T.C.

KIRIKKALE ÜNİVERSİTESİ
İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER FAKÜLTESİ
ULUSLARARASI İLİŞKİLER

MİLLÎ MÜCADELE DÖNEMİNDE TÜRK - SOVYET

İLİŞKİLERİ (1918 - 1923)

LİSANS BİTİRME TEZİ

170303062
Serra Turan

TEZ DANIŞMANI
Dr. Öğrt. Üyesi Mustafa Albayrak

KASIM 2023
KIRIKKALE
 ÖNSÖZ

Rusya’nın, İstanbul’u ve Boğazları ele geçirdikten sonra sıcak denizlere inmek

istemesiyle Türk - Rus ilişkileri sürekli mücadelelerle geçmiştir ve bu düşman milletler, çok
nadir zamanlarda dost olabilmişlerdir.

Rusya’da Ekim 1917’de bir devrim gerçekleşmiş ve Bolşevikler iktidarı ele

geçirmiştir. Gizli antlaşmaları açıklayarak Türkiye konusunda Çarlık Rusya’sının politikasını
uygulamadıklarını göstermeleriyle bu iki devlet arasındaki yüzyıllık düşmanlık, Millî
Mücadele Döneminde kurulan Türk - Sovyet dostluğuyla yıkılmış ve dayanışmaya
dönüşmüştür.

Türkiye, emperyalizme karşı ulusal bağımsızlık savaşı verirken Sovyet Rusya da İtilaf
Devletleri tarafından desteklenen karşı devrimci güçlerle ve Polonya ile savaşıyordu. Her iki
ülke de aynı düşmana karşı savaştıklarından, birbirlerini müttefik olarak görmüşlerdir.

Atatürk, Türk - Sovyet ilişkilerini iki devlet arasındaki karşılıklı dayanışma olarak
nitelendirmiştir. Bununla beraber bu müttefiklikten Türkiye’nin menfaati, özet olarak
Sovyetlerden temin edilebilecek mali ve askeri yardımdır. Sovyet Rusya’nın menfaati ise,
kendi düşmanlarını meşgul edecek ikinci cephenin Anadolu’da bulunmasıdır. Anadolu ile
Boğazlar’a sahip ve dost bir Türkiye’nin varlığını kendi çıkarları açısından yararlı görmüştür.
İşgal sona erdirilip bağımsız devletler içinde yerlerini aldıktan sonra da sınırlarının güvenlik
içinde bulunmayışı ve içine düştükleri yalnızlık, ittifakın fayda sağlayarak devam etmesine
neden olmuştur.

Bu ittifakın her türlü art düşünceden kesin şekilde arınmış, içten bir dostluk olduğunu
söylemek mümkün değildir ve bu ikili ilişkilerin başladığı ilk günden itibaren geçerlidir.

"Millî Mücadele Döneminde Türk-Sovyet İlişkileri (1918 - 1923)" adlı tezimde,

yüzyıllık düşmanlığın nasıl dostluğa dönüştüğünü, Atatürk’ün Sovyet politikasını, Millî
Mücadele sırasındaki Sovyet yardımlarını ele aldım. Döneme damga vurmuş kişilerin
hatıraları, önemli isimlerin eserleri ve daha başka birçok kişinin basılı kitapları, makaleleri,
sempozyum bildirileri, yüksek lisans ve doktora tezleri, tezime ışık tutmuştur.

Bu çalışmayı yapmamı sağlayan, her aşamasında bana yardımcı olan, eğitim

alanında dersleriyle bize vizyon katan çok değerli hocam, tez danışmanım Öğrt. Üyesi Dr.
Mustafa Albayrak’a teşekkürlerimi sunarım.

ii
 Tüm hayatım boyunca benim yanımda olup destekleyen, lisans eğitimim süresince de
bu desteklerini esirgemeyen sevgili annem Halime Vildan Karakaya’ya teşekkürlerimi
sunarım.

Serra Turan

Kırıkkale – 2023

iii
 MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİNDE TÜRK – SOVYET
İLİŞKİLERİ (1918 – 1923)

ÖZET

Türkiye ile Rusya arasında yüzyıllardır çeşitli inişli çıkışlı ilişkiler yaşanmıştır. Türk -
Rus savaşları iki ülke arasındaki komşuluğa zarar vermiştir. 1917 yılında Rusya’da Bolşevik
İhtilâli’yle Çarlık rejiminin yıkılmasından sonra Sovyet Rusya, emperyalizm karşıtı bir tutum
izlemiştir. Bunun sonucunda da o ana kadar çoğunlukla düşmanca gelişmiş Türk - Rus
ilişkileri, Batılılar karşısında ortak noktada buluşmuştur. Çok zor şartlar altında girişilen Millî
Mücadele hareketinin dış politikasında, Sovyet Rusya’nın özel bir yeri vardır. Mustafa Kemal
Paşa, TBMM’nin açılmasından 3 gün sonra 26 Nisan 1920’de Sovyet Lideri Lenin’e bir
mektup gönderip Millî Mücadele için maddi yardım ve savaş malzemesi istemiş,
emperyalistlere karşı da iş birliği yapmayı önermiştir. Mustafa Kemal Paşa’nın bu
mektubuyla Sovyetlerle ilk resmi temas başlamıştır. Daha sonra 16 Mart 1921’de iki ülke
arasında Moskova Antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşma, yeni Türkiye ve Sovyet Rusya
arasındaki ilk diplomatik antlaşmadır. Batılı devletler Anadolu’da Sevr Antlaşması
doğrultusunda küçük devletler görmek isterlerken, yeni Türk Devleti, Sovyet Rusya gibi
büyük bir devlete Misâk-ı Millî sınırları içindeki büyük siyasal yapısını onaylatarak bu
uluslararası oyunu bozmuştur. 1919 yılındaki koşullar sebebiyle başlayan emperyalist batıya
karşı kader birliği, 1923’ten sonra iş birliğine dönüşmüştür. Millî Mücadele’den sonra da iki
ülke arasındaki iyi ilişkiler devam etmiştir. Musul sorununun Türkiye aleyhine sonuçlandığı
dönemde, 17 Aralık 1925’te iki devlet Dostluk ve Tarafsızlık Antlaşması imzalamışlardır.

Anahtar Kelimeler : Türk – Sovyet İlişkileri, Bolşevik İhtilâli, Millî Mücadele, Sovyet
Rusya, Türkiye

iv
 TURKISH – SOVIET RELATIONS IN THE PERIOD OF
NATIONAL STRUGGLE (1918 – 1923)

ABSTRACT

There have been various ups and downs between Turkey and Russia for centuries. The
Turkish-Russian wars damaged the neighborhood between the two countries. After the
collapse of the Tsarist regime with the Bolshevik Revolution in Russia in 1917, Soviet Russia
followed an anti-imperialist attitude. As a result of this, Turkish-Russian relations, which had
been mostly hostile until then, came together at a common point against the Westerners.
Soviet Russia has a special place in the foreign policy of the National Struggle movement,
which was undertaken under very difficult conditions. Mustafa Kemal Pasha sent a letter to
Soviet Leader Lenin on April 26, 1920, 3 days after the opening of the Turkish Grand
National Assembly, asking for financial aid and war material for the National Struggle, and
offered to cooperate against the imperialists. With this letter of Mustafa Kemal Pasha, the first
official contact with the Soviets began. Afterwards, the Moscow Treaty was signed between
the two countries on March 16, 1921. This treaty is the first diplomatic treaty between the
new Turkey and Soviet Russia. While the Western states wanted to see small states in
Anatolia in line with the Treaty of Sèvres, the new Turkish State disrupted this international
game by having a big state like Soviet Russia approve its large political structure within the
borders of the National Pact. The unity of fate against the imperialist West, which started due
to the conditions in 1919, turned into cooperation after 1923. Good relations between the two
countries continued after the National Struggle. In the period when the Mosul problem was
concluded against Turkey, the two states signed the Treaty of Friendship and Neutrality on 17
December 1925.

Keywords : Turkish – Soviet Relations, Bolshevik Revolution, National Struggle, Soviet

Russia, Turkey

v
 İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ……………………………………………………………………………………….
ii

ÖZET ………………………………………………………………………………………...
iv

İNGİLİZCE ÖZET (ABSTRACT) ……………………………………………………….....

v

GİRİŞ ……………………………………………………………………………………… viii

BİRİNCİ BÖLÜM …………………………………………………………………………...

I. DÜNYA SAVAŞI SIRASINDA TÜRK - RUS İLİŞKİLERİ ……………………………
I. Savaş Sırasındaki Gizli Antlaşmalarda Rusya …………………………………..
II. Kafkas Cephesi (20 Aralık 1914-21 Ocak 1915) ……………………………….
III. Bolşevik İhtilâli (Ekim 1917) …………………………………………………..
IV. Erzincan Mütarekesi (18 Aralık 1917) ………………………………………..
V. Brest - Litovsk Antlaşması (3 Mart 1918) ………………………………………

İKİNCİ BÖLÜM ……………………………………………………………………………

MİLLİ MÜCADELE’YE HAZIRLIK DÖNEMİNDE SOVYET RUSYA İLE
İLİŞKİLER …………………………………………………………………………………
I. Türk - Sovyet Yakınlaşmasının Başlaması ………………………………………
A. İki Ülkeyi Yakınlaştıran Sebepler ………………………………………
B. Bolşeviklerin Anadolu ile Resmi Olmayan İlk Temasları ……………..
C. Amasya ve Erzurum Kongreleri Sırasında Sovyet Rusya ile İlgili
Düşünceler ……………………………………………………………….
D. Sivas Kongresi’nden Sonra İlişkilerde Gelişen Süreç ………………….
E. İttihatçı Paşaların Ankara ve Moskova Arasındaki İlişkilere
Etkileri ………………………………………………………………………
a. Halil Paşa ve Anadolu’nun Sovyet Rusya ile Münasebete Girmek
vi
 İçin İlk Teşebbüsü ………………………………………………...
b. Enver, Talat ve Cemal Paşaların Moskova’daki Faaliyetleri ….
II. TBMM’nin Açılması ve Sovyet Rusya ile İlk Resmi İlişkiler …………………
A. Mustafa Kemal Paşa ile Lenin Arasındaki İlk Mektuplaşmalar ……...
B. İlk Türk Heyeti’nin Moskova’ya Gönderilmesi ………………………..
C. Birinci Moskova Müzakereleri ………………………………………….
D. Bakü Doğu Milletleri Kongresi ve Türkiye ile İlgili Düşünceler ……...

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM …………………………………………………………………………

MİLLİ MÜCADELE SIRASINDA SOVYET RUSYA İLE İLİŞKİLER ……………….
I. Millî Mücadele’de Doğu Cephesi ………………………………………………...
A. Ermeni Sorununda Rusya’nın İzlediği Politika ………………………..
B. Millî Mücadele’de Ermenilerle Savaş ve Gümrü Antlaşması …………
II. Türk – Sovyet İlişkilerinin Gelişmesi …………………………………………..
A. İkinci Türk Heyeti’nin Moskova’ya Gönderilmesi ……………………
B. İkinci Moskova Müzakereleri ………………………………………….
C. Moskova Antlaşması (16 Mart 1921) …………………………………..
D. Kars Antlaşması (13 Ekim 1921) ………………………………………..
E. Frünze Kurulu’nun Ankara’ya Gelişi …………………………………
III. Millî Mücadele’de Sovyet Yardımları …………………………………………
A. Para Yardımları ………………………………………………………...
B. Silah, Cephane ve Malzeme Yardımları ……………………………….

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ……………………………………………………………………..

MİLLİ MÜCADELE SONRASI SOVYET RUSYA İLE İLİŞKİLER ………………….
I. Lozan Konferansı Sırasında Boğazlar Sorunu ve Türk – Sovyet İlişkileri ……
A. Lozan Konferansı’na Rusya’nın Katılması ve Gelişen Olaylar ……….
B. Boğazlar Üzerine Müzakereler ve Sonuçları …………………………...
II. Türk - Sovyet İlişkilerinde İşbirliği …………………………………………….

vii
SONUÇ ……………………………………………………………………………………...
EKLER ……………………………………………………………………………………...
KAYNAKÇA ………………………………………………………………………………..

GİRİŞ

Türkiye’nin jeostratejik konumuna bağlı olarak Türk - Rus ilişkileri eskiye

dayanmaktadır. Türkiye’nin bulunduğu jeopolitik konum, öncelikle Rusya’nın güvenliği sonra
da genişleme politikası açısından son derece önemlidir.

Türk - Rus ilişkileri tarih boyunca zaman stratejik rekabet içindedirler. Hiç şüphesiz
bu ilişkilerin zeminini; Rusya’nın, tarihsel hedefleri olan sıcak denizlere inme, İstanbul’u ele
geçirme ve Balkanlar üzerindeki genişleme politikaları oluşturmuştur. Osmanlı Devleti
döneminde başlamış olan siyasi, askeri, ve ticari ilişkiler, Millî Mücadele yıllarında emperyal
güçlere karşı, yardımlaşma ve iş birliği esasına dayalı olarak devam etmiştir. Rusların
yüzyıllardır sürmekte olan tarihsel hedef idealleri, Türk - Rus ilişkilerinde temel belirleyici
unsur olmuştur.

I. Dünya Savaşı 20. Yüzyılın şekillenmesinde önemli bir rol oynamıştır. Bu savaş,
dünyadaki siyasi haritayı büyük oranda değiştirmiş, uluslararası ilişkileri kalıcı bir biçimde ve
derinden etkilemiştir. Savaşın ortaya çıkardığı en önemli sonuçlardan biri Osmanlı
Devleti’nin yıkılmasıdır.

Osmanlı Devleti I. Dünya Savaşı’nın sonunda, şartları ağır Mondros Mütarekesi’ni

imzalamak durumunda kalmıştır. Mütareke, savaş sırasında elden çıkan toprakların yanında,
Anadolu’nun da galip devletler tarafından parçalanmasını hedefleyen bir işgal planı gibidir.
Mütareke imzalandıktan sonra işgaller başlamış, elde kalan toprakların kaderi de
belirsizleşmiştir. Mütareke maddelerinin de uygulanmaya başlanmasıyla Mustafa Kemal
Paşa’nın örgütlediği ruh, ortaya Millî Mücadele’yi çıkarmıştır.

Rusya da ise 1917 yılında bir devrim meydana gelmiştir. 1917 Şubat Devrimi’nden
sonra Çarlık Rusya’sı çökmüş, yerine geçici bir hükümet kurulmuştur. Ekim Devrimi, Rus
Devriminin ikinci aşaması olarak görülmüş ve Ekim 1917’de gerçekleşmiştir. Bu devrimle
birlikte Bolşevikler, ülkedeki en büyük siyasi güç haline gelmiştir. Rusya’da gerçekleşen
devrim, Bolşevikler ile Anadolu’daki Millî Mücadele ruhu arasında yakınlaşmayı da
sağlamıştır.

viii
 Bu çerçevede, yakınlaşan ve Batılı emperyalist devletlere karşı birlikte mücadele eden
iki devletin etrafında gelişen Millî Mücadele Döneminde Türk – Sovyet İlişkileri, konumuzu
oluşturmaktadır.

KAYNAKÇA

AKDEVELİOĞLU, Atay, ve ORAN, Baskın, ve ERHAN, Çağrı, v.d., Türk Dış Politikası:

Kurtuluş Savaşından Bugüne ; Olgular, Belgeler, Yorumlar (1919-1980), ed. Baskın Oran,

İstanbul: İletişim Yayınları, 2001.

AKŞİN, Aptülahat, Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi, Cilt: I, İstanbul:

İnkılâp ve Aka Kitabevleri , 1964.

______, Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi, Cilt: II, İstanbul: İnkılâp ve Aka

Kitabevleri, 1966.

ALİYEV, Hamit, “Kemal Atatürk’ün Türkiye ile Sovyetler Birliği Arasında Dostluğun

Kurulması ve Sağlamlaşmasında Rolü”, IX. Türk Tarih Kongresi’ne Sunulan Bildiriler, Cilt:

III, Ankara: TTK, 1989, s. 1910-1911.

ARALOV, Semyon İvanoviç, Bir Sovyet Diplomatın Türkiye Hatıraları, Cilt : I, İstanbul:

Cumhuriyet Yayınevi, 1997.

________, Bir Sovyet Diplomatın Türkiye Hatıraları, Cilt: II, İstanbul: Cumhuriyet Yayınevi,

1997.

ARMAOĞLU, Fahir, 19.Yüzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), Ankara: TTK, 1998.

____________, “1920 Yılında Millî Mücadele ve Sovyet Rusya”, VII. Türk Tarih Kongresi’ne

Sunulan Bildiriler, Cilt: III, Ankara: TTK, 1973, s. 893-896.

ATATÜRK, Gazi Mustafa Kemal, Nutuk-Söylev 1920-1927, Cilt: II, Ankara: TTK, 1984.

ix
__________, Nutuk (Vesikalar / Belgeler), Cilt: III, Ankara: TTK, 1984.

AYBARS, Ergün, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi, 1986.

BAYUR, Yusuf Hikmet, Türkiye Devleti’nin Dış Siyasası, Ankara: TTK, 1973.

BIYIKLIOĞLU, Tevfik, Atatürk Anadolu’da (1919-1921), Cilt: I, Ankara: Kent Basımevi,

1981.

BORAK, Sadi, Atatürk (Gizli Oturumlardaki Konuşmalar), İstanbul: Kaynak Yayınları,

1997.

_______, Sadi, “Kurtuluş Savaşından Bir Sayfa”, Hayat Tarih Mecmuası, Cilt: I, Temmuz

1967.

BOZKURT, Mahmut Esat, Atatürk İhtilâli, Cilt: III, İstanbul: Cumhuriyet Yayınevi, 2000.

BUDAK, Mustafa, İdealden Gerçeğe (Misâk-ı Millî’den Lozan’a Dış Politika), İstanbul: Küre

Yayınları, 2002.

CEBESOY, Ali Fuat, Millî Mücadele Hatıraları, İstanbul: Temel Yayınları, 2007.

ÇORUHLU, Samih, İstiklâl Savaşı’nda Komünizm Faaliyeti, Yeni İstanbul, 1966.

DOYGUN, Nurettin, Ulusal Bağımsızlık Mücadelesinde Sovyetler Birliği Yardımları,

İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul,

1999.

ERKİN, Feridun Cemal, Türk–Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Ankara: Başnur

Matbaası, 1968.

EROĞLU, Hamza, Türk İnkılâp Tarihi, Ankara: Savaş Yayınları, 1990.

x
GENELKURMAY BAŞKANLIĞI, Türk İstiklal Harbi I- Mondros Mütarekesi ve Tatbikat,

Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1999

GÖNLÜBOL, Mehmet ve SAR, Cem, Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1973), 3.B.,

Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1974.

_________________________________, Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938),

Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 1990.

GÜLMEZ, Nurettin, Kurtuluş Savaşı’nda Anadolu’da Yeni Gün, Ankara: Atatürk Araştırma

Merkezi, 1999.

GÜRALP, Şerif, İstiklal Savaşının İç Yüzü, İstanbul: Dizerkonca Matbaası, 1958.

GÜRSEL, Haluk F., Tarih Boyunca Türk Rus İlişkileri, İstanbul: Ak Yayınları, 1968.

GÜRÜN, Kamuran, Türk - Sovyet İlişkileri (1920-1953), Ankara: TTK, 1991.

İLERİ, Rasih Nuri, Atatürk ve Komünizm, İstanbul: May Yayınevi, 1970.

JAESCHKE, Gotthard, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, Ankara: TTK, 1970.

KARABEKİR, Kazım, İstiklal Harbimiz, Cilt: I, İstanbul: Truva Yayınları, Sadeleştiren:

Faruk Özerengin, 2008.

KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C: V, Ankara: TTK, 1994.

KILIÇ, Selami, Türk - Sovyet İlişkilerinin Doğuşu, İstanbul: Dergah Yayınları, 1998.

KURAT, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.

MÜDERRİSOĞLU, Alptekin, Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları, Ankara: Atatürk

Araştırma Merkezi, 1990.

xi
MÜTERCİMLER, Erol, Kurtuluş Savaşına Denizden Gelen Destek – Sovyetler Birliği’nden

Alınan Yardımlar – Kuva-yi Milliye Donanması, İstanbul: Yaprak Yayınları, 1992.

OKYAR, Osman, Milli Mücadele Dönemi Türk-Sovyet İlişkilerinde Mustafa Kemal (1920 –

1921), Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2017.

ÖZALP, Kazım, Millî Mücadele (1919-1922), Cilt: I, Ankara: TTK, 1971.

ÖZTOPRAK, İzzet, Türk ve Batı Kamuoyunda Millî Mücadele, Ankara: TTK, 1989.

SANDER, Oral, Siyasî Tarih, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları,

SARAY, Mehmet, Atatürk’ün Sovyet Politikası, İstanbul: Veli Yayınları, 1985.

_______, Türk - Rus Münasebetlerinin Bir Analizi, İstanbul: MEB Yayınları, 1998.

SELEK, Sabahattin, Anadolu İhtilali, C: 1, İstanbul: Burçak Yayınları, 1966.

_______, Anadolu İhtilâli, Cilt: II, İstanbul: Burçak Yayınları, 1968.

SONYEL, Salahi R., Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C: 1, Ankara: TTK, 1973.

________, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Cilt: II, Ankara: TTK, 1991.

SEZGİN, Ömür, Türk Kurtuluş Savaşı ve Siyasal Rejim Sorunu, Ankara: Birey ve Toplum

Yayınları, 1984.

ŞEMSUTDİNOV, A., Kurtuluş Savaşı Yıllarında Türkiye – Sovyetler Birliği İlişkileri,

İstanbul: Cumhuriyet Yayınevi, 2000.

ŞEMSUTDİNOV, A., BAGİROV, Y.A., Bir Kara Gün Dostluğu, İstanbul: Bilim Yayınları,

1979.

xii
TACİBAYEV, Raşid, Sovyet Kaynaklarına Göre Türk - Sovyet Münasebetleri, İstanbul

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2002.

TBMM Gizli Celse Zabıtları, Devre: I, İçtima: I, Cilt: V, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür

Yayınları, 1985.

_________________________, Devre: I, İçtima: I, Cilt: VII, Ankara: Türkiye İş Bankası

Kültür Yayınları, 1985.

_________________________, Devre: I, İçtima: I, Cilt: XII, Ankara: Türkiye İş Bankası

Kültür Yayınları, 1985

TENGİRŞENK, Yusuf Kemal, Vatan Hizmetinde, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları,

1981.

Türkiye Dış Politikasında 50. Yıl, Kurtuluş Savaşımız (1919-1922), Ankara: Dışişleri

Bakanlığı, 1973.

TUĞLACI, Pars, Çağdaş Türkiye, Cilt: I, İstanbul: Cem Yayınevi, 1987.

YAVUZ(SÜKAN), Bige, ‘‘Türk Kurtuluş Savaşı Yıllarında Uluslararası Rekabet Alanı

Olarak Transkafkasya ve Türkiye’nin Ekonomik İlişkileri’’, XIV. Türk Tarih Kongresi'nde

Sunulan Bildiri, Ankara, 09-13 Eylül 2002.

YERASİMOS, Stefanos, Kurtuluş Savaşı’nda Türk - Sovyet İlişkileri (1917-1923), İstanbul:

Boyut Yayıncılık, 2000.

xiii