Zoran Raki} Crkve Svetog Dimitrija i Svetog Save Srpskog u Hilandaru Matica srpska, Dru{tvo prijateqa Svete Gore

Atonske, Novi Sad 2008

266 strana, 80 strana osnovnog teksta, rezime na engleskom i gr~kom, op{ti i ikonografski registar, 5 crte`a, 77 crno-belih fotografija, 107 fotografija u boji.

Kwiga Zorana Raki}a Crkve Svetog Dimitrija i Svetog Save Srpskog u Hilandaru predstavqa zna~ajan doprinos prou~avawu umetni~kog stvarala{tva srpske carske lavre na Svetoj gori u drugoj polovini XVIII veka, naro~ito stoga {to su pomenute crkve (paraklisi) stradale u katastrofalnom po`aru u no}i izme|u 3. i 4. marta 2004. godine. Raki} je i ranije zna~ajnu pa`wu posvetio istim spomenicima kroz vi{e tekstova: Paraklis Svetog Dimitrija u Hilandaru, (Tre}a kazivawa o Svetoj Gori, Beograd 2000, 227264), Ciklus patrona u hilandarskoj crkvi Svetog Dimitrija (Osam vekova Hilandara, Beograd 2000, 575584), Paraklis Svetog Save Srpskog u Hilandaru (Peta kazivawa o Svetoj Gori, Beograd 2007, 208256), Crkva Svetog Save Srpskog u Hilandaru, (Hilandarski zbornik 12, Beograd 2008, 149182). Upravo je po`ar u kome su izgoreli ikonostasi oba paraklisa, a u velikoj meri uni{ten i `ivopis naro~ito u paraklisu Svetog Save bio podstrek da se makar kroz monografiju sa~uva i rekonstrui{e wihov izgled, ako to u stvarnosti ne bude mogu}e. Kwiga je podeqena na poglavqa u kojima autor odvojeno raspravqa o istoriji istra`ivawa dva hilandarska paraklisa, zatim o wihovoj arhitekturi, zidnom slikarstvu i ikonostasima. U Uvodu (str. 717) autor nas upoznaje sa razlozima za nastanak kwige, stepenom (ne)prou~enosti umetni~ke zaostav{tine manastira Hilandara u XVIII veku, a zatim detaqno obrazla`e okolnosti u kojima su izgra|eni paraklisi Svetog Dimitrija i Svetog Save tuma~e}i istorijske podatke koji su mu bili dostupni. Zakqu~uje da su oba paraklisa podignuta tokom 1778. godine zaslugom me{tana Vidina i Kopriv{tice u Bugarskoj, da je wihovo kompletno ukra{avawe zavr{eno do jeseni naredne godine, kao i da je radove nadgledao hilandarski proiguman Danilo. Tim zakqu~cima su van svake sumwe ispravqeni nedavno objavqeni neta~ni podaci da je crkva Svetog Dimitrija podignuta 1652, a Svetog Save 1774. godine (V. Kora}, M. Kova~evi}, Manastir Hilandar, konaci i utvr|ewe, Beograd 2004, 1617). U poglavqu Arhitektura crkava Svetog Dimitrija i Svetog Save Srpskog (str. 1822) Raki} obja{wava sve aspekte arhitektonskih i gra|evinskih oblika paraklisa, analiziraju}i wihovu prostornu strukturu, polo`aj, na~in zidawa i ukras na fasadama. U poglavqu s naslovom Program zidnog slikarstva u crkvi Svetog Dimitrija (str. 2327) iznosi se precizan raspored svih kompozicija i pojedina~nih predstava svetiteqa sa wihovim signaturama, a u poglavqu Tematske i ikonografske osobenosti fresaka u crkvi Svetog Dimi-

trija (str. 2838), detaqno se raspravqa o zna~ajnim odlikama zidnog slikarstva. Autor podrobno razmatra neuobi~ajenosti programa retko slikan ciklus Stvarawa sveta u predvorju hrama, par sofijskih mu~enika iz prve polovine XVI veka, svetog Georgija i svetog Nikolu Novog, predstavqawe ~ak sedmorice episkopa sa imenom Grigorije u oltaru hrama, kao i pojavu srpskih episkopa Arsenija I i Save II, budu}i da su u programu izostavqeni osniva~i manastira, sveti Simeon i sveti Sava. Svaku od tih pojava autor tuma~i i analizira, a u ve{to izvedenim zakqu~cima obja{wava raznorodne razloge wihovog nastanka. Tako|e, ukazuje i na jo{ nekoliko scena u predvorju crkve, koje zaslu`uju posebnu pa`wu, recimo Stradawe Igwatija Bogonosca, Danilo koji u pe}ini dobija hranu preko Avakuma od an|ela, kao i na prikazivawe ~ak {est svetih `ena u punom rastu, {to je pravi izuzetak u maloj crkvi na mestu gde je `enama pristup vekovima zabrawen. Najposle, dotakao se i pitawa ikonografskih re{ewa u kojima kroz neuobi~ajene detaqe razmatra raznovrsne uticaje na slikare paraklisa Svetog Dimitrija, odane tradiciji od novina koje na Svetu Goru donose kritski slikari u XVI veku, preko elemanata baroka, do onih iz slikarskih priru~nika aktuelnih u drugoj polovini XVIII veka. U nastavku, Raki} posebnu pa`wu posve}uje zanimqivim scenama Ciklusa svetog Dimitrija na ju`noj fasadi paraklisa (str. 3946). Najpre iznosi istorijat razvoja ciklusa, kako u zidnom slikarstvu tako i na `itijnim ikonama, potom opisuje svaku pojedina~nu epizodu da bi, sagledav{i mno{tvo ~iwenica, izveo zakqu~ke da se samo pojedine scene poput ^udesnog Leontijevog prelaska Dunava ili Izbavqewa episkopa iz ropstva ubrajaju me|u re|e prikazivane, dok scena Bekstvo svetog Dimitrija iz Soluna, koja zatvara ciklus, verno odra`ava duh sredine u kojoj je nastala, po{to je povest o ovom doga|aju Pajsije Hilandarac ukqu~io u svoju dvadesetak godina stariju Istoriju slavjanobugarsku. Ba{ kao i kada je u pitawu bila crkva Svetog Dimitrija, zidno slikarstvo crkve Svetog Save autor analizira u dva poglavqa: Program zidnog slikarstva u crkvi Svetog Save Srpskog (str. 4751), u kome precizno iznosi raspored `ivopisa i natpise, i Tematske i ikonografske osobenosti fresaka u crkvi Svetog Save Srpskog (str. 5269), u kome pa`wu usredsre|uje na najva`nije odlike slikanog programa. I ovde isti~e neuobi~ajenosti: ciklus Apokalipse u priprati, niz srpskih i ju`noslovenskih svetiteqa, ciklus Hristovih parabola i {est scena ciklusa patrona hrama, koje su slikari doslovno prepisali sa zidova manastirske trpezarije. Prime}uje da je neke od tih pojava uslovila odluka da se u paraklisu Svetog Save obavqa ~in mona{ewa, {to je i bio slu~aj do izbijawa po`ara 2004. godine. To je svakako bio razlog za slikawe fresaka sa moralizatorskom tematikom, koje je trebalo da prenesu pouku monasima, posebno onima koji su se spremali da prime an|eoski lik. Raki} smatra da se predstave parabola mogu dovesti i u vezu sa idejama mona{kih vrlina iskazanih u Savinom Hilandarskom tipiku, za Hilandarce izuzetno va`nom spisu. To je i bio razlog za prikazivawe skra}enog ciklusa svetog Save, ali sme{tawe scene Smrt svetog Save u Trnovu na najistaknutiju povr{inu severnog zida naosa mesto koje joj hronolo{ki ne pripada autor svakako vidi kao zaslugu bugarskih ktitora, koji su `eleli da istaknu Trnovo kao Bogom izabrani grad u 177

ZOGRAF 33 (2009) 165178

kome je svetiteq iznenada preminuo. U postojbini ktitora nalaze se razlozi za prikqu~ivawe male grupe bugarskih vladara i jereja nizu srpskih svetiteqa. Napomenuto je, tako|e, da je za slikawe bugarskih svetiteqa vladala i pogodna klima u samom manastiru, po{to ve}inu monaha u to vreme ~ine upravo Bugari, a da je ugled svetog Save od XVI veka takav da se ponekad u rukopisnim kwigama uz wegovo ime mo`e na}i i titula arhiepiskop serbskij i u~iteq Bolgarom. Raspravqaju}i o ikonografiji slikanih predstava u paraklisu Svetog Save, autor je detaqno ispitao sve raznorodne izvore kojima su se slu`ili slikari od Xefarovi}Mesmerove Stematografije, preko Direrovih drvoreznih ilustracija Apokalipse i ~uvene Biblije Ektipe, do slikarskog priru~nika Dionisija iz Furne. Na kraju ovog poglavqa u~iwen je i kratak osvrt na scene u predvorju hrama, uni{tene u prvoj polovini XX veka, a poznate na osnovu Istorije manastira Hilandara Save Hilandarca. U zakqu~nom poglavqu Stilske odlike fresko slikarstva u crkvama Svetog Dimitrija i Svetog Save Srpskog (str. 7076) Raki} je doneo sud o slikarima dva paraklisa, uspevaju}i da ih na osnovu jasno definisanog rukopisa identifikuje, bez obzira na to {to oni nisu ostavili nikakav pisani trag o svom radu u Hilandaru. Kao dobar poznavalac epohe, analiziraju}i slikane ansamble na Svetoj Gori, ali i na {irem prostoru Balkana, Raki} bez ikakve sumwe prepoznaje slikarsku radionicu bra}e Konstantina i Atanasija iz Kor~e u Epiru kao slikare razmatranih hilandarskih crkava. Oni su, ina~e, tokom tri decenije XVIII veka (17521783) na Svetoj Gori oslikali ve}i broj crkava: katolikon manastira Filoteja (1752. i 1765), crkvu skita Svete Ane (1757), skit manastira Ksenofonta (1766) i saborni hram manastira Ksiropotama (17921783), uvrstiv{i se me|u najzna~ajnije svetogorske slikare tog vremena. Analiziraju}i osobene detaqe na mno{tvu primera i utvrdiv{i wihovo istovetno prikazivawe, pomneutim slikarima Raki} je nedvosmisleno pripisao autorstvo nad `ivopisom oba paraklisa. U posledwem poglavqu Ikonostasne pregrade u crkvama Svetog Dimitrija i Svetog Save Srpskog (str. 7680) autor se osvrnuo i na dva duborezom i pozlatom rasko{no ukra{ena ikonostasa. Konstatuje da su ikonostasi nastali tro{kom istih ktitora i neposredno nakon zavr{etka radova na fresko slikarstvu, kao i da su ikone naslikali isti slikari koji su `ivopisali dva paraklisa. Od oltarskih pregrada i ikona koje su se na wima nalazile, po`ar su pre`ivele jedino carske dveri iz paraklisa Svetog Save, koje se danas ~uvaju u manastirskoj riznici. Monografija Zorana Raki}a Crkve Svetog Dimitrija i Svetog Save Srpskog u Hilandaru vi{estruko je zna~ajna. Na freskama tih crkava ostvareno je skladno zajedni{tvo poslevizantijskih i baroknih ikonografskih re{ewa. Predstavqawem ve}eg broja srpskih vladara i arhiepiskopa iskazane su ideje koje su sredinom XVIII veka do`ivele vrhunac u krugu patrijarha Arsenija IV Jovanovi}a [akabente. Pored toga, paraklise su oslikali najugledniji slikari tog doba na Svetoj Gori i wenom zale|u, epirska bra}a Konstantin i Atanasije,

koji su svojim freskama ukrasili katolikone ~ak dva svetogorska manastira. Oni su u programe crkava Svetog Dimitrija i Svetog Save uvrstili nekoliko zna~ajnih, retko slikanih ciklusa, ~iji su idejni tvorci svakako hilandarski monasi, a mo`da i samo jedan od wih proiguman i nekada{wi skevofilaks, kir Danilo, koji je vodio brigu o izgradwi i ukra{avawu oba paraklisa. ^iwenica da je nakon wihove izgradwe u jednom paraklisu po~eo da se obavqa za manastir izuzetno va`an ~in mona{ewa govori o zna~aju paraklisa za Hilandar i wegove `iteqe. Zato je vredan svake pohvale trud izdava~a Matice srpske iz Novog Sada i Dru{tve prijateqa Svete Gore iz Beograda {to su ovu studiju uvrstili u svoj izdava~ki program. Isto priznawe zaslu`uje, naravno, i sam autor kwige koji je, kroz studioznu analizu i utemeqene zakqu~ke, o paraklisima Svetog Dimitrija i Svetog Save dao bitno druga~iju sliku od one koja je do sada o wima postojala. Pokazano je da se i naizgled nezanimqive celine hilandarske umetni~ke zaostav{tine, kojima su se do skora mogle pribrojati i dva razmatrana paraklisa, mogu, kada im pa`wu posveti vrstan poznavalac epohe, preobraziti u spomenike od zna~aja. Za pohvalu je i trud autora da pribavi {to ve}i broj fotografija nastalih u rasponu od gotovo jednog veka, koje svedo~e o izgledu dva paraklisa pre po`ara 2004. godine, jer bez ilustracija, naro~ito onih u koloru, ~italac ne bi mogao da sagleda sve aspekte razmatranih spomenika, naro~ito slikarstva, sada potpuno monohromog. Na`alost, snala`ewe u tom bogatom ilustrativnom materijalu, uglavnom izdvojenom u drugom delu kwige, nije jednostavno jer u tekstu nedostaju pozivi na slike, pa je ponekad potrebno vi{e vremena da se tra`eni prilog prona|e. Na kraju vredi ista}i da Raki} svojom monografskom studijom pokre}e nekoliko pitawa koja tek treba da budu razre{ena budu}im istra`ivawima. Pre svega, u paraklisu Svetog Save prvi put je naslikana ve}a grupa srpskih i ju`noslovenskih svetiteqa jereja i vladara, {to je pojava koja }e svoj vrhunac imati u zidnom slikarstvu manastira Hilandara u prvoj deceniji XIX veka, kada se pomenutim svetiteqima prikqu~uju ruski svetiteqi i pripadnici loze sremskih Brankovi}a. Tako|e, autor se dotakao i veza Karlova~ke mitropolije sa Hilandarom, koje su po svemu sude}i bile i ja~e i sadr`ajnije nego {to se do sada smatralo. Iz Karlova~ke mitropolije su stizali grafi~ki predlo{ci za slikawe slovenskih svetiteqa, ~ija je ikonografija gr~kim slikarima, ako se izuzmu predstave svetog Simeona i svetog Save, bila nepoznata. I to je pojava koja se prvi put javqa u paraklisu Svetog Save, a ~etvrt veka kasnije bi}e vi{e puta ponovqena. I neki mawe va`ni elementi programa, poput slikawa sedmorice episkopa sa imenom Grigorije u oltaru Svetog Dimitrija, bi}e kasnije ponavqani, kao krajem XVIII stole}a u isposnici u Kareji, gde su prikazana osmorica svetih Grigorija. Sve to svedo~i o zna~aju zidnog slikarstva u paraklisima Svetog Dimitrija i Svetog Save, kojima je u nauci ranije bila posve}ena tek po koja crtica. Stoga je trud Zorana Raki}a da nau~noj javnosti predstavi wihovo zidno slikarstvo, duborez i ikonopis u potpunosti urodio plodom. Vladimir Xami}

178