n o g s t a t u s a o b i t e l j i n a p r i p a d n o s t t o m stilu. T o je, s j e d n e s t r a n e , r o d i t e l j s k i d o m iji s a m s o c i j a l n i p o l o a j p r o c j e n j i v a o na o s n o v u p o z n a v a n j a dijela ljudi sa scene i r a z g o v o r a s n j i m a , a s d r u g e strane s a m a scena i na njoj p r i s u t n a p r i h v a a n j a ili n e p r i h v a a n j a v a r i j a c i j a u i m a g e u i e v e n t u a l n o s u g e r i r a n i h p o r u k a o n e i j e m s o c i j a l n o m s t a t u s u . U vezi sa socijalnim statusom roditelja, o d m a h n a m se n a m e e i-

njenica

heterogenosti;

meu

pripadnicima

prvih

aktera

r o c k a b i l l y s c e n e , u d o b a d o k n j i h o v b r o j nije p r e l a z i o d v i j e stotine, n a l a z i m o i o n e koji d o l a z e iz niih, r a d n i k i h o b i telji, k a o i o n i h k o j i m a roditelji p r i p a d a j u viem s o c i o e k o n o m s k o m s t r a t u m u . N e b i b i l o u p u t n o p o s e g n u t i z a rastez ljivim p o j m o m s r e d n j e k l a s e , i a k o n e s u m n j i v o d i o a k t e r a dolazi u p r a v o iz t o g sloja, jer bi t i m e z a m a g l i l i d i n a m i k u izmeu evidentnih i znaajnih materijalnih razlika unutar j e d n e s u b k u l t u r n e g r u p e . B i t n o j e u o i t i k a k o j e n a istoj sceni nastalo n e k o l i k o t i p o v a identiteta koji su, uz ostale, bili d e t e r m i n i r a n i i e k o n o m s k i m k r i t e r i j i m a . T a k o j e n e t k o i m a o d o v o l j n o n o v a c a z a sve tri p r i z n a t e j a k n e , p a j e m o g a o u k o l u ii u b a s e b a l l j a k n i , na k o n c e r t u k o n o j , a h e r i n g t o n k u o b u i z a susret u k a f i u ili n a n e k o m s l i n o m okupljalitu, d o k je netko drugi bio sretan s j e d n o m od n a v e d e n i h j a k n i , izborivi n a tei n a i n o d r o d i t e l j s k o g p o k l o n a o v a j g o t o o v o selekcijski p r a g identiteta i d o k a z i v a n j a stilske g r u p n e p r i p a d n o s t i . V i s o k i status n a sceni m o g a o j e t a k o ovisiti o k u p o v n o j m o i n e i j i h r o d i t e l j a (jer o n i k o j i su u l a g a l i u i z g l e d i stilska o b i l j e j a n i s u b i l i k r i t i z i r a n i n e g o c i j e n j e n i ) , a l i t o n i j e b i o j e d i n i t i p i d e n t i t e t a , jer z a v i s o k i status u d i m e n z i j i b u n t o v n i t v a i l i d e r s k e p o z i c i j e u g r u p a m a nije b i l o d o v o l j n o i m a t i s k u p u i p r o f i l i r a n u o d j e u , t u s u s e traile n e k e d r u g e kvalitete. N a toj strani ( k o j u a m e r i k i s o c i o l o z i p e d e s e t i h i b r i t a n s k i s e d a m d e s e t i h s m j e t a j u u nie klase) o b n o v l j e n o j e tjelesno d o k a z i v a n j e k o j e n a j e e n e ide d o temerskih d o k a z i v a n j a , ali u k l j u u j e t e m p e r a m e n t i b u n t o v n i k i i m a g e k o j e g s e r o c k a b i l l y stil n e m o e o d r e i , pa se u tjelesnoj d i m e n z i j i sreu k l a s i n i a s p e k t i k v a r t o v skih kvadri, g d j e u n u t a r d r u e n j a i p o j a v e kvadri na za j e d n i k o j s c e n i d o i z r a a j a d o l a z e vre o s o b i n e i n a stup koji osigurava liderske pozicije, a to se ne k u p u j e n o v c e m . Z b o g d i m e n z i j e d e k a s a ulice iz k v a r t a , ( i a k o s v a k a k v a d r a u o p e n e m o r a biti t e r i t o r i j a l n o z a s n o v a n a )

?68

269

Benjamin Perasovi

i potrebe postizanja specifine karizme, b u n t o v n i k o g i estokog i m a g e a , stvorena je o d r e e n a ravnotea statusu do kojeg se na sceni dolazi k u p o v n o m m o i . Poto je na r o c k a b i l l y sceni u p r v o j fazi b i l o n a g l a e n o p o s t o j a n j e k v a d r i , s v o j e v r s n a r a v n o t e a o k o j o j je rije s v j e d o i l a je o raspodjeli utjecaja, u kojoj, primjerice, novac daje neko m e v e u m o g u n o s t i z r a a v a n j a i s t j e c a n j a u g l e d a , ali i o n i m a iz niih s l o j e v a o m o g u u j e t r a d i c i o n a l n o d o k a z i v a n j e i stjecanje u g l e d a n a p l a n u liderstva z a s n o v a n o g n a v r i m , b u n t o v n i j i m , m u k i m p r i n c i p i m a k v a d r i u k o j i m a prefini d e k o n e m o e v o d i t i g l a v n u rije. O v o s u stvarni p r i m j e r i , ali i z a b r a n i n a m j e r n o z b o g z a o t r a v a n j a p i t a n j a o s o c i o e k o n o m s k o m p o l o a j u roditelja koji m n o g i autori s m a t r a j u snanom determinacijom tipa adolescentske subkulturali z a c i j e , jer r a z u m l j i v o j e d a s u n a s c e n i p o s t o j a l i m n o g i prijelazi i da k o n k r e t n i a k t e r i nisu u v i j e k s l i j e d i l i iste t i p o v e . N o , t a k v i o s n o v n i t i p o v i jesu p o s t o j a l i , a k a d s e scena proirila sa dvije stotine na dvije tisue l j u d i , o n d a su se o d r e e n e g r u p e imale veu m o g u n o s t profilirati i po obiljejima razlike finih, pristojnih, b o g a t i h i estokih d e k i iz k v a r t a s jo vie m e u t i p o v a i p r i j e l a z a . S a m i a k t e r i u k a z u j u n a s v o j e v r s t a n svijet d o v i t l j i v o s t i koji je n a s t a o na o s n o v u n e p o s t o j a n j a uvjeta za n a b a v u m n o g i h p r e d m e t a p o t r e b n i h u o b i l j e a v a n j u stilske p r i p a d nosti. Z a n i m l j i v p r i m j e r u n u t a r t o g svijeta d o v i t l j i v o s t i Rijeima samih predstavlja frizura i naini r a d a na vlastitoj frizuri, u p a d l j i v o m i b i t n o m e l e m e n t u r o c k a b i l l y stila. a k t e r a : u j , gel ti nije bio d o v o l j a n . To i ne s p o m i n j e , s a m o uvrsti k o s u , a l i t r e b a o t i j e b r i l j a n t i n , t o s e t r a i l o . Teko ga se m o g l o nai, onaj tko ti je d a o informaciju gdje ga moe na, p u n o ti je p o m o g a o , cijenio si ovjeka. Postojala je jedna a p o t e k a , u centru, gdje si ga p o v r e m e no m o g a o kupiti, to je bilo super. A k a d nisi... svatko je s t v a r a o s v o j u m a l u r a d i o n i c u , n e b i v j e r o v a o t o s e sve
270

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

k o r i s t i l o ; n i v e a k r e m a , sve d r u g e isto, p j e n a z a b r i j a n j e , z n a l o j e pasti i p a r k a p i u l j a . . . m a m i n l a k z a k o s u j e isto l j a k a o p o n e k a d . M a , b i l o j e o n o , uleti u k u p a o n i c u i z m i k s a sve to t i s e n a e p r i r u c i . . . z a o n o g a t k o j e h t i o ba veu k o k o t i c u , koristila se i v o d a sa e e r o m . Iz nekih drugih primjera v i d i m o kako akteri, unutar ta d a n j e g konteksta s o c i j a l i z m a i p o n u d e r o b e (a uz p r e d m e t e p o t r o n j e t a k o e r vezane situacije r a n g i r a n j a i p r o c j e n e razina ukusa o d r e e n i h drutvenih g r u p a ) p r e u z i m a j u , iz o n i h d u a n a k o j i s u bili s i m b o l i m a s o v n o s t i i niske r a z i n e ukusa, pojedine predmete (poput arapa) i pridruuju ih s v o m r a z r a e n o m i m a g e u . Kui, t i nisi m o g a o n a i t a k v e stvari u d u a n i m a , p o s e b n o n e u o n i m , k a o b o l j i m . J a s a m j e d n e a r a p e n a a o u U n i k o n z u m u , kui, t a m o g d j e i h n i t k o n e b i t r a i o , d i k u p u j u o n i z a d n j i , o n o , kui, k o k u p u j e n e t o za o b u ' u U n i k o n z u m u , b i l e su s k r o z k r i a v e i uklopile su se odlino. U n u t a r n a s t o j a n j a o k o to k o m p l e t n i j e g i z g l e d a ( k o j i se kretao u n a v e d e n i m k o o r d i n a t a m a , to ipak ukljuuje varijacije u e l e m e n t i m a i o m o g u u j e stvaranje razliitih k o m b i n a c i j a za individualno izraavanje) m o g u e je nai i primjere koji svjedoe o dozi h u m o r a i toleranciji p r e m a eksperimentima, poput noenja pionirske, crvene m a r a m e . To je tipian primjer, p o p u t m n o g i h slinih koje je interpre tirala britanska sociologija subkulture m l a d i h , preuzimanja o d r e e n o g p r e d m e t a iz j e d n o g konteksta i znaenja, koje je s n j i m p o v e z a n o , i p r o m j e n e z n a e n j a , u o v o m s l u a j u pionirske m a r a m e u rockabilly m a r a m u , gdje prepoznava nje m a r a m e i k a o pionirske zapravo d o d a j e na vrijednosti i prepoznavanju s a m o g ina preuzimanja i preoblikovanja. Eksperimentiranje s elementima imagea jedan je od p o k a zatelja otvorenosti i zatvorenosti razliitih s u b k u l t u r n i h g r u p a . N e k e g r u p e (kvadre) njeguju vre g r a n i c e i m a g e a i u svakoj p o j e d i n o j situaciji m o e se p r o m a t r a t i k a k o se 272

g r a n i c a t o l e r a n c i j e p o m i e i g o v o r i o s a m o m stilu o k o j e m j e rije. R o c k a b i l l y j e u p r a v o z b o g o d r e e n e z a o k r u e n o s t i i p r o f i l i r a n osti b i o p r i v l a a n d i j e l u a d o l e s c e n a t a , k a o to j e l a b a v i j i o k v i r p r i v l a a n d r u g i m a . T o to j e c r v e n a p i o n i r s k a m a r a m a m o g l a funkcionirati k a o priznati d i o izraavanja s t i l a , n e z n a i d a n e k i d r u g i p r e d m e t , v a n stilskih k o o r d i n a t a , n e b i i z a z v a o u e n j e , o d b i j a n j e , n e g o d o v a n j e ili p o d s m i j e h , p o s e b n o u prvoj fazi, k a d a postoji nastojanje k a s v o j e v r s n o j k o n s o l i d a c i j i stila. P r o s j e n a d o b a k t e r a u p r v o j fazi k r e t a l a se od 1 6 i 1 7 g o d i n a , uz primjetnu generaciju od 20 i 21 g o d i n u , no s r e d n j a k o l a i o v d j e o s t a j e o s n o v a s k o j e na s c e n u stie v e i n a a k t e r a . S o b z i r o m na p o s t o j a n j e tvreg i m e k e g dijela aktera koji ine rockabilly scenu (kao i veinu d r u g i h ) , o v d j e j e p o t r e b n o r a z m o t r i t i k a k o tvri d i o u s v a j a e l e m e n t e stila, u p o e t n o j f a z i , i z g r a u j u i s p e c i f i a n v r i j e d n o s n i sustav n a t e r e n u m u k o s t i i d o k a z i v a n j a , l a k o j e glazba i ovdje bila presudna, o m o g u u j u i prva okupljanja o k o r o c k a b i l l y stila, z a j e d a n d i o a k t e r a m o e m o ustvrditi da s u , s j e d n e s t r a n e v a n j s k i i z g l e d i p r o f i l i r a n i i m a g e , a s d r u g e d r a n j e , v r e d n o t e i n a i n p o n a a n j a , bili j e d n a k o v a n i k a o i g l a z b a , a k o ne i v a n i j i u p r o c e s u p r i k l j u e n j a i vlastitog doprinosa nastajuoj sceni. Razgovarajui s p r e d s t a v n i c i m a o n o g d i j e l a k o j i j e vei n a g l a s a k s t a v l j a o n a g r u p n u p o v e z a n o s t i k o j i nije s u d j e l o v a o t o l i k o u o r g a n i zaciji, putanju glazbe i koncertnim aktivnostima, m o e m o ak uspostaviti redoslijed po k o j e m je netko bio privuen atraktivnim i z g l e d o m , zatim sredinjim p r e o k u p a c i j a m a , koje u ovakvim sluajevima akter zapravo doivljava kao i m p l i k a c i j e i m a g e a u s v a k o d n e v n o m ivotu, pa tek o n d a g l a z b o m . G l a z b a s e t a k o p o d r a z u m i j e v a l a , a o n o to
2 7
27

O v d j e je rije o o n o m dijelu rockabilly aktera koji nije neposredno sudjelovao u glazbenom utemeljenju scene. Stav o podrazumijevajuoj glazbi ne umanjuje njenu vanost, ali naglaava druge dimenzije,

273

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

j e p r i v l a i l o sceni b i o j e i m a g e i d r a n j e . O s o b i t o j e z a n i m l j i v a i n t e r p r e t a c i j a s a m i h a k t e r a , k o j i g o v o r e o specifi n o m k o d e k s u asti, to nije n i m a l o s l u a j n o , k a k o s o b z i r o m na naslijede koje rockabilly obnavlja i koje posreduje niz f i l m o v a s m o g u n o u s n a n o g u t j e c a j a , t a k o i s o b z i r o m na s v a k o d n e v n i ivot kvadre i situacije u kvartu, na k o n c e r t u , p l e s u , u k a f i u i t d . Ferka - to je b i o z n a a j a n t e r m i n , k o j i o b j a n j a v a p o i m a n j e asti i p r i s t u p a m o g u e m s u k o b u . Jedan na jedan, to je osnovni sadraj p o j m a ferka ( o d e n g l e s k e rijei fair) i o n n a m u k a z u j e n a o b n a v l j a n j e n e k i h s t a r o t e m e r s k i h p r i n c i p a . M e u t i m , inter vjuirani akteri o d b i j a j u u s p o r e d b u sa t e m e r i m a , n a g l a avajui neagresivnost, nezainteresiranost za stvaranje frke (tunjave) k a o o b l i k a z a b a v e . N e s m i j e u s t u k n u t i , t o j e dosta vano, pa m a k a r d o b i o batine. Dobiti batine od ja e g n i j e s r a m o t a , a l i n e s m i j e u s t u k n u t i , p o v u i se. O v a k v i stavovi izraz s u j e d n o g p r i s t u p a m n o g i m p o t e n c i jalnim situacijama u kojima sukob m o e eskalirati u tu n j a v u , u k o j o j o b r a z , ast p r i p a d n i k a k v a d r e n e s m i j e biti p r o k o c k a n a , a l i i s k a z u j u i p a s i v n i j u d i m e n z i j u u k o j o j j e j a s n o d a r o c k a b i l l y k v a d r a ( o k o j o j j e rije, a n a o s n o v i s p o z n a j a o sceni m o e m o z a k l j u i t i d a n i j e b i l a u s a m l j e n a u t a k v o m p o n a a n j u ) n e e i z a z i v a t i , traiti f r k u i p r v a z a poinjati sukobe. Kolektivni identitet, ijem specifinom o s n a e n j u k u m u j e i n j e n i c a svijesti a k t e r a o v l a s t i t o m iz g l e d u , d o izraaja j e d o l a z i o u s i t u a c i j a m a k o j e u o p e n i s u s p o j e n e s a s i m b o l i k i m ili s t v a r n i m n a s i l j e m ; o d k o n c e r t a ili g l a z b e n e s l u a o n i c e d o z a j e d n i k o g o d l a s k a u k i n o . Zajedniki o d l a z a k u kino nije t a k o b a n a l n a stvar k a o to z v u i , d o v o l j n o je z a m i s l i t i d v a d e s e t a k ili j o vie l j u d i u

punoj opremi, dakle dvadesetak kokotica, jakni, creepersica, n a j e d n o m m j e s t u , u g r u p i , p a n a m m o e biti r a z u m ljivo ushienje koje su akteri dijelili (i k o j e g se m n o g i sa s l i n i m u s h i t o m sjete i d a n a s , d e s e t a k g o d i n a n a k o n o p i s a n i h d o g a a j a ) p r i l i k o m g r u p n e e t n j e d o k i n o t e k e , to vie g o v o r i o r i t u a l u , i d e n t i f i k a c i j i , a u t o p e r c e p c i j i , g r u p n o j prezentaciji i osnaivanju n e g o o p u k o m odlasku u kino. Muki dio rockabillycara bio je u veini, na svakog d e s e t o g d o l a z i l a b i p o j e d n a d j e v o j k a . ( O v d j e j e rije o g r u p a m a koje se drue ee i i m a j u vru strukturu od ireg k r u g a p o z n a n i k a i p o v r e m e n i h susreta u n e k o m k l u bu. Na m n o g i m mjestima, u poznatim klubovima gdje se m o g l a u t i r o c k a b i l l y g l a z b a , m u k a r c i nisu bili t o l i k o b r o j a n o zastupljeniji, ali je jedan d i o djevojaka bio, vlastitim o d a b i r o m , p o m a l o izvan, to s e v i d i i i z izjava p o p u t ove: Nisam ti ja rockabilly, ali volim doi p o v r e m e n o na n j i h o v u v e e r isplesati se.) U s p e c i f i n o m m i j e a n j u m o d e l a finih i pristojnih, s n o v c e m k o j i o m o g u u j e stilsko i z r a a v a n j e i eih, p o n o snih, James Deanovskih kvadri osamdesetih, a na osnovi glazbe, i m a g e a i interakcije unutar grupa i m e u g r u p a m a na k o n c e r t i m a i o k u p l j a l i t i m a , zavrava prva faza u kojoj je stvorena zajednika rockabilly scena. Pred kraj o s a m desetih scena se proirila, o b u h v a a j u i p a r tisua m l a d i h s a m o u Z a g r e b u . O s i m splitskih avola koji nisu n i m a l o t i p i a n r o c k a b i l l y b a n d , ali o d 1 9 8 4 . n a razliite n a i n e u n u t a r p o d r u j a glazbe i o d i j e v a n j a z a g o v a r a j u revival p e desetih i ezdesetih g o d i n a , s p e c i f i n o m povratku korije n i m a i sve i r o j r o c k a b i l l y s c e n i p r i d r u i l i s u s e i n o v i d o m a i akteri - b a n d o v i , p o p u t Fantomi, Greaseballs, M a k e , M o o n l i g h t Cats, Rocking kids. U p r o s t o r i m a p o p u t L a p i d a r i j a , n o s i t e l j i r o c k a b i l l y stila m o g l i s u p r i s u stvovati multimedijalnoj p r o m o c i j i vlastitog stila, z a p r a v o uivati u v l a s t i t i m o s n o v a m a s t i l a , t a k o to su u j e d n o j v e 275

a moe sugerirati i injenicu ireg presjeka skupa s naslijeem rock kulture uope, gdje b a n d o v i poput Clasha, sinonimi za punkerske ili neke tree subkulturne stilove, takoer m o g u funkcionirati i unutar rockabilly svijeta, p o s e b n o s pjesmama p o p u t brand new cadillac.

274

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

ceri p a r a l e l n o tekle i projekcije f i l m o v a , g l a z b a sa p l o a u p r o s t o r u z a p l e s , i k o n c e r t i n a terasi ( M a l o m L a p u ) . N o v e g e n e r a c i j e rockabillycara dolaze na s c e n u , a u s k l a d u s ve p o s t o j e i m r a z l i k a m a u g l a z b i i d r u g i m p r e f e r e n c i j a m a unutar do tada prilino u r a v n o t e e n o g (da ne kaemo homogenog) kolektivnog identiteta, dolazi do segmentacije i djelomine fragmentacije scene, na poklo n i k e i s k l j u i v o s t a r o g i i z v o r n o g z v u k a , n a surfere (koji s u inzistirali n a o b n o v i B e a c h Boys z v u k a ) rockabilly osamdesetih predstavnici) itd. O s i m g l a z b e , p o s t o j a l i s u i d r u g i kriteriji r a z l i k o v a n j a koji su pridonijeli rastezanju scene tako da je o n a izvana m o g l a i z g l e d a t i r o c k a b i l l v a r s k i , ali s e p o g l e d o m i z n u t r a s t i c a o u v i d u z n a a j n u r a z d v o j e n o s t strasti k o j a r e z u l t i r a f r a g m e n t a c i j o m . M e u tim d r u g i m kriterijima mijeali su se o n i ve s p o m e n u t i m a t e r i j a l n i , k v a r t o v s k i , kriteriji p r e f e r e n cija tipa zabave, g d j e , primjerice d o m i n a c i j a a l k o h o l a kao instrumenta provoda m o e biti izazvana nekim drugim sredstvom, pa da to implicira i podjele m e u neformalnim g r u p a m a . Sto b i i s t r a i v a , s o c i o l o g , z a p a z i o p r o m a t r a n j e m u d r u g o j fazi r a z v o j a z a g r e b a k e r o c k a b i l l y s c e n e , bez znaajnijeg konzultiranja sa s a m i m a k t e r i m a ? Prvo bi ustanovio postojanje rockabilly veeri ( m i n i m u m i n f o r m a c i j a m o r a p o s t o j a t i , d a s e p r a v i l n o o d i t a j u p o j e d i n i nazivi t e m a t s k i h v e e r i u p o j e d i n i m k l u b o v i m a a k o v e nisu n a v e d e n i e k s p l i c i t n o ) i z a p u t i o se u K u l u i , u r u ili KSET. T a m o b i p r i m i j e t i o razliitost a t m o s f e r e , z a s t u p l j e n o s t i m u k i h i e n s k i h a k t e r a , d j e l o m i n u razliitost g l a z b e , i r a z l i k e u i m a g e u . T a k o j e u j e d n o m p e r i o d u (to o z n a a v a d r u g u f a z u razvoja) u K u l u i u a t m o s f e r a bila m i r n i j a , v e o m a m a l o ( p o n e k a d n i m a l o ) p i j a n i h i estokih d e k i , n e t o vie b a s e b a l l j a k n i i n a j v i e d j e v o j a k a . U u r i je a t m o s f e r a b i l a 2/6 (simboliziran n a striktni Stray najcjenjenijim

s p o n t a n i j a , m a l o vie divlja ( p o s e b n o u o d n o s u na ples), bilo j e vie konih n e g o b a s e b a l l j a k n i , neto m a n j e d j e v o j a k a , i vie a l k o h o l o m r a z g a l j e n i h a k t e r a . Kset j e t v o r i o s v o j e v r s t a n mix K u l u i a i u r e . N o , rije j e o j e d n o m periodu, unutar 6 mjeseci, a kontakti s akterima scene o m o g u u j u uvid u stalne p r o m j e n e koje nastaju uslijed d e f i n i r a n j a i r e d e f i n i r a n j a s i t u a c i j a i p r o s t o r a , na o s n o v i i n t e r a k c i j a u n u t a r s c e n e i o n i h s o k o l i n o m , pri e m u s e mijeaju glazbene preferencije i statusna podrka i m a g e u , s d o b n i m ili k v a r t o v s k i m k r i t e r i j i m a o k u p l j a n j a , u k o n t e k s t u promjena dj-a, organizacije koncerata i programa uope, t e p r o m j e n e a t m o s f e r e u o d r e e n o m p r o s t o r u ili n e k e d r u g e i n t e r v e n c i j e u o n o to s e s o c i o l o g u m o e u i n i t i t r a j n i m ili k a r a k t e r i s t i n i m . Z a d i o eih r o c k a b i l l y a k t e r a m o e s e rei d a p r e d stavljaju s v o j e v r s t a n o d g o v o r n a n e s t a j a n j e t e m e r s k o g k o d e k s a asti, g d j e s e a g r e s i v n o s t n e n j e g u j e p o p u t o v i s n o s t i , a l i s p r e m n o s t z a s p e c i f i c i r a n o m a n i f e s t i r a n j e seta m u k o s t i , ponosa, tjelesnog dokazivanja, popunjava ono prazno mjesto nastalo temerskim neogranienim uivanjem u n a silju b e z i k a k v o g e t i k o g k o r e k t i v a .

Catsima), na psycho-billy (u kojem su C r a m p s najpoznatiji

277

Benjamin Perasovi

Navijako pleme

Subkultura

nogometnih

huligana

predstavlja

jedino

podruje u o v o m r a d u o k o j e m postoji ve opsenija d o m a a s o c i o l o k a l i t e r a t u r a . (Buzov i sur., 1 9 8 9 . , P e r a s o v i , 1 9 8 9 . , F a n u k o i sur., 1 9 9 1 . , Lali, 1 9 9 3 . ) N a i n j e n j e p r e g l e d s t r a n e l i t e r a t u r e i p r i k a z svih b i t n i h t e o r i j a i p r i s t u p a , od o n i h koji p r e v l a d a v a j u u p o p u l a r n o j kulturi, p o p u t r a irene p r e d o d b e o a l k o h o l u i nasilju k a o d o v o l j n i m uzro cima, manifestacijama i ujedno objanjenjima problema n o g o m e t n o g huliganizma, o nezaposlenosti i pretjerano perm i s i v n o m d r u t v u , to o v a k o s p o j e n o u j e d i n j u j e i lijevu i desnu perspektivu procjene i implicirane p o t r e b e p r o m j e n e s t a n j a (i/li n e z a p o s l e n o s t i i/li p e r m i s i v n o g d r u t v a ) , k a o i a k a d e m s k e pristupe, p o p u t teorije aggra i rituali" z i r a n e a g r e s i v n o s t i Petera M a r s h a i s u r a d n i k a , m a r k s i s t i k i pristup Taylora i C l a r k e a o n o g o m e t u k a o kulturi radnike klase i s u v r e m e n i m reakcijama n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a n a d e k o m p o z i c i j u s a m e klase i uvjete t a d a n j e g k a p i t a l i z m a , D u n n i n g o v e historijske kole koja se d i j e l o m p o k l a p a s britanskim klasnim pristupom i dekodiranjem medijskih d i s k u r s a p r i s u t n i h i u b i r m i n g h a m s k o j k o l i , e m u je Lali (1993.) p r i d o d a o i pristup talijanskog sociologa Dal Laga o svijetu s p o r t a i n a v i j a k o g r i t u a l a k a o z a s e b n o g , n e o v i s n o g svijeta i g r e i s i m b o l i k i h s u p r o t s t a v l j a n j a . K a d a z a p o i n j u d o m a a i s t r a i v a n j a , u svjetlu p o s t - h e y s e l s k o g p o j a a n o g zanimanja javnosti za n o g o m e t n i huliganizam i n a silje k o j e n i j e i z o s t a j a l o n i u n a i m u v j e t i m a , a u t o r i s e s r e u s p o s t o j e i m n a s l i j e e m d o m a e (kritike) s o c i o l o g i j e sporta. N o , pristup, koji je p r o m a t r a o sportsku publiku i m n o g e d i m e n z i j e o d n o s a s p o r t a i d r u t v a , nije m o g a o p r u iti z a d o v o l j a v a j u i k a t e g o r i j a l n i a p a r a t z a n o v o n a s t a l i

278

Benjamin Perasovi

f e n o m e n . Sociologija sporta je sociologiji subkulture m l a d i h o s t a v i l a n e o p h o d a n kritiki s m j e r r a z m i l j a n j a o vezi s p o r t a i d o m i n a n t n e k u l t u r e i i d e o l o g i j e , to je b i l o k o r i s n o u a n a l i zi p o n a a n j a i n s t i t u c i o n a l n i h , p o l i t i k i h i s p o r t s k i h , k a o i medijskih aktera ukljuenih u kontekst n o g o m e t n o g hulig a n i z m a . T a k o je jedna od prvih uloga sociologije u o v o m p o d r u j u bila r a z o b l i a v a n j e p o p u l a r n o g d i s k u r s a k o j i s u s t v a r a l i razliiti s p o r t s k i , p o l i t i k i a k t e r i , m e d i j i i m o r a l n i p o d u z e t n i c i , o t o m e da je h u l i g a n i z a m b o l e s n a izraslina na tijelu d r u t v a i s p o r t a ( d a k l e z d r a v o g ) k o j u se m o e (i o d m a h treba) kirurkim noem odstraniti. Trebalo je o b j a sniti d a n o g o m e t n i h u l i g a n i , u n a t o s i m b o l i k o m i s t v a r n o m n a s i l j u , n i s u p o s l a n i s n e k e d r u g e p l a n e t e , n e g o ive svoj ivot i u koli i u r o d i t e l j s k o m d o m u , o d r a s t a j u u i s t o m s o c i j a l n o m svijetu koji p o n e k a d predstavljaju n j e g o v i sport ski i d e o l o z i . N e m o g u e j e o d v o j i t i p r o b l e m n a v i j a k o g n a s i l j a o d niza a s p e k a t a k o n t e k s t a u k o j e m s e j a v l j a , o d j e z i k a s p o r t s k i h m e d i j a k o j i vrvi r a t n o m i m i l i t a r i s t i k o m t e r m i n o l o g i j o m , k a o i d r u g i h e l e m e n a t a konteksta sport skog d o g a a j a , do izvansportskih aspekata socijalizacije, roditeljskog, kolskog i o p e g drutvenog okruenja. To je bila osnova za prepoznavanje d o m a e g m o r a l n o g p o d u zetnitva koje se k a m p a n j s k i o g l a a v a l o p o d s j e a j u i u n e k i m p e r i o d i m a na klasine opise m o r a l n e p a n i k e , i na slian tretman p r o b l e m a p o p u t o n o g a u britanskim m e d i j i m a . N o , o p a kritika d o m i n a n t n o g diskursa o p r o b l e m u n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a nije b i l a d o v o l j n a z a r a z u m i j e vanje f e n o m e n a , a sociologija sporta nije o m o g u a v a l a spoznaju specifinih interakcija usko profiliranog dijela n a v i j a k o g svijeta s a i r i m s v i j e t o m s u b k u l t u r e m l a d i h , p a s e nametnula o d r e e n a p r o m j e n a perspektive i pristup no g o m e t n i m navijaima kao specifinoj subkulturi. (Nedo s t a t k e k l a s i n o g L e B o n o v s k o g p r i s t u p a izrazili s m o n a m j e r n o u sebi k o n t r a d i k t o r n i m p o j m o m p e r m a n e n t n e g o m i l e

28o

Benjamin Perasovi

z a n o v o n a s t a l o g n a v i j a k o g i s u b k u l t u r n o g a k t e r a . ) Prije bilo k a k v o g slubenog istraivanja n o g o m e t n i h h u l i g a n a , ve u v i d o m u n a s t a j a n j e n o v o g o t p a d n i t v a s r e d i n e o s a m desetih, primjeujemo urbanizaciju n o g o m e t n i h navijaa i sve o t v o r e n i j u i r a z n o v r s n i j u i n t e r a k c i j u i z m e u p o j e d i n i h r o c k - s u b k u l t u r n i h s c e n a i n a v i j a k o g stila u n a s t a j a n j u . U pristupu n o v o m f e n o m e n u z a p o e l o se s historijskim tipo vima navijaa, od starih, preko dinaminijih, mijeanih o b l i k a u k o j i m a su jo o t a c i sin ili z a j e d n o na u t a k m i c e , ali s e r a z v i j a l o a k t i v n i j e b o d r e n j e i rast n a v i j a k i h r e k v i zita, do n o v o g o b l i k a koji je generacijski n a g l a s i o , i p r o storno, n a o d r e e n o m dijelu s t a d i o n a , obiljeio vlastitu samostalnost. V e o m a slian, a k o ne identian proces, zbi v a o se u V. Britaniji d v a d e s e t a k g o d i n a ranije. K o d nas je p r v o u o e n rast svijesti o s e b i . N a v i j a i su u n o v i n a m a gledali sami sebe i zakljuivali o potrebi p r o m j e n e raspo reda klupskih boja na zastavama, zbog medijske upeatljivosti. O n i su postajali zaseban akter. U t o m p r o c e s u pre sudnu ulogu o d i g r a l a je razmjena informacija i raznoliki kulturni utjecaji, kako sa stvarnim subkulturnim akterima drugih, ne-nogometnih scena, tako i s medijski posredo v a n i m r e p r o m a t e r i j a l o m svjetske u r b a n e p o p - k u l t u r e . N a v i j a i s u p o e l i i z g r a i v a t i svoj vlastiti s u b k u l t u r n i stil. P o d sjetimo se - oni su do n e d a v n o v e i n o m smatrali svoje d u g o k o s e v r n j a k e p e d e r i m a ili s m r d l j i v i m h a k i i m a ( d r o g a i m a , u s p l i t s k o j verziji) k o j e t r e b a t u i . T a k o e r , i ovi su v e i n o m navijae smatrali s e l j a i n a m a , a njihovu s t a d i o n s k u k u l t u r u s m j e t a l i blie r o d i t e l j s k o j n e g o v l a s t i t o j . (Dio subkulturne scene e to miljenje zadrati u n a t o n a vijakoj subkulturalizaciji, posebno zbog nasilnikih o b i ljeja.) Sada, kad poinje proces izgradnje navijakog s u b k u l t u r n o g stila, p a r a l e l n o s tim otvaranjem, p o i n j e tei i proces o t v o r e n i j e g d o l a s k a na s t a d i o n o n i h koji zadr a v a j u s v o j a v a n j s k a o b i l j e j a p u n k e r s k i h , m e t a l ili s l i n i h

282

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

o p r e d j e l j e n j a . S t v a r a se n a v i j a k i jezik i svijet, p o s e b n a subkultura, ali na osnovi p r e u z i m a n j a m n o g i h e l e m e n a t a k o j i su bili k a r a k t e r i s t i n i za r o c k e r s k a i s r o d n a p o s r e d o v a nja subkulturnog identiteta. Koji su to e l e m e n t i , ije p r e u z i m a n j e s e o d v i j a n a vie r a z i n a ? 1 . Svijest o p r i p a d n i t v u i r e m ( m e u n a r o d n o m ) n o g o m e t n o m p l e m e n u . Prepoznavanje uzora, ideal-tipskih s u p l e m e n i k a u e n g l e s k i m n a v i j a i m a , elja za p o t p i s o m , za zajednikim n a z i v n i k o m koji sada s i m b o l i k i sadrava i b r i t a n s k u z a s t a v u d o n e s e n u n a s t a d i o n , i m e s e svijest o p r i p a d n i t v u i s t o m p l e m e n u ( s u b k u l t u r i ) i z r a a v a . (To j e k a r a k t e r i s t i k a svih r o c k e r s k i h s u b k u l t u r a iji s u u z o r i n a j e e u A m e r i c i ili V. B r i t a n i j i , p r i e m u a k i s p o m e n u t i s i m b o l , britanska zastava, pripada m n o g i m rockerskim subkulturnim prisvajanjima osamdesetih u Hrvatskoj.) 2. Pisanje grafita a u t o - l a k s p r e j o m . Potreba za z i d n i m oglaavanjem svog postojanja i snage. (Punkerskom subkulturom obiljeeno ispisivanje cijelog g r a d a i stalna ka rakteristika v e i n e r o c k e r s k i h i s r o d n i h s u b k u l t u r n i h stilova.) 3 . U p o t r e b a e n g l e s k o g jezika. Pojava t r a n s p a r e n a t a n a e n g l e s k o m jeziku. 4 . E k s p e r i m e n t i r a n j e s d r o g o m . D o k s u a l k o h o l uvijek dijelili, pripadnici rockerskih subkultura u j e d n o m p e r i o d u imali su g o t o v o ekskluzivno pravo eksperimentiranja s d r u g i m d r o g a m a , to s u o d k r a j a s e d a m d e s e t i h u S p l i t u , a o d sredine o s a m d e s e t i h i u d r u g i m g r a d o v i m a p o e l i dijeliti i s n a v i j a i m a , to je m n o g e i d a l j e u d i l o . 5. Prisvajanje o d r e e n i h o d j e v n i h p r e d m e t a , tipovi fri zure, naunice u u h u . Najprepoznatljiviji simbol navijakog identiteta iz tog p e r i o d a (zadrao se, u neto m a n j o j mjeri, i d a n a s ) , a k o za n e m a r i m o klasina obiljeja poput k a p a , alova i zastava, p r e d s t a v l j a spitfire j a k n a (spitka). T i m e s u s e j o vie p r i bliili p o d r u j u u k o j e m s u d r u g i s u b k u l t u r n i s t i l o v i m l a d i h ,

a nije bilo n e o b i n o i da navijai k o m b i n i r a j u d u g u k o s u , n a u n i c e , j a k o k r a t k u k o s u , ili i z m e i z n e k o g p r e t h o d n o g ili t a d a n j e g , r o c k e r s k o - s u b k u l t u r n o g i m a g e a . 6 . Ples n a s t a d i o n u . P o j e d i n e n a v i j a k e g r u p e s u g a p r o v o d i l e e e a n e k e r j e e . U Z a g r e b u su ga zvali let m e g o , i taj j e p l e s z a p r a v o s p o j p u n k e r s k o g p o g o p l e s a , sa slamom hard-coreovaca, spojen m e u s o b n i m hvata n j e m i o d g u r a v a n j e m . Pri i z v o e n j u t o g p l e s a , o d r a s l i p r o m a t r a i sa t r i b i n e Z a p a d ( k a o i n e k i n o v i n a r i u p o e t k u ) mislili s u d a s e n a v i j a i t u k u m e u s o b o m . 7. D o l a z a k n a v i j a a , s vlastitim o b i l j e j i m a , na r i t u a l e r o c k - s u b k u l t u r e i d o s l o v n o d i j e l j e n j e iste s c e n e na k o n c e r t i m a ili u k l u b o v i m a . Uz ove e l e m e n t e , koji p o d s j e a j u na u o b i a j e n e d i m e n z i j e g l a z b e n i h s u b k u l t u r n i h i d e n t i f i k a c i j a , n a v i j a i iz g r a u j u svoj stil p r i s v a j a n j e m r o c k e r s k o j s u b k u l t u r i n e p o znatih kultnih p r e d m e t a , p o p u t bengalki (signalnih baklji) i dimnih kutija. Dok na rock sceni postoji m o g u n o s t stvaranja b a n d o v a , koji i m a j u svoje i m e , a o s i m o p e g o d r e e n j a p u n k e r i ili m e t a l c i o n i m a k o j i n e m a j u b a n d n e p r e o s t a j e nita d r u g o , n a v i j a i s u s v o j i m g r u p a m a d a l i i m e n a . V e i n o m postoji j e d n o ime i teritorijalne podruni ce ali u n e k i m s r e d i n a m a , p o p u t Z a g r e b a , n a p o e t k u n a v i j a k e s u b k u l t u r a l i z a c i j e n a s t a o j e niz z a s e b n i h g r u p a s n a z i v i m a p o p u t Blue Lions, N e w Blue G e n e r a t i o n , Blue m a d n e s s i t d . Svijest o p r i p a d n i t v u i r e m p l e m e n u nije v e z a n a s a m o u z E n g l e z e . a l o v i t a l i j a n s k i h , k a o i p a n j o l s k i h ili n j e m a k i h k l u b o v a u o b i a j e n i s u n a n a i m s t a d i o n i m a o s a m d e s e t i h , k a o i z a s t a v e B r a z i l a ili k o n f e d e r a c i j s k a z a s t a v a a m e r i k o g J u g a - z a s v a k u z e m l j u ili s i m b o l z n a l o se zato je na s t a d i o n u . D o k su u t a d a n j o j J u g o s l a viji n e k i n o v i n a r i o b j a n j a v a l i n a v i j a k e p a r o l e u H r v a t s k o j p i s a n e n a t a l i j a n s k o m jeziku d e s n i a r s t v o m , nisu m o g l i o b j a s n i t i p o j a v u t a l i j a n s k o g n a z i d o v i m a i s t a d i o n i m a Sr-

284

285

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

b i j e , u s r e d i r i l i n e o b n o v e . T o j e z a t o to n i s u z n a l i d a t a l i j a n s k i n a v i j a k i a s o p i s Supertifo o b j a v l j u j e i s k l j u i v o fotografije navijaa, da je popularan m e u naim navija i m a , i da talijanski predstavljaju uspjean spoj junjake scenografije s engleskim primjesama n a v i j a k o g rituala, te da su prisutniji u p e r i o d u u k o j e m je e n g l e s k i m k l u b o v i m a poslije Heysela bilo z a b r a n j e n o sudjelovanje u e u r o p s k i m kupovima. O d i k o n o g r a f i j e r e g g a e g l a z b e n i j e uzeta s a m o m a r i h u a n a , n e g o i r a s t a f a r i j a n s k a (etiopska) z e l e n o - u t o - c r v e n a trobojnica. Period u kojem su navijai morali kriom p o s u i v a t i p l o e Pink F l o y d a , d a i h n e v i d i n e t k o o d n j i h o v i h , elei uti s n i m l j e n e n a v i j a e L i v e r p o o l a i E v e r t o n a , u h v a e n e u p a r m i n u t a s t a d i o n s k o g z b o r a i u m i k s a n e u s k l o p u pje s m e Fearless, d e f i n i t i v n o j e p r o a o . U r b a n a g e n e r a c i j a , n e vie s a m o n a v i j a a , n e g o n o s i t e l j a z a s e b n o g s u b k u l t u r n o g stila, o b i l n o je koristila g l a z b u u p o s r e d o v a n j i m a s v o g i v o t n o g stila, u n u t a r s p e c i f i n e n o g o m e t n o h u l i g a n s k e a p r o p r i j a c i j e . Razvija s e n o v i d e s i g n z a s t a v a , a l o v a . P o l i t i k i a n g a m a n d i j e l a n a v i j a a i z r a a v a se i z a s t a v a m a B a s k i j e i K a t a l o n i j e ( p o s e b n o u T o r c i d i ) , s k a n d i r a n j e m IRA, Belfast i p o k u a j i m a s i m b o l i k o g naglaavanja hrvatskih obiljeja u situaciji k o j a je s t r o g o k o n t r o l i r a l a zastave bez p e t o k r a k e . U p o t r e b o m e l e m e n a t a i o b r a z a c a iz tradicije g l a z b e no p o s r e d o v a n i h subkulturnih stilova, i stvaranjem vlasti tog rituala, slenga, i m a g e a , navijai su se udaljili od ro diteljske kulture. N o g o m e t je, m e u t i m , uvijek b i o d i j e l o m d o m i n a n t n e kulture, i prije nastajanja s u b k u l t u r n o g , o d r a s l i m a tee s h v a t l j i v o g s a m o i z a b r a n o g h u l i g a n a , n o g o m e t n i n a v i j a i m a o j e svoj status u d r u t v u . N a j v a n i j a s p o r e d n a stvar n a svijetu, k a k o s u n o g o m e t u t e p a l i n o v i n a r i , m u k a i kolektivna igra i njeni fanatini privrenici, cijeli svijet u z b u e n j a i k l u p s k i h i d e n t i f i k a c i j a , sve je to b i l o i ranije p o z n a t o . O v d j e je vano uoiti n e o s p o r n o u d a l j a -

vanje specifinog, urbanog, subkulturnog navijaa od rodi teljske k u l t u r e , ali j e b i t n o i znati d a j e d o b a r d i o t e r o d i t e l j ske kulture t a k o e r b i o d i j e l o m svijeta n o g o m e t n i h n a v i j a a . Svijet n o g o m e t n i h n a v i j a a , p r i j e s t v a r a n j a n a v i j a k e u r b a ne subkulture m l a d i h , b i o je, s a m po sebi, ve na r u b u devijantnosti i specifine subkulture unutar v e o m a b e n e voletnog prostora za takve aktivnosti rezerviranog u d o m i n a n t n o j kulturi. To je prostor tolerancije koji ne n a r u a v a p o v r e m e n o osuivanje u d o m i n a n t n o j kulturi, koje se javlja z b o g prelaska granice (bilo koje g r a n i c e d o p u t e n o g a , bilo da se radi o koliini a l k o h o l a , j a v n o m redu i m i r u , n a s i l j u , p o l i t i k i m s l o g a n i m a i s i m b o l i m a itd.) jer i d e n t i t e t j e s v e d e n n a s l o b o d n o v r i j e m e i status h o b i j a , t a k o d a o s i m n a v e d e n i h p r e l a z a k a g r a n i c e strastveni n o g o m e t n i n a v i j a u p r e d - s u b k u l t u r n o m p e r i o d u m o e biti u s v o j o j s r e d i n i kritiziran u n u t a r iste g r u p e s a s t r a s t v e n i m r i b i i m a , i g r a i m a b r i d a , p l a n i n a r i m a ili b i l o k o j i m a k t e r i m a k o j i s e , p o p e r c e p c i j i v e i n e , previe p o s v e u j u i n a e n e u p i t n i m ili a k p o e l j n i m h o b i j i m a i a k t i v n o s t i m a . A k t e r o v a sredina e p r o b l e m a t i n i m smatrati u p r a v o taj prelazak g r a n i c e h o b i j a ili s l o b o d n e a k t i v n o s t i , p r o c j e n j u j u i s t u p a n j ugroavanja n o r m a l n o g s v a k o d n e v n o g ivota u k o j e m rad i zaraivanje, brane i roditeljske obaveze ine osnovne k o o r d i n a t e . Za razliku od V. Britanije i njenih klasnih svje tova, n o g o m e t je u Hrvatskoj bio i ostao d i j e l o m d o m i n a n t n e k u l t u r e , i a k o u sebi p o z n a p o d j e l e ( Z a p a d i Istok s t a r i h stadiona) koje su socijalno uvjetovane. Toleranciji prema n o g o m e t n i m navijaima i m u k o m obrascu socijalizacije pridonosili su m e d i j i , od sportskih koji su uvijek g o v o r i l i o d v a n a e s t o m i g r a u d o televizijskih serija p o p u l a r n i h s e d a m d e s e t i h g o d i n a , u k o j i m a mukarci skrivaju mali radio u k o n c e r t n o j d v o r a n i k a k o b i m o g l i p r a t i t i u t a k m i c u . Tri t e meljna podruja koja obiljeavaju d o m i n a n t n u kulturu u svijetu n o g o m e t a (i ire) jesu k o m p e t i c i j a , m u k o s t i a l k o h o l .

286

287

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

T a e p o d r u j a ostati b i t n i m o d r e d n i c a m a n o v i h s t a d i o n skih a k t e r a , d j e l o m i n o r i t u a l i z i r a n a , r e c i k l i r a n a s u b k u l turnim navijakim djelovanjem i ponekad propitivanjem. Za razliku od straha roditeljske kulture p r e d izbijeljenim licima i p r e o k r e n u t i m krievima d a r k e r a , koji se zasniva na nerazumijevanju i nepoznatome, u sluaju n o g o m e t n o g hul i g a n i z m a p r i s u t n o j e r a z u m i j e v a n j e , a l i i g n j e v to s u d o m a e k a r a k t e r i s t i k e p o n a a n j a v r a e n e r o d i t e l j s k o j kulturi istim j e z i k o m , p o p u t s l i k e ( n a s i l n i k e ) u o g l e d a l u . M l a d i n a v i j a i , m e u k o j i m a s u bili n o v o f o r m i r a n i s u b k u l t u r n i akteri, simbolikim i stvarnim nasiljem provocirali su d o m i nantnu kulturu, a n a c i o n a l n i m t e m a m a slubenu kulturu. O d d v a n a e s t o g i g r a a postali s u prvi igra, samostalni a k t e r k o j i d o b i j a p r v e , a n e p o s l j e d n j e m i n u t e TV d n e v n i k a , n a s l o v n e , a n e s p o r t s k e s t r a n i c e d n e v n i h n o v i n a . Isto vremeno, njihova djelatnost i medijska prezentnost odvi j a l a s e j o u v i j e k u vezi s a s p o r t s k i m d o g a a j e m , b a r e m f o r m a l n o i p r o s t o r n o . S a i r e n j e m s u b k u l t u r n o g stila n a s t a d i o n e s u stigli i o n i a k t e r i k o j i n i s u u p o z n a t i s a s a m o m i g r o m , a m e u jezgrama navijakog rituala nije m o g u e uvijek p r a t i t i u t a k m i c u , a k i p o d p r e t p o s t a v k o m p o z n a v a n j a p r a v i l a i f i n e s a i g r e . P o n a a n j e n a v i j a a sve s e vie udaljavalo od igre na terenu, pa i od n e p o s r e d n o g sport s k o g k o n t e k s t a u o p e . N a r a v n o , t a vrsta d i s t a n c e o m o g u i l a j e u p o j e d i n i m m o m e n t i m a jo v e i u t j e c a j n a s a m u i g r u , jer navijai su znali p o t p u n o poluditi i p o e t i o d j e d n o m u r n e b e s n o navijati, paliti bengalske vatre i skakati, z a v r i j e m e d o s a d n e i g r e o k o s r e d i n e t e r e n a , to n e m o e ni igrae ostaviti r a v n o d u n i m a . Ipak, u o s a m d e s e t i m g o d i n a m a e s t o j e n a v i j a k a u t a k m i c a i m a l a svoj t i j e k , o d r e e n prvenstveno ponaanjem i pokretima suparnikih n a vijaa i policije, a o n a na terenu svoj. lako je stadionski r i t u a l b i o o s n o v n i i k o n s t i t u t i v n i e l e m e n t s u b k u l t u r n o g stila n o g o m e t n i h h u l i g a n a , on nije o k u p l j a o sportsku publiku

koja se n a k o n d o g a a j a razie i prestane postojati, n e g o subkulturne g r u p e s vlastitim n a v i j a k i m identitetom koji se ne gubi p o n e d j e l j k o m u koli, u roditeljskom d o m u , na p o s l u ili s t u d i j u . F a n u k o i sur. ( 1 9 9 1 . ) n e v i d e j a s n o o v o profiliranje navijaa, iako u svom istraivanju zapravo d o k a z u j u d a s u o d etiri g r u p e m l a d i h (agresivni BBB, n e a gresivni BBB, mirni n a v i j a i i nenavijai) u p r a v o a g r e sivni BBB (a to su s u b k u l t u r n i a k t e r i , t v o r c i i n o s i t e l j i z a o k r u e n o g i v o t n o g stila) sliniji u p r e f e r i r a n j u d i s k a a i kafia n e n a v i j a i m a , n e g o v l a s t i t i m , m a n j e e s t o k i m s u p l e m e n i c i m a i o n i m a koji navijaju m i r n o i t r a d i c i o n a l n o . Uz a n a l i z u p o d a t a k a u vrsti n a s e l j a r a n e s o c i j a l i z a c i j e o e v a ispitanika, iz kojih se vidi n a j u r b a n i j e p o r i j e k l o agresivnih BBB u o d n o s u n a o s t a l e g r u p e m a n j e p r o f i l i r a n i h i a g r e sivnih n a v i j a a , p o t p u n o j e r a z u m l j i v o o k a k v o m a k t e r u s e r a d i i na k o j o j sceni a k t e r d o k a z u j e svoj i d e n t i t e t u c j e l o k u p n o m ivotu, kojega je utakmica samo mali, iako pre s u d n i d i o - rije j e o s c e n i z a g r e b a k e u r b a n e m l a d e i n a kojoj su i raznovrsne subkulturne g r u p e . D r u g a polovica osamdesetih, i osobito njen kraj, predstavljaju period u k o j e m j e n a v i j a k a s u b k u l t u r a u l a u d o t a d vie ili m a n j e izolirana podruja rock-subkulture, ukljuujui i one dije l o v e k o j i s a d r e a n t i - n a v i j a k i n a b o j , to d o v r a v a p r o ces n o v o g o t p a d n i t v a i p r e d s t a v l j a r u d i m e n t e z a n o v e p o d j e l e na o t p a d n i k o j sceni, k o j e e obiljeiti devedesete godine. T o r c i d a u S p l i t u , B a d B l u e Boys u Z a g r e b u , A r m a d a u Rijeci, K o h o r t a u O s i j e k u , k a o i d r u g a n a v i j a k a p l e m e n a , ukljuujui i brojne podrunice veih navijakih g r u p a , ni su h o m o g e n e i na jedan p o j a m svodive grupe, p o s e b n o a k o i h g l e d a m o (i) i z v a n s t a d i o n s k o g r i t u a l a . Lali ( 1 9 9 3 . ) u s v o j o j studiji o T o r c i d i p r o n a l a z i 4 t i p a n a v i j a a ; n a v i j a - n a v i j a , n a v i j a iz t r e n d a , n a v i j a n a s i l n i k i n a v i j a - p o l i t i k i aktivist. J a s n o j e d a a k t e r i d j e l u j u z a j e d n o u

288

289

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

t e m e l j n o m ritualu i da orijentacije, s o b z i r o m na prisutnost i interakciju t i j e k o m i izvan s t a d i o n s k o g d o g a a j a , f o r m u liraju m e u s o b n o m k o m u n i k a c i j o m , p a d o i z r a a j a i o b l i k a povezanosti dolaze i nasilniki, i politiki, i hedonistiki, i k l u p s k i i m p u l s i . S o b z i r o m n a t e m u o v o g r a d a i tezu ( u n a v i j a k o m s l u a j u vie p u t a p o t v r e n u i u r a d o v i m a d r u g i h autora) o nastajanju urbanih subkulturnih stilova, p o t r e b n o je Lalievu tipologiju n a d o p u n i t i perspektivom k o j a a n a l i zira n a v i j a a iz t r e n d a i z a h v a t i t i u o n a j d i o ( a u t o ) d e f i n i cije a k t e r a koji se o d n o s i s p r a m svojevrsnog mainstream a . To je o s o b i t o z n a a j n o uiniti u p o d r u j u n a v i j a k e s u b k u l t u r e , jer j e o n a u s p e c i f i n o m o d n o s u s p r a m d o m i n a n t n e k u l t u r e , p o e v i o d s a m o g s t a d i o n s k o g r i t u a l a , koji se odvija uz m n o g e aktere roditeljske kulture i TV k a m e r e , d o sloenijeg o d n o s a koji ukljuuje p r e p l e t a n j e subkultur n i h i irih sadraja d o m i n a n t n e kulture. N e m a s u m n j e da navijai predstavljaju poseban subkulturni stil na sceni drutva. O n i bi to bili i bez e l e m e n a t a koji p o d s j e a j u na subkulturne stilove inspirirane rock k u l t u r o m . N o , s o b z i r o m na razlikovanja u r b a n o g i r u r a l n o g , na percepciju tih razlikovanja i upotrebu u akterovim definicijama sebe i d r u g o g a , p o t r e b n o j e pitati o k a r a k t e r u strukture o s j e a j a koji stoji iza u r b a n i h a k t e r a , o n i h koji s u p r i d o n i j e l i i z g r a d n j i n a v i j a k o g stila i d i j a l o g u s r o c k s u b k u l t u r o m na p o e t k u c i j e l o g p r o c e s a . Temelji te strukture osjeaja n a l a z e se u g l a z b e n o m miksu novog otpadnitva sredine osamdese t i h , k a o i u d r u g i m r o c k e r s k i m i s r o d n i m i s k u s t v i m a kolektiv n o g transa, pjevanja i plesanja, lako je d i o navijaa do t o g a doao da i bez tuih subkulturnih posredovanja, utjecaj rock-kulture je evidentan, u n a v e d e n o m p e r i o d u . injenici je navijanje bilo s m a t r a n o t r e n d o m nisu pridonosili s a m o n a v i j a - n a s i l n i k i n a v i j a - p o l i t i k i aktivist ( i a k o i o n i nose trendove sa s o b o m , revitalizirajui i profilirajui temerske grupe, prikljuujui se politizaciji i n a c i o n a l n o m
2QO

okupljanju kraja osamdesetih) n e g o upravo (sub)kulturoloki u s m j e r e n i a k t e r i , k o j i d o i v l j a v a j u n a v i j a k i ir k a o u i v a n j e i n e p r o c j e n j i v p r o v o d . N a v i j a i iz t r e n d a u Lalievoj studiji d a j u najvie hedonistikih o d g o v o r a . Bez n a m j e re za osporavanjem konstantnog subkulturnog karaktera dijela navijakih okupljanja od kraja sedamdesetih do d a n a s , t r e b a u p o z o r i t i n a s p e c i f i a n m o m e n t n a s t a j a n j a stila i o t v o r e n o s t i p r e m a d i j e l u r o c k - s u b k u l t u r e , to o b i l j e a v a polovicu osamdesetih, kao i na procese daljnje afirmacije t e o t v o r e n o s t i , a l i i n j e n e n e g a c i j e . N a p e t o s t i z m e u se ljaina i predstavnika u r b a n o g dira t a k o e r nije n i k a d nestala sa stadiona, o n a je d i o stalnog redefiniranja i in terakcije. Unutar Torcide m o g u e je prikazati put viestru ke p r o m j e n e mjesta sa sjeveroistoka na sjeverozapad i o p e t n a s j e v e r o i s t o k u j e d n o m n o v o m svjetlu - p o n o v n o g n a g l a a v a n j a razlike s p r a m l a p a n a , o b a n a i sli n i h s k o j i m a s i p r i s i l j e n n a v i j a t i n a istoj s t r a n i s t a d i o n a . D o k karakteristike g r u p n o g rituala i karakteristike n o g o metnog plemena uope ostaju na jednoj razini trajne ( t o p l a struja g o m i l e , ekspresivizam, oblici okupljanja,

u l o g a rekvizita, a k t i v n o b o d r e n j e , a n t a g o n i z m i i k o d k o m u nikacije s d r u g o m stranom, simboliko i stvarno nasilje, h e d o n i z a m ) , p r e p o z n a v a n j e razliitih stilova u n u t a r n a v i jakog svijeta posebno je vano sociologiji subkulture m l a d i h z b o g o n i h n e s t a l n i h , tee u h v a t l j i v i h , a l i z n a a j n i h p r o m j e n a strukture navijakog p l e m e n a . T a k o jedna o d urbanih navijakih g r u p a , d o b r i m dijelom nesvjesno, svo jim djelovanjem u devedesetim godinama nagovjetava m o g u i , a l i jo n e r e a l n i s m j e r , a t o j e o d n a v i j a a - p o l i t i k o g a k t i v i s t a (koji s e n i k a d n e e i z g u b i t i z b o g j a v n o s t i i relativne sigurnosti s t a d i o n s k e k o m u n i k a c i j e ) i n a v i j a a - n a silnika (koji se m o e u j e d n o m p e r i o d u p o v u i , to p o k a z u j e p r i m j e r T o r c i d e iz sredine devedesetih, k a o i eksplodirati p o s r e d o v a n k o n t e k s t o m , p o p u t BBB) p r e k o p r i m a t e l j a , a l i i

291

Benjamin Perasovi URBANA PLEMENA

s t v a r a t e l j a n a v i j a a t r e n d a (koji m o e i m a t i viak u r b teta i k o m u n i c i r a t i s n e n o g o m e t n o m s u b k u l t u r n o m < n o m ) , p r e m a n a v i j a u - n a v i j a u koji u z a l o g u cijele prie p o e t k a dri n a j m a n j e destruktivni e l e m e n t - l j u b a v .

Heavy-metal: as padi

D i c k H e b d i g e je u s v o j o j n a j c i t i r a n i j o j k n j i z i , o s u b k u l turi i z n a e n j u stila, p i s a o k a k o j e h e a v y - m e t a l u d a n s p o j hipijevske estetike i n o g o m e t n o - n a v i j a k e mukosti. S u b kultura je p u n a udnih spojeva, ak i k a d o s t a j e m o sa m o n a t e r e n u g l a z b e k a o o s n o v e z a p o s r e d o v a n j e stila i i d e n t i t e t a , a jo vie p r o i r u j u i je n o g o m e t n i m h u l i g a n i z m o m i raznolikim kombinacijama vrijednosnih orijentacija. N o g o m e t n i h u l i g a n i z a m n e m o r a biti u k l j u e n u r a s p r a v u 0 heavy-metalu, posebno ako p r o m a t r a m o ameriku scenu, to n a s l i a n n a i n v r i j e d i i z a p u n k i r o c k - k u l t u r u u o p e , koja je u Britaniji z n a a j n i m d i j e l o m proeta (sub)kulturom tribina i p l e m e n s k i m s l j e d b a m a n o g o m e t n i h k l u b o v a , a to u a m e r i k i m uvjetima ne postoji. M e u t i m , i o v d j e se p o navlja pria o raznovrsnim oblicima subkulturnih afilijacija 1 i d e n t i f i k a c i j a , p o s e b n o k a d je rije o n a i m u v j e t i m a i p o s r e d o v a n j i m a m e t a l ili n e k o g d r u g o g i d e n t i t e t a u k o n k r e t n o m kontekstu. Poto heavy-metal i m a svoje korijene u h a r d - r o c k u , neki su akteri, poznati iz razdoblja h a o m a n ske scene s e d a m d e s e t i h , k a o ljubitelji o d r e e n o g zvuka, u o s a m d e s e t i m p o s t a l i m e t a l c i s r a z l i i t i m n a g l a s c i m a , ili s u t o bili v e k r a j e m s e d a m d e s e t i h . N e s u m n j i v o s u z v u i ( i njihova subkulturna p r e r a d a kroz interakciju individua i kvadri) Led Z e p p e l i n , D e e p Purple, I r o n Buterfly, Blue Oyster Cult, Black S a b b a t h i d r u g i h , pripremili teren i p o mogli m n o g i m a u traenju afektivne zajednice koju punk i novi val nee pomesti s pozornice. Jedan takav afektivni savez n a s t a o je u naoj sredini r e c e p c i j o m n o v o g vala britanskog heavy metala ( N W O B H M ) , b e n d o v a p o p u t Iron M a i d e n , J u d a s Priest, S a x o n , U F O i t d . U p r v o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h s c e n e s u jo u v i j e k o d v o j e n e , svaki p r a v a c

2Q2 293

URBANA PLEMENA

koji se osamostali m o e nai vlastitu p u b l i k u koja p o n e k a d l j u b o m o r n o u v a g r a n i c e stila, u z s t a l n o p o s t o j a n j e n e v i d l j i v i h s l j e d b e n i k a j e d n o g stila, ili l j u d i k o j i k o m b i n i r a j u vie s t i l o v a . U z d u g u k o s u , k o j a j e n a k o n n e s t a j a n j a h i p i jevskih a k t e r a p o s t a j a l a u g l a v n o m s i n o n i m m e t a l a c a , u jednom specifinom razdoblju od par godina, dio aktera u o b l i a v a i m a g e ; koriste s e p r i i v k e n a k l a s i n i m t r a p e r

AKTER A: Sve je to k o m e r c i j a l a , M T V , p r o d a n e due... AKTER B: Zato? Pa sad vie n i s m o m a l a sekta iju m j u z u nitko ne k u i , sad to slua vie l j u d i , a m j u z a je i d a l j e estoka... j a k n a m a , crna kona je takoer u upotrebi, pronalaze se u k r a s i , r e m e n j e i n a r u k v i c e p o p u t o k l o p a ili z a k o v i c a , m a jice s i m e n i m a b e n d o v a , m a r a m e , itd. A C / D C postaje

2Q5

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

p u k i m e t a l b e n d , i u n e d o s t a t k u o r i g i n a l n e p r i i v k e ili majice, m n o g i e u aru obiljeavanja posegnuti za kemij s k o m ili f l o m a s t e r o m k a k o b i t a etiri s l o v a i m u n j e o s t a l i t r a j n o n a i z b l i j e d j e l o j t r a p e r j a k n i . N a r a v n o , z a estetski osjetljiviji d i o s u d i o n i k a m e t a l n o g p r o f i l i r a n j a p o e t k a o s a m desetih takve su intervencije bile tunim s i m b o l o m n e u k u sa. Kao i na svim d r u g i m subkulturnim s c e n a m a , postojale s u b r o j n e p o d j e l e i i n d i v i d u a l n e razliitosti u n u t a r o p e g heavy-metal p l e m e n a , a glazbene preferencije predstav l j a j u s a m o j e d a n ( p r e m d a k l j u a n ) kriterij r a z l i k o v a n j a , u z d o b , k v a r t o v s k u ili k o l s k u l o c i r a n o s t , s t u p a n j u r b a n i t e t a , s l e n g , p o r o d i n u p o z a d i n u i d r u g o . U b r z o e , z b o g vie dimenzija diferencijacije, gdje je glazba p o n o v o presudna ali ne i jedina, o p i p o j a m h e a v y - m e t a l a postati preuzak i neupotrebljiv. Kraj sedamdesetih i poetak osamdesetih, uz d j e l o m i n u s m j e n u generacije i svjetonazora (od haom a n s t v a n a p u n k i n o v i val) u d o m a o j p u b l i c i s t i c i b l i s k o j s u d i o n i c i m a z b i v a n j a i iroj s c e n i , n i j e s e n a l o p u n o l i j e p i h rijei z a m e t a l p l e m e . O s i m to j e n o v i m e t a l v a l i s p r a e n p o h v a l a m a z b o g p r i h v a a n j a p u n k e r s k e estine i z a b o r a v l j a n j a n a b a l a d e ( k a o d a estine u r o c k u n i j e b i l o p r i j e punka) d u g o k o s i gitarski heroji smatrani su svojevrsnim atavizmom intelektualno ivahne scene post-punk rocka. Polet, k o j i j e h a o m a n e b r a n i o o d k o n z e r v a t i v i z m a i m o r a l n e p a n i k e , s t v a r a j u i s c e n u , o b j a v i o j e vie t e k s t o v a protiv h a o m a n a z b o g n j i h o v o g o d b i j a n j a n o v i h z v u k o v a , z b o g k a t a s t r o f a l n o loih p l o a k o j e h a o m a n i i d a l j e m e d u s o b o m r a z m j e n j u j u , a t o s u p r v e n s t v e n o bile p l o e p s i h o delinog, i tekog, metaliziranog rocka. Takoer, s obzi r o m na politinost i kritinost p u n k a i n o v o g v a l a , o n d a n j i m e t a l se d o i v l j a v a o k a o drutveno prihvatljiv i t a k o za svjesne u r b a n e o m l a d i n c e ( p ) o s t a o r e a k c i o n a r a n . N i s u t o specifinosti nae sredine, n e g o d i o prie o statusu koji metal i m a u n u t a r rock-kritike i publicistike u svijetu u o p e .

N a a je s p e c i f i n o s t to su u u v j e t i m a j e d n o p a r t i j s k o g s i s t e m a p u n k e r i i n o v o v a l c i e s t o bili s u m n j i v i i d r a n i p o d a lje o d n e k i h m e d i j a , p a s u o n d a laki u l a z a k h a r d i h e a v y bendova u javnost smatrali zaslugom njihove apolitinosti i r e a k c i o n a r n o s t i k o j a n e p r o p i t u j e svijet u k o j e m i v i , n o to je takoer obiljeilo s a m o jedan specifian trenutak ideologizacije kraja s e d a m d e s e t i h , prije nastajanja n o v o g otpadnitva i mijeanja dijela rockerske (sub)kulture s n a stajuim stilom n o g o m e t n o g h u l i g a n a . Ipak, u svjetskim r a z m j e r i m a p o z n a t o j e o m a l o v a a v a n j e ili i s m i j a v a n j e h e a v y - m e t a l a k a o p r i g l u p o g i n e k r e a t i v n o g , politiki v e o m a n e k o r e k t n o g stila. N a j a v l j u j u i p r i l o g o h e a v y - m e t a l u u Q u o r u m u , Rizvanovi ( 1 9 9 2 . ) ga naziva najvitalnijim i n a j p o p u l a r n i j i m rock a n r o m i koliko g o d se sline i prezira troilo, ta i njenica n i k a k o se ne moe osporiti. I Mirel K o m a d , a u t o r tog instruktivnog priloga u Q u o r u m u , o d m a h na poetku p o k a z u j e d a j e svjestan o p t u b i z a m a i z a m , r a s i z a m , s o t o n i z a m i konzervativizam, koje esto u p u u j u ljudi koji nisu u l i vie o d d v i j e H M p l o e u ivotu. D o p u t a j u i m o g u n o s t n e g a t i v n e k r i t i k e z a niz b e n d o v a k o j i m a s e d o kazuje loa strana metala, K o m a d na p o e t k u teksta m o r a e k s p l i c i r a t i : H M nisu Kiss, B o n J o v i , E u r o p e , M o t l e y C r u e , A e r o s m i t h , C i n d e r e l l a , Poison, Black C r o w e s , Tesla i n j i m a slini. ( K o m a d , 1 9 9 2 . , str. 1 7 9 . ) H a r d - r o c k i h e a v y -metal uvijek su imali b r o j n e sljedbenike u naim krajevi m a , i oni kao da ne m a r e za negativne kritike, pa ni za podjele u p u e n i h , spajajui u svojim ritualima i o n e vri jedne, i o n e kojih bi se K o m a d o d r e k a o . Metalci su ve vie o d d v a d e s e t g o d i n a p r i s u t n i n a s u b k u l t u r n o j s c e n i , n o sve stilske v a r i j a c i j e k o j e s u s e d o g o d i l e o t e a v a j u u p o t r e b u samo toga pojma. Sredinom osamdesetih, segmentacija ( s t v a r a n j e p o d s t i l o v a k o j i s u jo u v i j e k d i o o p e g p o j m a ) prelazi u f r a g m e n t a c i j u heavy metal scene u Hrvatskoj, g d j e d i o a k t e r a p o i n j e i z b j e g a v a t i heavy o d r e e n j e , s m a t r a -

296

297

Benjamin Perasovi

jui g l a z b u , tekst, i m a g e , c j e l o k u p n i d o i v l j a j n o v i h m e t a l b e n d o v a d o v o l j n o razliitim za distancu od heavy klasike. N o v o o d r e e n j e n a j e e j e b i l o s p e e d , trash, b l a c k ili d e a t h . ( M n o g i nisu bili p o t p u n o s i g u r n i n a k o j i b e n d p r i m i j e n i t i k o j u o d o z n a k a , a l i s u svi n a g l a a v a l i k o l i k o j e s p e e d ili t r a s h d r u k i j i o d h a r d & h e a v y b e n d o v a . ) U p o znavi n o v e g e n e r a c i j e m e t a l a c a s r e d i n o m o s a m d e s e t i h , m n o g o puta s a m zabiljeio o v a k v e izjave: N i s a m ja heavy m e t a l a c , to je neto d r u g o , postoje velike razlike, ja slu a m s p e e d / t r a s h metal itd. Putujui s ljubiteljima m e t a l a n a k o n c e r t e , m o g l o s e u o i t i ve s p o m e n u t o s t i l i z i r a n j e , razliit i m a g e , t a k o d a j e b i l o o d m a h j a s n o t k o n a k o n c e r t , na kojem zajedno nastupaju A C / D C i Metallica, ide zbog prvih, a tko z b o g d r u g i h . N a s t a n a k trash m e t a l a d o n i o je promjene u tekstovima (prema socijalnim, ekolokim i d r u g i m t e m a m a r a s p a d a civilizacije) a g l a z b e n a i v e r b a l n a a n g a i r a n o s t , e s t i n a i b r z i n a , h r a n a za s a t e i s a t e h e a d - b a n g i n g a i transa, snano su otvorili prostor subkulturne identifikacije i o m o g u i l i n o v i m a k t e r i m a izlazak na s c e n u . Razdoblje s u k o b a s p u n k e r i m a trajalo je kratko, i nije o b u h v a t i l o sve g e n e r a c i j e i s u b k u l t u r n e a k t e r e , a e s t o je b i l o posredovano kvartovskim kontekstom i teritorijalnim (novozagrebakim) napetostima mladih sudionika scene. M e t a l l i c a je b i l a k u l t n i m b e n d o m i g r a f i t i s b a z i n i m l o g o m p r e p l a v i l i s u g r a d g o t o v o k a o u d o b a nevv p u n k g r a f i t a . S o b z i r o m na e s t i n u , M e t a l l i c a , S l a y e r , A n t h r a x , i s r o d n i b e n d o v i , v e s u bili d a l e k o o d m a k l i o d s t a r o g p u n k a i m o g l i su se m j e r i t i s h a r d - e o r e o m , m e u s o b n o se i n s p i rirati i s t v a r a t i z a j e d n i k u s c e n u , n o g r a n i c e s u b k u l t u r n i h stilova p o n e k a d se dre na p r e d r a s u d a m a i s t r a h u , p o t p u n o m i m o r a z v o j a g l a z b e ili s u r a d n j e b e n d o v a . T o j e b i o s l u a j i u Z a g r e b u . Pria o m e t a l c i m a k a o m a e h o t i p o v i m a opsjednutim s o t o n o m , smru, pokoljem, p a k l o m , krvlju, sveopim unitenjem, zadrala se i na s a m o j subkulturnoj

2p8

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

sceni, j e d n i m d i j e l o m z b o g stvarne tematike koju njeguju o d r e e n i b e n d o v i (Slayer) a d r u g i m d i j e l o m z b o g p r e d r a s u d a k o j e m o g u i m a t i f u n k c i j u u v r e n j a v l a s t i t o g stila, gdje, recimo, angairani bendovi misle k a k o su jedini u t o m polju. S o b z i r o m na d o m i n a c i j u glazbe n a d tekstom u identifikacijskim k o r a c i m a d o m a i h subkultura, a na osno v u sve e e g m i j e a n j a s t i l o v a , s r e d i n o m o s a m d e s e t i h j e m a n j i ali k r e a t i v n i i u t j e c a j n i d i o n o g o m e t n i h n a v i j a a p r e u z e o e s t o k e r i f f o v e i h r a n i o se M e t a l l i c o m i S l a y e r i m a u o i m i t s k i h g o s t o v a n j a , bez o b z i r a o e m u j e o d r e e n a p j e s m a pjevala. M n o g i metalci su sudjelovali i u stadionskim ritualima, tvorei jedan p o s e b a n crossover, neovisno o b e n d o v i m a , s p u n k e r i m a koji su se t a k o e r hranili esto k o m g l a z b o m u o i u t a k m i c e . T a k o s u nai d o m a i a k t e r i , metalci i punkeri, osim sukoba i evidentiranih tunjava, z a p o e l i i z a j e d n i k i let m e g o ples n a s t a d i o n u , m o d a i p r i j e n e g o to s u t o m o g l i iskusiti n a n e k o m c r o s s o v e r koncertu u g r a d u . P o j a m metalca nikad nije bio j e d n o z n a a n , a o s a m d e s e t i h s e jo vie u s l o n j a v a m o g u e z n a e n j e . K a d s u B a d B l u e Boysi z a p o e l i s o b l i k o v a n j e m s v o g stila i p i s a n j e m g r a f i t a n a i r o k o m p o d r u j u , m o g l o s e p r o n a i vie primjera k o m b i n i r a n j a pripadnosti. Ve s p o m e n u t i g r a f i t M e t a l l i c a , B B B , S p a n s k o (a m o e i A n t h r a x , T o r c i d a , Suidar) g o v o r i n a m o kvartovskoj i specifinoj subkulturnoj identifikaciji, gdje akter u potpunosti spaja s v o j e n a v i j a k o p l e m e s p l e m e n o m z v u k a i p o n o s n o istie teritorijalnu usidrenost na urbanoj m a p i . N e s u m n j i v o je rije o m e t a l c i m a , no m e t a l c i su bili i o n i k o j i n i s u ili na u t a k m i c e , a k v a r t o v s k o o b i l j e j e t a k o e r nije b i l o o b a v e zno, g r u p a metalaca m o g l a je postati kvadrom neovisno o k v a r t u , z b o g iste k o l e ili n a p r o s t o g l a z b e n i h , p o v e z u j u ih struktura osjeaja i elja. Mirel K o m a d ( 1 9 9 2 . ) n a v e o je d v a n a e s t a p o s t o l a t e k o g m e t a l a , m e u k o j i m a s u pisci i redatelji, u g l a v n o m h o r r o r a , a m e u d v a n a e s t o r i c o m su i

T o l k i e n , a u t o r G o s p o d a r a p r s t e n o v a , knjievnik D a n i l H a r m s i glumac Arnold Schwarzenegger. Od klasinog filmskog horrora i testiranja novih granica podraaja i percepcije morbidnosti, do naeg politiko-dokumentarnog horrora civilizacije ratova i ekolokih katastrofa, akteri m e t a l stva r a l a t v a o m o g u u j u K o n a n i m a ili n e k i m d r u g i m , z a g r e b a k i m ili s p l i t s k i m s r e d n j o k o l s k i m r a t n i c i m a , d a s e s u o e s tim p r o b l e m i m a k a k o znaju i m o g u . N e k i e to initi s prijateljima na k o n c e r t u , neki e se posveivati d e t a l j i m a i m a g e a , neki e sudjelovati u nasilnikim aktivnostima, d r u g i e s e nasilja g r o z i t i , d o k e trei d o p u s t i t i d a i h riffovi iz zvunika prenesu u stanje t r a n s a , bez obzira na v e r b a l i z a c i j u . Jo o d h i p i j e v s k o g i t e k o r o c k e r s k o g r i t u a l a v i t l a n j a g l a v o m (i kosom!) koje podsjea na derviki o b r e d , trans se n a m e e k a o p r i m j e r e n o objanjenje cilja i karaktera ne s a m o heavy-metal glazbe i subkulture s n j o m u vezi, n e g o i m n o g i h drugih rituala subkulturne scene. Transinost je v i d l j i v a i o n a n a m e t a l sceni m o e biti r a z n o v r s n o u s m j e r e na ili p o s r e d o v a n a . Ples v e i n e m e t a l a c a (koji je s o b z i r o m na crossover varijante i m a o i svoje faze tranja, bez m a hanja glavom), h e a d b a n g i n g , podsjea prvenstveno na amanistiku praksu i stanja transa. Autori p o p u t Willa Strawa (1990.) naglaavaju pri g r a d s k o i srednjeklasno podrijetlo metalaca, no hrvatsko iskustvo, k a o i k o d d r u g i h subkulturnih stilova, govori o niim i viim, prigradskim i g r a d s k i m , raznovrsnim mjesti ma o b l i k o v a n j a j e d n o g identiteta koji nije vezan uz p o s e b a n drutveni sloj, n e g o uz ritual, zvukove, trans. Heavy m e t a l je v e z a n i uz set m u k o s t i , m i s t i k e i s n a g e , s i r o v e e n e r g i j e , uz i v o t u s t r i p u , u m j e t n i k u v i r t u o z n o s t i u s p o r e d b u s k l a s i n o m g l a z b o m (ne s a m o z b o g S a t r i a n i a ) i v e zan je uz stigme m a i z m a , konzervativizma, sotonizma, k a k o u d o m i n a n t n o j kulturi, t a k o i na dijelu subkulturne s c e n e . Bez o b z i r a to j e m e t a l p r i j e t r a s h r e v o l u c i j e b i o
301

3 0 0

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

p o t p u n o politiki nekorektan (a za neke je to o s t a o z a u vijek) i to su p u n k e r i u r a n o j fazi b i l i i z r a v n o u s u k o b u s metalcima, doivio sam bezbroj puta da i najortodoksniji protivnici m e t a l a putaju p j e s m u Ace o f Spades o d M o t o r h e a d a , uivajui u njoj na punkerskim, h a r d - c o r e tulu m i m a . Kasnije, k a d je ve i crossover izveden, bilo je lako, no m o e m o i r a n i j e g o v o r i t i o m e t a l d o p r i n o s u o t p a d n i k o m i protestnom frontu m l a d i h . N a k o n crossovera, p r e m a kraju osamdesetih i poetku devedesetih, g d j e se s p e e d / t r a s h / hard-core mijeaju s noise, hip-hop, ska, techno i drugim izrazima, karakter protesta m o e se tumaiti s a m o uz pot p u n o p o z n a v a n j e k o n k r e t n o g a k t e r a , bez z a k l j u i v a n j a n a osnovi predrasuda.

Hip-hop

K a d a je u ljeto 1 9 9 2 . b u k n u o c r n a k i protest u L. A . - u , k a d a j e o b l a k d i m a o d u l i n e p a l j e v i n e s i g n a l i z i r a o rat, s l i jepi gnjev i strah za b u d u n o s t a m e r i k e talionice, t a d a su v o d i t e l j i televizijskih m r e a p o e l i p o z i v a t i crne l i d e r e . N o , b i l o j e k a s n o . T o vie nisu bili n i k a k v i c r n i l i d e r i . Pravi lideri spontanog, osvetnikog i anti-integracionistikog uka p o k r e t a bili s u r a p b e n d o v i . Jamajkanska tradicija p o k r e t n o g sound systema z u j e n a v a n u u l o g u d j - a , k o j a izlazi i z n a e g u o b i a j e n o g p o i m a n j a p u t a n j a g l a z b e ili z a b a v e , i p r e t v a r a se u i n f o r miranje, posredovanje i artikuliranje problema u zajednici. Iz takve tradicije, koja p o z n a j e t o a s t i n g , talk over, r a g a m u f f i n i s l i n e m i k r o f o n s k e i s t u p e , dj K o o l H e r c s t i g a o je u Bronx, i t a m o u prvoj polovici sedamdesetih usavrio miks a n j e vie p l o a i s t o v r e m e n o , k o m b i n i r a j u i tekst, razliite glazbe, unutar koncepta timskog rada na pozornici. D o p r i n o s o m d j T e o d o r a g r a m o f o n sve vie p o s t a j e i n s t r u m e n t , ploa se potee naprijed n a z a d (scratching), a n o v e efekte u s a v r a v a G r a n d m a s t e r Flash ( J o s e p h S a d l e r ) k o m b i n i r a jui e l e k t r o n i k u i h a r d - f u n k . A f r i k a B a m b a a t a a d o v o d i u vezu nastajuu g l a z b u s rasnim i s o c i j a l n i m p r o b l e m i m a , osniva Zulu N a t i o n 1 9 7 5 . i okuplja m l a d e s ulice, suprot s t a v l j a j u i s e s u k o b i m a b a n d i i u z i m a n j u h e r o i n a , to e ostati o b r a z a c j e d n o g tipa c r n a k o g g l a z b e n o g i s o c i j a l n o g a k t i v i z m a u susjedstvu, o s n a e n o g a v e l i k i m r e v i v a l o m M a l k o l m a X-a i c r n a k o g pokreta u o p e , kroz rap b e n d o ve kraja osamdesetih. Od p o e t k a je rije i o n a i n u i v o t a , o r i t m u u l i c e , o n i i m ili o b e s p r a v l j e n i m s o c i j a l n i m s l o j e v i m a , b o j o m k o e izdvojenih iz proklamirane jednakosti (pred z a k o n o m ) . Afrika

302

303

URBANA PLEMENA

Bambciataa m e u prvima e poeti govoriti o hip-hop kul turi, a ne s a m o o glazbi. D u g o g o d i n j e povezivanje c r n o g o s v j e t a v a n j a s g l a z b o m , u svjetlu n a s t a n k a n o v i h i m e n a i novih p r o b o j a na rubne i srednje dijelove iroke scene k r a j e m sedamdesetih i p o e t k o m o s a m d e s e t i h (od Sugarhill G a n g d o R U N D M C ili K u r t i s B l o w ) o m o g u i l o j e erupciju vulkana rap stvaralatva u d r u g o j polovici, p r e m a kraju osamdesetih. U naoj sredini, Slavin Balen o d i g r a t e utemeljiteljsku i n a j v a n i j u u l o g u ; jo 1 9 8 4 . v o d i o j e , n a t e k o s n o v a n o m e radiju 1 0 1 , emisiju electro funk premijera. To je r a z d o b l j e k a d a i n a i klinci, p u t e m i n o z e m n i h m a g a z i n a i f i l m o v a , o t k r i v a j u b r e a k - d a n c e . List B r a v o , n a m i j e n j e n n a j m l a i m a koji postaju akteri, z n a o je p o k l o n i t i i p l o u u n e k o m izdanju, a to je bio g o t o v o jedini nain dolaenja do i n f o r m a c i j e j a k o m l a d i m l j u d i m a u j a k o i z r a e n o j krizi t a danjeg drutva, o g r a n i a v a n j a putovanja i tednje ener gije. U m n o g i m naim g r a d o v i m a nastaju break d a n c e ekipe, s vlastitim i m e n i m a i vlastitim sredinjim p r e o k u p a c i j a m a ; p i s a n j e g r a f i t a p r v i p u t izlazi i z o k v i r a , p r i m a r n o o d r e e n o g s a d r a j e m , i n a g l a a v a s l i k u , crte, potpis. Split s k o istraivanje g r a f i t a l i j e p o p o k a z u j e prisutnost i o v o g , b r e a k d a n c e , e l e c t r o - f u n k stila m e u t o r c i d a k i m , p u n k e r s k i m i d r u g i m g r a f i t i m a . U Z a g r e b u se p o j a v l j u j u B r e a k 1 0 1 , Red W o r m s , B r e a k T N T i p o i n j u b r e j k a t i , i z v o d i t i a k r o b a c i j e p o u l i c a m a u z n e i z b j e n i k a z e t o f o n ili n e k i s l i a n izvor z v u k a . M e u p r v i m a k o j i p o i n j u r e p a t i j e M a s t e r Keops, legendarni Renmen, grafiti crta p o d i m e n o m Fu tura 2 0 0 0 . Inspiriran K e o p s o m , 1 9 8 5 . pojavljuje se Frogy, a t a k o e r i Z w e k . Z b o g U n i v e r z i j a d e 1 9 8 7 . svi g r a f i t i u g r a d u s u p r e b r i s a n i , to j e r a s t u i l o s c e n u z b o g n e m o g u n o s t i n a k n a d n e d o k u m e n t a c i j e s t v a r a l a t v a . N a s t a j e i EFA ( d o m a a s k u p i n a ) E l e c t r o F u n k Artists, p r a t i s e D M C o k u pljanje, Balen pokree d o g a a n j a u velikogorikom klubu

305

URBANA PLEMENA

1 0 0 , dakle nastaje scena o k o d o m a i h break d a n c e ritua l a (koji z a h t i j e v a j u b o l j u t j e l e s n u s p r e m n o s t i v j e t i n u n e g o b i l o k o j i plesni ritual s u b k u l t u r n e s c e n e ) , g r a f i t i e k s p a n z i j e , u p o t r e b e m i k r o f o n a ( M C znai M a s t e r o f C e r e m o n y , a i z g o v a r a n j e teksta se naziva r e p a n j e m ) i m e u n a r o d n e r e l e v a n t nosti takvih s a d r a j a u t a d a n j o j kulturi m l a d i h . S l j e d e e g o d i n e , 1 9 8 8 . , D a m i r Ludvig ( M C W u m a h ) n a g o v j e t a v a a u torsko profiliranje d o m a i h aktera, a scena dobiva z a m a h t e m a t s k i m v e e r i m a ( p o n e d j e l j k o m ili p e t k o m ) u t a d a n j e m Pressu, k r a t k o t r a j n o m k l u b u m l a d i h u s k l o p u O K C - a . U Rijeci se, t a k o e r u t o d o b a ( o k o 1 9 8 8 . ) o k u p l j a j u M C B u f f a l o , d j P i m p , U g l y Leaders; rijeka s c e n a e , i z m e u o s t a l o g , biti poslije p o z n a t a p o p r v o m a l b u m u U g l y L e a d e r s a , r a e n o m u DiY t r a d i c i j i , bez n o v a c a i uz p o d r k u r a p e k i p e . H i p - h o p k u l t u r a u svijetu p r i s u t n a je u r a z n o l i k i m m e d i j i m a i o b l i c i m a . Kroz f i l m Spike Leeja ( D o t h e Right T h i n g ) p r o v l a i se Fight the Power, p o z n a t a p j e s m a j e d n e od u t j e c a j n i j i h g r u p a , Public Enemy, a f i l m se g l e d a o i u n a i m prostorima. Prekretnica u relativno s p o r o m nastajanju d o m a i h h i p - h o p autora nastaje 1 9 9 0 . U s a m o dva d a n a , d v a k o n c e r t a , 1 0 . i 1 2 . svibnja, p r v o u Ksetu, pa o n d a u Skucu. Uz Budweisser, M r . C l e a n a i HC Boxera, koji su u s v o m r a p u koristili g i t a r e i b u b n j e v e , p o j a v l j u j e se Diffo, (Different organisation) u klasinoj h i p - h o p postavi s g r a m o f o n i m a , miksetom i MC W u m a h o m . Na koncertu su, u p u b l i c i , i Electro T e a m , koji e g o d i n u d a n a poslije n a p r a viti v e l i k i p r o b o j n a g l a z b e n o j s c e n i , d o k a z u j u i s e u n u t a r n a j i r e g m a i n s t r e a m a i p o k a z u j u i u n a o j s r e d i n i na p u t uspjeha kojim su krenuli i m n o g i ameriki reperi, razoa ravajui time p o d z e m n e aktere i o n a j h i p - h o p koji se ne g a t i v n o o d r e u j e p r e m a p o p u i k o m e r c i j a l i z a c i j i . Fresh Jay, prvi p r a v i t u r n t a b l e i s t , s v o j o m i n o v a t i v n o u i u p o r n o u t r a j n o e obiljeiti scenu, osvajajui kasnije 4. mjesto u svijetu, mijenjajui stilove g l a z b e ali ostajui t e m e l j c e m
307

Benjamin Perasovi

prvih d a n a e l e c t r o i h i p - h o p s c e n e . S n j i m s u , iz i s t o g kvart a , jo d v a p r i j a t e l j a k o j i e biti d j e l a t n i a k t e r i : G o - C u t i d j Furious. Break d a n c e scena od polovice osamdesetih, d o m a i g r a f i t i n a z i d o v i m a , i sve j a a r a p s c e n a t v o r e p o d l o g u z a s u b k u l t u r n e i v o t n e s t i l o v e , b e z o b z i r a to j e d i o t a d a n j i h rockerskih aktera s p o d s m i j e h o m g l e d a o na electro glazbu smatrajui je p r o d u e n j e m disco glazbe. I mainstream m o e biti m j e s t o n a s t a j a n j a (ali n e i t r a j n o g o s t a j a n j a ) s u b k u l t u r e , a u z i m a n j e d r o g a n i j e kriterij n e i j e s u b k u l t u r n o s t i , to j e t a k o e r b i o j e d a n o d p r i g o v o r a o k o r j e l i h b r i j a a m l a d i m breakerima. N a i m e , jedna o d karakteristika tada nje s c e n e j e p o t p u n a o d s u t n o s t b i l o k a k v e d r o g e , l e g a l n e ili i l e g a l n e , u b r e a k d a n c e i e l e c t r o r i t u a l i m a . M o d a je n e t k o tu i t a m o p o p i o k o j e p i v o , ali u m j e r e n o , i to je b i l o sve, p i j a n s t v o nije b i l o p r i m j e t n o , niti n a z n a k a b i l o k o j e g d r u g o g sredstva. U istom r a z d o b l j u , k a d se etiketa m i n k e k a c i s v e m u to n i j e v i d l j i v i r o c k e r s k i o t k l o n o d k o n v e n c i j a (stvarajui t a k o n o v u k o n v e n c i j u u n u t a r s u b k u l t u r n e scene) i kad minkerski akteri poinju uzimati d r o g e , b r e a k beat i h i p - h o p s c e n a p o t p u n o j e straight, n o t i m e n j e n o f o k u s i r a n j e n a uske s a d r a j e n e r a z u m l j i v e r o d i t e l j s k o j k u l t u r i nije nita m a n j e s u b k u l t u r n o , niti j e n j i h o v o b r i j a n j e m a n j e b r i j a k o z a t o to s e n e d r o g i r a j u . S u p r o t n o t o m e , o s j e a j p o v i e n o g s t a n j a svijesti u d o b a k o d j e s c e n a b i l a m a l a i jedinstvena, vratolomije plesa, nona oslikavanja zidova, p r v a r e p a n j a , t o g o v o r i o v e l i k o m b r i j a k o m n a b o j u , bez obzira na izostanak tipinih brijakih pomagala. N a r a v n o , s c e n a e se sve vie iriti, a veliki v a l r a p b e n d o v a s kraja osamdesetih i na s a m o m poetku devedesetih privui e druge subkulturne aktere. M e u utjecajnim b e n d o v i m a koji su p o s r e d o v a l i subkulturne identitete p u n o irem k r u g u urbanih plemena od dotadanjeg, prvog plemena d o m a e h i p - h o p s c e n e bili s u : P u b l i c E n e m y , N W A , G a n g Star,

308

Benjamin Perasovi

G e t t o Boys, Erik B & R o k e e m , Silver Bullet, LL K o o l J, U l t r a magnetic M C - s , Boogie D o w n Productions i m n o g i drugi, k a o i kasniji s a m o s t a l n i r a d o v i D r D r e , Jce C u b e i p o s e b n o Ice-T s d o d a t n i m B o d y C o u n t b e n d o m . Kraj o s a m d e s e t i h o z n a a v a b r o j n e crossover varijante u g l a z b i , pa i velike p l e m e n s k e m i x e v e p o p u t susreta r a d i k a l n i h r e p e r a s a s p e e d i trash m e t a l c i m a , g d j e po d v a b e n d a , iz s v a k o g p l e m e n a po j e d a n , zajedniki izvode pjesme, p o p u t o n i h na k o m p i laciji J u d g e m e n t n i g h t . Z a j e d n o s t i m p r o c e s o m , n a n a o j s u b k u l t u r n o j s c e n i sve iri k r u g l j u d i p r i s v a j a e l e m e n t e h i p - h o p identiteta, d a k l e i oni akteri koji su preskoili fazu b r e a k b e a t a , g r a f i t i s c e n u ili r a n i h i p - h o p , b o r a v e i u t o d o b a n a d r u g i m , r o c k e r s k i m ili s r o d n i m s u b k u l t u r n i m s c e n a m a . T o p r o i r u j e o s n o v n u ( u p o g l e d u d r o g e straight grupu) koja je postojala prije estokog pokreta rap aktivizma kraja osamdesetih. Poslije r a t a , k o d n a s n a s t a j e , u d v i j e f a z e , ira s c e n a autentinih d o m a i h h i p - h o p kolektiva. Pisanje grafita ta k o e r i m a svoj r e v i v a l , p o j a v l j u j u se, m e u o s t a l i m a , Y C P i U M F , Soee (dananji Leon). U Z a g r e b u , Slavin Balen p o novo predstavlja temeljnu i integrativnu toku hip-hop s c e n e , a e m i s i j a R a p p o t e k a klju i n f o r m a c i j a i i n t e r a k c i j e . B a l e n u se p o s l i j e p r i d r u u j e i Frks, k o j i e p o k r e n u t i B l a c k O u t emisiju, zaslunu za poticaj novim akterima i pretva r a n j e u p r o j e k t . U 1 9 9 2 . T a r g e t (iz d a n a n j e g T r a m 1 1) i d j S a m u r a i r a d e svoj d e m o , 1 9 9 3 . u S p l i t u n a s t a j u TBF (The B e a t Fleet). D o m a i r a p d o s p i j e v a i n a t o p - l i s t e , p r i m j e r i c e Fresh Style ( a t o s u Fresh Jay i M C W u m a h ) p r o v e l i s u s e d a m t j e d a n a u v r h u s a s v o j o m VVicked a t V V e e k e n d , a neto kasnije uspjeh postiu Y o u n g Lordz s p j e s m o m i v o t v e l i k o g g r a d a . Y o u n g Lordz s u z n a a j n i i z a t o to s u m e u p r v i m a u p o t p u n o s t i o d b a c i l i e n g l e s k i jezik i t e pali s a m o na hrvatskom. Grafiti scena i jezgra d o m a e g r a p a uvijek s u p r e d s t a v l j a l i z a j e d n i k i senzibilitet. ( Z a p r a v o ,
3IO

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

postoji ve p a r g e n e r a c i j a koje u s v o m s v a k o d n e v n o m ivotu utjelovljuju sva 4 elementa koja hip-hop kultura s m a t r a k o n s t i t u t i v n i m za s v o j e p o s t o j a n j e ; a to su g r a f i t i b r e a k , t u r n t a b l e i s m i M C . ) I z b o r e n je prvi l e g a l n i z i d , u Varavskoj, a 1 9 9 5 . grafiti scena b o g a t i j a je za asopis (fanzin) Z G B K a o s , a to je d o i s t a b o g a t s t v o i najvii ( s u b ) k u l t u r n i k a p i t a l k o j i s e n a t o j sceni k o d nas m o e sresti. Po slije 1 9 9 5 . , g o t o v o svi p j e v a j u ( r e p a j u ) n a h r v a t s k o m . H i p - h o p je takav oblik, d o v o l j n o s l o b o d a n i na sample orijen tiran, koji o m o g u u j e izraavanje na s v o j o m jeziku, koje n i j e nita m a n j e p r o t o n o , s t i l i z i r a n o i a u t e n t i n o n e g o rep o v a n j e n a e n g l e s k o m . H i p - h o p j e n a j e e l o k a l a n , p a je_ p r i r o d n o da zagrebaki bendovi g o v o r e kvartovskim a t r a m a , k a o i splitski ili r i j e k i . U o s t a l o m , d o k u Z a g r e b u ili S p l i t u e k i p a r e p u j e ili r e p a u R i j e c i r a p i r a . D a n a n j i hrvatski reperi doivjeli su pozive u k l j u n e studije za p r o d u c i r a n j e rap glazbe u svijetu, v e l i k o g o r i k i M e g a b l a s t osvaja nagrade na meunarodnim natjecanjima break p l e s a , u p i s u j u i n a e k v a r t o v e n a u r b a n o j m a p i svjetske subkulturne interakcije. J e d a n o d n a j e i h p r i g o v o r a k o j e a n a l i t i a r i (ali i a k t e r i s u b k u l t u r e ) u p u u j u h i p - h o p s c e n i jest o n a j o s e k s i zmu i maskulinizmu. Seksizam i maskulinizam velikog d i jela a m e r i k i h repera nesumnjiv je, neki su se u p r a v o na to i o s l a n j a l i p r i l i k o m m e d i j s k o g p r o b o j a ( p r i m j e r i c e 2 Live C r e w ) . O t o m e postoji rasprava na s a m o j sceni u A m e r i c i , kao i m e u akademskim akterima kulturnih studija, e m u se p r i d r u u j e i p r o b l e m c r n o g n a c i o n a l i z m a i s e p a r a t i z m a . U r b a n i t e t koji d i j e l e i Bronx i S p a n s k o , S k a l i c e i S o u t h C e n tral, nije identian, ali je d o v o l j n o zajednikih dimenzija k o j e o m o g u u j u o b l i k e a d o l e s c e n t s k o g i v o t n o g stila z a s n o v a n o g n a r a p g l a z b i i g o v o r u . T o to j e u j e d n o m raz d o b l j u k o d dijela b e n d o v a p r e v l a d a v a l o seksistiko r a s p o loenje p r e m a e n a m a ne znai da je to nuna karakteristi312

k a s a m e g l a z b e . D i o r e p e r a j e g r a d i o r e p u t a c i j u n a kritici d r u t v a i c i v i l i z a c i j e , o p i s u i v o t a u g e t u , a ne na s e k s i z m u . K a d su u n a o j s r e d i n i d j e v o j k e (Scats) e l j e l e p r o g o v o r i t i protiv n a s i l j a n a d e n a m a , t a k o e r s u s e posluile r e p g l a z b o m i o b l i k o m i z r a a v a n j a . T a k o e r , m n o g i b e n d o v i izrazito antiseksistike i a n t i r a s i s t i k e o r i j e n t a c i j e slue se h i p - h o p o m u svom uobliavanju glazbenih i d r u g i h izraza. Kraj devedesetih k o d nas obiljeava trei val h i p - h o p b e n d o v a i svojevrsna popularizacija. Tekstovi su d o b r i m d i j e l o m snani i d u b o k o uronjeni u socijalni i e k o n o m s k i kontekst s v a k o d n e v n o g ivota, g d j e veina aktera p r i p a d a subkulturnoj sceni, dijelei sudbinu ostalih i p o g a a j u i precizno bolne toke stvarnosti, k a o i proslavu zajednitva i u l i n e u m j e t n o s t i . T e k s t o v i m a Beat F l e e t a s o c i o l o g Lali p o j a n j a v a splitsko s t a n j e u m a , o b j a v l j u j u i ih u knjizi k o j a s e b a v i o v i s n i c i m a o h e r o i n u (Lali, N a z o r , 1 9 9 7 . ) R a zoaranje generacije s kraja o s a m d e s e t i h , koja je doivjela komercijalizaciju hip-hopa u Americi tijekom devedesetih, dakle razblaavanje i razvodnjavanje radikalnosti, o n a k o kako je percipirana kod nas, nekad u g l a v n o m preko g l a z b e a n e k a d i p r e k o t e k s t a , s a d a je u s t u p i l o m j e s t o u s h i e n j u z b o g jo j e d n o g i v o t n o g v a l a h r v a t s k e h i p - h o p s c e n e i pripadnih reperskih plemena koja cijene individualnost, l a k o su u r o n j e n i u k v a r t o v s k u p r i u , p o n e k a d i u n a i n r a z m i ljanja kvartovskih ratnika, d o m a i reperi s u r a u j u i p o k u avaju prevladati ve mistificirane animozitete p u r g e r a i t o v a r a . D o b a r je primjer El Bahatee i n j e g o v a pjesma go v e d i n a , u k o j o j s u r a u j e sa s p l i t s k i m TBF i p r o t e s t i r a (ne sa strane, n e g o iznutra, a k o g o v o r i m o o polju sukoba) p r o tiv b e s m i s l e n e e s k a l a c i j e n a v i j a k o g n a s i l j a i z m e u B o y s a i Torcide, zavravajui pjesmu psovkom u kojoj, a k o se na s i l n a s p i r a l a n e m o e p r o m i j e n i t i , o t p i s u j e i vae s i n j e m o r e i m o j e z a g r e b a k o g o r j e . N o , trei v a l h i p - h o p s t v a r a l a t v a jo j e p r e v i e iv d a b i s m o g a p r o s u i v a l i .

31

Benjamin Perasovi

Subkulturne grupe i novi drutveni pokreti

N o v i d r u t v e n i p o k r e t i , bez o b z i r a n a u t e m e l j e n u k r i t i ku s a m o g p o j m a (Hetherington, 1 998.) predstavljaju fe n o m e n koji je u literaturi najee vezan uz o s a m d e s e t e g o d i n e , u z rast zelenih n e s a m o k a o p o l i t i k e s t r a n k e , n e g o j e d n o g p o k r e t a i skupa senzibiliteta iz k o j e g a su ze lene stranke i proizlazile. M i r o v n i , ekoloki i feministiki p o k r e t i bili s u t i p i n i z a n a z i v n o v i h d r u t v e n i h p o k r e t a , iako su pokreti za regionalnu a u t o n o m i j u , za prava razno vrsnih m a n j i n s k i h i m a r g i n a l n i h g r u p a , k a o i squatterski pokreti, z a j e d n o inili scenu novih pokreta k o j i , d o b r i m d i j e l o m , i nisu b i l i t a k o n o v i , ali s u d o l a z i l i n a k o n r a d n i k o g p o k r e t a i e p o h e koju je taj socijalni p o k r e t obiljeio, n a g o v j e t a v a j u i ili d e t e k t i r a j u i , p o s u d u m n o g i h a u t o r a ( H a b e r m a s , Feher, Heller, Touraine) p r o m j e n e u socijalnoj strukturi i karakteru drutva najee z v a n o g postindustrijskim, ali i p r o g r a m i r a n i m , drutvom znanja, i n f o r m a t i k i m d r u t v o m itd. Sredinom osamdesetih, prvo u Sloveniji a zatim i u H r v a t s k o j , p o j a v l j u j u se g r u p e koje d j e l u j u u s k l a d u s prak s o m novih drutvenih p o k r e t a . To su bile razliite inicijati ve, koje u g l a v n o m pokrivaju podruje ekologije, mirotvor stva, enskog p o k r e t a , ljudskih prava o p e n i t o , ali i prava r a z n o v r s n i h m a r g i n a l n i h g r u p a n a vlastiti i d e n t i t e t i j a v n i ivot, b e z o b z i r a n a d u h o v n o , s e k s u a l n o ili n e k o d r u g o opredjeljenje koje se razlikuje od k o n v e n c i o n a l n o g i d o m i n a n t n o g . S o b z i r o m na opi kontekst (ernobil) i v e u z a i n t e r e s i r a n o s t ire j a v n o s t i z a e k o l o k e p r o b l e m e ( n e g o , p r i m j e r i c e , z a m i r o v n i p o k r e t koji s e t a d a v e i n i i n i o besmislenim), te na osnovi izborenih uvjeta za l e g a l n o djelovanje, podrkom omladinske organizacije, grupe

314

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

s l o v e n s k i h z e l e n i h u s p j e l e su stvoriti o n o to se u k l a s i n o j t e o r i j i j o o d L . V . S t e i n a z o v e d r u t v e n i p o k r e t . Razli k a k o j a s e p r i t o m e p o j a v i l a u o d n o s u n a p r i s u t n o s t slinih i n i c i j a t i v a i e v e n t u a l n i p o k r e t u H r v a t s k o j p r i j e s v e g a je determinirana specifinou politikog sustava i ( s a m o ) p r o m j e n o m k o j u je izvela ZSMS. Rije je o p r o c e s u l i b e r a l i z a cije, o stupnju otvorenosti, postojanju d i j a l o g a i tolerancije r a z l i i t o s t i , o o p o j k l i m i u k o j o j su se p o j a v i l i s l o v e n s k i akteri novih drutvenih pokreta. Presudno je u t o m p r o cesu bilo mijenjanje s a m e o m l a d i n s k e organizacije, koja se otvorila prema novim inicijativama osiguravajui im a u t o n o m i j u djelovanja nezamislivu u tom periodu u d r u g i m r e p u b l i k a m a . Bit t o g p r o c e s a je u igri l e g a l n o s t i i l e g i timnosti: o m l a d i n s k a organizacija je pruila legalnost dje l o v a n j u i n i c i j a t i v a i p o k r e t a , a o n i n j o j l e g i t i m n o s t i j a je kriza b i l a o i g l e d n a . M o g u e s u i d r u g e i n t e r p r e t a c i j e k o j e bi povezivale poetke postindustrijske modernizacije s tee i s t r a l j i v i m o b l i k o m p o l i t i k e v o l j e i p l a n s k o g r e f o r m a torskog zahvata u s a m o p r o m j e n u kljunih politikih aktera (organizacija), no o v d j e je vaan okvir koji je o m o g u i o nastajanje mrea aktera, m e u kojima su i oni k o j i m a se b a v i m o - subkulturni akteri. Postojanje medijske integra tivne t o k e ( p r i m j e r i c e , M l a d i n a i T r i b u n a , a n i j e z a n e m a riva n i sve ira s c e n a m i k r o - m e d i j a , p o p u t f a n z i n a ) , u z legalno djelovanje i spomenuti kontekst prodiranja eko l o k i h t e m a u s v a k o d n e v n i ivot, o m o g u i l o j e n a s t a j a n j e h e t e r o g e n i h a k t e r a z v a n i h novi d r u t v e n i p o k r e t i , i j e d j e lovanje, po ciljevima, senzibilitetu, m e t o d a m a rada i pri sutnim ivotnim stilovima, p o d s j e a na sline pokrete i g r u p e p o z n a t e p o d istim i m e n o m i z z a p a d n i h z e m a l j a . a k i vie n e g o j e t o b i o s l u a j u n e k i m d r a v a m a Z a p a d a , zbog specifinog politikog konteksta i m a n j e g geograf skog prostora, g r u p e intelektualaca ostvarile su znaajan utjecaj raspravom o civilnom drutvu, a naklonost m e d i j a

k o j i s u uivali z n a t n e s l o b o d e i i s t o v r e m e n o bili d o b r i m d i j e l o m alternativno orijentirani ( M l a d i n a ) uspostavila je i sredinjim prikazala, osnaila mirovnjake, e k o l o g e , feminist kinje, kao i duhovnjake, gay grupe, punkere i alternativno-umjetnike aktere, na nain n e d o s e g n u t i u nekim z a p a d nim sredinama. Za na rad je vano naglasiti prisutnost subkulturnih s t i l o v a na s c e n i n o v i h d r u t v e n i h p o k r e t a i i n i c i j a t i v a u S l o v e n i j i . N a s p e c i f i n o j sceni k o j a j e t a d a p o s t o j a l a m o g l i s u s e p r o n a i p o z n a t i stilovi p o p u t p u n k e r s k o g , h i p i j e v s k o g , k a o i stil n e k o n v e n c i o n a l n o g s t u d e n t a , k o j i j e u j e d i n i o o v e strukture o s j e a j a k a o s t r u k t u r e o t p o r a i s a m o r e a l i z a c i j e , na razliite n a i n e (ne)dokazujui svoju p r i p a d n o s t v a n j s k i m o b i l j e j i m a . Prisutni s u i d r u g i s u b k u l t u r n i s t i l o v i , k a o i m n o g i m l a d i koji n e p r i p a d a j u p r o f i l i r a n i m s u b k u l t u r a m a , a l i s u u p r i m a r n o e k o l o k o m , f e m i n i s t i k o m ili n e k o m d r u g o m a n g a m a n u d i j e l i l i iru r o c k i p o p k u l t u r u m l a d i h , to je o s o b i t o dolazilo do izraaja prilikom manifestacija, d e m o n s t r a c i j a i feti p o v o d o m n e k i h k a m p a n j a i a k c i j a . U H r v a t s k o j su t a k o e r , u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e tih, nastale sline g r u p e i inicijative, no javna scena nije zabiljeila t a k o m a s o v a n , ni medijsko-interpretacijski utje c a j a n ivot n o v i h d r u t v e n i h p o k r e t a . N o , b i l o b i p r i l i n o n e z g r a p n o i p r e v i e j e d n o s t a v n o z a k l j u i t i da su u S l o v e n i j i postojali pokreti, a u Hrvatskoj ne, i a k o to na j e d n o j razini stoji. Ta razina se o d n o s i na kvantitativni aspekt, m a s o v nost i javne manifestacije, k a o i na kvalitativni aspekt d j e lovanja i utjecaja, medijske prisutnosti i izgradnje mrea i institucija. M e u t i m , jedino je ekoloki pokret uspio m o b i lizirati z n a a j a n b r o j l j u d i , a s u s t a v a l t e r n a t i v n i h m r e a i m e d i j s k i u t j e c a j o k o j e m j e rije bili s u ire z a s n o v a n i o d ciljeva i prakse novih drutvenih pokreta. Pokretima su p r o g l a a v a n e inicijative p o p u t d u h o v n e , mirovne, i nije v e lika pogreka oznaku ndp pripisivati akterima koji u

3l6

317

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

s v o m d j e l o v a n j u i i d e n t i t e t u slie i d e a l - t i p s k i m p r e d s t a v n i c i m a slinog d j e l o v a n j a na Z a p a d u , ali je p r o b l e m a t i n o stvoriti sliku o b r o j n i m d r u t v e n i m p o k r e t i m a k o j i d j e l u j u m a l o s j e v e r n i j e o d p o d r u j a n a k o j e m s e nita s l i n o n e d o g a a . M e u rijetkim (a s obzirom na doticanje konkret nih aktera neosporno jedinim) studijama o v o g p r o b l e m a i perioda nalaze se radovi Inge Tomi-Koludrovi ( 1 9 9 3 . , 1 9 9 6 . , 1 9 9 8 . ) . U tim r a d o v i m a d o b r o je prikazan politiki k o n t e k s t u H r v a t s k o j k o j i nije o d g o v a r a o n a z a h t j e v e k r i z n o g v r e m e n a , koji je b i o represivan i nije d o p u t a o , struk t u r n o n i i d e o l o k i , iru a r t i k u l a c i j u a l t e r n a t i v n i h i n t e r e s a n i ukljuenje aktera u trino postavljenu postindustrijsku m o dernizaciju i p r o m j e n e strukture u tadanjoj najpermisivnijoj republici. Ipak, uz d o b r u analizu f u n k c i o n i r a n j a t a d a n j e g sistema i istraivanje samih aktera, koji su d j e l o vali u Hrvatskoj (ena i drutvo, Svarun, enska g r u p a T r e n j e v k a , m e d i j s k a u l o g a Starta), m a k r o s o c i o l o k a p e r spektiva i k o m b i n a t o r i k a p r e d m o d e r n o g , m o d e r n o g i postm o d e r n o g (postindustrijskog) kao smjer zakljuivanja, o d vodi autoricu do negiranja implikacija koje se n a d a j u iz s a m o g e m p i r i j s k o g m a t e r i j a l a . G r u p e k o j i m a j e cilj s t v a r a nje ireg p o k r e t a , k o j e d j e l u j u u s k l a d u s t i p o m k a m p a n j a , t e m a i sredinjih p r e o k u p a c i j a bliskih e u r o p s k i m n o v i m pokretima, koje u svojim a k c i j a m a slijede djeluj l o k a l n o misli g l o b a l n o p r i n c i p e e k o l o k o g i s r o d n o g a k t i v i z m a , i koje b r o j a n o p r e m a u j u sline g r u p e u Sloveniji, ostajui izvan v i e d i m e n z i o n a l n o i d e o l o k o g , n e s k l o n o g m e d i j s k o g i p o l i t i k o g b l o k a u H r v a t s k o j , m o r a j u biti p o j m o v n o o d vojene od slinih g r u p a u susjednoj republici i o s o b i t o o d vojene od nositelja slinih ivotnih stilova u z e m l j a m a koje su na osnovi postindustrijske strukture o m o g u i l e postmaterijalistike vrijednosti i nove drutvene pokrete. N e o s p o r n o t o n a p r e t p o s t a v k a o razlici strukture drutva i o (post)industrijskom k o m p l e k s u prostora koji a n a l i z i r a m o ne

bi smjela izvoditi deterministike zakljuke o n e p o s t o j a n j u p o s t m a t e r i j a l i s t i k i h v r i j e d n o s t i t a m o g d j e z a n j i h nisu o s i g u r a n i m a t e r i j a l n i uvjeti. C i j e l a h i s t o r i j a p r e n o e n j a s e t o va gesti, i m a g e a , struktura osjeaja i vrijednosti, koja je na djelu desetljeima u subkulturi m l a d i h , svjedoi o p r o cesu stvaranja efektivnih zajednica i konkretnih aktera koji slino pulsiraju u razliitim s o c i o e k o n o m s k i m i politikim k o n t e k s t i m a . T a k o e r , n e m o e m o niti z a z a p a d n e z e m l j e govoriti o jednostavnoj promjeni koju postindustrijalizam o s a m d e s e t i h stvara na sceni ivotnih stilova, g d j e u skladu s promjenama kao da p r e s t a j e vaiti subkulturni oblik o k u p l j a n j a i g r u p n i h i d e n t i t e t a , g d j e s e i v o t n i stilovi i n d i vidualiziraju u p o t r o a k o m imperativu. A k o je s a m o to tono, kako e m o , uz neosporni pravac individualizacije, o b j a s n i t i p o k r e t e n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a , rast s u b k u l t u r e n o g o m e t n i h h u l i g a n a koji s u sredite b o g a t e E u r o p e (Heysel) u p r a v o s r e d i n o m osamdesetih obiljeili stilom h o r d e , g r u p n o g identiteta unutar n o g o m e t n o g p l e m e n a ? G r u p e , koje su djelovale u d u h u novih drutvenih p o kreta, vane su ovdje prvenstveno z b o g podruja koje d i j e l e sa s u b k u l t u r n i m s t i l o v i m a . U H r v a t s k o j , s l i n o k a o i u Sloveniji, nastao je aktivistiki o b l i k s p a j a n j a n e k o l i k o a d o l e s c e n t s k i h , vie ili m a n j e p r o t e s t n i h , s u b k u l t u r n i h s e n zibiliteta. Akteri g r u p a bliskih n o v i m drutvenim p o k r e t i m a bili s u n e t o stariji o d p r o s j e n i h p r i p a d n i k a s u b k u l t u r n e s c e n e , ali su u m n o g i m d i m e n z i j a m a dijelili j e d n u iru s c e n u . Alternativna scena je p o j a m koji u o v o m sluaju o z n a a v a prostor u k o j e m se sreu akteri subkulture, a l t e r n a t i v n o -kazalini i drugi umjetniki projekti, k a o i akteri pokreta i inicijativa. Za vrijeme djelovanja g r u p e Svarun g o t o v o sva ka javna akcija bila je praena o d r e e n i m zvukovima, od k a z e t a d o o r g a n i z i r a n j a k o n c e r a t a ili p r i k l j u e n j a k o n c e r t i m a i d r u g i m s l i n i m d o g a a n j i m a n a s u b k u l t u r n o j sceni s a svojim t a n d o v i m a , peticijama protiv g r a d n j e atomskih c e n 3IO

318

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

t r a l a , z a b i c i k l i s t i k e staze, l e c i m a , b e d e v i m a i c j e l o k u p n o m s v a r u n o v s k o m i k o n o g r a f i j o m k o j a nije p u n o o d u d a rala od m n o g i h slinih g r u p a sjevernije i z a p a d n i j e . Na tim m j e s t i m a d o l o je do susreta razliitih s u b k u l t u r n i h g r u p a , d o ve p o z n a t o g spajanja punkerskih, g a r a n i h , h a r d - c o r e i noiserskih impulsa s hipijevskim, p s i h o d e l i n i m , njenijim senzibilitetima. M i x ivotnih stilova i subkultura m e u nosi teljima Svarunovih akcija i kruga od par stotina simpatizera b i o je j o s l o e n i j i ; tu su se n a l i i a k t e r i n o v o g o t p a d n i t v a k o j i m a n i n o g o m e t n i h u l i g a n i z a m nije b i o s t r a n , r a s t a f a r i janstvom inspirirani akteri, kao i oni kojima su glazbena p o s r e d o v a n j a bila izvan ivotnog stila, nalazei d o v o l j n u z a o k r u e n o s t u p r i m a r n o e k o l o k o m , ili p r i m a r n o f e m i n i s tikom a n g a m a n u . Teina i specifinost rada takve grupe u uvjetima o n d a n j e g konteksta i politike k o n t r o l e nije o v d j e p r e d m e t r a z m a t r a n j a , n o z b o g s p o m i n j a n j a Starta i ( n o v e sitne b u r o a z i j e k o j a b i g e n e r i r a l a n o v e k u l t u r o loke i e k o n o m s k e sklopove) u v r i j e d n o m d o p r i n o s u T o mi-Koludrovi, treba pojasniti dvostruko odbijanje koje je karakteriziralo Svarun i sline aktere; uz o d b i j a n j e d o m i nantne kulture, kako u njenoj dimenziji slubene ideologije koja je propisivala s a m o ovlatene aktere, t a k o i u d i m e n ziji t r a d i c i o n a l n o - p a t r i j a r h a l n e k u l t u r e i o n e d o m i n a t n e u urbanim sreditima, koja je dijelom graanska, Svarun je simbolizirao odbijanje i o n o g rudimentarno novopotro a k o g d i j e l a a k t e r a u n a s t a j a n j u , pa je u Startu p r e p o z n a v a o s n a g u k o j a j e s a s u p r o t n e s t r a n e b a r i k a d e , ili s a suprotne strane (kontra)kulturolokog k o d a , k o j i m je o b i ljeen h o r i z o n t d j e l o v a n j a n o v i h d r u t v e n i h p o k r e t a , a k i t a m o g d j e ih na n e k i n a i n nije b i l o - u H r v a t s k o j . U drugoj polovici osamdesetih, u specifinoj politi koj k l i m i , Svarun p o k u a v a djelovati k a o r a d n a g r u p a pri S S O , d a b i i z b o r i o l e g a l n i status. Prvo r a z d o b l j e a k t i v n o s t i bilo je p o l u - l e g a l n o , zatim, n a k o n izbacivanja iz okrilja
32 O

OK S S O H Trnje p o t p u n o ilegalno, i na kraju legalno u sklopu sveuiline konferencije t a d a n j e o m l a d i n s k e o r g a nizacije. Ekologija, nenasilje, ravnopravnost spolova, d u hovnost, antiautoritarnost, to su bile uporine t o k e o k u p l j a n j a i a k c i j e . S v r e m e n o m se f e m i n i s t i k a g r u p a o d v o j i l a i zapoela djelatnost k a o enska g r u p a Trenjevka. Svarun je prestao s r a d o m kad je z a p o e o proces s l o b o d n o g po litikog organiziranja, a jedan dio kljunih aktera prikljuio s e k o a l i c i j i e v r o p s k a z e l e n a lista n a p r v i m i z b o r i m a . A R K i Z e l e n a a k c i j a t a k o e r v u k u d i o s v o j e j e z g r e iz S v a r u n a , a s l i a n s e d u h m o e osjetiti i d a n a s n a a l t e r n a t i v n o j s c e n i , zbog postojanja zelenog aktivizma, ZAP-a, Attacka, en skih m r e a ( b . a . b . e , , , i n f o t e k a , enski s t u d i j i , a u t o n o m n a k u a . . ) L u n e , i S h i v i n i h s l j e d b e n i k a k o j i b r a n e istinu.

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

0 upotrebi droge na subkulturnoj sceni

d a r a j u o d m o d e l a koji j e p r i s u t a n u r o d i t e l j s k o j k u l t u r i , i a k o p o v r e m e n i masovni pokreti m l a d i h , koji u p o t r e b o m poje d i n i h d r o g a p o s r e d u j u vlastite ivotne stilove, o k i r a j u r o d i t e l j sku k u l t u r u k o j a p r e f e r i r a d o n e k l e d r u k i j e d r o g e . U j a v n o

D r o g e m o e m o podijeliti p r e m a lokim svojstvima [halucinogeni,

njihovim farmako cannabisa i

sti s u p r i s u t n i m n o g o b r o j n i s t e r e o t i p i , m e d i j s k i o s n a e n e i d e o l o g i j e k o j e m i s t i f i c i r a j u d r o g e i z vlastite p e r s p e k t i v e ,

poput blaeg

j a i h L S D - a , p s y l o c i b i n a i m n o g i h d r u g i h , opijati, p o p u t h e r o i n a , m o r f i j a , h e p t a n o n a , svih d e r i v a t a o p i j u m a u k l j u u j u i i a j o d m a k o v i h g l a v i c a , solventi p o p u t l j e p i l a ili acetona, barbiturati, amfetaminske droge, kokainske, itd.), p r e m a l e g a l n o s t i ili i l e g a l n o s t i p o s j e d o v a n j a i n a b a v e , p r e m a t i p u i intenzitetu ovisnosti (psiholoke i tjelesne) koju izazivaju, a p o d j e l a na l a k e i teke d r o g e t a k o e r je u j a v n o j u p o t r e b i . N i k o t i n i a l k o h o l (u7 k o f e i n ) p r e d s t a v l j a j u n a j rasprostranjenije d r o g e na naem podruju, o n e su u k o r i j e n j e n e u k u l t u r i i n j i h o v a u p o t r e b a d i o je s v a k o d n e v n o g i v o t a , u k l j u u j u i m n o g e o b l i k e teke o v i s n o s t i , k a o i d r a stinog razaranja socijalnih odnosa i individualnog zdrav lja. N j i h o v a u p o t r e b a snano obiljeava i subkulturne g r u p e , i a k o p o v r e m e n o o d r e e n i s u b k u l t u r n i stilovi o d b a c u j u tradicionalne (s o b z i r o m na nae drutvo) d r o g e , s m a t r a jui i h s u p r o t n i m n o v o i z b o r e n i m s r e d i n j i m p r e o k u p a c i j a m a p o j e d i n o g i v o t n o g stila ( p o p u t r a n i h h i p i j a ili d o b r o g d i j e l a p r v i h r a v e r a z a k o j e j e a l k o h o l izraz n e d o p u t e n o g p r i m i t i v i z m a ) . T r e b a s p o m e n u t i i s t r a i g h t - e d g e us mjerenje koje je najvie p o v e z a n o s h a r d - c o r e g l a z b o m , ali p o s t o j i i n a iroj s u b k u l t u r n o j s c e n i , u n u t a r k o j e g a s e o d b a c u j u sve d r o g e i z a g o v a r a v e g e t a r i j a n s t v o . I p a k , n a m n o g i m d i j e l o v i m a s u b k u l t u r n e s c e n e , o d B e c k e r o v i h jazz glazbenika, preko m o d s a i rockera, kontrakulture ezdese tih, punkerskih g e n e r a c i j a , do britanskih ravera iz studije Sarah T h o r n t o n , uvijek se ekperimentiralo s b r o j n i m d r o g a m a , kako legalnim i dostupnim, tako i onim ilegalnim. U svom posezanju za d r o g a m a , mladi u g l a v n o m ne o d u 324 z a s n o v a n e n a s t r a h o v i m a i t i p u t r a d i c i o n a l n e svijesti, k a o i n a o d r e e n i m m a t e r i j a l n i m i n t e r e s i m a p r o i z v o a a ili p r o d a v a a l e g a l n i h i i l e g a l n i h d r o g a . Kriterij l e g a l n o s t i t o l i k o j e jo u v i j e k j a k d a u j a v n o s t i p o j a m d r o g e n a j e e p r e d stavlja s i n o n i m za ilegalne d r o g e . Rascjep i z m e u p o p u larnih (pukih) predodbi i spoznaja nastalih unutar iroke subkulturne scene d u b o k je ve zbog injenice desetljei ma d u g o g eksperimentiranja subkulturnih i drugih mladih (koji u m e u v r e m e n u v e i m a j u i u n u k e ) s n a j r a z l i i t i j i m 325

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

vrstama dostupnih i nedostupnih droga i nainima njiho v e u p o t r e b e , g d j e p o s t o j i iskustvo t e k o g o b l i k a o v i s n o s t i o h e r o i n u i a l k o h o l u , k a o i iskustvo i r o k o g spektra eksperi mentiranja i upotrebe drugih droga (posebno puenja cannabisa koje traje nekoliko generacija) u kojem akteri shva a j u d a o v a j d r u g i niz, k v a n t i t a t i v n o n e u s p o r e d i v o vei i kvalitativno drukiji, nije rezultirao ovisnou i t r a g i n i m posljedicama koje visokokriminalizirani heroin u kratkom i l e g a l n i a l k o h o l u d u e m r o k u izaziva p o k o r i s n i k e i d r u t v o u o p e . S l i k a , k o j a s e u j a v n o s t i n a j e e vee u z s a m p o j a m d r o g e , uvijek je o n a koja se o d n o s i na h e r o i n , krimin a l i z a c i j u , i t e k u , t j e l e s n u o v i s n o s t . K a d a a k t e r i o n o g raz nolikog dijela subkulturne scene koji upotrebljava d r o g e sluaju d o m i n a n t n i javni g o v o r o d r o g a m a , koji z b o g i njenice ilegalnosti spaja u znaenju heroin s c a n n a b i s o m , o n d a i m s e i n i d a s l u a j u n e k i d r u g i , d a l e k i i u d n i jezik, koji o d u d a r a od s v a k o d n e v n o g ivota i iskustva. U Hrvatskoj, u drugoj polovici sedamdesetih, hao m a n i su predstavljali aktera koji je e k s p e r i m e n t i r a o sa svim d r o g a m a , dok su minkeri i temeri o g r o m n o m v e i n o m bili v e z a n i u z a l k o h o l . N a d i j e l u h a o m a n s k e s c e n e u p o trebljavalo se sve: od a l k o h o l a iju u p o t r e b u su dijelili s d r u g i m a , do ljepila, cannabisa, maminih t a b l e t a , LSD-a,
2 8

Prijelaz iz s e d a m d e s e t i h u o s a m d e s e t e d o n i o je niz slinih okova o n i m p r i p a d n i c i m a subkulturne scene koji su preferenciju p o j e d i n i h d r o g a uinili konstitutivnom za stil s v o j e ue i ire k v a d r e . K a o to su t r a v u p o e l i puiti i minkeri, t a k o je i d i o temera p o e o mijeati c a n n a b i s s uvijek p r e v l a d a v a j u o m u p o t r e b o m a l k o h o l a . O b l i k o v a n j e stila n o g o m e t n o g h u l i g a n a i s u d j e l o v a n j e d i j e l a n a v i j a a u novom otpadnitvu sredine osamdesetih snano je proi rilo ne podruje puenja cannabisa, od pridonosei dominantne promjeni stvarnosti. s t a v o v a i r a s p o l o e n j a m e u g r u p a m a k o j e nisu b i l e s k l o subkulturnim odmacima Promjena je doista bila velika - o n a j tko bi na stadion d o n i o j o i n t s e d a m d e s e t i h g o d i n a , m o g a o s e susresti s g n j e v o m o k o l i n e i realnim a m a r o m protiv d r o g e o kojoj su neznanje tadanji navijai dijelili sa svojim r o d i t e l j i m a , d o k u o s a m d e s e t i m p a l j e n j e j o i n t a n a s t a d i o n u p o s t a j e sve u o biajenije. U drugoj polovici osamdesetih navijai (poseb no u Splitu) u p o t r e b l j a v a j u i t e e d r o g e , to ih d o d a t n o k r i m i n a l i z i r a i d i j e l o m u d a l j u j e sa s t a d i o n a i n a v i j a k e s c e n e . D r o g e bez sumnje djeluju u skladu sa svojim f a r m a k o l o k i m s v o j s t v i m a , a l i s o b z i r o m na s o c i j a l n u i i n t e r a k c i j s k u konstrukciju s u b k u l t u r n o g svijeta i z n a e n j a , m n o g e d r o g e m o g u biti r a z l i i t o u p o t r e b l j a v a n e , u n u t a r r a z l i i t o g s u b k u l t u r n o g stila, p r o i z v o d e i i r a z l i i t e u i n k e i u k l a p a j u i se u razliite m o d e l e i v o t a i s u s t a v e v r i j e d n o s t i , b e z o b z i r a na ista f a r m a k o l o k a svojstva. S n e k i m d r o g a m a , p o p u t c a n n a b i s a , lake se eksperimentira i socijalno oblikuje znae nje u z i m a n j a , d o k je to s h e r o i n o m tee, ali ne i n e m o g u e . H e r o i n j e ( k a o i a l k o h o l n a d u u stazu) t e k a d r o g a k o j a izaziva visoku tjelesnu ovisnost, pa n j e g o v a dua u p o t r e b a o n e m o g u u j e pripadnicima subkulture provoenje ostalih subkulturnih aktivnosti i interesa, transformirajui aktere u n o v u , heroinsku s u b k u l t u r u . P r e d r a s u d e , stereotipi i mistrfikacije koje obiljeavaju roditeljsku i medijsku kulturu kod

opijata i svega d r u g o g a . Ve kraj sedamdesetih predstav lja p r o m j e n u - p u e n j e c a n n a b i s a p o l a k o se iri u k u l t u r i mladih u o p e , o n e grupe h a o m a n a za koje bi britanski s o c i o l o z i rekli d a s u i m a l i h o m o l o g a n o d n o s p r e m a p u e nju cannabisa, g l a z b o m i d r u g i m v r e d n o t a m a i p r a k s a m a s v o g i v o t n o g s t i l a , bili s u o k i r a n i k a d a s u u l i ili p r i m i j e t i l i da minkeri pue travu.
O v d j e se vidi k a k o subkulturni akteri prepoznavaju i n j e n i c u p o z n a t u iz medicinskih istraivanja o e n a m a koje vie od m u k a r a c a postaju ovisne o sedativima.

3?6

327

Benjamin Perasovi

n a s , nisu z a o b i l e u p o t p u n o s t i s a m u s u b k u l t u r n u s c e n u na kojoj se esto n e k a d r o g a uspostavlja k a o tipina za p o j e d i n i s u b k u l t u r n i stil, u p e r c e p c i j i s u b k u l t u r n i h a k t e r a . Ta percepcija se m i j e n j a , interakcijom i iskustvom, uz k o m u n i k a c i j s k u p r o p u s n o s t v e e g d i j e l a s c e n e , p a t a k v i ste reotipi brzo nestaju, a nastajanje novih o b r n u t o je propor c i o n a l n o p o z n a v a n j u ire s c e n e r a z n o l i k i h a k t e r a . A k o j e Dick H e b d i g e sebi dozvolio reenice p o p u t Radnika kla sa + m o d + s p e e d ( a m f e t a m i n ) = a k c i j a i s r e d n j a k l a s a + h i p p i e + m a r i h u a n a = p a s i v n o s t ( H e b d i g e 1 9 7 6 . , str. 9 6 . ) , nije u d n o to p r i p a d n i c i s c e n e k o j a e k s p e r i m e n t i r a s d r o g a m a , poznavajui mogunosti m o n i h izraajnih obli k a , h o m o l o g i j a i stila p o t k r i j e p l j e n o g o d r e e n o m d r o g o m , p o n e k a d s t v a r a j u p r e j e d n o s t a v n e ili n e i s t i n i t e p r e d o d b e k a o to s u h a o m a n i - h a i , p u n k e r i - l j e p i l o , m e t a l c i - p i v o , darkeri-tablete, rockabillycari-whiskey, raveri-ecstasy, torcida-heroin, psihodeliari-LSD, minkeri-kokain itd. U p o j e d i n i m p e r i o d i m a d o i s t a j e n e k i s u b k u l t u r n i stil b i o p o v e z a n s n e k o m d r o g o m , a l i o n o to k a r a k t e r i z i r a c i j e l u s c e n u jest irenje i n f o r m a c i j a , irenje t i p o v a d r o g e i t i p o v a u p o t r e b e k r o z sve s u b k u l t u r n e g r u p e , izlazei i z v a n o k v i r a s u b k u l t u r e , u iru k u l t u r u m l a d i h ( k a o i starih). D a n a n j a situacija je d v o s t r u k o o b i l j e e n a ; s j e d n e strane, p u e n j e c a n n a b i s a izalo j e izvan s u b k u l t u r n i h s t r u k t u r a , t i p o v i d r o g e r u e ste r e o t i p e o v e z a n o s t i uz p o j e d i n e s t i l o v e , d u g a k e rizle i a s o p i s i p o p u t h i g h t i m e s m o g u s e bez p r o b l e m a k u p i t i na k i o s c i m a , a s d r u g e s t r a n e r e p r e s i j a je s n a n i j a , u p r a v o p r e m a lakim d r o g a m a i m i k r o - k o l i i n a m a ije p o s j e d o vanje je u drugoj polovici devedesetih od n e k a d prekraj n o g , p r o m j e n o m zakona postalo krivino djelo. D r o g e s u d i o svijeta m n o g i h s u b k u l t u r n i h g r u p a , ali o n e nisu n i k a d u s a m l j e n e u p r o f i l i r a n j u s u b k u l t u r n i h i d e n t i t e t a . S u b k u l t u r n i stilovi p o n e k a d n a g l a a v a j u o d r e e n i t i p d r o g e , ali nigdje se nije d o g o d i l o da neka subkultura i m a

328

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

ekskluzivno pravo r a s p o l a g a n j a f a r m a k o l o k i m i simboli k i m o s o b i n a m a d r o g e . D r o g a m o e biti s a s t a v n i d i o n e i j e subkulturne s v a k o d n e v i c e , ali jasno nastajanje subkulture i s k l j u i v o o k o n e k e d r o g e ili d j e l a t n o s t i s d r o g o m p o v e z a ne vidljivo je g o t o v o iskljuivo na primjeru h e r o i n a , k a o i na p r i m j e r u n a s t a j a n j a krimi s u b k u l t u r e viih p r e p r o d a v a a , to p r e d s t a v l j a k l a s i n i s o c i o l o k i o b r a z a c d e l i n k v e n t n e s u b kulture, struktura uenja i socijalizacije subkulturnih aktera u n u t a r ( k r i m i n a l n o g a ) svijeta o d r a s l i h d e a l e r a . lako se u n u t a r svake s u b k u l t u r n e g r u p e m o g u izdvojiti o n i k o j i m a d r o g a postane bitan, pa i najvaniji d i o aktivnosti na p u n k e r s k o j , r a v e r s k o j , n a v i j a k o j ili n e k o j d r u g o j s l i n o j s c e n i , ipak takvi akteri ostaju na svojim s c e n a m a . a k i u sluaju ovisnosti o h e r o i n u , a k t e r i n a s t o j e zadrati svoj stil a l i o v i snost o heroinu je toliko snana da veini to o n e m o g u i , p a s u m n o g i o v i s n i c i , p o v l a s t i t i m r i j e i m a prije b i l i p u n k e r i , t o r c i d a i , m e t a l c i ili n e t o d r u g o ( n a s t o j e i n a razliite n a i n e vratiti svoj p r i m a r n i s u b k u l t u r n i i d e n t i t e t ) , a sad su pripadnici heroinske subkulture. Subkulturu ovisnika o heroinu m o g u e je promatrati p o s e b n o , iako se o n a i dalje preplee s d j e l o v a n j e m d r u g i h s u b k u l t u r n i h a k t e r a , p o n e k a d j a v n o i s k a z u j u i s v o j status, p o p u t pripadnika Torcide koji su za vrijeme lijeenja od o v i s n o s t i o h e r o i n u u Z a g r e b u d o l i na u t a k m i c u D i n a m a i H a j d u k a s transparentom Torcida - odjel ovisnosti. Ipak, postoji i z n a a j a n broj ovisnika o h e r o i n u koji nije p r i p a dao profiliranim subkulturnim grupama, a u zagrebakom kontekstu ni izdaleka u tolikoj mjeri g r u p a m a navijake e k s p r e s i v n o s t i k a o to j e t o s l u a j s a S p l i t o m . O v i s n o s t o h e r o i n u u d v o s t r u i l a s e n a k o n r a t n o g p e r i o d a , proirivi socijalnu b a z u , smanjivi d o b i p r e t h o d n o iskustvo s d r o g a m a prosjenog ovisnika, utjeui snano na porast kra de i d r u g o g k r i m i n a l a . Istraivanja p o k a z u j u da najvei broj ovisnika nije inio krivina djela prije p o e t k a ovisni-

k o g s t a a , p a p o r a s t k r i m i n a l a p r v e n s t v e n o m o r a m o vezati uz injenicu tekog n a b a v l j a n j a p o t r e b n o g n o v c a za ile galnu d r o g u , a poznavanje koliina potrebne droge, cije na i naina prodaje ukradene robe o m o g u u j e spoznaju visokih brojki koje g o v o r e o nekoliko stotina krivinih djela j e d n o g o v i s n i k a u est m j e s e c i d o g o d i n u d a n a . U p e r i o d u 1 9 9 3 . / I 9 9 4 . , t i j e k o m istraivanja p r o b l e m a o v i s n o s t i , b o r a v i o s a m o k o est m j e s e c i s v a k o d n e v n o n a o d j e l u o v i s n o sti K B C Sestre m i l o s r d n i c e u V i n o g r a d s k o j . S u d j e l o v a o sam u ispunjavanju ankete k o j o m su se dobili opi p o d a c i o ovisnosti, d o b i , o b r a z o v a n j u , stau na ovisnikoj sceni, t e r a p i j i i t d . O v d j e j e v a n o u o i t i o n o to s e a n k e t o m n i j e d o b i l o , a to su aspekti s v a k o d n e v n o g ivota, sleng i p o sebne karakteristike ivota u b o l n i c i , na o d j e l u koji i m a d v a d e s e t a k kreveta za drug free t r e t m a n i stotine ovisni ka koji se lijee a m b u l a n t n o . S o b z i r o m na s u b k u l t u r n a obiljeja primjeuje se specifino zamrzavanje nekada njih subkulturnih aktivnosti k o d dijela a k t e r a , d j e l o m i n o n a p u t a n j e o n i h sadraja koji nisu i m a l i veze s h e r o i n o m , to akteri doivljavaju na razliite n a i n e , ali sa slinim priznanjem o dominaciji heroina nad ostalim podrujima i stvaranju osnove (osnaene v r e m e n o m i e n e r g i j o m koja se m o r a uloiti u i l e g a l n e a k t i v n o s t i o k o n a b a v e ) z a s p e c i f i n u h e r o i n s k u s u b k u l t u r u . U t o j s u b k u l t u r i tee j e o d r a t i k v a d r e , a veze su e s t o p l o d z a j e d n i k i h p r e k l a p a n j a u nainima krae ili d r u g i h oblika dolaenja do droge. M n o g i navode da je raspadanje kvadre bio uvod u peri o d o v i s n o s t i , jer d o k s e k v a d r e k o j e z d j e d n o p u e c a n n a bis m o g u odrati v e o m a d u g o ( i d u e n e g o zamiljena prosjena kvadra bilo kojeg usmjerenja) heroin zbog s v o j e s n a g e , s k u p o e , i l e g a l n o s t i , d j e l o v a n j a , rasta t o l e rancije, dakle i farmakolokih i socijalno kontekstualiziran i h s v o j s t a v a n a j e e r a z b i j a sve d r u g e , i z v a n h e r o i n s k e oblike povezivanja, kao i heroinski zasnovani oblik kva331

330

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

dre na duu stazu. Iz t o g a se d j e l o m i n o iskljuuju oni ko j i m a m a t e r i j a l n i uvjeti m o g u d a t i a n s u z a d r a v a n j a d o b rog dijela linosti skrene r i t m o m n a b a v l j a n j a h e r o i n a u prosjenim ulinim uvjetima. Sleng koji se razvio o k o he roina o d n o s i se na djelovanje d r o g e (flash, stonaa, klju canje itd.), s a m u d r o g u (horse, uto, sputalica, tvrdo), na o b l i k p a k i r a n j a ( u o b l i k u p a n j a ili p i z a ) , u z i m a n j a (ut, p o n o s u , f o l i j a , g u n , p u k n u t i s e , z a v i d a t i , f u r a t i , r o k a t i , itd.) i n a p r o b l e m e n a b a v e ( a n a , v a l a , p u k n u t i a u t o , ria, em a . . . ) . D o b a r d i o slenga akteri heroinske subkulture dijele sa svojim ( d j e l o m i n o prijanjim) irim subkulturnim kru g o m , ili d r u g i m , g r a d s k i m i r e g i o n a l n i m p o d r u j i m a s k o jih n a l i j e e n j e d o l a z e . Z a v r i j e m e l i j e e n j a m n o g i n a s t a v l j a j u s d r o g i r a n j e m , p r i t i s n u t i na l i j e e n j e p o l i c i j o m i s u e n j i m a , k a o i r o d i t e l j i m a ili n e k i m d r u g i m r o a c i m a ili partnerima. S obzirom na osnovnu temu o v o g rada, uo en je problem nepostojanja pluralnijeg pristupa tretmanu, o s o b i t o u svjetlu a l t e r n a t i v n o g s o c i j a l n o g r a d a i p o t e n cijala koji s a m a subkulturna scena i m a u m o g u n o s t i p r u a n j a p o d r k e o n i m a k o j i se ele rijeiti ovisnosti o h e r o i n u . O s i m u b o l n i c i , ovisnici se k o d nas m o g u lijeiti i u k o m u n a m a , p o p u t o n i h j a v n o s t i p o z n a t i h , sestre B e r n a r d i c e i sestre Elvire. N o , n a o b a m j e s t a p o s t o j i e k s p l i c i t n o ili i m plicitno sugeriranje devijantnosti k o m p l e t n o g n a i n a ivota k o j i j e z a d i o a k t e r a b i o p o v e z a n s n e k i m r o c k e r s k i m ili navijakim subkulturnim stilovima. Ovisnici o heroinu d o l a z e iz razliitih s o c i j a l n i h i ( s u b ) k u l t u r n i h k r u g o v a i za n e k e od njih se postojei oblik tretmana p o k a z u j e p r i m j e r e n i m . M e u t i m , n e k i m a k t e r i m a je teko prihvatiti o d b a c i v a n j e g l a z b e ili i m a g e a , s v o j e i n i c i j a l n e d e v i j a c i j e u o i m a sis t e m a , k a o uzronika kasnije ovisnosti, p o s e b n o z b o g zna n j a o g o l e m o m b r o j u v r n j a k a koji i m a j u s l i n e f r i z u r e , jakne, sleng, g l a z b u i ritual, a n e m a j u veze s h e r o i n o m . Iskustva z a p a d n j a k i h g r u p a k o j e m o e m o n a z v a t i alter-

nativnim socijalnim r a d o m i koje su esto financirane od drave, pokazuju kako mladi ukljuuju ovisnike u svoje z a j e d n i c e (koje m o g u biti d i j e l o m ili p o m i j e a n o p u n k e r s k e , s q u a t t e r s k e , n a v i j a k e , r o c k e r s k e , h i p i j e v s k e itd.) u k o j i m a se e s t o t o l e r i r a a l k o h o l i c a n n a b i s , i p o s t o j e o b l i c i z a j e d nikog rada na koncertima, u d u a n u , proizvodnji postera, alova, k a p a itd. Takav pristup p o m o g a o je m n o g i m ovisni c i m a o h e r o i n u , a na naoj sceni t a k o e r postoji m o g u nost m o d e l s k o g utjecaja u k o j e m se s p e c i f i n o m dijelu (nikako ne svima) ovisnika o heroinu pokazuje da se ne m o r a j u o d r e i s v o j i h s u b k u l t u r n i h o b i l j e j a , g l a z b e ili i m a g e a , d a k l e d a m o g u i u a p s t i n e n c i j i ostati m e t a l c i , p u n k e r i , n o i s e r i i s l i n o , pri e m u j e p r e s t a n a k u z i m a n j a h e r o i n a uvjet o s t a j a n j a p u n k e r o m , m e t a l c e m ili n a v i j a e m , b a r e m d o k s e u svijetu n e p r o m i j e n i d o m i n i r a j u a p r o h i b i c i o n i s t i ka paradigma.

332

333

Benjamin Perasovi

Devedesete: subkultura u ratu

Raznovrsnu subkulturnu scenu uoi rata nije m i m o i a o v a l p o l i t i z a c i j e s k r a j a o s a m d e s e t i h g o d i n a , pri e m u od navijakog plemena, preko darkera, do ne-navijakih p u n k e r a , h a r d - c o r e o v a c a i s u b k u l t u r n i h a k t e r a bliskih d j e l o vanju novih drutvenih pokreta, p r i m j e u j e m o znaajne razlike u n u t a r o t p o r a p r i j e t e o j M i l o e v i e v o j p o l i t i c i ; o d n a c i o n a l n o dravotvornih, antisistemskih i p r o d e m o k r a t s k i h , preko neartikulirano o b r a m b e n i h do antinacionalistikih i a n a r h i s t i k i h o r i j e n t a c i j a , u z jo u v i j e k p r i s u t n u a p o l i t i n o s t i u r o n j e n o s t u vlastite s u b k u l t u r n e s a d r a j e . Agresija na Hrvatsku prouzroila je viestruke o d g o vore brojnih subkulturnih grupa. Veina pripadnika subkul t u r n e s c e n e u k l j u i l a se u rat na r a z l i i t e n a i n e ; s o b z i r o m na p o z n a v a n j e d o m a e subkulturne scene i s o b z i r o m da navijai predstavljaju s a m o jedan d i o te scene (a njihovo ukljuenje se pretpostavlja), m o e m o zakljuiti da je o b r a m b e n i karakter rata bio p r e s u d n o m injenicom u m o t i vaciji s u d j e l o v a n j a m n o g i h urbanih i subkulturnih m l a d i h k o j i bi u d r u k i j o j s i t u a c i j i r e a g i r a l i s m a n j e e n t u z i j a z m a sliko p a l j e n j a r e g r u t n i h p o z i v a p r e v i e s u d o b r o bile p o znate m n o g i m a k t e r i m a . D a k l e , najvei d i o scene (unutar kojega navijai predstavljaju najbrojniju skupinu) prikljuio se o b r a n i (kako d r a g o v o l j n o tako i saekavi mobilizacijski p o z i v k o j e g a s e k r a j e m ljeta 1 9 9 1 . l a k o m o g l o p r e d v i d j e ti), j e d a n d i o je o t i a o u inozemstvo, mali d i o p o k u a o d j e l o v a t i protiv r a t a n a g l a a v a j u i l j u d s k a p r a v a i n e g a t i v n e aspekte d o m a e nacionalne homogenizacije, a d o b a r dio je n a s t a v i o ivjeti, i u r a t n o m k o n t e k s t u , k o l i k o je m o g u e u skladu sa svojim s u b k u l t u r n i m p r e f e r e n c i j a m a , pa je ve pri p r v o m s m i r i v a n j u s u k o b a u Z a g r e b u p o e l o nastajati

334

Benjamin Perasovi

ekstatiko t e c h n o p l e m e . O n a j d i o koji se na razliite na i n e p o k u a v a o suprotstaviti r a t u , p o k r e t a n j e m A r k z i n a o m o guio je znaajnu subkulturnu zonu za nove aktere sredine devedesetih, g d j e se u tekim uvjetima retradicionalizacije d r u t v a i p a k s t v a r a j u i o s n a u j u razliite s u b k u l t u r e i p o j e d i n k e , mjesta raznovrsnih susreta. Ti susreti, na s t r a n i c a m a A r k z i n a , i u s k l o p u ire d j e l a t n o s t i a s o p i s a , bili su j e d i n stveni u n a o j s r e d i n i po s p o j u t e k n a i p u n k a , l j u d s k i h p r a v a i hedonizma, hrabrog suprotstavljanja deloacijama i in ternet surfanja, iekove teorije i r o c k - n o v i n a r s t v a , teksto va koji su opsjednuti v r h o v n i k o m i n a g o m i l a n i m autorite t o m , i onih kojima je osnovni problem dominacija housea n a o d r e e n o j s c e n i . A r k z i n nije s a m o p i s a o o a l t e r n a t i v n o j sceni, n e g o ju je d o b r i m d i j e l o m i stvarao, o k u p l j a j u i i subkulturne, urbane aktere jedne prilino drukije Hrvatske od o n e slubene. A k o se v r a t i m o s a m o m poetku rata, uoit e m o za nau t e m u dvije zanimljive dimenzije - nastajanje i m a g e a hrvatskog vojnika i uloga subkulturnih mladih u tom pro cesu, k a o i kratki glazbeni pokret ratne pjesme u n u t a r pravaca poznatih subkulturnoj sceni. V e n a k o n p r v i h p a r m j e s e c i r a t a , slike h r v a t s k i h v o j n i k a , m e u k o j i m a s u bili z a s t u p l j e n i s u b k u l t u r n i s i m b o l i , ule su u sve d o m o v e . S p o j t r a d i c i o n a l n o g i m o d e r n o g , spoj krunice s t r a k o m o k o glave, ray-ban n a o a l a m a , d o m i n i r a o je t i m s l i k a m a . P o s e b n o je z n a a j n o to su punkerske frizure, naunice u uima i slina obiljeja jasno izraavala subkulturnu pripadnost onim adolescentskim u r b a n i m p l e m e n i m a kojih se d o b a r d i o roditeljske kulture g n u a o ili b o j a o , p o i s t o v j e u j u i i h s b o l e u , d e v i j a c i j o m , parazitizmom, destrukcijom i d e k a d e n c i j o m . K a d a su p o e l e serije e m i s i j a p o p u t s d o m o v i n s k i h r a t i t a , u k o j i m a su se ljudi javljali t e l e f o n i m a , deseci roditelja smatrali su p o t r e b n i m j a v n o r e i i s p r i a v a m s e , a o m i j e to s a m

336

Benjamin Perasovi

mislio/mislila da takva naa mlade s a m o pije i drogira se i p r a v i n e r e d , i i m a te u d n e f r i z u r e , a s a d v i d i m o t k o su nai b r a n i t e l j i , h v a l a im i s l i n o . N o g o m e t n i n a v i j a i , p u n keri, s p e e d metalci i d r u g i donijeli su svoju estetiku izravno n a ratite i o b i l n o p r i d o n i j e l i n a s t a j a n j u i m a g e a h r v a t s k o g v o j n i k a u p r v o j fazi r a t a , k a o u r b a n o g r a t n i k a . O p e r c e p ciji v l a s t i t o g u r b a n i t e t a n a s p r a m r u r a l n o g n e p r i j a t e l j a i o elementima rock i p o p kulture u i m a g e u hrvatskog vojnika pisali s u , u s a m o m t i j e k u r a t a , V e r a H o r v a t Pintari ( 1 9 9 1 . ) kojoj nedostaje ukljuenje n o g o m e t n i h navijaa u proces koji smatra rockerskim u r b a n i m u p l i v o m na i m a g e , i Z l a tko G a l i ( 1 9 9 1 . ) koji je urbanitet u i k o n o g r a f i j i hrvatskog r a t n i k a p o k a z i v a o u svjetlu i r e g p o s r e d o v a n j a r o c k i p o p k u l t u r e . S u b k u l t u r n a p r i p a d n o s t i i v o t n i stilovi m a n i f e s t i r a l i su se u s v i m d i m e n z i j a m a r a t n o g i v o t a - u i m e n i m a v o d o v a , s a t n i j a i b r i g a d a ( o d t i g r o v a , c r n i h m a m b i , rizli, d o trumfova, pustinjskih lisica, t e r m i n a t o r a , u r a z u m i t e l j a , Ba n i j a A n g e l s a ili m a l i h l e t e i h m e d v j e d i a ) , u n a z i v i m a p o put T h e r m o n u c l e a r VVarriors n a p i s a n i m a k l i n a s t i m p i s m o m (tipinim za hard-core subkulturu) na tenku, k a o i n o e n j e m spitfire j a k n i u p r v o m p e r i o d u , ili d o n o e n j e m d r u g i h o d j e v n i h p r e d m e t a i n a k i t a i z vlastite s u b k u l t u r e n a ratite. U p r v i h p a r m j e s e c i r a t a , k a o e k s t r e m n e s o c i j a l n e situacije, dolo je do pribliavanja aktera subkultura i d o minantne kulture, medijski prikazano i osnaeno brojnim s v j e d o a n s t v i m a , g l a z b o m (Brothers i n A r m s u p o s l j e d n j i m k a d r o v i m a G o r d a n a Lederera) i s i m b o l i z i r a n o p o l u g o l i m G o p e v i m mahnitanjem pokraj predsjednika drave. N o , n a k o n p r v e f a z e r a t a p o n o v o s u s e p o j a v i l e izjave k o j e nedisciplinu povezuju s obiljejima (poput trake o k o g l a ve), a s a m o smirivanje rata, i faze relativno m i r n o d o p s k o g ivota u nekim s r e d i n a m a , donijeli su p o v r a t a k u o b i a j e n e distance subkultura i roditeljskih kultura, s n e k i m n o v i m (auto)definiranjima urbanog i ruralnog.

338

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

N a g l a z b e n o j s t r a n i , s u b k u l t u r n a s c e n a d a l a j e u pr voj f a z i , u d o b a s a m o g p o e t k a r a t a , n e k o l i k o e s t o k i h o d g o v o r a , da bi s v r e m e n o m ustupala mjesto glazbenim pravcima bliim p o p (pukim) usmjerenjima i zadanim, ablonskim s a d r a j e m . Punkerski n a b o j s jedne, i reperska otvorenost s d r u g e , najbolje obiljeavaju d o p r i n o s . Psihom o d o je napravio vjerojatno najbolju pjesmu karijere. Rap, koji n a j e e n e bjei o d r a s n i h ili e t n i k i h p r i p a d n o s t i (ali ih m o e razliito n a g l a a v a t i , gdje uz gerilsku estinu m o e p o k r i v a t i i a n t i r a t n e s t a v o v e , p r i m j e r i c e u Italiji), na n a i m p r o s t o r i m a d o k a z a o s e 1 9 9 1 . ; M c B u f f a l o u Rijeci i z g o v a r a svoje g e n e r a l i m a i e t n i c i m a , Montastroj d o s p i j e v a j u na M T V s Yo f o r C r o a t i a , E l e c t r o T e a m s M o l i t v o m za m i r o s v a j a j u i g l a v n u struju g l a z b e u zemlji, a h r v a t s k o - a m c riki t r i o C L F n a m a t e r i n s k o m e n g l e s k o m s t v a r a j u k u l t n u p j e s m u H r v a t s k a m o r a biti s l o b o d n a k o j a , u n a t o r a t n o j destrukciji u t i j e k u , nije b i l a p u t a n a u s l u b e n i m m e d i j i m a zbog psovanja Miloevia i drugih oblika tipino reperskog (kvartovskog) p r o s t a e n j a . K o n c e r t p o d n a z i v o m N o i s e S l a w o n i s c h e Kunst, o d r an u Z a g r e b u u d o b a rata, na k o j e m su nastupili prei vjeli l a n o v i o s j e k e r o c k s c e n e , u k a z u j e n a p e r i o d u d r u tvu u k o j e m j e , i z m e u o s t a l o g , s t v o r e n i o s j e a j g o r i n e s p r a m Zagreba, e m o t i v n o ukorijenjen u iskustvu r e g i o n a l n o g k o n t e k s t a k o j e m ( k a o u s l a v o n s k o m ili d a l m a t i n s k o m s l u a j u ) m n o g i p r e k i d i v a t r e nisu d o n i j e l i stvarno s m i r i v a n j e , p a , bez o b z i r a n a p r o c j e n u n e i j i h s t a v o v a ili oblik nastajanja emotivnih uvjerenja, m o e m o ovaj k o n cert s m a t r a t i t o k o m k o j a o b i l j e a v a r u d i m e n t e p o s t - e n t u zijastine faze. N a v e d e n i koncert, i a k o je p o e o uzvicima Z a g r e b n e e pasti i o p i p l j i v o m n a p e t o u u z r a k u , z a v r i o je kao primjer subkulturne k o m u n i k a c i j e izvoaa i publike neovisno o regionalnoj pripadnosti i m i m o bespotrebne tko j e vie d a o p o l e m i k e , k o j a o b i n o n a k o n r e g i o n a l n o g
340

protesta protiv g l a v n o g g r a d a u Z a g r e b u , p r i r o d n o , uslijedi. N o , to je bio usamljeni primjer posredovan kontekstom i specifinim v r e m e n o m , nakon rata komunikacija na rockerskoj i iroj s u b k u l t u r n o j sceni b i l a je d e f i n i r a n a k l a s i n i m u n u t a r i izvan r a z l i k o v a n j i m a , k o j a d o p u t a j u r a z n o l i k o s t p a i n e t r p e l j i v o s t m e u a k t e r i m a , ali n e m i j e a j u p o d r u j a s u b k u l t u r e i ire, r o d i t e l j s k e k u l t u r e .

341

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

Techno pleme

nekolicini neformalnih g r u p a i kvadri, gdje se mijeaju stariji a k t e r i z a g r e b a k e s u b k u l t u r n e s c e n e s m l a i m a , a l i sve i n f o r m i r a n i j i m , n o v i m l j u d i m a . Iz prijateljskih g r u p a izdvajaju se dj-i, organizatori partyja, oni koji r a d e na d e k o

J e d i n o (sub)kultura, d o o i a L p o k r e t ekstatikih ritua la c j e l o n o n o g ravea, zapoinje u d o b a rata, z a p r a v o u p r v o m p e r i o d u relativnog smirivanja ratni|i^uJ<obg_Jijekom 1 9 9 2 . , k a d a s e stvara jezgra o d n e k o l i k o n e f o r m a l n i h g n > p a , d o k o b l i k o v a n j e i irenje, profiliranje scene obiljeava 1 9 9 3 . g o d i n u . O d prvih grupica d o desetak tisua ravera, u Hrvatskoj se p o n o v i l a pria karakteristina za m n o g e d r u g e e u r o p s k e s r e d i n e , i t o u u v j e t i m a r a t a , to o m o g u uje zanimljivu napetost u interpretacijama kontekstualnih odreenja. J e d a n od prvih (jasno je k a k o teko n a l a z i m o upravo j e d a n prvi p a r t y ) l e c h n o partyja o d r a n j e u a t m o s f e r i n e izvjesnosti, p o e t k a r a t a i z a j e d n i k i h o d l a z a k a u s k l o n i t a , u prosincu 1 9 9 1 . Organizatori tvrde da je oblik zajedni tva ( n j i h o v i m r i j e i m a : z a j e d n i k a p i k a , tip l u d i l a i s o l i d a r n o s t i ) k o j i je s t v o r e n s p e c i f i n o m s c e n o m s k l o n i t a i uzbuna, pridonio uspjehu tog partyja. Nije bilo uzbuna te n o i , i a k o ih je b i l o i p r i j e i p o s l i j e . i m se rat u Z a g r e b u m a l o smirio, o d proljea ' 9 2 , uslijedilo j e jo n e k o l i k o p a r t y j a na k o j i m a se s t r o b o light i b l a c k light sve vie koriste u k o m b i n a c i j i s p o s e b n o p r i r e e n i m i n s t a l a c i j a m a , glazba je nova i irem krugu subkulturne scene p o t p u n o n e p o z n a t a , a p r i k a z i v a n i su i kult-filmovi p o p u t j a p a n s k o g Akira. Na t i m , prvim t e c h n o partijima, u o b i a j e n o je bilo d o i v j e t i n e t o n e u o b i a j e n o , pa su se p l e s a i s u s r e t a l i i sa s a d r a j i m a p o p u t b r a i n - m a c h i n e , ili p o n u d o m d o t a d n e p o z n a t i h e n e r g e t s k i h p i a . U p r v o j fazi r a z v o j a , m e u i n i c i j a t o r i m a i a k t e r i m a p o s t o j i j e z g r a (ili, n e k o l i k o jezgri) od 3 0 - 5 0 ljudi, z a p r a v o nekoliko kvadri i p o j e d i n a c a . Pro m a t r a n j e prve faze n a s t a n k a t e c h n o scene o d v o d i nas blie

raciji, svjetlima, promociji n o v o g oblika glazbe i druenja,

s osjeajem hvatanja

prikljuka

na

zapadnoeuropsku

scenu i time, barem d j e l o m i n o g , prevladavanja konica izazvanih ratnim stanjem i opom atmosferom blokade n o r m a l n o g i v o t a k o j u j e i z a z v a o rat i o k u p a c i j a t e r i t o r i j a . U z a sve o n e n e - g l a z b e n e s a d r a j e k o j i s u p r a t i l i p r v e t e chno-partyje i pridonosili novoj atmosferi, neuobiajenosti, r a z m j e n i i n f o r m a c i j a u p o e t n o m p r o c e s u o b l i k o v a n j a senzi b i l i t e t a i t i p o v a i m a g e a , p r i m a r n a j e , k a o i uvijek u o k u p l j a -

342

343

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

nju o d r e e n o g p l e m e n a zvuka, bila g l a z b a . G l a z b a j p r a d i k a j n o ^ o d u d a r a l a , ne s a m o od rocka i srodnih stilova, negoJj^omTpS^^ vati u z o z n a k u t e c h n o , p r i d o n o s e i a v e r z j j L s v i h a l e d o t p Ija koji su se g n u a l i k o m e r c i j a l n i h i d i s c o i d n i h d a n c e -pop pjesmica, S vokalima i sladunjavim a m n z m n n i r r i g Prvo p l e m e , o d n o s n o s k u p k v a d r i i p o z n a n i k a , o k u p l j e no o k o t e c h n o / h o u s e / t r a n c e glazbe i prvih partyja, s ra zliitih j e s c e n a s t i g l o u p o d r u j e s t v a r a n j a n o v e s c e n e ; t u su bili i n d i v i d u a l c i i g r u p e k o j i su jo p r i j e r a t a u p o z n a l i acid-house glazbu, dugogodinji pripadnici scene koja

Kraftvverk i s l i n i . M e u k v a d r a m a k o j e s u s t a j a l e iza p r v i h techno okupljanja bila je jedna g r u p a vezana uz zvukove Joy D i v i s i o n , C a b a r e t V o l t a i r e , R e s i d e n t s , T u x e d o M o o n , N e w O r d e r , i koja je v e o m a rano bila informirana o detroitskoj sceni, j e d n o m od mjesta zaetka techno zvuka u svijetu. S o b z i r o m na nae prve t e c h n o aktere i njihov g l a zbeni put, o s o b i t o se p r i m j e u j u p u n k , new w a v e , electro, industrial, experimental, d u b , h i p - h o p , a sigurno i drugi, ra niji i k a s n i j i u t j e c a j i k o j i su o b l i k o v a l i u k u s k l j u n i h a k t e r a prije irenja a c i d - h o u s e i techno glazbe. Jedan m a n j i d i o prvih aktera inili su m l a d i ljudi, k o j i m a je n o v o n a s t a j u a s c e n a b i l a p r v o s u b k u l t u r n o i s k u s t v o u i v o t u . Izvori i n f o r m a c i j a , p o s e b n o v a n i u p r v o j f a z i , bili s u r a z n o v r s n i ; m e u n a r o d n i k o n t a k t i , o s o b n o iskustvo s t e c h n o d o g a a j a u i n o z e m s t v u , ( M ) T V i d r u g i m e d i j i , I n t e r n e t (koji j e t a d a z a p o i n j a o svoju prvu institucionalizaciju m e u n e f o r m a l n i m g r u p a m a civilne scene), prvi d o m a i m i k r o m e d i j i (flyeri) i , n a r a v n o , u s m e n a k o m u n i k a c i j a , pria k o j a j e k r e n u l a g r a d o m o n o v o j g l a z b i i stilu u n a s t a j a n j u . N i j e t r e b a l o p u n o v r e m e n a (niti est m j e s e c i ) d a s e s t o t i n j a k l j u d i v r e o k u p i o k o z v u k o v a , p l e s a i n o v o g o b l i k a r i t u a l a , u z jo n e k o l i k o stotina o n i h koji su b a r e m j e d n o m doli na party ili s u bili i n f o r m i r a n i o d p r i j a t e l j a . D r u g u f a z u , ili p r o i r e n j e i n i c i j a l n e faze n a p r a v u p r v u fazu razvoja o z n a a v a p o e t a k institucionalizacije, o d n o sno p o s t e p e n o g uspostavljanja stalnih termina za t e c h n o u z a g r e b a k i m k l u b o v i m a , to d a j e n o v u b r z i n u , o s i g u r a v a

svoje ivotne stilove u g l a v n o m p o s r e d u j e g l a z b e n i m prav c i m a i p r i p a d n i m i m a g e i m a . D i o ljudi u svojoj je s u b k u l t u r n o j o s o b n o j ( i g r u p n o j ) historiji p r o a o i d e n t i f i k a c i j s k u ( t a k o e r s e m o e rei i a l t e r n a t i v n o - o b r a z o v n u ) l e p e z u o d e z d e s e t i h d o p u n k a ; t u s u s e nali i o n i k o j i s u v o l j e l i e k s p e r i m e n t e s e l e k t r o n i k o m u r o c k u , ili n e t o n a g l a e nije linije k o j e p r e d s t a v l j a j u M i k e O l d f i e l d , T a n g e r i n e D r e a m ,
344

stalno mjesto razmjene i n f o r m a c i j a i d a j e novi z a m a h ra s t u e m t e c h n o p l e m e n u . ( U toj p o e t n o j fazi n e m o e j o d o i do zaguenja i rutinizacije u kojoj stalni termini na istim m j e s t i m a s m a n j u j u k v a l i t e t u i e n e r g e t s k i n a b o j p r o v o d a z a d i o r a v e a k t e r a k o j i tee c j e l o v i t i j e m d o g a a j u i d o i v l j a j u . ) Prvo s e u s t a l i l a s r i j e d a u G j u r i k a o v e e r z a techno glazbu, a o v u fazu razvoja karakterizira i nastanak
345

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

n o v i h p r o s t o r a k o j i d o t a d a nisu bili z n a a j n i u t o p o l o g i j j z a g r e b a k e k l u p s k e s c e n e , a l i s u tek s t e c h n o m d o b i l i svoj n o v i i d e n t i t e t , p o p u t A q u a r i u s a , ili k u l t n i h S p a c e A g g r e s sora i kainskog M u n g o s a . Ta faza traje do kraja 1 9 9 3 . , N j u obiljeavaju prva p l e m e n a i jedan neponovljivi osje a j p o e t k a i s t v a r a n j a z a j e d n i k e s c e n e . Rije je o s l i n o m o s j e a j u , n a o p o j razini s t v a r a n j a s c e n a , bez o b z i r a r a d i l i se o p r v i h p e d e s e t a k spiffire j a k n i i l o z i n k a m a n o g o m e t n o g p l e m e n a , o creepersicama r o c k a b i l l y c a r a , o mrei h a r d - c o r e f a n z i n a , o g r u p a m a b r e a k p l e s a a ili p r e p o z n a v a n j i m a g r a f f i t i p o t p i s a . N o , taj o s j e a j s t v a r a n j a s c e n e , m e u s o b n o g osnaenja, identifikacije i osvajanja prostora, nije isti u s m i s l u i d e n t i n i h e m o c i j a , t i p o v a p r a k s i , stilizaci je, k a o to nisu isti ni z v u k o v i , i m a g e i , v r e d n o t e i sve o n o t o i n i o d r e e n i s u b k u l t u r n i izraz. D o k n o v o u s p o s t a v l j e n i nogometni huligan prepriava bacanje kamenja na poli c i j u , f a n a t i n o n a v i j a n j e , t r a n s p a r e n t e ili t u n j a v u s p r o t i v nikim n a v i j a i m a , dijelei ushienje z b o g m e u s o b n o g ulinog prepoznavanja suplemenika, dotle novouspostav ljeni r a v e r p r e p r i a v a s a s v i m d r u g e i d r u k i j e e l e m e n t e ivotnog stila, t a k o e r uivajui u m e u s o b n o m p r e p o z n a vanju suplemenika. Udarci velikog bubnja, p o p u t sprave za dozivanje pustinjskih crva na pjeanoj planeti (Dune) o m o g u i l i s u j e d a n n a g l a e n o ritualni d o i v l j a j , k o j i u iskus tvu g l a z b e , p l e s a , e k s t a t i k i h s t a n j a , k a r n e v a l s k e a t m o s f e r e i miroljubivosti, sadri g o l e m i informacijsko-identifikacijski n a b o j , koji se sa s u p l e m e n i c i m a dijeli i o b l i k u j e , a r a d o snu vijest k o j a iz n a b o j a izvire p r i o p a v a s v i m p o t e n c i j a l n o zainteresiranima. Promotrimo glavna obiljeja techno sub kulture u Z a g r e b u do kraja 1 9 9 3 . , od kojih su neka ka rakteristina za rave kulturu u o p e , a n e k a za na kontekst ili s a m o f a z u o k o j o j j e rije, u k l j u n i m d i m e n z i j a m a g l a z be, strukture partyja kao t e m e l j n o g rituala, plesa, d r o g e , vanjskog izgleda, ponaanja, pojmovnika i klubova u ko-

j i m a se odvijala o s n o v n a interakcija i oblici profiliranja afektivnih zajednica.

Glazba
Postojala je tendencija da se n a e j e d n o i m e za r a z n o v r s n u g l a z b u , a l i t o n i k a d a n i j e u s p j e l o . Rije j e o r a z v o j u stila k o j i j e z a p o e o s a c i d - h o u s e g l a z b o m , a p o j m o v i k o j i nisu n a j p r i m j e r e n i j i , n o i z r a a v a j u o d r e e n e z a j e d n i k e n a z i v n i k e i o p i s u j u g l a z b e n e p r a v c e jesu t e c h n o , h o u s e i t r a n c e . T e c h n o se u H r v a t s k o j d u g o v r e m e n a k o r i s t i o k a o zajedniki nazivnik b r o j n i h stilova koji su se t i j e k o m 1 9 9 3 . m o g l i uti u n u t a r jedne n o i , i koji su m o g l i ukljui vati trance, house, h a r d - t r a n c e , h a r d - c o r e , u c i d , industrial i brojne podvrste koje su ve g o d i n u d a n a kasnije proiz vodile nove oblike i hibride. Problem odranja jednog i m e n a s a s t o j a o s e u t o m e to s e t e c h n o u d r u g i m e u r o p skim z e m l j a m a koristio k a o naziv j e d n o g ueg p r a v c a , d o k j e h o u s e b i o z a j e d n i k i m n a z i v n i k o m ire s c e n e . Rave je naziv za s a m o o k u p l j a n j e , koji datira jo iz ezdesetih g o d i n a i kontrakulturnih rituala psihodelikih dugih k o n c e r a t a ( p o p u t Pink F l o y d a i z 1 9 6 6 . , ili v e i n a k a l i f o r n i j s k e scene), o b n o v l j e n u V. Britaniji p r i l i k o m manchesterske re v o l u c i j e u k o j o j su uz e l e k t r o n s k u g l a z b u s u d j e l o v a l i i r o c k e r i p o p u t H a p p y M o n d a y s ili S t o n e Roses. Rave j e p o s t a o svojevrstan sinonim za c j e l o n o n o okupljanje uz t e c h n o / house/trance i srodnu glazbu, u britanskim sociolokim s t u d i j a m a iz s r e d i n e d e v e d e s e t i h s p o m i n j e se a k i p r o s j e nih 1 2 0 - 1 4 0 b p m na tadanjim raveovima . U svakom
2 9

bpm znai beats per minute, no s o b z i r o m na postojanje chill-out d v o r a n e za o d m o r od breg plesa i glazbe u kojoj na s v a k o m v e e m raveu t a k o e r nastupaju dj-i putajui m n o g o sporiju g l a z b u , 1 uz i njenicu m n o g i h prelazaka ove gornje g r a n i c e na velikim g a b b e r pa i h a r d trance r a v e o v i m a , ini se da ovi a u t o r i grijee u procjeni.

346

347

URBANA PLEMENA

s l u a j u , g l a z b a j e n a g l a e n o i n s t r u m e n t a l n a , bez v o k a l a , osim u ponekim kratkim sampleovima. Na svakom ve e m r a v e u z v u n i c i o m o g u u j u tjelesni d o i v l j a j g l a z b e . U stvaranju g l a z b e bitni su digitalni s a m p l e r i k o m p j u t e r , uz k u t i j e r i t m a i s v n t h o v e , a R o l a n d o v 3 0 3 p o s t a o je

kultnim instrumentom, identifikacijskim mjestom acid glaz b e p o k o j e m j e c i j e l a r a v e k u l t u r a u literaturi p o n e k a d i m e n o v a n a i k a o kultura tristotrojke. (Kasnije e, n a r a v n o , novi pravci techno/house glazbe legitimirati sebe upravo p o n e k o r i t e n j u t r i s t o t r o j k e , d a b i joj s e n a k o n p a r g o d i n a vratili n a m i n i m a l n i j i n a i n itd.)

Party
Party n a t e c h n o s c e n i i m a u l o g u k o n c e r t a u . r o c k k u l t u r i . Bez o b z i r a n a t o n a s t u p a j u l i o n i k o j i g l a z b u s t v a r a j u u

349

URBANA PLEMENA

s t u d i j u (uz p o m o D A T - a ) uivo u s k l o p u p a r t y j a ili n e , s r e d i n j a l i n o s t z a j e d n i k o g r i t u a l a j e djjc_Dj p u t a p l o e , a l i t a k o da miksa b a r e m svaki zavretak p r e t h o d n e i p o e t a k s l j e d e e p l o e n a b e a t , to z n a i d a m o r a s a v l a dati umjetnost neprekidnog beata, spajanja pjesama u permanentnom, neprekinutom nizu, u emu mu posao d o n e k l e olakava postojanje kontrole brzine p l o e na d a n a n j i m p r o f e s i o n a l n i m g r a m o f o n i m a . S v a k i p a r t y t r a j e to j e d u e m o g u e , a e s t o s e n a k o n v e i h ili z n a a j n i j i h p a r t y j a ^ r g a n i z i r a after h o u r p d r t y k o j i t r a j e o d u j u t r o d o p o s l i j e p o d n e s l j e d e e g d a n a , n a i s t o m ili n e k o m d r u g o m mjestu, lako su klubovi preuzeli tip glazbe i z a b a v e , o r g a niziravi niz p a r t y j a , p o s e b n u u l o g u i g r a j u j e d n o k r a t n i (ili b a r e m r i j e t k o , j e d n o m g o d i n j e o d r a v a n i ) partyji n a s p e c i finim lokacijama poput Vidikovca na Sljemenu, L u k a v e c g r a d a , M i k u l i i d v o r a ili l e g e n d a r n i h o t v o r e n i h p r o s t o r a , p o p u t G o r s k o g kotara. Za vrijeme partyja najee n e m a nikakve verbalne komunikacije, m i k r o f o n o m , izmeu dj-a ili d r u g i h i z v o a a i p u b l i k e ( p l e s a a ) .

Ples
PlesJe_osnpvna a k t i v n o s t - a - S - j p b z i r o m na glazbu i d u g o trajanje, ovaj kljuni oblik techno rituala ima m n o g e odlike i n d i v i d u a l n o g i kolektivnog transa. Tipovi plesa su raznovrsni i svaki p o d p r a v a c u g l a z b i (od d e t r o i t s k o g h o u s e a , p r e k o G o a - t r a n c e a , do h a r d - c o r e a ) sadri i neke vlastite tipove k o r a k a , kretnji, koji se m i j e n j a j u i bivaju kreirani na i n d i v i d u a l n o j i g r u p n o j razini s a m i h a k t e r a p l e s a . N e m a r a z l i k e po s p o l u u o b l i c i m a p l e s a i u l o g e m u k i h i e n s k i h p l e s a a s e n e r a z l i k u j u , niti j e s a m p l e s t a k o estok ( g r u b ) d a iskljuuje d i o d j e v o j a k a ( p o p u t slam ili let m e g o p l e s a ) A ) p r v o j f a z i , pri p l e s u r u k e s u vie k o r i t e n e n e g o k a s n i j e (to se p o k l a p a i s i s k u s t v i m a b r i t a n s k i h i s t r a i v a a ) .
351

URBANA PLEMENA

/Droga )
M D M A (Ecstasy) u j a v n o s t i p r e d s t a v l j a s i n o n i m r a v e r s k o g o k u p l j a n j a , i t o n o j e d a ecstasy i g r a z n a a j n u , a l i n e i apsolutno determinirajuu ulogu u rave kulturi. Ideal-tipski r a v e i u z i m a ecstasy (ije j e s t v a r n o , l a b o r a t o r i j s k o i m e b i l o e m p h a t y ) , a i z b j e g a v a a l k o h o l , no u sty a rn q s j j _ p o s t o j e m n o g i oblici mijeanja i j g z n o j / r s n e j ^ d r o g e , na to u t j e u i c i j e n e , pa je u p r v o j . f a z i . i r e n j a , r a v e a , p r i j e s p u t a n j e c i j e n e ecstasyju d i o l j u d i u z i m a o LSD z a t o to j e b i o jeftiniji. B r i t a n s k a i s t r a i v a n j a p o k a z u j u d a tipino raversko raspoloenje dijele i oni koji uzimaju, k a o i oni koji ne u z i m a j u M D M A , i da v e a razlika u euforin o m i ekstatikom stanju postoji izmeu regularnih i p o v r e m e n i h clubbera n e g o i z m e u o n i h koji uzimaju o d r e e n u d r o g u ili n e . Z b o g f a r m a k o l o k i h s p e c i f i n o s t i e c s t a sy se ne moe uzimati regularno (recimo v i k e n d o m ) due od dvije g o d i n e a da bitno ne promijeni uinak i v i s o k o m t o l e r a n c i j o m bez e f e k t a r a z o a r a k o r i s n i k e i n a t j e r a i h n a p a u z i r a n j e ili n a p r o m j e n u d r o g e . I p a k , u m n o g i m g r u p a m a t e c h n o s c e n e , ecstasy j e p r e d s t a v l j a o h o m o l o k i i i n t e gralni o d n o s vrijednosti, glazbe, plesa i raverskog ivota, p o p u t c a n n a b i s a i LSD-a u hipijevskoj kulturi. O n i m a koji s u d u e n a s c e n i , E s i m b o l i z i r a j e d n u f a z u (to o v i s i l o v r e m e n u prikljuenja sceni), a sami akteri mistificiraju i d e m i s t i f i c i r a j u u p o t r e b u ecstasyja s t a v o v i m a o d bez t o g a n e b i h u s p i o shvatiti t u g l a z b u p r v i p u t p r e k o n a j e e g b i t a n j e ali n e i p r e s u d a n , d o n i k a d m i nije b i l o v a n o .

Vanjski izgled
S jedne strane, prisutna su obiljeja p o p u t srebrne boje i svih s l i n i h svemirskih i s k a f a n d e r s k i h a s o c i j a c i j a , d u g a k e p a t u l j a k k a p e , s p o r t s k a o d j e a , u n i f o r m e istoe 353

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

ili s l i n e j a k n e k o j e u k o n v e n c i o n a l n o m s v i j e t u o m o g u u j u r a d n i c i m a f l u o r e s c e n t n u zatitu o d n e p a l j i v i h v o z a a . T a k o e r , p r v u f a z u o b i l j e a v a j u z v i d a l j k e i slini i n s t r u m e n t i , b a l o n i , u k r a s i k o j i svijetle p o d b l a c k - l i g h t i z v o r i m a , d j e j e i g r a k e , d u d e , baterijske l a m p e r a z n i h o b l i k a i b o j a svje tla p r i v r e n e za o d j e u , a na p o e t k u su p o p u l a r n e b i l e i m a s k e kakve biciklisti nose u velikim e u r o p s k i m g r a d o v i m a zbog z agaenog zraka, uz pokoju pravu gas-masku pod k o j o m je jako vrue plesati. N o , s d r u g e strane, i a k o je ple me i m a l o svoje boje i tipove o b l a e n j a , na sceni je posto j a l a p o t p u n a o t v o r e n o s t i t o l e r a n c i j a svih z a m i s l i v i h n a i n a oblaenja i tipova izgleda. Nije bilo diskriminirajuih p o g l e d a , pluralizam stilova b i o je z a g a r a n t i r a n i karnevalska p o v o r k a p r i h v a a l a j e sve m a s k e k a o i o n e n e m a s k i r a n e .

n o s t i , k a o i d r u g d j e n a Z a p a d u . N o , nije svaki t e c h n o p a r t y garancija takvog o s l o b o e n o g prostora u k o j e m ene m o g u s l o b o d n i j e d i s a t i , p o s e b n o u svjetlu m a s o v n o s t i , k o m e r c i jalizacije i prisutnosti o d r e e n o g tipa glazbe u prosjenoj diskoteci. Takav prostor je garantiran a k o g o v o r i m o o prvim a k t e r i m a , ljubiteljima techno glazbe, raverima koji su stvarali scenu i p o n a a n j e uobliili viestrukim p o s r e d o v a n j i m a g l a z b e , d r o g e , plesa, na osnovi e m p a t i j e i inter akcije.

Pojmovi i slens
Energija, svemir, b u d u n o s t , m u t a c i j a , trans, m a y d a y , vjenost, digitalno, magija, regeneracija, rave, forward e v e r - b a c k w a r d n e v e r , k a o i nizovi d r u g i h p o j m o v a k o j i

Ponaanje
G o v o r i t i o k a r n e v a l s k o j a t m o s f e r i nije p r e t j e r i v a n j e , uz zvidaljke i b a l o n e , svemirska odijela, gas m a s k e , i ekstatike, e u f o r i n e o b l i k e p o n a a n j a u n u t a r kojih je ples d o m i n a n t n a djelatnost, t e c h n o party se od p o e t k a r a d i k a l n o razlikovao od veine rockerskih i srodnih okupljanja. Z n a a j n a r a z l i k a u a t m o s f e r i o s o b i t o je b i l a v i d l j i v a u p o d r u j u nasilja: nije ga b i l o . To je ostala karakteristika scene i u d r u g o j fazi, k a d a su o k u p l j a n j a s par stotina narasla na par tisua, ne mijenjajui d o m i n a n t n o miroljubivu a t m o sferu u v a a v a n j a d r u g o g a , p l e s a i n e v e r b a l n e k o m u n i k a cije. Struktura g l a z b e i struktura s a m o g d o g a a j a o m o g u ili s u s n a n o n a g l a a v a n j e n e v e r b a l n e k o m u n i k a c i j e , to z a p a a j u svi i s t r a i v a i . J e d n a o d n a j p r i s u t n i j i h i n j e n i c a u sociolokim istraivanjima rave kulture je s m a n j e n i maskulinistiki n a b o j i o t v a r a n j e n o v o g i d r u k i j e g p r o s t o r a za e n u u r a v e k u l t u r i . To se v i d j e l o i u p r v o j fazi r a z v o j a t e c h n o scene u Hrvatskoj, g d j e je senzualnost bila ispred seksual-

karakteriziraju kasniju f r a g m e n t a c i j u stilova t e c h n o kulture k o d n a s i u svijetu slue n a m k a o o r i j e n t i r i u p r e p o z n a v a n j u n o v o g s e n z i b i l i t e t a . E n g l e s k i jezik, k a o i u k o m p j u t e r s k o m s v i j e t u , p r e v l a d a v a . U r a v e r s k i (a o n d a iz n j e g a i d a lje) r j e n i k uli su m n o g i p o j m o v i . S t a r e i p o z n a t e r i j e i , p o p u t party d o b i l e s u n o v o z n a e n j e - n i t k o n i j e u p o t r e b l j a v a o n i j e d n u d r u g u rije z a o s n o v n i o b l i k o k u p l j a n j a , a hrvatski, slengovski prijevod p o p u t tulum nikad nije m o g a o d o i u o b z i r , p a j e party i z g u b i o (za r a v e a k t e r e ) b i l o koje d r u g o znaenje osim s a m o g raverskog rituala. O b i a j je da svaki party i m a svoje i m e , p o p u t reunion, social z o m b i e t r a n c e eternity, a u d i o sex in zero gravity, l i q u i d sky, R a v e o l u t i o n i t d . I z p o j m o v a s e r a z a b i r e d i menzija tehnologije, budunosti, svemira i trenutka ovje anstva, kao i mistina, empatika, psihodelika tradicija kontrakulture ezdesetih, spojena s d u h o m vremena kroz cyber-punk i ikonografiju Blade Runnera. N a r a v n o da e h a r d - c o r e ( i h a r d - a c i d ) p o s e g n u t i z a total d e s t r u c t i o n n a z i v o m , to n e s m i j e n a v e s t i n a d o s l o v n o s t jer v e o t p r i j e

354

355

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

p o z n a j e m o rock upotrebu takvih p o j m o v a , pa i o n u Boba M a r l e y a , a o v d j e se r a d i o p o v e z u j u i m p o j m o v i m a g l a z b e n o g i plesakog senzibiliteta, od nizozemskog hellraisera d o t r n j a n s k o g a g r e s o r a . U s l e n g u s e p o j a v i o i niz n o v i h r i j e i , v e z a n i h u z iru t e c h n o s c e n u , vrste g l a z b e , d r o g a i p l e s o v a , stilove., m i k s a n j a k o d d j - a i t d . P o n e k a d s e i z e n g l e s k e rijei i z v e d e h r v a t s k a , p a s a d p o s t o j i g l a g o l ilirati ili u z a g o r s k o m d i j a l e k t u ilirati, t o d o l a z i o d c h i l l - o u t prostora koji je d i o s v a k o g veeg, a na Z a p a d u i m a n j e g techno o k u p l j a n j a . (Jedan primjer slenga s novije scene, koji d o n o s e s a m i akteri i koji je d o s t u p a n na internet stra n i c a m a urbane techno ekipe kraja devedesetih, nalazi se m e u prilozima.)

su bile minimalistike ali snane, i oni k o j i m a je bilo stalo d o g l a z b e i p l e s a nisu o b r a a l i p a n j u n a d e r u t n o s t p r o s t o r a k o j i je n e k a d s l u i o za s k l a d i t e i s a s t a n k e m j e s n e z a j e d n i c e , p a niti n a p o n e k o g t a k o r a k o j i b i u j u t r o i z a a o ljut z b o g c j e l o n o n e b u k e . Z b o g vlastite i l e g a l n o s t i S p a c e A g g r e s s o r nije mogao trajati d u g o , ali njegovo postojanje bitno je obogatilo tada nastajuu zagrebaku rave scenu. To je bio prostor slobode i potpune a u t o n o m i j e . S o b z i r o m na p o n a a n j e i t o l e r a n c i j u u u e m k r u g u koji je t a m o s v a k o d n e v n o b o r a v i o , m o e se rei, bez pre tjerivanja i imajui na u m u k o n k r e t n e aktere i d o g a a j e p r i l i k o m p r o p u c a v a n j a ili p o t e n c i j a l n o p r o b l e m a t i n i h s i tuacija, da je Space Aggressor bio veinom neosvijetena, alternativna i antipsihijatrijska klinika za s p o n t a n e g r u p n e terapije. T o m prostoru i g l a v n i m a k t e r i m a , koji su inili p o s e b n o p l e m e , bila je i m a n e n t n a kritika komercijalizacije dijela scene u Z a g r e b u . Taj je prostor b i o s v j e d o k o m pr v o g d o m a e g c r o s s o v e r a , susreta p u n k e r s k o a n a r h i s t i k e k v a d r e s t e c h n o s u b k u l t u r o m z a k o j u s e nije m o g a o upotrijebiti ni jedan od stereotipa (ionako v e i n o m neute m e l j e n i h ) o minki i m a i n s t r e a m u . S p a c e A g g r e s s o r je b i o p o d z e m n o mjesto, u k o j e m je agresija iz i m e n a o z n a a vala s a m o d i o glazbenog p r o g r a m a (hard-core), iskljuu jui bilo kakvu stvarnu agresiju. K a d a su j e d n o m s t v o r e n a , g l a z b o m i irim ritualnim iskustvom povezana techno plemena (drugim rijeima, neformalne grupe mladih, kvadre i pojedinci, okupljeni o k o s l i n o g i v o t n o g stila), a t a j s e p r o c e s p o n o v i o n e k o l i k o p u t a u p o s l j e d n j i h est g o d i n a , p r i p a d n i c i n o v e s u b k u l t u r e nisu ovisili s a m o o k l u p s k i m o k u p l j a n j i m a , n e g o s u esto u m a n j i m g r u p a m a , m a k a r i pokraj otvorenog auta ( s k a z e t o f o n o m ) rejvali m i m o b i l o k a k v i h o r g a n i z i r a n i h d o g a a n j a . S v u d a g d j e j e b i l o s t r u j e (uz k u p n j u j e f t i n i j i h agregata), u privatnim prostorima kao i javnim, prepoznat357

Klubovi
V e s u s p o m e n u t i k l j u n i k l u b o v i k o j i o b i l j e a v a j u pr v u f a z u : G j u r o , A q u a r i u s , kainski M u n g o s (zvan najee s a m o Kasina) i S p a c e A g g r e s s o r . G j u r o n a k o n p o e t n i h o k u p l j a n j a p r e u z i m a u l o g u jedinog kluba s odijevno te m a t s k i m v e e r i m a ( p o p u t s / m ili kinky o d r e e n j a u i n o zemstvu), Aquarius postaje sinonim techno i trance veeri, a p o s l i j e za p r o f e s i o n a l i z a c i j u , h o u s e u s m j e r e n j e i s t r a n a g o s t o v a n j a . Kasina prelazi put od privatne z a b a v e i n e o graniene slobode prvog plemena do velikog i preure e n o g k l u b a z a vie o d t i s u u l j u d i k o j i u k a s n i j o j f a z i prate stalne racije ukljuujui i p r i v r e m e n o zatvaranje. D o k su G j u r o i A q u a r i u s , k a o i Kasina n a k o n svoje prve faze, klubovi s ulaznicama, redarima, k o n o b a r i m a itd, Space Aggressor je specifina pojava, poput nekog z a p a d n o e u ropskog squatta, o m o g u e n o g ratnim kontekstom i inje n i c o m d a s u iza n j e g a stajali m a l i , k v a r t o v s k i , a l i d r a g o v o ljaki a k t e r i jo t a d a r e l a t i v n o svjee u s p o m e n e n a 1 9 9 1 . . Ulaz je u Space Aggressor uvijek b i o b e s p l a t a n , d e k o r a c i j e

356

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

ljivi z v u k o v i t r i s t o t r o j k e o m o g u a v a l i su i p r e p o z n a v a n j e p o k r e t a , gestikulacije. D o g a a l o se, u skladu sa s p o n t a n o u , da se g r u p i c e ravera sretnu d o k iz a u t a koji na se m a f o r u stoji g r m i p o z n a t i r i t u a l n i z v u k , i d a s a m i o r g a n i z i raju party na p r v o m parkiralitu. O s j e a j p o k r e t a nije bio lien n i k l a s i n i h o b l i k a i z r a a v a n j a p r i p a d n o s t i i k o m u n i kacije s o k o l i n o m , p o p u t pisanja grafita (kakvi su obiljeili osamdesete), pa su zagrebaki zidovi upoznali simbole svojedobno kultnog njemakog Mayday techno okupljanja (vie d e s e t a k a tisua m l a d i h d v a p u t a g o d i n j e ) , i m e n a d j - a , podstilova, k a o i n a j u o b i a j e n i j i , tipini grafit rave on! Prva f a z a r a z v o j a t e c h n o s c e n e u Z a g r e b u z a v r a v a 1 9 9 3 . , kada na kraju g o d i n e i p e r i o d a irenja u k l u b o v i m a , kao i povremenim, manjim jednokratnim okupljanjima, t e c h n o akteri d o b i v a j u m e u n a r o d n o priznanje, o d n o s n o svoj p r v i veliki r a v e ( n a z v a n U n d e r city r a v e u a t o m s k o m sklonitu ispod G r i a ) s g o s t o v a n j i m a stranih DJ-a i 3 0 0 0 okupljenih ljudi. D r u g u f a z u o z n a a v a j u t a k v i , i jo vei r a v e o v i . N a k o n uspjeha ravea p o d G r i e m , n a k o n svega g o d i n u d a n a u kojoj se prvih stotinjak ravera prepoznavalo po g r a d u , t i j e k o m 1 9 9 4 . uslijedili s u d o i s t a veliki r a v e o v i (Brave Rave, Future Shock, G a l a c t i c a ) sa 6 - 7 tisua prisutnih (pleuih) l j u d i , u s p o r t s k i m d v o r a n a m a i na V e l e s a j m u . S t v o r e n a je iroka scena, profilirane su m n o g e kvadre i senzibiliteti, unutar zajednikog nazivnika techno scene, gdje su se za j e d n o nalazili i a k t e r i iz jezgra 1 9 9 2 . / 9 3 . , k a o i m n o g i n o v i r a v e r i . U p r v o j i u p o e t k u d r u g e f a z e r e a k c i j e d r u t v a na rave p o k r e t n i s u b i l e n e g a t i v n e . P r o b l e m i i k r i t i k e p o j a v ljivali su se u n u t a r ire s u b k u l t u r n e s c e n e , jer su se n e k i rockeri nali uvrijeenima jednom techno naljepnicom, koja je govorila 90-es: no more fucking rock'n'roll! no t e c h n o akteri se nisu toliko ukljuivali u p o l e m i k e , p o n a a l i su se p o p u t sretnika kojima je d a t o neprocjenjivo b o 358

g a t s t v o i o d n o s s r o c k e r i m a b i o je s v e d e n na a l u i p o z i v d o i t e n a p a r t y . P r e d s t a v n i c i m e d i j a i i r e g d r u t v a bili s u s r e t n i to s u slike s p o r t s k i h d v o r a n a p r e p u n i h i z b j e g l i c a z a m i j e n i l e slike istih d v o r a n a p u n i h m l a d i h k o j i p l e u . S o b z i r o m n a brzi rast h r v a t s k e t e c h n o s c e n e i a t r a k t i v n o s t v e l i k i h r a v e o v a , s t o t i n e l j u d i s u stizale i z S l o v e n i j e , M a a r s k e , A u s t r i j e , p r e d s t a v l j a j u i p r v e turiste u z e m l j i jo u v i j e k u v u e n o j u rat. M e u t i m , n a k o n p r v i h v e l i k i h r a v e o v a , z a p o i n j e m o r a l n a p a n i k a , prvenstveno z b o g ecstasyja, at m o s f e r a se u i r e m d r u t v u m i j e n j a , u n o v i n a m a su se a k m o g l i p r o i t a t i tekstovi k a k o p r e p o z n a t i r a v e r a ( k o n z u menta i dealera d r o g e istovremeno), po h l a a m a i m a j i c a m a 2 d o 4 b r o j a v e i m n e g o to b i t r e b a l o . J e d n a o d posljedica o d n o s i l a se i na o t e a n o d o b i v a n j e dozvole za odravanje ravea. Z b o g pritisaka izvana (racije, prekidi, p r e t r a i v a n j a i t d . ) , ali i z b o g g l a z b e n e f r a g m e n t a c i j e k o j u veliki o r g a n i z a t o r i nisu p r a t i l i , k o n c e p t m a s o v n i h o k u p l j a nja je z a m r o . Scena je nastavila postojati, promijenivi ve n e k o l i k o generacija, i poslije 1 9 9 6 . karakterizira je o d v a j a n j e z a s e b n i h p r a v a c a u vie m a n j e o d v o j e n e s c e n e . D o k su na p o e t k u r a v e a u H r v a t s k o j i t r a n c e i h o u s e i h a r d - c o r e m o g l i biti p r i s u t n i u n u t a r j e d n e t e c h n o v e e r i , u k a s n i j o j fazi g l a z b a s e t o l i k o p r o f i l i r a l a d a s u o d r a v a n i ( k a o i d r u g d j e u svijetu u s p e c i f i n o m p e r i o d u ) s a m o h o u s e ili s a m o t r a n c e p a r t y j i . J u n g l e i G o a s u stvorili z a s e b n e s c e n e , a house je u Z a g r e b u b i o najzastupljeniji i p r o f e s i o n a l n o p o d r a v a n i p r a v a c . D a n a n j a s i t u a c i j a p o k r i v a vie g l a z b e n i h usmjerenja i orijentacija koje su na poetku bile r u d i m e n t a r n e a sada su stvorile okvire m a n j i h zasebnih s c e n a , na kojima se opet odvija pria o povezanosti o d r e e n e g l a zbe, mjesta, vrednota, preferencija i m a g e a , sa ivotom g r u p a i i n d i v i d u a . Rave j e p o s t a o i r o k p o j a m , t a k o d a n e k i d i j e l o v i iste s c e n e z a p r a v o vie slie n e k i m a k t e r i m a izvan scene n e g o jedni d r u g i m a . Nije li p o d z e m n i , h a r d 350

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

-acid-industrial zvuk, uz otpadniki i m a g e , icanje za pivo i o k u p l j a n j e na t o j e f t i n i j i m i z a b a e n i j i m m j e s t i m a sliniji p u n k / n o i s e / t r a s h a k t e r i m a n e g o a k t e r i m a koji vole povrniji h o u s e , o d j e u i z b u t i k a , s k u p a k o l a i e k s k l u z i v n a m j e sta? N i s u l i U n d e r g r o u n d Resistance s v o j i m p r o g l a s i m a blii o t p a d n i k o j s u b k u l t u r i s t a l n i h p u t n i k a i t e c h n o n o m a d a ( p o p u t Spiral T r i b e ) bez o b z i r a to e se svi z b u n i t i Detroit o d r e e n j e m ? Zajedniki nazivnik jo uvijek postoji, no za s v a k u k o n k r e t n u s i t u a c i j u i za s v a k o g i n d i v i d u a l n o g i g r u p nog aktera on podlijee novim definicijama i postupcima redefiniranja. Poznavanje bilo koje subkulturne scene na mee zakljuak o heterogenim akterima, o raznolikim pre ferencijama unutar z a j e d n i k o g i v o t n o g stila, pa tako m o e m o govoriti o t e c h n o senzibilitetu k a o u h v a t l j i v o m u m r e i a k t e r a k o j i i n e s c e n u , ali n e m o e m o j e d n o z n a n o o d r e d i t i sve a k t e r e . Razlika i z m e u p r v i h d a n a i n a j n o v i j e situacije je velika, no oblik obraenja koji se d o g o d i p r e p o z n a v a n j e m zvukova i ukljuenjem u intenzivni doiv ljaj r a v e a , n a s l i a n n a i n s e d o g a a i u p r o m i j e n j e n i m uvjetima. Karnevalska atmosfera ne dominira kao u p o etku, ali se unutar barem polugodinjih perioda djelo m i n o o b n a v l j a , p o d s j e a j u i p o n e k a d n a prvi val euforije. D a n a n j i uvjeti i f r a g m e n t a c i j a s t i l o v a , k a k o u svijetu t a k o i kod nas, o m o g u u j u uspostavljanje paralelnih scena u n u tar n a o k o h o m o g e n o g p r a v c a , g d j e techno subkultura moe oznaavati podruje sasvim uoljivih zajednikih t o k i , i bez o b z i r a n a t o s a d r a v a t i a k t e r e k o j i d i o iste s c e n e s m a t r a j u m a i n s t r e a m o m i sebi s u p r o t n i m s v i j e t o m . Za pri m j e r e n u a n a l i z u razlika u n u t a r t e c h n o senzibiliteta n e o p h o d no bi bilo analizirati samu glazbu, njenu strukturu, t o n o v e i u g o a j jer f r a g m e n t a c i j a stilova ne o z n a a v a neki t e h n i ki proces, n e g o u o v o m sluaju ukazuje na p o s t o j a n j e strukture osjeaja, na a k t i v n o proivljavanje z v u k o v a i interakcijski o b l i k o v a n i h struktura, g d j e postoje u d a l j a v a -

nja k a o i pribliavanja, koja se m o g u p o k l a p a t i sa stilovi ma i p o d v r s t a m a . T a k o je, primjerice, u Z a g r e b u o m i l j e n a frankfurtska kola utjecala na d i o kasnijeg profiliranja l j u b i t e l j a g o a - t r a n c e a , k a o to j e h a r d - t e c h n o i a c i d - i n d u strial g l a z b a i z S p a c e A g g r e s s o r a , s p r i p a d n o m a t m o s f e r o m prostora, p r i p o m o g l a ukljuenju i hibridizaciji punkersko-hc-anarhistikih senzibiliteta s d i j e l o m raverske scene, i istovremeno ih o d m a k l a od o n o g dijela house strukture k o j i je k r e n u o u s m j e r u v o k a l i z i r a n i h a r a n m a n a i d r u k i j e artikulacije do n e d a v n o slinih plesnih veeri. S druge strane, do n e d a v n o dominirajui house m o g a o bi iz nove p e r s p e k t i v e traiti i m a g e p o d z e m l j a , u s k l o p u d o m i n a c i j e A s t r a l i s a i K r a l j e v s t v a u Bestu. N o , g l a z b e n i a s p e k t i n i s u m o j e d n u d i m e n z i j u , i on se kria s t i p o m p r o s t o r a u k o j e m se o d r e e n a g l a z b a p u t a , s c i j e n a m a p i a i u l a z n i ca, s karakterom redara, uestalou racija na o d r e e n o m m j e s t u , g u s t o o m (ili o s e k o m ) d o g a a n j a n a t e c h n o s c e n i u pojedinim periodima, i mnogim drugim dimenzijama koje sa s o b o m nose s a m e kvadre i njihova kolska, kvartovska, d o b n a , spolna i roditeljska specifinost. T a k o d o b i v a m o vie i m a n j e p r o f i l i r a n e a k t e r e , k o j i s e z a j e d n o s g l a z b o m i kontekstom mijenjaju, pridonosei stvaranju n o v i h a f e k t i v n i h z a j e d n i c a , uih i irih s a v e z a n a t e c h n o sceni, koja nije berlinskim z i d o m o d v o j e n a od d r u g i h sub kulturnih scena, pa se njene granice p o m i u u procesu subkulturalizacije i stalnog redefiniranja, razdvajajui u j e d n o m m o m e n t u h o u s e od t r a n c e a u g l a z b e n o m , ali i s v a k o d n e v n o m ivotu m n o g i h a k t e r a , a spajajui ih u d r u g o m m o m e n t u , b i l o p r e k o s a m e g l a z b e , ili p r e k o n e k e o d navedenih dimenzija.

3O

36l

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

Fanzini

o t p a d n i k i h , n a j e e n a g l a z b i z a s n o v a n i h ili b a r e m s g l a z b o m povezanih scena. U Hrvatskoj su fanzini, k a o i d r u g d j e , bili p r e t e n o p o v e z a n i s g l a z b o m , ali su uvijek postojali i primjeri iskakanja iz p r e t p o s t a v l j e n o g o k v i r a

Fanzini (fan/zine) su nastali k a o magazini za ljubite lje, a d i o t o g i z v o r n o g z n a e n j a n a s t a l o g u svijetu r o c k kulture m o e m o primijetiti i d a n a s , kada jo uvijek dosta fanzina pie o g l a z b i , b e n d o v i m a , k o n c e r t i m a , d o n o s e i intervjue i d r u g e i n f o r m a c i j e bitne za scenu ivotnih stilova okupljenih o k o glazbe. M e u t i m , fanzini oznaavaju i p u n o iri p r o s t o r n a j r a z n o v r s n i j i h n e z a v i s n i h i z d a n j a , irei podruje glazbe prema nekim srodnim socijalnim pokreti m a i s e n z i b i l i t e t i m a ( k a o u s l u a j u p u n k / h c f a n z i n a ) ili z a o bilazei glazbu u potpunosti. Rijeima j e d n o g od aktera fanzin scene - ako ima i d e j u , i n f o r m a c i j u , f o t k u , n e t o to eli r e i ili p o d i j e l i t i s d r u g i m a , treba ti s a m o fotokopirni stroj, neto p a p i r a , o l o v k a a k o n e m a s t a r u p i s a u m a i n u ili k o m p j u t e r , i t o j e to. F a n z i n i n a s t a j u i n e s t a j u , n e k i i z a u s a m o j e d n o m , neki o d r e kontinuitet o d vie g o d i n a . P o t p u n o s u nezavi sni o d s u s t a v a p o r e z a , k o n t r o l e i k o n v e n c i o n a l n e d i s t r i b u cije. Tiraa m o e biti u r a s p o n u od unikatnih f a n z i n a ( g d j e sve s t r a n i c e ili s a m o n e k e , u m e t n u t e , s v j e d o e o n e p o n o v l j i v o s t i i s k u s t v a ili t e k o a m a d a l j n j e g f o t o k o p i r a n j a ) d o b r o j k i o d n e k o l i k o s t o t i n a ili v i e , z a p r a v o d o e l j e n o g u m n a a n j a k a k v o je i m a n e n t n o fanzinskom stvaralatvu i anti-copyright principima, gdje fanzin svojom strukturom zove na daljnje f o t o k o p i r a n j e i irenje mree. Fanzini su mikro-medij, oni sudjeluju u povezivanju, uspostavljanju i a u t o r e f l e k s i j i p o j e d i n i h s c e n a . F a n z i n i m o g u biti i s c e n a za s e b e , izvor i d e n t i f i k a c i j e u p o d z e m n o j k r e a t i v n o s t i i e k s p r e s i v i z m u , svijet z a s e b e u svijetu k o j e m v l a d a d r u k i j a logika tiskanja i profita. Takoer, fanzini sudjeluju u o s n a enju (individualnom i g r u p n o m ) subkulturnih aktera, u irenju i horizontalnom povezivanju m n o g i h m a r g i n a l n i h ,

b e n d o v a , intervjua i recenzija. Postoje fanzini u k o j i m a autori piu o svojim p u t o v a n j i m a , t a k o e r i fanzini puni poezije, stripa, e k o l o g i j e , a u t o b i o g r a f s k i h skica a d o l e s c e n a t a , a s a m a g l a z b a (svijet g l a z b e n i h p o s r e d o v a n j a n a s u b k u l t u r n o j s c e n i ) m o e b i t i p r i s u t n a u m a n j o j m j e r i , ili p o t p u n o z a o b i e n a . U sluaju d u e g izlaenja n e k o g f a n zina, m o e m o pratiti i p r o m j e n e u s a d r a j u , i nije rijedak sluaj da neki fanzin z a p o n e k a o iskljuivo glazbeni, a k a s n i j e p r o i r i i d o n e k l e p r o m i j e n i s a d r a j p o s v e u j u i sve vei prostor drutvenim p o k r e t i m a , ljudskim p r a v i m a , e k o logiji, p o l i t i k o m sustavu itd. M o g u je i o b r n u t proces, natrag glazbi n a k o n razdoblja politikog a n g a m a n a . Najvei val fanzinskog stvaralatva d o g o d i o se u Hr vatskoj p o l o v i c o m d e v e d e s e t i h , k a d a je izlazilo o s a m d e setak fanzina. Ti fanzini svjedoe o s n a n o m uradi sam p o k r e t u , koji m o e m o smatrati i svojevrsnom o b n o v o m p u n k / h c identiteta u specifinom kontekstu r a t o m optere e n o g drutva. Punkerska simbolika otpora i radikalne kri tike p o s t o j e e g svijeta k a p i t a l a b i l a j e o s a m d e s e t i h p o m i jeana s p u n o irim k r u g o m adolescentskih suprotstavlja nja roditeljskoj kulturi, u s v o j e v r s n o m z o o l o k o m vrtu subkulture u uvjetima socijalizma (Tome), da bi ve poet kom stranakog pluralizma omoguila politiko djelova nje, poput z a g r e b a k o g sluaja punkerskog prikljuenja t r a n s n a c i o n a l n o j r a d i k a l n o j stranci M a r c a Panelle. Poet kom kojeg devedesetih, djelovanje ibenskog benda Nula, uz prati fanzinsko stvaralatvo V e d r a n a M e n i g e ,

brojne druge aktere nastajue scene, o m o g u u j e g o v o r o n e e m u to p r e l a z i g r a n i c e p u k o g revival p o k r e t a . A k o se glazbeni dio moe podvesti p o d revival, vrijednosni i p o l i t i k i d i o (esto o d g l a z b e n e o d v o j i v p o i s k a z i m a a k t e 33

36?

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

ra) u r a t n o j h r v a t s k o j s i t u a c i j i s v j e d o i o b r e m e n i t o m p o l o aju novih a n a r h i s t a na sceni drutva koje je vrsto o d r e e n o d r a v o m . Dok bi zapadni sociolozi nezainteresirano o d m a h n u l i r u k o m n a jo j e d n u n o v u seriju o b n a v l j a n j a i m a g e a u sferi k u l t u r n e i n d u s t r i j e , s m a t r a j u i n o v i t e t p u n k a sredinom devedesetih n e m o g u i m , u Hrvatskoj mladi punk akteri, u (po)ratnom kontekstu postaju p o p u t drutvenog pokreta, a samoborskim pendrecima i medijskim zanima njem za sukobe o z n a a v a j u aktera koji je socioloku ras pravu o autentinosti uinio besmislenom. O n a j tko nije osobno proivio nastajanje punk-hc-anarho-eko-tribal i srodnih aktera, m o e sakupljanjem fanzinske g r a e dosta toga rekonstruirati. Fanzinska scena u nekim p e r i o d i m a , ba k a o i p u n k / h a r d - c o r e scena uope, pokazuje da peri ferija m o e o b i l | e a v a t i s n a n i j u p r o d u k c i j u n e g o c e n t a r , o d Poege, p r e k o Siska, a k o v c a , Splita, d o Z a g r e b a . F a n z i n i s u d o b a r p r i m j e r z a s e b n o s t i s u b k u l t u r n i h svje t o v a . O n o t o s e v a n j s k o m p r o m a t r a u i n i k a o uski d i o s t v a r n o s t i , o n o to j e u s l u b e n o m svijetu d e f i n i r a n o k a o p u k i g l a z b e n i stil, u f a n z i n i m a s e o t k r i v a o n a k v i m k a k v i m s u g a s a m i a k t e r i s h v a t i l i i n a i n i l i , k a o i r o k i svijet r a z n o vrsnih g l a z b e n i h i d r u g i h p o s r e d o v a n j a n e i j e g i v o t n o g stila i i d e n t i t e t a . V i z u a l n i d o j a m p r i i t a n j u d i j e l a f a n z i n a p o k l a p a se s g l a z b o m k o j u predstavljaju. Uivanje u glaz b i , o d Preslev riots d o d a n a s , z a b r o j n a u r b a n a p l e m e n a p r e d s t a v l j a tjelesni d o i v l j a j . M e d i t a t i v n a r e c e p t i v n o s t i o t v o r e n o s t z v u k o v i m a u s j e d e e m p o l o a j u nije n e p o z n a t a urbanim p l e m e n i m a , od hipija do dananjih ambient i chill o u t o k u p l j a n j a , n o k a d a j e rije o f a n z i n s k o j s c e n i , tu p r e v l a d a v a j u estoki a k t e r i i estoka g l a z b a , k o j a se o s j e a u elucu i pozdravlja a k o m , i koja sugerira b a r i k a d u prije nego nirvanu. O g r a n i c a m a simbolike i stvarne agresivnosti ras

e p o g o i slemanje, kao oblici plesa u kojima dolazi do s n a n o g k o n t a k t a s o s t a l i m a , esto biti p r e d m e t o m ras p r a v e , naglaavajui razliku i z m e u sluajno p o k u p l j e n e m o d r i c e u stanju transinog skakanja i n a m j e r n o usmjere n o g u d a r c a koji veina scene smatra nedopustivim upli v o m muko kompetitivnih, agresivno alkoholiziranih oblika p o n a a n j a . M n o g i e akteri, u p r a v o u f a n z i n i m a , priznati da ne ive uvijek u s k l a d u s v l a s t i t i m p r i n c i p i m a , to s o c i o logiji n a m e e oprez, potrebu izbjegavanja poistovjeenja fanzinske stvarnosti sa c j e l o k u p n o m stvarnou s v a k o d n e v n o g ivota sudionika scene. Ipak, ve s a m o itanje fanzi na p o m o g l o bi o n i m a koji ne m o g u razumjeti k a k o neto t a k o b a n a l n o i m a r g i n a l n o k a o podvrsta ve marginalizi r a n o g g l a z b e n o g stila m o e p o s t a t i i r o k o m i s l o e n o m o s n o v o m za stvaranje vlastitog identiteta. U f a n z i n i m a , p o s e b n o o n i m a iz sredine devedesetih, n a l a z i m o i specifinu p o t v r d u teze o crossoveru i f r a g m e n t a c i j i k a o d v a p r o c e s a subkulturalizacije. Z a j e d a n d i o f a n z i n a m o e m o rei da nastaju na osnovi fragmentacije, odvajanja glazbenih stilova u zasebne cjeline g d j e postoje vei i m a n j i p o m a c i u o n o m e to p r a t i i d e n t i f i c i r a n j e s g l a z b o m , a to je d r a nje, intervencije u i m a g e , p r o m j e n e u znaenju, vrijedno stima i stavovima. Drugi d i o fanzina, ukljuujui i o n e prve sagledane u vremenskom razdoblju od nekoliko godina, p o t u j u s k u p n a i m e n a k a o n e k e o r i j e n t i r e ili k o o r d i n a t e , a l i naglaavaju individualno i grupno kombiniranje skupnih i m e n a , o d n o s n o cjelokupnog naslijea glazbenih i subkul turnih stilova. Ne radi se s a m o o p r a v c i m a koje ve sami glazbeni akteri (bendovi) mijeaju u svojim p j e s m a m a (a to j e p r o c e s stariji o d f a n z i n s k e s c e n e i z d e v e d e s e t i h ) , n e g o se n a g l a a v a identitet izboren m i m o predvidljivih ( o b a v e z u j u i h ) z a j e d n i k i h n a z i v n i k a , b e z o b z i r a j e l i rije o j e d nom ( p r i m j e r i c e - punk) ili o z b r o j u vie n j i h (hard-core/speed m e t a l / h i p - h o p . . . ) . N a r a v n o , za dio fanzinskih a k t e r a g l a z b a k a o t a k v a nije vie d o v o l j n a z a i d e n t i f i k a c i j s k i 35

pravlja s a m a scena, u fanzinima koji postaju j a v n o m d o m e n o m , javnim prostorom komunikacije plemena. Tako

34

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

proces, o n a ga ak, po njihovim vlastitim rijeima, m o e i falsificirati, p r i m j e r i c e k o d o n i h s u d i o n i k a k o j i t e e d r u t v e n o m pokretu i drutvenoj promjeni, pa se ne m o g u pomiriti s t e n d e n c i j o m k o j a je s t a l n o p r i s u t n a , a to je da se sve svodi na glazbu i d o b a r p r o v o d . G o t o v o sve s u b k u l t u r n e g r u p e o k u a l e su se u i z d a v a nju n e k o g fanzina, no d a l e k o najvei broj fanzina nastao je u okrilju h a r d - c o r e p u n k p o r o d i c e , p r o i r e n e s v a r i j a c i j a m a i f r a k c i j a m a p o p u t n o i s e , t r a s h , g a r a g e , g r i n d , ili naprosto n a g l a a v a n j e m o d r e e n j a nezavisno. N o g o m e t n o p l e m e j e u svijetu s t v o r i l o t i s u e f a n z i n a , no u Hrvatskoj se navijaka k o m u n i k a c i j a o d v i j a l a neto d r u k i j i m s m j e r o m . Prvi n a v i j a k i list k o j i j e u t j e c a o n a d o m a e n a v i j a e , jo u d o b a s o c i j a l i s t i k e J u g o s l a v i j e , b i o je talijanski Supertifo. To nije klasini fanzin, z a p r a v o se r a d i o r e l a t i v n o k o n v e n c i o n a l n o j reviji o r g a n i z i r a n o g n a v i j a n j a , k o j a o b j a v l j u j e i s k l j u i v o slike n a v i j a a i n a v i j a k e o g l a s e z a p r o d a j u , k u p n j u ili r a z m j e n u n a v i j a k i h r e k v i z i t a . S u p e r t i f o je o b j a v l j i v a o i r e p o r t a e o n a v i j a k i m g r u p a m a , k o m e n t i r a o nasilje i poticao navijake koreografije n a s u p r o t t u n j a v i . I p a k , s i m b o l i k a i d i n a m i k a n a v i j a k o g svijeta u c i j e l o s t i je b i l a z a s t u p l j e n a u S u p e r t i f u . Tu su s v o j e a d r e se i s l i k e slali i n a v i j a i iz H r v a t s k e , n a d a j u i se da e r e d a k c i j a o b j a v i t i sliku n j i h o v e n a v i j a k e g r u p e . K a o t o s u se d o m a i p u n k e r i trudili d o a r a t i izlomljene kolae ranih punk intervencija, dosljedno primjenjujui ljubav prema d i s t o r z i j i sa z v u n o g na l i k o v n i izraz, t a k o su i n a v i j a i stvorili s v o j e k o l a e , k o j i nisu bili a s i m e t r i n i n e g o s i m e trini ( n a j e e 4 f o t o g r a f i j e u j e d n o j , sa s i m b o l o m u s r e d i n i ) i k o j i nisu b i l i n a m j e r n o p r l j a v i , n e g o s u t r e b a l i biti to istiji i po m o g u n o s t i u b o j i , da se v i d e p r e f e r e n c i j e n a r a n a s t i h ( T o r c i d a ) ili r a z n o b o j n i h ( B a d B l u e Boys) d i m nih kutija, k a o i d r u g e nijanse boja na a l o v i m a i zasta vama. Utjecajni navijai, kljuni organizatori navijakog

pokreta s kraja osamdesetih, istovremeno studenti novi narstva, s d r u g i m k o l e g a m a i s u p l e m e n i c i m a p o k r e n u l i su s r e d i n o m d e v e d e s e t i h T r i b i n e , n a d o m a i n a v i j a k i list, k o j i je n a k o n i z l a e n j a u R i j e c i , u i z d a n j i m a N o v o g lista, kasnije u Z a g r e b u n a s t a v i o p o d i m e n o m N a v i j a k a tribina, l a k o to nisu fanzini u striktnom uradi sam o d r e e n j u , m o e m o i h p r o m a t r a t i k a o a u t e n t i n e n a v i j a k e n o v i n e jer su ih ureivali i pisali s a m i navijai, na osnovi pretpostav ljenog pokrivanja p r o d a j o m , koje nije uvijek uslijedilo. N a v i j a i su i inae na drukiji nain vezani uz d o m i n a n t n u kulturu, pa onaj podzemni i antikompeticijski naboj iska z a n s a n e pJati vie o d . . . u z a g l a v l j u n e k o g f a n z i n a o v d j e izostaje, no to je obiljeje s a m o m a n j e g dijela r a d i k a l n e r o c k ( p u n k / h c / n o i s e ild.) k u l t u r e , p u n a iroj s c e n i r o ckerskih stilova m o e m o nai desetine p r i m j e r a u k o j i m a akteri p o k r e u n o v i n e o vlastitoj kulturi n a d a j u i se k o m e r c i j a l n o m o p s t a n k u , k a o to s u t o r a d i l i i p o k r e t a i T r i b i n a . S obzirom na pretpostavljeni maskulinizam i seksizam, z n a a j n o je primijetiti k a k o su navijaki novinarski akteri u svom urbanitetu dosegli stupanj o d m a k a od prevladavaju eg i konvencionalnog pristupa ubacivanja golih ena u n o v i n e r a d i b o l j e p r o d a j e . Rije j e o i n t e r v j u u k o j i s a m v o d i o s urednicima Navijake tribine i njihovim o d g o v o r o m na postavljeno pitanje o slikama kakve je objavljivao k o n k u r e n t s k i tifo, g d j e b i a l o v i , z a s t a v e i p i s m a i t a l a c a n a k r a j u bili r e d o v i t o z a i n j e n i s i s a m a i g u z i c a m a . Mi to ne b i s m o o b j a v i l i . . . nije da se n a m a ne svia ju g o l e d j e v o j k e , ali to o b j a v l j i v a t i . . . to bi bilo n e k a k o pri z e m n o (drugi d o b a c u j u primitivno) i bilo bi jasno da time s a m o elimo privui p u b l i k u . . . ako nekog zanimaju gole c u r e m o e k u p i t i e r o t i k u , z a t o d a k u p u j e n a v i j a k i list? O s n o v n a razlika izmeu p u n k e r s k i h / h c i srodnih f a n zina, u o d n o s u na navijake n o v i n e , u Hrvatskoj sredine d e v e d e s e t i h , n i j e s a m o u o d n o s u p r e m a p r o f i t u (jer t u s e

366

367

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

o k l i z n u i g l a z b e n i a k t e r i ) ili u i z g l e d u , n e g o p r i j e s v e g a u odbacivanju/prihvaanju kolektivnog (nacionalnog) iden titeta, koji se u s l u a j u n a v i j a a m o e p o k l o p i t i s rituali ma d o m i n a n t n e kulture, iako i tu postoje o d m a c i . Dok su o s a m d e s e t i h n e k i p u n k e r i tvrdili k a k o j e n a j b o l j i p o g o o n a j na stadionu, u devedesetim dolazi do diferencijacije, gdje punkeri d o b r i m dijelom naputaju prostor zajednikog su d j e l o v a n j a u ritualima n o g o m e t n o g p l e m e n a , a taj prostor p o p u n j a v a j u n o v e g e n e r a c i j e s k i n h e a d s a , sve m a n j e v e z a nih uz g l a z b u , a sve vie uz n o g o m e t i a d r e n a l i n s k u ovisnost. Bez o b z i r a na k r v a v e s u k o b e p u n k e r a i s k i n h e a d s a , svijest o p l e m e n s k i m razliitostima d a l e k o je vea unutar scene n e g o u r o d i t e l j s k o m , m e d i j s k o m svijetu s p e k t a k l a . a k ni oni p u n k e r i k o j i s u n a p a d n u t i , i z b o e n i n o e m ili p r e b i j e n i , n i k a d n e e tvrditi da su svi skinsi isti, jer o n a j t k o je u r o n j e n u p l e m e n s k u ( k v a r t o v s k u , u l i n u ) s u b k u l t u r u , t k o trai e l e m e n t a r n e i n f o r m a c i j e i z f a n z i n a ili u s m e n e p r e d a j e , t a j z n a d a p o s t o j e i s k i n h e a d s i koji nisu rasistiki n a s i l n i c i . U f a n z i n i m a s e n a l a z i m n o g o t o g a to p o d p o j m o m a u t o r e f l e k s i j a s c e n e m o e sluiti p o p u t s e m i n a r a i z k u l turnih studija. Vjena p o l e m i k a o podzemlju i establishm e n t u o v d j e j e d o v e d e n a d o k r a j n o s t i i p r e d s t a v l j a stvar o s o b n o g (ali i g r u p n o g ) i z b o r a . N a r a v n o , a m b i v a l e n c i j e postoje, a komercijalizacija nekog b e n d a m o e se odviti jako brzo i iznenaditi s a m u scenu. Kada je N i r v a n a snimila B l e a c h a l b u m , r e c e n z i r a n j e u svim n e z a v i s n i m f a n z i n i m a , a d r u g i a l b u m , k o j i je d o n i o v e l i k u t i r a u , r e c e n z i r a n je u Vjesniku i V e e r n j a k u , to p o k r e e p o n o v o val p o l e m i k a u f a n z i n i m a , a i r o j sceni d o n o s i jo j e d n u o b n o v u h a o manskih identiteta p o d i m e n o m grunge. Ekspresivnost i s n a g a d o i v l j a j a , intenzitet i g r a n i n o s t subkulturnih situacija zajednike su karakteristike svako d n e v n o g ivota veine u r b a n i h p l e m e n a . Te slinosti, k a o i njihove razlike, estetsko-politike preferencije, nijansirani

s i m b o l i k i svjetovi i a r t i k u l a c i j e i d e n t i t e t a m o g u s e o d i t a t i iz fanzina, nezavisnih m e d i j a koji su sami scena za sebe, istovremeno funkcionirajui kao alternativna informacijska m r e a , p o s r e d u j u i i o s n a u j u i niz d r u g i h s u b k u l t u r n i h scena. Z a ilustraciju f a n z i n s k o g s t v a r a l a t v a o d a b r a l i s m o v e i n o m fanzine iz sredine devedesetih, uz p o n e k i raritet, p o p u t subotikog plesa... iz osamdesetih. Kako je d r u g a p o l o v i c a d e v e d e s e t i h o b i l j e e n a s u k o b i m a skinsa i p u n k e r a , a n i s m o uspjeli p r o n a i niti j e d a n d o m a i s k i n h e a d s f a n z i n , d o n o s i m o n e k o l i k o i l u s t r a c i j a skins s u b k u l t u r e i z d o m a e g , n a v i j a k o g tiska, i iz i n o z e m n i h p u b l i k a c i j a . T a k o e r , z b o g p o s e b n o s t i s t r a i g h t - e d g e stila i bliskosti sa h c - p u n k - a n a r h o - k r u g o v i m a , d o n o s i m o n e k o l i k o l e l u k u i ilustracija s t r a i g h l -edge pokreta.

368

371

372

III. dio

ZAKLJUAK: PREMA SOCIOLOGIJI URBANIH PLEMENA

U o v o m dijelu p o t r e b n o je rezimirati n a z n a a v a n j e s o c i o l o g i j e subkulture iz p r v o g dijela, a zatim to uiniti sa s p o z n a j a m a iz d r u g o g dijela, iz istraivanja subkulturnih stilova i identiteta u Hrvatskoj. O d n o s o v a dva dijela n a m e t n u o je specifinost treeg, u kojem p o j a m u r b a n o g p l e m e n a govori o dananjoj sociologiji, k a o i ivotu, raznovr snih aktera do sada nazivanih s u b k u l t u r n i m , kontrakulturn i m ili a l t e r n a t i v n i m . Za sociologiju subkulture m l a d i h (koju m o e m o i druk i j e zvati n e m i j e n j a j u i s a d r a j , o d n o s n o p r e d m e t ili -jt s u b j e k t e i s t r a i v a n j a ) v a n o j e u o i t i vlastite p o e t k e , bez obzira na s a m p o j a m subkulture, koji ne karakterizira istra i v a n j a i k a k e k o l e , ali i j e r a z u m i j e v a n j e n a l a e p o t o v a n j e s v a k o g p r i s t u p a u s m j e r e n o g vie ili m a n j e z a s e b n i m adolescentskim svjetovima, podrujima, ivotnim stilovima. D o k se p o j a m subkulture utemeljuje u amerikoj raznolikosti, k a k o i m i g r a c i j s k i h (i d r u g iih) h) rasnih, etnikih, konfesio-

383

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

nalnih, tako i d o b n i h , spolnih, klasnih i statusnih dimenzija nastajanja posebnih drutvenih g r u p a i njihovih svjetova, (sub)kultura, moralnih regija, sub-drutava, zajednica, d o t l e za i z d v o j e n i j i a d o l e s c e n t s k i svijet i u n j e m u n a s t a j u e subkulture m l a d i h , m o r a m o saekati sociologiju devijacije i njena definiranja delinkventne subkulture. Devijacija na p o e t k u p r o u a v a n j a subkulture m l a d i h nije sluajna, ona govori o preenoj granici drutvenih n o r m i , o kriminalizaciji prvih subjekata istraivanja, iako su g r u p e de linkventne subkulture, prouavane zbog p r o b l e m a devija c i j e , p r e d s t a v l j a l e iru s u b k u l t u r u street c o r n e r m o m a k a (deki iz k v a r t a ] za k o j u su i t a d a n j i k l j u n i a u t o r i ustvr dili d a u k l j u u j e p r v e n s t v e n o fun ( z a b a v n e ) a k t i v n o s t i k o j e n a j v e i m d i j e l o m nisu d e v i j a n t n e . (A. C o h e n , 1 9 5 5 . ) G e neracija a u t o r a k o j a p r o b l e m u prilazi iz interakcionistike perspektive, temeljito je uzdrmala korekcionalistiki pristup, svaku implikaciju p a t o l o g i j e , te p o i m a n j e devijacije, stvo rivi teoriju etiketiranja u n u t a r ire perspektive reakcije drutva na devijaciju. N o , M e r t o n o v i uenici iz pedesetih g o d i n a nisu d e v i j a c i j u t r e t i r a l i p a t o l o k i , n e g o s u u k a z a l i na procjep i z m e u kulturno postavljenih aspiracija i struk t u r n i h b l o k a d a o s t v a r e n j u tih a s p i r a c i j a . J e d a n d i o n j i h o v e t e o r i j e b e z s u m n j e j e jo u v i j e k a k t u a l a n , p o s e b n o o n a j o referentnim g r u p a m a , referentnom okviru i procesu nasta j a n j a s u b k u l t u r e . Bez o b z i r a d a l i e m o p r i h v a t i t i o p i s k o j i g o v o r i o n a s t a j a n j u s u b k u l t u r n e s o l u c i j e n a (strukturni) p r o b l e m , bojei se determiniranja i lociranja jednog proble m a , i m a j u i n a u m u s u v r e m e n o d r u t v o , o s t a j e n a m o n a bit s a m o g procesa, u kojem je primarna g r u p n a djelatnost, stvaranje vlastitih rituala, s l e n g a , g r u p n o g sustava s i m b o l a i vrijednosti. Zardjurri o4ipcadma subkulture (kriminalna, konfliktna i subkultura povlaenja) m o g u n a m se d a n a s initi p r e j e d n o s t a v n i ili a k j e d n i m d i j e l o m n e u t e m e l j e n i , ali d j e l o v a n j e r e f e r e n t n e g r u p e i n a s t a j a n j e s u b k u l t u r n e , t o

vrijedi i u d a n a n j i m uvjetima. T o m dijelu teorije o delin kventnoj subkulturi, s dananje distance treba pridodati spoznaje o drukijim nainima posredovanja u stvaranju s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , jer n a m i n a e n e d o s t a j u d v i j e b i t n e dimenzije: prva se odnosi na nemogunost individualnog, svjesnog stvaranja subkulturnih obrazaca koja slijedi iz C o h e n o v o g i srodnih r a d o v a , a na osnovi poznavanja d o sadanjih naina stvaranja subkulturnih stilova, postojanje i takvih aktera, individualnih i g r u p n i h , n a m e e se k a o ne zaobilazno. Druga je dimenzija medijskog posredovanja, koja pedesetih moda nije obuhvaala tipine corner boyse, ali d a n a s je z b o g irenja s c e n a , autorefleksije, p o s t o j a n j a rock, rave i s r o d n i h k u l t u r a , t a k o e r n e z a o b i l a zna. Interakcionistiki pristup moe p r i p o m o i povezivanju ovih dimenzija, naglaavajui razumijevanje (zasnovano na kvalitativnom metodologijom omoguenom poznava

nju) a k t e r o v e d e f i n i c i j e s i t u a c i j e i p r o c e s a i n d i v i d u a l n i h i kolektivnih redefiniranja situacije. A k o s e skepsa z b o g s m j e t a n j a s u b k u l t u r a m l a d i h i s k l j u ivo u d o n j e slojeve drutva nije pojavila prije ezdesetih ( a n e k i m a s e nije p o j a v i l a n i p o s l i j e , p o p u t p r e d s t a v n i k a b i r m i n g h a m s k e kole), o n d a je pojava kontrakulture m o g l a biti d o b r i m r a z l o g o m . N a r a v n o , i k o n t r a k u l t u r u j e m o g u e ( a k o s e t o j a k o eli) svesti n a s r e d n j u k l a s u , a l i o v d j e j e v a a n sav s p e k t a r k o j i se u d o b a g o v o r a o k o n t r a k u l t u r i s kraja ezdesetih p o j a v i o , i koji ukljuuje eksploziju b r o j n i h (subkulturnih) adolescentskih ivotnih stilova, pokreta i i d e n t i t e t a , j e d n i m d i j e l o m o m o g u e n u i i r e n j e m sve d i f e r e n c i r a n j e r o c k - k u l t u r e . K o n t r a k u l t u r a n e predstavlja j e d n o g a k t e r a , n e g o s k u p r a z n o v r s n i h senzibiliteta koji s u , u s p e c i f i n o m k o n t e k s t u , stvorili i r o k u z a j e d n i k u s c e n u . T a s c e n a n i j e b i l a l i e n a s u p r o t n o s t i , i zaista s e v e o m a u d a l j e n i m a ine akteri hipijevskog k o m u n i t a r i z m a , y o g e i prosvjetljenja, psihodeline glazbe, svojevrsnog iskakanja iz socijalnog 385

384

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

vlaka, nasuprot studentskim aktivistima, organizatorima d e m o n s t r a c i j a i b r o j n i m klasinim r e v o l u c i o n a r i m a r a d i k a l n i h politikih g r u p a . Ta se suprotnost odrala, u neto druki jim o b l i c i m a , ali na slinim o s n o v a m a , i u devedesetim g o d i n a m a , primjerice u V. Britaniji k a d a se raverska, a n t i - c e s t o v n a , s q u a t t e r s k a i ira s c e n a n o v i h d r u t v e n i h p o k r e t a podijelila u r e a k c i j a m a na represiju criminal justice billa, g d j e su neki s m a t r a l i da t r e b a kili, a neki chill the bili. N e k e d o d i r n e toke su ipak postojale, a arenilo scene je pridonosilo polemikama, kao i ravnodunom paralelnom p o s t o j a n j u , ili p o k u a j i m a s p a j a n j a , p r i m j e r i c e n a n a i n y i p p i e g r u p a c i j e ili d a n a n j i h r a d i k a l n o - e k o l o k i h , r a v e r skih p l e m e n a . Z a s o c i o l o g i j u j e b i t a n s p o j t e m a i s e n z i b i l i t e t a , gesti i z v u k o v a , n a s t a j a n j e k o n t r a k u l t u r n o g n a s l i j e a k o j e je u k l j u i l o r a z n o v r s n e i m p u l s e i k o j e je, uza sva m e dijska p r i l a g o d a v a n j a , e s t o i m a l o m i n i m u m d o k u m e n t a ristike u v j e r l j i v o s t i . T a j s p o j , k o j i d o n e k l e o m o g u u j e o p a o d r e e n j a d u h a ezdesetih nalazi se, u s v o j i m medijski p r e r a e n i m o b l i c i m a , a l i i i z r a v n o m iskustvu a k t e r a k o j i nisu svi n e s t a l i s a s c e n e , u p o d r u j u k o j e j e o b i l j e e n o k a k o rock-kulturom, tako i praksom drutvenih pokreta. Ne ula zei u r a s p r a v u k o j a p o s t a v l j a p i t a n j e o k a r a k t e r u k o n t r a kulture k a o drutvenog pokreta (implicirajui jednadbu k o m p e t i c i j e i t r a e i rezultat u t a k m i c e p o k r e t a i s i s t e m a ) , s o c i o l o g i j a s u b k u l t u r e p r v e n s t v e n o m o r a uvaiti p o s t o j a n j e raznolikog repromaterijala, dakle onih oblika kontra k u l t u r n o g naslijea koji su ( p o n e k a d u neprepoznatljivoj formi) na raspolaganju novijim generacijama u njihovom p r i s t u p u svijetu i d j e l o v a n j u , p r e u z i m a n j u i p r e o b l i k o v a n j u , o d u p o t r e b e zvunih entiteta d o aktivnosti e k o l o k o g pokreta. Kljune t e m e kontrakulture i danas su prisutne^ o s a m d e s e t i h se d o g o d i o revival novih drutvenih p o k r e t a a devedesetih druga psihodelika revolucija. N o , s o b z i r o m na osobine rock-kulture i naine kojima m l a d i ljudi

p o s r e d u j u svoj i v o t n i stil i i d e n t i t e t , k o n t r a k u l t u r n e i n t e n cije, slike, pjesme i geste t o g skupa senzibiliteta, m o g u biti o s n o v o m n e i j e g s u b k u l t u r n o g , i v o t n o g stila. Bilo bi p o g r e n o hipijevsku ikonografiju i glazbu smatrati v e z a n o m u z s a s v i m o d r e e n o g a k t e r a k o j i brie g r a n i c e s l o b o d n o g i r a d n o g v r e m e n a i n e u v i d j e t i k a k o h i p i j e v s k i stil m o e biti d i o s u b k u l t u r e isto k a o i p u n k e r s k i . D i c k H e b d i g e j e razlikovanje kontrakulture i subkulture uinio udbenikim, i to razlikovanje i m a smisla a k o se p r i m j e n j u j e s o b z i r o m na stvarni sadraj, a ne na smrznute, ideal-tipske aktere, k a k o t o p o n e k a d k o d b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a izgleda, pri e m u su vjeno spojene karakteristike p o p u t punk glazba - s l o b o d n o v r i j e m e - r a d n i k a k l a s a - s u b k u l t u r n i stil o t p o r k r o z r i t u a l e bez f i l o z o f s k o p o l i t i k e a r t i k u l a c i j e i h i pijevska rock glazba - brisanje granica s l o b o d n o g i rad n o g v r e m e n a - s r e d n j a k l a s a - k o n t r a k u l t u r a - ira f i l o z o f sko-politika artikulacija pobune. Ne samo da odreena glazba i i m a g e , u o v o m sluaju hipijevski, postaju dijelom s c e n e k o j a se z a s n i v a u sferi s l o b o d n o g v r e m e n a i m o e sugerirati adolescentske aktere p o p u t zagrebakih hao m a n a , n e g o se moe dogoditi i suprotno - da ona d r u g a glazba i i m a g e , vezani uz p u n k k a o subkultura radnike klase i osuena na g r a n i c e s l o b o d n o g v r e m e n a , p o staje o b i l j e j e a k t e r a k o j i n i j e nita m a n j e p u n k e r s k i , a l i svojim iskakanjem iz drutva, n o m a d s k i m n a i n o m ivo ta, angamanom u squatterskim slobodnim zonama, zapravo sugerira kontrakulturnog aktera, po definicijama britanskih a u t o r a . K o n t r a k u l t u r a je, uz s t v a r n o i svjesno n a s t o j a n j e p r e m a brisanju granice radnog i s l o b o d n o g vremena, o s o b n o g i p o l i t i k o g , j a v n o g i p r i v a t n o g , uz o b n o v u z a b o r a v l j e n i h i odbijenih znanja, mitova i d u h o v n i h praksi, uz t e m e oslo b o e n j a i politiku identiteta m a r g i n a l n i h i stigmatiziranih g r u p a , i u z m n o g e d r u g e d i m e n z i j e k o j e s u g a j i l i novi d r u -

386

387

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

tvemjaokreti u g o d i n a m a n a k o n s e d a m d e s e t i h , istovre meno o s i g u r a t e ^ sredovanja u p o d r u j u koji s o c i o l o g i j a o z n a a v a s u b k u l turnim, gdje d o b r i m d i j e l o m vlada industrija s l o b o d n o g vremena i g d j e m l a d i , unutar granica s v o g a . s l o h o d n o g v r e m e n a , p r i h v a a j u i s t v a r a j u i v o t n e stilove,- a f e k t a e zajednice i identitete koji se ne g u b e p r e l a s k o m . j z s l o b o d nog vremena u v r i j e m e j k p j e j ^ ^
/

preuzeti su u najveoj mjeri od amerike teorije delinkven tne subkulture, gdje je subkultura zapravo grupna solucija na p r o b l e m , a p r o b l e m je l o c i r a n u klasnoj strukturi d r u t v a . U z k o n c e p t sredinjih p r e o k u p a c i j a i f u n k c i o n a l i s t i k o s m j e t a n j e s u b k u l t u r e u nie s l o j e v e d r u t v a , u z o s n o v u koju su Mertonovi uenici ocrtali analizom vrnjakih te statusno i mobilizacijski deprivilegiranih grupa, birmin g h a m s k i a u t o r i s u d a l j e razvili k o n c e p t s u b k u l t u r e k a o s i m b o l i k e solucije, s i m b o l i k o g razrjeenja proturjenosti kolektivno doivljene u matinoj klasnoj kulturi. O n i su sagledavali strukturne b l o k a d e (koje se za a m e r i k u t e o riju p e d e s e t i h j a v l j a j u k a o b r a n e o s t v a r e n j u a s p i r a c i j a niih slojeva), u kontekstu kapitalizma, pomiui se tako od Durkheima M a r x u i stvarajui svoju p a r a d i g m u pristupa subkul turi m l a d i h u k o j o j d o m i n i r a j u i n t e r p r e t a c i j e A l t h u s s e r o v i h i Gramscievih p o j m o v a . Birminghamska je tradicija znala p o s e g n u t i i za B a r t h e s o m , k a o i za d r u g i m n a s l i j e e m k u l turnih studija ije p o d r u j e dijeli i o b o g a u j e , pa n a m je o s t a v i l a m n o g o i n s p i r a t i v n i h itanja stila. T a k o j e H e b d i g e p r i s t u p i o s u b k u l t u r n o m stilu u pet dimenzija: namjerna k o m u n i k a c i j a , b r i c o l a g e , revolt, h o m o l o g i j a i znaenjska praksa. Umjetnost i ivotnost (makar simbolikog) p r e o kretanja svog p o d r e e n o g p o l o a j a u drutvu, naini stva ranja buke i smetnje, izazova v l a d a j u e m s i m b o l i n o m redu, irina spektra suprotne uniformnosti koji ukljuuje d i s t a n c u , p o n e k a d a u t o r e f l e k s i j u i razliite r a z i n e a r t i k u l a cije, to su neki od e l e m e n a t a koji n e s u m n j i v o p r i p a d a j u onim opim karakteristikama dijela subkulturnih grupa, koje nalazimo irom Europe. Poznavanje detalja na kojima s e s u b k u l t u r n e i n t e r v e n c i j e u stil p r e p o z n a j u , o m o g u u j e kredibilitet H e b d i g e u , Willisu, Clarkeu i d r u g i m a u t o r i m a , bez obzira na to d i j e l i m o li s n j i m a klasnu determiniranost i p e r s p e k t i v u u k o j o j se d o s e g s u b k u l t u r e m o e u i n i t i s a mo simbolikim i razoaravajuim u p o g l e d u p r o m j e n e

ili p o s l a

Koncept m o r a l n e panike jedan je od kljunih konce pata sociologije subkulture, nastao unutar interakcionistike perspektive societalne reakcije, uz e l e m e n t e teorija o p o n a a n j u ljudi u k a t a s t r o f a m a . K o n c e p t se p o k a z a o p l o d nim u detektiranju j e d n o g od tipinih procesa u kojem d o m i n a n t n a kultura reintegrira svoje vrijednosti o p t u i v a n j e m n a r o d n i h a v o l a , to p r e d s t a v l j a p r e d v i d l j i v u k a rakteristiku o d n o s a v l a d a j u e kulture i subkultura m l a d i h u o p e . O s i m C o h e n o v e , klasine studije o m o r a l n o j p a nici k o j a j e s t v a r a l a m o d s e i r o c k e r e ( C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . ) , kljuni b i r m i n g h a m s k i autori takoer su razotkrivali stvara nje narodnih avola od m l a d i h crnih m u g g e r a , pri e m u se p o n o v o razobliuje proces drutvene proizvodnje vijesti i m e h a n i z a m m e d i j s k o g s u g e r i r a n j a s o c i j a l n o g k o n s e n z u s a . ( H a l i i sur. 1 9 7 8 . , p r e m a T h o m p s o n , 1 9 9 8 . ) S obzirom na strukturne, tehnoloke i kulturne promjene k o j e s t v a r a j u u v j e t e z a B e c k o v o d r u t v o rizika, T h o m p s o n (1 9 9 8 . ) p r o i r u j e k o n c e p t F o u c a u l t o v i m u v i d i m a u d i s k u r z i v ne i r e g u l a t o r n e prakse koje se tiu seksualnosti, aktualizi rajui koncept m o r a l n e panike u p o d r u j i m a reakcije drutva n a sex, A I D S , enske k v a d r e , i n o v o o t k r i v e n e rizike p o v e z a n e s p r o b l e m o m nasilja n a d d j e c o m . T h o m p s o n o v a je sociologija m o r a l n e panike otkrila nove aktere m o r a l n o g poduzetnitva u kontekstu z a p a d n o g drutva devedesetih. Birminghamska kola oznaava najproduktivniju g r u pu autora u o v o m podruju. Temelji definicije subkulture

388

38g

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

klasnih o d n o s a . Subkulturni su akteri, u b i r m i n g h a m s k o j koli, d o b i l i p u n o vie s a m o s v i j e s t i i s p o s o b n o s t i , a r t i k u l i r a n o g o d b i j a n j a k o j e u k l j u u j e s l o e n i j e o p e r a c i j e (protiv ega je S. C o h e n protestirao tvrdei da klincima d a j e m o p r e v e l i k teret k o j i o n i n a s v o j i m l e i m a n e m o g u nositi), n e g o to s u t o i m a l i u i n t e r p r e t a c i j a m a d e l i n k v e n t n e s u b kulture, ali su i s t o v r e m e n o , k a o akteri s i m b o l i k e solucije (pa i s v o j e v r s n e o p s t r u k c i j e v l a d a j u e g s i m b o l i k o g p o r e t k a ) svedeni na n e m o g u n o s t stvarne p r o m j e n e i ukotvljenost u klasnoj strukturi z a t v o r e n o g drutva. Lawrence Grossberg, kao predstavnik amerikih kul turnih studija koje d o b r i m d i j e l o m nastavljaju tradiciju bri tanskih, prigovorio je birminghamskim autorima zbog fokusiranja na s u b k u l t u r e i n j i h o v e stilove u n u t a r j a s n i h g r a n i c a i v a n j s k i h o b i l j e j a , t o o s t a v l j a izvan a n a l i z e v e i b r o j m l a d i h koji i n e slinu s c e n u , o n u k o j a s e n a z i v a , p r i m j e r i c e , r o c k - k u l t u r o m , g d j e vei b r o j l j u d i s u d j e l u j e u r i t u a l i m a i svoje afektivne zajednice oblikuje oslanjajui se na stilove rock glazbe, n i k a d ne povlaei tako radikalnu crtu zatva r a n j a u p r e c i z n o o d r e e n e stilske k a t e g o r i j e i o b i l j e j a . T a j prigovor je o p r a v d a n , i aktualan u o v o m radu z b o g p o s t o j a n j a r o c k k u l t u r e i r o c k p u b l i k e u H r v a t s k o j , i z v a n vrsto definiranih subkulturnih g r u p n i h pripadnosti, a sa slinim sredinjim p r e o k u p a c i j a m a , strukturama osjeaja, i n a i n o m ivota koji svjedoi o svijetu subkulturnih afilijacija bez j e d n o z n a n e p r i p a d n o s t i n e k o m o d p r o f i l i r a n i h p u n kerskih, heavy-metal, dark, hipi, i ostalih identiteta. Devedesete g o d i n e d o n o s e nove aktere, prvenstveno rave k u l t u r u , a l i i n o v e p r i s t u p e , koji (esto n a p r i m j e r u s a m o g ravea) o d b a c u j u m n o g e kljune-postavke birming j i a m s k e J & o j e _ D i c k H e b d i g e j e , jo prije v e i n e kritika k o j e su njegovom pristupu upuene, djelomino promijenio p e s p e k t i v u , p r i h v a a j u i d i o t r a d i c i j e p o s t m o d e r n e kritike i opratajui se od ideje kulture o t p o r a .
3QO

S a r a h T h o r n t o n d o b r o ilustrira p o m a k o d subkultur nih studija; tijekom etverogodinjeg istraivanja klupske kulture i raveova, oslanjajui se na B o u r d i e u a , opisala je s o c i j a l n u l o g i k u s u b k u l t u r n o g k a p i t a l a z a to j o j j e n e o p h o d n o bilo promisliti i odrediti p o j a m mainstreama. M e u t i m , H e b d i g e o v e d i h o t o m i j e , viestruka suprotstavljanja a v a n g a r d e protiv b u r o a z i j e , p o d r e e n o g p r o t i v d o m i n a n t n o g , subkulture protiv m a i n s t r e a m a , tvore redoviti ideal k o j i s e m r v i k a d g a s e p r i m i j e n i n a historijski s p e c i f i n e g r u p e m l a d i h . ( T h o r n t o n , 1 9 9 5 . , str. 9 3 . ) T h o r n t o n j e a n a lizirala i d r u g e k o n c e p t e britanske s o c i o l o g i j e subkulture, pokuavajui pronai odreenja mainstreama. Tako autori p o p u t H e b d i g e a zastupaju polaritet u kojem sa su p r o t n e s t r a n e s u b k u l t u r e i d c v i j a n t n e a v a n g a r d e stoji d o m i n a n t n a kultura i buroaska ideologija. Geoff M u n g h a m , slino k a o i A. M c R o b b i e , subkulturi i devijantnoj avangardi suprotstavljaju m a s o v n u kulturu i komercijalnu i d e o l o g i j u (koju je M c R o b b i e prikazala u n o v o m svjetlu, naglaavajui kako mainstream komercijalnih diskoteka nudi m o g u n o s t i kreativne ekspresije, kontrole i o t p o r a za djevojke i ene). Svojoj shemi znaenja m a i n s t r e a m a u britanskoj sociologiji Thornton pridodaje Simona Fritha, koji je strani m a s o v n e kulture i k o m e r c i j a l n e i d e o l o g i j e ( p o p r a d n i k e klase) s u p r o t s t a v i o r o c k s r e d n j e k l a s e , t o Thornton imenuje studentskom kulturom i obrazovanom a v a n g a r d o m . Stephen Evans, u s v o m r a d u o klupskoj k u l turi Sheffielda, t a k o e r m a i n s t r e a m o m o d r e u j e k o m e r c i jalnu kulturu diskoteka koje putaju p o p (top 40) hitove za m l a d e iz radnike klase koji ranije n a p u t a j u k o l o v a n j e , a njima suprotstavlja alternativu, p o d z e m n i j a mjesta na k o jima uz najnovije eksperimente s g l a z b o m u g l a v n o m pleu studenti. Zastupajui ideju pluralnosti subkultura i p r o m a trajui mainstream k a o skup subkultura, T h o r n t o n ne eli, p o p u t G r o s s b e r g a , odbaciti vanost p o j m a - u p r a v o

39

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

je njeno istraivanje p o k a z a l o koliko je pozicioniranje s p r a m mainstreama kljuno u stjecanju subkulturnog kapitala. Dakle, k a o koncept u sociologiji kulture, mainstream se smatra n e p r i m j e r e n i m , ali j e o n i s t o v r e m e n o m o a n n a i n omladinskog zasnivanja socijalnog svijeta, dokazivanja kulturne vrijednosti i potraivanja subkulturnog kapitala. Promjena perspektive u o d n o s u na b i r m i n g h a m s k u tradiciju o g l e d a se i u d r u k i j e m p r o b l e m a t i z i r a n j u p o j m a razlike. D o k je razlika k a o takva m o g l a sugerirati o t p o r konformiranju i p o d v r g a v a n j u , te funkcionirati k a o devija c i j a i d i s i d e n s t v o , k a o d o b r a p o sebi u n u t a r p o g l e d a k o j i p r i r o d u m o i vidi u n a s t o j a n j u p r e m a k o n s e n z u s u ili h e gemoniji, dotle danas, u postindustrijskom drutvu, potro ai su poticani da se individualiziraju, a o p e r a c i j e m o i favoriziraju klasifikaciju i s e g r e g a c i j u , pa je politika razlike p r o b l e m a t i n a , i primjerenije se izraava k a o d i s k r i m i n a cija i distinkcija. Kag^tcL^ociologija subkulture zapoinje bez s a m o g p o j m a subkulture, t a k o s e ini d a d a n a s n a o d r e e n i n a in zavrava, o d n o s n o b a r e m dolazi u fazu k a d a p o j a m s u b k u l t u r e n e m o e vie biti h i p o t e z a p o sebi ( k a o u s l u a j u d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e ) p a n e s t a j e , ili r a v n o p r a v n o d i j e l i svoj p o l o a j s d r u g i m p o j m o v i m a . N o , t o n e z n a i d a n e s t a j e svijet i v o t n i h s t i l o v a i a d o l e s c e n t s k i h s i m b o l a i d e n titeta, o n a j Parkov u r b a n i laboratorij, a z a p r a v o riznica podataka o akterima, o d n o s i m a , strukturama osjeaja, znaenjskim p r a k s a m a , o p r o s t o r i m a ivota i o b l i c i m a n j e govih urbanih posredovanja. Upotreba pojma subkultura ovisi o t e o r i j s k i m p o l a z i t i m a p o j e d i n i h a u t o r a , i r a s p r a v a koja se vodi o njegovoj primjerenosti s a m o o b o g a u j e so c i o l o g i j u , jer s e z a s n i v a n a i s t r a i v a n j u s l i n i h ili istih f e n o m e n a , a o n o to p r i d o n o s i s o c i o l o k o m r a z u m i j e v a n j u o d n o s i s e n a s a d r a j i s t r a i v a n j a , n a ivot g r u p a i i n d i v i d u a , t e n j i h o v o s t v a r a n j e ili p o d n o e n j e s v i j e t a , p a m o e m o g o 3Q2

voriti o s c e n a m a , g o m i l a m a , n e f o r m a l n i m g r u p a m a , plemenima, kulturama, kvadrama, afektivnim zajed n i c a m a , a d a p o n e k a d g o v o r i m o o istoj ili s l i n o j s t v a r i . Problemi s kojima zavrava posljednje poglavlje socio logije subkulture, gdje se p o n o v o propituju osnovni poj m o v i i kritiki v r e d n u j e p r e t h o d n a t r a d i c i j a , p r e d s t a v l j a l i s u i poetak dijela o subkulturama (urbanim plemenima) u H r v a t s k o j . O d i k a k e k o l e , p a sve d o d a n a n j i h p o s t -subkulturnih studija, postoje teorijske cjeline, koncepti i d i j e l o v i p r i s t u p a k o j i nisu p r o t o k o m v r e m e n a i m i j e n a m a drutva postali neupotrebljivi. U n u t a r istraivanja subkul turnih g r u p a u Hrvatskoj, g o t o v o svaki p e r i o d g l a v n i h so c i o l o k i h t e o r i j a m o g a o j e biti a k t u a l i z i r a n ; prvi r a d o v i o k v a d r a m a s u g l a ulice, kasnija istraivanja g a n g kul ture, teorija etiketiranja, kontrakulturna tradicija, koncepti m o r a l n e p a n i k e , b i r m i n g h a m s k o d e k o d i r a n j e stilova i so c i o l o g i j a rocka, te ekspresije identiteta d a n a n j i h h o r i z o n t a l n i h p r i a , svi m o g u biti p r e p o z n a t i u s t v a r n o s t i i p r i mjerenim pristupima fenomenu temera, minkera, hao m a n a , punkera, hard-coreovaca, rockabillycara, darkera, n o g o m e t n i h huligana, metalaca, noisera, ravera i m n o g i h d r u g i h u r b a n i h b r i j a a , o n i h k o j i t v o r e istu s c e n u , n e iz r a a v a j u i j a s n o o m e e n u stilsku p r i p a d n o s t ili k o m b i n i r a j u i vie n j i h z a j e d n o . U Hrvatskoj, u s p e c i f i n o m d r u t v e n o m kontekstu koji o b u h v a a p e r i o d s o c i j a l i z m a , krize s i s t e m a s a m o u p r a v n e k o m b i n a c i j e trita i k o m a n d n e e k o n o m i j e j e d n o p a r t i j s k e v l a s t i , r a t a i p r o m j e n a k o j e d o n o s e tranzicijski p e r i o d , s u s r e e m o brojne subkulture m l a d i h , subkulturne stilove i identitete kakvi, na slian n a i n , postoje i na Z a p a d u . N a oj sociologiji (dijelom i z b o g kasnijeg poetka istraivanja i p r o m i l j a n j a d o m a e s u b k u l t u r e ) nije t r e b a o t o l i k i v r e m e n ski p u t u k o j e m s o c i j a l n a t e o r i j a d o b i r m i n g h a m s k e p a r a d i g m e i o d nje p r e m a a m e r i k i m k u l t u r n i m s t u d i j a m a s t v a r a

393

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

i proiruje p o j a m subkulture od vrnjakih kvadri i bandi teritorijalnih o k u p l j a n j a m l a d i h iz o d r e e n i h slojeva drutva ( z a j e d n i c e nie k l a s e ) , p r e k o sustava v r i j e d n o s t i i s u b kulture k a o simbolike strukture, p o l j a d j e l o v a n j a zna e n j s k i h p r a k s i , d o irih rock f o r m a c i j a i a f e k t i v n i h a l i jansi. G r o s s b e r g o v o i r e n j e H e b d i g e o v i h p o j m o v a u n a im uvjetima p o k a z a l o bi se k a o nuna posljedica uvaa vanja rezultata istraivanja; bez obzira na vizualni d o j a m i druge aspekte zavodljivosti koja sociologa m o e natjerati na istraivaki p l a n o b u h v a a n j a profiliranih, vidljivih sub kulturnih stilova, ve i prva razina p r o m a t r a n j a , bez su djelovanja, pokazuje da odreeni akteri dijele i zajedniki stvaraju vlastitu s c e n u , pri e m u g r a n i c e stila i o b a v e z a u n i f o r m i r a n o s t i nisu n e p o m i n e , n e g o e s t o u k l j u u j u a k t e r e koji izmiu j e d n o s t a v n o m s u b k u l t u r n o m svrstavanju. Raznovrsnost i heterogenost aktera ne iskljuuje m o gunost stvaranja zajednikih nazivnika, i socioloko istra ivanje treba pokazati k a k o se ti zajedniki nazivnici stvaraju i o d r a v a j u , mijenjaju i mijeaju. Socioloko n a slijee iz o v o g p o d r u j a , primijenjeno na situaciju u Hrvat s k o j , s v j e d o i o a k t u a l n o s t i v e i n e t e o r i j a i k o n c e p a t a , bez o b z i r a to p o k r i v a j u v e i v r e m e n s k i p e r i o d u n u t a r k o j e g a je z a p a d n o drutvo doivjelo strukturne p r o m j e n e od i n d u strijskih d o p o s t i n d u s t r i j s k i h o b l i k a , a t o g o v o r i o p a r a l e l n i m svjetovima, o hrvatskoj (sub)kulturnoj stvarnosti koja sociologu namee distanciranje od ekonomskog determi nizma. Rekonstrukcija subkulturnih stilova i identiteta u H r vatskoj od 70-ih do 9 0 - i h o m o g u u j e uvid u d i n a m i n o p o d r u j e kulturnih praksi a d o l e s c e n t s k o g svijeta ivota, u obiljeenost tog podruja socioekonomskim kontekstom u e i ire r o d i t e l j s k e k u l t u r e , a l i i u n e s v o d i v o s t s u b k u l t u r e m l a d i h na bilo koji j e d n o z n a a n n a i n , k a k o izvana, ta k o i iznutra. V e i n a s u b k u l t u r n i h s t i l o v a o b r a e n i h u o v o m r a d u z a s n i v a s e n a g l a z b i i svoj i d e n t i t e t p o s r e d u j e g l a z b e -

nim pravcima i pripadnim s i m b o l i m a . N o , vrlo esto se uz g l a z b u v e u i - d r u g i e l e m e n t i p a j e g o t o v o s v a k i stil v i e d i m e n z i o n a l a n . O n i k o j i m a g l a z b a nije p r i m a r n a u i z g r a d n j i stila ( m i n k e r i , t e m e r i , n o g o m e t n i h u l i g a n i , skateri) n i s u o d n j e o d v o j e n i , n e g o sve vie u k l j u u j u g l a z b u u s v o j e r i t u a l e , p o s u u j u i ( k a o u s l u a j u n a s t a n k a stila n o g o m e t nih huligana) i d r u g e e l e m e n t e konstituiranja i m a g e a , iz rock-kulture i srodnih glazbenih (sub)kultura. J e d a n o d p r v i h c i l j e v a o v o g r a d a (istraivanja) b i o j e pokuaj rekonstrukcije stilova i identiteta u posljednjih d v a desetak g o d i n a , u skladu s o p i m odreenjima subkulture i o g r a n i a v a n j e m na subkulturu m l a d i h . Pokazalo se da m l a d i ljudi, bilo na osnovi poznatih i priznatih podruja d o m i n a n t n e k u l t u r e ( k a o to j e n o g o m e t n o n a t j e c a n j e ) , b i l o na osnovi p o d z e m n i j i h , generacijskih sfera u koje d o m i n a n t n a kultura takoer intervenira (dobar primjer je rock-kultura), aktivno prihvaaju postojei, makro i mikro m e d i j i m a p o s r e d o v a n i repromaterijal (od zvunih enti teta d o d r u g i h k u l t u r n i h p r o i z v o d a ) i s t v a r a j u s v o j e i votne stilove koje n a z i v a m o subkulturnim u o n o j mjeri u k o j o j se razlikuju od ue i ire roditeljske kulture. Devijacija ili n e p r i h v a t l j i v o s t m o e b i t i o d m a h u o l j i v a , a l i s u b k u l t u r n i m a p o s t a j u i o n e g r u p e k o j e p r e u z i m a j u neki n e p r o blematian sadraj posveujui mu se na problematian n a i n , u l a u i u n j e g a vlastite strasti i p r e o b l i k u j u i z n a e n j a s o b z i r o m n a p r o c e s s t v a r a n j a v l a s t i t o g stila, i d e n t i f i k a ciju i g r u p n u pripadnost. H a o m a n i , minkeri i temeri, koji obiljeavaju d r u g u p o l o v i c u i kraj s e d a m d e s e t i h , m o g u biti p r o m a t r a n i k a o konkretni akteri, konkretne kvadre i pojedinci u vremenu i p r o s t o r u , ali i k a o simbolike strukture. D o k konkretni akteri nestaju s pozornice, i novi kontekst s n o v i m akterima o m o g u u j e n o v e e l e m e n t e p o s r e d o v a n j a , o n o to j e u b i t i simbolikog sustava (minkerskog, temerskog, h a o m a n -

3Q4

395

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

skog) na razliite n a i n e ostalo je prisutno t i j e k o m cijelog r a z d o b l j a , d o d a n a s . minkeri pri t o m e predstavljaju najfluidnijeg aktera, i minkerske obrasce m o e m o nai u n u t a r g o t o v o s v a k o g s t i l a , d o k b i m i j e n e iste m i n k e t r e b a l o paljivo analizirati i propitivati u zasebnim istraivanjima. P r o b l e m o d r e e n j a m i n k e r s k o g stila m o e s e p o j e d n o s t a viti a k o g a v e e m o u z g l a z b u , a l i t o n e m o e biti o p e odreenje, n e g o s a m o prikaz trendova p o p u l a r n i h u o d r e e n o m p e r i o d u na o d r e e n o j sceni, gdje je u minker s k o m m e n t a l i t e t u d a slua o n o to j e in. O s i m to s e m o r a n a z n a i t i o k o j e m v r e m e n u i p r o s t o r u se g o v o r i u s l u a j u p o j e d i n o g a k t e r a , jer t o p o j a n j a v a m n o g o u p r i mjeru o d n o s a minke i glazbenih stilova, za p o o p e n i g o v o r o minkerima m n o g o je vanije uoiti stalnu z a o kupljenost vlastitim k o d o v i m a sugestije s o c i j a l n o g statusa. P r o b l e m i k o j i s e k o d o d r e e n j a m i n k e r a j a v l j a j u slini s u d a n a n j i m p r o b l e m i m a o d r e e n j a m a i n s t r e a m a , i teze o pluralnosti mainstreama kao skupa subkultura potvruju se d i j e l o m i u o v o m r a d u , z b o g m o g u n o s t i smjetanja m i n k e r a u vie r a z n o l i k i h s t i l o v a , e m u se p r i d r u u j e p e r c e p cija d r u g i h s u b k u l t u r n i h aktera o m i n k e r i m a k a o p a r a d i g matskom primjeru mainstreama. N o , krajem sedamde setih, u kontekstu o d n o s a s h a o m a n i m a i t e m e r i m a nije rije s a m o o s i m b o l i k o j strukturi, n e g o o k o n k r e t n o m a k t e r u k o j i se i g r a s o c i j a l n o g s t a t u s a u d i s k o t e c i i d r u g i m p r o storima, uz d j e l o m i n o subkulturni n a i n stvaranja stila, druenja i p r o v o e n j a subotnjih rituala. H a o m a n i e ostati p r i s u t n i , i a k o p o n e k a d n e v i d l j i v i , jer taj s u b k u l t u r n i stil u sebi n o s i d o b a r d i o p e r i o d i n o obnavljajuih uporita rock-kulture, a neke dijelove hao m a n s k o g i m a g e a preuzeli su i zadrali m e t a l c i , k a o i d r u g i , suvremeni akteri rock scene. S o b z i r o m na usidrenost ve e g d i j e l a o b i l j e j a stila u svijetu g l a z b e , h a o m a n i p r e d s t a v l j a j u m o d e l s u b k u l t u r n i h i d e n t i f i k a c i j a k o j i e vie p u t a

biti p o n o v l j e n n a a d o l e s c e n t s k o j sceni i v o t n i h s t i l o v a . O n i su, i a k o stidljivo, poeli s i n t e r v e n c i j a m a (koje su naslijedili od hipijevske tradicije) u t r a d i c i o n a l n e o b l i k e m u k o g i e n s k o g i z g l e d a i stvorili p r v e o t p a d n i k e m o d e l e s u b k u l t u r n o g o t k l o n a o d d o m i n a n t n e s t v a r n o s t i , k o j i s u bili n e r a zumljivi roditeljskoj kulturi. t e m e r i su i m a l i s v o j e z l a t n o d o b a u e z d e s e t i m i s e d a m d e s e t i m , ali s t v a r a n j e stila n o g o m e t n o g h u l i g a n a sredinom osamdesetih o m o g u i l o je znaajna ispoljavanja strasti p r e m a frci, e m u s e d i o t e m e r a p r i k l j u i o s u d j e l u jui u m a s o v n i m t u n j a v a m a i n e r e d i m a , u k l j u u j u i i o n e s p o l i c i j o m , k o j e d a l e k o n a d i l a z e s l i n a iskustva i z p r o l o s t i . S t e m e r s k i stil t a k o e r o s t a j e p r i s u t a n , i a k o s a z n a t n i m r a zlikovanjem aktera u pojedinim periodima, kako s obzirom na p r o m j e n e u unutarnjem temerskom krugu (principi, p o n a a n j e ) t a k o i s o b z i r o m na p r o m j e n e koje nastaju p r e u z i m a n j e m d o t a d a n j i h v a n j s k i h (tuih) o b i l j e j a i u k l j u e n j e m novih sadraja u unutar-temerski krug (glaz b a , i m a g e , d r o g e itd.). Punk a k t e r i , n a s a m o m k r a j u s e d a m d e s e t i h i p o e t k o m o s a m d e s e t i h , predstavljaju prve d o m a e aktere koji rock-kulturu m a s o v n o koriste za izravni i aktivni o d n o s p r e m a d r u t v u , s p a j a j u i p o k r e t p o v r a t k a u g a r a e i protest p r o t i v udaljavanja izvoaa i publike s otvorenom kritikom po litikog i drutvenog sistema. N a k o n kraeg perioda p o e t k a n o v o g v a l a (koji je s j e d n e s t r a n e k r i t i a n i k r e a t i v a n , te p r i h v a e n z b o g u m j e t n i k o g d o j m a , a s d r u g e se o s l a n j a na p o p u l a r n i j e o b l i k e izraza i biva p r i h v a e n u i r e m k r u g u ) u k o j e m su p u n k e r i bili i z m i j e a n i s d r u g i m a k t e r i m a , i to p r v e n s t v e n o u m e d i j s k i m i n t e r p r e t a c i j a m a , o n i u b r z o , p r o p o r c i o n a l n o v l a s t i t o m o d v a j a n j u o d ire p r i h v a e n o g n o v o g v a l a , stjeu status m a r g i n a l n e i r a d i k a l n e subkulture koja povremeno, d o i v l j a v a svoj r e v i v a l . kao sredinom devedesetih,

396

397

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

S r e d i n o m o s a m d e s e t i h n a s t a j e niz s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , k o j i , s j e d n e strane g o v o r i o n o v o m o t p a d n i t v u i s p a j a n j u s t i l o v a , a s d r u g e o f r a g m e n t a c i j i . I s t o v r e m e n o se o d v i j a o p r o c e s u k o j e m j e b i l o sve tee p r e p o z n a t i p r i p a d n i k e n e k o g p a r t i k u l a r n o g stila, i o n a j proces koji je svaki d e t a l j , p o p u t b o j e v e z i c a ili n a i n a n a k o j i j e k o u l j a v e z a n a o k o struka, uinio bitnim i selekcijskim obiljejem. To je p e r i o d u kojem navijai dovravaju proces izgradnje subkulturnog stila, s m j e t a j u i s v o j u k u l t u r u d a l j e o d r o d i t e l j s k e , n a p o z o r n i c u u r b a n i h stilova ivota na k o j o j su i s u b k u l t u r e m l a d i h . O n i preuzimaju mukost, alkohol i kompeticiju, iz roditeljske k u l t u r e , stilizirajui i r i t u a l i z i r a j u i o b r a s c e p o n a a n j a , n a s l j e u j u i t e m e r s k u a g r e s i v n o s t , ali n e g u b e i u p o t p u n o s t i ni drukije, duhovite i m n o g o mekanije oblike ekspresije koji g o v o r e o ljubavi, iskazujui p o n e k a d lucidne p r i m j e r e ( a l t e r n a t i v n o g ) kazalita n a t r i b i n a m a . U d e v e d e s e t i m a , n a vijai u kontekstu p r o m j e n e i m e n a D i n a m u postaju i p o litiki, o p o r b e n i akter, k o j e m predsjednik drave pie pi s m a , i k o j e g z a h v a a r e p r e s i j a k a o i p o d r k a ire j a v n o s t i (donekle ambivalentna zbog akter n o g o m e t n o g iskazanog nasilja) u kojoj huliganizma postaje simbol urbanog

h o l itd..) D o k r a j a o s a m d e s e t i h p r o c e s f r a g m e n t a c i j e , k a o i m i j e a n j a stilova i n a s t a j a n j a n o v i h , g o v o r i o r a z g r a n a t o j subkulturnoj sceni na kojoj pojmovi p o p u t g a r a g e ili n o i s e s i m b o l i z i r a j u n o v e i d e n t i t e t e , n o i s t o v r e m e n o s e niz identiteta i k o m b i n a c i j a pojavljuje u koalicijskim oblici ma afektivnih saveza. U o i rata, d j e l o v a n j e m Galerije ESCE, s t v o r e n a j e i n t e g r a t i v n a t o k a d o b r o g d i j e l a a l t e r nativne scene i raznovrsnih, v e i n o m o t p a d n i k i h , protest nih (kao i onih s umjetnikom legitimacijom) subkul turnih stilova ivota. Jedan od kljunih aktera te scene, z a g r e b a k i b a n d Sexa, s v o j i m o d l a s k o m u N i z o z e m s k u i tamonjim susretom sa squatterskom scenom o m o g u u j e studiju sluaja iz koje se vidi k a k o f u n k c i o n i r a sistem etiketiranja i p r o v o e n j a politike korektnosti na dijelu alternativne scene squattiranja i specifinog politikog a n gamana. .Prisutnost s u b k u l t u r n e s c e n e n a s p e c i f i a n n a i n s e osjetila u d o b a rata, k a d a sudjelovanje dijela te u r b a n e scene u obrani oznaava definitivni ulazak d o n e d a v n o ot p a d n i k i h , n e p r i h v a t l j i v i h f r i z u r a i s i m b o l a u sve d o m o v e , p u t e m m e d i j s k e s l i k e , to j e niz r o d i t e l j a p o t a k l o n a j a v n a ispriavanja. M e u t i m , takav period m o g a o je trajati sa m o p a r m j e s e c i , jer u s i t u a c i j i k a d a n e m a e k s t r e m n e s i t u a c i j e p o p u t r a t a , vie ili m a n j e u o b i a j e n a d i s t a n c a s u b k u l ture i d o m i n a n t n e kulture p o n o v o se uspostavlja. R a z d o b l j e n a k o n rata karakterizira n a s t a n a k rave s c e n e , koja je od prvih, manjih okupljanja dosegla masovnost r o c k - k u l t u r e , m j e r e n u d e s e c i m a t i s u a , i k o j a je u b r z o u n u t a r s e b e s t v o r i l a n o v e p o d s t i l o v e . Rave j e n a g l a s i o h e d o n i z a m i r i t u a l , ples i t r a n s , i m a o je s v o j e b o j e i o b i l j e j a , a l i i v e l i k u otvorenost za raznolikost o d i j e v a n j a . Rave kultura predsta vlja nastavak psihodelikog pokreta iz d o b a kontrakulture, a zbog upotrebe droge odnos s dominantnom kulturom e s t o i m a o b l i k m o r a l n e p a n i k e i r e p r e s i j e . Raveri s u , n a k o n

o t p o r a retradicionalizaciji drutva. Darkeri su bili u z r o k o m relativno kratke, ali snane k a m p a n j e m o r a l n e p a n i k e . O n i s u preplaili d i o r o d i t e l j s k e k u l t u r e s v o j i m b i j e l i m l i c i m a , c r n o m b o j o m i o p e n i t o i m a g e o m koji je, k a o r e c i m o i h a o m a n s k i , h e a v y - m e t a l ili p u n k e r s k i , b i l o t e e o d i t a t i k a o svog p o s e b n o o n i m m o r a l n i m p o d u z e t n i c i m a k o j i strepe od drukijeg k a o t a k v o g , i od netradicionalnih s p o l nih uloga. Rockabillycari n a m pokazuju kako je od ezde setih d o o s a m d e s e t i h r a n a r o c k - k u l t u r a o s t a v i l a t r a g a u d r u t v u stvorivi u v j e t e ( g e n e r a c i j s k e i u r b a n e ) u k o j i m a r o c k a b i l l y stil nije b i o d r u t v e n o n e p r i h v a t l j i v , o s i m u d i m e n z i j a m a k o j e s e n e t i u s a m o g stila n e g o o p i h m j e s t a s u k o b a a d o l e s c e n a t a i o k o l i n e (ocjene, izlasci, seks, a l k o -

3Q8

399

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

z a v r e t k a f a z e v e l i k i h o k u p l j a n j a (to j e u z r o k o v a n o r a z l o z i m a u n u t a r s c e n e , a l i i p r i t i s c i m a o k o l i n e ) stvorili niz m a n j i h scena i prikljuili se procesu profiliranja zasebnih stilova, koji o b i n o k a d b u d e d o v r e n , z a p o i n j e ( p o n e k a d i prije n e g o j e p r o c e s i n d i v i d u a l i z a c i j e p r a v c a zavrio) s n o v o m i n t e g r a c i j o m . S r e d i n u d e v e d e s e t i h karakterizira revival p u n k / hard-core subkulture, koja sada, u uvjetima zagarantira n o g m i n i m a l n o g i n s t i t u c i o n a l n o g o k v i r a z a (vlastitu) p o l i t i k u , i d e j n u i d r u g u razliitost (bez o b z i r a n a s t i g m a t i z a c i j u i represiju), jednim svojim d j e l o m sudjeluje u anarhistikim, feministikim, vegetarijanskim, squatterskim i d r u g i m inicija t i v a m a k o j e s u u vezi s p u n k / h c s c e n o m o d n j e n i h p o e t a k a u svijetu. Politiziraniji d i o subkulturnih g r u p a na su p r o t n o j strani t r a d i c i o n a l n o g p o l i t i k o g s p e k t r a (za taj spek tar, z a l i j e v o - d e s n i o k v i r p r o s u d b e n a e i s t r a i v a n j e p o kazuje da je najveim dijelom n e p l o d a n za analizu i vred novanje djelatnosti subkulturnih grupa i simbola) predstav ljaju skinheadsi koji u svojoj treoj generaciji u Z a g r e b u stvaraju e k s t r e m n o d e s n o jezgro koje u p o t p u n o s t i slijedi o b r a s c e p o n a a n j a z a p a d n i h nazi-skinsa. D e v e d e s e t e su i g o d i n e u k o j i m a c r t a i g r a f i t a (vvriteri) p o p r v i p u t s t v a r a j u s c e n u k o j o j s u g r a f i t i p r i m a r n i izvor stila. D o s a d a s u g r a f i t i bili s v o j e v r s t a n s u b k u l t u r n i i z l o g , g d j e s m o bili svje doci oglaavanja vlastitog postojanja veine subkulturnih stilova, ijim a k t e r i m a je bilo vano prenijeti na zid osnov n e s i m b o l e ili i m e n a b e n d o v a , n o d a n a s d o m i n i r a j u a u torski grafiti, koji sadre u g l a v n o m samo potpis a u t o r a i v o d e b o r b u o k o etikete i l e g a l n o g a i v a n d a l s k o g a , k a o i etikete u m j e t n i k o g a i kreativnog. D o m a i graffiti akteri u b r z o su d o s t i g l i svjetske s t a n d a r d e i u k l j u i l i se u m r e u f a n z i n a k o j a krasi g r a f f i t i s c e n u . P o m a k o d g l a z b e k a o o s n o v n e p o d l o g e z a p o s r e d o v a n j e i v o t n o g stila p r e d s t a v l j a j u i s k a t e b o a r d e r i , k a o i rolleri i s l i n e s u b k u l t u r e sportskog d u h a , ali t a k o e r i u r o n j e n e u o p u ( d j e l o m i -

n o k o a l i c i j s k u ) s u b k u l t u r u m l a d i h k o j o j j e jo u v i j e k g l a z b a m e u temeljima scene. D a k l e , o d kraja s e d a m d e s e t i h d o p r e d kraj d e v e d e s e t i h , u H r v a t s k o j je n a s t a l o , i na r a z l i i t e n a i n e o s t a l o prisutno, petnaestak subkulturnih stilova, m e u k o j i m a su m n o g i , u p e r i o d i m a vlastitog najveeg narastanja, u Z a g r e b u m o g l i okupiti tisue m l a d i h . Poznavanje te scene n a v o d i n a o p r e z pri b i l o k a k v i m g e n e r a l i z a c i j a m a , jer u n u t a r o k v i r a iste g r u p n e (stilske) pripadnosti nailazimo na razliite aktere, pa p o j a m , r e c i m o , p u n k e r a , znai sasvim neto d r u g o p o e t k o m osamdesetih n e g o petnaest g o d i n a k a s n i j e , k a o to u i s t o m v r e m e n u n a l a z i m o razliite o r i j e n t a c i j e n a istoj ( p u n k e r s k o j , m e t a l itd.) s c e n i . P o s e b n o u u v j e t i m a d e v e d e s e t i h g o d i n a d o g a a j u s e brzi o b r a t i i k o m biniranja stilova, pa dio, primjerice punkerskih/hc aktera n e eli n a p u s t i t i s c e n u n a k o j o j s e n a l a z i , a i s t o v r e m e n o u l a z i u t e c h n o / t r a n c e k r u g o v e , p a n a istoj s c e n i d o l a z i d o e m o t i v n i h rasprava o sceni s a m o j , g l a z b i , r a z l i k a m a , per c e p c i j i d r u g i h , i o k o n a n i m u t j e c a j i m a g l a z b e , stila i r i t u a l a n a s v a k o d n e v n i ivot. Z a t o b i e t n o g r a f s k i p r i k a z i v o t a ovih urbanih plemena bio poeljnom o s n o v o m interpreta cija i zakljuivanja. A k o je ispunjen jedan od prvih ciljeva rada, o n a j o rekonstrukciji subkulturne scene koja k a o opa povijest s u b k u l t u r e postoji g o t o v o iskljuivo u n a r a t i v n o j kulturi u r b a nih p l e m e n a , u mitovima i l e g e n d a m a , a zapravo genera c i j a m a p r e p r i a v a n i m d o k u m e n t a r n i m a s u b k u l t u r n o g ivota u H r v a t s k o j , o n d a se, u z d u n o p o t o v a n j e n e p o n o v l j i v o s t i i n e s v o d i v o s t i o v o g svijeta i v o t a m o r a p o s t a v i t i i p i t a n j e : p o s t o j i li n e t o to je s v i m a z a j e d n i k o ? S o b z i r o m na s o c i o l o g i j u s u b k u l t u r e u s v i j e t u , o v o p i t a n j e i m p l i c i r a i test primjenjivosti p o j m o v a nastalih u istraivanjima amerikih i britanskih subkultura, u naim uvjetima.
401

4 0 0

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

Jedna od prvih dimenzija koja se n a m e e k a o zajed n i k a jest o n a k o j a g o v o r i o s l o b o d n o m v r e m e n u . D a k l e , sve o v e s u b k u l t u r e n a s t a j u u sferi s l o b o d n o g v r e m e n a . to ih ini s u b k u l t u r a m a , po e m u je n a i n p r o v o e n j a slo b o d n o g v r e m e n a subkulturan, kad i roditeljska kultura p o znaje i priznaje razliita o p r e d j e l j e n j a , h o b i j e , p o t r o a k e navike i s i ! Roditeljska kultura nije h o m o g e n akter, i nju s e m o e p r o m a t r a t i k a o skup subkultura, n o o n a i m a jasnije izraen zajedniki nazivnik i prepoznatljivije n o r m e , esto ne o d r a a v a j u i vlastitu diferenciranost k a d a je o d n o s s a d o l e s c e n t i m a u p i t a n j u . T o to s e s v o j e v r s t a n p r o c e s s u b k u l t u r a l i z a c i j e o d v i j a (ili z a p o i n j e ) u sferi s l o b o d n o g v r e m e n a , n i j e s p o r n o . O n o to m o e m o z a k l j u i t i n a o s n o v i istraivanja subkulturnih g r u p a , to su karakteristike s a m o g procesa. On n a m , u dimenziji nastajanja pojedinih stilova, govori o primanju, preuzimanju, preoblikovanju, o upo trebi glazbe, d r o g e , o d j e e , p r e d m e t a , jezika, o r a d n j a m a koje se najee d o g a a j u n e p l a n i r a n o i neosvijeteno na poetku, a kasnije ukljuuju autorefleksiju, koja u m n o g i m p r i m j e r i m a iz o v o g r a d a svjedoi o refleksivnoj m o d e r n i (ili p o s t m o d e r n i ) . P o p u t p s i h o a n a l i t i a r a , iji k l i j e n t i g o v o r e o v l a s t i t i m p r o j e k c i j a m a ili e d i p o v o m k o m p l e k s u , s o c i o l o g takoer susree, na raznovrsnim obrazovnim razinama s u b k u l t u r n i h a k t e r a , g o v o r o s u b k u l t u r i ili d r u g e o b l i k e refleksije, ukljuujui p o n e k a d i p o j a v u p r e n e s e n i h s o c i o lokih tekstova u fanzinima i slinim mikro m e d i j i m a sub kulturne scene. N o , na slian nain susreemo i internalizirane stereotipe. S u b k u l t u r a s t v a r a vlastite s r e d i n j e p r e o k u p a c i j e . T o to p r o c e s s u b k u l t u r a l i z a c i j e n a j e e z a p o i n j e u sferi s l o b o d n o g v r e m e n a n i k a k o ne znai o g r a n i a v a n j e re z u l t a t a t o g p r o c e s a (a rezultat je i d e n t i t e t i s i m b o l i k a p o t v r da p o s t o j a n j a afektivne zajednice) na sferu s l o b o d n o g v r e m e n a . O n a j tko je otkrio svoje zvukove, aktere g l a z b e ,
402

pokret u plesu, odjevne predmete, snopove znaenja, sleng, t k o s e i z b o r i o z a vlastiti i d e n t i t e t , taj e vlastite s i m b o l e i d e n t i t e t a n a s t o j a t i z a d r a t i i u sferi k o l e , r o d i t e l j s k o g d o m a ili p o s l a . N i j e n e t k o p u n k e r (ili m e t a l a c , h a o m a n , d a r k e r . . . ) s a m o n a k o n c e r t u ili v i k e n d o m ( m a d a i m a i t a k v i h s l u a j e v a , k o j i g o v o r e s j e d n e s t r a n e o represiji r o d i t e l j s k e k u l t u r e , a s d r u g e o i n d i v i d u a l n o j etnji, t r a e n j u , l a b a v i m v e z a m a s a s u b k u l t u r o m ili p a k p r i p a d a n j u n e k o l i c i n i s u b k u l t u r n i h s t i l o v a ) , n e g o e v e i n a p u n k e r a t o biti i k o d k u e i u k o l i . I d e n t i t e t je i n d i v i d u a l n i i g r u p n i . Ne s a m o k a o identitet p o j e d i n c a koji se o d n o s i i p o t v r u j e u g r u p i (kvadri), n e g o i k a o m o g u n o s t da individualni identitet ( r e c i m o , punkerski) b u d e i g r u p n i , bez s t v a r n o g s u d j e l o v a n j a u stalnom druenju pojedinane kvadre, nego kao sudje lovanje u polju (subkultura k a o s i m b o l i k a struktura) k o j i m s e i d e n t i t e t i p o s r e d u j e , to o m o g u u j e o s j e a j p r i p a d n o s t i n a j i r e m , z a m i l j e n o m p l e m e n u . To su d r u g i istraivai izrazili r a z l i k o m s u b k u l t u r e i n e f o r m a l n e g r u p e , g d j e p r v o j m o g u p r i p a d a t i i p o j e d i n c i ili p o j e d i n k e bez v r s t e k v a d r e . U p r o p i t i v a n j u i d e n t i t e t a t r e b a uvaiti i a k t e r o v u d e f i n i c i j u s i t u a c i j e , jer d o k j e o n / o n a z a a k t e r e d o m i n a n t n e k u l t u r e ( u k o l i , n a p o s l u , k o d k u e itd.) d r u k i j e i d e n t i f i c i r a n / a ( k a o s i n / k e r , u e n i k / u e n i c a , ili s u b j e k t n e k o g drugog pripisanog identita koji bolje odgovara samom p o j m u , p o p u t D a l m a t i n a c , k a t o l i k ili H r v a t ) z a d o b a r d i o aktera subkulture izboreni identitet m o e se protiviti glav n o m statusu ili g a u v a n o s t i p r e r a s t a t i , pri e m u v a n j s k a obiljeja stoje na r a s p o l a g a n j u u m n o g i m s i t u a c i j a m a u kojima akter u skladu s vlastitom individualno-psiholokom spremnou, sposobnou i e l j o m / p o t r e b o m intervenira n j a , m o e naglasiti vlastitu p r i p a d n o s t i identitet, uz esto p r i s u t a n rizik s t i g m a t i z a c i j e . V e vie p u t a s p o m e n u t o m e d i j s k o posredovanje

o d v i j a s e n a vie r a z i n a , u k l j u u j u i svijest v e i n e a k t e r a o
4 0 3

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

razliitim o b l i c i m a medijskog p o s r e d o v a n j a . U rock-kulturi s t a l n o se o b n a v l j a m e d i j s k a svijest, n a s t a v l j a j u i i r a s p r a v e zasnovane na p r o b l e m u autentinosti, p o b u n e , ko-optacije (rekuperacije, integracije, obesmiljavanja, jezikom sub k u l t u r e p r o d a v a n j a due) i e s t o u o b i a j e n o g e m o t i v n o g s v r s t a v a n j a s p r a m m a i n s t r e a m a . M e d i j s k a svijest j e p o j a m k o j i u sebi s a d r i i t a k t i k u k o m p o n e n t u , n o d o g a a se da a k t e r i k o j i bi htjeli biti p r e d s t a v n i c i k r i t i k e svijesti o medijima (u subkulturi prisutno izjednaavanje mainstreamovskog niveliranja ukusa s nepoeljnim, represivnim i m a n i p u l a t i v n i m , s i m b o l i z i r a n o o t p o r o m M T V - u ) m o g u biti p r e t v o r e n i u p r i v r e m e n e zvijezde v e l i k i h m e d i j a i o n d a p r u i t i n o v e m a t e r i j a l e refleksiji r o c k - k u l t u r e k o j a p o n e k a d nastavlja socioloke rasprave o mainstrcamu, kulturnoj industriji i m e d i j s k o m utjecaju, aktualizirajui t a k o r a s p r a v u k o j a j e k l a s i n a z a g o t o v o sve s u b k u l t u r e m l a d i h , o n u o pravim (autentinim, iskrenim, u p u e n i m , stalnim) i kri vim predstavnicima n e k o g stila, koje se o b i n o naziva pozerima, i koji su n e u p u e n i , privremeni, p o m o d n i , n e a u t e n t i n i . R i j e i m a j e d n o g p u n k e r a i z p e t e ili este g e n e r a c i j e uih i irih o b n a v l j a n j a stila, uz v i d l j i v i j a k m a s k u linistiki n a b o j : N a s j e t a d b i l o m a l o , v e i n o m d e k i , l j u d i s u n a s g l e d a l i u d n o , bili s m o k o n e k a s e k t a , a l ' o n d a j e M T V isfurao G r e e n Day i proglasio to p u n k o m , pa ti se ovdje, na ovim klupama'
3 0

zaboraviti postojanje mikro-medija kakvi su flayeri, f a n zini i slini m a t e r i j a l i n a s t a l i u n u t a r n e k e s c e n e . Individualno i g r u p n o aktivno prihvaanje i stvara nje repromaterijala za sljedea preoblikovanja odnosi se na medijska p o s r e d o v a n j a , ali nije iskljuivo uz njih veza n o ; interakcija m e u pojedincima i kvadrama, nastaja nje scene i profiliranih aktera, o m o g u u j e postojanje sub k u l t u r e i k a o strukture u e n j a , u k o j o j se, uza sve o s t a l o , m o e uiti i m i j e n j a t i s p e c i f i n a m e d i j s k a svijest. K r i t i a r i birminghamskih teorija i koncepta m o r a l n e panike prigo varaju z b o g n e d o v o l j n o u o e n o g pozitivnog efekta kojeg negativno predstavljanje u medijima d o m i n a n t n e kulture m o e i m a t i u s u b k u l t u r i , i to je o p r a v d a n p r i g o v o r , a l i se time realna opasnost od m o r a l n e p a n i k e nije s m a n j i l a , p o s e b n o a k o u n e k o m kontekstu, kakav je b i o hrvatski u d o b a afere crna rua, m o r a l n a p a n i k a uzrokuje izravne posljedice u subkulturi, primjerice z a t v a r a n j e m prostora za g l a z b u i r i t u a l s t i l a , uz i k a n i r a n j a i m a r g i n a l i z a c i j u u n e k o j sredini. Koliko g o d ovi m e h a n i z m i nastajanja i o d r a v a n j a s u b k u l t u r n i h s t i l o v a bili z a j e d n i k i s v i m a , i p a k p o s t o j e z n a a j n e razlike m e u p o j e d i n i m g r u p a m a , pa d i o prijetnji (i radnji) koji bi bio p o t p u n o p o g u b a n za, primjerice, darkere, ne u z b u u j e previe n o g o m e t n e h u l i g a n e koji j e d n i m svojim znaajnim dijelom prieljkuju nerede, tunjave, i spremni su na m n o g e oblike represije. Na s i m b o l i k o m p l a n u r a t n i c i s t r i b i n a jo vie d o k a z u j u p o t i c a j n i e f e k t n e gativnog prikazivanja djelovanja n o g o m e t n o g huliganizma u m e d i j i m a , jer u p r a v o je televizinost H e y s e l s k e t r a g e dije potaknula identifikacijske procese s n o g o m e t n i m hulig a n i z m o m u navijakoj subkulturi, ukljuujui i Hrvatsku. A k o p o d i j e l i m o agresivnost na s i m b o l i k u (ritualiziranu) i s t v a r n u ( r i t u a l n u ) i p r o m o t r i m o sve s u b k u l t u r n e s t i l o v e u Hrvatskoj, zapazit e m o sljedei spektar:

poela okupljati gomila ljudi,

klinaca ali i d r u g i h , mi s m o se udili, i o n o , riknuli s m o , o d j e d n o m j e b i l o i c u r a i s v e g a , l u d n i c a . . . v i d i t i ta m e diji r a d e , h a ? Medije i mogunost posredovanja nalazimo danas u g o t o v o s v a k o m s u b k u l t u r n o m stilu, pri e m u n o s a e zvuka takoer m o e m o smatrati dijelom medija, a ne s m i j e m o
30

Razgovor se vodio u parku u kojem se ve desetak g o d i n a , u razliitim intervalima s razliitom brojnou, okupljaju punkeri (ukljuujui h a r d -core i neke druge stilove koji u devedesetim o b i n o idu zajedno). 4 0 4

4 0 5

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

Na j e d n o m kraju, na kojem je simbolika i stvarna agresivnost n a j m a n j a , smjeteni su h a o m a n i , darkeri i raveri. Na d r u g o m su n o g o m e t n i huligani, k o d kojih je i simbolika i stvarna agresivnost visoka (iako ne predstavlja j e d i n u , a z a n e k e g r u p e u n e k i m p e r i o d i m a niti t i p i n u a k t i v n o s t ) . U p o t p u n o istu g r u p u s p a d a j u o n i k o j i z a s e b n o m n a v i j a k o m stilu d o d a j u i m a g e s k i n h e a d s a , p a t a k o t v o r e n a v i j a a - s k i n h e a d a jer n e m o r a svaki s k i n h e a d biti n a v i j a , i a k o t o v e i n a u d e v e d e s e t i m jest. D o n a v i j a a s e smjetaju pripadnici o n i h g r u p a koje su mijeane s na vijakim stilom, poput navija-metalac, navija-punker ili n a v i j a - r o c k a b i l l v a r . Tu su i svi o n i k o j i su s u d j e l o v a l i u mixu d r u g i h rockerskih subkulturnih stilova s navijakim stilom (poput novog otpndnitva osamdesetih). Zatim, p r e m a d r u g o j strani s p e k t r a , n a l a z e s e p u n k e r i , m e t a l c i i d r u ge g r u p e koje njeguju svojevrsnu simboliku agresivnost, i r i j e t k o k a d a s t v a r n u . R o c k a b i l l y c a r i s u , izuzev j e d n o g d i j e l a s p o e t k a scene koji je o b n a v l j a o z a b o r a v l j e n u temersku i n e - p r i m a r n o - a g r e s i v n u e t i k u , bili v e l i k o m d i j e l o m t a k o e r izvan s t v a r n e i s i m b o l i k e a g r e s i v n o s t i . dominantnoj kulturi djeluje agresivno (jaka O n o to crne buka,

O n o to j e z a j e d n i k o s v i m s u b k u l t u r n i m g r u p a m a i z o v o g r a d a , to su dimenzije unutarnje strukture, koje u v r e m e n u i p r o s t o r u n a r a v n o v a r i r a j u . Rije j e o s p e c i f i n i m koncentrinim krugovima m e u kojima postoje obostrani utjecaji i prijelazi. U p r v o m , n a j m a n j e m k r u g u , nalazi se kreativna jezgra. Od o s n o v n i h oblika prihvaanja i proivljavanja, p r e r a d e zvukova, r a z g o v o r a , f i l m o v a , nesvjesne i svjesne p r o c j e n e z n a e n j a i u t j e c a j a p o j e d i n i h v e r b a l n i h i n e v e r b a l n i h i n f o r m a c i j a n a s v a k o d n e v n i ivot, d o v l a s t i t o g stvaranja subkulturnog materijala i doprinosa sustavu s i m b o l a , kreativna jezgra igra u l o g u prvog aktera, nosi t e l j i c u stila. U jezgri m o g u biti p o j e d i n c i i k v a d r e , m l a d i , a l i i stariji k o j i m o g u k u m o v a t i p r i s t u p u s r e d s t v i m a z a i r e n j e i p o t v r i v a n j e stila ( d i s k o t e k e , s l u a o n i c e , m e d i j i , k o n certne d v o r a n e , studio, o p r e m a , o d j e a , tiskare itd.). Uz k r e a t i v n u j e z g r u o b i n o n a s t a j e d r u g i k r u g , k o j i i n e svi koji se identificiraju sa s c e n o m u nastajanju, pa ga m o e m o zvati i p r v i m k r u g o m s i m p a t i z e r a . D r u g i k r u g s i m p a t i z e r a , a t r e i u o p e , t a k o e r je p r i v u e n j e z g r u i s c e n i , a l i s e n e u k l j u u j e u s v e a k t i v n o s t i , ili s m a n j i m i n t e n z i t e t o m s u d j e l u j e u s t v a r a n j u s c e n e . Z a s v a k i stil j e m o g u e p o k a zati k a k o s u s e k r u g o v i irili i s u a v a l i , c i j e p a n j e m j e z g r e n a s t a j a l e m a n j e s c e n e , ili s e ista s c e n a o d r a v a l a r a z l i i tou opcija u istom p l e m e n u , g d j e , primjerice k o d navija a , postoje oni kojima je draa scenografija i bavljenje vizualnim d o j m o m aktera, izradom transparenata. Pored njih su oni koji i m a j u organizacijskih sposobnosti, uz njih n e r e d i m a skloni i ratnim o p e r a c i j a m a vini akteri itd. U n e k i m p e r i o d i m a irenja scena i njihovih stilova, trei k r u g s i m p a t i z e r a m o e n a r a s t i n a d e s e t a k t i s u a i vie m l a d i h k o j i m a p r i s u t n o s t n e k o m r i t u a l u iza k o j e g stoje s u b k u l t u r n e g r u p e m o e biti s a m o j e d a n o d p r o v o d a ili p a k izraz p r i bliavanja odreenim strukturama osjeaja i afektivnim za jednicama.

b o j e , s t i s n u t e a k e , m r t v a k a g l a v a ili n e r a z u m l j i v i s i m b o l i ) m o e b i t i , p o s e b n o u s l u a j u h a r d - c o r e s t i l a , izraz nenasilnog aktera i simbolinog naglaavanja zategnutosti i teine p o l o a j a v l a s t i t o g s v j e t o n a z o r a ( v e g e t a r i j a n s k o g , feministikog, miroljubivog, radikalno-ekolokog itd.) u d r u t v u . O b l i c i plesa (slam, p o g o , let m e g o , v j e r o j a t n o i h e a d b a n g i n g a o s o b i t o stage diving) karakteristinog z a p o j e d i n e s u b k u l t u r e , m o g u p r o m a t r a u sa s t r a n e i z g l e d a t i v e o m a o p a s n o , prijetee, a g r e s i v n o ili a u t o d e s t r u k t i v n o , no u o g r o m n o j v e i n i s l u a j e v a r a d i se o r i t u a l i m a u k o j i m a i s p o d p o v r i n e s i m b o l i k e a g r e s i v n o s t i n e lei s t v a r n a agresivnost, n e g o ne-agresivna k o m u n i k a c i j a vlastitim je zikom uz puno uvaavanje drugoga.

406

407

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

O n o to t a k o e r k a r a k t e r i z i r a v e i n u i s t r a i v a n i h s u b k u l t u r n i h g r u p a jest p o s t o j a n j e t v r e g i m e k e g p r a v c a u n u t a r i s t o g ili s l i n o g stila. U n e k i m s i t u a c i j a m a t o d o v o d i do nastajanja s e g m e n a t a scene koji se s v r e m e n o m p r e tvaraju u samostojnije fragmente. Ponekad u javnosti pre v l a d a v a j e d a n s k u p n i t e r m i n z a v a r i j a n t e stila k o j e u n u t a r s c e n e i z g l e d a j u v e o m a u d a l j e n o , ali s e o d r a v a z a j e d n i k i n a z i v n i k . J e d n a o d k a r a k t e r i s t i k a m o r a l n e p a n i k e i jest u t o m e d a p o o p u j e i , r e c i m o , d a r k e r i m a s m a t r a sve k o j i n o s e c r n o , p r o i z v o d e i svoj d v o s t r u k i u t j e c a j n a z b i v a n j a o k o scene. V e i n a p r o m a t r a n i h s u b k u l t u r n i h s t i l o v a s v o j i m j e iz g l e d o m predstavljala alternativnu u n i f o r m i r a n o s t to je izazivalo gnjev predstavnika institucija d o m i n a n t n o g d r u tva. Suprotna u n i f o r m i r a n o s t nije izraena s a m o klasinim i j a s n o v i d l j i v i m t i p o v i m a o d i j e v a n j a ili f r i z u r e , n e g o se u m i j e a n i m g r u p a m a postie m o g u n o s t d a alternativno- u n i f o r m n o djeluju i oni akteri koji n e m a j u k o h e r e n t a n i m a g e , nego, poput m o d s a u Engleskoj, provociraju u p r a v o izgledom tipinim za d o m i n a n t n u kulturu, urednim o b l a e n j e m ali d r u k i j i m d r a n j e m . Z a j e d n i k o klasno o d r e e n j e neizbjeno je u veini amerikih i britanskih interpretacija subkultura m l a d i h . U n a e m istraivanju d o k a z a n i su utjecaji s o c i o e k o n o m s k o g statusa i p o s e b n o k u l t u r n o g milieua ( u r b a n o - r u r a l n o , trad i c i o n a l n o - m o d e r n o , s p e c i f i k u m i h r v a t s k i h r e g i j a itd.) r o ditelja na proces subkulturalizacije a d o l e s c e n a t a , no ti utje caji nisu presudni za tvrdnje o k l a s n o m karakteru subkul tura m l a d i h . N a o s n o v i p o z n a v a n j a v e i n e u r b a n i h p l e m e n a n e m o e m o tvrditi, p o p u t M e r t o n o v i h uenika, d a s a m o nie k l a s e s t v a r a j u s v o j e s u b k u l t u r e , i l i , p o p u t b i r m i n g h a m skih a u t o r a , smjetati p u n k e r e , skinheadse, m o d s e , rockere i sline iskljuivo u r a d n i k u klasu, a djeci s r e d n j e klase ostavljati s a m o m o g u n o s t p o k r i v a n j a prostora k o n -

trakulture i maglovitog odreenja progresivnog rocka i psihodelije. Punk, j e d n a od subkultura r a d n i k e klase u V. Bri taniji, unutar svojih nekoliko generacija u Hrvatskoj i u pe r i o d i m a v e e g revivala, u s v o j i m p r e p o z n a t l j i v i m k r e a tivnim jezgrama, poznaje faze obiljeene d o m i n a c i j o m d e k i iz k v a r t a i n i i h s o c i j a l n i h s l o j e v a , k a o i f a z e u k o j i m a p u n k e r s k u j e z g r u i n e d j e c a viih s r e d n j i h i b o g a t i h s l o j e v a d r u t v a . B a d B l u e Boysi s u t a k o e r p r o l i vie s v o jih f a z a , p r i e m u j e i m a g e d e k a i z k v a r t a i n a s t a j a n j e subkulturnog aktera bilo p r a e n o bliskou dijela jezgre s o t p a d n i k i m m j e s t i m a na k o j i m a su se sretali s p u n k e r i m a i h a r d - c o r e o v c i m a , to i h j e o d m a k l o o d p r e t h o d n o prevladavajueg obrasca na C i b o n u pa u Saloon. Mo g u e je pratiti utjecaj, k a o i reakcije na utjecaj socio-kulturnog poloaja roditelja u subkulturi m l a d i h , unutar jo uvijek inspirativnih o b r a z a c a koji su ponudili ameriki a u t o r i , o tipu socijalizacije u nioj i srednjoj klasi, p o s e b n o u svjetlu i n j e n i c e d a j e e t i k a r e c i p r o c i t e t a b i l a z a k o n o m veine kvadri na subkulturnoj sceni, i da je bila osnaena hedonistikim aktivnostima, odnosno ravnopravnom po d j e l o m opeg dobra, prevladavajui obrasce socijaliza cije koje j e netko d o n i o o d k u e ( r e c i m o C o h e n o v u etiku i n d i v i d u a l n e o d g o v o r n o s t i ) ili u t j e u i n a n e i j e i z d v a j a n j e i t r a e n j e d r u g e k v a d r e . Etika r e c i p r o c i t e t a i m p e r a t i v je u m n o g i m p l e m e n i m a , a rituali esto ukljuuju i velike k o l i i n e a l k o h o l a ili p u t n e k a r t e k o j e t r e b a p l a t i t i , p a j e l a k o z a m i s l i t i niz s i t u a c i j a u k o j i m a n e k i a k t e r i n e p r i s t a j u n a dijeljenje novca, na princip da svatko pridonese m a k s i m a l no (odnosno, koliko tko posjeduje), i time d o v o d e u pitanje s v o j o p s t a n a k u g r u p i . S o b z i r o m n a intenzitet d o i v l j a j a ( k o j i m o e , a l i i n e m o r a , biti p o v e z a n s o p a s n o u , n a s i ljem) i osjeaj sudjelovanja u zajednikom ritualu, m n o g i pripadnici subkulture, urbanih plemena, iskazuju veliku

408

40Q

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

solidarnost prema suplemenicima, pa se na gostovanji ma navijaa, koncertima i specifinim partijima g o t o v o redovito primjeuju obrasci etike reciprociteta i o b a v e z n e p o m o i o n i m s u p l e m e n i c i m a k o j i nisu u s t a n j u p l a t i t i k a r t u ili n a r u i t i s e d a m n a e s t u t u r u p i a ili n e t o s l i n o . Subkulturne g r u p e u Hrvatskoj pokazuju i m o g u e m i j e a n j e k l a s i n i h o b r a z a c a ; f i z i k o n a s i l j e i set o p e r a c i j a d o k a z i v a n j a m u k o s t i , k o j e b i t r e b a l o biti o b i l j e j e niih klasa, biva p r i h v a e n o od znatnog dijela a d o l e s c e n a t a iz s r e d n j i h i viih k l a s a , d o k n e k e m e k a n i j e o b l i k e i z r a z a , d u g u kosu, kulturu psihodelije i slino, k o d nas d j e l o m i n o p r i h v a a j u i a d o l e s c e n t i iz niih s o c i j a l n i h s l o j e v a . P o t r e b n o j e u o i t i d j e l o v a n j e s o c i o k u l t u r n o g p o l o a j a ue r o d i teljske kulture n e k o g a k t e r a , z b o g o b j e k t i v n o g u t j e c a j a , ali i z b o g r a z n o v r s n i h o b l i k a vie ili m a n j e o s v i j e t e n o g d j e l o v a n j a s u b k u l t u r e n a t a k a v u t j e c a j , n o n i j e m o g u e niti j e dan o d o p i s a n i h subkulturnih stilova unutar posljednjih dvadesetak g o d i n a podvesti p o d p o j a m s a m o j e d n o g o d socijalnih slojeva drutva. V e vie puta spomenuto je urbano pleme kao svojevrstan s i n o n i m p o j m a subkulture. Taj se p o j a m n a m e t n u o vie p u t a : s r e d i n o m o s a m d e s e t i h t i j e k o m i s t r a i v a n j a nogometnih navijaa i njihove subkulture, viegodinjim praenjem subkulturne scene i razmiljanjem unutrag, a p o s e b n o u svjetlu n a s t a n k a rave k u l t u r e , u r b a n o p l e m e pokriva mreu o d n o s a i strukturiranje kvadri i p o j e d i n a c a na subkulturnoj sceni, proirenoj bliskim a k t e r i m a p o p u t alternativno-kazalinih grupa, ekolokih, kontrakulturnih i srodnih g r u p a kakve su o b i n o inile p o j a m novi d r u tveni p o k r e t i . Z a razliku o d s r e d i n e o s a m d e s e t i h , k a d a u s o c i o l o k o j l i t e r a t u r i nije b i l o r a s p r a v a o p l e m e n i m a i k a d a b i u p o t r e ba tog p o j m a kod d o b r o g dijela autora bila shvaena m e t a f o r i k i (to o n a n e m o e izbjei u p o t p u n o s t i ) , d a n a s

u s o c i o l o g i j i p o s t o j i iva r a s p r a v a o ( n e o ) p l e m e n i m a , k a k o u podruju zasebnih studija subkulture, kontrakulture i novih drutvenih pokreta, t a k o i u promiljanjima p o s t m o dernosti i karakteru drutva krajem stoljea. T a k o Heterington (1998.), Polhemus (1995.), Maffesoli (1996.), B a u m a n ( 1 9 9 1 . ) i d r u g i u v o d e p o j a m p l e m e n a u svoje r a d o v e , d o k s a m a scena kontrakulture, subkulture, raznovrsnih aktera glazbe, ekolokih pokreta, novih n o m a d a , ve o d a v n o k o r i s t i t u rije t a k o d a b i i bez v l a s t i t o g o s j e a j a p o t r e b e g o v o r a o urbanim p l e m e n i m a morali u kontekstu subkul ture respektirati akterovu definiciju. Sociologija u r b a n i h plemena uvaava d o b a r dio naslijea sociologije subkul ture. Takoer, nasljeuje se p r o b l e m dvostrukog znaenja kada govorimo o pojedinom plemenu kao konkretnom a k t e r u ( r e c i m o p u n k e r i s M a u r a n c a ili k a i n a r i ' 9 3 ) ili o p e n i t o o p u n k p l e m e n u ili t e c h n o p l e m e n u . S o b z i r o m n a mi o s j e a j , k o j i s e u p l e m e n u j a v l j a , m o e m o g o v o r i t i o u e m i i r e m mi o s j e a j u , a v e o m a b i t n i m a s p e k t o m za sociologiju urbanih plemena smatramo odnos izmeu po jedinca i kvadre, unutar p l e m e n a . S o b z i r o m na situaciju na adolescentskoj urbanoj sceni, kvadra ostaje o s n o v o m p l e m e n a , ali s e d o g a a j u i p o m a c i k o j i g o v o r e o n o v o j fleksibilnosti, gdje postoji osjeaj pripadnitva p l e m e n u bez n a s i l n e k o l e k t i v i z a c i j e m i l j e n j a i o s j e a j a . Sociologija urbanih p l e m e n a u naoj sredini i m a m o gunost povezati tradiciju istraivanja u etnologiji ( R i h t m a n -Augutin, 1 9 8 6 . , 1 9 8 8 . , 1 9 9 1 . , Povrzanovi, 1 9 9 1 . , Pria, 1 9 9 0 . ) sa s o c i o l o g i j o m s u b k u l t u r e , i z a j e d n i k i m istrai v a k i m r a d o m d o b i t i p o t p u n i j i u v i d u d i n a m i n i ivot u r b a nih p l e m e n a (subkultura, ivotnih stilova). U o v o m radu naznauje se specifina kultura sluanja glazbe i proces prihvaanja, preuzimanja, preoblikovanja zvunih entiteta, k a o i r a z n o v r s n o g , sa z v u k o v i m a , s l i k a m a i pokretima povezanog subkulturnog repromaterijala. M e -

4IO

411

Benjamin Perasovi

u t i m , u t o m procesu nije naglaen jedan n j e g o v ritualni a s p e k t - z a j e d n i k i r i t u a l o n i h koji s u razvili m o g u n o s t z a j e d n i k o g s l u a n j a g l a z b e (to u o p e nije l a k o , o s i m a k o se g l a z b a ne s m a t r a p u k o m p o z a d i n o m ) , i to je s t i m u v e z i , m o g u n o s t z a j e d n i k o g i i n d i v i d u a l n o g t r a n s a . Isku stva t r a n s a n a l a z e s e n a s v i m v o r n i m m j e s t i m a i v o t a ur banih plemena i njihovih rituala. Empovverment teorija G r o s s b e r g a , koja se n a k o n istraivanja i raznolikih pristu pa p r o b l e m u subkulture mladih namee kao jedna od n a j p r i m j e r e n i j i h , m o r a l a b i biti o b o g a e n a t e o r i j o m t r a n s a , a n a l i z o m ekstatikih i srodnih stanja koja prate raznovrsne rituale razliitih a k t e r a . J e d a n pravac analize rave kulture v e ide p r e m a M a r c e l u M a u s s u i B a t a i l l e u p r o p i t u j u i t r a n s , a drugi p o j a m plemena ne smatra samo analitikim poj m o m , nego i taktikim, d j e l o m i n o obnavljajui d i o zna enja s kraja ezdesetih. N e k a d j e o d r e e n j e rock b i l o d o v o l j n o d a izrazi spektar podstilova koje mladi upotrebljavaju u procesu s u b k u l t u r a l i z a c i j e , i a k o t o nije b i l o d o v o l j n o p r e c i z n o n i o n d a , no danas je to nemogue ako elimo obuhvatiti arenu scenu glazbenih posredovanja. Tako bi openiti p o j a m koji o p i s u j e i d e n t i f i k a c i j s k u o s n o v u r o c k - s u b k u l t u r e m o g a o biti p l e m e z v u k a , n a r a v n o , u m n o i n i z v u k o v a i n a i n a n j i h o v e u p o t r e b e , i u m n o i n i p l e m e n a (kvadri) k o j a z v u k o v e p r e u z i m a j u . N o , g l a z b a nije i z o l i r a n a o d s l i k e i p o p r a t n i h stilskih m a n i f e s t a c i j a , p a b i p l e m e z v u k a z a p r a v o n a g l a a v a l o zajednike karakteristike razliitih a k t e r a u n u tar niza p o s e b n i h subkulturnih stilova. Pleme zvuka o s o b i t o funkcionira k a o d o b a r p o j a m u svjetlu r a v e k u l t u r e , g d j e je rije o z v u k o v i m a , v i b r a c i j a m a , plesu i t r a n s u , pri e m u se zvukovi stvaraju uz p o m o suvremene tehnologije. No i druga, rockerska plemena zvuka imaju svoje rituale i svoju historiju, ijem r a z u m i j e vanju moe pridonositi sociologija urbanih p l e m e n a .
412

PRILOZI

Politika korektnost u subkulturi: sluaj Sexa

Sexa j e n a s t a l a u Z a g r e b u jo 1 9 8 0 . g o d i n e . I m e b a n da p o v e z a n o je s k o v a n i c o m sedativ eks a p o t e k a . Do 1 9 8 6 . , o d r a l i s u niz k o n c e r a t a , e k s p e r i m e n t i r a j u i s a z v u kovima na tragu Hendrixa, Gang of Four, Pere Ubu, C a p t a i n Beefheart. Iz tog d o b a postoji nekoliko s n i m a k a , a l a n o v i b a n d a a l e to s u s n i m c i v e i n o m n e k v a l i t e t n o p r o d u c i r a n i , s m a t r a j u i r e l e v a n t n o m j e d i n o k a z e t u Sexa Live s n i m l j e n u u K o p r u 1 9 8 6 . U p r a v o o d 1 9 8 6 . b a n d p r e staje s r a d o m , a pojedini lanovi sudjeluju u z a g r e b a k i m alter k a z a l i n i m p r o j e k t i m a s t v a r a j u i g l a z b u k o j a s e s r e e s Einsturzende N e u b a u t e n . N a k o n dvije g o d i n e , b a n d s e o k u p l j a p o n o v o , i , k a k o s a m i k a u , i n e svoj fin a l step i n t o s u n n y n o i s e a n d s h a d e d c o r e a r e a o f d i s t o r t ed m e t a l a n d g r o t e s q u e electricity. N i k , Bic, Saa i I g o r predstavljaju Sexu od 1 9 8 8 . , uspjeno snimaju i sviraju, t a k o da i u i r i m o k v i r i m a p o s t a j u p o z n a t o i p r i z n a t o i m e u dimenziji b u k e i artikulacije tijela. Niu se d o b r e recenzije u Ritmu, H e r o i n i , M l a d i n i , u jednoj emisiji vedskog radija d o l a z e n a t o p listu nezavisnih i p r e t j e u m n o g a t u r b o - p o Teksl je d j e l o m i c e o b j a v l j e n u l j u b l j a n s k o m asopisu Razgledi. 413

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

p u l a r n a i m e n a p o p u t a r t e r U S M ili M a n i c S t r e e t P r e a chers. Sexa je s v e u k u p n o o b j a v i l a : V e p r o v i u g r a d u , EP k a z e t a , 1 9 8 8 . , N o S l e e p Till Pussy, LP, 1 9 8 9 . , H o w S u p e r m a n D i e d , serija k a z e t a , 1 9 8 3 - 9 0 . , The J e a n e J o n e Story, V i d e o , 1 9 9 1 Pussy i n t h e Sky w i t h D i a m o n d s / T i Djelovanjem G a razliitih kon d a m j a , SP, 1 9 9 1 . , S e x a j e p o s t a l a j e d n i m o d s t u p o v a t a danje zagrebake alternativne scene. lerrije u Z a g r e b u dijaloga je stvorena unutar scene, mogunost generacijskog aktera. Iza novog

n j u j u i r a d i k a l n o s t . Sexa s e s a v r e n o u k l a p a l a u a t m o s f e r u koja je nalikovala na squatt, uz m a k r o b i o t i k e sendvie, a n k , u z svjetski z n a a j n e n e z a v i s n e b a n d o v e , u z p r e d stavnike berlinske alternativne televizije, uz svojevrsno kulturno podzemlje i aktere novih umjetnikih eksperime nata k a o i uz nove h a r d - c o r e , p u n k , noise klince, uz rast a f a r i j a n c e , s o c i o l o g e i p i j a n c e . Sexa j e o d u v i j e k b i l a p o v e z a n a s r a d i k a l n i m k a z a l i t e m , s K u g l o m i o n i m t o je iz K u g l e n a s t a l o , sa Sisom (Zeljko Zorica) i n j e g o v i m Upla e n i m i r a f a m a . Sexa j e s t a l n o s u d j e l o v a l a u r a d u G a l e r r i j e , n e s a m o t a k o to j e n a s t u p a l a n a p o z o r n i c i ili t a k o to j e Bic b i o j e d a n o d G a l e r r i j i n i h d j - a , n e g o t a k o to j e b i l a s t a l n o p r i s u t n a , to su l j u d i k o j i su i n i l i b a n d e s t o bili u Galerriji i o k o nje, sudjelujui u svim d i m e n z i j a m a ivota k o j i se o d v i j a o (i n a s t a j a o ) o k o G a l e r r i j e . U G a l e r r i j i Esce bio je stvoren prostor slobode, a u t o n o m n a zona. N e s u m n j i v o j e d a k r u g ljudi koji s e t a m o o k u p l j a o i m a o o d r e e n u f i z i o n o m i j u , m e u t i m t a j k r u g nije m o g u e l a k o o d r e d i t i ili j e d n i m p o j m o m d e f i n i r a t i , o s i m a k o n e p o s e e m o z a o p e n i t i m i z a fini r a d k o m p r o m i t i r a n i m t e r m i n i m a p o p u t s u b k u l t u r a , a l t e r n a t i v n a s c e n a , ili p a k o d r e e n j i m a koja g o v o r e o g l a z b e n i m p o d l o g a m a ivotnih stilova p o p u t punk, h a r d - c o r e , noise, roots reggae, d u b , r a p , h i p - h o p , h a r d - f u n k , jazz i t d . U G a l e r r i j u s u d o l a z i l a r a z n o lika u r b a n a p l e m e n a i pogrijeio bi o n a j t k o bi o d u h u Galerrije mehaniki sudio na osnovi analize pojedinih imagea, Pro zbrajajui imena pojedinih plemena.

mogunost povezivanja

cepta rada G a l e r r i j e sta jali s u l j u d i p o p u t H e l e n e Klakoar i Indoa (Damir Bartol) Kugla starog ratnika Duh Glumita.

Kugle je bio definitivno n a s t a n j e n u G a l e r r i j i , i to n e s a m o z a t o to s u u z I n d o a tu bili i d r u g i l a novi Kugline porodice, nego i zaslugom novih, do t a d a n e p o z n a t i h m l a d i h ljudi koji su stupili na s c e n u . U Galerriji su se odravali koncerti, izlobe, g l a z b e n e sluao nice, predstave, video-instalacije, razgovori, projekcije, k a o i k o m b i n a c i j e svih n a v e d e n i h t i p o v a d o g a a n j a . O d r e e n i p r o s t o r u v i j e k j e o s t a j a o s l o b o d a n , to n i j e ilo n a tetu v e o r g a n i z i r a n i h i d o g o v o r e n i h p r o g r a m a . M i n i m u m tri razliite g e n e r a c i j e (srednjokolska, studentska i preko tri deset) s u s r e t a l e su se u G a l e r r i j i na r a z l i i t i m s a d r a j i m a , a t i j e k o m n e k o g k o n c e r t a ili p r e d s t a v e g o m i l o m s u k r u ila i d j e c a ispod deset g o d i n a starosti. Z a g r e b je t a k o d o b i o potencijalnu integrativnu toku d o b r o g dijela alterna tivne s c e n e , a a r t i s t i k o - a n a r h i s t i k i stav v o d i t e l j a G a l e r r i j e p r i d o n i o je irenju zajednikog nazivnika scene ne srna-

m a t r a u bi se, u j e d n o m s l u a j u , G a l e r r i j a m o g l a uiniti t i p i n i m s q u a t t o m ili p r o s t o r o m n e k o g r a d i k a l n o g t a l i j a n skog Centro Sociale, u k o j e m se ljudi s p r e m a j u za bari k a d e ili o b r a u n s p o l i c i j o m , n e t k o d r u g i m o g a o b i g o v o riti o G a l e r r i j i k a o p r i m j e r u m i r o l j u b i v o s t i i f r e a k o v s k o g stvaralatva za vlastitu d j e c u , trei bi a n a l i t i a r m o g a o z a k l j u i t i o i n d i v i d u a l n o - u m j e t n i k o j razini k o j a z a s j e n j u j e

414

415

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

d r u g e a k t i v n o s t i , a etvrti bi m o g a o g o v o r i t i o a l t e r n a t i v n o j psihijatrijskoj ustanovi u kojoj postoji nesvjesna psihote rapijska zajednica s osnovnom, implicitnom metodom d j e l o v a n j a - t o l e r a n c i j a i u v a a v a n j e razliitosti, n e p o s t o j a n j e presije k o j a j e o b i n o v e z a n a u z n o r m e i v r i j e d n o s t i d o m i n a n t n e kulture. Veinu o r g a n i z a m a koji su se nasta nili o k o G a l e r r i j e n i j e z a n i m a l a s l u b e n a p o l i t i k a , z a n e k e a k t e r e m o e m o r e i d a s u bili i n s p i r i r a n i s p e c i f i n i m (vlasti tim) s p o j e m M a r x a i B a k u n j i n a , z a n e k e d a s u p r i m a r n o ( a n e k a d i i s k l j u i v o ) s l i j e d i l i p a r a d i g m u Lou R e e d a , b i l o j e t u i t o v a t e l j a H a i l e a S e l a s s i e a , k a o i o n i h k o j i su r a d i l i za Psychic TV. U G a l e r r i j i nije p o s t o j a o n a c i o n a l n i g o v o r , pogotovo ne na nivou argumentacije. T a m o su se mogli u t i p o t p u n o n a d r e a l n i i s q u a t t e r s k i fuck t h e s v s t e m t i p o v i a r g u m e n t a c i j e , a l i o n a k o j a b i b i l a h r v a t s k a ili s r p s k a , n i j e p o s t o j a l a . N e z n a i d a s e b a n i k a d nisu k o m e n t i r a l i d o g a a j i i Slobini predvidljivi p o h o d i , ali nitko o n i e m u nije a r g u m e n t i r a o polazei od n a c i o n a l n o g identiteta k a o p o z i c i j e . Sexa n i j e n i m a l o o d u d a r a l a o d t a k v o g o p e g n e -politikog (manjim dijelom anti-politikog, dijelom anarhistiki-lijevo-simboliki politikog) i n e - n a c i o n a l n o g duha G a l e r r i j e Esce. U s k l o p u V i d e o p r i e o S e x i , k o j a j e o b j a v ljena p o e t k o m 1 9 9 1 . i prikazana u Galerriji, postavljeno j e p i t a n j e l a n o v i m a Sexe, n a e n g l e s k o m jeziku z b o g p r e zentacije u inozemstvu, o t o m e od k u d a su, iz koje zemlje. Bic o d g o v a r a M i s m o i z Z a g r e b a , i z H r v a t s k e , a l i isto m o e m o rei i d a s m o i z J u g o s l a v i j e . T u s e u k a d r u p o j a v l j u j e i N i k k o j i d o d a j e ja s a m i iz A u s t r a l i j e . U p r o l j e e 1 9 9 1 . , uoi poetka intenzivnijih sukoba i rata u Hrvat s k o j , Sexa s n i m a s v o j u s i n g l - p l o u Pussy i n t h e Sky w i t h D i a m o n d s koja je m i k s a n a u Guru studiju u N o v o m S a d u , gdje se kao producent pojavljuje i Djordje Delibai, s k o j i m z a j e d n o p l a n i r a j u p u t i n a s t u p e u N i z o z e m s k o j . G a l e r r i j a Esce u t o d o b a p o l a k o p r e s t a j e s r a d o m s u o e n a

s n o v i m a u t o r i t e t i m a k o j i b i m o g l i d o p u s t i t i d a isti l j u d i koji s a d a v o d e G a l e r r i j u nastave s p r e z e n t a c i j o m likovne u m j e t n o s t i , ali n i k a k o ne i s k o n c e r t i m a , sa s v i m o n i m to dovodi narkomane i huligane u prostor Studentskog cen tra, i stvara buku. U tim d a n i m a bilo je p r i j e d l o g a da se G a l e r r i j a pokua odrati n e k o m a k c i j o m , protestima, traj k o m g l a u , z a t v a r a n j e m u G a l e r r i j u , n o uvjeti z a t a k v o to iz d a n a su u d a n n e s t a j a l i . Prije n e g o su l j u d i iz G a l e r r i j e p o v u k l i n e k i p o t e z , p r v e rtve i z p r o l j e a 1 9 9 1 . n a g o v i j e stile su r a z d o b l j e s k l o n i t a , s t r a h a i r a t a , u k o j e m na d n e v n o m r e d u n e e biti G a l e r r i j a niti ita s l i n o . Sexa stie u N i z o z e m s k u u l j e t o 1 9 9 1 . o k o (s k o j i m s u p r o d u c i r a l i z a d n j u singlicu) p o z n a v a o j e n e k e l j u d e u R o t t e r d a m u , gdje su se na s a m o m p o e t k u i smjestili. Doli su u veliki squatt, o g r o m a n prostor p o p u t neke kole ili b o l n i c e . T a j s q u a t t v o d i l i s u l j u d i p r e k o t r i d e s e t e k o j i su proli p e r i o d e aktivnosti u razliitim d r u t v e n i m p o k r e t i m a , bili s k l o n i u m j e t n i k i m e k s p e r i m e n t i m a i v o d i l i svoj ivot uz p u n o u v a a v a n j e D r u g o g a . T a k o je p r v o iskustvo ivljenja u squattu, u k o j e m ostaju o k o mjesec d a n a , za Sexu bilo pozitivno, nastavili su disati slian zrak k a k v o g su udisali u Galerriji. N a k o n dolaska u A m s t e r d a m i b o r a v k a k o d p r i j a t e l j a , Sexa s a k u p l j a i n f o r m a c i j e o s q u a t t o v i m a i odlazi u j e d n u z a p o s j e d n u t u k u u u Amstel kade, u kojoj je ve bila zagrebaka HC punk ekipa s Mauranca (Radi se o n e k o l i k o g r u p a p u n k e r s k e i h a r d - c o r e k v a d r e k o j e su se o k u p l j a l e u p a r k u na M a u r a n i e v o m t r g u u Z a g r e b u i kojih je tridesetak d o s p j e l o u A m s t e r d a m 1 9 9 1 . , z a p o e v i s a s q u a t t e r s k i m i v o t o m . ) T u Sexa o s t a j e o k o d v a t j e d n a , o d l u i v i p r o n a i vlastiti s q u a t t . U p u s t i l i s u s e u u o b i a j e n u p r o c e d u r u , to z n a i d a s u otili u j e d a n o d squatt-barova potraiti adresu praznog prostora za s q u a t t i r a n j e . T a j s q u a t t b a r , p r e s u d a n z a sve k a s n i j e d o g a a j e , zvao se Molli (naziv, iz m i l j a , za M o l o t o v -

4l6

417

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

- k o k t e l ) . U M o l l i , k a o i u sve d r u g e s q u a t t b a r o v e , t r e b a l o je u i , p r e d s t a v i t i se i p i t a t i za u r e d o v n o v r i j e m e , u k o j e m m o e t e p o t r a i t i s t r u n j a k e z a b r a v e ili n e k e d r u g e o d g o v o r n e z a v a e b u d u e s q u a t t i r a n j e . Svaki s q u a t t b a r i m a o je k n j i g u u k o j u su se u p i s i v a l e a d r e s e p r a z n i h s t a n o v a ili slinih p r o s t o r a , p o d a c i o vlasniku, koliko d u g o je prostor p r a z a n , k a d a s e p r e d v i a r u e n j e , i s l i n o . Sexa u M o l l i u nailazi na m o m k a koji je u o za b a n d i i m a njihovu p l o u . I ' m r e a l l y g l a d t o m e e t y o u , guys. Pretraili s u k n j i g u i u s t a n o v i l i k a k o u n j i h o v o m k v a r t u n e m a p r a z n i h s t a n o v a ili prostora p o g o d n i h za squattiranje. Z a p r a v o , ljudi iz M o l l i a nisu uredno vodili evidenciju, nisu dovoljno temeljito p r o m a t r a l i svoj k v a r t d a b i u b i l j e i l i p r o s t o r e z a s q u a t t i r a n j e , d a k l e z a u s e l j e n j e . T o j e Sexa s h v a t i l a n a k o n p o s j e t e s q u a t t u k o j i se n a l a z i o u i s t o n o m d i j e l u g r a d a , i k o j i se z v a o Prva p o m o (Eerste h u l p ) . U Prvoj p o m o i s u Sexi savjetovali d a o d u d o j e d n o g individualca, starog freaka koji je i m a o svoju evidenciju s t a n o v a . Taj im je freak p o m o g a o , d a o i m a d r e s u , sve jo j e d n o m p r o v j e r i o , a k a k o se s t a n n a l a z i o u i s t o m k v a r t u k o j i je b i o u n a d l e n o s t i M o l l i a , vratili su se o d a k l e su i k r e n u l i . U M o l l i u su ih d o ekali s r d a n o , nije bilo n i k a k v o g p r o b l e m a o k o d o g o v o r a i kasnijeg squattiranja. T o m prilikom su o n o m m o m k u koji i h j e prvi p u t d o e k a o i k o j i j e p o z n a v a o b a n d , p o k l o n i l i s i n g l i c u , tek o b j a v l j e n j u p r e d o d l a z a k iz Z a g r e b a . Sexa je nastavila dolaziti u M o l l i (u k o j e m je, za razliku od nekih d r u g i h squatt b a r o v a , bilo i estokih pia s v e o m a niskim c i j e n a m a ) i k a d s u j e d n o m p r i l i k o m p o n o v o sreli d e k a k o j e m s u p o k l o n i l i s i n g l i c u , pitali s u g a s v i a l i m u se. D o b i l i s u h l a d a n o d g o v o r d a , it's O . K . i u b r z o j e p o e l a d i skusija s jo n e k o l i k o l j u d i iz M o l l i a . R a z g o v o r je t r a j a o o k o p o l a s a t a i n i t k o i z Sexe nije s l u t i o k o l i k o e o n d r u g i m a biti k l j u a n u c j e l o k u p n o m r a z v o j u d o g a a j a . R a z g o v o r s e v o d i o o seksizmu, ratu, ivotu, pitanja i o d g o v o r i , polemiki

t o n o v i , a l i bez s v a e i bez u v r e d a , s a m o to j e o i g l e d n a b i l a r a z l i k a u p r i s t u p u , s t a v o v i m a , jeziku k o j i s e k o r i s t i . N a o p t u b e za seksizam (zbog o m o t a singlice) lanovi b a n d a s u o d g o v a r a l i o b j a n j a v a n j e m Siove u l o g e n a sceni u o p e (jer Z e l j k o Z o r i c a j e a u t o r o m o t a ) i n j e g o v a d o t a d a n j e g r a d a . S m a t r a l i s u d a Siov izraz t r a n s c e d i r a p r i u o s e k s i z m u i da se kroz o m o t j e d n o m b a n d u koji je protiv stru je, uz r e p l i k u na B e a t l e s e i n j i h o v Sgt. P e p p e r , e l i o izraziti stav p r e m a p o p - i n d u s t r i j i k o j a z a s i g u r n o i s k o r i t a v a s e k s u a l nost. D j e v o j k a k o j a je s u d j e l o v a l a u r a s p r a v i rekla im je da je o n a bila silovana i da ne m o e vidjeti njihov o m o t drukije n e g o k a o s e k s i z a m . S o b z i r o m n a rije pussy d e k i s u p o k u a l i o b j a s n i t i svoj b a c k m i n d e d E n g l i s h , n e d o v o d e i u pitanje injenicu da netko s takvim o s o b n i m iskustvom stvari t a k o v i d i . B i l o je rijei i o r a t u , o p e n i t o , i o p o l i t i c i , a l i sve p r i l i n o n e p o v e z a n o . l a n o v i Sexe nisu d o i v j e l i razgovor posebno dramatinim da bi mu poklanjali previ e p a n j e u k o n t e k s t u m n o g i h e s t o k i h i u b r i j a n i h r a z g o v o r a na sceni. Ipak, odnosi sa squatterima iz M o l l i a su n a g l o zahladili, i d i o ljudi iz t o g kruga naprosto je prestao p o z d r a v l j a t i l a n o v e Sexe n a u l i c i . S e x a d o l a z i u M o l l i z a Boi i t a m o ne nalaze g o t o v o n i k o g a , osim jedne d j e v o j ke za a n k o m . P o p i l i su p i e , alili se k a k o a k i u o v a k v o m r e v o l u c i o n a r n o m c e n t r u n e m a n i k o g a n a Boi jer s u svi otili n a r u a k k o d r o d i t e l j a i o t i l i , n e z n a j u i d a i m j e t o b i o p o s l j e d n j i p u t . Poslije N o v e g o d i n e , k o d Sexe d o l a z i j e d a n o d z a g r e b a k i h p u n k e r a i prvi p u t d o n o s i vijesti d a s e p o s q u a t t o v i m a p r i a o Sexi, d a p o s t o j e n e k e stvari n a p i s a n e , i d a sve z v u i v r l o l o e p o b a n d . N a k o n t o g a S e x a p o k u a v a o t i i u M o l l i , ali i h o d t a m o o d m a h i z b a c u j u n a u l i c u , bez o b j a n j e n j a , s r i j e i m a z n a t e v i d o b r o z a t o . J e d a n s q u a t t e r i z M o l l i a , j e d i n i k o j i i h nije n a cesti p r e s t a o p o z d r a v l j a t i , o b j a s n i o i m j e to s e d o g o d i l o : d v a p a r a , J a r o e n , Siska, Y v o n e i njen d e k o , koji su n a j u t j e c a j -

418

419

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

niji u t o m k r u g u , p r i o p i l i s u d r u g i m a k a k o j e S e x a s e k s i stiki b a n d , d e s n i a r s k i i n e p o e l j a n . S a s t a n a k , z a k l j u a k , g o t o v o . Isti l j u d i s u n a p i s a l i i tekst u k o j e m k a u d a s u p o duzeli a n a l i z u , istraivanje tekstova i ustanovili seksistike t i r a d e i p r o p a g a n d u . Sve je v e b i l o g o t o v o , a l a n o v i Sexe s u bili z b u n j e n i , r a z m i l j a j u i k a k o r e a g i r a t i , to n a praviti. D o k oni razmiljaju, u squatterskom glasilu G r a c h t e n k r a n t izlazi tekst u k o j e m s e t v r d i d a Sexa n e m a nita za pokazati osim g o l o t i n j e i etnje g r a d o m s hrvatskim s v v a s t i k a m a (!?). N a k o n n e k o l i k o t a k v i h t e k s t o v a , s t e k i m o p t u b a m a , ljudi iz M o l l i a su poslali c i r k u l a r n o p i s m o c i j e l o j n i z o z e m s k o j s q u a t t sceni u k o j e m sve o s t a l e o b a v j e tavaju o seksistikoj, faistikoj orijentaciji b a n d a , a k r u n a s v e g a s u b i l i p o s t e r i s l i c i m a l a n o v a S e x e k a k o b i i h svi m o g l i p r e p o z n a t i i p r o t j e r a t i sa s c e n e . Jezik k o j i se koristi p r o t i v Sexe, r e e n i c a u k o j o j s u n e p o e l j n i m a o z n a e n i l a n o v i b a n d a , n j i h o v i m e n a d e r i i t e h n i k o o s o b l j e svje d o i o g o v o r u koji se odvija p o t p u n o m i m o s a m o g b a n d a , b e z p o z n a v a n j a e l e m e n t a r n i h i n j e n i c a , jer Sexa n i k a d n i j e bila b a n d koji bi i m a o menadere i t e h n i k o osoblje. K o m p l e t n a je pria bila z a o k r u e n a prije n e g o to se Sexa s n a l a , bez s t v a r n e m o g u n o s t i z a r e a k c i j u . I p a k , svi s u eljeli r e a g i r a t i , n a p i s a t i n e t o , o b j a s n i t i . u e n j e i z b u n j e nost i dalje su d o m i n i r a l i , od uspjenog stupanja na nizo zemsku squatt scenu do anatemiziranja i protjerivanja nije p r o l o niti tri p u n a m j e s e c a . N o , n a c i r k u l a r n o p i s m o , koje su squatteri iz M o l l i a poslali svima, stigao je o d g o v o r iz Brede. Breda je g r a d i na jugu Nizozemske u k o j e m je Sexa n a s t u p a l a , u o r g a n i z a c i j i l o k a l n i h s q u a t t e r a . (Sexa je, u nekoliko mjeseci, odrala oko etrdesetak koncerata irom N i z o z e m s k e , a o s i m po s q u a t t o v i m a svirali su i u A m s t e r d a m s k o m r o c k - h r a m u , Paradisu, kao p r e d g r u p a b a n d u S w a n s . ) Ljudi i z B r e d e b i l i s u j a k o z a d o v o l j n i S e x i n o m svir k o m i Sexa je u B r e d i u v i j e k b i l a l i j e p o p r i m l j e n a . K a d a je

s t i g l o c i r k u l a r n o p i s m o k o j e o b j a n j a v a seksistiki i faisti k i k a r a k t e r Sexe, e k i p a i z B r e d e r e a g i r a l a j e t a k o to s u poslali pismo squatterskom glasilu Grachtenkrant, prote stirajui z b o g p o n a a n j a g r u p e iz M o l l i a , osuujui stalji n i s t i k o d i j e l j e n j e n a r e d b i i m i l j e n j a d r u g i m a . T a j tekst s u p o t p i s a l e etiri d j e v o j k e i z B r e d e , i m e n o m i p r e z i m e n o m , za razliku od svih d r u g i h t e k s t o v a u k o j i m a se Sexu o s u u j e i koji su potpisani kolektivno k a o zakljuci sa sastanka. N a k o n t o g a , n a r a v n o , u i s t o m listu s u e s t o k o p o p l j u v a l i r e a k c i j u i z B r e d e : B r e d a a l j e o d g o v o r , veliki k o l a - p o s t e r s n a t p i s o m g o l o t i n j a je l i j e p a , na a d r e s u M o l l i a , i tu je p r i a s r e a k c i j a m a z a v r e n a . Sexa se nije m o g l a p o m i r i t i s t a k v i m r a z v o j e m s i t u a c i j e , n e t o s u htjeli u i n i t i . U k r u g u Sexe i prijatelja nastala su dva teksta, j e d a n koji se bavi a n a l i z o m o m o t a s i n g l i c e i d r u g i k o j i o b j a n j a v a to s e z a p r a v o d o g a a l o o d p r v o g d o l a s k a u M o l l i , to s u i n j e n i c e o posterima, ploama, o m o t i m a i tekstovima pjesama, a to e t i k e t i r a n j a . Sa s v o j i m t e k s t o v i m a , S e x a i p r i j a t e l j i otili s u u r e d a k c i j u N N - a , g l a v n o g s q u a t t e r s k o g lista z a c i j e l u N i z o z e m s k u . O b j a s n i l i s u s i t u a c i j u i p o k a z a l i tekst, izrazili elju d a s e u N N - u o b j a v i m i l j e n j e o n o g a k o m e j e v e p r e s u e n o n a l o k a l n o m n i v o u . U r e d a k c i j i s u bili d o b r o p r i m l j e n i . N N j e i m a o i d e j u p o m i r e n j a Sexe i M o l l i a , i e ljeli su p o s r e d o v a t i u s l u a j u . R a z g o v o r u r e d a k c i j i je z a v r i o r i j e i m a n a z o v i t e n a s z a n e k o l i k o d a n a p a e m o vidjeti to d a l j e . Z a p a r d a n a , Sexa d o b i v a o d g o v o r u k o j e m djelatnici N N - a objanjavaju kako su pokuali razgovarati s v o d s t v o m M o l l i a , a l i da o v i u M o l l i u ne ele ni u t i o n e k o m s u s r e t u ili r a z g o v o r u , jer s u d o v o l j n o p r i a l i . S e x a n i j e d r u g o n i o e k i v a l a , n o to j e s o b j a v l j i v a n j e m t e k s t a ? NN bi ga elio objaviti, ali bi ga t r e b a l o skratiti. K a d je p o s t a l o j a s n o d a s e i o t o m e m o e r a z g o v a r a t i , d a z a Sexu n e m a p r o b l e m a a k o s e tekst s k r a t i , o d g o v o r n i i z N N - a u p o t r i j e b i l i s u z a d n j i a r g u m e n t : Z n a t e , m i s m o tekst p o k a -

4?0

421

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

zali l j u d i m a i z M o l l i a , a o n i s u n a m rekli k a k o u o p e n e b i na to o d g o v a r a l i . A a k o oni nee odgovoriti, o n d a ni mi n e m o e m o o b j a v i t i v a tekst. T o j e b i l o sve o d N N - a i t a k o j e p r o p a o p o k u a j d a s e g l a s Sexe o t e k i m o p t u b a m a u j e n a d i j e l u s q u a t t e r s k e s c e n e p r e k o n j e n o g save z n o g m e d i j a . N a k o n t o g i s k u s t v a , Sexa o d l u u j e p o s l a t i svoj n a p i s a n i m a t e r i j a l n a a d r e s e t r i d e s e t a k s q u a t t o v a i t i m e zakljuiti p r i u . J e d i n a r e a k c i j a stigla je iz n a j p o z n a t i j e g a m s t e r d a m s k o g s q u a t t a , F r a n k r i j k a . U p i s m u Sexi, s q u a t t e r i iz F r a n k r i j k a z a k a z a l i su s a s t a n a k , pozvali b a n d na r a z g o v o r . U z a k a z a n o v r i j e m e , u s v i b n j u 1 9 9 2 . , S e x a se p o j a v i l a u F r a n k r i j k u . T a m o s u susreli d e s e t a k l j u d i , o d k o j i h s e z a b a r e m p o l o v i c u inilo da su se tu zatekli s l u a j n o . Sasta n a k je vodila jedna utjecajna squatterica, kratko i tvrdo ponovivi zajedniki prihvaene stavove: Mi s m o vae p i s m o proitali, ali v a m ne v j e r u j e m o , mi i dalje m i s l i m o d a ste seksisti. N a k o n t o g a l a n o v i Sexe p o s t a v i l i s u p i t a n j e o t o m e to k o n k r e t n o l j u d e s m e t a u p i s m u , p a j e j e d a n o d p r i s u t n i h p o e o g o v o r i t i k a k o g a s m e t a to s u v r i j e a l i tu i tu o s o b u , s p o m i n j u i p r i m j e r e k o j e n i t k o o d Sexe i p r i j a t e l j a n i j e m o g a o p r e p o z n a t i . O p r o s t i , jesi l i i t a o n a e p i s m o , pitala je e k i p a iz Sexe. Pa, z a p r a v o ne. A jeste l i v i d r u g i i t a l i n a e p i s m o ? P o k a z a l o s e d a n i t k o o d prisutnih nije p i s m o p r o i t a o . To je m a l o p o k o l e b a l o vo d i t e l j i c u s a s t a n k a k o j a j e r e k l a ja n i s a m z n a l a d a o n i nisu proitali. Mi s m o to itali, imali s m o sastanak, a poto je sad ovakva situacija, neka i drugi proitaju, pa kad pro i t a j u m i e m o vas zvati. T a k o j e z a v r i o r a z g o v o r u F r a n k r i j k u , a n a s l j e d e i i h vie n i t k o n i j e p o z v a o . Z a Sexu t u p r e s t a j e svaki a n g a m a n o k o v l a s t i t o g s l u a j a . l a n o v i b a n d a i svi d r u g i p r e p o z n a t i k a o n j i h o v i p r i j a t e l j i ili s i m p a tizeri o s t a l i s u n e p o e l j n i n a s c e n i k o j u k o n t r o l i r a svjesna manjina. Ve se p u n o puta d o g o d i l o da za vrijeme n e k o g k o n c e r t a u s q u a t t u l a n o v i Sexe ili n j i h o v i p r i j a t e l j i b u d u

p r e p o z n a t i i i z b a c i v a n i , t i j e k o m svih o v i h g o d i n a a n a t e m a je ostala n e p r o m i j e n j e n a . Stotine m l a d i h ljudi koji su iz H r v a t s k e d o l a z i l i u A m s t e r d a m ili d r u g a , o k o l n a i m a n j a m j e s t a p o p u t H a a r l e m a , m o r a l i s u s e i z j a n j a v a t i za ili p r o t i v Sexe d a b i u o p e d o b i l i m j e s t o u s q u a t t u . Ista p r o c e d u r a p o n o v i l a bi se i u s l u a j u da c i j e l a g r u p a iz H r v a t s k e eli z a j e d n i k i s q u a t t i r a t i n e k i p r o s t o r , g d j e b i i z j a n j a v a n j e p r o t i v Sexe b i l o n e o p h o d n o u p r o c e s u o b j a n j a v a n j a b u d u e akcije lokalnim squafterskim autoritetima, m a l i m cen t r a l n i m k o m i t e t i m a . D i o tih lokalnih autoriteta p r i h v a t i o je sluaj Sexa k a o n e t o to j e n a p r o s t o d a t o , n e u p i t n o p r i s u t n o k a o n o r m a l n o s r e d s t v o d i f e r e n c i j a c i j e , vlastite o b a v e z u j u e p o l i t i z a c i j e i i n t e g r a c i j e . O t o m e se ne r a s p r a v l j a , nego se naredba provodi. Sexa j e u g l a v n o m prestala p o s t o j a t i k a o b a n d . N e z b o g etikete koju su dobili na squatt sceni, n e g o z b o g o s o b n i h , u m j e t n i k i h , privatnih r a z l o g a i razliitih p u t e v a . I p a k , to to su d o i v j e l i s u d a r s i d e o l o k o - e g z e k u t i v n i m t e n k o m koji pretendira (i u n e k i m s l u a j e v i m a , p o p u t o v o g a , oito uspijeva) na ostvarenje u l o g e vodstva, glave squatterskog tijela, predstavlja znaajno i teko o s o b n o i s k u s t v o z a sve n j i h , p o s e b n o z b o g i n j e n i c e to s e sve o d vija na alternativnoj sceni. N a k o n posjeta Frankrijku, za Sexu j e p r i a b i l a z a v r e n e , n i t k o nije vie e l i o stvar p o n o v o p o t e z a t i , d o k a z i v a t i n e t o , b o r i t i se. P r e v a g n u o j e o s j e a j n e m o g u n o s t i k o m u n i k a c i j e i svatko se o k r e n u o s v o m i v o t u , p r a t e i s q u a t t e r s k o inzistiranje n a s l u a j u ( n e p r e k i d n a i z b a c i v a n j a Sexe i p r i j a t e l j a s k o n c e r a t a ) p o p u t n e k o g t u n o g f o l k l o r a g r a d a u k o j e m ive. S e x a , k o j a j e b i l a z n a a j a n a k t e r z a g r e b a k e a l t e r n a t i v n e s c e n e , nije s e e l j e l a p r e t v o r i t i u p o l i t i k o g a k t e r a k o j i bi u N i z o z e m s k o j v o d i o b o r b u s centralnim komitetima squatterske scene. Ta scena nije t a k o h o m o g e n a , na n j o j , uz komitetlije koji esto m o r a j u sebi i d r u g i m a d o k a z i v a t i k o j e s u k o o r d i n a t e p o l i t i k e

422

493.

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

korektnosti i ispravnog puta, postoje m n o g i isto h e d o nistiki ili i n e r t n i l i k o v i , p o s t o j e i b r o j n i f r a g m e n t i s q u a t t e r s k o g prostora koji nisu uklopivi u ce-ka n a i n miljenja i ponaanja. M n o g i eko-tribal-anarho sudionici squatt sce ne (o g a b b e r i t e c h n o squatt akterima da i ne g o v o r i m o ) uvijek bi na drukiji n a i n pristupali o m o t i m a p l o a i vi b r a c i j a m a l j u d i , p o s e b n o d e f i n i r a n j i m a tih v i b r a c i j a , jer n e d o g a a se prvi put da netko krivo zabrije, do s a d a su l j u d i iz zla sektatva n e t o i n a u i l i . Uz t o , to je Sexi b i l o v a n o , p o s t o j i i vie s t o t i n a m l a d i h s q u a t t e r a iz H r v a t s k e . Sexa nije od njih traila nikakvu solidarnost u n a m e t n u t o m s u k o b u i igu koji im je utisnut; bilo je jasno da ljudi m o r a j u ivjeti u u v j e t i m a k a k v i j e s u , a d i o tih u v j e t a b i l a je i i n j e n i c a n e o p h o d n o g i z j a n j a v a n j a o Sexi k a o kriterij o p s t a n k a u s q u a t t o v i m a . Solidarnost je bila prisutna na d r u k i j i n a i n - Sexa j e s m a t r a l a v a n i j i m d a m l a d i l j u d i p r i s t i g l i i z Z a g r e b a i d r u g i h m j e s t a n e d o b i j u istu e t i k e t u , da m o g u zapoeti s n o r m a l n i m squatterskim i v o t o m u k o j e m s e n e e m o r a t i b a e s t o sretati s k o m i t e t l i j a m a , i u k o j e m m o g u svoje miljenje sauvati za sebe. N i t k o iz Sexe nije e l i o s v o j o m a k t i v n o u o t e a t i i v o t z a g r e b a k o j i iroj squatterskoj kvadri iz Hrvatske, b a n d je i o n a k o p r e s t a o p o s t o j a t i , a o s o b n o iskustvo i z c i j e l o g s l u a j a g o v o r i l o je o u z a l u d n o s t i d a l j e g o b j a n j a v a n j a . L o g i n o je z a p i t a t i se - k a k v a je h i s t o r i j a s q u a t t e r s k o g p o k r e t a u A m s t e r d a m u , je li to to se d o g o d i l o Sexi n e k i p r e s e d a n , je li takvih etiketiranja i o r g a n i z i r a n i h a n a t e m i z i r a n j a ( d o slike n a p o s t e r u ! ) b i l o i r a n i j e , m e u d o m a i m (nizozemskim) akterima, Cracking the M o v e m e n t : bez j e z i n e b a r i j e r e ? U knjizi S q u a t t i n g b e y o n d the M e d i a

na

problem

izdajnika,

pronalazei

neprijatelje

unutar

pokreta. Tijekom 1 9 8 6 . , a p o s e b n o n a k o n policijske d e l o acije i hapenja squattera iz ulice O k e g h e m s t r a a t , p o e l a j e d j e l o v a t i s a m o z v a n a istrana g r u p a (investigation g r o u p ) k o j a j e z a svoj z a d a t a k o d r e d i l a p r o n a l a e n j e i z d a j n i k a , o n i h k o j i s u p o l i c i j i d a v a l i i s k a z e . D i o t e istrane g r u p e k a s n i j e e s e b e p r o g l a s i t i z a p o l i t i k o krilo i u p r a v o s u o n i uveli p r a k s u t i s k a n j a f o t o g r a f i j a i z d a j n i k a n a v e l i k i m p o s t e r i m a . Ta se g r u p a s u k o b l j a v a l a s ostalim amsterd a m s k i m squatterima, n a m e u i svoju vodeu ulogu i s t v a r n u vlast u n e k i m s q u a t t o v i m a k o j e s u s m a t r a l i s v o j i m a , p r o g l a a v a j u i i h p o l i t i k i m s q u a t t o v i m a . N a k o n to s u aktivisti p o l i t i k o g k r i l a p o k u a l i s p r i j e i t i o d r a v a n j e enske v e e r i u s q u a t t u Eerste h u l p (i t i m e p o k a z a l i svoj klasini r e v o l u c i o n a r n i s v j e t o n a z o r k o j i n e d o p u t a e n a m a , crncima, etnikim m a n j i n a m a , homoseksualcima, bilo kojim marginaliziranim posebnim g r u p a m a okupljanje i raspravljanje o svojim p r o b l e m i m a ) d o l o je do tekih s u k o b a , m e u s o b n i h fizikih o b r a u n a , p r a v o g rata izme u squattera. O n i squatteri koji su sebe proglasili p r a v o vjernim politikim aktivistima i svoju vlast nametali silom (ukljuujui i premlaivanje, k a o i o d u z i m a n j e n o v a c a od s q u a t t e r s k i h g r u p a s k o j i m a su bili u s u k o b u ) i z g u b i l i su b i t k u n a n i v o u c i j e l o g A m s t e r d a m a i 1 9 8 8 . vie nisu p o stojali k a o djelatan akter na sceni. Knjiga zavrava s tim r a z d o b l j e m . N o , bez o b z i r a to s e p o l i t i k o k r i l o n i j e v r a tilo na s c e n u u s v o m o b l i k u iz 1 9 8 6 7 8 7 . , sluaj Sexa u k a zuje na nastavak jedne politike koja sebe i pokret o s n a uje p r o n a l a e n j e m n e p r i j a t e l j a . P o p u t m o r a l n e p a n i k e k o j a se iri u d o m i n a n t n o j k u l t u r i , i o v d j e je p r i s u t n o o b r a a n j e s e b i . U t e k s t o v i m a o s u d e Sexe, u p o j m o v i m a k o j i s e u p o t r e b l j a v a j u , slika j e d n o g noise b a n d a i prijatelja pretvara s e u sliku n e k e m o n e o r g a n i z a c i j e , seksistike z a v j e r e koja o d j e d n o m i m a svoje m e n a d e r e , tehniko osoblje i

(Adilkno, 1 9 9 4 . ) n a l a z i m o detaljan opis nastajanja poli t i k o g krila s q u a t t e r s k o g p o k r e t a u A m s t e r d a m u , i z k o j e g se vidi k a k o je m a l a g r u p a agresivnih i iskljuivih squattera eljela postati tvrdom jezgrom, fokusirajui svoju p a n j u

4?4

425

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

slino. Tu se m o n o l o g Mollia razotkrio p o p u t d o m i n a n t n e k u l t u r e k o j a s e o b r a a sebi s a m o j p r o z i v a j u i h u l i g a n e , narkomane, ne vodei rauna zapravo o punkerima, m o d s i m a , t e c h n o f r e a k o v i m a ili b i l o k o j i m d r u g i m o d f o l k d e vils, r e i n t e g r i r a j u i s v o j e t e m e l j n e v r i j e d n o s t i , k a o to s u s e r e v o l u c i o n a r i i z M o l l i a o b r a a l i n e Sexi, n e g o s v o j o j partiji, nastojei se uvrstiti, o b n o v i t i svoje t e m e l j n e vri j e d n o s t i n a o s n o v i p r o z i v a n j a i l o v a n a v j e t i c e , seksiste, faiste, kapitaliste, nacionaliste itd. N a r a v n o , to ne znai da treba nastaviti z a a r a n i k r u g generalizacija i p r o g l a a vati svaku squattersku tenju za o r g a n i z a c i j o m r u d i m e n t i m a s t a l j i n i z m a ili a k cijeli p o k r e t o p t u i t i , n a n a i n t i p i a n za d o m i n a n t n u kulturu, za sektatvo, morbidnost, agresiv n o s t , e k s t r e m i z a m ili b i l o k o j i i z a m . O n o to j e o v d j e b i t n o u o i t i jest p o s t o j a n j e , n a s q u a t t e r s k o j s c e n i k a o i n a d r u gim scenama, odreenog oblika politike korektnosti koja se protee do nijansiranih obrazaca s v a k o d n e v n o g ivota. U sluaju squatterske scene (njenog d o b r o g dijela) d o l a je do izraaja injenica p o s t o j a n j a , s j e d n e strane n e p i s a n i h p r a v i l a k o j a o d r e u j u k o j i b a n d o v i , k o j a vrsta p i v a ili h r a n e , k a k v e j a k n e i k a k v i s i m b o l i u l a z e u p o d r u j e k o r e k t n o g ili n e k o r e k t n o g , a s d r u g e s t r a n e p o s t o j i m i n i m u m f o r m a l n e o r g a n i z a c i j e k o j a m o e o l a k a t i (ali p o n e k a d , k a k o v i d i m o , i oteati) squatterima njihov squatterski i v o t , o d p r v o g u s e l j e n j a d o p r o b l e m a k a o to j e d e l o a c i j a ili p a k l e g a l i z a c i j a . U vezi s e k s p l i c i t n o p o l i t i k i m d i j e l o m p o l i t i k e k o r e k t n o s t i , s l u a j Sexa i l u s t r a t i v a n j e z a d i o s q u a t t e r s k e s c e n e i t a d a n j i stav d i j e l a m a l i h l j e v i c a r s k i h g r u p a b l i s k i h s c e n i . Sexa, u d o b a s v o j e d j e l a t n o s t i u Z a g r e b u , nije n i k a d problematizirala aspekte svog djelo v a n j a n a n a i n k a k o t o r a d e p o l i t i k i svjesni s q u a t t e r i Z a p a d a . Doavi u A m s t e r d a m , u d o b a rata i priznanja Slo v e n i j e , Hrvatske i B o s n e i H e r c e g o v i n e , Sexa je s a m o j e d n o m p r o b l e m u posvetila p o s e b n u panju i zajedniku raspravu,

r a d i l o se o i m p l i k a c i j a m a s t a v o v a i t v r d n j i k o j i bi i n a e , u d u h u n o i s e k v a d r e , b i l i z a u v i j e k o s t a v l j e n i s p o n t a n o s t i ili samorazumljivosti. To je bilo pitanje kako se predstaviti, to n a p i s a t i n a p l a k a t i m a i p o z i v n i c a m a , k a o o d r e e n j e z e m l j e i z k o j e b a n d d o l a z i . l a n o v i Sexe r a z m i l j a l i s u n a s l j e d e i n a i n : Ako k a e m o d a s m o i z J u g o s l a v i j e , t o o n d a z n a i d a s m o i z S r b i j e ili C r n e G o r e . Poto n i s m o , t a k v o odreenje bi bilo politika injenica. A k o k a e m o da s m o iz Hrvatske to ne znai da mi nuno p o d r a v a m o T u m a n a , to je s a m o realno, g e o g r a f s k o situiranje b a n d a u zemlju iz k o j e dolazi. O v a k v o r a z m i l j a n j e , k o j e m j e p r i m a r n a elja b i l a ne p o l i t i z i r a t i i n a o s n o v i r e a l n o s t i n o v i h d r a v a n a p o d r u j u bive Jugoslavije informirati nizozemsku javnost o t o m e iz koje zemlje dolazi zagrebaki b a n d , izazvalo je p o t p u n o suprotne reakcije na squatterskoj sceni. Z b o g spe cifinog, p r i m i t i v n o g , z a p a d n o g Ijeviarstva, d o b a r d i o te scene s m a t r a o je s a m o Jugoslaviju p r i r o d n o m , razumlji v o m , g e o g r a f s k o m o d r e d n i c o m , p o j m o m koji n e remeti p o z n a t i r e f e r e n t n i o k v i r , d o k s u H r v a t s k u ili S l o v e n i j u , k a o takve, k a o p o j a m drave (zemlje), smatrali politikim, des n i a r s k i m s t a v o m . K a o to s u G a d a f i ili H o m e i n i u v i j e k bili g o o d g u y s u d i j e l u s q u a t t e r s k i h I j e v i a r s k i h sekti ( z b o g svog antiamerikanizma), tako se na poetku rata formirala, na dijelu scene, squatterska simpatija za srpsku (jugosla vensku) p o z i c i j u p r o t i v n a c i s t a , s e c e s i o n i s t a , s l o v e n s k i h i h r v a t s k i h g e r m a n o f i l a . U t a k v o m s l j e p i l u Sexa j e s a m i m s p o m i n j a n j e m Hrvatske bila na terenu politiki nekorekt n o g a , iako bi ozbiljna analiza pokazala d u b o k u antinacionalistiku usmjerenost b a n d a . Veina m l a d i h squattera (od m a n j i n e k o j a je u o p e politiki aktivna) ne o b l i k u j u svoju p o z i c i j u s p r a m H r v a t s k e ili S l o v e n i j e p o z n a v a n j e m s i t u a c i j e na terenu, n e g o o d n o s o m p r e m a vlastitim m e d i j i m a i d o m a o j politici kojoj se ele r a d i k a l n o suprotstavljati, uz neke naslijeene Ijeviarske d o g m e i o p u razmaenost z a p a d -

426

427

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

n j a k a ( a m e r i k o g t i p a ) koji u u l o z i turista s m a t r a g n j a v a o m uiti i m e n a n e k o l i k o n o v i h z e m a l j a n a tlu d o t a d a n j e jedne. S p e c i f i n a o t v o r e n o s t z a g r e b a k e a l t e r n a t i v n e s c e n e s kraja osamdesetih i poetka devedesetih, simbolizirana S e x o m i p r i j a t e l j i m a , u z a sve p o z n a v a n j e i d i j e l j e n j e p r i n c i pa anarhoidnih, punkerskih hard-core noise subkulturnih p o k r e t a i s t i l o v a , susrela se s p r o b l e m o m p o l i t i k e k o r e k t nosti, e t i k e t i r a n j a i u i n k o v i t o g a n a t e m i z i r a n j a . i n j e n i c u o s t a j a n j a n a iroj a l t e r n a t i v n o j sceni ogranienim dosegom staljinistikog m o e m o objasniti djelovanja koje je

p o b j e g l i iz Istone E u r o p e p r e d d e s n i a r s k i m i n a c i o n a l i s t i kim diktaturama. N a m a je trebalo neko vrijeme dok smo t o skuili.

vezano uz s a m o n e k o l i k o squatterskih g r u p a , te p r o m j e n a m a koje su se na s a m o j squatterskoj sceni d o g o d i l e , o m o g u u j u i niz n o v i h i d e n t i t e t a ( p o p u t g a b b e r s q u a t t o v a , t r a n c e squattova) i priznajui divlje squattere r a v n o p r a v nim akterima. Sam protok vremena o m o g u i o je drukiju p e r c e p c i j u o n i h k o j i d o l a z e iz H r v a t s k e , p a j e i n a v i s o k o p o l i t i z i r a n o m dijelu scene taj p o d a t a k s a d a i p a k s m j e ten u g e o g r a f s k a a ne p o l i t i k a ( a u t o m a t s k i d e s n i a r s k a ) o d r e e n j a , k a o to j e t o b i o s l u a j 1 9 9 1 . Poto s e m e h a n i zmi politikog izjanjavanja ne p o k r e u t a k o lako u situaciji u k o j o j g o l i ivot, s t a n ( s q u a t t ) , p i v o i g l a z b a p r e d s t a v l j a j u osnovne koordinate, i poto je d o b a r dio amsterdamskih squattera b i o slian u svojim preferencijama glazbe i n a i n a zabave pristiglim z a g r e b a k i m p u n k e r i m a , trebalo je proi o d r e e n o v r i j e m e d o k sluaj Sexa i d r u g i o b l i c i s u k o b a z b o g politike korektnosti (Heineken p i v o , primjerice, p o d i g n u t o k o d nekih a k t e r a n a s i m b o l i k u , d a k l e s a m o b o j k o t a vrijednu razinu M c D o n a l d s a ) nisu utjecali na p e r c e p c i j u z a g r e b a k e kvadre koja se preselila u A m s t e r d a m . J e d a n od mladih zagrebakih noise-brijaa, pristigao u p r v o m v a l u n a s q u a t t e r s k u s c e n u , jo p r i j e Sexe, o v a k o j e n a k o n etiri g o d i n e r e z i m i r a o iskustva p r v i h s u s r e t a s d o m a o m s c e n o m : Sad v i d i m k a k o su nas d o m a i squatteri doiv l j a v a l i . P a m i s m o z a n j i h svi bili m l a d i k o m u n i s t i k o j i s u

428

42Q

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

Giozg'

jui m i n k e r e , k o l s k e k o l e g e , e k a j u i d a n a s t a v a z a v r i , dotle e za drugi d i o kvadre d a n krenuti neto drukije. N a i e s e p o k r a j d u a n a , k a o i svih d r u g i h d a n a . S k u p i t i l o v u , uicati, po m o g u n o s t i ukrasti u s u s j e d n o m d u a n u n e t o (pa n e b u m v a l j d a k r a l t u u d u u d i s m o s v a k i d a n ? ) , i k u p i t i j e f t i n o v i n o i k o l u . N a p r a v i t e b a m b u s i piti, komentirajui sinonji d o g a a j k a o i njihova braa po i m a g e u k o j a su u t o m m o m e n t u u k o l i . I z m e u 1 3 i 14 sati, d o i e d i o o n i h koji idu u k o l u , netko da bi se pridruio b a m b u s u , netko da bi m a l o stajao i otiao kui na ruak. O n a j d i o kvadre koji je z a p o e o s b a m b u s o m , s k u p i t e z a n o v u t u r u i n a s t a v i t i stajati p o r e d d u a n a p o put stalnog hedonistikog upozorenja svim p u t n i c i m a na relaciji k o l a - r o d i t e l j i - p o s a o - z a b a v a . S v r e m e n o m , oni koji stoje i s p r e d d u a p o s t a j u p r i m a r n o b o e m i , o t k a e n j a c i , p i j a n c i , p a t e k o n d a p u n k e r i , m e t a l c i ili n e t o t r e e . S g o d i n a m a se p o m i j e a j u p r i p a d n i c i r a z l i i t i h s t i l o v a i t a k o u s v a k o m kvartu m o e m o nai j e d a n otpadniki front o k u pljen o k o a l k o h o l a , ljenarenja i n o n o g b d j e n j a , kojf p o n e k a d s a m o s l e n g , u r b a n i tih i r o c k r a z l i k u j u o d k l a sinih a l k o h o l i a r a , koji t a k o e r svuda i m a j u svoja m j e sta, g d j e je prosjek g o d i n a iznad pedeset. To je o n a o p a s n a c r t a , p o k o j o j h o d a T o m W a i t s ili, n a d r u g i n a i n , N i c k C a v e , i koja govori jezikom subverzije i destrukcije, n a p u tanja normalnosti i g r a a n s k o g a ivota, gdje n e m a romantinosti p o b u n e osim u vlastitom otpadnitvu i rijetkim t r e n u c i m a , uz s a m o u n i t e n j e k a o vidljivi p e a t prie. Krenuo sam u jedan od zagrebakih perifernih kvart o v a , b i o j e r a d n i d a n , v e e r i jo uvijek t o p l o . K a f i i , u o b i a j e n e g r u p i c e , g l a z b a o d ljige d o estice. V r i j e m e o d m i e i kafii se zatvaraju, ljudi o d l a z e k u a m a . O s t a j u kvadre k o j e n e m a r e z a k a f i e , jer t u u blizini j e n j e g o v o v e l i a n s t v o k i o s k k o j i r a d i c i j e l u n o . Ljudi s t o j e u m a n j i m g r u p a m a i p o v r e m e n o odlaze prema kiosku po pie, k a o
431

P o z n a t a j e i n j e n i c a d a p u n k e r i , m e t a l c i , stari i n o v i freakovi, darkeri i brojni pripadnici drugih subkulturnih s t i l o v a ive v e i n o m u sferi s l o b o d n o g v r e m e n a . M o e n e t k o _ j T a r a v n o , s v o j i m i z g l e d o m j d p k a z i v a t i vlastiti i v o t n i
/

stil i u k o l i , na p o s l u , u r o d i t e l j s k o m d o m u , s m a n j e ili vie p r o b l e m a , ali t a d a n e i z b j e n o f u n k c i o n i r a i u l o g a u e n i k a , r a d n i k a , s i n a ili keri' i s l i n o . Tok k a d a se d o e u k l u b , n a k o n c e r t , ili n a p r o s t o i s p r e d n e k o g k i o s k a , n a p a r kiralite, pokraj d u a n a , na bilo koje mjesto g d j e se n a l a ze s u p l e m e n i c i , tek t a d a se ivi a u t e n t i a n i p o t p u n i v o t . O v d j e n e m i s l i m p i s a t i o f e n o m e n u v i k e n d - p u n k e r a ili v i k e n d - h i p i k a , ili o s c e n a m a u kojima mladi l j u d i na povratku s koncerta m i j e n j a j u g a r d e r o b u i skriveni od ro d i t e l j s k o g p o g l e d a s k i d a j u n a k i t ili n e k e d r u g e p r o v o c i r a jue ukrase. T a k o e r nas ne z a n i m a ni o n a j d i o koji h r a b r o nosi svoje n a u n i c e , koice, n a r u k v i c e , j a k n e i o s t a l o p r e d p o g l e d e r o d i t e l j a ili p r o f e s o r a . O v d j e s e r a d i o o n o m d i j e l u s c e n e k o j i j e p o t p u n o na r u b u , o l j u d i m a k o j i s u iskoili i z d r u t v a i n a i n a i v o t a k a k a v s e o b i n o o d strane veine prikazuje kao n o r m a l a n , poeljan, uobiajen i zadan. Zamislimo g r u p u , recimo punkera, na koncertu: Pivo, b a m b u s , esta, s k a k a n j e , k l u p k o t i j e l a , z n o j , m u ko-enska pria, m a l o p o l i t i k e ili s o c i j a l e , zajednitvo, prepoznatljivi i m a g e , W C - p r i e , redari koji tlae, fajrunt. Prije ili k a s n i j e , i d e s e k u i . S u t r a j e n o v i d a n . U t o m s u tra lei r a z l i k a . D o k e d i o k r e n u t i u k o l u , p r e p r i a v a j u i p o d v e l i k i m o d m o r o m k a k o s u izali n a bis i r a s p a l i l i s t a r e C l a s h i Pistolse ( p o p u t G B H u K u l u i u ) , p r e z i r n o g l e d a Tekst iz kolumne Benzin: The Voice of G o n g u asopisu Heroina. 4 3 0

Benjamin Perasovi

URBANA PLEMENA

p r e m a n e k o m s v j e t i o n i k u k o j i svijetli u m r a k u f i n o g , m i r n o g , u r e d n o g i v e i n s k o g i v o t a svih o n i h t i s u a l j u d i k o j i s p a v a j u o k o nas u velikim b e t o n s k i m z g r a d a m a . Prolazi i p o l i c i j a , n a v i k l a n a s t o t i n a m a p u t a ve l e g i t i m i r a n e f a c e . P i j a n s k i r a z g o v o r i , r i z n i c a l i k o v a . Prilazi m i j e d a n ; J e b a l t i pasmater ovjee, pa to ni normalno. I m a m frenda, tam ivi, u z g r a d i . O e n i l se, ima neki kurac od ljake, d o m a m r l j i , k l i n c i , n i k a m ne i d e , evi se j e d n o m t j e d n o a to i nije neka eva - pa d a j mi ti sad reci, je li to ivot? Ma k u r a c , o v j e e , n i s a m j a o d a v d e . Kui, j a n i s a m o d a v d e , ja ti o v o ne k u i m , o v j e e . Jesi li u o za G r i m a n d e r s e n o v e bajke? M o r a l si ut za G r i m a n d e r s e n o v e b a j k e , j e b e m t i . E, vi, j a s a m t i lik i z t i h b a j k i . J a n i s a m o d a v d e . Otiao sam do kioska po pivo, i kad sam se vratio, isti j e tip o p e t i m a o m a l i m o n o l o g . Ja n i s a m o d a v d e j e b e m t i . Ii u o p e t u N e p a l , i a k o s a m t a m bil u z a t v o r u . Z a t v o r u N e p a l u , j e b e m t i m a t e r , a l i o p e t bi io. A b e d je b i l , o v j e e , p r v u n o u z a t v o r u skuil s a m da se n e m r e m ni okrenut, ko sardine s m o bili nasla g a n i . D o b i o d m a tri vrste b u h a , j e b e m t i , o n e k a j s k a u s u jo n a j b o l j e . T o t a l n i b e d . N e m a o p e v o d e a k s e n e d i g n e u etiri i e k a r e d do est. I o n d a s k u i , j e b e m t i m a ter, i p r v o g f r a j e r a do s e b e - p u f , r a s p a l i ga a k o m u glavu. D a , ovjeejebemti, rukne ga i o n d a te o d v e d u u s a m i c u n a tri t j e d n a . S t a v e t e u l a n c e , a l i i m a o s i g u r a n u v o d u j e d n o m d n e v n o i n e m a b u h a , ovjee! Tu se ve i k v a d r a zainteresirala i n e t k o je pitao o N e p a l u o p e n i t o (jer u k v a r t o v i m a i m a l j u d i k o j i s e niti d o g r a d a n e m i u , a k a m o l i u N e p a l ) . Slijedi o d g o v o r : N e p a l je super o v j e e . Z n a l i tko j e b i o Siva? Kui, o n o , d a v n o , bil j e B o g o v j e e , a v o l i l je j a k o pit i d u v a t pa mu se o s u i l a u s t a i bil je jako e d a n . Popizdil je kaj n e m a n i g d e v o d e i zabil je troz u b a c u b r d o . K a d je izvukel trozubac iz stijene, o d m a h su

p o t e k l a tri p o t o k a i u p o d n o j u se n a p r a v i l o j e z e r o . Tu se Siva n a p i o v o d e i o t i o , a to m j e s t o ti je s a d t u r b o svetite. N o j e o d m i c a l a , n a I s t o k u j e p o s t a j a l o svjetlije, k i o s k j e jo r a d i o , s a m o to j e p o n e t k o (isto k a o prije m j e s e c d a n a k a d a j e Poip p o s t a o Boib) i z g o v a r a o g i o z g . V i d i o s a m l j u d e koji su bili (ili su to jo uvijek?) m e t a l c i , p u n k e r i , hipici i navijai. S a d a ih ujedinjuje g i o z g i n o n i i v o t u k v a r t u . K o j e j e o v o j u t r o p o r e d u ? Sto p r i a j u p o g l e d i k a d s e s r e t n u , u j u t r o d o k prvi i d e n a p o s a o a d r u g i m o l e i v o ica z a s e n d v i n a k o n n o i u k o j o j j e e u v i j e k ispred gladi? O d l a z i m razmiljajui o rock-kulturi, h e d o n i z m u , boemtini, identitetu rockera i identitetu p i j a n c a . O re l a t i v n o s t i n o r m a l n o g . O S h i v i , evi j e d n o m t j e d n o i i v o t u p o k r a j g i o z g a . O t o m e to u rei k a d a m e n a p o s a o o d l a zei s u s j e d i b u d u p i t a l i k u d a t a k o r a n o , to s m o v r i j e d n i danas?

432

433