1934-1935 TRK-AMERKAN TAZMNAT ANLAMASI VE GNMZE YANSIMALARI

(THE 1934-1935 TURKISH-AMERICAN COMPENSATION AGREEMENT AND ITS IMPLICATIONS FOR TODAY)

Prof. Dr. Kemal EK

Trk Tarih Kurumu/ Karadeniz Teknik niversitesi

zet: Son dnemde Ermeni Sorununda ne kan en nemli konularn banda Amerikada Trkiye Cumhuriyeti aleyhine alm olman tazminat davalar gelmektedir. Ancak bu konu, u ana kadar Trkiye-ABD ilikilerini konu alan eserlerde ok az bahsedilmitir. Bu almada Trkiye ile Amerika arasnda 1934 ylnda imzalanan bu tazminat anlamasnn mzakere sreci ve sonular incelenmektedir. Anahtar Kelimeler: Trkiye, Amerika, Tazminat Abstract: Recently, among the most significant issues emerging within the Armenian Question firstly comes the actions for compensation filed in America against the Republic of Turkey. However, until now, this issue has merely been mentioned in articles concerning Turkey-US relations. This article examines the negotiation process and consequences of this Compensation Agreement signed between Turkey and America in 1934. Key Words: Turkey, U.S., Compensation

Giri Bugnlerde Ermeni meselesi balamnda gndemdeki en nemli konulardan birisi I. Dnya Sava srasnda terk edilmi, msadere edilmi veya ordu ihtiyalar iin el konulmu mallardan dolay daha ok diaspora Ermenilerinin Trkiyeden tazminat istemeleridir.1 Ermeniler bu taleplerini her platformda dile getirmekte, bu konuda eitli eserler kaleme almaktadrlar.2 Bu taleplerin hakll
1 Bkz. Trkiyeden Tazminat steyecekler, Akam, 9 Mart 2010. Ermenilerden Trkiyeye Dava, Akam, 31 Temmuz 2010. Atatrkten Ermeni ve Rumlara Tazminat, Habertrk, 7 Kasm 2009. Heirs of Armenian Genocide Victims Claim Compensation from Victoria German Insurance Company PanArmenian.net. 5 Aralk 2005. Bu konuda en son yazlan eser iin bkz. Hrayr S. Karagueuzian- Yair Auron, A Perfect Injustice: Genocide and Theft of Armenian Wealth, Transaction Publ., New Brunswick, Londra, 2009.

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

19

Prof. Dr. Kemal EK

veya hukuken geerlilii basn ve yayn organlarnda sklkla tartlmasna ramen Trk tarih yazmnda bu nemli konuya kar duyarszlk srmektedir. Hlbuki tazminat talepleri 1933 ylna kadar Trkiye ile ABD arasnda zm bekleyen en nemli sorunlardan birisi olmutur. Buna ramen Trkiye ile Amerika arasndaki ilikilere odaklanan eserlerde konunun ele alnmam olmas, hatta geen yl kan bir doktora tezine kadar yokmu gibi grlmesi dndrcdr.3 Hlbuki Roger R. Trask adl Amerikal aratrmac 1971 ylnda yaynlad kitabnda tazminat anlamasnn Trkiye ve Amerika arasnda ok nemli bir sorun olduu tespitinde bulunarak konuyu olduka fazla yer vermitir.4 Bu makalede Trkiye ile Amerika arasnda 1934 ylnda imzalanan bu tazminat anlamasnn mzakere sreci ve sonular ele alnacaktr.5

Tazminata Konu Olan Terk Edilmi veya Msadere Edilmi Mal Varlklar Birinci Dnya Sava srasnda Ermenilerin tehcir edilmesi ile balantl olarak tartlan en nemli konulardan birisi de Emval-i Metruke, yani tehcir edilen Ermenilerin geride braktklar mal varlklardr. Ermenilerin sevkleri esnasnda karlan eitli ynetmelikler geride braklan mal, mlk ve borlarn emanet altna alnmas veya tasfiye edilmesiyle ilgili dzenlemeler yaplm olduu bilinmektedir. Bu dzenlemelerin en mehuru 30 Mays ve 10 Haziran 1915 yaplm olanlardr. Bu ynetmeliklerle baka yerlere nakledilen Ermenilere ait mal, mlk ve terk edilen arazilerin devlet tarafndan koruma altna alnmas emredilmektedir. 30 Mays 1915 tarihli 15 maddelik ynetmeliin 2. maddesi nakledilecek Ermeniler, tanabilir btn mallarn ve hayvanlarn birlikte gtrebileceklerdir demektedir.6 Geride braklan mallar hakknda esas dzenlemeleri ieren 10 Haziran tarihli ve 34 maddelik ynetmelik ise baka yerlere nakledilen Ermenilere ait mal ve mlklerin ne ekilde koruma altna alnacan ve hangi esaslar erevesinde tasfiye edileceini ayrntl bir ekilde ortaya koymaktadr. Bu ynetmeliin en dikkat ekici maddelerinde birisi 3. madde olup, burada koruma altna alnan eyann cinsi, miktar, deeri ve sahiplerinin isimlerinin detayl bir ekilde deftere kaydedildikten sonra kilise, okul, han gibi depo olmaya uygun yerlere gtrlecek ve sahipleri ayrt edilebilecek ekilde, ayr ayr yerletirilerek korunmasna zen gsterilmesi emredilmektedir. Daha da nemlisi eyann miktar, deeri ve sahipleri ile koruma altnda olduklar yerleri gsteren tutanaklarn asl yerel idareye, kopyas ise Emvl-i Metrke Komisyonuna teslim edilecektir diye belirtilmektedir. Yine ayn
3 4 5 6 Semih Bulut, Atatrk Dnemi Trkiye-ABD likileri (1923-1938), Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2010, s. 171180. Roger R. Trask, The United States Response to the Turkish Nationalism and Reform 1914-1939, The University of Minnesota Press, Minneapolis, 1971, s. 200-11. Anlama TBMM tarafndan 25.12.1934 tarihinde onayland. ABD ise 22 Mart 1935de anlamay yrrle koydu. Asker Tarih Belgeleri Dergisi (ATBD) 83 (Mart, 1983), s. 129-33. Belge No. 1916; Kr Ariv Belgelerinde Ermeni Faaliyetleri, Genelkurmay Bakanl, Ankara, 2005, C.1, s. 132-33. (Bkz. Ek-II).

20

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

ynetmeliin 5. maddesinde bozulacak eyalar ile hayvanlarn ak artrma ile satlarak bedelinin, sahipleri belli ise adna, deilse ky veya kasaba adna mal sandklarna emanet edilmesi gerektii belirtilmektedir. Tasfiyeler sonucu elde edilecek gelirlerin deerlendirilmesine dair 22. maddede ise sat bedeli ve kiradan toplanan paralarn sahipleri adna mal sandklarna yatrlmas ve daha sonra yaplacak bavurulara gre sahiplerine denmesi emredilmektedir. Btn bu uygulamalar tehcir edilen insanlara geride braktklar mallarn bedellerini devletten geri alma midi vermitir. Nitekim sava sonrasnda topraklarna geri dnen Ermenilere mal ve mlklerinin iade edilmesi konusunda hkmetin samimi bir aba iinde olduu anlalmaktadr. Tehcire tabi tutulan Ermenilerden geri dnmek isteyenlerin dnmesi iin 18 Aralk 1918 tarihinde karlan kararnamenin 3, 10 ve 11. maddeleri mal, mlk ve dier maddi varlklarn Tehcire tabi tutulan iadesine aklk getirmektedir. 3. maddede aka Ermenilerden geri dnmek dnecek olanlara ev ve arazilerinin teslim isteyenlerin dnmesi iin edilmesi emredilmektedir.7 Ayn kararnamenin 18 Aralk 1918 tarihinde 10. maddesinde ise hazineye intikal eden mallarn karlan kararnamenin 3, da mal mdrlerinin onayna bal olarak iade 10 ve 11. maddeleri mal, edilmesi gerektii belirtilmektedir. ade sreciyle mlk ve dier maddi ilgili en nemli sorun ise muhacirlere tahsis edilen varlklarn iadesine aklk ev ve araziler idi. Ancak bu konuda da kararname getirmektedir. muhacirlere satlm olsa bile esas mlk sahiplerinin dnmesi halinde iadenin yaplmasn zorunlu klmaktadr. Bu iadeler ve karlalan sonular bu makalenin konusu dnda olduu iin detaya girmek niyetinde deiliz. Bununla birlikte Mslman gmenlere tahsis edilmi mal ve mlklerin iadesinde baz zorluklarla karlalm olmasna ramen devletin srarla iadeleri gerekletirdiinin baz yerel alma sonularndan aka anlaldn belirtmekle yetinelim.8 Ne kadar kiinin iade srecinden yararland henz almalarn az olmas nedeniyle kesin olarak ortaya konulamamaktadr. Ancak burada vurgulanmas gereken en ilgin noktalardan birisi mal ve mlklerin iadesinden snr dna km olanlarn yararlanamamas hususudur.9 Dolaysyla eitli sebeplerle I. Dnya savandan sonra lkeye dnmemi ya da baka bir lkenin vatandalna gemi olan insanlarn mallarnn tasfiyesinde belirsiz bir durum ortaya kt. Bu konumda olan kiilerin sorunlarnn zm ancak uluslararas antlamalar yaplmas ile mmkn olacakt.
7 8 9 BOA, BEO, nr. 341055. Taha Niyazi Karaca, Ermeni Sorununun Geliim Srecinde Yozgatta Trk Ermeni likileri, Ankara 2005. Geri dn kararnamesinin 15. maddesinde Osmanl snrlar dna kp da geri dnmek isteyen Ermeniler, yeni bir emre kadar kabul edilmeyecek denilmektedir. Bkz. BOA, BEO, nr. 341055. Kr. Hikmet zdemir ve di., Ermeniler Srgn ve G, Trk Tarih Kurumu, 3. Bask, Ankara, 2010, s. 120.

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

21

Prof. Dr. Kemal EK

Nitekim Kafkasyaya firar eden Ermeni kkenli Osmanl vatandalarnn geride braktklar mal ve mlklerinin tasfiyesi de Gmr Antlamas (2Aralk 1920) ile zme kavuturulmaya alld. Gmr Antlamasnn 6. maddesi ile Osmanl Devletine kar silahl mcadeleye girmemi ya da katliamlara katlmam olan Ermenilerin yurtlarna dnmelerine izin verildi. Bunlar uygar lkelerdeki gibi aznlk haklarndan yararlanabileceklerdi. Yine ayn antlamann 7. maddesi antlamann onayndan itibaren bir yl iinde dnmeyenlerin haklarn kaybedeceklerini hkme balad.10 Ne var ki bu antlama Sovyetler Birlii tarafndan Tanaklarn iktidardan uzaklatrlmas yznden yrrle girmedi. Bu defa Kars Antlamas (13 Ekim 1921) ile geride kalan Ermeni mallarnn tasfiyesi ii zlmeye alld.11 Antlamann 14. maddesi ile taraflar alt ay iinde mltecilerle ilgili bir antlama yapmaya karar verdiler, fakat bu antlama yaplm olsa bile elimizdeki literatre gre henz gn na karlamad. Meclis tartmalarna yansyan szlere baklrsa Ermenilere 1922 ylnn Mart ayna kadar geri dnmek iin sre verildii anlalmaktadr.12 Dier taraftan gneydou blgesine dnen ve mallarna tekrar sahip olan Ermeniler Franszlarn blgeden ekilmesiyle lkeden tamamen ayrldlar. Geride braktklar mal ve mlkleri de artk ulusal bir soruna dnt. Ermenilerin geride braktklar mallar ve mlkleri geliigzel el koymalara konu olunca hkmet bu ie bir son verme gerei duydu. 20 Nisan 1922 gn TBMM kabul edilen Memalik-i Mstahsaladan firar ve gaybubet eden ahalinin emval-i menkule ve gayrimenkullerinin idaresi hakknda kanun ile geride kalan mallarn ak artrma ile satnn yaplmas ve bedelin emaneten mal sandna yatrlmas kanunlat. Ermeniler geri dnerse mebla kendilerine verilecekti.13 Kanaatimizce bu kanunun en nemli maddelerinden birisi 5. maddedir. Bu maddede sava durumu veya siyasi sebeplerle firar edenlerin geride braklan mallarnn da bu kanun kapsamnda olduu hkm yer alyordu. Ayrca kanunsuz olarak mallara el koyanlarn bir hafta iinde hkmete menkul ve gayrimenkul teslim etmesi de kanunda (Madde 3) yer ald. Bylece TBMM Hkmeti Osmanl vatanda Ermenilerin geride braktklar mallarla ilgili yasal dzenlemeleri yerine getirmi oldu. Kanunun karlmas hi de kolay olmad, zira milyonlarca Mslman gmen de mallarn terk edip gelmiler, fakat hibir Balkan lkesinde onlar iin benzeri bir kanun karlmamt. Bu yzden baz milletvekilleri terk edilen mal ve mlklere el konulmasn savunmutu. Bununla birlikte u hususu vurgulamak gerekir ki kanunun yaynlanmasyla ok az gayrimslim mallarn geri alabildi, nk zellikle
10 11 12 13 smail Soysal, Trkiyenin Siyasi Andlamalar (1920-1945), Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1983, C. I, s. 20-21. Soysal, Trkiyenin Siyasi Andlamalar, s. 45. TBMM Zabt Ceridesi, Devre 1, C. 19, ctima senesi 3, 28. ctima, 16 Nisan 1338, TBMM Matbaas, Ankara, 1959, s. 217. TBMM Kavanin Mecmuas, Cilt 1, Devre 1, TBMM Matbaas, Ankara, 1943, s. 265.

22

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

Ermenilerin ou zaten lkeyi terk etmiti. Ancak tasfiye sreci kanunda belirtilen artlarla srd. lkeyi terk edenlerin geride braktklar mallarna ya da bedellerine tekrar sahip olabilmeleri iin artk uluslararas antlamalar yaplmas zorunluluu dodu. Nitekim Lozan Konferansnda konu sklkla gndeme geldi. zellikle aznlk haklarnn tartld komisyonlarda, Trkiyeden g eden insanlarn da basksyla mttefikler geride kalan mallarn tazmin edilmesi iin altlar. Yaplan grmeler sonucunda Trkiye sadece 30 Ekim 1918-20 Kasm 1922 tarihleri arasnda Mttefiklerin koruyuculuu altnda yaplm ilemleri tanyacan deklare etti.14 Bylece Trkiye igal kuvvetlerinin emlak- metrukeye dair yapm olduklar ilemleri kabul etmekle yetindi ama asl sorun alamam oldu. Bu durum Trkiyeyi terk eden gayrimslimlerin nemli bir ksmnn g ettii Amerikay rahatsz etti. Amerika gzlemci olarak bulunduu Lozanda Trkiye ile ayr bir antlama yapt ve bu erevede kendi vatandalarnn geride kalan mallarnn tazminine dair grmeleri balatt.

Trkiye- Amerika Birleik Devletleri Tazminat Grmelerinin Balamas Tazminat sorununun grlmesi isteinin Amerikan heyetinden geldii anlalmaktadr. Lozan Konferans esnasnda faaliyetlerini artran Ermeni rgtleri Amerikan heyetine Trkiyede kalan mallar iin tazminat alnmasna ynelik olarak Trk heyetiyle grmesi iin bask yapyorlard. Ayrca Trkiyede nemli yatrmlar olan American Board For Foreign Missions da yatrmlarnn korunmas iin grlmesini Amerikan heyetinden talep ediyordu. Trkiye ise Lozanda gzlemci statsnde bulunan ABD heyetiyle de bir antlama yapmak ve bu lke ile diplomatik iliki kurmak istiyordu. Amerikan heyeti tazminat konusunu yaplacak Trk-Amerikan antlamasna dahil etmek istiyordu. Trk heyeti ise bu konunun ayrca ele alnmasn daha uygun bulduunu belirtiyordu. Nihayet taraflar Trk gr zerinde uzlat ve Trkiye ile Amerika arasnda Lozan Anlamasnn15 imzalanmasndan sonra tazminat sorunu ile ilgili grmelerin 20 gn sonra balamas kararlatrld.16 Amerikann geri adm atmasnn nedeni tazminat taleplerinin okluu, fakat Amerikann henz bunlar snflandrp bir liste haline getirememi olmasyd. Trkiye ise talep dosyalarnn detayl bir ekilde tasnif edilip ana balklar halinde mzakere edilmesinde srar ediyordu.17 Bu yzden ABD geri adm att ve
14 15 16 17 Yaayan Lozan, ed. ar Erhan, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara, 2003, s. 233-35. Bu antlamann Mttefiklerle Trkiye arasnda imzalanan Lozan Antlamas ile karmamas iin Kk Lozan Antlamas da denilmektedir. NARA 711.672/172. Foreign Relations of United States (FRUS) 1923, C. 2, s. 1190-91

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

23

Prof. Dr. Kemal EK

grmeler ancak 93 gn gecikmeyle 7 Kasm 1923 tarihinde balad.18 Grmelerde Amerika Birleik Devletlerini Yksek Komiser Amiral Mark Bristolun bakanlnda G. Howland Shaw ve Edgar W. Turlington, Trk heyetini ise Dileri Bakanl stanbul temsilcisi Abdlhak Adnan (Advar) Bey bakanlnda Mnir (Ertegn) ve brahim Bey temsil ediyordu.19 Grmeler sonucunda taraflar tazminat taleplerinin grlp karara balanmas iin bir komisyon kurulmasn kararlatrdlar. 24 Aralk 1923 tarihli nota teatisi ile bu karar resmiyet kazand.20 Bu notada Trk-Amerikan Lozan Antlamasnn parlamentolarda onaylandn gsteren belgelerin karlkl teatisinden 6 ay sonra, stanbulda 2 Amerikal 2 Trkten oluan bir komisyon toplanaca ngrlyordu.21 Bu komisyon 6 ay iinde tazminat taleplerine dair dosyalar inceleyecek ve bir sonuca balayacakt.22 Ancak bilindii gibi Trk-Amerikan Lozan Antlamas ABD Kongresinde reddedildi. Bunun zerine taraflar tazminat talepleri ile ilgili srecin kesilmemesi konusunda anlatlar. 17 ubat 1927 tarihinde Trkiye ile Amerika Birleik Devletleri arasnda diplomatik ilikilerin kurulmasna dair bir modus vivendi erevesinde 24 Aralk 1923 gn tazminat talepleriyle ilgili olarak stanbulda teati edilen notalarn yrrle girmesi ve komisyon oluturulmas kararlatrld.23 Varlan uzlama gerei Lozan Antlamasnn ABD Kongresinde onaylanma srecinin 1 Haziran 1928 tarihine kadar gereklememesi durumunda Tazminat Komisyonunun Konsolosluk likileri ile Yerleme ve kamet Antlamalarnn tasdiknamelerinin teatisinden alt ay sonra toplanmasna karar verildi. Nihayet sz konusu antlamalarn 15 ubat 1933 tarihinde yrrle girmesi zerine alt ay sonra, yani 15 Austos 1933te stanbulda komisyon topland.24 Bu defa komisyonun Trk yeleri evki Bey ve Esat Bey, Amerikal yeleri ise G. Howland ve Julian E. Gillespie idi.25

Komisyon almalar ve Tazminat Tartmalar Komisyon almalar baladktan sonra taraflar tazminata dair grmelerin hangi esaslar erevesinde yrtlecei konusunda n grmeler yaptlar. Amerikan Dileri Bakanl yapm olduu deerlendirmeler sonucunda kendilerine ulaan
18 19 20 21 22 23 24 25 Bulut, Atatrk Dnemi,s. 171. FRUS 1923, C. 2, s. 1179, Kr: Bulut, Atatrk Dnemi,s. 172. Semit Bulut bu notann Trk Hkmeti tarafndan 6 Ocak 1924te onaylandn tespit etmitir. Bulut, Atatrk Dnemi,s. 173. T.C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 30, 18, 1, 1/8, 44, 5, Kararname, 06.01.1924. Ek. 1.Bu kararnameyi temin etmemde yardmc olan Dr. Semih Buluta mteekkirim. Bkz. EK. XXX. Trask, The United States Response, s. 35. Bulut, Atatrk Dnemi,s. 173. FRUS 1927, C. 3, s. 796-97. Dileri Bakan Tevfik Rt Beyden Amerikan Yksek Komiseri Amiral Bristola. NARA 711.672/583. FRUS 1934, C. 2. s. 894. Dileri Bakanlndan Shawa. Bulut, a.g.e. S. 174.

24

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

tazminat dosyalarnda pek ok mulk ve pheli taleplerin bulunduunu ve bunlarn her birinin ayr ayr incelenmesi, soruturulmas ve karara balanmas iin ok sayda avukata ve komisyon yesine ihtiya duyulacan ngrd. Ayrca bu tr bir alma ok uzun zaman alacak ve yksek maliyetler getirecekti. Dolays ile yaplacak harcamalarn alnacak tazminat tutarn bile aabilecei endiesi ABD tarafnda hkim grt. Bu yzden ABD btn tazminat talepleri iin Trkiyenin maktu bir miktar (lump sum) demeyi kabul etmesinin komisyon almalarn hzlandracan Trk tarafna iletti.26 Bu neriyi yaparken ABD Dileri Bakanl Trkiyenin de uzun sren komisyon almalarndan kanacan mit ettiini, her iki taraf da tatmin edecek adil bir uzla aray erevesinde toplam tazminat taleplerinin makul saylabilecek bir oran zerinde anlaabileceini belirtiyordu. Amerikan komisyonuna Aslnda ABD Dileri Bakanl, kendilerine gre tazminat taleplerin ulaan talep dosyalarnn byk bir ksmnn ok byk bir ksm hukuken dayanaksz olduu dncesindedir. uluslararas hukuk Bakanln bu yzden byle bir giriimde normlarna gre bulunduu anlalmaktadr. Nitekim ABD savunulabilir deildi. Dileri Bakan Cordell Hulldan stanbuldaki Amerikan Bykelilii Mstear Howland Shawa gnderilen bir telgrafta tazminat talep dosyalarnn tasnif edilmi mevcut listelerinin Trk tarafna verilmesinden kanlmas isteniyordu. Zira Amerikan komisyonu kendilerine teslim edilen tazminat talep dosyalar zerinde bir alma yapmt. Bu almaya gre bu taleplerin ok byk bir ksm uluslararas hukuk normlarna gre savunulabilir deildi. Miktarsal olarak savunulabilir olduu dnlen talepler hakknda da ABD komisyonu bu miktarlara nasl ulald ve hangi tarihlere ait olduu hakknda belirsizlik olduunu dnmektedir. Bu yzden bunlarn da imdilik Trk tarafna iletilmesini uygun grmyordu.27 Baka bir deyile ABD heyetinin tazminat dosyalar henz tekemml etmemiti.28 Hlbuki komisyon dosyalar kendilerine iki yl nce teslim edildii iin talep sahiplerine iddialarn destekleyecek kant temin etmeleri iin yeni bir mektup gndermiti. Bu mektupta kant sunmayacaklarn ya da talep dosyalarn geri ekeceklerin Bakanl bilgilendirmeleri de istenmiti. Gnderilen bu mektuplarn ierii konusunda yabanc basn organlar da dhil olmak zere eitli dillerde geni bir bilgilendirme faaliyeti yaplm ve bu sayede 750 ek talep dosyas Bakanla intikal etmiti. Ancak Bakanlk bu dosyalar tazminat miktar ve saysna gre henz tasnif edememiti. Bununla birlikte son gelen dosyalarla birlikte tazminat miktarnn birka milyon dolar daha artt dnlyordu.29
26 27 28 29 FRUS 1934, C. 2, s. 895. Trask, American Response, s. 201. FRUS 1934, C. 2, s. 895. Cordell Hulldan Hawland Shawa. 4.04.1933. Trask, American Response, s. 202. FRUS 1934, C. 2, s. 896. Cordell Hulldan Shawa. 4.04.1933.

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

25

Prof. Dr. Kemal EK

ABD Dileri Bakanlna toplam olarak 1880 dosya teslim edilmiti. Bu dosyalar iki grupta toplanmt. Birinci gruptaki dosyalarda tazminat talepleri miktar olarak belirtilmiti ve kesin olmamakla toplamda 24.150.000 dolard. kinci gruptaki dosyalarda ise miktar yabanc para cinsindendi ve yaklak olarak 12.075.000 dolar tutuyordu. Dolaysyla talep edilen toplam tazminat 36.225.000 dolard. Sonradan alnan 750 dosyadaki tazminat talebi de eklendiinde toplam miktar yaklak olarak 55.000.000 dolara ulayordu. ABD komisyonu Trk tarafna toplam tazminat taleplerinin miktarnn bu kadar olduunu aklayacak, fakat yaplacak ilk grmelerde maktu miktar iin pazarl bu miktarn %10 kadar zerinden, yani 5.000.000 dolardan balatacakt. ABD Dilerinden komisyona gnderilen talimatta Trk tarafnn ABD vatandalna geen Osmanl vatandalar iin tazminat deme konusundaki gnlsz tutumu hatrlatlyor ve kendilerinden bu kategorideki kiilerin saysnn ve tazminat taleplerinin miktarnn istenebilecei belirtiliyordu. Hlbuki yaplan dosya tasnifleri nda bu tr bir bilginin verilmesi imknszd. Ayrca ABD henz taleplerin ne kadarnn ABD vatandalna gemi eski Osmanl vatandalarndan geldiini belirleyememiti. Ancak liste hazrlklar devam ediyordu ve tamamlanr tamamlanmaz komisyona iletilecekti. Bu belirsizlikleri deerlendiren Dileri Bakanl komisyona gnderdii 4 Nisan 1933 tarihli talimatta Trk taraf ile yaplacak grmelerde uzlamac ve yapc olunmasn tavsiye ediyordu. Trkiyenin ekonomik durumunun gz nne alnarak ABDnin makul bir miktar zerinde anlamaya hazr olduu, ancak bunun iin Trk tarafnn da ayn derecede uzlamac ve yapc olmas gerektii belirtiliyordu. ABD, i kamuoyunda oluacak tepki yznden grmelerin kesilmesini istemiyordu. Bu amala ABD komisyonu Trk tarafna sk sk komisyonun kurulmas ve almalara balamasnn lkeler arasndaki antlamalar erevesinde olduunu hatrlatacakt. Yine talimata gre komisyon maktu bir miktarn denmesinde srar edecek ve grmelere 5.000.000 dolar talebiyle balayacakt. Ayrca ABD vatandalna geen Osmanl vatandalarnn tazminat taleplerinin karlanmasn isteyecek, Trk taraf direnirse yazl gereke almaya alacakt. Grld gibi dosyalarn ierii asndan ABD komisyonun eli ok zayft. Bu yzden dosyalarn detayna girmeden tazminat sorununu makul bir maktu miktar elde ederek zmek niyetinde idi. Komisyona bakanlk eden elilik mstear Shaw bu belirsizliklerden duyduu rahatszl bakanlna yazd bir telgrafta belirtecek ve Trk tarafnn tazminat taleplerinin ierii hakknda hakl olarak bilgi istediinde en azndan taleplerin birounun el koyma ve kamulatrma sebebiyle olduunu belirtme yetkisi isteyecekti. Ayrca mstear maktu tazminat miktarnn taksitler halinde denmesine ABDnin rzas olduunu sylemek iin de yetki istiyordu.30 Dileri Bakanlndan gelen cevapta, dosyalarn ierii konusunda Trk taraf
30 FRUS 1934, C. 2, s. 898. Shawdan Dileri Bakanlna. 3.05.1933.

26

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

srarla tafsilat istedii takdirde tazminat taleplerinin nemli bir ksmnn Trk ordusu ve sivil brokrasinin 1914-1922 yllar arasnda yapt msadere ve kamulatrmalarla (ordu kullanm iin el koyma) ilgili olduunu belirtmesi isteniyordu. Taksitlendirme konusu ise bir pazarlk kozu olarak kullanlacakt.31 Bu yeni gelen talimatlar erevesinde ABD Elilik Mstear Shaw Trkiyenin tutumunu renmek iin Dileri Bakan Tevfik Rt Aras ile 8 Mays 1933 gn Ankarada bir grme yapt. Bu grmede Tevfik Rt Bey kendisine kiisel olarak maktu bir miktar zerinde uzlamaya scak baktn, ancak tazminat taleplerinin ierii konusunda inceleme yapmadan uzlamaya Babakan smet nn gidilmesinin siyasi ve hukuki zorluklar Amerikan temsilcisi Shawa ABD Trkiyeyi olabileceini belirtti. Nitekim ikinci bir borlu bir lke haline mi grmede Tevfik Rt Bey, Shawa smet Paa dntrmek istiyor? ile konuyu grtn hkmetin tazminat diye sormutu. talepleri hakknda daha fazla bilgi sahibi olmadan maktu deme konusunda grmelerde ilerleme olamayacan ifade ettiini iletti. Tevfik Rt Bey msteardan tazminat dosyalarnn bir listesini talep etti ve her dosya iin u bilgileri istedi: 1. Tazminat talep edenin ad ve doum yeri 2. Tazminat miktar 3. Tazminat talebinin nitelii ve nedeni 4. Tazminata konu olan olayn tarihi ve dava nedeni 5. Kantlar Bu talepler kolay gibi grnse de ABD komisyonu iin yerine getirilmesi zor isteklerdi nk komisyonun dosyalar ok eksikti. Shaw bu talepler masada kald srece ilerleme kaydetmenin zor olduunu belirtiyordu. Trk taraf ise tazminat taleplerinin bir listesini istemeye devam etti. Tevfik Rt Bey, Shaw ile yapt bir grmesinde bu istek listesinin komisyonda her dosyann tek tek ele alnp mzakere edilecei anlamna gelmediini, ancak kr krne de bir maktu miktar tespit etmek istemediklerini syledi. Trk taraf dosyalar ve tazminat taleplerini grerek talep edilen miktar hakknda bir fikir edinmek istiyordu.32 Hatta Babakan smet nn Amerikan temsilcisi Shawa ABD Trkiyeyi borlu bir lke haline mi dntrmek istiyor? diye sormutu.33

31 32 33

FRUS 1934, C. 2, s. 899. FRUS 1934, C. 2, s. 899-900. Shawdan Dileri Bakanlna. 10.05.1933 Trask, American Response, s. 202.

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

27

Prof. Dr. Kemal EK

Trk tarafnn srar karsnda Shaw, Bakanlndan hi olmazsa listenin bir ksmnn kendisine gnderilmesini istedi. Bakanlk 1 Temmuzdan nce listenin hazr olmayaca bilgisini iletti. Grmeler bu ekilde zorlukla ilerlerken 27 Haziran 1933 tarihinde Trk Dilerinden ABD eliliine gnderilen bir telgraf Amerikan tarafnn iini daha da zorlatrd. Trkiye tazminata konu olan olayn yaand tarihte Osmanl vatanda olan kiilerin tazminat taleplerinin komisyonda grlemeyeceini, yani tartmasz ABD vatanda olanlar iin tazminat grmeleri yapacan belirtiyordu. stelik Trkiye yasalarna gre tazminata konu olayn yaand tarihte anne-babalar Osmanl vatanda olan kiilerin ocuklar da hala vatanda olarak kabul ediliyordu. Hlbuki Amerikan taleplerinin ou Osmanldan izin almadan ABD vatanda olan kiilere aitti ve ABD yasalarna gre vatanda olmak iin baka lkeden izin almak gerekmiyordu.34 ki lke arasnda tarihi ok eskilere giden bir sorun bir kez daha gndeme gelmiti.35 Bununla birlikte ABDnin bu sorunu gz ard ederek mzakerelere balad anlalyor. nk mzakereler 15 Austos 1933 tarihinde baladnda ABD heyeti Trk tarafna sunulmak zere liste hazrlamt. Birinci listede sadece ABD vatanda olan ve asla Osmanl veya T.C. vatanda olmam 95 talep dosyas vard. Bu listedeki talepler kendi ifadelerine gre salam kantlara dayanyordu. Ayn kategorideki ikinci listede 280 talep dosyas bulunmaktayd ve henz ierik olarak inceleme aamasndayd. nc liste ise 1504 dosyadan olumaktayd ve talep sahipleri halen ABD vatanda olan eski Osmanl vatandalar idi. listedeki toplam dosya says 1880 idi ve talep edilen tazminat tutar da 55 milyon dolard. ABD heyeti Trk tarafnn sorduu koullar sadece ilk listedeki dosyalarn karladnn farkndayd. Bu yzden toplam tazminat talep tutarnn sadece %10 kadarn almaya razyd. Ayrca tek tek dosyalar zerinde grmeler yaplmasnn gereksiz zaman ve kaynak israf olacan savunuyordu.36 Aslnda Trk taraf da maktu bir deme yapma fikrine scak bakmaktayd. Nitekim 1933 ylnn Kasm aynda Trk Dileri Bakan ABD bykelisine gayri resmi olarak maktu deme iin 500.000 dolar teklif edebileceklerini iletti.37 Bu arada mzakereler baladktan sonra Trk heyeti ilk listedeki dosyalar zerindeki incelemesinin sonularn ABD heyetine teslim ettiinde, kanaatimizce ok byk bir srpriz ortaya kt. ABD Dileri Bakanl uzmanlarnn tek tek inceledii ve salam delillere dayandn iddia ettikleri dosyalar hakknda Trk komisyonu u tespitleri yapmt:
34 35 FRUS 1934, C. 2, s. 902. Amerika ile Osmanl Devleti ve daha sonra Trkiye Cumhuriyeti arasnda sre giden vatandalk sorunu iin bkz. Trask, American Response, s. 188-216. Kemal iek, Tehcir Uygulamas ve Amerikan Vatanda Osmanl Ermenilerinin Durumlar, XV. Trk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 2010, C. 6, s. 2565-76. FRUS 1934, C. 2, s. 902-904. Dileri Bakan Vekili Philipsden Trkiye Bykelisi Skinnere. 8.12.1933. FRUS 1934, C. 2, s. 902. Amerikan Bykelisi Skinnerden Dileri Bakanlna. 21.11.1933. Kr. Trask, American Response, s. 202.

36 37

28

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

1) Baz dosyalardaki kiiler Trk vatanda grnmektedir. rnein Basil C. Coumoulis Lozan Antlamas maddelerine gre Muhtelit Mbadele Komisyonuna mallarn geri almak iin Trk vatanda olduu iddiasyla bizzat bavurmutur. (Bu rnekte Coumoulisin Trk vatanda olduundan ABD komisyonunu haberdar etmemi olduu anlalmaktadr.) 2) ddia sahiplerinin nemli bir ksm taleplerini destekleyecek delillere sahip olmadn beyan etmilerdir. (Msadere ve kamulatrma kategorisindeki bu dosyalarn numaralar verilmektedir.) 3) Dosyalardaki tazminat talepleri dosya sahipleri tarafndan tek tarafl olarak belirlenmitir. Bu talepler ok abartldr. rnein snrdaki kk bir kasaba olan Idrda bulunan alelade bir deirmen ve 400 ton tahl iin talep edilen tazminat tutar 442.000 dolardr. Idrdaki bir ev iin de 58.500 dolar istenmektedir. 4) Ayn ekilde tazminat talepleri tutarsz ve abartldr. rnein Basil C. Coumoulis Mbadele Komisyonuna verdii dilekesinde 2600 Dolar istedii mlkler iin ABD heyetine verdii dosyada 26.100 dolar, yani 10 kat fazla miktar istemitir. Grld gibi Trk komisyon yeleri ABDnin verdii listeleri ve dosyalar ok iyi alm ve 10 taksitte 500.000 dolar maktu deme yapma tekliflerinin makul olduunu iletmitir. Ayrca Trkiyenin teklifinde mzakerelerin uzamasnn ve zmn gecikmesinin her iki tarafn da karlarna ters olduu belirtilmi, Amerikann istedii tazminat tutar kabul edilmemitir. Dosyalar zerindeki bu deerlendirmelerin ABDnin mzakerelerdeki durumunu zayflatm olduu ABD heyetinin stlerine ilettikleri raporlardan anlalmaktadr. Buna ramen Shaw 30 Aralk 1933 tarihinde Ankarada evki Bey ile yapt grmede Trkiyenin teklifinin ok dk olduunu ve asla kabul edilmeyeceini belirtmitir. Shawun iddiasna gre, dosyalar hukuken gl ve belgeleri ok inandrc ABD irketlerinin talep ettii tazminat tutarlar bile 15.000.000 dolardr. Yine Shawa gre sava srasnda mal varlna el konulduu iddiasndaki MacAndrews and Forbesun tazminat talebi bile 2.000.000 dolardr ve ok salam kantlara sahiptir. Benzeri nitelikteki 21 dosyadaki tazminat talebi tutar ise 7.000.000 dolardr. Bu rnekler nda Shaw ellerinin gl olduunu evki Beye gstermek istemi olmaldr. Buna karlk evki Bey verilen rnekleri not etmi ve en ksa zamanda inceleteceini belirtmitir.38
38 FRUS 1934, C. 2, s. 906. Memorandum by the American Delegate to the Turkish- American Claims Commission (Shaw) of a Conversation with the Turkish Delegate (evki Bey) on December 30, 1933?.

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

29

Prof. Dr. Kemal EK

Bu arada 13 Ocak 1934 tarihinde ABD Dileri Bakanlndan Bykeli Robert P. Skinnere gnderilen bir telgrafta mzakerelerin yeniden balayaca 15 ubat 1934 tarihine kadar gayri-resmi grmelerin srdrlmesi istenmektedir. Ayrca heyete tazminat talebinde srarc olmalar ve gerekirse dosyalar zerinden mzakere yapmalar tavsiye edilmektedir. Zira komisyona bavuran Osmanl vatandal sz konusu olmayan Amerikan vatandalarnn saysnn 500 ve bunlarn talep ettikleri tazminat tutarnn da 20.500.000 dolara ulat belirtilmektedir. Heyete verilen dier bir talimatta ise 15 ubat 1934 tarihinde mzakereler baladnda fazla gecikmeden Trkiyeyi bir antlama veya protokol imzalamaya ikna etmeleri istenmektedir. Tasla da gnderilen bu antlama veya protokol metininde dikkat eken en yeni neri zerinde uzlama salanamayan taleplerin svirenin hakemliine gtrlmesidir.39 ABDnin bu giriime Trk tarafnn olumlu bakt anlalmaktadr. nk Trk taraf ABDnin taslan incelemi ve kendi metnini 4 ubat 1934 tarihinde iletmitir.40 Bu teklifte maktu deme miktarnn salkl bir ekilde tespit edilebilmesi iin btn dosyalarn kendilerine teslim edilmesi istenmi ve hakemlik konusu olacak taleplerin bundan sonra deerlendirilebilecei belirtilmitir. Yani Trkiye anlamazlk konusu olan dosyalarn svirenin hakemliinde tahkime gitmesine itiraz etmemitir. ABD elisi Skinner bu teklif karsnda mzakerelerin en ksa zamanda uzlama ile sonulanmasna taraf olduklarn, zira grmelerin dosyalar zerinde yaplmas ve tartmal olanlarn hakeme gnderilmesinin ok zaman kaybettireceini ve her iki taraf iin de ok masrafl olacan belirtmitir. Ayrca Skinner ABD Dileri Bakanlna gnderdii bir telgrafta meselenin hakeme gtrlmesinden ok korktuunu belirtmektedir. Bu da ABDnin hakeme gitme teklifinin blf olduunu, Trkiyenin itiraz etmemesinin artc bulunduunu gstermektedir.41 Bu gelimelerden sonra Skinner, Trk tarafndan tazminat tekliflerini bir miktar artrmalarn istemitir. Buna karlk Trk taraf duruunu korumu, srarla dosyalar ve tasnif edilmi listelerin kendilerine teslim edilmesini, sadece ABD vatandalarnn tazminat taleplerinin komisyonda ele alnmasn kabul edeceini bildirmitir.42 ABD Dileri Bakanl 10 ubat 1934 tarihinde Skinnere gnderdii telgrafta Trkiyenin tekliflerinin byk lde kabul edildiini ve bu esaslara gre mzakerelerin balamasn onayladklarn bildirdi. Sadece Trkiyenin grmeleri ABD vatanda olanlarla snrl tutma srarna itiraz etti.43 Trkiye bu srarndan artl olarak vazgeti. lk aamada uyruk sorununa baklmadan maktu miktar
39 40 41 42 43 FRUS 1934, C. 2, s. 907-909. Dileri Bakan Vekili Philipsten Skinnere. 13.01.1934. FRUS 1934, C. 2, s. 909-910. Skinnerden Dileri Bakanlna. FRUS 1934, C. 2, s. 909-910. Amerikan Bykelisinden ABD Dileri Bakanlna, 04.02.1934. FRUS 1934, C. 2, s. 910. Skinnerden Dileri Bakanlna. 8.02.1934. FRUS 1934, C. 2, s. 911. Hulldan Skinnere.

30

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

zerinde grmeler yaplacak, uzlama olmazsa dosyalarn ieriine baklacak, fakat sadece ABD vatandalarnn Trkiyede uradklar zarar talepleri deerlendirilecekti. Amerika bu iki aamal mzakere teklifinin birinci aamasn kabul etti ama mzakerelere zemin tekil eden protokollere gre vatandalar arasnda ayrm ve corafya snrlamas yaplamayacan iddia etti.44 Bu gelime sonrasnda ABD komisyon yelerinin says artrld ve yeni hukukular katld.45 En dikkat ekici deiiklik ise elilik mstear Shawn yerine ABD ve Meksika arasndaki tazminat grmelerini46 yrten avukat Fred K. Nielsenin atanmasyd.47 Bu deiiklik ABDnin grmeleri tecrbeli bir isim bakanlnda bir an nce sonlandrmak niyetinde olduu eklinde yorumlanabilir. Ancak Amerikan heyetindeki ekimeler ve Shawun Nielsene En dikkat ekici deiiklik ise elilik mstear kar ald tavr Nielsenin iini bir hayli Shawun yerine ABD ve zorlatrm gzkmektedir.48 Meksika arasndaki tazminat grmelerini Nitekim 21 Mart 1934 tarihinde yeniden balayan yrten avukat Fred K. grmeler olduka verimli geti. Bunda Nielsenin atanmasyd. Nielsene gnderilen son talimatnamede yaplan telkinler etkili olmu grnmektedir. Bu talimatnamede Nielsene dosyalar teker teker deerlendirmeden maktu bir deme konusunda uzlama aramaya almas, ancak bu olmazsa tasla gnderilen protokol veya antlamay grmesi syleniyordu. Eer Trk taraf dosyalar teker teker deerlendirmekte srar ederse, gnlsz de olsa sonunda buna raz olunabilecei belirtiliyordu. Bir dier nokta da Trk tarafnn maktu olarak 500.000 dolar olan teklifinin ok az olduu ve kabul edilmeyecei idi. ABD Dileri Bakanl srecin ok fazla uzamadan sona erdirilmesini ve iki lke arasndaki bu tek nemli sorunun bir an nce zmlenmesini istiyordu. Bu yzden Nielsene inisiyatif tannm ve mzakereler srasnda kantlar yetersiz olan dosyalar geri ekebilecei talimat verilmiti. ABDnin tartma konusu yapmayaca yegne husus eski Osmanl yeni ABD vatandalarnn durumunun ayrlmas idi.49 Ancak yukarda da deinildii gibi bu sorun vatandalk esasna gre hazrlanm listeler sayesinde ksmen rtbas edilmi, en azndan grmeleri tkamasnn nne geilmiti. Bylece 13 Temmuz 1934te varlan mutabakata gre
44 45 46 47 FRUS 1934, C. 2, 912. Dileri Bakanlndan Skinnere. 23.03.1934. Yeni katlan hukukular Francis M. Anderson, John Maktos ve John W. Connely (Jr). Bkz. Bulut, a.g.e.,s. 175. Trask, American Response, s. 204. Fred K. Nielsen raporunda komisyon bakan olarak atanma tarihini 12 ubat 1934 olarak vermektedir. Bkz. Fred K. Nielsen, American-Turkish Claims Settlement. Under the Agreement of December 24, 1923, and supplemental agreements between the United States and Turkey. Opinions and report prepared by Fred K. Nielsen. In accordance with the Act of March 22, 1935m 49 Stat. 67 U. S. Goverment Printing Office, Washington, 1937, s. 7. Trask, American Response, s. 205. Traskn Nielsenin zel evrak zerinde yapt almalara gre elilik kendisine sekreterya vermemi, Skinner de huzurun kabul etmemiti. FRUS 1934, C. 2., s. 913-18. Dileri Bakanlndan Amerikan Komisyon Bakan Nielsene. 13 Temmuz 1934.

48 49

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

31

Prof. Dr. Kemal EK

Osmanl tebaasndan olup Amerikan tabiiyetini de alanlarn tazminat talepleri anlama kapsamna alnd. Taraflar maktu bir miktar zerinde mzakereleri srdrmeyi kararlatrdklar iin alnacak tazminat btn talep dosyalarn kapsayacakt.50 Nitekim belirtilen koullar altnda Mart-Austos 1934 tarihleri arasnda geen yaklak be aylk srede taraflar ok verimli grmeler yaptlar. Trkiye vatandalk sorununu masaya getirmedi. ABD de tazminat miktar telaffuz etmedi. Nielsen yapt grmeleri ve talepler hakkndaki gzlemlerini 14 Austos 1934 tarihli yazsyla ABD Dileri Bakanlna u ana balklarda bildirdi: 1. Yaklak 12,099,994.18 dolar tutarndaki ciddi talepler. 2. 1,419,614.60 dolar tutarndaki ilk bakta hakl grlen fakat ikna edici olmayan talepler. 3. 1,366,242.32 dolar tutarndaki talepler. Bunlarn Trk Hukuk Sistemi kapsamnda terk edilmi mallara ilikin olduu dnlmektedir.(Bu kategorideki talepler Amerikan heyetinin bu hukuk sistemini inceleyebilmesi iin imdilik askya alnmtr.) 4. Yaklak 49,347.78 dolar tutarndaki nemsiz talepler. (Az sayda olan bu talepler reddedilmemilerdir, az miktarda tazminat gerektirecei veya hi tazminat gerektirmeyecei iin gz ard edilmilerdir.) 5. 905,953.47 dolar tutarndaki Trk delegasyonunun baz incelemeler yapmasna msaade etmek amacyla ertelenen talepler. 6. Yaklak 1,665,026.36 dolar tutarndaki ciddi olmayan davalar. (Bu snf komisyonun oybirliiyle alnm kararna gre hukuki temeli olmayan talepleri iermektedir.) 7. Daha detayl bir incelemeden sonra Amerikan komisyonunun hukuken aslsz bulduu ok sayda (yaklak 600) talep. Trk Delegasyonuna bu taleplerin bir listesi sunulmutur. 8. ifte uyruklu, Trk ve Amerikallarn sorunlarna mteallik birka dava. Nielsen ABD Dileri Bakanlna mzakere sreci ile ilgili olarak 16 Austos 1934 tarihli yazsnda yapt deerlendirmede komisyonun elindeki yaklak 2500 dosyadan tartmal olanlar kartlsa bile ciddi dosyalarndaki tazminat tutarnn 15.841.150 dolar olduunu, bu miktarn %15inin, baka bir deyile 2.500.000 dolar tazminat talebinin makul olduunu ifade etti.51 Bylece Amerikal bir yetkili ilk defa
50 51 Nielsen, Claims Settlement, s. 15. FRUS 1934, C. 2. s. 921. Ek 2. Nielsenden ABD Dileri Bakanlna. 16.08.1934.

32

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

balangta talep edilen tazminat miktarnn yarsn telaffuz etmi oldu. Buna karlk Trkiye uzun sre orijinal teklifinde direndikten sonra Nielsenin tek tek baz davalar rnek gstererek tazminat taleplerinin hakl olduunu ispatlamas zerine geri adm att. Nielsenin Bakanlna yazd 5 Eyll 1934 tarihli raporunda belirtildiine gre, Esat Bey Trkiyenin 700.000 dolara kabileceini belirtti. Nielsen tazminat taleplerinin tek tarafl ve abartl olduunu kabul ederek 1.500.000 dolara indi ve daha aa bir teklifi Washingtona bildiremeyeceini belirtti. Ayrca yazd raporda Trk tarafnn teklifini 1.000.000 dolara kartabilecei olaslndan da sz etti. Grmelerde herhangi bir ilerleme olmamasndan ikyet eden Nielsen Trk tarafna miktarda anlama olmad takdirde, mzakerelerin balamas aamasnda belirtildii zere dosyalar zerinde tek tek inceleme yapmaya hazr olduklarn belirtti.52 Bu gelime zerine uzun bir aradan sonra evki Bey 19 Eyll 1934 gn komisyon toplantsna katld ve ylda bir olmak zere 12 taksit halinde 1.200.000 dolar demeyi teklif etti. Nielsen bu teklifin kabul edilmesi taraftar idi. Tazminat taleplerinin ounun abartl olduunu, kantlarn yetersiz olduunu, tek tek dosyalar zerinde mzakerelere geildii takdirde ok zaman kaybedileceini ve lkenin iinde bulunduu ekonomik koullar da gz nne alnarak bu teklifin kabul edilmesinin iki tarafn da karlarna uygun olduunu belirtti. Elilik mstear Shaw da teklifin kabul edilmesi fikrinde olduunu belirtti. Ancak Dileri Bakanlndan gelen cevapta tazminat miktarnn biraz daha artrlmas ve taksitlerin 5 yl iinde bitirilmesi iin biraz da mzakere edilmesi istendi. Ayrca 12 yllk vadede %3 faiz oran hesaba katld takdirde Trkiyenin teklifinin 995.400 dolara denk geldii belirtildi. Bu itibarla Dileri Bakanl 1.500.000 dolar zerinde anlamaya varlmasn veyahut da Trkiyenin teklifini faizi ile demesinin teklif edilmesini bildirdi. Ancak Trkiye taviz vermezse Nielsene teklifi kabul etme yetkisi de verildi.53 Nielsen durumu evki Bey ile grtnde, kendisine bte imknlarnn ylda 100.000 dolardan fazla deme yapmaya imkn vermedii sylendi. Nielsen Dileri Bakanlna lkenin ekonomik koullarnn gz ard edilmemesi gerektiini belirterek teklifin kabul edilmesini istedi. Ancak kendisinin uzun zamana yaylan taksitlerden dolay faiz almaya alabileceini belirtti.54 evki Bey ile yapt son grmede Nielsen ABDnin teklifi %2.5 faiz denmesi kouluyla kabul ettiini bildirdi. evki Bey ise faizsiz olarak ylda bir 100.000 dolar olmak zere 13 taksit, yani 1.300.000 dolar demeyi teklif etti.55 Amerika bu teklifi nihayet kabul etti.
52 53 54 55 Nielsen dostlarna yazd mektuplarda Trklerden ve tavrlarndan holanmadn yazyor, grmelerin uzamasndan duyduu rahatszl iletiyordu. Trask, American Response, s. 205. FRUS 1934, C. 2. s. 930-31. Dileri Bakan Hulldan stanbul Konsolosluu (Elting)e. 20 Eyll 1934. Kr: Trask, American Response, s. 207-08. FRUS 1934, C. 2. s. 931. Nielsenden Dileri Bakanlna. 21.09.1934. FRUS 1934, C. 2. s. 932. Dileri Bakan Hulldan stanbul Konsolosu Eltinge.

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

33

Prof. Dr. Kemal EK

Mtekbil Metlibin Tesviyesine Mtedair tilafnme ya da Trk-Amerikan Tazminat Antlamas Mzakerelerin sona ermesi ve antlama koullarnda anlalmaya varlmas zerine resmi ad Metlibin Tesviyesine Mtedair tilafnme antlama 25 Ekim 1934 tarihinde imzaland. Anlamaya Trkiye adna zmir Milletvekili ve Dileri Bakan Tevfik Rt (Aras), Amerika Birleik Devletleri Bakan adna yetkili olan Fred Kenelm Nielsen imza koydular. Anlamann tamam 4 maddeden oluuyordu:56 1. Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti Amerika Birleik Devletleri Hkmetine, 24 knunuevvel 1923 tarihli anlamada dhil olan Amerika tebaalar taleplerinin tamamen tesviyesini tazammun etmek zere faizsiz olarak (1 300 000) dolar (bir milyon yz bin) dolar Amerika Birleik Devletleri Dolar verecektir. Bu mebla, her senelik taksiti (100 000) olmak zere on senede denecektir. lk taksit ibu itilafnamenin Trkiye Byk Millet Meclisince tasdikinden sonra 1 haziran 1936 tarihinde tediye olunacaktr.

Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti Amerika Birleik Devletleri Hkmetine, tazminat taleplerinin tamamen tesviyesini tazammun etmek zere faizsiz olarak (1.300.000) Dolar verecektir.

2. Her iki Hkmet yukarda zikredilen meblan tediyesi suretile Trkiye Cumhuriyeti Hkmetinin kendisine kar dermeyan edilen yukarda mezkur taleblere aid btn borlardan ibra edilmi olacan ve kezalik 24 kanunuevvel 1923 anlamasna dahil btn taleblerin de kati surette halledilmi ad ve telakki edileceini kararlatrmlardr. 3. bu itilafname Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan tasdik edilmek artile imzasndan itibaren meriyete girecektir. Ankara yirmi be terinievvel bin dokuz yz otuz drt tarihinde her ikisi de ayni kymeti haiz olmak zere Trke ve ngilizce iki nsha olarak tanzim edilmitir. Anlama, ABD asndan yrtmeye ilikin bir zellik tad iin Senato onayna sunulmad. TBMM ise anlamay 23 Aralk 1934te yaplan oylama sonucu kabul etti. Bu anlamaya ilave olarak 1914-1917 yllar arasnda ABDde bulunan Osmanl tebaasnn menfatlerinin himaye edilmesi iin ABDnin harcad 23.824.86 dolarn T.C. tarafndan Amerikaya denmesi iin de bir baka anlama imzaland. Bu anlamaya gre sz konusu tutar yine senelik 13
56 Dstur, 3. Tertip, C. 16, s. 490-92. T.C. Resm Gazete, 2 Kanunusani 1935, s. 4616-17. Anlamann tamam iin bkz. EK. XXX

34

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

taksit eklinde denecekti.57 lk taksitin denme tarihi 1 Haziran 1936 olarak belirlenmiti.58

Tazminat Anlamasnn Kapsam Grld gibi bu anlama ile Trkiye Amerika vatandalarnn taleplerinin tamamen karlanmas karlnda bir maktu tutarn denmesini ngrmektedir. Burada zellikle 24 Knunuevvel 1923 anlamasna atfta bulunulmas ok nemlidir. nk mzakereler srasnda da gndeme geldii gibi anlamalara zemin tekil eden bu protokollerde talep sahiplerinin daha nceki vatandalklar sorgulanmamaktadr. Bu durum, anlamann btn taleplere karlk olarak bir maktu deme yaplmasn karara baladn hkme balamaktadr. Baka bir deyile, ABD tazminat anlamasn btn vatandalar iin istemitir. Amerikan vatanda olmu btn Rum, Ermeni ve Yahudilerin tazminat taleplerini toplamas ve komisyonun nne getirmesi bunun bir gstergesidir. Amerikan kanunlarna gre bir kimse lkesinden izin almadan da ABD vatanda olabilmektedir. Bu bakmdan ABDnin vatandalar arasnda ayrm yapmakszn btn tazminat taleplerini toplamas doaldr. Bu yzden de Amerikann tazminat talep listesinde Osmanl meneli ABD vatandalarna ait 1900 dosya vard.59 Bu yzden Trkiye grmeler boyunca ABDnin eski Osmanl vatandalarnn taleplerine yer vermesine itiraz etmitir.60 Bu nedenle Nielsen komisyona atandktan sonra vatandal tartmal olanlar deerlendirme d tutmu, ancak tam olarak anlamann dna kartmamtr.61 Zaten grmeler maktu deme zerinde yaplmaya baland ve tartmal vatandalara ait dosyalarn komisyona sunulma sresi 15 ubat 1934 dolduu iin grme sreci tkanmamtr. Dolaysyla ABD Dileri Bakanl bu tr talep sahiplerinin listesini komisyona vermi, fakat dosyalarn sresi iinde vermeyerek bir ara forml bulmu gzkmektedir. Nitekim Nielsene gre imzalanan anlamada btn tazminat taleplerini karlamak zere imzalanmtr. Nielsen anlamaya dair yazd raporunda vatandal tartmal olan tazminat taleplerinin de 25 Ekim 1934 tarihinde imzalanan anlama kapsamnda olduunu, Komisyonun Trkiye kkenli Amerikan vatandalarnn taleplerini deerlendirmemi ise de, iki Hkmet tarafndan imzalanan 25 Ekim
57 58 59 60 Dstur, 3. Tertip, C. 17, s. 1277-78. FRUS 1934, C. 2, s. 933-34. Nielsen, Claims Settlement, s. 47-48. Trask, American Response, s. 208. Nielsen, Claims Settlement, s. 13. Talep Listesi iin bkz. Ek. XXX. Trkiyenin zellikle Yunan-Amerikan vatandalarnn ifte vatandalklarn kullanarak tazminat talebinde bulunmalarndan korktuu eklindeki tespit ve yorumlar iin bkz. Nielsen, Claims Settlement, s. 12-13. Trask, American Response, s. 206. Nielsen, Claims Settlement, s. 13.

61

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

35

Prof. Dr. Kemal EK

1934 Anlamas, bir lkenin vatandalarnn dieri aleyhindeki halihazrda alm btn tazminat davalarna son veren bir mahiyet tamakta olduunu ifade etmektedir.62 Bununla birlikte nemle vurgulanmaldr ki Trkiyedeki genel alglama da ABDnin btn vatanda kabul ettikleri adna tazminat talep ettii ve anlama yapt eklinde olmutur. Anlamann imzalanmasndan sonra Trk basnnda kan haberlerde de I. Dnya Savanda mallar ellerinden alnan ABD vatandalarnn zarar ve ziyanlarnn karlanmas iin Trkiyenin Amerikaya tazminat deyeceini eklindedir. rnein Cumhuriyet gazetesinin haberinde Harbi Umumide Amerika tebaasna ait emlakten vaziyet edilenlerin tazmini talebinde bulunulmuAmerikann tanzim ettii metalip listesi zerinde tatbikatta bulunan komisyon Trk hkmeti tarafndan muayyen bir tazminat itasna karar vermitir denilmektedir.63 Hakimiyeti Milliye gazetesi de bu haberi hemen hemen ayn ifadelerle komisyon zarar gren Amerikallarn taleplerini tetkik etmi ve muayyen bir parann bu zarara mukabil Amerikan hkmetine denmesini teklife karar vermitir eklinde vermektedir.64 Burada dikkat eken her iki haberde de ne kadar tazminat dendiine yer verilmemesidir. Bu nemli detayn neden haberde yer almad eldeki bilgiler nda ancak speklasyon konusu olabilir. Dier taraftan Nielsenin raporunda da tazminat taleplerinin vatandalk sorunu dikkate alnmadan talep edildiini ortaya koyan baka noktalar da vardr. Buna gre ABD komisyonunun nndeki dosyalardaki talepler u ekilde tasnif edilmitir.65 1. Trk askeri veya sivil makamlar tarafndan deeri tazmin edilmeden el konan tazminat talepleri 2. Mlklerin askerler tarafndan gereksiz ve orantsz bir biimde tahribat, yamalanmas ve soyulmasna dair tazminat talepleri 3. Trk sivil ve askeri makamlar tarafndan insan haklarnn ihlali ile ilgili olanlar (haksz tutuklamalar ve darb gibi) 4. nsan haklar veya mlklere gelebilecek zararlar nlemek konusunda yetkililerin gerekli gayreti gstermekteki ihmaller ile ilgili tazminat talepleri
62 Nielsen, Claims Settlement, s. 15: The Commission did not consider these claims of naturalized citizens of Turkish origin, the Agreement of October 25, 1934, concluded by the two Governments was framed to effect a final settlement of all outstanding claims of the nationals of each country against the other. Amerikal Emlaki, Cumhuriyet, 14 Terinevvel 1934, s. 5. Trk-Amerikan Komisyonu Hakimiyeti Milliye, 14 I. Terin 1934, s. 3. Nielsen, Claims Settlement, 22. Kr: Trask, American Response, s. 200. Bulut, Atatrk Dnemi,s. 171.

63 64 65

36

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

Bununla birlikte ABD Hkmetinin talep ettiinin ok az bir oranna uzlamay kabul etmi olmas ve anlamann imzalanmasndan sonra Ermeni ve Rumlarn tepkileri,66 Trkiyenin tavr karsnda Amerikann sadece vatandal tartmasz olanlar iin tazminat anlamas yaptn dndrmektedir. Fakat yukarda da akland gibi Nielsenin rapaoru bu ihtimali dlamaktadr. Trask da anlama hakknda yapt deerlendirmede anlamann btn tazminat taleplerini kapsadn belirtmektedir. Ayrca Traska gre tazminat tutar taleplere gre deil, Trkiyenin deme kapasitesine gre belirlenmitir. Nielsen komisyon almalarnn uzamasnn arkasnda Trkiyenin istenen miktar deme imknnn olmamas olduunun farkna varm ve denebilecek bir miktar tercih etmitir.67 Amerikan gazetelerinde anlamayla ilgili kan haberlerde de tazminatn Amerikan vatandalarnn tazminat taleplerine karlk imzaland belirtilmektedir.68 Anlamann kapsam dnda braklan ve Trk tarafnn mzakere etmeyi asla kabul etmedii dosyalar ise unlard: 1) zmir ehrinin yaklmasndan dolay ortaya kan tazminat talepleri, 2) Tehcir sonucu ortaya kan tazminat talepleri 3) Trkiyedeki emlak- metrukeye dair tazminat talepleri, 4) Trkiye topraklar dnda oluan tazminat talepleri.69

Tazminat Almaya Hak Kazananlar Tazminat Anlamas Amerikan Kongresinde 22 Mart 1935 tarihinde onaylandktan sonra Nielsen Washingtonda bir bro at ve alnan tazminata hak kazananlar belirledi. Nielsen komisyona sunulan dosya sahiplerinin isimlerini talep ettikleri tazminat tutarn ve yasal faizini teke tek byk bir titizlikle tespit etti. Sahte olduklar veya yeterli kant bulunmad gerekesiyle taleplerin byk bir ksmn kapsam d brakt.70 Nielsenin 1937 ylnda yazd son raporuna gre sadece 33 talep tazminat alamaya layk bulundu.71 Bu taleplerin tutar ise ana para ve faiz dahil olarak 899.338.09 dolard. Tazminatn en byk ksmn faiz dahil 260.870.96 dolar olarak Mac Andrews and Forbes irketi ald. Bu irketi toplamda 191.583.48 dolar alan American Board of Commissioners for Foreign Missions isimli misyoner
66 Traska gre Trk-Amerikan Sava Tazminat Talepileri ttifak Dernei (The Allied Turkish-American War Claims Association) adl kurulu 200 Osmanl meneli Amerikan vatanda adna anlamay protesto etmilerdi. Trask, American Response, s. 209. Nielsen Dileri Bakan Hulla yazd bir yazda Trkiyenin 1911 den sonra drt uluslar aras savaa girdiini, kaybettiini ve Osmanldan bir ey kalmadn belirtmi, lkenin deme kapasitesi olmadn kaydetmitir. Trask, American Response, s. 207. Turkey to Pay Our Claims, The New York Times, 20 Aralk 1934. Nielsen, Claims Settlement, s. 24-41. Trask, American Response, s. 209. The New York Times gazetesinde kan bir haberde komisyona gelen 900 dostadan 600 tanesinin hukuken dayanaksz olduunun, 300 tanesinin ise tekrar incelenecei duyurulmaktadr. Bkz. Turks To Pay $ 1.500.000 in War Claims to Turkey, The New yok Times, 22 Ekim 1934. John A. DeNovo, American Interests and Policies in the Middle East, 1900-1939, University of Minnesota Press, 1963, s. 239.

67

68 69 70

71

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

37

Prof. Dr. Kemal EK

rgt ald. Daha sonra srasyla Socony-Vacuum Oil irketi (150.131.89 dolar), Amerikan Tobacco irketi (42.938.25 dolar) ve Singer Sewing Machine irketi ( 51.087.69 dolar) izliyordu.72 Nielsenin hazrlad listeye gre demeler yapldktan ve Trkiyede alan komisyon ile Nielsenin harcamalar iin 70.891.06 dolar ayrld. Ancak listeler son eklini aldnda hak edenlere denecek tazminat tutarnn Trkiyenin deyecei paradan 400.661.91 dolar daha az olduu ortaya kt. Nielsenin nerisiyle ABD, Trk Hkmetine borcun daha az olduunu ve 4 taksit deneceini bildirmeye karar verdi. Buna gre taksitler 1948 yerine 1944 ylnda sona erecekti. Trkiye Bykelisi Mnir Ertegn Dilerine arld ve yeni deme plan kendisine iki hkmet arasnda gizli kalmak artyla bildirildi. Gizliliin sebebi talepleri kabul edilmeyenlerin protestolarndan ekinilmesiydi. Nielsen Trkiyenin deyecei miktarn daha az kmas zerine Dileri Bakan Hulla durumu iletirken Trk hkmetine yaptmz btn yanl beyanlarn ayaklar altna ald Amerika Birleik Devletlerinin onurunu bir lye kadar bu yaptmz jest kurtaracaktr73 diyecektir. ABDnin bu jesti Trkiyenin elisini ok duygulandrm, karar tebli eden Dileri Bakanl Yakn Dou Masas efi Wallace Murrayin naklettiine gre bykeli haberi alnca gzlerinden yalar dklm ve Hkmetinizin cmertlii, adil davran ve drstl karsndaki minnettarlk duygularn ifade etmekten aciz olduunu ve bu ann kariyerinin en mutlu gn olduunu sylemitir.74 Trask eserinde Nielsenin komisyona atanmasn deerlendirirken onun Trkleri sevmediini belirtmektedir. Halbuki Nielsen raporunda kendisinin katlmasndan nce komisyonun almalarn deerlendirirken Antlamada. yoksul bir milletten, byk apl yalan dolanla yksek meblalarda para temin edebilmek iin giriimlerde bulunulmutur demitir.75

Sonu Trkiye ile Amerika Birleik Devletleri arasnda imzalanan bu tazminat anlamas Trkiye ile ABD arasnda 1923 ylndan beri problem oluturan ve ilikilerin gerginlemesine sebep olan nemli bir engeli ortadan kaldrmtr. Trkiye bte imkanlarna gre ok da az olmayan bir paray demek suretiyle iyi niyetini ve ABD ile iyi ilikiler kurmaya verdii nemi gstermitir. ABD ise btn tazminat taleplerini almaya almayarak ve maktu bir miktar zerinde anlaarak Trkiye ile ilikilerin dzelmesine nem verdiini gstermitir. ABD mzakereler srasnda
72 73 74 75 Nielsen, Claims Settlement, s. 780-782. Blz. Ek. XXX. This deed would serve in a measure to salvage the honor of the United States so shamefully prostituted by the wholesale misrepresentations made to the Goverment of Turkey. Nakleden Trask, American Response, s. 210. Nakleden Trask, American Response, s. 210. Nielsenden Hulla yazlan bir mektuptan nakleden Trask, American Response, s. 205.

38

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

srekli olarak Trkiyenin iinde bulunduu ekonomik koullar dikkate alarak ilk talep ettii yksek tazminat miktar zerinden tavizler vermitir. Yaplan bu anlama taraflar arasndaki btn tazminat taleplerinin sona erdirilmesine ynelik olarak imzalanmtr. ABDnin 1900 civarndaki Ermeni ve Rum talep sahibinin protestosuna ramen bu anlamay imzalamas ok manidardr. Bugnk tazminat taleplerinin ne kadar yersiz ve hukuki dayanaktan yoksun olduunu, anlama srecine dair 1937 ylnda Nielsen tarafndan hazrlanan rapor tm plakl ile ortaya koymaktadr. Nielsen raporunda Trkiye meneli ABD vatandalarnn taleplerinin tek tarafl, abartl, haksz ve hukuken mesnetsiz olduunu aka kaydetmitir.

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

39

Prof. Dr. Kemal EK

EKLER Ek. 1. Tazminat taleplerine dair komisyon kurulmasna dair kararnamenin transkripsiyonu, suretinin metni

Trkiye Cumhuriyeti Ba Veklet Kalem-i Mahsus Mdiriyet Aded: 102 Kararnme

Ankara

24 Knun- evvel 923 tarihiyle stanbul murahhaslna tevdi klnan Amerika Sefaretinin ber-vech-i zr takriri, cra Vekilleri Heyetinin 6/1/340 tarihli ictimanda ledel-krae keyfiyet tasvib edilmi ve Hariciye Vekletine tebligat- icras takarrr etmitir. Amerika ve Trkiye tebasnn metlibt- mtekabilesi suret-i mesulesinin atiyyen tezekkr olunmas hakknda 6 Austos 923 tarihiyle Lozanda teati klnan mektublara tevfikan 10 Terin-i evvel 923 tarihinden beri stanbulda vukubulan mbahast neticesi olarak husust- atiyeyi zt- li-i () iblaa hkmetim tarafndan mezun bulunduumu beyan eylerim. yle ki: Amerika ve Trkiye arasnda mnasebt- umumiyeye dair olarak 6 Austos 923 tarihinde Lozanda imza klnan muahede tasdiknmelerinin teatisinden alt ay sonra stanbulda inikad edecek bir heyete ika olarak iki mmessil tayini hususunda hkmetim, Trkiye Cumhuriyeti hkmeti ile mttefiklik eder. Heyet-i mezkre bu mnasebta verilecek suret-i tesviyeyi tayin etmek maksadyla iki hkmetin biri veya dieri tarafndan heyetin teekklnden itibaren alt ay mddet zarfnda dermiyan olunarak metlibinin tedkikine ibtidar edilecektir. Metlib dosyalar her talebin nevi, mene ve esasa mstenid bulunduunu mbeyyin evrak ihtiva edecektir. Fkra-i ahirede mussarrah alt ay mddet sonra dermiyan edilen metalibe terdif olunmayp da bu metalibe taalluk eden evrak, heyete teekklnden nihayet bir sene zarfnda tebli edilecektir. Bu suret-i tesviyenin tesbit buyurulduu iar klnrsa minnettar olurum. 6/1/340 Trkiye Reis-i Cumhuru Gazi (imza)

40

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

Maliye Vekili mza

Hariciye Vekili imza

Dahiliye Vekleti Vekili imza eriye Vekili imza

Adliye Vekili imza Bavekil imza

Mdafaa-i Milliye Vekili mza

Mbadele, mar ve skn Vekili mza

Erkn- Harbiye-i Umumiye Vekleti Vekili imza

Shhiye ve Muavenet-i ctimaiye Vekili mza

ktisad Vekili imza

Nafia Vekili imza

Maarif Vekleti Vekili imza

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

41

Prof. Dr. Kemal EK

42

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

Ek.2: Trkiye Cumhuriyeti ile ABD arasnda 25/12/1934 tarihinde imzalanan anlama. Dstur, 3. Tertip, C. 16, s. 490-92.

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

43

Prof. Dr. Kemal EK

44

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

45

Prof. Dr. Kemal EK

46

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

Ek-3: Komisyona sunulan tazminat talepleri listesi.

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

47

Prof. Dr. Kemal EK

48

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

49

Prof. Dr. Kemal EK

50

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

51

Prof. Dr. Kemal EK

52

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

53

Prof. Dr. Kemal EK

54

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

55

Prof. Dr. Kemal EK

56

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

57

Prof. Dr. Kemal EK

58

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

59

Prof. Dr. Kemal EK

60

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

61

Prof. Dr. Kemal EK

62

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

63

Prof. Dr. Kemal EK

64

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

65

Prof. Dr. Kemal EK

66

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

67

Prof. Dr. Kemal EK

68

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

1934-1935 Trk-Amerikan Tazminat Anlamas ve Gnmze Yansmalar

Ek-4. Tazminat alma hakk kazananlar ve aldklar tutar.

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38

69

Prof. Dr. Kemal EK

70

Ermeni Aratrmalar 2010-2011, Say 37-38