NGLZ KONSOLOSU STEWARTIN KONYA VLAYETNE DAR GENEL RAPORU (1879) Musa AMAZ*

ZET 1877-78 Osmanl-Rus Harbi sonras Anadoluda Konyaya konulandrlan ngiliz konsoloslarndan Stewart Konyaya gelmi ve burada bir mddet kaldktan sonra Konya vilayetine dair bir genel rapor yazmtr. Bu rapora gemeden nce konsoloslarn bilgi kaynann elde edilii hakknda bir analiz yaplmtr. Daha sonra rapora geilmi ve bu rapordaki Konyann siyasi, ekonomik, sosyal ve idari yapsna dair olan geni bilgiler verilmitir. Bunlar halkn dini yaps ve nfus, halkn geim kaynaklar, retim maddeleri, giyim, ihra ve ithal maddeleri, arazi ilemesi, vergi sistem ve uygulamas, emniyet gleri, adaletin ileyii, eitim, salk sorunlar ve muhacirler gibi konular hakknda detayl bilgilerdir. Ayrca bu vilayette mevcut memuriyetler (sancak ve kazadakiler dahil), millet esasna gre vilayet nfusu (kaza ve nahiyedeki nfus dahil) verilmitir. ANAHTAR KELMELER Konya, ngiliz konsolosu, Stewart. ABSTRACT GENERAL REPORT PREPARED BY THE BRTSH CONSUL STEWART CONCERNNG THE PROVNCE OF KONYA Stewart is one of the British consuls sent to Anatolia after the war between Ottoman and Russia in 1877-78. His consular area was the province of Konya. After staying here for some time he prepared a general report about the state of Konya province in 1879. Before deatiling the information about Konya the mode of collection of data and information for their reports by the British consuls in Anatolia have been analized Then, it follows the information in the report. They are religious distribution of the population, resources, products, export and import materials, system of land tenure, character of food and clothing, taxation, administration of justice, revenues, police forces and public safety, education, health and refugees. t has also listed in the report the names of the posts in the province, sancaks and kazas together with the population af all administrative units down to the nahiyes. KEY WORDS Konya, British Consuls, Stewart
*

Do. Dr., Nide niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi retim yesi.

58

Musa AMAZ

Daha nce yaptmz almalarda ifade edildii gibi1, 1878 ylndaki Berlin Kongresi akabinde birok ngiliz konsolosu Anadolunun eitli blgelerine konulanmlar ve oralardaki havadisler ve genel ahvali ngiliz Dilerine bildirmilerdi.2 Bu konsoloslar bulunduklar blgelere dair yzlerce rapor gndermilerdir. Bu raporlarda yer alan bilgiler mahalli tarih asndan nemlidir. Ancak onlarn bak as biraz farkl yani ar kritiki olmas, raporlardaki bilgilerin genelde olumsuz olmasna yol amtr. Bu olumsuz olan bilgilerin tamamnn da yanl veya nyargya dayandn ifade etmek de pek doru deildir. zellikle Dou Anadoludaki konsoloslar hari tutulursa, ve Bat Anadoluda bulunan konsoloslarn gnderdii raporlardaki bilgiler ok daha tarafsz ve nyargdan uzak gzkmektedir. Tabii bu bir genelleme olsa da, burada mahede edilen tespit udur ki, konsoloslarn Anadoluya gelilerinin balca sebebi Berlin Antlamasnn 61. maddesi dorultusunda yaplmas gereken reformlarn uygulann gzetlemek ve Ermenilerin Krt ve erkezlere kar nasl korunduunu denetlemekti. Blgelerine giden konsoloslar, hizmeti, beki, tercman ve koruma grevlisi gibi kiilere i verdiler. Yine bunlarn al-veri yaptklar ve sosyal faaliyetlerini srdrdkleri bir evreleri vard. Dou Anadoludaki konsolosluklarda grevlendirilen veya onlarn iliki kurduklar kiilerin hemen tamam Ermenilerden seilmilerdi. Bu seilme bir tesadf sonucu olmamtr. Kanaatime gre, bu kiilerin tayin ve istihdam belli bir amaca ynelikti. Bu konsoloslar faaliyetlerine Ermenilerin dostu olduunu ima etmekle balamas son derece olaand. Bu tabii balangt ve bunu yaptklar ile destekleyeceklerdi. Mahalli liderleri ile dost oldular onlar hemen her durumda desteklemekten kanmadlar. Zaten bu konsoloslarn yazdklar raporlarda ngilizce szlnde bulanan mspet kelimeler Ermeniler iin, menfi kelimeler de Mslmanlar iin
1

Musa amaz, ngiliz Yzba Stewartn Konya Konsolosluu ve Adli Ynetime Dair Raporu 1879-1882, Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi, 2002 (11), s.223-238. Musa amaz, ngiliz Kaptan Coopern Kayseri Konsolosluu (1879), I. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (11-12 Nisan 1996), (Kayseri 1997), s. 325-336; Musa amaz, Temen Ferdinand Bennetin Kayseri Konsolosluu 18801882, III. Kayseri ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Kayseri, 2000, s. 473-481 ve Musa amaz, British Policy and the Application of Reforms for the Armenians in Eastern Anatolia 1877-1897, Ankara, 2000.

ngiliz Konsolosu Stewartn

59

kullanlmtr. Onlarn Mslmanlar lehine hi bir olumlu kanata sahip olmadklar gerekti. Belki bunun kaynanda uzun yllar boyunca aldklar Hristiyan retisi yatmakta idi. lave olarak mahalli etki altnda kalmann da yeri olsa gerekti. Peki bu nasl olabilirdi, bunu tahmin veya tasavvur etmek iin kahin olmaya da gerek yoktu. Evde oturan hizmeti veya a yapt yemeklerle, ettii sohbet, hal ve hareketlerle konsolosun e ve ocuklarn Ermeniler lehine, Mslmanlar aleyhine etkilemilerdir. Yine benzer etkileme koruma grevlisi ve tercman tarafndan konsolosa yaplmtr. Konsolosun bir raporu yazmas iin bilgi toplamas gerekmekteydi. Bu bilgilere ulamas da ancak tercman veya Hristiyan dostlar vastasyla mmkn olabilirdi. Tayin edilen Ermeni tercmanlarn kendi milleti ve Ermeni komiteleri tarafndan ynlendirilmesi kuvvetle muhtemeldi. Zaten aznlk mensubu olanlarda tabii olarak kendi milletine ballk daha fazladr. Bu yzden bu tercmanlarn herhangi bir ynlendirmee de ihtiyalar olmayabilirdi. Konsolosa ulaan tm bilgi ve onda oluan hemen tm kanaatler aslnda tercmanlarn szgecinden geen tohumlard. Bu tohumlara Mslmanlar noktai nazarndan baktmzda, bunlar ancak nifak tohumlar olabilirdi. Bu tohumlarn kayna komiteci Ermeni tercmanlar, vastas konsoloslar, zehirlenenler ilk etapta ngiliz kamuoyu, sonucu ise Avrupann Osmanl ve Mslmanlara dmanca ve ykc olarak bakmas idi. Bu zincirin paralarn oluturan, ancak yukarda bahsedilmeyen bir ok halka daha ilave yaplabilirdi. Fakat bu zincirin etkisi en fazla birbirine komu olarak yaayan Mslman ve Ermenilerin ilikisinde grlmee baland. ilk etapta bu, soukluk, gvensizlik, kin ve nefret, daha sonra ise atma ile kendini gsterdi. Bir kere atma balarsa da, biraz da blgenin feodal adet ve gelenekleri gerei, bu, adeta kan davas ekline dnt ve bu durum birinin sahay terk yani pes etmesine kadar devam edecekti. Nitekim Krm, Yunanistan, Bulgaristan, Srbistan, Girit gibi yrelerde terk edenler hep Mslmanlar olmulard. Sra Dou Anadoluda idi ve bu Ermenilerim itahlarn kabartyordu. Bunu kolaylatrmak iin de Ermeniler, Mslmanlara kar eitli bahaneler ile iki milletin aras almas gerekmekteydi. Dardan gelen telkin, vaat, destek ve yardmlar bu duruma yardmc oldu. 1879 yl bu tr hareketler iin balang yl saylabilirdi.

60

Musa AMAZ

Dou Anadoludaki konsoloslarn durumu bu iken, ve Bat Anadoludaki konsoloslarn, genelde tayin ve istihdam ettikleri kiiler, Ortodoks Ermenilerden deil, Katolik, Rum Ortodoks veya Protestanlardand. Bu kiiler Ortodoks Ermeni olsalar bile Dou Anadoludakiler gibi buralarda youn bulunmadklarndan kendilerini gl hissetmiyor, dolaysyla arzu ettii her eyi konsolosa telkin etmeye cesaret edemiyorlard. Buralarda mezhepler aras mcadele ve kskanl da gz nne getirirsek Ortodoks Ermeni tercmann hareket alannn ne kadar snrl olacan tahmin etmek de zor deildi. nk verilen bilgilerin test edilmesi ok kolayd. nyargl olmas durumunda kendisine koruyacak gl bir cemaati de buralarda mevcut deildi. Ayrca Osmanl hkmeti veya Mslmanlar ile Katolik ve Rumlarn aras nispeten iyi idi. Nitekim Sultan ve Babalinin, yksek grevlere Hristiyan atamas gerektiinde, emel ve niyetleri ok ak bilindii iin, zellikle, Ortodoks Ermenilerden kanld, bunlarn yerine ise Katolik ve Rum Ortodokslarn tercih edildii bilinen bir gerekti. Dier bir etken de, muhtemeldir ki, Dou Anadoluda yaayan insanlar corafi ve tabii artlar gerei, keskin mizal iken, ve Bat Anadoludakiler ova insannn hususiyetini tayarak daha lml ve sakin idiler. Dnceleri de bundan etkilenerek arya gitmeme yolunu tercih ettikleri dnlebilir. Netice olarak buralarda ngiliz konsoloslarn, Mslmanlara kar adeta dmanca hareket etmesine sebep olacak kiiler ve etkenler yoktu. Dolaysyla ad geen yerlerdeki konsoloslarn verdii bilgiler objektif ve tarafsz olarak deerlendirilebilirdi. Kanaatime gre, Konya konsolosu Stewartn verdii bilgiler de genelde tarafsz ve nyargdan uzak olarak nitelendirilebilirdi. Stewartn Anadoluya geli ve konsolosluuna dair bir makaleyi daha nce yaynlam idik3. Konya vilayetinin XIX yzyldaki umum durumu hakknda da yaynlanm almalarda bilgiler bulmak mmkndr4. Dolaysyla burada, hem Konya ile ilgili hem de Stewart ile
3

Musa amaz, ngiliz Yzba Stewartn Konya Konsolosluu ve Adli Ynetime Dair Raporu 1879-1882, Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi, 2002 (11), s. 223-238. Geni bilgi iin baknz Muhiddin Tu, Sosyal ve Ekonomik Adan Konya (17561856), Konya 2001.

ngiliz Konsolosu Stewartn

61

ilgili bilgiler tekrara kamamak iin verilmeyecek, sadece onun 25 Ekim 1879 gn Konya vilayetine dair hazrlad yllk rapor ortaya konacaktr.5 Konya vilayeti Anadoluda mevcut vilayetlerin en geni olanlarndan birisiydi. Bu vilayetin balca liman Antalya idi. Vilayetin merkezi ksmnda byk bir ova vardr. Bu ovann batsnda vilayetin merkezi olan Konya bulunmaktayd. Bu ova yannda deiik yksekliklerde dalar, deiik derinliklerde vadiler ve nispeten byk saylabilecek mesela Isparta, Burdur ve Nevehir gibi ehirler vard. Dini Yap Bu vilayette halkn byk bir ksm Mslman olmasna ramen, Rum ve Ermeni dahi mevcuttu. Yine bu vilayette Amerikan misyonerlerinin gayretleri sonucu ok az dank bir Protestan mezhebi mensuplar dahi yaamakta idi. Dini Dalm Konya vilayet salnamelerinde bulunan resmi makamlara gre, Mslman 370,305 Rum 15,848 Ermeni 4,968 Yrk 3,716 Bu saylar sadece erkekleri kapsamakta olup Stewarta gre gerei yanstmaktan ok uzaktr. Resmi grevlilere gre ky says 2,264 ve nfus dalm ise yleydi:
5

25 Ekim 1879 tarihli bu raporun tamam iin baknz, Layarddan Salisburyye, no 158, 4 ubat 1880, FO 78/3080; Wilsondan Layarda, no 11, 10 Ocak 1880, FO 195/1300; FO 424/106, no 61, s. 119-138; Layard Papers, Additional Manuscripts (British Museum), 39163, folios, 41-51; Mavi Kitap, Turkey 23 (1880), no 25, s.3148. Ancak bu raporun Mavi Kitapta olan kopyasnda orijinal metinde olan baz ksmlar karlmtr. Bunlar rf ve Adetler bal ile Giyim-Yiyecek Tr balklar aras ile Reformlar Hakknda Memorandum ksmlar idi. Bu karmann kayna ise yleydi: Stewart, Anadolu Genel Konsolosu General Wilsona ektii telgrafta Konyaya dair raporu ngiliz parlamentosu iin yaynlanrsa, bu raporda Konya valisi ve dier yneticiler hakknda ahsi dncelerinin olduunu bu sebeple Mavi Kitaptan (Turkey 23 (1880) bu ksmlarn karlmasn istemi ve bu yzden yukarda belirtilen yerler Mavi Kitapta yer almamtr. Baknz telgraf iin, Wilsondan Layarda, no 27, 7 ubat 1880, FO 195/1300.

62

Musa AMAZ

Mslman Rum Ermeni Protestan Toplam

367,019 17,338 6,261 18 390,636

Yukardaki rakamlara Aksaray ve Bor kazalar ile Fertek ve caeddin nahiyeleri nfuslar dahil edilmemitir. Bedel-i askeriyeye gre gayr- Mslim erkeklerin her birinden 27,5 guru alnmakta ve bu vergiye tabi cizyedarn says 32,727di. Mesleki Dalm Balca meslek iftilik ve obanclkt. Halkn ou k ve ilkbaharda Mersin ve Antalyaya deve ile yk tamakta idiler. Isparta, Nevehir ve Karaman gibi nemli ehirlerin bazlarnda ticaretle megul olanlar da vard. zel Endstri Hal dokumacl, pamuk, keten ve ynl elbise, dericilik, saralk, ya reticilii, ipekli kuma dokumacl, rmecilik vs gibi zel endstri tesisleri mevcuttu. ok kt arap ve rak imal edilmekteydi. Hal dokumaclnda son yllarda byk d olmutu. 1874-75teki ktlktan dolay byk miktarda koyun telef olmutur. Fabrikalar Burdurda 30-40 kadar kk keten dokuma fabrikas olup her birinde ise 15-20 kii almakta idi. Madencilik En nemli maden iletmecilii Bereket ve Bolkar Madeninde yaplmaktayd. Bereketlideki maden cevheri sadece kurun, fakat Bolkar Madenindeki kurun ise bakr, altn ve gm karmn ihtiva etmekteydi. Bu madenler, stanbuldaki Maden Komisyonu tarafndan idare edilmekteydi. Maden kontrat hkmet tarafndan yaplyor ve Bereketlide her okka (2,75 libre-1248,5 gr) kurun iin 32 para (1,75

ngiliz Konsolosu Stewartn

63

ngiliz kuruu)6 dyordu. Hkmet madenin tanmas iin gereken tat ve yaktn bulmakla mkellefti. Yakt iin gerekli aalar ise Bereketliye 20-25 mil uzaklktaki ormanlardan karlanmakta olduundan o yredeki ormanlk hemen tamamen yok edilmiti. Bereketliye en yakn liman olan Mersine bir okka kurunun tamas 20 para, stanbula ise 100-120 para idi. Bir okka kurun Tophane-i Amireye 150 paraya satlyordu. Yaz boyunca maden karlyor ve kn ise iiler kurunun eritilmesi ile urayorlard. 1879 yaznda burada yaklak 100 kii almakta idi. Ylda yaklak 100 bin okka kurun karlyordu ki, bu da istenmesi durumunda, ikiye katlanabilirdi. Burada ocak olup biri benzin, biri kmr ve biri de odun ile almakta idi. Bereketlideki mdr madende alanlarn cretlerinin denmesi iin Nide btesine stanbuldan emir geldiini, ancak, nakit deme zorluu olmas sebebiyle, evre kylerden alnan rlerden alnan nakit ile bunlarn cretlerinin dendiini belirtmitir. Bundan evre kylerin rahatsz olup olmadn mdrn bilmediini, fakat madencilerin parasn demek iin mdr hakl olarak baz kat kararlar almak zorunda idi. Bolkar Madenine gelince, Toros silsilesinin bir paras olan Bolkar Da Madeni, derin ve dar derelere bakan yksek bir tepenin yamacnda ok daha byk ve nemli bir maden blgesiydi. Burada bir ok maden eidi vardr ve tm da, maden ktlesi grnmndedir. Galeriler ok sayda olup burada bulunan maden cevheri kuruydu. Bu cevherin kalitesinin yksek olduu sylenmekte idi. Hkmet buradan karlan her dirhem gm iin 32 para ve her okka kurun iin 30 para demekteydi. Burada alan maden iilerinin tamam Rum idi. alanlarna birka aylk paralar denmemi ve denmesi iin de bir ey yaplmyordu. Bu sebeple Bolkar Maden letmeciliinin ykl bir borcu olup bu borla bu iin yrtlmesi ise bir bilmece gibiydi. Hkmet burada alanlara buday tohumu veriyor ve bunlar da kk tarlalar ekerek iftilik yapyorlard. Bu ekilde hayatlarn devam ettiriyorlard, ancak hemen tamamnn byk borlar oluyordu ve bunun iin de yksek faizle bor para alyorlard. alanlar, Stewarta gre, basit, ince ruhlu, her ne kadar para alamasalar da yapt iten zevk alan insan
6

40 para bir gurua, bir guru da 2 ngiliz guruuna denkti.

64

Musa AMAZ

grnmnde idiler. Eritme ilemi derenin iinde yaplmakta idi. 16 ocak faaliyette olup bunlarn hibiri hkmete ait deildi. Her bir ocak 6-7 bin okka kapasiteli idi. Bir okka cevherden yarm dirhem gm elde ediliyordu. En zengin yatak, tan sert olmas sebebiyle ilenememekte idi. Maden letme Mdr, ellerinde hi paralarnn olmadn ifade etmekte idi. Kendisine Nideden 500 bin, Diyarbakrdan 500 bin ve Ankaradan ise bir milyon deerinde havaleler gnderilmi, ancak bunlarn hibiri nakit para olmad iin kullanlamamaktayd. 1876-79 yllar arasnda hibir kurun stanbula gnderilmemitir. 1879da 400 bin okka kurun ihra iin hazr, ihra olmasn beklemekte idi. Haftalk bir ocan minimum masraf (120 saat) Kmr ilerin masraf (8 krk ve 2 atei gnlk her biri 5 guru) Maden tamas 3 Ta (her ocak iin) 100 okka kurunun ocaktan karm Ocak sahibine Ustabana Madencilere Toplam Kurundan Gm karm Masraf Odun Usta ii cretleri Amele cretleri Ocan kumlanmas Toplam Guru 800 300 250 12 150 14 20 100 1246 Guru 140 54 24 19 237

Bu maden cevherleri yannda Toros silsilesinde beyaz, siyah ve sar mermer ta ocaklar vard. Kzlrmak nehri zerindeki rgpte su mermeri mevcuttur. Bu mermer kk fakat kaliteli grnmdeydi. rgpte bir ok kii bu talar zerine almakta idi.

ngiliz Konsolosu Stewartn

65

Konya vilayetinin balca mehur olduu madde, sahip olduu geni tuz yataklaryd. 1879 yl 7 Eyllnde Tuz Gl iyice kurumu; en az yeri 5-6 mil geniliinde ve 40-50 mil uzunluundaki alanda beyaz kristal tuz su yzne kmt. Gl genelde 1,5-2 metre derinliinde idi. Tuzun toplama ve satm hakk hkmete ait olup 1879da hkmet tuz toplama ve satm iin 5 kiiye ihale vermi ve bu kiiler de 5 istasyon kurmulard. 1878de 14 milyon okka tuz satlmt. Tuzun tanmas develer ile yaplmaktayd. Konyada dier yerlerde olduu gibi byk oranda hrszlk ve zimmete geirme srp gitmekte idi. 1879da tuz iletmeciliinde zimmete mal geirme konusunda bir tahkikat olmu fakat herhangi bir ceza verilmemiti. Tuz iletmeciliinin geliri Rsumat Nezareti tarafndan idare edilmekte idi. Baka tuz glleri ile tuz karlan yerler vard. Tuz karlan yerlerden birisi Tuzky civarnda olup tuz buradan ok derinden karlmaktayd. Tuz fiyat hkmet tarafndan belirlenmekte olup okkas 15 para idi. Tuz iilerine gnlk 5 para deniyordu. 1878de 2.364.576 okka tuz satld. 1877-78 Osmanl-Rus Harbinden sonra yevmiye biraz artt. l sezonda gnlk yevmiye 2-3 guru iken, hasat mevsiminde bu 5-6 bazen de 7 gurua kadar kmaktayd. Bu para yannda amele veya iilere iki n yemek verilmekte idi. Hasat mevsimindeki iilere zaman zaman yevmiyeleri nakit para deil, mal ile verilmekte idi. Hal dokumacs gibi kaliteli iilerin yevmiyesi 10-15 guru veya fazla dahi olmaktayd. Hkmet eskiden her erkei ylda 4 gn zorunlu altrmaa salahiyeti vard. Ancak bu Osmanl meclisi tarafndan yrrlkten kaldrld. rf ve Adetler Dinlerinin aksine bir ok Trk, eyalarn koyduklar odalarnn pencerelerine keten veya kurdele paralar sktrmakta idiler ki, bu kutsal insanlarn istei idi. Bu aputlar, kutsal insanlarn yardmna kavumak isteyen hasta yaknlar tarafndan balanrd.

66

Musa AMAZ

Yine yamur istendii zaman, birka hoca bir araya gelir ve dinsel bir meclis olutururlard. Hocalar burada 75 kk ta seerler ve hocalarn biri her bir ta tek tek alarak bunlarn zerine dua okur, her birini diliyle perdi. Sonra bu ta bir kutu iine koyarlard. Btn talar ayn muameleden geirilmesi akabinde, talarn doldurulduu kutu bir ay veya nehir iine atlr ve hocalar kutunun uzaklamadn grmek iin nehirdeki kutuya bakarlard. Bu yamur yadrmann kanlmaz yolu olarak grlrd. Yamur duas esnasnda yaplan bir dier adet de bu ii gerekletirecek olan hoca ceketinin iini dna evirerek giyerdi. Bunun gibi birok batl itikat vard. Onlara gre, birok da ve tepe kendilerini koruyan ruhlara sahipti. 1877-78 Osmanl-Rus Harbi esnasnda bu dalarn, mesela, Hasandann top atelerini toplayan grltsyle yankland sylenmekte idi. Ramazan orucuna ballk kat bir ekilde devam etmekte idi. Gn doumundan batmna kadar yeme, ime ve sigara iimine izin verilmemekte idi. Orucun balang ve bitii top atei ile bildirilmekte idi. Oruca zellikle Konyada sk ballk vard. Ramazan aynda Mslmanlarn ar fanatik olduklar ifade edilir. Ev ekonomisine gelince, atal ve kan kullanld ok az ev vard. Kzlarn evlilik yalar ounlukla 16-17 yalaryd. Konyada sadece birka kii birden fazla ee sahipti. Bor, Ereli gibi baz yerlerde iki, ve drt eli hanelerin varl daha yaygnd. Ortalama ocuk says veya drtt. Fakat Mslmanlarda ska 10-12 ocuk sahibi olanlar da vard. Hem Trkler, hem de Hristiyanlar sk sk eleriyle beraber eyiz alrlard. Vasat seviyeli bir kii iin 10 bin guruluk eyiz byk bir eyiz olarak kabul edilirdi. Trklerde erkek, boamada byk kolaylklara sahipti. Hristiyanlar lm veya cenaze trenlerinde ok duygulu olurlar, kadnlar rlanda dini merasimi benzerinde olduu gibi haykrarak alarlard. Kadn kle 1879larda ok nadir ve onlarn fiyat Konyada en fazla 50-60 lirayd. Ancak bu fiyatn en ucuzu zmit yresinde olup yaklak 25 lira civarndayd.

ngiliz Konsolosu Stewartn

67

Halkn stek ve Arzular Mslmanlar Avrupal gzyle bakldnda, adaletin tecellisindeki aksaklk ve gecikmeler, can ve mal emniyetinin teminindeki yetersizlikler, kaimenin deer kayb ile halkn iine dt perianlk ve memurlar arasnda yaygn olan rvet ve iltimasn ulat byklk gibi sebepler hkmete kar olan kin ve nefreti artrmakta idi. Vurdum-duymazlk, gayr-i mteebbislik, gayr- enerjik olma, uyuukluk ve yllarn zerlerine ykledii ile, Trklerde kin diye bir duygu brakmamt. Yllardr bu tr muameleye maruz kaldklar iin bunlar gayet tabii bir ey olarak grmekte idiler. 1877-78de Rusyaya kar yaplan baarsz sava ve bunun halka yaratt sknt, memurlar arasnda irtikap ve rvet almndaki byk art, parann deerinin dmesi, zorunlu borlanma, Rusyada mahkumlara yaplan iyi muamele, orada kara ve demiryollarnn iyi olmasna dair bilgiler, erkezlerin yapt zulm ve hrszlklar gibi olumsuzluklar Trkleri kendi hkmetine kar yabanclatrm ve kendi hkmetlerine kar souk duygular hissetmelerine yol amtr. Daha gl bir hale getirilmediinden fakir Trk halknda byk bir hayal krkl vard. Ancak bu memnuniyetsizlik tamamen pasif bir halde olup bu duygular genelde mahalli idarecilere kar yansyor gzkmekte idi. Sultana hala halkn babas ve mdafii nazaryla baklyor, sayg duyuluyordu. Halkn ounluu yan sra, kk ve etkin bir grup vard ki, bunlar Avrupa kltrnn kabul, sorumlu hkmetin tesisi, parlamentonun almas ve kzlarn eitimini grnrde talep ediyorlard. Ancak bu tr dncelere gerekte sahip olanlarn stanbul dnda varln kabullenmek bir hayal gibiydi. Halkn ounluu btn bu olumsuzluklar ne biliyor, ne de umursuyordu. Onlarn btn istedikleri kendilerine dokunulmamas idi. Belki en fazla istekleri kara ve demiryollarnn birileri tarafndan yaplmas idi.

68

Musa AMAZ

Trklerin st tabakasn oluturan grubu kadlar, hocalar ve medreselerdeki renciler olutururdu. Bunlar yaplan btn deiiklikleri nefretle karlar ve Kurana aykr grrlerdi. Bu grup imparatorluun yaad felaketlerin batl dncelerin taklit edilmesi ve halkn dini inanlarn yerine getirmemesine atfetmekteydiler. Hristiyanlara gelince, onlar Trklere nefretle bakmakta ve onlardan ekinmekteydiler. Bu yzden Avrupal glerin geliini memnunlukla karlasalar dahi, Avrupallara bir mddet sonra olumsuzca bakabilirlerdi. Bunun sebebi de, Osmanldaki Hristiyanlarn yaad ve yaamak zorunda kaldklar muamelelerdi. Adli konularda, kendilerince dahi kabul edildii zere, durumlar, zellikle son zamanlarda iyileme gstermekteydi. Her geen gn bunlar para ve zenginliklerini artrmakta idiler. Bu da onlarn toplumda arlklarnn hissedilmesine sebep olmaktayd. Hristiyanlar Mslmanlarn tersine, kendileri iin byk bir yk olan askerlik grevinden muaf olma avantajna sahiptiler. Hristiyanlarn sk sk maruz kaldklar aalanma konusunda ise, onlar, ar korkak, rkek, gururu sinmi, tamahkar ve yalanc olduklarndan bunu hak etmekte idiler. Konyadaki Rum Papaz gibi liderleri ve tm Hristiyanlar srekli szlanp ikayet etmek yerine, insan gibi mahalli meclislerde haklarn savunmak iin ayaa kalkp direnselerdi, Mslmanlar tarafndan kendilerine daha fazla sayg duyulacakt. Hristiyanlar mezhepler aras mcadele ve rekabetten dolay birbirlerini aalayc duruma sokmulard. Hristiyanlar, kendi liderleri, din adamlar asndan anszdlar. nk bunlar pasakl, cimri ve bunlarn banazlktan te bir zellikleri yoktu. Buradaki btn din ve snf mensuplar, ngilterenin sahip olduu zenginlik ve refaha dair bilgilere vakftlar. Sadece ok az ngilterede fakirlik, strap ve crm gibi olumsuzlarn varln dnmekte idiler. Giyim-Yiyecek Tr Kylerin yiyecei genelde mayalanmam kek, soan, soan, sebze, kavun-karpuz, zm ve dier meyveler, yourt, peynir, pekmez, pirin, bulgur, yumurta, st, zaman zaman hayvan ve tavuk etinden olumakta

ngiliz Konsolosu Stewartn

69

idi. K mevsiminde bazen pastrma ve kurumu et yemekte idiler. Burada halkn geimini salamak iin ne kadar paraya ihtiyac olduunu hesaplamak ok zordur. nk halk yiyeceklerinin ounu tarlalarnda yetitiriyorlar ve olmayanlarn da yetitirdikleri ile deitiriyorlard. Bir kiinin gnlk yaama masraf 40 paradan (2d) fazla deildi. Bu para bir aile iin ise ok azd. Giyecekleri ucuza mal olan ev-yapm kaba pamuklu ve dier tr giyim eyalarndan olumakta idi. Ticaret hracat ve thalat hracat Msr, deri, afyon, kuru zm, ya, boya, kiraz, lleta, kurun, gm, hal, portakal, tiftik, selloz ve afyon tohumu gibi maddeler ihra edilmekte idi. Resmi dokman olmamas sebebiyle, bu maddelerden ne kadar miktar ihra edildiini bilmek mmkn deildi. hra maddelerinin miktar halka gre ok deiikti. Bir yerdeki halka gre ihra edilen msr 20 bin ile 500 bin kile arasnda deimekteydi. Elde edilebilen gvenilir bilgilere gre, zmire ihra edilen afyonun miktar 500 tondan fazla idi. Bir okka afyonun deeri ise 200 ile 500 guru arasnda deimekte idi. Bir kile msr ise 20 ile 22 guru deerinde idi. thalat thalat maddeleri pamuklu maddeler, kahve, madeni ya ve baz atal-bak idi. Ticaret Tuz, ttn, Burdur veya Halepten pamuklu eyalar (Burdurun pamuklu giysisi kt boyamadan dolay pek kullanl deildir), Adanadan ilenmemi pamuk, pirin, koyun, sr gibi rn ve mallar i pazarda satlmakta idi. Afyonun okkas (Okka 1250 gr) 2 Lira, msrn kilesi 20-25 guru, koyun etinin okkas 5-7 guru, 50 yumurta 10 guru, pirincin okkas 9 guru, kahvenin okkas 3 Lira, patatesin okkas 4-6 guru, tavuk eti 6-7 guru, benzinin okkas 7 guru, koyunun tanesi 14-15 Lira, kei 10 Lira atn tanesi 9-25 Lira, camz 7-8 Lira, sr 7-8 Lira, inek 3,5-5 Lira, ve ekerin okkas 1 Lira 6 guru idi.

70

Musa AMAZ

Tarife Yok. Ticaret Kanunu Dstur dnda yok. Esnaf tekilat vs. yok. Bankalar Yok. Birka yl nce baz yerlerde menafi ad verilen iftiler tarafndan birbirlerine yardm iin sandklar kurulmutu. Para yatranlar faiz almyorlard. Biriken paralar iftilere % 12 faizle veriliyordu. Bazen memurlar da ayn faizle buradan para ekebiliyorlar ve dk faiz verdikleri iin kendilerini ansl gryorlard. Kambiyo Deeri Konyada ve genelde tm vilayette belik ad verilen metal parann deeri 120den 130a kadar deimekte idi. Uzak mahallerde Lirann deeri 105 gme eitti. Bakr para var ama ok nadir bulunmakta idi. Kat paraya gelince, piyasada bu paradan yok, fakat 1876ya kadar hkmete borcu olanlar kaime ile deyebiliyorlard. Bunun deeri ise 350 idi. 1877 ve 1878de ise 380 idi. 1879 ylnda r vergisinin 1/5i kaime eklinde denebilmekte ve deeri ise 400 idi. ifti ve Dierlerine Bor Verme, Faiz Faiz oran % 12 ile 60 arasnda idi. Genel oran ise 25-26 idi. iftiye bor para verme konusunda ise paray bor veren genelde Hristiyanlar olup borcu kadar borlunun tahlna ipotek koyarlard. Sk sk iftiler ald bor para ile soyulurlard. Faiz ok hzl katlanr, borlu rakamlara boulur, deyemeyecei paralara ulatrlp tm varl ok ucuza satlrd. ifti ve memurlardan ok sayda borlu bulunmakta idi. Topran Cinsi Genelde ak renkli ve kratr. Tarlann srlmesi ok iyi olmasa dahi rn, eer su bol ise, ok olabilirdi.

ngiliz Konsolosu Stewartn

71

Mezru Tarla Oran Herhangi bir resmi tahrir ve saym olmadndan gerek oran bilmek mmkn deildi. Vilayet merkezindeki ovada kilometrelerce yrnse bile ekili alanla karlalmaya bilinirdi. Ancak suyun olduu yerlerde ekilebilir topran kalitesi nispeten iyi idi. Sunni kanallar ok fazla kullanlmamakta idi. Beyehir Glnden Konyaya suyu kanal ile getirmek iin bir proje dnlmekte idi. 5 yl nceki (1874) kuraklk ve ktlktan ok sayda hayvan lm, ift kzlerinin lm sebebiyle ekilebilir alanlar ekilememiti. Hayvan lmlerinin ou Sultanhannda olmutu. Burada 70 bin koyun ve kei varken, bu say 3-4 bine dmt. Burada mevcut hanelerden 90 hane ya buray tek etmiler, ya da alktan lerek yok olmulard. Yine 25 bin koyun-kei Uluklada alktan lmt. Bu tr rneklerin says ok fazlayd. Ancak insanlar tedricen normal hayata dnyorlard ki, Rusya ile kan sava yine onlar ok zor durumda brakt. Karaman kazasnda koyun ve keinin says 42,267 iken, 1879da 62,426ya ykseldi. Tahl Tr Balca tahl rnleri msr, arpa, afyon, pamuk, ttn ve kendirdi. Yine bir ok balklar vard. rnden elde edilen gelir 3-4 kat oranndayd. 1879da rn yamur azlndan dolay ok iyi deildi. Konya vilayetinin batsnda ise tahl ekirgeden zarar grmt. Hayvan rnleri nek, koyun ve kei st, ya (kt), peynir (tatsz), lor peyniri, yumurta ve bald. Sebze retimi Patates, her eit fasulye, patlcan, domates, havu, spanak, salatalk, her trl meyve, ok miktarda ve iyi kalitede zm yetitirilmekteydi. BAYINDIRLIK LER Yollar Birka istisna hari, yollar sadece araba yolu niteliindeydi. Bir ok yerde ise insan yardm ile yaplm yollar, bazen de talar denerek

72

Musa AMAZ

yaplm yollar vard. Ancak araba ile yolculua msait deildi. Kn arabalar yollarda genelde diz boyu amurda kalmakta idiler. Demiryolu Yok. Kanal Yok. Kpr ok az, olanlar da ok dar ve eimliydi. Genelde tamire muhta olmasna ramen, tamir grmemekte idi. Telgraf lkede hatlar nispeten yaygnd. nsanlarn ehirleraras iletiiminde kullanlmaktayd. Hatlar iyi durumda idi. Resmi iler hemen her zaman telgraf ile yaplmaktayd. Liman Antalya ve Alanya limanlar vard.

GENEL
Toprak leme Sistemi Hemen tm ark memleketlerinde olduu gibi, Trkiyede de mlkn sahibi teoride hkmetti. Mlkn satm ve kullanm aadaki ekilde idi: Arazi-yi Miriye: Hkmete r deyenlere verilen arazi. Mlk: Hkmete dnmne 2, 3 veya 4 guru kira deyenlere verilen arazi. Vakf: Baz zel veya dini amalar iin tahsis edilen arazi. Arazi-yi Miriye: Arazilerin byk bir oran miri arazi trnde idi. Rahatsz edilmeden araziyi ileme hakk dorudan, ya hkmetten zel olarak, ya da ak artrma yaplarak satn alnrd. 5 yl ard ardna bir

ngiliz Konsolosu Stewartn

73

ifti bir tarlay ekerse, o araziyi kullanma hakkna sahip olurdu. Bu tr arazinin sahibinin mirass yoksa veya arazi 3 yl ilenmezse, arazi tekrar hkmete geerdi. Topra tevzi eden hkmet grevlisine Arazi Mdr denirdi. Mlk: Bu tr arazi sahibi olanlarn says ok azd. Bu eit araziye sahip olmann gemii ok eski tarihlere gitmekteydi. Vakf Vakf: 3 eit vakf vard. Bunlar Mazbute, Gayr- Mazbute ve Mstesna idi. Mazbute Vakflar- Evkaf muhasebecisi ad verilen hkmet memuru tarafndan ynetilirdi. Bu kii elde edilen geliri Sultann kendisine verdii berat veya bir veya birka vakf yneticisi olan imamlarn direktifleri dorultusunda tevzi ederdi. Fazla olan gelirler dorudan hkmet btesine gnderilirdi. Gayr- Mazbute Vakflar- Bu vakflarla ilgili tm iler, yalnz gelir toplama hari, mtevelli heyet tarafndan idare edilirdi. Burada gelir toplama ii hkmete aitti ve toplanan gelirden % 12,5 karldktan sonra geriye kalan mtevelli heyete teslim edilirdi. Mtevelli heyet uygun grrse, hkmet % 25e kadar olan geliri kesebilirdi. Bu tr vakflarda, hkmet, vakflarn kurulmasn takip eden 5 yllk gelirinin ortalamasn alr ve bundan %12,5 veya 25ine sahip olurdu. Vakfn gecikme veya daha baka sebeplerden dolay, yukardaki oranlar dememesi durumunda, teoride yukardaki oranlara gre, ancak uygulamada ise bu oranlardan ok daha fazlasn alabilmekteydi. Bu yolla hkmet ylda 200-300 bin guru gelir elde ediyordu. Mstesna Vakflar- Bu eit mlk tamamen ve her haliyle sadece sahibinin kontrol ve idaresi altndayd. Konya sancanda 11-12 mazbute vakf vard. ehir merkezinde ise bu say t: Sultan Selim, Sultan Alaaddin ve Karamanolu. Bunlar hkmete ylda 550 Lira kira dyorlard. Konya sancandaki gayr-

74

Musa AMAZ

mazbute vakf says 250 kadar olup bunlar da ylda toplam 8 bin lira kira demekteydiler. Karaman ve Hadim kazalarnda bir ok vakf mevcuttu. Hacimleri kk olmasna ramen, Ereli, Beyehir ve Seydiehirde de vakflar bulunmakta idi. Mstesna vakf trnden Konyada sadece Aziz elebi tarafndan ynetilen Mevlana Tekkesi vard. Bu vakfn ok zengin olduu sylenmesine ramen, zenginliinin derecesini de ancak yneticileri bilmekte idi. Arazi-yi miriye, mlk ve vakf tr arazilerin ok aznn tapular vard. Sahipleri ilgili kanunun 9. maddesine istinaden bu arazilere sahip olmaktayd. Arazilerin snrlar ok iyi iaretli deildi ve zenginler, fakir komularnn zayf ve snr belli olmayan arazilerini kendi arazilerine katabilirlerdi. Vergi, Oran ve Toplama ekli A- Mslim ve Gayr- Mslimlerce Beraber denen Vergiler: 1- Emlak: Mlkten alnan vergiydi. Kiralk veya gerek mlkn her 1000 guruluk deeri iin 4 guru alnmakta idi. Kiraya verilen mlk iin % 4 kira paras uygulanrd. Bu tr vergi iin vilayetin tamamnda toplanan para 95 bin Lira idi. Emlak bal altnda temett vergileri ticaretten alnan vergi idi. Burada yaplan karn % 3 hkmete verilirdi. Bu uslden vilayette toplanan vergi miktar 40 bin Lira idi. 2- r: Yetitirilen rnn onda birinden alnan vergi olup 1879da Nide sancandan 45 bin Lira, Konya sancandan 82 bin Lira, Burdur sancandan 15 bin Liralk bir vergi toplanmt. Ancak Isparta ve Alanyada rn henz satlmadndan toplanacak vergi henz o tarihte hesaplanmamt. Burada rn ekirgeden dolay mahvolmutu. 3- Ganem: Koyun ve keiden alnan vergiydi. Bu vergiye gre bir ba ynl koyundan 3 guru, bir ba tiftik keisinden 4 guru, bir ba ynsz keiden 3 guru alnyordu.

ngiliz Konsolosu Stewartn

75

4- Tuz, Ttn ve kiden alnan vergiler: Tuz madenleri hkmetin mal idi. Ancak hkmet tarafndan deiik fiyatlarla satlabilirdi. 1878de tuzdan elde edilen gelir aadaki gibi idi: Kohisar Hacbekta Tepesidelik Karapnar Hirla Toplam 75,000 Lira 15,000 2,000 1,500 1,200 94,700 Lira

ki veya spirtodan alnan vergi: Bu vergi r gibi elde edilen rnn onda birine eitti. r para olarak on okkadan sekiz guru alnmakta idi. Bu vergi ile 1878de Konyadan 200 Lira toplanmt. Ttnn okkasndan ise 10 guru vergi alnyordu. Bu vergiden de 35-40 bin Lira toplanmt. Rsumat Nezareti vastasyla toplanan vergi (ttn dahil) 169,900 ile 200 bin Lira arasnda idi. Bu vergiden toplanan para vilayette harcanmyor, dorudan stanbula gnderiliyordu. 5- Rsumat: Markette satlan mallardan alnan dolayl vergiydi. Bu verginin oranlar Konya marketlerindeki mallara gre yle idi: a- zm, pekmez, pirin, fasulye iin deve yknden 2 guru ve katr yknden 1 guru, b- Bakr, bir ykten 3 guru, c- Zeytinya, bir ykten 8 guru, d- Afyon tohumu ya, bir ykten 3 guru, e- Kk boyas, tiftik, yn, hal, zeytin ya, peynir ve bal iin bir deve yknden 5 guru ve bir katr yknden 3 guru, f- Susam, bir deve yknden 3 ve bir katr yknden 2 guru, g- Kavun-karpuz, kiraz, elma ve eftali, bir ykten 1 guru ve bir arabadan 2,5 guru, h- anak-mlek, bir arabadan 2,5 guru, i- Tart vergisi her iki okkas bir para, j- Ganem vergisinin satm, her gurutan bir para. Bu vergiden 56,100 guru vergi toplanmakta idi.

76

Musa AMAZ

k- Markete gelen bir kile tahldan bir para. Bu vergiden de 1500 guru toplanmaktayd. l- Evlerde kullanlan aa satmndan ise her gurutan 4 para. Hkmet bir mddet nce rsumattan toplanan vergiyi belediyelere terk etti. B- Hristiyanlarn dedikleri Vergiler Bedel-i Askeriye: Her erkek iin doumdan itibaren her yl 27-28 guru. Buradan toplam 7500 Lira vergi toplanmakta idi. Bu vergi, kylerde muhtar veya ehirlerde mahalle muhtar tarafndan toplanrd. Ky meclisleri de muhtarlara yardm ederlerdi. Bir kyde bu vergiye tabi cizyedar says tespit ile bu saydan elde edilecek tahmini gelir muhtar ve meclisine bildirilir, onlar da bu paray hanelere taksim eder ve tespit edilen vergi mkelleflerden toplanrd. Bu esnada eitsizlik ve adaletsizlik yaplmas ok muhtemel idi. Bu konuda ok fazla ikayetler yaplmakta idi. Hristiyanlar sk sk Mslmanlardan iki kat dah fazla vergi dediklerini iddia etmekte idiler. Bu doru mu yoksa, ska sylenilen yalanlardan birisi midir, bunu bilmenin mmkn olmad Stewart tarafndan ifade edilmitir. Her konuda olduu gibi vergi konusunda da mahalli etkinlik veya memura yaknlk nemli idi. Bu yolla bazlar kayrlyor ve bunlardan doan zararlar ise onlarn komularna ykleniyordu. Emlak vergisinin oranna gelince, bu ok aktr. Konyadaki papaz, yllk kendi ve ocuu iin bedel-i askeriye dahil 70 guru demekte idi. 1000-1500 guru vergi veren biri zengin ve varlkl olarak deerlendirilir. Karaman yanndaki Kasaba kynde en yksek vergi veren 250-300 guru demiti Moehrde iki bahe ve bir evi olan 180200 guru vergi vermiti. Genellikle yllk 20,000 guru geliri olan 1,500 guru vergi demekte idi. Zengin veya fakir herkesin vergi vermesi vergi sistemindeki en byk yanlt. Vergi vermeme iin alt gelir limiti yoktu.

ngiliz Konsolosu Stewartn

77

r vergisi hemen tamamen ayni (mal ile) toplanmaktayd. Mal ile denmeyenler ise tutulmas veya saklanmas g olan meyve gibi rnlerdi. Bu eit rnlerde ortalama Pazar fiyat baz alnmak suretiyle r (onda biri) toplanrd. Bu ekilde rn sahibi madur edilmezdi. Afyon mahsul, vergi tahsildar mltezim tarafndan deerlendirilir ve afyon sahibi dnm bana rnn bolluuna gre 20, 30, 40 guru vergi verirdi. Mltezim, kanuna gre, msr veya mahsuln satmndan itibaren 5 gn iinde maln rn toplamaa mecbur tutulmutu. Eer bunu yapamazsa, hkmet, yeni bir grevli atayacak ve mltezim de gerekli olan r atanan bu kiiye deyecekti. Hkmet grevlisi her yl hasat mevsimi veya hasattan hemen nce kyleri dolard. Bu grevli muhtar da yanna alarak hasat olacak rnn yaklak verimliliini lerdi. Bu gzlemler kopya halinde hazrlanrd. Biri mahalli hkmete gnderilirdi, biri muhtarda ve biri de mltezimde kalrd. Her yrenin r ihaleye verilir ve o yerin r, artrmada en yksek verende kalrd. ltizam usul, batdakilere aykr olsa da, bir ok avantaja sahipti: - Halk buna alk olup kolaylkla anlamaktayd. - Bu vergi hemen tamamen mal ile alndndan, hkmet dorudan halk ile karlamaktan alkonulmutu. - ok byk sayda vergi tahsildar gereksiz olmutu. - Sistem fazlasyla esnekti. - Hkmet vergi toplayc gibi, nefret edilme muamelesine maruz kalmamakta idi. Baz sakncalar ise unlard: - ltizama verme, byk hakszlk ve kandrma iine kap amaktayd. - Hkmet byk oranda gelir kaybetmekte idi. - Hasat kaldrma bazen geciktirilmekte idi. Bu sistemde kar gelinmesi gereken ilk nokta, bu verginin bizzat hkmetin kendisi tarafndan toplanmas idi. Memurlarn ok rveti ve halkn da ok sabrl olduu bir yerde, ihtimal ki, memurlar hem halk,

78

Musa AMAZ

hem de hkmeti soyacaklard. Mevcut sistemde, eer r tahsildar ok az gzl ise iftinin hkmete hi olmazsa itiraz hakk olmalyd. kinci nokta ise kayplar olup bu nispeten iyi bir ak artrma ile byk oranda azaltlabilirdi. Bu da iltizama verilen kiiyi ok dikkatlice semekle veya herhangi bir yanl yapma ihtimaline kar teminat olarak r ihale tutarnn belli bir orannda depozit almakla olabilirdi. Bu depozite, r ihalesini alann herhangi bir taahhdn yerine getirmemesi durumunda el konulacakt. Mevcut durumda ihaleye giren kii etkili ve gl biri ise ona kar ok az insan ihalede yarabilirdi. Benzeri bir durum son zamanlarda Konyada meydana gelmiti. Ancak bu ihalede baz gecikmeler sonunda ihale miktar 1200 Liradan 2600 Liraya ykseltilmiti. Hasadn toplanmasndan kaynaklanan kayp ise kolaylkla nlenebilirdi. Geri bu durumun olumsuz sonucu zaten pek fazla yoktu. Arazi saym gibi ok pahal bir i iin halktan nakit para istenmesine gelince, bu halk arasnda pek fazla sempati toplamayacakt. Mevcut sistemde r miktar yldan yla deimekte idi ve bu halk zerine yklenen hafif bir yk deildi. nk iftilerin ou zaten alk snrnn biraz zerinde yayordu. Halkn bavuracaklar baka kaplar da yoktu. Ayrca kendilerinden alnan standart kira paras da ou zaman onlara zulm gibi geliyordu. Harp (1877-78) esnasnda bir ok yardm ve ba yaplmt. Bunlar bir ok durumda zorunlu bir bor eklinde alnmt. Hangi dzenleme altnda olursa olsun, muhtemel idi ki, hi kimse verdii bu bor paray tekrar geri alma duygusu tamyordu. Son zamanlarda halka yine ar yaplarak erkez ve dier muhacirler iin yardm yapmalar istenmiti. Halk ve Ailelerce Yaplan Arazi Tarm Arazide tarm yapma iki usul ile yaplmakta olup birincisi tarlalar iftiler tarafndan sahip olunuyor ve iletiliyordu. kincisi ise arazi sahipleri arazilerini ya kiraya veriyorlar, ya da tuttuklar gndeliki

ngiliz Konsolosu Stewartn

79

iilerle arazide tarm yaptryorlard. Baz arazilerde ise metayer sistemi yrrlkte idi. Halkn Emniyeti iin Dzenlemeler Dzenlemeler ok az ve yetersizdi. Zaman zaman yollarda kk zaptiye gruplaryla karlalmakta, fakat bunlar ok az ie yaramakta idi. Konyada halk hava karardktan sonra dar kmaya korkmakta idi. Saldr ve kavga ok sk olurdu. Evlere girilir ve kadnlar karlrd. Bazen bunlar karakol kenarndaki evlerde de vuku bulurdu. Zaptiyeler bunu bazen duymazlktan gelir, bazen de onlara yardmc olurdu. Zaptiyelerin dier zellii de hapishanelerden mahkumlarn kamalarna izin vermeleri idi. Zaptiye ve amirlerin yaptklar ilerdeki yetersizlikleri gz nne alndnda, niin ldrme, hrszlk ve tecavz suunun bu denli az olduu hayretle karlanmakta idi. Zaptiye Gc, Says ve Maa deme ekli Vilayetteki zaptiye gcnn says: Albay, aylk 2000 guru maa, Binba, 1000 guru ve drt yzba, hep beraber toplu 1800 guru aylk maa alyorlard. Zaptiye says 650 svari ve 400 piyade idi. Svari zaptiye, atnn yiyecei dahil 150 guru aylk almakta idi. Piyade zaptiye ise 70 guru aylk maa alyordu. Maalar para sknts yznden genelde 3-4 ay geriden takip ediliyordu. Baz kazalarda zaptiye says aadaki gibi idi: 1- rgp 15 zaptiye 10975 erkek nfus 2- Nevehir 25 zaptiye 15495 erkek nfus 3- Karaman 18 zaptiye 15560 erkek nfus Adli Ynetim Vilayetin merkezi olan Konyada 4 mahkeme vard. eri Mahkeme: Hakim olarak sadece kad olup 5 bin guru aylk maa almakta idi. Burada mfti de vard ki, bu mvekkile kanun

80

Musa AMAZ

konusunda tavsiyelerde bulunur ve her celse iin belli bir cret alrd. Bu mahkemede kararlar slami kanunlara gre verilirdi. stinaf Mahkemesi: Bakan veya hakimi yine kad olup ayrca cret almyordu. Bu mahkemede Mslman ve Hristiyan aza vard. Azalara toplam 1710 guru aylk deniyordu. Azalarn bazsna cret denmiyordu. Yine 5 tane de katip olup bunlar toplam 2605 guru alyorlard. Bidayet ve Temyiz-i Hukuk: Hakim 4500 guru maal olup iki Mslman ve iki Hristiyan azas vard. Bu azalara toplam 1000 guru denmekteydi. Burada alan 9 katip ise toplam 1870 guru aylk alyordu. Ticaret Mahkemesi: Ticari anlamazlklarn grld mahkeme olup hakim 3000 guru aylk alyordu. Drt Mslman ve drt Hristiyan aza ile katipler mevcuttu. Bir sancakta mahkeme (eri, Bidayet ve Ticaret) vard. lk ikisinin hakimi kad idi ve bu kadya kazalardan yksek mahkemeye mracaat eden kiilerin davalar gelirdi. Bir kazada Dava isimli bir mahkeme mevcuttu. Burada reis, naib ve bir memur grevli idi. Eer mahkeme eri hkmlere gre yarglarsa naib hakimlik yapyordu. Son zamanlarda stinaf ve Bidayet mahkemeleri hukuk ve ceza olmak zere ikiye ayrld. Her birinin ayr ayr grevlileri vard. Her sancan 2000 guru aylk maal bir mddei umumisi vard. Her vilayete iin 4000 guru aylk maal bir mddei umumi ve 10000 guru aylk maal bir mfetti tayin edilmiti. Mahkemelerde denen aylklar yle idi: stinaf- Hukuk, reis, 5000 guru maal kad, her biri 1000 guru aylkl iki aza, her biri 1900 guru maal katipler.

ngiliz Konsolosu Stewartn

81

stinaf- Cinayet, 4000 guru maal reis, her biri 1000 guru aylkl iki aza, ve her biri 900 guru aylkl katipler. Bidayet-i Hukuk, 4000 guru maal reis, 400 guru aylkl iki aza ve 1500 guru maal katipler. Bidayet-i Cinayet, 3000 guru maal reis, 400 guru maal bir aza ve 900 guru maal katipler. Genellikle gerek ve bamsz yarg ok zorlukla bulunmakta idi. Rvet ve iltimas oka yaygn ve kararlar gllerin veya en fazla paray verenin lehine kmakta idi. Ancak problem yalnz rvet ve adam kayrmadan da ibaret deildi. Etkili ve nfuzlu insanlar rahatsz etme ve ok dayanaksz delil ortaya koyma endiesi de vard. ahitler ya kzdrlyor, ya korkutularak aksi ahitlik yaptrlyor, ya da hibir ey bilmiyor taklidi yaptrlyor veya tamamen ahitlikten vazgeiriliyordu. Grd bilinmesine ramen, ldrme veya saldrma konusunda hibir ey grmediini soukkanlca iddia eden bir ahidi dinleme gayet normal karlanyordu. Mahkemeye itaatsizlik veya yalan yere ahitlik etmee kar herhangi bir ceza mevcut deildi. Hibir ekilde zorlamaya mracaat edilememekteydi. nsanlar ve grevlilerin ok bozuk olduu yerlerde mahkemelerde gerek adaletin olacan beklemek imkanszd. Halk tarafndan mahkemelere aza seimi, ilerin bu denli kt olmasnn dier bir sebebi idi. nk kanundan haberi olmayan veya karakter itibaryla zayf veya yeteneksiz olanlar ska seilmekteydi. Ticaret mahkemesi hari, Hristiyanlarn ahitlii hibir yerde Mslmanlara kar kabul edilmiyordu. Bu durum vilayetin genelinde byle idi. Baarszlklar yannda adaletin gecikmesi de sz konusu idi. Davalarn hzlanmas iin rvet vermedike mracaatlar ilem grmesi iin haftalarca beklemek zorunda idi. Cinayet ilerinde durum zellikle ok daha kt idi. Sulanan kii, zgrln kaybetmesi yannda, ok kt karakterlere sahip mahkumlarla arkadalk yapmak zorunda olarak hapishanede muhtemelen aylarca kalmak mecburiyetinde idi. ikayete sebep olan

82

Musa AMAZ

dier bir hal, kiilerin hapse konmasnda uygulanan sorumsuz ve despotik yol idi. Kiiler ok basit bir emir ile hapse atlabilir ve hapiste tutulabilirdi. Bunun bir rnei hrszlk suuyla Ankarada hapishanede 5 yldr hapis tutulan rgpl Ayib Bedos Efendi idi. Onun davas hi aratrlmad ve sonunda 1070 Lira cezaya arptrldktan sonra serbest brakld. Hemen herkes resmi veya sivil mevcut deiikliklerin yanl zamanlamal ve gereksiz olduuna hem fikirlerdi. Mevcut durum masraflar artrdndan dolay uygun grlmemekte idi. Hkmete para konusunda byk basklar yaplyordu. Memurlarn ounun maalar aylar sonrasndan takip edilebiliyordu ve yine son zamanlarda maalarda %10 orannda bir azaltmaya gidildi. Mahkemelerdeki katip ve dk dereceli memurlara verilen maalar ok azd. Aylk 2-3 Lira olunca ve bu da stelik aylar sonras verilince, ilgili kiilerin rvet ve kt yola sapmamas mmkn deildi. Hapishaneler: Hapishaneler her yerde ok kt durumda idi. Kk, gayr- shhi, havalandrmaya msait olmayan odalar, alabileceinden ok fazla tutuklu ile doldurulmutu. zellikle Nidedeki hapishane iren durumda idi. 3-4 karanlk, insan kederlendiren ve iinde haaratn dolat hcrelerden olumakta idi. Stewart, bu hapishaneye girdiinde, etraf kendisinin susuz olduunu ve adalet istediini haykran kalabalk ile evrilmiti. Ayn zamanda burada ok sert bir disiplin vard ki, en azl sulu bile ok az hareket imkanna sahipti. Hapishanelerin idari mekanizmas ile iinde bulunduu durum acilen zerinde durulmas gereken bir konu idi. Muhtemeldir ki, sk disiplin ve mecburi alma, hapishanede ilenen sularn azalmasnda olumlu tesir yapacakt. Her yerde olduu gibi, hapishanelerde de para ok ey yapmaa muktedirdi. Para veya etkili dostlar yoluyla mahkumlar sk sk cezalarn ekmekten kurtulabilirlerdi.

ngiliz Konsolosu Stewartn

83

Mali Ynetim Vilayetteki mali ynetim blmnn ba defterdard. Son zamanlarda yaplan reform ile defterdarn ismi umum maliye mdr oldu. Maa aylk 7000 guru veya yaklak 48 Lira idi. Bunun emrinde her sancakta muhasebeci ve her kazada ise mal mdr vard. Defterdarn veznedar (sancak emini) aylk 950 guru veya 7 Lira ve onun 18 katibi toplam 6000 guru veya ortalama 2 Lira aylk almaktayd. Dier yerlerde olduu gibi, bu broda da rvet ve iltimas hkm srmekte idi. Bu da maalarn azl ve aylar geriden takip etmesinden dolay pek artc deildi. Defterdar kendisini stanbuldan tayin ettirmek iin 1000 Lira dedii bildirilmekte idi. Aylk 5 Lira veya 700 guru maa olan dairedeki bir katibe 300 Lira rvet dettirilmiti. Rvet ve iltimas yoluyla yaplan kayplara ilaveten, memurlarn kaytszl yznden hkmet byk kayplara uramaktayd. Katiplerin ou ilave meblalar yerine getirmek konusunda yeterince kabiliyetli deillerdi. Son zamanlarda defterdar, sandk emini ve 18 katibin ortak almas bile tahmini gelirin yaratt oran hesaplamakta yetersiz kad. Varidat Aada vilayetin yaklak fakat nispeten doru cinsinden yle idi: Gider(Gr) Ortalama brt gelir (r, bedel-i askeriye, emlak&) Masraflar giderleri ( maa&) Ortalama Yllk denmemi bor Kalan varidat guru Gelir (Gr) 52,568,703 11,283,732 13,545,599 24,829,331 27,739,372

1875teki ktlk ile bunun ncesi ve sonras yllardaki kt hasat denmemi bor ortaya kard. Kaimenin kayb esnasnda bir ok kii gemi borlarn dedi, ancak hala onlarn hkmete deyecekleri borlar vard.

84

Musa AMAZ

Bu yolla gelecek gelir Bu denmemi borlarn bu yl denecei kabul edilmesi halinde, 1879 yl geliri

17,054,568 44,793,940

Yukardaki paradan hala kaime olarak hkmete kabul edilen % 20lik vergi oran karlnca 8,958,788 TOPLAM 35,835,152 1879da r mstesna olarak ok iyi fiyattan satlmasna ramen, yukardaki gelir meblann toplanmas mmkn gzkmemekte idi. Kredilendirilen tm denmemi alacaklar muhtemelen toplanamayacakt. Yine baz kimseler, vermesi gereken rleri deyemeyeceklerdi. Ktlk yllarnda hkmete denmesi gereken borlarn kaime veya madeni olarak denmesine gelince, Stewart bu alacaklarn ancak 1/5i kaime veya 3,410,913 guruunun deneceini tahmin etmitir. Taahhtler Dier vilayetlerde olduu gibi Konya vilayetinde de, stanbuldaki grevliler ya zel bir vergiye veya tm gelirlerden borlar kadarn vilayet btelerine emir veya havale yazarak dettirirlerdi. Bu havale ile yazlan paralar acentelerce toplanrd. Birbirine entrika yapan ve para toplamak iin haykrarak baran gruplar Konyada dolu idi. Aadakiler 1 Mart 1880e kadar bu yln gelirinden denmesi gereken havalelerdi: I- Tm gelirden kesilecek Lira a-Havaleler Harbiye Nezaretinden (Diyarbakrdaki ordu iin) 40,000 b- (stanbuldaki Tophane iin) 20,000 c-Daha nceki yllara ait alacak (Harbiye Nezareti iin) 20,000 d- Mahalli gherile fabrikas iin 12,000 II- Agnam vergisinden kesilecek a- Fatura tm toplum iin 73,000

ngiliz Konsolosu Stewartn

85

III- rden kesilecek a- Osmanl Bankas b- Zarifi Efendi iin c- Osmanl cemiyeti iin d- Dier faturalar iin e- Bolkar madeni iin TOPLAM 1 Lira = 120 guru olunca, bu miktar Gelir (yukarda gsterilen) Bte A

86,000 36,000 15,000 25,000 3,847 330,847 39,701,640 Guru 35,835,152 3,866,488 Guru

Grld zere, mali durum arzu edilenden ok uzak bir durumda olduu ak idi. Beklenmedik gelimeleri karlamak bir yana, normal mahalli masraflar iin bile yetersizdi. Memurlarn maalar aylar sonra takip ediliyor veya sadece maan ufak bir paras deniyordu. deme gn defterdarlarca nefret ediliyordu. Bir keresinde defterdarn para dememek iin odasn kilitledii, ancak memurlarn evine yryecei tehdidi zerine, evinden geri geldii Stewart tarafndan iddia edilmekteydi. Stewart Nidede iken, mutasarrf, askerlerin elerine 30 guru aylk demek iin yeterli para olmadn bildirmitir. Nitekim Stewart, parasn alamadan hkmet binasndan zgnce evlerine geri dnen kadnlar grmt. Hkmet ekli ve Bunun cras Mahalli hkmet stanbuldan atanan memur ve meclislerin yardmyla srdrlrd. Mahalli hkmetin amiri olan validen, kyn amiri olan muhtara kadar olan her idari birimin kendi meclisleri vard. Bu meclisler tabii ve iki yllna seilmi Mslman ve Hristiyan azalardan olumakta idi. Bu meclislerin ounda Hristiyanlar sahip olduklar nfus oranndan ok daha fazla azay meclislere girdirirlerdi.

86

Musa AMAZ

Teoride memurlar, bu meclislerdeki azalar tarafndan tavsiye ve kontrol edilirlerdi., ancak pratikte ise yeler memurlar ve memurlar da azalar memnun edecek ekilde hareket ederlerdi. Deiik rk ve dinlerden insanlarn yaad Trkiye gibi lkelerde meclis azalar mevcut otoriteye kar koyma cesaret ve isteine hi veya nadiren sahiptiler. Onlarn tek dikkate aldklar, konumlarn kullanarak kendilerinin veya dostlarnn zengin olmasyd. rnein, Hristiyanlar meclislerdeki temsilcilerinden kendilerini korumalarn beklemek gibi bir beklenti iinde hi olmazlard. Bununla beraber, tm uygulamalarda vilayet ynetimi tamamen vali ve onun memurlarna balyd. Valinin alma azim ve evkini kran bir ok konunun varl da bir hakikatti. Her ey stanbuldan gelen emre gre ynetiliyordu. Bu sonsuz gecikmelere sebep oluyor, birok durumda hkmetin enerjiyle hareketini engelliyor ve valinin vilayette sahip olduu i yapma ve hevesini alp gtryordu. Buna rnek eski Nide mutasarrfnn durumu idi. Bu yeteneksiz mutasarrfn vali tarafndan grevinden uzaklatrlmas aylar ald. Vali kendi yardmclarnn seiminde ok az veya hibir sz ve gc yoktu. Hem vali, hem de memurlar belki stanbuldaki entrikalar sonucu ok ksa bir sre iinde grevlerinden uzaklatrlmasna maruz kalabilirlerdi. Eer vali ehliyetsiz memuru uzaklatrmay baarrsa, yerine, muhtemeldir ki, bir baka ehliyetsiz ve drst olmayan birisi gnderilirdi. O, vilayet btesindeki aklara ramen, stanbuldan gelen para talepleri ile srekli rahatsz edilir ve bundan da vali rahatszlk duyard. Valinin emri altndaki memurlara gelince, grevde kalma sresinin belirsizlii ve srekli entrikalarn varlndan dolay, vali, kararl ve azimli ekilde hareketten ekinirdi. Zengin ve gller vilayetteki halkn byk zararna ramen, hemen her istediklerini yapabilirlerdi. Grev yapma, drstlk, aklk ve i yapmadan dolay vnme gibi deerler dlanr, cahillik ve tembellik onlarn setii yegane yol olurdu. Onlarn balca amac kendilerini zenginletirmek, gl ve zenginlere yaltaklanmakt.

ngiliz Konsolosu Stewartn

87

Ancak bu kiilere de baz hakllk pay verilmeliydi. Onlarn maalar yalnz az deil, ayn zamanda bu maalarn aylar sonra ve ok az ksmn alabilmekteydiler. Bir ou, namuslu olmak istiyoruz, ancak yaamak zorundayz demekteydiler. Ayda 5-6 Lira veya 600-700 guru maa alan ve byk sorumluluu bulunan katiplerden ne beklenebilirdi. Hatta son zamanlarda gelen emirle maalar daha da azaltlmt. Byk ksm bor batana srklenmi, % 20, 30, 40 faiz ile dn para almak zorunda idiler. Grevini drste yapmak isteyenleri cesaretlendirecek hibir tevik yoktu. stelik tam tersi yaplyordu. Hrszlk, rvet ve tembellikten dolay iinden kovulan grevliler elde ettikleri kara paralarla daha byk makamlar veya koltuklar elde etmek iin sadece stanbulu ziyaret etmek zorunda kalyorlard. Aadakiler verilen maalardan bazlaryd: Vali 4 Katip (Ortak toplam) Mektubc 14 Katip (Ortak toplam) Arazi memuru 3 Katip (Ortak toplam) Mutasarrf Kaymakam Aylk (Guru) 20,000 1,620 3,500 3,800 950 750 5,000-6,500 1,120-3,500

Maalarn azlna ramen, bir ok insan bu grevleri kapmak iin entrika ve rvet yoluyla birbiri ile yarmakta idiler. Konya gibi ehirlerin bazlar belediyelere sahipti. Konya belediyesinin maalarn denmesinde harcanmak zere yllk 2000 liralk bir geliri vard. Hkmetle ok yakn ilikisi bulunan gl ve etkili baz mahalli kodamanlar mevcuttu. Bunlardan en nemlisi Mevlana dervilerinin reisi olan Aziz elebi idi. Bu kii derviliin kurucusu olan ok eski ve ulu bir aileden gelmekte idi. Aziz elebi Hkmetten 10 bin guru aylk ile agnam vergisinin tazminat iin de bin guru almaktayd. Bu grevde bulunan kii bir ok mstesna vakfn sahibiydi.

88

Musa AMAZ

Eitim Btn insanlar ok geri durumunda, iftilerin ok az okuyup yazabilmekteydi. ehirde yaayanlar okuma-yazma haricinde ok az biliyorlard. Okullar Konyada Mslman erkekler iin bir Rtiye ve bir dadi okul vard. Bu iki okul hkmetten ufak bir yardm alyorlard. renciler arasnda okula devam ve bakm ok kt idi. Yine kk ocuklar iin dier baz okullar vard. Konyada mevcut 25 kazann 20sinde Rtiye okulu bulunmaktayd. Buralarda okuma-yazma, dilbilgisi ve Kuran retilmekteydi. Konyadaki okullarda corafya ve matematik gibi dersleri retmek iin baz teebbsler oldu ise de bunlarda ok az baarl olunmutur. Bu derslerin retmenlerini bulmada byk glklerle karlald. Konyada Mslman kzlarn okumas iin kz mektebi almasna dair baz teebbsler yaplm, fakat bu byk bir muhalefetle karlamtr. Bu yzden bu proje ve gayret ok fazla dikkat ekmemitir. Hristiyan okullar da genelde ok geri idiler. Son zamanlarda byk sevinlerle bir Ermeni okulu Konyada ald, vali ve dier grevliler bu okulun alna katldlar. Nevehirde Rumlar belli-bal okullara sahiptiler. 13-18 yalar aras erkekler iin nispeten iyi ktphaneli bir okul olup burada 80 renci okumakta idi. Gen erkekler iin ise iki byk okul vard. Burada da 500 renci okuyordu. Yine 250 kzn okuduu bir kz okulu olup bu okulun yatakhanesi ok iyi durumdayd. Snflar byk olup burada okuma, yazma, matematik, corafya, Rumca ve tarih dersleri okutulmaktayd. Yine Nevehire yakn Sinasan kynde baz iyi okullar vard. Ky ve ehirlerdeki Salk Durumu Konya vilayeti shhi noktai nazardan ova ve yksek dalk ksm olmak zere ikiye ayrlr. Genellikle ova salkszdr. Bahar ve k yalaryla sulanr ve kanallarn kt olmas sebebiyle sular ekilmezdi. Beyehir Gl zaman zaman tamakta olup sular Konyann birka mil yaknna kadar ulamakta idi. Ancak 1879 yl nadiren kuru bir yl olmu

ngiliz Konsolosu Stewartn

89

ve bu yzden Akehir, Konya ve Karamanda ok miktarda humma olmutur. Ova ile dalk blge arasndaki blgeler salkl idi. Konyann batsndaki gller blgesinde de ok humma vard. Mahalli Hastalklar Humma, tifo ve stma gibi hastalklar vard. Yenilen ham meyvelerden kaynaklanan mide ars ikayetleri de mevcuttu. Levazm Tedariki Arabsun (Glehri), Kohisar, Karapnar ve Hadim kazalarnda ok sayda deve srs vard. Herhangi bir kayt olmadndan bunlarn gerek saysn bilmek mmkn deildi. Nevehir kazasnda 5000 ve Hadimde ise 2500 kadar deve olduu sylenmekteydi. Aksaray, Nevehir, Ereli ve ovann kysnda ok miktarda msr yetitirilmekte idi. Koyun ve kei vilayetin bat tarafnda ucuz ve ok sayda idi. Ktlktan nce koyun, kei, at vs. hayvan srlerinin says ok daha fazlayd. Osmanl-Rus harbi (1877-78) birok atn yok olmasna sebep oldu. Askere Celp ekli Askere alma kura ile yaplmakta idi. mam, hoca vb. askerlikten muaf idiler. 1879da herhangi bir askere arma yaplmamtr. Osmanl-Rus Harbi in Asker Celbinin Vilayete Etkisi Sava iin bu vilayetten 80 bin asker topland sylenmekte idi. Ancak bunlarn ok az geri dnmtr. Bu sayda askerin toplanmasnn etkisi kolaylkla tahmin edilebilirdi. i cretleri artt. Birok ev sadece kadn ve ocuklarla doluydu, dierleri tamamen yok oldu ve bu byk zntlere, aclara neden oldu. Stewart Develi-Karahisarda iken elerinin akbetini soran kadnlarla evrelenmiti. Dier birok kylerde de erkek nfusun byk oran askere arlm ve geri dnmemiti. ou kylerde evler harabe haline dnmt. Bunun balca sebebi 1874-79 yllarndaki ktlk idi. Bu ktlk hem insan hem de hayvanlar iin ok ykc olmutur.

90

Musa AMAZ

Muhacirlerin Says, Irk, Tevzii ve Durumu 18 bin (erkek, kadn ve ocuk) muhacir ve 1500 erkez bu vilayete yetitirilmek zere ynlendirilmilerdi. Bunlarn ou buray terk ettiler veya ldler. 1879da bunlardan ne kadarnn halen yaad bilinmemekte idi. Muhacirlerin ou balca Bulgaristan ve Rumeliden olup ok dzenli ve sessiz insanlard. Muhacirlerin deiik kaza ve ehirlere gitmeleri sylenmi ve tamamen Muhacirin Komisyonu Reisi M. Ali Rza Bey ve halkn yardmlaryla deiik ehirlere yerletirilmilerdi. Hkmet 10 yann altndaki bir ocuk iin 400 gram ekmek, 50 ya zeri her erkek ve kadn iin 1 okka ekmek yardm salyordu. Dier yandan erkezler byk sorun karmlar ve karmaya da devam ediyorlard. erkezler ne zaman frsat bulsa hrszlk yapyorlar ve bu yzden dierleri tarafndan ok sevilmiyorlard. Bunlar balca Aksaray, Nide ve Erelide yayorlard. Bu ehirlerde bu muhacirlerin hemen tamam medreselere yerletirildiler. erkezler de muhacirler gibi ayn yardm alyorlard. ok baarl olunmasa da bunlar kylere dank olarak yerletirmek iin gayret gsteriliyordu. Kazm Paa (erkezler iin) Muhacirin Komiseri, Konyada idi. erkez kylerini oluturmak iin msaade isteyen mektuplar Kazm Paa stanbula gndermiti. erkezlerin bazlar zaptiye olarak kaydedilmi ve bu onlarda memnunluk yaratmt. Gerekte hi phe yok ki, onlar hkmetin iyi bir ynlendirmesiyle faydal bir tebaa olabilirlerdi. Mevcut Ticaret Yollar ve Bunlarn Dzelmesi in Teklifler Balca ticaret yolu yleydi: 1)Ereli-Nide, Kilikya boaz ile Mersin, 2)Karamandan Silifke ve Mersin, 3)Ispartadan Antalyaya, 4)Ispartadan zmire. Bu yollarn hibiri araba yolundan daha iyi deildi. Tekerlekli yolculuk iin bu yollarn hibiri na-mnasipti. Bu yollarn en iyisi Nide

ngiliz Konsolosu Stewartn

91

ve Ereliden Kilikya boaz ile Mersine giden yoldu. Bu yolda baz mhendislik zorluklar ortadan kaldrlrsa iyi bir tama yolu olabilir, bu da lkenin byk ksmn sahillere aabilirdi. kinci nemli yol da Ispartadan Antalyaya ve Ispartadan zmire giden yoldu. Karamandan Silifkeye giden araba yolu kn kapanmakta idi. Mevcut arabalarla msrn buradan stanbula tanmas, tanlan rnn fiyatndan daha yksee gelmekte idi.

92

Musa AMAZ

ngiliz Konsolosu Stewartn

93

Okullar: Konyada ocuk ve erkeklerin renim grd bir idadi ve bir mekteb-i rdiye vard. Her bir kazada ise hkmete desteklenen bir mekteb-i rdiye ve bir ok sibyan mektepleri vard. Rdiye mekteplerinin olduu kazalar unlar idi: Akehir, Ereli, Karaman, Hadim, Bozkr, Seydiehir, Beyehir, Karapnar, Antalya, Alanya, Elmalu, Isparta, Eridir, Karaaa, Yalva, Burdur, Nide, Nevehir, rgp ve Bor.

94

Musa AMAZ

ngiliz Konsolosu Stewartn

95

Reformlar Hakknda Memorandum Dzenli zaptiye tekilatnn kurulmas gibi reformlarn bazsnn uygulanmas ok masrafl idi, fakat aada teklif edilenler ise ekstra bir masraf getirmemekte, hatta iktisaden ok fayda salamakta idi. 1Yerinden Ynetim- u anda her ey, vilayetin byk zararna olmasna ramen, stanbuldan ynetiliyordu. lk nce ilgili Nezaretin icazetini almadan hibir ey yaplamyordu. Eer iler stanbuldan idare edilmese, ynetim bu denli ykc olmayacakt. stanbula yazlan yazlarn dikkate alnmamas veya bunlara verilen cevabn aylar srmesi durumunda, ilgili ilere o sre zarfnda hibir ey yaplamamakta idi. Vali,

96

Musa AMAZ

2345678-

9-

mahkemelerin ileyiini yrten kapasitesiz ve yeteneksiz memurlarn iine son verme gcne sahip olmas gerekmekteydi. Devlet memurlarnn says % 30-40 orannda azaltlmal ve kalan memurlarn zellikle dk seviyedeki memurlarn maalar byk oranda artrlmal idi. Memurlar belirli bir sre, mesela 5 yl, iin atanmal ve herhangi bir suiistimal yapmadklar mddete grevlerinden uzaklatrlmamallar idi. Sular sebebiyle grevlerinden uzaklatrlanlar kesinlikle bir daha greve getirilmemeliler idi. Kiiler kendi doum mahallerine memur olarak hibir ekilde atanmamallar idi. Mahkeme azalar halk tarafndan seilmemeli idi. Bu tr nemli grevlere cahil bir halkn en iyi ve uygun olanlarn semesini beklemek imkanszd. stanbula gnderilen para iin baz limit belirlenmeli veya belirli vergiler mahalli amalar iin tutulmal idi. ldrme fiili iin lm cezas mecburi yaplmal ve bu ceza vilayette uygulanmal idi. ldrlenin akraba ve dostlar bu cezay para tazminat ile hapis cezasna dntrmemeliler idi. Yalan yere yemin etmee ve mahkemeye itaatsizlie kar kat kural ve cezalar konulmal idi.

Aadakiler ise Trk memurlar tarafndan teklif edilenler idi: Memurlarn maalarnn bir ksm devlet tarafndan emekli olana kadar tutulmal ve grevden suiistimal sebebiyle atlmalar durumunda bu paraya el konulmal, ilgili memurlara verilmemeli idi. Bu lke iin reform yaplrken, bu lkenin siyasi ve eitim bakmndan Avrupadan birka yzyl geride olduu ve parlamento, meclis ve oy hakk gibi kavramlarn bu lke ile hi uyumadn unutulmamalydlar.

ngiliz Konsolosu Stewartn

97

Burada ihtiya duyulan ey, sadece kat bir despotizm idi. Hkmeti iyi tanyan memur veya sivilin genel kanaati idari mekanizmada dzelme midi idi. Herkes reformun stanbuldan balamak zorunda olduunu sylyordu. Hrszlk, rvet ve adam kayrmann en acmasz orada idi. Bu ana kadar Trkleri bir arada tutan ey, dinlerine ballkt. Ancak bu ise phecilik sebebiyle deiime uramakta ve bunun yerini alacak bir vatanseverlik duygusu da yoktu. Reformlarn hkmetteki etkisi sanki taze bir arab eski bir ieye koymak veya kurt yeniinden dolay kalaslar ivilenmeyecek kadar rm bir geminin yamanmas gayreti gibi idi. Adeta her ey aklan her ivinin altnda ezilip dalmakta idi. Bu tarihe kadar reformlar gereksizce ve byk oranda mahkemelerin masraflarn artrm, fakat yeterli bir etkinlik ve dzelme salamamtr. Memurlarn maalarnda % 10 azalma olmu, bylece onlarn maalar zaptiyelerin maalarna (11 eski ngiliz kuruu) denk hale gelmitir. Ayrca defterdarn ismi umumi maliye mdrne dntrld.