Yayn Tantm ERMEN OLAYLARININ NEML BR SAFHASI OLAN KRT MUSA BEY OLAYI (1883-1890) LE LGL NEML BR ESER

Yrd. Do. Dr. Hamdi DOAN*

Musa amaz, Krt Musa Bey Olay (1883-1890) Kitabevi, stanbul, 2004, 458 s. Musa amaz tarafndan yazlan ve Kitabevi Yaynlar arasnda ubat 2004 de yaynlanan eser, Ksaltmalar, nsz, Giriten sonra drt anablm takip eden Sonu, Bibliyografya, Ekler ve ndeksten oluan toplam 458 sayfadr. 1877-78 Osmanl-Rus Harbinden sonra uluslararas bir sorun haline gelmeye balayan Ermeni Meselesinin ilk olaylarndan biri, Musa Bey olaydr. Musa Bey olay ile ilgili olarak bu gne kadar yaplan en kapsaml ve detayl alma Musa amaz tarafndan Krt Musa Bey Olay adl eseri ile ortaya konmutur. Kaynaklara Dair Yazar, eserin Giri blmnde, kulland kaynaklar hakknda geni bilgi vermektedir. Eserin yazmnda faydalanlan kaynaklar arlkl olarak Osmanl, ngiliz ve Amerikan arivlerindeki bulunan belgelerdir. Eserde faydalanlan yerli kaynaklarn banda, Babakanlk Osmanl arivinde bulunan konuyla alakal Yldz Arivi Hususi, Yldz Esas Evrak ve Hariciye Nezareti Arivindeki belgeler gelmektedir. Trke yazl kaynaklar ierisinde en fazla yararlanlan kaynaklarn banda Ceride-i Mehakim Dergisi gelmektedir. Bu dergideki bilgiler Musa Bey Olaynn mahkeme srecini ayrntl olarak vermektedir. Bu eser, Musa Bey Olay ile ilgili olarak o tarihe kadar basl eserlerde neler yazld ise eserlere gre ortaya koymutur. Bu amala Esat Urasn Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Cevdet Kkn Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya k 1878-1897, Kmuran Grnn Ermeni Dosyas adl kitab ve Cevdet Paann Tezakir gibi eserlerde Musa Bey konusunun ne lde ele alnd alntlarla gsterilmitir. Yazar bu almasnda yabanc arivlerden de geni lde yararlanmtr. Yabanc arivlerin banda zellikle ngiliz arivi, Public Record Office (PRO)in Dileri Bakanl (FO) ile Amerikan Arivi (National Archives of the United States) gelmektedir. Benzer ekilde, ngilizce basl eserlerde de Musa Bey Olaynn ele aln Charles Eliot, Turkey in Europe ve Edwin Pearsin Life of
*

Nide ni. Fen Ed. Fak. Tarih Bl., hdogan@nigde.edu.tr

218 TBAR-XXII-/2007-Gz/Yard. Do. Dr. Hamdi DOAN

Abdul Hamid gibi eserlerden alnt eklinde Giri blmnde gsterilmitir. Ayrca Musa Bey konusunu ngiliz konsolosluk belgelerine dayal olarak ortaya koyan kaynak eserler, Bilal imirin British Documents on Ottoman Armenians, 1880-90 ve Documents Diplomatiques Ottomans, Affaires Armeniennes 1886-1893 isimli eserleri ile Mavi Kitaplar (Blue Books) ile ilgili bilgilere Giri blmnde yer verilmitir. Konuyla ilgili yerli ve yabanc gazetelerden (Tarik, Tercman- Hakikat, The Times, The Daily News, St. James Gazette, The Daily Chronicle, The Echo ) de zaman zaman faydaland grlmektedir. Yukarda zikredilen kaynaklardan da anlalaca zere, yaplan almada yerli ve yabanc arivlerde bulunan konuyla alakal belgeler hemen hemen tamamen grlm ve meydana gelen olay ve gelimeler zaman zaman karlatrmal olarak deerlendirilmitir. Bu durum bu konunun kaynaklar asndan akademik bir ekilde ele alnp ortaya konduunu gstermektedir. Kitaba Dair Eserin Birinci Blmnde Musa Bey Olaynn ortaya k ve geliimi bal altnda Ermeni Sorununun ortaya k ile ilgili genel bilgiler verilmitir. Daha sonra Musa Bey isminin ilk defa ngiliz konsolosluk belgelerinde sz edildii konuya giri yaplmtr. Bu konu da iki Amerikan misyoneri olan Dr Reynolds ve Knappa yaplan saldr olup bu olayda Musa Beyin oynad rol ngiliz ve Amerikan belgelerine dayal olarak ortaya konmutur. 1883-1885 yllar arasndaki bu saldr olay ile ilgili olan tm ayrntlar bu Blmde deerlendirilmitir. Bu blmde deinilen bir dier konu da 1889 ylnda Musa Bey konusunun yeniden ortaya kmas ile ilgili olarak Avrupa basnnda kan haberlere yer verilmi ve bu konunun yeniden nasl gndeme getirildii ile ilgili bilgiler verilmitir. Burada Musa Beyin yarglanmak zere stanbula getirilmesi ve onun duruma safhalaryla ilgili yaplan hazrlklardan bahsedilmitir. Ksaca 1883te Musa Bey olaynn ortaya kndan 1889 ylnn ortasndaki Musa Bey ve ondan davac olanlarn sorgulamalarnn balamasna kadar olan sre ve gelimeler bu blmn konularn ihtiva etmektedir. Eserin kinci Blmnde ise stanbuldaki stintak Mahkemesinde Musa Bey ile ilgili be davann grlmesi bal altnda stanbula gelmi bulunan be davacnn ikayet ettikleri konular (1-Tatvanl Hurid Veledi sadurun Kardei Siropann Dvlmesi, Korkutularak lmne Sebep Olunmas ve kzlerinin alnmas. 2-zutlu ranus Veledi Hazarn Kz ve Hamonun kars Anonun Irzna Geilmesi ve Ky Ahalisinin cretsiz altrlmas 3-Tatvanl Renber ranus Veledi Ohannesin Koyun ve neklerinin Gasp Edilmesi 4- Ardonuklu Mgrd Veledi Ohannesin Maaza Ot, Odun ve Arpasnn Yaklmas, Ev Duva-

219 TBAR-XXII-/2007-Gz/XIX. Yzyln Son eyreinde Meydana Gelen...

rnn Delinmesi, Kardei Karabet ve Babas Ohannesin Balanmas ve 20 Lirann Gasp Edilmesi 5- Ardonuklu Uruh Kz Kuman Kocas Deirmenci Mahlas Veledi Arslann Yaralanarak Katledilmesi) ve ahitlerin ifadeleri neticesinde hazrlanan iddianame ve kararnamelere yer verilmitir. nc Blmde de mahkeme safhas bal altnda mahkeme ncesinde yaplan duruma hazrlklar hakknda geni bilgi verilmi, durumaya gelen yabanc misyon temsilcileri, gazeteciler ve Osmanl devlet erkanndan mahkemeye katlanlarn isimleri ve grevleri anlatlm ve daha sonra mahkeme safhalarna geilmitir. Davac ve ahitlerin sorgulamalar yaplmtr. Musa Bey hakknda grlen iki dava ile ilgili be oturumluk mahkemede grlen konular bu blmde ayrntl olarak izah edilmitir. Drdnc Blmde stintak Mahkemesinde Musa Bey ile ilgili dier davann grlmesi bal altnda dava konusu olan (1Diyarbakr Vilayeti etne Kasabasndan Kervanc Ali bin Mehmedin Kervannn Bitlis Vilayetinde Lohor Suyu Civarnda Soyulmas 2Tapavanik Kyl Glzarn Kocas Agob ve Kaynpederi Manukun Katli, Kendisinin Yaralanmas, Para ve Eyasnn Gasp Edilmesi 3Arkovankl Glzarn Kocas Ohann Atnn alnmas, Kocasnn Amcas Agobun Sihak isimli ocuunun Kolunun Krlmas ve Sonra Kocas Ohann Bitlisten Gelirken Yolda ldrlp Yaklmas) hususlara ait ddianame, Kararname ve Heyet-i thamiye Mazbatalarnda geen konular anlatlmtr. Yine bu blmde Musa Beyin bu davalardan beraat etmesi zerine oluan tepkiler ve bunlarn neticeleri Deerlendirme bal altnda verilmitir. Eserin Sonu blmnde Musa Bey meselesinin kndan sonulanmasna kadar olan sre ve gelimeler zet halinde verildikten sonra bu konunun k ve bu denli nemli bir konu haline gelmesi ile ilgili deerlendirmeler yaplmtr. Eserin Ekler ksmnda Musa Beyden davac olan be davacnn sorgulama zabtlar ile Amerikan misyonerleri Reynolds ve Knappn saldr ile ilgili mektuplar ayrca The Timestaki Musa beyle ilgili kan yazlar verilmitir. 1878 ylndaki Yeilky ve Berlin Antlamalar ile Kbrs Szlemesinde sz edilen Ermenilerin durumlarnn dzeltilmesi iin reformlar yaplmas ve onlarn Krt ve erkezlere kar korunmalar maddelerinin sonucunda, Ermeniler, dier Osmanl tebaas Hristiyanlar gibi kendi durumlarn dzeltmek veya daha da glendirmek iin harekete gemilerdir. Bu Antlamalardan sonra Anadoluya gnderilen ngiliz konsoloslarnn gelileri ile onlardan aldklar yardm ve desteklerle isteklerini her geen yl artrarak devam etmilerdir. nceleri reform yeterli gibi grn-

220 TBAR-XXII-/2007-Gz/Yard. Do. Dr. Hamdi DOAN

d ise de sonralar bunun yeterli olmayacan dnp yaplan her reforma adeta burun kvrarak daha iyi ve yenilerini istediler. Yaplan her dzeltmeyi yetersiz buldular ve reformlar yaplmyor diye serzenite bulundular. Bir mddet sonra seslerini duyurmak iin olaylar kardklar gibi, Ermeni halknn Krtler tarafndan ezildii katliama uratld gibi yzlerce akla hayale gelmeyen hikyelerle Avrupann tam desteini arkalarna almaya altlar. te reform srecinden olay srecine geiteki en nemli safha, Musa Bey hakknda ikyetlerde bulunmalardr. Musa Bey mahkm edilirse, bu dava rnek gsterilerek yaplacak mahalli beyler de bylelikle sindirilecekti. Avrupadan aldklar destek ile aznlk olduklar yerlerde ounluu bask altna alacaklar ve onlara hkmedeceklerdi. Musa Bey beraat etmi olsa bile, srgne gitmekten kurtulamamtr. Bylelikle Ermeniler bu amalarna ksmen de olsa ulamlardr. Bylece Ermeni ikyetlerinin dikkatten uzak tutulmadn gstermek iin, idare adaletin beraat ettirdii bir ahsa ceza uygulam oldu. Eserde kullanlan ngiliz, Osmanl ve Amerikan Ariv kaynaklar bu olay ortaya koymak iin yeterlidir. Fakat kullanlan kaynaklar zelikle srgn sonras ile ilgili Musa Beyin hayat hakknda ayrntl bilgiler vermemektedir. Hlbuki bu konuda hem Osmanl belgeleri, hem de ngiliz belgeleri, Musa Beyin srgnden sonra tekrar Bitlis ve Mua dn ve sonrasndaki faaliyetlerini belgelerle detaylandrmaktadr. Bu konuda 1910 ve 1911 yllarnda ngilterenin Bitlis Konsolosluuna veklet eden Safrastiyan isimli bir Ermeni gerek konsolosluu, gerekse bundan nceki Konsolosluktaki dragomanl zamannda Musa Bey ile ilgili detayl bilgiler vermektedir. Burada sz edilmesi gereken bir dier kaynak eksiklii ise bu eserde davac olarak ismi geen Glzarn hatralardr. Onun Musa Bey ile olan evliliini konu alan bu hatrat, Franszca olarak Armnouhie Kvoniann tarafndan Les noces noires de Gulizar, (Paris 1993) ismiyle yaymlanmtr. Bu eserin gerekten Glzarn kendisi tarafndan yazlan hatras m, yoksa bakalar tarafndan onun adna kaleme alnm uydurma bir eser mi olduu phelidir. nk onun bu hatrat yazabilecek kadar okuryazar olmas ve o gnn artlarnda byle bir hatrat kaleme almas, imknsz gzkmektedir. Bu alma Ermenice olarak kaleme alnm ve 1993 ylnda Franszcaya evrilip yaynlanmtr. Bu eksikleriyle birlikte sonu olarak Krt Musa Bey Olay adl kitabn, alannda bir boluu doldurduunu syleyebiliriz.