TRK AMERKAN LKLERNDE ERMEN DASPORASININ ROL Kemal iek* Bu tebliimizde Ermeni diasporasnn Trk-Amerikan ilikilerinde etkisini ve Emeni

i sorununa katksn birka rnek olaydan yola karak deerlendirmeye alacaz. Ermeni Sorunun Trkiye iin bir d tehdit haline gelmesi ve uluslar aras ilikilerimiz olumsuz olarak etkilemesi 19. yzyln sonlarndan balamaktadr. Bu srecin balamasnda kukusuz Trkiyeden Amerikaya g eden Ermenilerin rol bugne Trkiyede ok zerinde durulmasam da byk olmutur. nk henz 1880 yllarda saylar 2000 civarnda olmalarna ramen diaspora Ermenileri Amerika Birleik Devletlerinde rgtlenmeye, derneklemeye ve Trkiye aleyhine youn bir kulise balamlardr.(1)Hnak ve Tanak gibi gizli rgtlerinde bilindii gibi Amerikada ubeleri kurulmutur.(2) Osmanl mparatorluu ierisindeki ilk isyanc Ermeniler de bunlar arasndan kmtr. Dolaysyla Trkiyenin d gvenliine ynelik faaliyetleri tarttmz bu sempozyum da, bu konunun tartlmas uygun olacaktr. Bir tebliin dar snrlar ierisinde Ermeni diasporasnn Trkiyenin d dnya ile ilikilerini bozmaya ynelik faaliyetlerini inceleyecek deiliz. Bu nedenle burada zellikle Ermeni diasporasnn en etkili olduu yerlerden olan ABDde Trkiye aleyhindeki faaliyetleri ve bunlarn Amerika ile ilikilerimiz zerine etkilerini ele almaya alacaz. Dnem olarak da kstlama yapmak mecburiyeti vardr ve biz 1880-1930 yllar arasndaki gelimelerle yetineceiz. Aslnda o dnemde Osmanl ile balayan ve Trkiye Cumhuriyeti ile devam eden sorunlar, gnmze de k tutmaktadr, nk diaspora Ermenilerinin Osmanl hkmetinin nne koyduu problemler egemenliinin kullanm ile ilikilidir. Avrupa Birliine katlmaya altmz bu dnemde de insan haklar ve evrensel hukuk kurallarnn i hukuku stn tutulmas gereklii konusundaki baskl ar byk lde gemite yaanan tecrbelerle rtmektedir. Bu yzden Osmanl hkmetlerinin diaspora Ermenilerinin tutumlarndan ve kapitlasyonlar erevesinde deerlendirilen eylemleri bugn anlamak iin de iyi izlenmelidir. Bilindii gibi, 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren, ama zellikle 1900 yllarda ABDye Ermeni g artrm, resmi girilere gre sadece 1899-1914arasnda giri yapanlarn says 51,950ye ulamtr.(3) Bu glerle beraber Trk-Amerikan ilikileri de younlamtr. Trkiyeden g edenler ve ounluu Ermeni olan bu insanlar, Trkiyeden tamamen kopmamlardr, geimlerini saladktan sonra geride kalan birikimlerini memleketlerindeki yaknlarna aktarmay sorumluluk addetmilerdir. Saylar gittike artan ve rgtlenen Ermeniler ile Amerika arasnda bir kpr kurulmasna yol amlardr. Yaadklar yerlerde Trkiye ve Trkiyedeki sorunlara ilgisini kaybetmeyen diaspora Ermenileri, zellikle 1880-1890l yllarda Osmanl devletine kar bamszlk sava veren akrabalaryla dirsek temasnda kalmlardr. Hatta isyanlarn balamasyla birlikte Trkiyedeki rgtlenmeyi ve direnii her ekilde desteklemilerdir. Ksa zaman sonra da diaspora Ermenilerinin nderliinde ve gdmndeki eylemler zerinden Osmanl hkmeti ile Ermeniler ve tabii ki Amerika Birleik Devletleri kar karya gelmilerdir.(4) nk g eden ve ABDde milliyeti derneklerde faaliyetlere balayan Ermeniler sk sk Trkiyeye gelerek ( ya da gnderilerek ) eylemlere karmlar, hatta Osmanl elebaln yapmlardr.(5) Bu Durum Osmanl yneticilerinin dikkatlerinden kamamtr. Soruna zm bulmak ve diaspora Ermenilerini eylemlerden alkoymak iin baz nlemler alnmas yoluna gidilmitir. ncelikle diaspora Ermenilerinin Trkiyeye girii nlemeye allm, Ermenilerin k, karsa girii yasaklanmtr. te bu politika ya da i gvenlik nlemi Trkiye ile ABDyi tabiiyet sorunu ile kar karya brakmtr.(6) Zira Trkiyeden ABDye g eden Ermeniler, burada kolaylkla vatandalk hakk alyor ve Trkiyeye dnyorlard. Trkiyede ise genellikle Osmanl tebaasndan kaynaklanan haklarn kaybetmemek iin

bunu gizliyor ta bir su ileyinceye kadar ortaya karmyorlard. Bu yle ara sra grlen nadir bir durumda deildi. Tahminlere gre 70,000 civarnda Amerikan vatandalna geen Osmanl Ermenisi 1900-1914 yllar arasnda Trkiyeye giri yapmt.(7) 1830 tarihli Osmanl ABD antlamasnn 4. maddesine gre-ki bu kapitlasyonlardan Amerikay da yararlandran bir antlamadr. Amerikan vatandalna geen bir Ermeni Trkiyeye dndnde Amerikann himayesinde (protege) konumunda oluyordu. Yani Osmanl kanunlarndan muaf oluyordu. En azndan ABDnin antlamasnn ilgili maddesini yorumu bu ekildeydi. nk antlama metninin Trke orijinali ve ngilizce tercmesi arasnda nemli farklar bulunmaktayd. Bundan dolay Osmanl Devleti maddeyi yorumu ok farklyd. Buna gre, g eden, Ermeni dndnde hala Osmanl Devletinin maddeyi yorumu ok farklyd. Buna gre, g eden Ermeni dndnde hala Osmanl vatanda statsndeydi ve mali, idari, hukuki uygulamalara tabiiydi. Antlamann 4. maddesi ticari davalarn ileyiini belirliyordu. Osmanl Devletinin bu yorumu muhtelif kanun ve mevzuat hkmlerine dayandrlyordu ama bu hkmlerin hibirisi ABD ile bir mutabakat eklinde ele alnmadndan Amerika tarafndan tannmyordu.(8) Bu hukuki anlamazlk dorusu Ermeniler tarafndan ok iyi kullanlyordu. Amerika da Amerikan vatanda, Trkiyede tebaa gibi yayor, ancak hukukla balar belaya girdiinde protege statsnde olduklarn iddia ediyorlard. Hatta Amerikan vatanda olmayan Ermeniler bile protege belgesi alabiliyorlard. Osmanl Devleti adeta isyan balatan, cinayet ileyen, suikasta katlan Ermenileri yarg nne kartamaz olmutu. B u duruma son bir son vermek iin 1860 ylnda Osmanl Devleti btn himaye sahiplerinin 3 ay ierisinde lkeyi terk etmelerini, bunu uymayanlarn Osmanl tebaas olarak grleceini ilan etti. Bu yeni kanun hkmne gre baka bir lkenin vatandalna gir en bir Osmanl tebaas hukukuna tabii olmaktan kurtulmuyordu. Bylece Osmanl Devleti protege hakknn besledii batakl kurutmay mit ediyordu. Halbuki, Osmanl gayrimslimleri aleyhlerine olan bu durumdan kurtulmak iin baka lkenin vatandalna getiler ve kapitlasyonlardan yararlanarak Osmanl topraklarnda yaamlarn srdrdler. Bu yntem o kadar yaygnlat ki, ksa zaman lkedeki baka lkelerin vatandalar gerek yabanclar geti.(9) Buna kar 1869 ylnda Osmanl Devleti irade-i seniye olmadan baka lkede vatandala gemeyi yasaklad. zin almadan vatandalktan kanlarn lkeye girdikleri zaman Osmanl vatanda olarak muamele greceklerini aklad.(10) Bu durum Osmanl Ermenilerinin en ok vatandala getikleri lke olan ABD -Trkiye arasnda hukuk anlayndan kaynaklanan sorunlara yol at. nk ABD hukuku jus soli, Osmanl hukuku ise juis sanguinin prensibine dayal bir yoruma olanak veriyordu. ste lik Osmanl Ermenilerinin byk bir ksm ABDye vergiden hartan, sulardan veya askeri ykmllklerden kamak iin geiyordu. Aslnda g etmek isteyenlere 1890li yllarn sonlarnda kadar her trl kolayl salayan Osmanl Devleti, bu tarihten sonra diasporann yaratt sorunlar yznden klar izne balad. zellikle daha nce su ilemi olanlarn kna engel olamaya alt. Bir sre sonra Ermeniler kaak yollardan Amerikaya g etmeye baladlar ve irade talep etmediler. Bylece g etsel er bile Osmanl hukukuna gre Osmanl tebaasydlar. Bu durumda btn ykmllkleri devam ediyordu. Halbuki Osmanl Ermenileri aslnda bu ykmllklerden kamak iin g ediyorlard ve stelikte iradeye gerek duymadan ABD vatandalna geebiliyorlard. nk bu uygulama ABD ile bir mutabakat sonucu balatlmad iin Amerikan kanunlarna gre geersizdi. Dolaysyla ABD pasaport datmaya devam etti. Kolay vatandalk ve gl bir lkeyi aralarna almak Ermenileri adeta celp ediyordu. te bu Ermeniler Osmanl topraklarna dndklerine iki lkeyi kar karya getiriyorlard. Bir ksm Tanak, Hnak veya adi sulu olan baz Ermeniler su ilediklerinde gizledikleri ABD pasaportlarn gsteriyor ve konsoloslarn himayesini talep ediyorlard. Osmanl Devl eti gre bunlar Osmanl Tebaas, Amerikaya gre Amerikan vatanda idiler. Amerika onlar korumak, Osmanl geri dndklerinde ykmllklerini hatrlatmak istiyordu. stelik Ermeniler Amerika kanunlarna gre yaknlarn da ABD vatandalk haklarndan yararlandrmak istiyorlard.(11)

Baz Ermeniler srf vatanda olma iin zellikle de rgt mensuplar ABDye gidiyordu. Misyonerler de Osmanl Ermenilerinin Amerikan vatandalna gemelerine destek oluyorlard. nk, misyonerlerin sadece eitim vermek yada Ermenileri kendi mezheplerine gemeye ikna etmek gibi bir misyonla deil, ayn zamanda Hristiyanlar Trk ynetiminden kurtaracak kahramanlar da yetitiriyordu. Bu niyetlerini gizli ve ak olarak defalarca yazdklar raporlarda dile getirdikleri biliniyordu. Ancak teslim etmek gerekir ki, Amerikan hkmeti misyonerlerin bu politikasn aka desteklemiyor, hatta Ermenilerin artan oranlarda vatandalk elde etmesinden duyduu rahatszln ifade etmekten kanmyordu.(12) Zira, mfettilerin yaptklar soruturmalar ortaya koymaktayd ki, yakay ele veren Ermenilerin byk bir ounluu ABDye dnme niyetinde deildi. Gerekte bunlar Amerikan vatandaln sadece ara olarak kullanyorlard. Pek ou Trkiyede harsz, vergisiz mlk sahibi olabilmek iin Amerikan pasaportu alyordu. Bazlar srf tccarlk gayesiyle, ama en tehlikelisi bazlar anarist olarak iledikleri sulardan kamak iin Amerikan vatanda oluyordu. Durum etin bir hal ald. yle ki daha 1893 ylnda bakan Bakan Cleveland yapt yllk konumasnda Osmanl hkmetinin bu tip Ermeni vatandalarndan ikayetini hakl bulduunu syledi. nk o sralarda New Yorkta yaynlanan baz Ermeni gazetelerinde aka Osmanl Ermenilerini silahl mcadeleye aran bildiriler yaynlyordu. in ilgin yan Amerika ile Osmanl Devletinin 1830 antlamasnn ilgili maddesinin farkl yorumlarndan kaynaklanan duruma aran bildiriler yaynlyordu. in ilgin yan Amerika ile Osmanl Devletinin su ileyenleri mahkeme etme hakkn da sayg duyduunu ilan ediyordu. Bu aklama Ermenileri tedirgin etti ve youn bir propaganda faaliyetine girmelerine sebebiyet verdi. 1892 ylnda Osmanl hkmeti ABD elisini 18 Ocak 1869 ylnda karlan Osmanl Vatandalk Kanunu kabul etmeye ard.(13) Bu kanunun beinci maddesi daha nce de ifade ettiimiz gibi, hibir Osmanl vatandann, izinsiz baka bir lkenin vatandalna geemeyeceini hkme balyordu. Orta-eli Hirsch ise vatandala sahip olanlar himaye etmeyi srdreceini bildirdi.(14) 1898 ylnda bir kez daha taraflar kar karlya geldiler. ABD, Osmanl otoritelerinden izin almadan vatandala gemenin kendileri asndan bir sakncas olmadn iddia etti. Hatrlatalm ki, ngiltere, Fransa, talya, Avusturya, Almanya, Rusya bata olmak zere dnemin byk Avrupa gleri Osmanl devletinin 1869 tarihli kanunu tanmlar ve ona gre hareket etmekteydiler. Yani, Ermenilere Trkiyede su iledikleri takdirde himaye edilmeyeceklerini bildirdi. Bu lkelerden Fransa, Hollanda, Belika irade-i seniye olamadan vatandalk bavurusu yapanlarn taleplerini reddettiler. Dolaysyla hukuksal ikilem ABD ile Trkiye arasnda sorun olmaya devam etti. 1892 ylnda Osmanl hkmeti yeni bir karar ald ve isteyenlerin bir daha geri dnmemek kaydyla lkeden ayrlabileceini ve baka lkelerin vatandalna geebileceini bildirdi. Halbuki bu yanl bir karard, nk daha ncede belirttiimiz gibi ABD ile prz zlmemiti. Nitekim pek ok Osmanl Ermenisi bu artla lkeden ayrld, ama pasaportla gizli ve ak yollardan geri dnd. ABD hkmeti, Osmanl hkmetinin artn hibir zaman tanmad iin himaye siyasetini srdrd. rnein J.J. Arakelyan, 1892 ylnda alnan karardan yararlanarak ABDye gitmi ve ald vatandalkla Trkiyeye dnmt. Osmanl kanunlarna gre geri dnd iin hala Osmanl tebaas idi. Bu yzden Amerika bulunduu srada demedii vergiler kendisine tahakkuk ettirildi. Amerikann himaye etmesine ve srarla verginin adaletsiz olduunu yetkililere bildirmesine ramen vergi tahsil edildi.(15) Daha da nemlisi terrist Ermenilerdi. rnein Guedjian Ocak 1895 tarihinde Halepte bir Hnak mensubu olarak son derece gizli belgelerle ve rgt dokmanlaryla ele geirmiti. Mahkeme kendisine 101 yl ceza verdi. ABD konsolosuna bavuran Guedjian kendisinin Amerikan vatanda olduunu iddia ederek himaye talep etti. Halep Valisi (16) himayeye izin vermeyince konu merkeze intikal ettirildi ve sonuta stanbulda konsolos huzurunda yarglanmas kabul edildi.(17)Bu tr durumlarn iki lke ilikilerini kt etkilemesi zerine taraflara 1874 ylnda aralarnda yaplan grmeler sonunda kabul edilen fakat senatonun onaylamad madde zerinde grmelere tekrar baladlar. Ancak 1899 ylnda yaplan grmelerde bizzat II. Abdlhamit Ermenilere himaye salayacak bir maddeyi asla onaylamayacan eli Strausa bildirince bir sonu alnamad. (18)1900 ylnda Amerika, Ermenilere ABD vatandal ile Trkiyede himaye grmekte sorunlar

yaayabileceklerini bildirdi ve bunu pasaportlarna ekledii bir duyuru ile bildirmek zorunda kald. 1907 ylnda Ermenilere Trkiyeye dndkleri ve 2 yldan fazla kaldklar takdirde vatanda olarak korunmaya sahip olamayacaklarn duyurdu. Eer ilgili kiiler eskiden Trk tebaas statsnde idiyse, bu sreni 5 yl olduu bildirildi. Bu uygulama diaspora Ermenilerinin tepkilerine ve protesto eylemlerine yol at. Ama ABD -Trkiye ile ilikilerine nemli bir tehdit olan bir uygulamaya da son vermi oldu. (19) Bu vatandalk ve himaye sorunu 1923 ylnda Lozan Bar grmeleri srasnda da Trk-Amerikan heyetleri arasnda grld ama bir sonu alnamad. Trk tarafnn kapitlasyonlar kaldrma konusundaki srar Amerikann istedii tarzda bir uzlamaya olanak vermiyordu. Ama iki lke arasnda Lozanda yaplan dostluk ve ticaret antlamasnn imzalanmasna bu madde engel olmad. Bununla birlikte, Ermeni diasporasnn faaliyetleri imzalanan antlamann Kongrede onaylanmasnn engellemeyi baard. Lozandada Ermeni dernekleri Trkiye ile Avrupa ve zellikle Amerika arasnda bir anlamaya varlmamas iin propaganda yrttler. Lozanda gzlemci olarak bulunan Amerikan delegasyonu 6 Austos 1923 gn Trkiye ile bir dostluk antlamas imzaladlar. Bu antlamann Trkiyenin yararna olmas Amerikan Ermeni derneklerini aleyhte rgtlenmeye yneltti.(20) Yaplan antlama 3 Mays 1924 tarihine kadar Senatoya sunulmad. Ermeni lobileri antlamay reddeden ve kabulnde yayar grenler olarak ikiye blnd. Genelde misyoner kurulular, yardm dernekleri ve Armenia Amerika Society antlamasnn onanmasndan Yana tavrlarn koydular.(21) Buna karlk Gerard-Cardashian ikilisinin ban ektii Committee for the Independence of Armenia reddi iin saldrgan bir propaganda yrtt.(22) Ermenistan kurulmasn tek ama olarak gren bu grup American Committee Opposed to the Lausanne Treaty adyla rgtleti.(23) Antlamann imzasndan her hangi bir yarar ummadklarndan muhalefeti ok sertti. Nihayet senatoyu etkilemek iin bu iki grubun mcadelesini maalesef red cephesi kazand. Ama bu mcadele esnasnda Trk milletini ve yeni Cumhuriyeti rencide eden saysz makale, kitap, haber Amerikada yaynland. Amerikada yaygn olan Korkun Trk imaj, aleyhteki derneklerin ekmeklerine ya srd.(24) Kar grubun siyaset ve kamuoyundaki etkisi o kadar byk oldu ki, 1924 Bakanlk seimlerine Trkiye ile yaplan antlama damgasn vurdu. Antlamay onaylamann Ermenileri satmak, onlara ihanet ile eit olduu propagandas zemin kazand. Kiliseler, zellikle the Protestant Episcopal Church 110 bishobun imzalad bir bildiri ile Trkiyeyi ve Amerikadaki destekilerini knad. Bu klar senatrleri ikilemede brakt. 18 Ocak 1927 ylnda, Lozandan 4 yl sonra ancak oylanabilen Lozan Antlamasnn onay geerli ounluu elde edemedi. Oylam ada 34 ret 50 kabul kt ama bu yeterli yeterli ounluk olmad iin ret demekti. Trk Amerikan ilikileri Ermeni Diaspora faaliyetleri yznden bir yara daha ald. Ama bizzat Bakan Trkiyeyi gcendirmemek iin antlamasnn onaylanmasn dilediini bildiri ve sanki kabul edilmi gibi ilikilerin srdrlmesini nerdi. Dileri bakanlnn giriimi sayesinde 17 ubat 1927 tarihinde Trkiye ile dzenli diplomatik iliki kuruldu. Onaylanmayan Lozan Antlamas sanki onaylanm gibi ilikilerin temeline oturdu. (te yandan antlamaya taraf olan grup, bata Near East Relief olmak zere sava srasnda Trkiyeye ynelik Ermeni propagandalaryla ilgili ok enteresan gizli bilgileri aa vurdular. Mesela NER, para toplayabilmek iin Ermenilerin srgn ve k atliam konularnda yanl veya nyargl raporlar ve haberler yaynladn, dolaysyla bu yzden Trklere kar cephe alnmasnn haksz olduunu duyurdu.) Bu arada 28 Mays 1928 ylnda Trkiyenin kard vatandalk kanunu ki lke arasnda tabiiyet sorununu iinden klmaz hale getirdi. Yeni kanun vatandalktan kmay izne balamakla kalmyor, Trkiyede doanlar artsz vatanda kabul ediyordu. Bu son uygulamaya kar youn bir tepki ve muhalefet olmas zerine 9 Nisan 1929 ylnda kanun deiiklii yapld ve Trkiyede doanlarn vatandal kiilerin isteine ve meclisin onayna brakld. Ancak Trkiye-Amerika Birleik Devletleri ilikilerinde 62 yl sren sorun zme kavumad.(25) SUNU

Bugn de Trkiye aleyhinde faaliyet gsteren Ermeni dernek, enstit ve kurumlar bulunduklar lkelerin Trkiyeye ynelik politikalarnn tespitinde nemli rol oynamaktadrlar. nemli bir oy potansiyeline sahip olduklar lkelerde Trkiyeyi hedef alan politikalar izleyerek adaylar desteklemektedirler. Bu sayede her yl gerek Avrupada gerekse Amerikada szde soykrmn tannmasna ynelik giriimleri ile Trkiyenin Ortadou ve Avrupa politikalarn etkisiz veya baml hale getirmeye almaktadrlar . Bugn Amerikada 24n zerinde eyalet kendi parlamentolarnda szde soykrm tanm ve buna mfredatnda yer vermitir. Demek ki Ermeni sorununu zlmesi ve Trkiye iin bir d tehdit olmaktan karlmas iin diaspora Ermenilerinin faaliyetlerinin de analiz edilmesi gerekir. Ancak bazlarnn nerdii gibi diaspora Ermenileri ile diyalog yoluyla zm bulmak iddia edildii gibi kolay deildir. Bu bildire taraflar arasnda diyalogun asgari artlar tahkik edilmeye allacaktr. te yandan gemie Amerikann himayesine girenlerin Osmanl devletine ynelik tehditleri bugn de baka uluslar aras glerin himayesinde Trkiye Cumhuriyetine kar srmektedir.

* Prof. Dr. Karadeniz Teknik niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Trabzon 1. Ermenilerin Amerikadaki ilk faaliyetleri ve rgtlenmeleri hakknda bkz. ar Erhan, Trk Amerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, mge Kitabevi, Ankara, 2001, s.306-18. 2. Bu rgtlerin kuruluu hakknda bkz. Kamuran Grn, Armenian File, London, 1983, s.120-26. 3. Robert Mirak, Armenian Emigration to the United States to 1915, Journal of Armenian Studies, I/1 (1975), s.5-39, burada zellikle s.21 vd. 4. Erhan, a.g.e., s. 313.NARA T-815, Jan. 16, 1894 ve NARA M-99/96, Apr.11, 1894 numaral fikrofilimler tarafmzdan da incelenmitir. 5. Bu dnem literatrnn ve Ermeni eylemlerinin en son deerlendirilmesi iin bkz. Jeremy Salt, The Narrative Gap in Ottoman Armenian History, Middle Eastern Studies 39/1 (January 2003), s.19-36. 6. Tabiiyet sorunun ortaya k ve geliimi iin bkz. Leland J. Gordon, The Turkish American Controversy over Nationality, American Journal of nternational Law, 25/4 (October 1931), s. 658-668. Ayrca Erhan a.g.e., s. 226-34 7. Robert Mirak, Tarafndan Gmen ve statistik dairesi arivlerinde yaplan almalara gre bu yllarda g eden Ermeni Osmanl vatandalarn says 44.165dir. Bu sayya snr d edilenler dahil deildir. 8. Antlama metinlerinin karlatrlmas iin bkz. Erhan a.g.e., s.205-207. 9. Erhan, a.g.e., s. 228de belirtildiine gre 1857-58 yllarnda sadece stanbulda yedi eski Osmanl vatandana ve 49 Osmanl veya baka lke vatandana protege belgesi verilmitir. 10. Gordon, a.g.m. 660-61. 11. Gordon, a.g.m., 662-64. (Correspondance from Consuls General, Letter from Consul General Heap to Minister Cox, dated aug.24,1886). Erhan, a.g.e., s.211-18de uygulamadan doan sorunlar somut rneklerle ele almaktadr. 12. Erhan a.g.e. s. 228. 13. Papers Relating to Foreign relations of the United States, 1893, s.X ve ayn eser, 1894, s. 728 Kr: Gordon, a.g.m., s.662. 14. Bu tarihten sonra iki lke arasnda yrtlen grmelerin detaylar iin bkz. Erhan a.g.e.,s. 229-33, 15. Gordon, a.g.m. s.663 16. Bu olayda ihtimali sebebiyle vali grevden alnmtr. Belgesi iin bkz. Foreign Relations, 1895, Vol 3, 2. 1259-62. 17. Gordon, a.g.m., s.663. 18. Foreign Relations, 1899, s.770. 19. Gordon, a.g.m. s.666. 20. Bu konuda detayl bir deerlendirme iin bkz. Kemal iek, Amerikan Ermeni Derneklerinin Lozan Grmeleri Esnasndaki Faaliyetleri, Lozan Sempozyumu Sunulan Bildiri (Baslacak) 21. National Archives an Research Foundation of America (NARA) 867.4016/921 8 ubat 1923. 22. NARA 867.4016/817 23. Bildilerinin bir kopyas iin bkz. NARA m365 R 7 24. Bu dnemin ve Ermenilerin izledii bu politikalarn bir deerlendirilmesi iin bkz. Robert L. Daniel, The Armenian Question and American-Turkish Relations, 1914-1927, Mississippi Valley Historical Review, 46/2 (September, 1959), s.252-275. 25. Gordon, a.g.m., 668 vd.

Not: Bu makale Elazda Frat niversitesinde 16-17 Ekim 2003 tarihinde yaplan IV. Trkiyenin Gvenlii Sempozyumu Bildiriler kitabndan alnmt