Bilal N.şimşir - Lozan Telgrafları Cilt I (1922-1923) TTK Yayınları

A T A T Ü R K K Ü L T Ü R , D İ L VE T A R İ H Y Ü K S E K K U R
U M U T Ü R K T A R İ H K U R U M U Y A Y I N L A R I
XVI. Dizi — Sa. 57
LOZAN
TELGRAFLARI
I
(1922 - 1923)
BİLÂL N. ŞİMŞİR
T Ü R K T A R İ H K U R U B A S I M E V İ — A N K A R
M U A
B U KİTAP,
LOZAN KONFERANSI KAHRAMANLARIMIZIN
A Z İZ HÂTIRASINA VE VATANSEVER TÜRK
DİPLOMATLARINA SAYGIYLA ARMAĞAN
EDİLMİŞTİR
B. N. Ş.
ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TA R İH Y Ü K S E K K U R U M U
T Ü R K T A R İ H K U R U M U Y A Y I N L A R I
X V I. Dizi — Sa. 57
LOZAN TELGRAFLARI
TÜRK DİPLOMATİK BELGELERİNDE

LOZAN BARIŞ KONFERANSI
C İL T
I
(Kasım 1922 — Şubat 1923)
Hazırlayan
B İLÂ L N. ŞİM ŞİR

T ürk T arih Kurum u Üyesi
T Ü R K T A R İ H K U R U M U B A S I M E V İ — A N K A R A
CO N SEU L S U P R f iM E D ’A T A T Ü R K POUR CULTURE, LAN GUE ET H IS T O R E
PUBLICATIONS DE LA SOClfiTfi T U R Q U E D ’H ISTOIRE

S E R IE X V I — No. 57
TELEGRAMMES
DE LAUSANNE
DOCUMENTS DIPLOMATIQUES TURCS

SUR LA CONFERANCE DE PAIX DE
LAUSANNE
VOLÜM E
I
(Novembre 1922 — Fevrier 1923)
fid. par
B İL Â L N. ŞİM ŞİR
M em bre de la Societe T urque d ’Histoire
IMPRIMERIE DE LA SOClfiTfi T U RQU E D ’HISTOIRE - A NKARA
19 9 0
ATATÜRK SUPREM E C O U N C IL FOR CULTURE, LAN GU AGE AND H IS T O R Y
PUBLICATIONS OF TURKİSH HISTORICAL SOCIETY

S E R IA L X V I — N o. 57
LAUSANNE TELEGRAMS
t u r k is h d ip l o m a t ic d o c u m e n t s o n
THE LAUSANNE PEACE CONFERENCE
VOLÜM E
I
(November 1922 — February 1923)
Edited by
B İLÂ L N. ŞİM ŞİR

M em ber of Turkish Historical Society
PRINTED AT T U R K İ S H H I S T O R I C A L S O C İ E T Y — A N K A R A
ISBN 975-16-0266-1 Tk.
ISBN 975-16-0267-X
İÇİNDEKİLER
Ö nsöz .................................................................................................................... IX
Belgelerin Listesi ve Ö zetleri .......................................................................... i
Belgeler ................................................................................................................. 99
Kasım 1922 (No. 1 — 59)...................................................................... 101

Aralık 1922 (No. 60 — 243) ................................................................ 153
O cak 1923 (No. 244 — 4 7 0 )................................................................ 306
Şubat 1923 (No. 471 — 5 4 4 ) ............................................................... 470
Dizin ...................................................................................................................... 527
ÖNSÖZ
Bu ciltte Lozan barış konferansının birinci dönem iyle ilgili T ü rk diplom atik
belgeleri yer alm aktadır. Belgeler, T ü rk H üküm eti ile L ozan ’daki T ü rk delegas
yonu arasındaki yazışm alardan oluşuyor. Konferansın birinci dönem i 20 Kasım
1922’den 4 Şubat 1923’e kadar, 77 gün sürmüştür. Bu cilt, bu dönemi biraz ta
şarak, konferans öncesinde ve sonrasındaki günlerde yapılan bazı yazışm aları da
kapsamaktadır.
T arih î Lozan konferansı ve barışının T ü rk siyasal tarihindeki yeri bilinir.

Bunun önemini tekrar vurgulam aya pek gerek yoktur. Belki şu kadar hatırlan
ması yeter: Lozan, büyük bir olaydır. T ü rk ulusunu onbir yıl süren savaş döne
m inden çıkarıp barışa kavuşturmuştur. O barışın nim etlerinden halâ yararlanı
yoruz.
Bunun ötesinde Lozan, O sm anlı im paratorluğunu sona erdirmiştir. Avru

pa’dan A sya’ya ve Afrika’ya uzanan o eski devleti tarihe göm m üştür. Ü ç kıtaya
yayılmış toprağı, denizi, m alı, m ülkü, hakkı, hukuku, alacağı, borcu, imtiyazı,
kapitülasyonu vs. bütün takıntılarıyla O sm anlı devletinin defteri kapatılmıştır.
Buna karşılık Lozan, yeni T ü rk devletini tarih sahnesine çıkarm ıştır.Ulusal

Devletimizin bugünkü sınırlarını tanımış ve çizmiş, bağım sızlığını ve egem enliği
ni onaylamıştır. T ü rk iye’yi bağım sız uygar ülkeler arasına katmış, Devletler hu
kuku bakım ından onun dış ilişkilerinin temelini atmıştır. A n ad olu ’da kurulan
yeni devletimizin doğuş süreci L ozan ’da tamam lanm ıştır. Benzetm ede yanlışlık
olmazsa, denilebilir ki, Lozan antlaşması, T ü rkiye devletinin tapu senedi gibidir.
Dahası, Lozan sistemi bugün de yaşam aktadır. Birinci dünya savaşı sonun
da Versailles, Saint-Germ ain, Trianon, N euilly barış antlaşm alarıyla kurulm uş
olan Avrupa barış düzeni, yirmi yıl sonra ikinci dünya savaşıyla altüst olup tari
he karıştığı halde, Lozan barışı o büyük savaşa göğüs gerip günüm üze kadar
ayakta kalabilmiştir. Lozan, bugün de T ü rk dış politikasında bir yer tutar.
Bu bakım lardan Lozan, yakın dönem T ü rk siyasal tarihine eğilecek herkesi

yakından ilgilendirir. M eraklı okuyucu ve araştırıcı için bu kitap, birinci kaynak
olacaktır, çünkü T ü rk devlet arşivinden çıkarılmış resmî belgeleri kapsam aktadır
ve bu belgeler Lozan Konferansının iç yüzünü ve özünü sergilemektedir.
B üyük Zaferden Lozan konferansına varan hızlı gelişmeler, birkaç satır

la,şöyle toparlanabilir: 9 Eylül 1922’de T ü rk orduları İzm ir’e girdiler. Sonra, iki
koldan Ç anakkale’ye ve İstanbul’a doğru yürüyüşe geçtiler. 23 Eylülde M ütte-
fîkler, yani İngiltere, Fransa ve İtalya, T ü rk iye’ye ortak bir nota verdiler. T ü rk i
ye B üyük M illet M eclisi H üküm etini, Venedik’te veya bir başka yerde toplana
cak barış konferansına çağırdılar. Konferansa İngiltere, Fransa ve İtalya’dan
başka, Japonya, Rom anya, Y ugoslavya ve Yunanistan’ ın da katılacaklarını bil
dirdiler. Türkiye, 4 Ekim de M üttefiklere cevap verdi. Konferans yeri olarak İz
m ir’i önerdi; Boğazlar sorunu dolayısiyle, K aradeniz’de kıyısı bulunan Rusya,
U krayna ve Gürcistan cum huriyetlerinin de konferansa çağırılm alarım istedi. Bu
arada 11 Ekim de M ud anya m ütârekesi im zalandı ve Y u n an ordularının M eriç
nehrine kadar D oğu T rak ya’yı boşaltm aları hükm e bağlandı. 27 Ekim de M ütte
fikler, 4 Ekim günlü T ü rk notasına cevap verdiler ve T B M M H üküm etini İsviç
re’ nin Lozan şehrinde toplanacak barış konferansına delege gönderm eğe çağırdı
lar. Konferansın 13 Kasım 1922 günü açılacağını da duyurdular. Türkiye, çağrı
yı kabul etti ve L ozan ’a delegelerini gönderm eye karar verdi. Y in e 27 Ekim
günü, G arp Cephesi Kom utanı İsmet Paşa, Dışişleri Bakanlığına seçildi. 3 K a
sımda T B M M ,b a rış konferansında T ü rk iye’yi temsil edecek delegeleri belirledi:
İsmet Pa|a Başdelege (Başm urahhas), M aliye Bakanı H aşan (Saka) Bey İkinci
delege ve Sağlık Bakanı Dr. R ıza N u r da üçüncü delege seçildiler. Ertesi gün,
yaklaşık kırk kişiden oluşan T ü rk delegasyonu A nkara’dan yola çıktı.
Lozan yolculuğunu İsmet Paşa şöyle anlatıyor:
“Ankara’dan 4 K asım da hareket ettik. Y old a köprüler atılmış, tren A nka

ra’dan İstanbul’a fasılasız gidem iyordu. K araköy’de trenden indik, otom obille
Bilecik’e geldik ve burada, İstanbul’dan gelen hususî trene binerek yola devam
ettik. Bütün yol boyunca büyük, heyecanlı törenlerle karşılanıp uğurlandık. İs
tanbul’a geldik.
“ İstanbul’da iki gün kaldım . Refet Paşa’nın karargâhı halinde bulunan Şark
M ahvelinde misafir edildim.
“ Bir akşam yem eğinde beyanat verdim. Bu beyanatım da, sulh arzum uzu,
m ukavelelere riayetli olduğum uzu, bir an evvel neticeye varm ak istediğimizi bil
diriyordum . M ukavelelere riayetli olduğum uzu söylerken kastım, Fransızlarla
yaptığım ız Ankara İtilâf M ukavelesi idi. Bu m ukaveleye riayeti, bu fikri belirt
m ek istiyordum .Aynı zam anda um um î olarak, tafsilâta girm eksizin hep Büyük
M illet M eclisinin yaptığı ve yapacağı m ukaveleleri işaret ederek, um um i efkârı
teskin etm eğe çalışıyordum .
“ A yın 8’inde İstanbul’dan L ozan ’a hareket ettik. Sirkeci G arında yine

b üyük m erasim le uğurlandık.
“T ren im iz İsviçre’ye doğru yol alıyor. Bulgaristan’dan geçerken Bulgar Baş

vekili Stam boliyski’nin trende olduğunu söylediler. Tem as aradım . Stamboliyski
benim vagonum a geldi. Y an ın d a güzel fransızca konuşan bir tercüm anı vardı.
Bir de eski sefirlerden Stançef ism inde biri vardı...
“ i i K asım da L ozan’a çıktık...” 1
İsmet Pasa, Lozan’a varınca sıkıcı bir durum la karşılaşmıştır. 13 Kasım da

toplanacağı bildirilen konferans 20 Kasım a bırakılm ış ve bu erteleme kendisine
önceden duyurulm am ıştır. Paşa, sözlerine devam ediyor:
“ İsviçre’ye gelir gelm ez karşımıza çıkan ilk mesele İsviçre’yi tam am ıyla boş
bulm am ızdır. M ütteffıklerden hiç kimse, hiçbir heyet İsviçre’ye gelmemişti. Y a l
nız biz gelmiş bulunuyorduk... Ben İstanbul’da general Harington
ile görüşm üştüm . O bana bir şey söylememişti. Gerek İstanbul’da, gerek İstan
bul’dan ayrıldıktan sonra yolda veya herhangi bir yerde bana konferansın bize
söylendiği gibi ayın 13’ünde toplanm ayacağını, bir hafta teehhür edeceğini bil
dirmemişlerdi. Bu durum dan çok__ sıkıldım. Gazetecileri topladım . Evvelâ bu
boşluktan, kimsenin bulunm am asından şikâyet ettim. Bizi ayın 13’ü için buraya
çağırdılar. Geldik, yoktular. Eee... niçin yoksunuz? Bari onu söyleyin...
“ İsviçreli gazetecilerle yaptığım basın toplantısından sonra otelde, Sayın Fe
rit T e k ’i bekliyordum . Ferit T e k o zam an bizim Paris’te tem silcimizdi. K en di
sinden havadis alacaktım . Bu esnada Lozan’daki Fransız Konsolosu benim le
görüşm ek üzere otele geldi. Fransız sefirinin bu akşam benim le görüşm ek istedi
ğini söyledi. O akşam Fransız sefiri ile görüştüm. Fransız H üküm eti beni Pa
ris’e davet ediyordu. Konferans için henüz bir haftalık vakit vardı. Bu vakitten
istifade ederek görüşm em izi ve bana Fransa’yı tanım a fırsatı vermek istiyorlardı*
Daveti kabul ettim. Bu arada Ferit Bey de gelmişti. O nu nla da görüştüm. H e
men ertesi gün Paris’e hareket ettim. Paris’te başvekâlet dairesinde M ösyö Poin
care ile buluştuk. Bütün m erakım , sulh var mı yok m u,bunun üzerine bir teşhis
koym aktı...” 2.
İsmet Paşa, Paris’te Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı M . Poincare ile

yaptığı görüşmeleri telgrafla A nkara’ya rapor eder. D aha önce Bulgar Başbakanı
Stamboliyski ile trende yaptığı görüşm eyi de H üküm ete tellemiştir. Y an i konfe
ransın açılışından on gün kadar önce A nkara’ya telgraflar çekm eğe başlamıştır.
20 Kasım 1922 Pazartesi günü açılan konferans, 4 Şubat 1923’te kesilmiştir. İs
met Paşa, 4 Şubattan sonra, Ankara’ya dönünceye kadar yolda H üküm etle ha
berleşmeyi sürdürm üştür. Konferans kesildikten sonra 10 gün daha telgraflar gi
dip gelmiştir.
Bütün bu belgeler bu kitapta bulunacaktır. Belgelerin hem en hepsi kapalı

telgraflardır. Lozan konferansı, telgraflarla yürütülm üştür. Y alnız T ü rkiye bakı
m ından değil, konferansa katılmış öteki devletler bakım ından da öyledir. İngiliz
Başdelegesi Lord Curzon da L ozan’daki görüşmeleri L on dra’ya hep telgrafla ra
por etmiştir. İsmet İnönü, L ozan ’da iken telgrafla haberleştiklerini şöyle anlatı
yor:
1 İsmet İnönü, Hatıralar, 2. Kitap, Bilgi Yayınevi, Ankara: 1987, s.48-49

2 Ibid., s.50-51
“ Ankara ile telgrafla temas ederdik. H er gün m untazam rapor yazardım .
Ö zel görüşm eler, resmî m üzâkereler, bunların hepsini bir harp raporu gibi her
gün Ankara’ya bildirdim . Ben raporlarım ı doğrudan başvekile gönderirdim .
Başvekil ile m uhabere ederdik. Sonraları aram ızda karşılıklı şikâyetler olduğu za
man, B üyük M illet M eclisi Reisine yazardım . Fakat özel m uhabere vasıtam ol
madığı için, onları da başvekile gönderirdim . Y aln ız “T ü rkiye B üyük M illet
M eclisi Reisine M ahsustur” derdim . Başvekil de okur, sonra götürür, Büyük
M illet M eclisi Reisine verirdi. M ustafa K em al Paşa da bana yazacağı zam an,
aynı şekilde hareket ederdi. Y an i başvekilin kontrolü altındaydık” 3.
O günlerde başvekil veya başbakan H üseyin R a u f (O rbay) Bey idi. T ü rkiye

Büyük M illet M eclisi Başkanı ve Başkom utan ise G azi M ustafa K em al Paşa
(Atatürk). İsmet Paşa, Dışişleri Bakanı ve T ürkiye Başdelegesi olarak L ozan’da
bulunuyordu. Telgraflar, Dışişleri Bakanına da vekâlet eden başbakan H üseyin
R auf Bey ile İsmet Paşa arasında gidip gelmektedir. Atatürk ile İsmet Paşa ara
sında geçen yazışm alar azdır. Pek az sayıdaki telgrafın da altında başka im zalar
görülür: Dışişleri Bakanlığının İstanbul temsilcisi A d n an (Adıvar) Bey, T ü rk i
ye’nin Paris temsilcisi Ferit (TekXBey gibi. Bu belgeler de kitaba alınmıştır.
Lozan günlerinde yazışm alar pek yoğun geçmiştir. G ece gündüz, telgraf tel
leri çalışmıştır. Pazardır, C u m ad ır denm em iş, her A llahın günü durm adan tel
graflar çekilm iştir.Kim i zam an karşılıklı günde 10-15 telgraf çekildiği olmuştur.
Çekilen telgraflara ı ’ den başlayarak devam eden num aralar verilmiştir. K onfe
ransın birinci dönem inde böyle num aralanm ış olarak İsmet Paşa’dan A nkara’ya
320 telgraf çekilmiştir. Başbakan H üseyin R a u f Beyin İsmet Paşa’ya gönderdiği
telgrafların sayısı ise 388’e ulaşmıştır. Konferansın kesildiği günlerde sıra num a
rası alm adan veya başka num aralarla çekilm iş telgraflar da vardır. Böylece üç
aydan az bir zam an içinde T ü rk H üküm eti ile L ozan ’daki T ü rk delegasyonu
arasında karşılıklı çekilen telgrafların sayısı 750’ye yaklaşmıştır. Bu zengin ve
önem li tarihi koleksiyonun hem en hem en tamamı bu ciltte bulunacaktır. Sekiz-
on kadar telgrafa arşivde rastlanmamıştır, am a bunun da pek önem li bir eksik
lik olduğu sanılm am aktadır.
Konferansın birinci dönem inde toplam 750 kadar telgraf çekilmiş olduğu
halde, bu ciltte 544 belge görülür. İlk bakışta büyük bir eksiklik varmış sanıla-
caktır. O ysa aradaki fark sadece görünüştedir ve şundan ileri gelmiştir: arka ar
kaya çekilen kim i telgraflar, alınıp açıldıktan sonra birleştirilip tek telgrafa
dönüştürülm üştür. Böyle Birleştirilmiş ve birbirini izleyen birkaç num ara birden
almış olan epeyce telgraf vardır.O sıkışık günlerde zam an kazanm ak için bu yo
la başvurulmuştur. Telgraflar, kitap şifresiyle kapatılıyor ve P T T kanalıyla çekili
yordu. Şim diki gibi kripto m akinaları, telex veya faks m akinaları ve A nkara ile
Lozan arasında doğrudan telsiz bağlantısı yoktu. K itap şifresiyle telgraf kapatıp
açm ak, iğneyle kuyu kazm ak gibi zam an alıcı bir işti. Bu bakım dan telgraflar
ya kısa kısa, ya da bölüm bölüm kapatılıp çekiliyor ve bu bölüm ler alındıktan
sonra yine birleştiriliyordu. Birleştirilen telgraflarda eski sıra num aralı kalıyordu.
Telgrafın doğru alınıp alınm adığını kontrol bakım ından da bu num araların ya
rarı oluyordu. H angi telgrafın hangi bölüm ünün açılam adığı veya anlaşılamadı-
ğı kolayca kontrol edilebiliyordu. Zam anında birleştirilmiş olan telgraflar, oldu
ğu gibi alındığı için, kitaptaki belgelerin sayısı epeyce azalm ış gibi görünür.
Gerçekte ise sekiz-on eksiğiyle 750 kadar telgrafın hepsi bu kitapta bulunm akta
dır.
Lozan üzerine bizde epeyce yayın yapılmıştır. Konferansa danışm an olarak
katılan Prof. Cem il Bilsel, Lozan antlaşmasının onuncu yılında iki ciltlik bir ki
tap yayınlam ış ve bu kitap bir zam anlar hukuk öğrencilepnin elkitabı olm uş
tu r4. Gazeteci olarak konferansı izlemiş olan Ali Naci K aracan da Lozan antlaş
masının yirm inci yılında kalınca bir kitap çıkarmış ve bu kitabın daha sonra
ikinci baskısı da yapılm ıştır3. Lozan barış antlaşması ve eklerinin fransızca aslıy
la Türkçe çevirisi zam anında Düstur’*da yayınlanm ıştı6. Sık sık başvurulan bu
antlaşmanın aslıyla Türkçesi daha sonra Dışişleri Bakanlığım ızca ayrı kitap ola
rak da basılm ıştır7. Aslı fransızca olan Lozan konferansı tutanakları,zam afıında
türkçeye çevirilmişti. Tutanakların daha yeni ve kusursuz bir çevirisi rahmetli
hocam Prof. Seha L. M eray tarafından yapılm ıştır8. İsmet Paşa, Hatıralarinda
Lozan konferansına genişçe yer ayırm ıştır9. L ozan’a üçüncü delege olarak giden
Dr. R ıza N u r da kendine has buruk ve sivri uslubuyla konferansı uzun uzun
anlatm ıştırl0. K onuyla ilgili başka yayınlar da vardır.
Bütün bu yayınlar değişik açılardan Lozan’ ı aydınlatm ışlardır. A ncak bu ta

rihi konferans ile ilgili resmî T ü rk belgeleri bugüne kadar arşivlerde gizli ve ka
palı kalmıştı. İngiliz resmî belgeleri, konferansın ellinci yılında y a y ın la n d ı".
T ü rk resmî belgeleri, epeyce gecikm eyle, ancak şimdi, bu kitapta yayınlanm ak
tadır. Bu belgeler, konuya ilgili olarak şimdiye kadar yayınlanm ış yayınları ta
m am lam akta ve L ozan’ın gerçek ve resmî yüzünü aydınlatm aktadır.Türkiye ba
kımından L ozan ’ın resmî tarihi ortaya çıkm aktadır. Belgelerle Lozan Konferan
sının akışı, günü gününe, ayrıntılarıyla izlenebilmektedir.
4 M . C em il, Lozan, Ahm et İhsan M atbaası, İstanbul; 1933, C ilt I ve II

3 Ali Naci Karacan, Lozan Konferansı ve İsmet Paşa, T ü rk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayını,
Anakara: 1943 (Ali Naci Karacan, Lozan, M illiyet Yayınlan, İkinci Baskı, İstanbul: 1971)
6 Düstur, Ü çüncü Tertip, Cilt V
7 Misak-ı M illî ve Lozan Sulh Muahedesi 24 Temmuz 1923— Traite de Paix Signe â Lausanne le
24 Juillet 1923, Dışişleri Bakanlığı, Ankara: 1966
8 Seha L. M eray (Çeviren), Lozan Barış Konferansı. Tutanakları Belgeleri., A .Ü . SBF Yayınlan
No. 300, Ankara: 1970-1972, C ilt I-III
9 İsmet Paşa, Hatıralar, 2. Kitap, Ankara: 1987, s. 1-160
10 Dr. Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, İstanbul: 1968, III. Cilt, s. 959-1250.
11 Documents on British Foreign Policy, 1919- 1939, First Series, Volüm e X V III, H .M .’s Statio-
nary Office, London: 1972
İsmet Paşa L ozan ’a kısa bir talim atla gitmiştir. Bir bakanlar kurulu toplan
tısında çarçabuk kaleme alınan talim atta şu m addeler yer alıyordu:
“ ı. Doğu sının: “ Ermeni Y u r d u ” sözkonusu olam az, olursa görüşm eler kesi
lir. 2. Irak sının: Süleym aniye, K erkü k ve M usul livaları istenecek, konferansta
başka bir durum ortaya çıkarsa H üküm etten talim at alınacak. 3. Suriye sının:
Bu sınırın düzeltilm esi için çalışılacak ve sınır şöyle olacaktır: R e’si îb n Ha-
ni’den başlayarak H arim , M üslim iye, M eskene, sonra Fırat Y o lu , Derizor, Ç öl,
nihayet M usul vilâyeti güney sınırına ulaşacak. 4. Adalar: D u ru m a göre davranı
lacak, kıyılarım ıza pek yakın olan adalar ülkem ize katılacak, olm azsa A n k a
ra’ dan sorulacak. 5. Trakya sınırı: 1914 sınırının elde edilm esine çalışılacak. 6.
Batı Trakya: M isak-ı M illî m addesi (yani plebisit istenecek-B.N.Ş.). 7. Boğazlar
ve Gelibolu yarımadası: Y aban cı bir askerî kuvvet kabul edilem ez, bu yüzden
görüşm eleri kesmek gerekirse önceden A nakara’ya bilgi verilecek. 8. Kapitülâs-
yonlar: K abu l edilem ez, görüşm eleri kesm ek gerekirse gereken yapılır. 9. Azınlık
lar: esas m übadeledir. 10. Osmanlı borçları: Bizden ayrılan ülkelere paylaştırıla
cak, Y un an istan’dan alınacak tam irat bedeline m ahsup edilecek, olm azsa 20 yıl
ertelenecek. D üyun-u U m u m iye İdaresi kaldırılacak, zorluk çıkarsa (Anka
ra’ dan) sorulacak. 11. Ordu ve donanmaya sınırlama konm ası söz konusu olam az.
12. Tabancı kuruluşlar: Yasalarım ıza uyacaklar. 13. Bizden aynlan ülkeler için M i-
sak-ı M illi’nin ilgili m addesi geçerlidir ve 14. Islâm cemaat ve vakıflanmn haklan,
eski anlaşm alara göre sağlanacaktır” l2.
T alim at budur. Altında tek tek Bakanların im zalarını taşıyan ve aslı Başba
kanlık Ö zel K alem M üd ü rlü ğü başlıklı kağıda yazılm ış bulunan bu metin, M i-
sak-ı M illi’ nin biraz genişletilmişi gibidir. T ü rkiye’nin m illî hedeflerini kalın çiz
gilerle belirler. İsmet Paşa, L o zan ’da bu talimatı yerine getirm ek görevini
üstlenmiştir. Talim at, T ü rk iy e’nin m illî sınırlarını çizm eyi, sonra da bu sınırlar
içinde devletin tam bağım sızlığını sağlam ayı am açlar. İki noktada T ü rk
H üküm eti savaşı göze alabilecek kadar kesin kararlıdır: Biri “ Ermeni Y u rd u ”,di
ğeri kapitülasyonlar. Lozan’da T ü rk iy e’den “Ermeni Y u r d u ” istenirse, yani A n a
dolu’dan toprak koparılm ağa kalkışılırsa, görüşm eler derhal kesilecektir. A nka
ra’ dan yeni talimat istemeğe gerek bile yoktur. İsmet Paşa, bu konuda
H üküm ete danışm adan görüşm eleri kesm eye yetkilidir. G örüşm eleri kesmek, ye
niden savaşı göze alm ak demektir. K apitülasyonlar konusunda da gerekirse
görüşmelerin kesilebileceği ve savaşın göze alınabileceği anlaşılıyor. Bu noktada
da İsmet Paşa A n kara’ya danışm adan görüşmeleri kesebilecektir.
A nkara’da hazırlanm ış olan talimatın L ozan ’da yetersiz kaldığı çabucak an
laşılmıştır. İşin içine girince ve hele gayet hazırlıklı yedi düvelle boğuşm a başla
yınca, binbir soru ortaya çıkmıştır. 25-30 satırlık bir genel talim at bu sorulara
cevap verem ezdi ve verememiştir. D aha önemlisi, Konferansta düşm an cepheyle
12 Dışişleri Bakanlığı Arşivi (DBA), Ankara

yüzyüze gelince, talimatta öngörülen bazı hedeflere erişmenin pek zor, hatta
belki im kânsız olacağı anlaşılmıştır. Dolayısiyle İsmet Paşa, yeni yeni talimat is
temek, sık sık Ankara’ya danışm ak zorunda kalmış ve kendisine A nkara’dan ar
ka arkaya talimat gönderilm eğe başlanmıştır. H er iki taraf telgraflara yüklenm iş
ve Ankara ile Lozan arasında yoğun bir telgraf trafiği sürüp gitmiştir. Ç özüm
bekleyen sorunlar zaten pek önem li ve pek çetindi. Bunlara bir de T ü rk dele
gasyonunun elindeki yazılı talim atın yetersizliği eklenince, yazışm alar daha da
artmıştır. Ö yle ki, A nkara’dan L ozan ’a çekilen telgraflar, L ozan ’dan A nkara’ya
gönderilenleri aşmıştır.
Lozan yazışm alarının hacm ini ve önemini arttıran bir diğer neden, diplo
masinin ağırlık m erkezinin o günlerde Lozan’a kayması olmuştur. Zam anındaki
söylenişiyle, “ mesâil-i siyasiye L ozan ’da tem erküz etmiştir”. H ele ilk zam anlarda
Avrupa diplomasisinin başlan oraya toplanmıştı. Dışişleri Bakanlıklarının kal
burüstü elem anları oraya taşınmışlardı. T ü rk Dışişleri personelinin yarısı ora
daydı. İsmet Paşalar, Lord Curzonlar, hem başdelege, hem de dışişleri bakanı
olarak L ozan’da bulunuyorlardı. Bugün T ürkiye dışişleri bakanı iki günlüğüne
bir yabancı ülkeye gitse, A n kara’dan oraya yıldırım telgraflar yağm ağa başlar ve
önemli gelişmeler sayın bakana sürekli duyurulur. Dışişleri Bakanı İsmet Paşa
aylarca L ozan’da kaldığına göre, bu uzun süre içinde kendisine elbette pek çok
bilgi akmıştır. Dışişleri Bakanlığının yürüttüğü çeşitli işler ona duyuruluyor ve
danışılıyordu. Barış görüşm eleriyle doğrudan doğruya ilgili görülm ese bile dış
ilişkilerimizi ilgilendiren bazı işler de İsmet Paşa’nın önüne geliyordu. Ö rneğin,
Tü rkiye Belgrad’a bir diplom atik temsilci atayacaktır. H enüz barış andlaşması
im zalanm adığı ve T ü rkiye’ nin dış ilişkileri normale dönüşm ediği için, atanacak
görevliye Elçi ya da Büyükelçi denem iyor, diplom atik temsilci deniyor. Bunun
için girişim yapılacaktır. Girişim Belgrad’da değil, L ozan’da yapılır. Ç ü nkü
T ü rk ve Yugoslav dışişleri bakanları zaten L ozan’dadırlar, bu işi de orada konu
şuverirler.
T ü rkiye’ nin dış ilişkilerinde bir geçiş dönem inin yaşanm akta olması da
o aylarda L ozan’ı bir diplom asi merkezi olarak öne çıkarıyordu. O sm anlı İm pa
ratorluğu yıkılmış, onunla birlikte O sm anlı Hâriciyesi de tarihe karışmıştı, i
Kasım 1922 tarihinde Saltanatın kaldırılm asıyla birlikte yurt dışındaki son Os-
manlı diplom atlarının da görevleri bitmiş, maaşları kesilmişti. Y eni T ü rk H ârici
yesi ise henüz tam kurulamam ıştı. A vrupa’da T .B .M .M . H üküm etinin yalnız
M oskova, Rom a ve Paris’te temsilcilikleri vardı. Bir Fransız A lbayından başka
Batı Avrupa devletlerinin de A nkara’da temsilcilikleri yoktu. M üttefikler ve öteki
devletler tezelden Ankara’ya bir şey duyurm ak, T ü rk iye’deki sorunlarını dile ge
tirmek isteyince sık sık L ozan’da İsmet Paşa’ya başvuruyorlardı. Lozan bir m er
kezdi. İsmet Paşa da bu girişimleri telgrafla A nkara’ya duyuruyordu. K itapta bu
çeşit belgeler de vardır. Bunlar, Lozan günlerinde T ü rk iye’nin dış ilişkileriyle il
gili aydınlatıcı ipuçlarıdır.
İsmet Paşa, “am atör diplom at” oluşu yüzünden L ozan ’da güçlüklerle karşı
laştığını anlatır. “ K apitülâsyonlar m eselesinde benim uğradığım güçlük, biraz da
askerlikten gelip am atör olarak diplom atlık yaptığım dan doğm uştur” der ve
şöyle devam eder:
“ Benim bu vaziyetimden istifade etmek isteyen diplom atlar her tekliflerini,

her iddialarını diplom asinin usulüne ve kaidelerine uygun şekilde ileri sürüyor
lardı. Ben bu iddialara karşı am atör diplom at olarak ve asker tabiatiyle fikrimi
kısa ve kuru ifadelerle söylem ek hastalığı içinde bulunuyor, böyle karşılanıyor
dum . Bana hep bunu söylerlerdi. M eselâ kapitülasyonlardan bahsolunurken,
önüm e türlü formüller getirirlerdi. C anım kapitülâsyonlar m ülgadır, bu kadar
deyelim geçelim derdim. Böyle deyem eyiz derlerdi” l3.
Bir gün İtalyan delegesi M on tagna bir işten dolayı İsmet Paşa’yı protesto
etmiş. Askerlikten diplom atlığa yeni geçm ekte olan Paşa, bundan pek etkilen
miş. D iyor ki:
“ Ü zerim de fevkalâde tesir yaptı. Derhal kendisine:
“ M ösyö M ontagna, bana bak, ben protesto bilm em , dedim .
“ N e bilirsin?” diye sordu.
“ Böyle protesto ettin m i, ben bir saat sonra m uharebeye tutuşuruz, deyive
ririm ” cevabını verdim.
“ Beni protesto eden adam derhal ciddiyetini bıraktı:
“ Şim di m uharebe lâfını nereden çıkardın? dedi.
“ Ben bütün öm rüm de em ir aldım ve em ir verdim. Bunun dışında protes

toydu, cilveydi, böyle şeyler bilm iyorum ” dedim H.
İsmet Paşa’nın “ am atör diplom atlığı” Lozan telgraflarına da yansımıştır. Bu

telgraflar içerik bakım dan elbette birer diplom atik belgedir, am a uslüp bakım ın
dan asker raporları gibi kalem e alınmışlardır. Paşa’nın kendi deyim iyle, birer
“harp raporu” gibidirler. O sm an lı diplom atik belgeleriyle karşılaştırılınca bu
belgelerde çarpıcı farklar görülür: O sm anlı diplom atik belgeleri genellikle süslü,
yaldızlı, ince, kibar, kıvrak bir üslüpla kalem e alınm ışlardı. Sanat eseri gibiydi
ler. Sanki süs için yazılm ışlardı.
Bu kitapta yer alan telgraflar ise O sm anlı diplom atik belgelerinin tam tersi
dir. Bunlar, kısa, kuru, tok, küt, şekilsiz belgelerdir. H atta sivri ve kaba izlenimi
bile verirler. İsmet Paşa, “m ercu du r”, “m üsterham dır” gibi tek kelim elik nezâket
cüm lelerini bile telgraflarından sık sık esirger. B u nlan dahi çok görür bir tutum
13 İsmet İnönü, Hatıralar, 2, s. 87

14 Ibid., s.114-115
içindedir. Bu budur, der keser. “ Cevap isterim” der, noktalar. Ç ü nkü , düşünce
aktarılmış, mesaj iletilmiştir, sözü daha fazla uzatm ağa, cüm leleri yaldızlayıp
süslemeğe ne hacet vardır. Kısacası, bu telgrafların asker kalem inden, “am atör
diplom at” kalem inden çıktığı apaçık bellidir.
Buna karşılık bu belgelerin hem en hepsi özlüdür, anlam lıdır ve önem lidir.
Kısacık telgraflarla çok şey anlatılmıştır. H em en her telgraf adam akıllı anlam
yüklüdür. Bunlarda süs yok, yaldız yoktur, am a inanç vardır, yürek vardır. D ik
katle üzerine eğilince bu belgeler insanı etkiler ve düşündürür. Şekil ihm al edil
miştir, am a öz önemsenmiştir. Bu konuda İsmet Paşa’nm pek titiz davrandığı
anlaşılıyor. O n u n kendi kalem inden çıkan bazı telgrafların müsveddeleri
görülm eğe değer. Yazm ış, çizm iş, yeniden yazm ış, çıkm alar yapm ış, onları da
silmiş, tekrar yazm ış ve sonunda en doğru cüm leleri, en yerinde kelimeleri bu l
duğuna kanaat getirmiş ve böylece yeni bir telgraf doğm uştur. İsmet Paşa’nm
kendine has bir yazı uslübu vardır. Telgraflar belki bu açıdan da incelem enğe
değer.
L ozan’ da telgrafların çoğu geceleri kalem e alınmıştır. G ündüzleri kom isyon
lar, alt-kom isyonlar toplanıyor, m üzâkereler yapılıyor, ayrıca konferans dışında
da özel görüşm eler oluyordu ve akşam lan bunlan A n k ara’ya rapor etm eye sıra
geliyordu. Akşam yem eğinden sonra T ü rk delegasyonu üyelerinden bazıları L o
zan Palas otelinin holünde vakit geçirirken ya da Y ah y a K em a l’den hoş fıkralar
ve şiirler dinleyerek içkilerini yudum larken, bazılan da otelin yukan katlarında
çalışm aya dalm ış ve yan nki görüşm elere hazırlanıyor olurlardı. İsmet Paşa da
oteldeki dairesine çekilip o günün telgraflannı kalem e alırdı. Paşanın çalışmaları
çoğu zam an gece yansından sonraki saatlere taşardı ve o günün raporları ertesi
gün A nkara’ya tellenirdi. G ece yansından sonra sabahın erken saatlerine kadar
çalışıldığı olurdu. Şifre görevlisi m üsveddelerin altına “ kapdım saat 2 evvelde”
gibi notlar düşerdi. T a m gece yarısı kapatılan ve her iki günün tarihini taşıyan
telgraflar da vardır. İngilizlerin Lozan belgelerinde her telgrafın çekildiği ve alın
dığı saatler ve dakikalar hiç şaşmadan kaydedilmiştir. Bizim telgraflarda “vüru-
d u ” diye alındığı gün bazen kaydedilm işse de alış saatleri ve dakikaları belli de
ğildir.
O günlerde L ozan ’dan A n kara’ya iki kanaldan telgraf çekiliyordu: Biri, A k

deniz üzerinden D oğu ’ya, A sya’ya uzanan “E astem ” telgraf hattıydı; diğeri de
karadan, R om anya üzerinden ve Köstence şehrinden İstanbul’a gelen “ Köstence
hattı” idi. Birinci hat İngilizlerin, diğeri ise Fransızlann denetim indeydi. Bizim
kiler “E astem ” hattını kullanılıyorlardı. Bir ara “ K östence” hattını kullanm ayı
düşünm üşler, am a bundan vazgeçm işler ve Lozan konferansının birinci döne
m inde yalnız “E astem ” hattı üzerinden haberleşmişlerdi.
Lozan ile Ankara arasında telgraf haberleşmesi pek kolay olmamıştır. G e

cikmeler, aksam alar sık sık görülm üştür. K im i telgraflar eksik, bozuk, yanlış çık
mıştır. Filân telgrafımız alındı m ı, açıldı mı, anlaşıldı mı gibilerden yazışm alar
az değildir. O günlerde çekilen zorlukların anlaşılabilm esi için bu çeşit telgraflar
da kitaba alınmıştır. Zam an zam an bozu k çıkan, açılam ayan ya da anlaşılam a
yan telgrafların tekrarlanması istenmiş ve ayni telgraf ikinci kez çekilmiştir. Faz
ladan em ek ve para harcanm ış ve zam an kaybedilm iştir. O ysa o nazik günlerde
zam an çok önem liydi. T ü rk H üküm eti, 4 Ekim 1922 günlü nota ile barış konfe
ransının İzm ir’de toplanm asını istemişti ve gerekçe olarak haberleşm enin daha
kolay olacağını öne sürm üştü. Konferans T ü rk iye’de toplanabilseydi bizim için
haberleşm e kolay olacak ve dolayısiyle belki barışa daha çabu k ulaşılacaktı. L o
zan konferansı sırasındaki karşılaşılan haberleşm e sorunlarını görünce, konferan
sın İzm ir’de toplanm ası yolundaki T ü rk teklifinin anlam ı daha iyi kavranabili
yor.
Lozan günlerindeki haberleşm e zorluğu, bir bakım a T ü rk iç politikasını da

azçok etkilemiştir, denilebilir. Biraz da bu zorluk yüzü nd en başbakan R a u f Bey
ile İsmet Paşa’nın arası açılm ış görünüyor. H er ikisi de telgraflarına zam anında
cevap alam adıklarından yalanm ışlardır. İsmet Paşa, H üküm etten talim at bekler
ken adeta kıvranır. Ertesi gün konferansta konuşm ak durum undadır, A n ka
ra’ dan halâ ses sada yoktur. O tu ru r doğrudan M ustafa K em al Paşa’ya telgraf
çeker. B una bir m im koyan R a u f B ey ise gecikm enin kendisinden değil, İsm-
met Paşa’dan kaynaklandığını düşünür. O ysa her iki taraf da ard niyetten uzak,
geceli gündüzlü çalışır. Pek iyi çalışm ayan sadece telgraf hatlarıdır. A m a o ge
cikm eler yüzünden İsmet Paşa ile R a u f Bey arasına bir soğukluk girdiği sezil
mektedir.
Sözlerim e son verirken rahm etli Prof. Dr. Bekir Sıtkı B aykal’ı burada an
m ak istiyorum. Son defa A nkara’ da bulunduğum sırada rahm etli hoca bu bel
geleri bir an önce yayınlam am için beni teşvik ediyordu. Fakat ben, diğer işleri
min yoğunluğu yüzünden, bu kitaba ayıracak zam an bulam ıyordum . H oca
emekli olm uştu, bol zam anı olduğunu ve bana yardım edebileceğini söylüyor
du. Sonunda kitabı birlikte yayınlam aya karar vermiştik. H oca, belgeleri dakti
loya çekecekti. Sonra oturup belgeleri birlikte yaym a hazırlayacaktık. G erçekten
hoca işe başlam ış ve belgelerin bir bölüm ünü daktiloya çekmişti. Fakat m aalesef
öm rü yetm edi. T iran a ’da görevli old u ğu m bir sırada aziz hocanın vefat haberini
aldım. Hatırası önünde saygıyla eğilirim.
H ocanın vefatı beni kam çıladı. Bu belgeleri İsmet Paşanın sağlığında yayın
lam ayı düşünm üştüm , olm amıştı; Bekir Sıtkı Baykal hoca ile birlikte yayınlam a
ya niyetlenm iştim. O n u n d a öm rü yetmemişti. H iç değilse ben sağlığım da bu
belgeleri yaym a hazırlayayım diye yeniden işe koyuldum .
Burada yayınlanan belgelerin dili oldukça eskidir. 1920’lerin resmi dilidir.

Bugünkü genç kuşak, A tatürk’ün B ü yük N u tku ’nun aslından okum akta
güçlükle karşılaştığı gibi bu belgeleri anlam akta d a güçlük çekebilir. H em genç
lere, hem de araştırıcılara kolaylık olur düşünceysiyle belgelerin bugünkü dille
özetlenmesi uygun görüldü.
Belgelerin çoğunu Dışişleri Bakanlığı Arşivinin Lozan Konferansı dosyala
rından, daha az sayıdaki bir bölüm ünü ise Paris Büyükelçiliğim iz arşivinden
derledim. Bu sonuncu kategori belgelerin kaynağını Paris Büyükelçiliği Arşi-
vi’nin kısaltılması olan (PBA) harfleriyle gösterdim. D iğer bütün belgeler Dışişle
ri Bakanlığı Arşivinden (D BA) derlenmiş demektir. Lozan Konferansı Belgeleri
nin Ç ankaya’daki Cum hurbaşkanlığı Arşivinde de örneklerinin bulunduğunu
duym uştum . Fakat şahsen orada çalışm a im kanı bulam adım ve dolayısiyle Dış
işleri ve Cum hurbaşkanlığı arşivlerindeki belgeleri karşılaştıramadım.
K itabın yayınlanm asına önayak olan T ü rk T arih K u ru m u Başkanı Sayın

Prof. Dr. Y aşar Y ü c e l’e, T ü rk T arih K urum unun diğer yetkililerine ve Basımevi
Personeline teşekkür borçluyum *
Pekin, 11 Şubat 1990
B İL Â L N. ŞİM Ş İR
T ü rk T arih K u ru m u Üyesi
Bu cilt, sürekli görevle Arnavutluk’ta ve Ç in ’de bulunduğum yıllarda dizildi ve basıldı. Kitabın
provaları birçok defa T iran ’a ve Pekin’e gidip geldi. Bu taşınmalar sırasında 85 sayılı belgenin
metni kayboldu, yalnız özeti kitapta kaldı. Ü zgünüm ve özür diliyorum
BELGELERİN LİSTESİ VE ÖZETLERİ
K im den kim e yazıldığı ve özü
1922 Yılı
1 11 Kasım ismet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 3 ................................ ıo ı
İsteği üzerine İstanbul’da İsveç Elçisiyle görüştüm.

T ü rk dostu olduğunu bildiren Elçi, T ü rkiye’nin şu
sırada Am erika’dan 25 milyon dolarlık borç alabi
leceğini söylüyor. Borç istemenin tam zamanı ol
duğu görüşünde ve aracı olmak arzusunda. K endi
siyle ilişki kurulabilir. 40-50 milyon lira hazır para
T ürkiye için çok önemlidir.
2 14 Kasım İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 1............................... 102
Y ugoslavya’dan geçerken trende Bulgar Başbakanı

İstanbuliyski ile görüştüm. Zaferimizi kutladı. Bul
garistan’ın düşm anlarla çevrilmiş ve yalnız kalmış
olduğunu söyledi. Balkan ittifakı söylentilerini sor
dum . H enüz böyle bir şey yoktur dedi. Rom anya
ve Yugoslavya için Ege denizinde Bulgaristan’a bir
çıkış verilmesine razı olduklarını söyledi. H enüz
um udunu kaybetmemiş görünüyor.
14 Kasım ismet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 2 ........................ 103
Konferansın 20 Kasım tarihine ertelendiğini bildir

diler. Bu arada istersem Paris’i ziyaret edebilece
ğim söylendi. Curzon ve Poincare*’den birer tel
graf geldi.Konferansın ertelenm esinden dolayı özür
diliyorlar. Paris’e gidiyorum , ingilizler, M üttefikler
arasında görüş birliği istiyorlar.
19 Kasım İsmet Paşa ’dan İstanbul’da Refet Paşaya tel. No. 4 ............ 104
İstanbul ticaret m ahkem elerinde açılm ış dâvalar ve

m ütareke dönem inde yabancı adlî m akam ların İs
tanbul’da hukuka ve adalete aykırı kararları ile il
gili bilgilerin hem en derlenip gönderilmesini rica
ederim.
19 Kasım İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 5,6,7. ....................
1. 15 K asım da Paris’te Poincare ile görüştüm. Po

litikamızın M isak-ı M illi’ye dayandığını söyledim^
K apitülasyonlar konusunda uzun tartışma oldu.
Konferansta M üttefiklerin önceden hazırladıkları
K im den kime yazıldığı ve özü
kararlar karşısında kalm a olasılığına değindim .

Eşitlik tem eline dayanan görüşm eler yapılacağını
söyledi. M üzakereler çok çetin olacak.
2. O teld e basın m uhabirlerini kabul edip politika

mızı anlattım.
3. 16 K asım da Fransa Dışişleri Müsteşarıyla,

görüştüm . M üzakereler çetin olsa bile barış yapıla
cağını, sükünetle davamızı savunm am ızı söyledi.
4. Paris’teki İtalyan Büyükelçisi ziyaretim e geldi.

M üzakerelerde bü yük güçlükler olabileceğini ve
İtalya’nın M üttefiklerden ayrılm ayacağını belirti
yor. İngilizler, Konferansta bize karsı bir “ birleşik
cephe” oluşturm ağa çalışıyorlar. Paris gezisi yararlı
oldu Lozan gazeteleri aleyhim ize yazıyorlar..
19 Kasım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 2 .... 108
Paris M üm essilliğim iz, Konferansa katılm ak iste

yen devletler konusunda bize danışılm adan karar
verilmemesini telkin ediyor. Ö nem li konuların size
duyurulm ası için genelge yapıldı.
19 Kasım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden İsmet Paşa’ya Genelge

tel. No. 3 ................................................................................ 108
Vahdettin 17 Kasım günü, bir İngiliz Kruvazörü

ile bilinm eyen bir vere götürülm üştür
20 Kasım Başbakan Hüseyin Rauf Beydenİsmet Paşa ’ya tel. No. 1...... 109
19 Kasım günlü telgrafınız alındı.
20 K asım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden İsmet Paşa’va tel. No.4 .... 109
V ahdettin’in kaçışı üzerine A bdülm ecid Efendi

Halife seçildi,
ıo 20 K asım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden Refet Paşa aracılığıyla

ismet Paşa ’ya tel. No. 10 ........................................................
Tovvnshend benim le görüşm ek istiyor. Size başvur

masını yazdım .
11 20 Kasım ismet Paşa’dan Büyük Millet Meclisi Başkanlığına tel. No.

8 ,9 ,1 0 . ........................................................................ 110
1. Konferans açılm adan önce otelde Poincare ile

görüştüm . Konferansta Başkanlığın sırayla olm ası
nı istedim. Başkanlığı davetçi devletlerin üstlene
ceklerinim komisYonlantaJTüjjçİYe^nin_de_ba5kan^
vaDabileceeini sövledi. İstanbul’un boşaltılması ko
nusu üzerinde durdum . Barış yapılınca İstan
b u l’dan çekileceklerini, ahali m übadelesi yapılabi
leceğini, kapitülasyonlar işinin de çözüm leneceğini,
her sorunun bir çözüm e bağlanacağını anlattı.
Şartları ayni. Davranışları daha nazik. Konferans
açılışında okuyacağım söylevi biraz yum uşatm am ı
rica etti. C u rzo n da nazik davranıyor.
2. Konferans, İsviçre Cum hurbaşkanının söyleviyle

açıldı. Sonra Curzon söylevini okudu. Arkasından
ben söylevimi okudum . Y arın delegeler toplana
cak.
12 2 i Kasım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden İsmet Pasa’va tel. No. 5 1 '5
Yugoslav b a ş b a k a n ın ın güvendiği adam lardan A l
bay T a siç, gizlice Ankara’ya geldi: Türkiye-Yugos-
lavya ilişkilerinin kurulması üzerinde durdu. Buna
taraftar olduğum uzu bildirdik. Y ugoslavya’daki
T ü rk ve İslâm ahaliye baskıların durdurulm asını
istedik.Sırp heyetinin L ozan’da sizinle anlaşm ası
nın uygun olacağını bildirdik. G örüşm eniz uygun
olu r. (Bkz. No. 22.84, *36)
13 21 Kasım ismet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 11, 12 ...................
C urzon’la görüştüm. Konferansın çalışm a biçim in

d e n söz etti. Başkanlık işini açtım. Poincare* gibi
konuştu. Bizim için en önem li konuyu sordu.
T a m bağım sızlık dedim. İngiltere için en önemli
konu barış dedi. Y un an tazm inatından söz ettim.
K om şusunuz dedi. Söylevimdeki bazı cümleleri
sert bulm uş. Izdırap çekm iş bir milletin şikâyetleri
dedim . Yunanlılara karşı zafer kazandığım ızı, am a
M üttefiklere karşı kazanm adığım ızı söyledi. Karşı
lık verdim. Sık sık görüşm e dileğinde bulundu.
Dış görünüş fırtınadan önceki tatlı vel gibidir!
No. T arih K im den kime yazıldığı ve özü Sayfa
14 21 Kasım İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 13 ,14 .................. 117
Konferans açıldı. Sabah yalnız içtüzük görüşüldü.

H em en her m addesine karşı çıktık. Sert tartışmalar
oldu. Ö ğled en sonraki oturum , İsviçre’ye teşekkür,
bazı delegelerin sözleri ile geçti. Y arın sınırlar ko
m isyonu toplanacak. C urzon ve Poincare ziyaretle
rimi iade ettiler. Curzon_, Ruslarla dostluğunuz ne
kadar sürecek diye sordu. Sonsuza kadar dedim .
15 22 Kasım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden İsmet Pasa ’ya tel. No. 6 .... 118
Aralof. T ürklerle İngilizler arasında bir silahlı ca-

tışm aya engel olm a talimatı almış.
16 22 K asım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 7 118
T ü rk delegasyonunda kâtip olarak görevli Suat

Efendinin, Batum T ü rk K om ünist Partisi Genel
Sekreteri Sedat Reşat ile yakınlığı var. Dikkat.
(Bkz. N o. 355, 492)
17 22 K asım T B M M Başkanı ve Başkomutan Mustafa Kemal Pa

sa'dan İsmet Pasa’ya tel. No. 8 ........................................ 119
Çerkeş Ethem ’in size suikastte bulun m a ihtimali

var. İsviçre hüküm eti suikastçileri sınırdışı etsin.
(Bkz. No. 337)
18 22 K asım Mustafa Kemal Paşa’dan İsmet Paşa’ya tel. No. 11 ........ 119
Söyleviniz henüz alınmadı.
19 22 Kasım İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 15, 16. .................... 120
Konferans Kom isyon halinde toplandı. Doğu

T rakya için 1913 sınırını ve Batı T rakya için plebi
sit istedim. Venizelos, kabul edem eyeceğini söyle
di. Bulgarlar, Ege denizine çıkış istediler. Ben öne
rilenlerin hepsini gelecek toplantıda cevap vereceği
mi bildirdim. C urzon ile tartıştık. Kendi görüşleri
ni açıkladı. M eriç’e kadar bir sınır ve bir de taraf
sız bölge öngörüyorlar. Curzon, devletlerin birlik
olduklarını yineledi. Fransız ve İtalyan delegeleri
onu doğruladılar. K araağaç’ın kurtarılabileceğini
sanıyorum. A m a 1913 sınırını kurtarm ak ve Batı
T rak ya’da plebisit yaptırm ak zor. Bu yüzden kon
feransın kesilmesine m eydan vermeyeceğim.
K im den kim e yzıldığı ve özü
20 23 Kasım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 1 2 .... 121
G eneral Bone’ un A nadolu gezisi uygun değil.
21 23 Kasım İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa teL No. 18,19,20,21.............. 122
(T) Arazi kom isyonu toplandı. H epsine uzun bir

cevap verdim. Yunanistan saldırgan ve sorum lu
dur, dedim . Batı T rak ya’dan kendi kaderini belir
lemesini ve Doğu T rakya için 1913 sınırını savun
dum . Bulgarlara Ege’de çıkış verilmesine T ü rk i-
y e’nin taraftar olduğunu belirttim. Tarafsız bölge
işi alt komisyona yollandı. Venizelos cevap verdi.
Söylevim Yunanlıları biraz güç durum da bıraktı.
( 2 ^ A lt komisyon öğleden sonra toplandı. Sınırda
K aradeniz’den Esre denizine kadar ô kilometre.
genişliğinde askerden arındırılm ış bir bölge
ongorülüyor.
Ö ğleden sonra C u rzo n ’a gittim . Y an ın d a öteki
delegeler de vardı. C urzon, İstanbul’daki durum
konusunda Selahattin A dil Paşa’ya açık talimat ve
rilmesini rica etti. İstanbul’da A nkara yasalarının
sert biçim de uygulanm asından yakındılar.
H ristiyanlan kovmak istediğim izden söz ettiler.

Aslı yok dedim . H üküm etim e yazıp bilgi isteyece
ğimi söyledim. Azınlıklar konusunda büyük zor
luklarla karşılaşacağız, sanırım.
(^^ A m e rik a lıla rın konferansta bulunm aları ahdî ol

m adığından buna karşı çıkm adığım ı Am erikan El
çisine bildirdim. ..
(^6^.us Elçisi Vorovski’yi kabul ettim. Rus heyeti

nin Boğazlar için, hazır bulunm ası için anlaştık.
22 24 Kasım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 1 3 .... 124
Y ugoslavya’ya bir temsilci gönderm eyi kararlaştır

dık. (Bkz. No. 12,25,84,136)
İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 22 ............................ 124
A zınlıklar konusunda yalnız R um ların değiştokuşu

üzerinde durm ak, Erm enilere ise dokunm am ak ye
rinde olur. (Bkz. No. 50,73,86,90,93)
24 25 Kasım ismet Pasa ’dan Başbakanlığa tel. No. 2 3 .............................. 1 25
C u rzo n ’un yakındığı İstanbul’daki durum konu

sunda bilgi rica ederim. (Bkz. No. 21,27,33)
25 25 Kasım İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 24,25,26. ................. 125
24 Kasım günü, Sırp Bakanla görüştüm. Karşılıklı

tem silciler atam ayı kararlaştırdık; sorunları konuş
tuk. M ad am G aulis geldi. Fransız delegasyonuna
güvenm emizi söyledi. Hind Hilafetçilerinden bir
heyet Halifelik için girişimde bulundu. Vorovs-
ki’nin ziyaretine karşılık verdim. Savof teşekkür et
ti. İngilizler Irak işini özel olarak görüşm ek için
yoklam a yaptılar. Am erikan delegesi, delegasyonu
m uz ile görüştü, benimle de görüşecek.
26 25 Kasım İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 2 7 ............................. 127
Alt komisyon toplandı ve askerden arındırılmış sı

nır bölgesini hazırladı. Tartışm alar uzadı. İş erte
lendi. Bulgarlar D edeağaç’tan koridor istediler. ^Ve-
nizelos saldırdı. Bulgarlar bizim aleyhim izde dav
ranıyorlar.
27 25 Kasım İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 2 8 ............................. 128
İtilâf Delegeleri iki muhtıra verdiler. Birinde İstan

b u l’daki durum dan yakınıyorlar. Diğerinde A na
dolu’daki hristiyanlar üzerinde duruyorlar. Bilgi
bekliyorum. Anadoludaki hristiyanların sızlanm ala
rına m eydan verilmemesi uygun olur. (Bkz. No.
21, 33 -)
28 26 Kasım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden ismet Paşa’ya tel. No. 14. ... 129
28 sayılı telgrafınızın tekrarını rica ederim. (Bkz.

No. 27)
29 26 Kasım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden ismet Paşa ’ya tel. No. 15 130
Telgraflarınızdan bazıları henüz gelm edi. Bizim ki

lerden hangileri ulaştı?
30 26 Kasım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 17 ... 130
27 sayılı teliniz tam açılam adı. Tekrarını rica ede

rim. (Bkz. No. 26)
31 26 Kasım İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa, tel. No. 29, 30 ..... 130
K om isyonda T rak ya sının görüşüldü. C urzon K a

raağaç istasyonunu veremeyeceklerini söyledi. Batı
T r a kya’da plebisiti reddettiler. Sonra adalar işine
geçildi. C u rzon kapitüler devletleri konferansa ça-~
ğırmış. O nlarla görüşm eyeceğim i duyurdum .
Konferans dışında: C urzon İstanbul’daki durum a

elkoym am ı rica etti. Bir Ermeni heyeti, dışarda ka
lan 700.000 Ermeni için yer istedi. Sırp Bakana,
tutum larından yakındım .
32 26/27 Kasım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No.
16 ..................................... ...................................... 132
K o nferans açılışında okuduğunuz söylev metnini
tekrar tellemenizi rica ederim.
33 26/27 Kasım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 18 .... 132
İlgi No. 27. İtilâf devletleri m uhtırasına cevap: G e

nerallerle görüşm elerde Refet Paşa güçlük çıkarm ı
yor. Anadolu hristiyanlarına da dokunulm uyor.
(Bkz. No. 34, 43, 77)
34 26/27 Kasım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No.
19 ................. ‘ 33
K araağaç’ın kurtarılabileceği, am a Batı T rak ya’da

plebisitin güç olduğu yolundaki görüşünüz uygun
dur. İstanbul’da gergin bir durum ve b u n a lım v
yoktur. Y akın m alar yersizdir. (İlgi: No. 19, 21, 27, •
33 )
35 27 Kasım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel No. 2 7 ...... '34
İzm ir’deki Fransız bankaları, kapitülasyonları ileri
sürerek O sm anlı özel hesaplarıyla ilgili bilgi ver
memişler. (Bkz. No. 36)
36 27 Kasım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 28 .... 134
Fransız bankalarının O sm anlı özel hesaplarıyla il

gili bilgi vermeyişleri kanunlara aykırıdır.
37 27 Kasım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 29....... 135
T ü rk yasalarına uym aları ve T ü rkçe kültür dersleri

de göstermeleri koşuluyla, Fransız okullarının var
lığını kabul ediyoruz. (Bkz. N o. 95, 112)
38 27 Kasım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 30 ■
■■
■ !35
Egem enliğim iz altındaki Adakale aleyhine bir ka
rar çıkm asına m eydan verilmemesi rica olunur.
(Bkz. No. 55)
39 27 Kasım Başbakan Hüseyin Rauf beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 34........ 136
1. Erm eni heyetinin söyledikleri çok aşırıdır.
2. K araağaç gibi konularda karar vermeden önce

H üküm ete bilgi vermeniz uygun görüldü.
40 27 Kasım ismet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 31,32. ....................... 136
26 K asım ’daki özel görüşmelerim:
Berrere’e Fransızların tutum larından yakındım.

C urzon ile Irak konusunu konuştum .M usul’u iste
dim. Reddetti. Tartıştık. Bu isi özel olarak aram ız
da görüşelim dedi. Çeşitli konulara değindik.
Am erikan delegesiyle, kapitülasyonları, T ü rkiye’de
ki Am erikan kurum larını tartıştık. Polonya C u m
hurbaşkanı Yaveri bana geldi.
41 27/28 Kasım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No.
20, 21, 22. .................................................... 138
Yunanlılar, plebisiti reddettirip Batı T rak va’vı_ele

geçirmeyi amaçlıyorlar. Ö teki devletler de bölgede
T ü rkiye’yi yalnızlığa itmeğe çalışıyorlar. Plebisit red
dedilirse M isak-ı M illi’nin ilgili m addesi düşm üş olur
ve biz m azlum İslam milletleri karşısında güç durum
da kalırız. M üttefıklerİs tanbul işiyle de sizi uğraştın- \
yorlarÎsiniz zaten yüklü. İstanbul isiyle burada biz il-_
gileniriz^ j
42 28 Kasım Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 2 3 ........ 139
Y u n an lıların İstanbul’da m üttefiklerce korunm aları

kabul edildi.
No. T arih Kim den kime yazıldığı ve özü Sayfa
43 28 Kasım Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 2 4 ........ 1 39
M ougin, İstanbul’un durum undan m em nun ol

duklarını bildirdi. (Bkz. No. 21, 27, 77)
44 28 Kasım Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 25. ......... 140
T ü rk iye’deki Am erikan okullarının durum ları ve

nizam nam em iz Am erikalı’ya anlatıldı. (Bkz. No.
112)
45 28 Kasım Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 26. ......... 140
R om anya ve Bulgaristan’a birer temsilci gönder

m em iz için girişimde bulunm anızı rica ederim.
46 28 Kasım Başbakan H. Rauf B eyden ismet Paşa ’ya tel. No. 3 1 .......... H1
M ısırlılar Zoglul Paşa’yı konferansa gönderm ek is

tiyorlar.
47 28 Kasım Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel.No. 32. ......... 14 1
Y un an istan’daki T ürkler ve tutsaklar için girişimde

bulunm anızı rica ederim.
48 28 Kasım Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa y

’ a tel. No. 3 4 ......... 142
Aldığınız telgrafları bildirm enizi rica ederim.
49 28 Kasım Başbakan H. Rauf Beyden i smet Paşa’ya tel. No. 35,

36, 3 7 . .......................................................................... 14.2
Türkiye-R usya ilişkileri konusunda bilgi: Rus T i

caret temsilcilikleri, Ticaret anlaşması, Rusların çı
kardıkları bazı zorluklar. A ralof ile görüşme, yanlış
anlaşmalar, Halk İştirakivun Fırkası üyelerinin tu
tuklanması, Rusların tepkisi. Ç içerin’e gereken
açıklam alarda bulunmanızı rica ederim.
50 28 Kasım Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 3 8 ........ 143
T ü rkiye’deki Ermenileri Ermenistan’daki Türklerle

değiş-tokuş etmek ve T ü rk ortodokslarını ülkede
bırakm ak düşüncesindeyiz. (Bkz. No. 23, 73, 86,
9° . 93)
51 28 Kasım Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 39 ........ 144
Hintli Dr. Hekim ne zaman A nkara’ya gelecek?

N o. T arih K im den kim e yazıldığı ve özü Sayfa
52 28 Kasım ismet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 34, 35. ........................ 144
M aliye kom isyonu toplandı. T a m ekonom ik ba

ğım sızlık ve Y un an istan’dan tamirat istedik. Ra-
kovski, konferansa tam katılm ak istedi. Ingiliz
Tyrrell ile görüştüm . M u su l’u geri verm em ek ka
rarındalar. M illetler Cem iyetine girm em izden söz
etti.
Belçika delegesiyle görüştüm. Bulgarlar, Ege’ye çı

kışı bu haliyle reddedeceklerini söylediler. Bize
birkaç göçm en köyünü geri vermek istediler.
53 28 Kasım İsmet Pasa ’dan Başbakanlığa tel. No. 36,37 .................... ^6
M aliye kom isyonunda görüşlerim izi açıkladık. Y u

nanlıların tam irat ödem eleri için direndik. M ütte-
fiklerin işgal masrafı isteklerini geri çevirdik. İş,
alt-kom isyona yollandı.
54 29 Kasım Başbakan H. Rauf Beyden İsmeLPaşa ’ya tel. No. 4 0 ......... 148
35 sayılı telim izin tekrarını rica ederim . (Bkz. No.

52)
55 29 Kasım Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 41 ......... 148
İlgi: No. 38.
A r i a k a le ’ n in plHfn çıkarılm am ası için önerge veril

di.
56 29 Kasım Başbakan ve Dışişleri Bakan Vekili Hüseyin Rauf Bey

den ismet Paşa’ya, Paris ve Roma Mümessilliklerine tel.
No. 42 ....................................................................................... 148
Bolşeviklerin Besarabya’ya yığınak yaptıkları haber

alındı.
İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 38, 39, 40. .............. '49
1. Birinci komisyon. M idilli. Sakız, Sisam. Nikarva
adalarının askerden arındırılmasını kabul etti. Ö te
ki E ge adaları yeniden görüşülecek. Alt-kom isyon-
larda güm rükler, dem iryolları görüşüldü.
Kim den kim e yazıldığı ve özü
2. A m erikalılar “açıkkapı” politikasını istiyorlar ve

bizim le m üzakereye girecekler. Garroni, bir proje
getirdi, kendilerine birşeyler verelim, O nikiada
görüşülm esin istiyor.
3. Rakovski, bütün konferansa katılmaları için giri-

şim yapm adığım dan yakındı. K onu ştu k, Ruslar,
yanlız Boğazlar konusunda katılm ağa razıolmuşlar-
dı. Ç o k güçlük çıkaracaklar.
58 30 Kasım Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 43 ....... 151
36 sayılı telgrafınızın tekrarını rica ederim. (Bkz.

No. 53)
59 30 Kasım İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 41,42 ......................................151
Alt-kom isyonlarda güm rükler, O sm anlı borçlarının

paylaşılması, deniz taşımacılığı görüşüldü; kabotaj
hakkımız kabul edildi.
ransa çağırdılar.
Rıza N u r İngiliz müsteşarıyla M usul işini görüştü.

Fransız baş delegesi ziyaretim e geldi. M u su l’u isti
yoruz, Fransa’nın tutum u nedir? dedim . Açıkça
görüşülürse İngilizleri destekleyeceklerm iş. Ekono
m ik Bağım sızlığım ızı kabul etm iyorlar diye yakına
lım, yayın yapalım .
60 1 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 43

mükerrer ..................................................................... 153
39 num aralı telinizin tekrarını rica ederim. (Bkz.

No. 57)
61 1 A ralık İsmet Pasa ’dan Başbakanlığa 4eL No. 43 ............................ 153 ^
T ü rk ve Y un an esirlerinin miktarı nedir? (Bkz.

No. 65, 69, 71, 89, 100, 109)
62 1 Aralık İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 44 ......................... 153
Alm anların M usul petrolleri için im tiyaz elde edip

etmedikleri ve A nad olu ’da müttefiklere verilen im
tiyazlar konusunda tezelden bilgi verilmesi (Bkz.
No. 87)
ı Aralık İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. Çok ivedi. No. 45 ........
G öçm enler konusunda hem en bilgi verilmesi (Bkz.

N o. 66)
2 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa ’ya tel. No. 44 ......
Edrem it’teki İtalyanların İstanbul’a gitm elerine

izin verildi. (İlgi: No. 2i).
2 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa’va tel. No. 45,

46,47. .........................................................................
İlgi: No. 61
Y un an istan ’daki T ü rk esirlerinin sayısı Y u n an Kı-

zılhaçına göre "5404. A yrıca 8519 kişi zorla
götürülm üş. D iğer listeleri de eklemeli. T ü rk iye’de
16872 Y u n an esiri var. D aha keskin rakam lar sağ
lanm aya çalışılıyor. (Bkz. N o. 69)
2 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 49 .......
İlgi: No. 63
T ra k ya ’dan göçeden Rum ların miktarı araştırılıyor.

Batı A n ad olu ’ya daha 60.000 hane göçm en yerleş
tirilebilir. Ü lkem iz 200.000 hane göçm en alabilir.
2 Aralık İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 46, 4 7 . ...................
1. Birinci Kom isyonda Savaş tutukluları ve ahali

m übadelesi görüşüldü. Ö n ce tutsakların, sonra
ahalinin değiştirilmesini savundum . M aliye Sorun
ları altkom isyonunda güm rük tarifeleri görüşüldü.
2. Ö zel görüşm eler az oldu. İngilizler. M u su l’u

terketm eyeceklerini söylüyorlar. Çiçerin geldi.
M üttefiklerle her alanda anlaşm azlık var. Ruslar
da konferansın kesilmesine yatkın.
İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 48, 49, 50. ............
2 Aralık raporu:
1. Kapitülasyonlar K om isyonu (2. Kom isyon) top

landı. Ü ç alt-komisyon kurdu. G arroni, kapitülas
yonlar yerine bir başka sistem önerdi. Ben ka
pitülasyonların toptan kaldırılmasını istedim. Fran-
sız, Japon ve Am erikan delegeleri de konuştular.

U zu n tartışma oldu. Ayrıntılı raporum uz okundu.
2. G ü m rü k alt-kom isyonuna karşı projemizi ver

dik. Borçların 1914’e kadar bölüşülm esini istiyor
lar, biz 1918’e kadar diyoruz. Bir başka kom isyon
da kişilerin zararlarını tazm in işi konuşuldu. A ra
m ızda esaslı ayrılıklar var. D iğer bir alt-komisyon-
da tutsak ve ahali değiştokuşu görüşüldü.N üfus
değiş-tokuşunun birinci kom isyonda görüşülmesi
kabul edildi. Garroni, kendilerine ne vereceğimizi
sorduruyor.
3. Ruslara ziyafet verdim. Çiçerin, Boğazlar işinde

birlikte hareket edelim diyor. Boğazların Savaş ge-
milerine kapanmasını istiyorlar. Rus ve Ingiliz
görüşleri bağdaşm ayacak ve konferans kesilecek.
Ruslar bizim de konferanstan ayrılm am ızı isteye
cekler.
69 3 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 48 ........ 160
İlgi: No. 61, 65.
T ü rk iy e’deki Y un an tutsaklarının tam sayısı

17108’dir.
70 3 Aralık İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 53 .........................................161
Ruslarla Boğazlar işini görüştük. İlişkilerimizi

sürdüreceğiz. Afgan Elçisi halifelik konusuna de
ğindi. M üttefikler. Ruslarla ilişkilerimizi merak
ediyorlar. İngilizleri M u su l’u geri verm eğe davet
edeceğim . M ali görüşm elerde en çok kayrılan ülke
deyim i geçiyor.
71 3/4 Aralık İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 52 .......................................... 162
Tutsakların doğru ve kesin sayısının bildirilm esini

dilerim. (Bkz. No. 89)
72 4 Aralık ismet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 51. Çok ivedi .................................. 162
Tutsaklar arasında gösterilen yüz küsür sivil Y u

nan vatandaşı mıdır? (Bkz. No. 76)
73 4 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 57 ...... 162
Y erli Erm enilerin Erm enistan’ daki Türklerle

m übadele edilmesi düşüncesindeyiz. (Bkz. No. 23,
50, 86, 90, 93)
74 4 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel.No. 52 .......... 163
A n ad olu ’ya ilk çırpıda 200.000 göçm en verlestirile-

bilir. İlerde daha pek çok göçm en alınabilir.
75 4 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel.No. 53 .......... '^3
Şim diye kadar alınan telgrafları bildirm enizi rica
ederim. (Bkz. No. 98)
76 4 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel.No. 54 ......... 164
İlgi: No. 72
Anılan tutsaklar, Y un an vapurlarında tutsak edil

mişler. Y erli R um tutsaklar 10117. Ayrıca iki sivil
tutsak taDuru var.
77 4 Aralık ismet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 54 ........................... >64
İstanbul’da müttefik generallerle Refet Paşa arasın

daki m üzakereler konusunda bir m uhtıra aldım.
Bilgi verilmesini dilerim. (Bkz. No. 21, 24, 27, 33,
43)-
78 4 Aralık ismet Paşa’dan Genelkurmay Başkanlığına tel. No. 55 ...... 165
M ontagna, Sivrihisaryan adlı iki tutsağın salıveril

mesini rica ediyor.
79 4/5 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 55 ......... 165
G eneraller ile Refet Paşa arasında kararlaştırılan

noktalar. İstanbul’da asayişin sağlanm asında yetki
bölüm ü yapılm ış. (Bkz. No. 77)
80 5 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 60 ......... 166
Y u n an tutsaklarını yeniden araştırıyoruz.
81 5 Aralık Mustafa Kemal Paşa’dan İsmet Paşa’ya tel. No. 77 ........... 166
Şeyh Sünüsi L ib ya ’nın bağım sızlığı için Afrika’ya

geçm ek istiyor. İtalyanlar da kendisiyle görüşm ek
arzusundalarm ış. N e yolda davranması daha uy
gun olur. (Bkz. No. 211 ve 324)
No. T arih K im den kim e yazıldığı ve özü Sayfa
82 5 Aralık İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 56, 57, 58 ........... 167
4 Aralık Raporu:
1. Birinci K om isyon Boğazlar sornm ım ı görüşm e

ğe başladı. Genel bir konuşm a yaptık. Ayrıntıya
girm edik. Ruslar, Boğazların savaş gem ilerine ka
patılmasını istediler; R om enler ise açılmasını sa
vundular. Bulgarlar yalnız ticaret gem ilerine açıl
masını istediler. C urzon, Ç içerin’e cevap verdi ve
“Türkleri de mi temsil ettiğini” sordu. Biz, önce
bütün görüşleri dinleyip incelem ek istediğimizi
açıkladık. Bizi yalnız bırakm ak istiyorlar. M üttefik
lerle R uslar arasında asıl sorun, boğazların savaş
gem ilerine açık veya kapalı olmasıdır.
2. Alt-kom isyonlar: Tutsak değistokuşu kararlaştı

rıldı. Ahali değiştokuşuna İstanbul Rum larını da
katm ak istiyorlar. En çetin nokta bu. H ukuken
T ü rk uyruklu yabancı şirketler için de tazm inat is
tediler. Reddettik. İş askıda, G ü m rü k işinde
görüşler birbirinden uzak.
3. Sırp Dışişleri Bakanıyla görüştüm. M üm essillik

ler işini halledecek, önce bizim m ümessilimizi bek
liyor. O n u en çok ilgilendiren Batı T ra k ya ’da ple
bisit sorunu. Ç içerin’le de görüştüm . İngilizlerle
ikinci derecede görüşm eler oldu. Y arın tekrar
görüşeceğiz ve M u su l’u kesin olarak isteyeceğiz.
83 5 Aralık ismet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 60 ................................. 171
Fransız delegasyonu K u zey Suriye dem iryolu

görevlileri ve Fransızokulları konusunda aracılığı
m ızı istedi. (Bkz. No. 91, 106, 115)
84 6 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ye tel. No. 61 ......... 171
İsmail Canbolat Bey Belgrad M üm essiliğine atan

dı. A grem an alınmasını rica ederim. (Bkz. No. 12,
22, 136)
85 6 Aralık İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 62, 63.
5 Aralık raporu:
Alt-kom isyonda m übadele işi görüşüldü. İstanbul

R um ları m übadele dışı bırakılm ak isteniyor. Papa,
Erm enilere değinen bir bildiri yayınladı. Karşı bil
diri yayınladık. Fransız delegesiyle görüştüm ; m ali
ye ve ekonom i işlerinde çok aşırı. A m erikan dele
gesiyle görüştüm ; azınlıklara değindik. R ıza N u r
C u rzo n ’a gitti. M u su l’u istedi. Y arın Boğazlar so
runu görüşülecek. (Bkz. No. 94)
86 6 Aralık ismet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 64 ........................ 172

İlgi: No. 73
Y erli Erm enileri Erm enistan’daki Türklerle m üba

dele işini görüşebileceğim bir m uhatap yoktur.
Y aln ız R um ların m ü b ad eW indpn haşka yapılacak
şey görem iyorum . Cevap bekliyorum . (Bkz. No.
23 >5°> 73 - 9°. 93 )
87 6/7 Aralık Başbakan Hüseyin Rauf Beyden ismet Paşa’ya tel. No.
6 2 ,6 3 ,6 4 . ..................................................................... 172
İlgi: No. 62
A lm anlara M usul vilayetinde petrol imtiyazı veril

memiştir. A n ad olu ’nun çeşitli yerlerinde bazı m a
den imtiyazları verilmiştir.
88 6/7 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 6 5 ....... r73
Borçların bölüştürülm esinde yalnız gelir üzerinde
d urm ak yetm ez. G ü m rü k işinde tartışma kabul
edem eyiz. (Bkz. No. 99)
896/7 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 66,
67, 68, 69 ....................................................................
İlgi: No. 71
Savaş tutsakları hakkında ayrıntılı bilgiler: Y u n an

lıların verdiği rakamlarla diğer rakam lar birbirini
tutm uyor. Y unanistan’da asker ve sivil 15.000 tut
sağımız var sanılıyor. T ü rkiye’de 14.000 Y un an ve
ıo.ooo R um tutsak var. (Bkz. No. 100)
No. Tarih Kim den kime yazıldığı ve özü Sayfa
90 7 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 70 ......... 174
İlgi: No. 86
Ermenilerin m übadelesi işi hüküm et kararıydı. Y e

niden görüşülecek. (Bkz. No. 93)
91 7 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 71 ......... 1 75
İlgi: No. 83
K u zey Suriye dem iryolundaki Fransızlar işten çıka

rılmış değil. Fransız okulları konusunda M ougin
ile A nkara’da anlaşm aya vardık. Fransa kapitülas
yonlarda d irenm eyecekm iş. (Bkz. No. 106)
92 7 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa’ya tel. No. 72 .......... 1 75
A m erika, İngiltere, İspanya, İsviçre, H ollanda, D a

nim arka ve İsveç’teki Elçiliklerim izin, geçici yöneti
mi konusunda düşünceniz nedir?
93 7 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 73 .......... 176
İlgi: No. 90
Ermenilerin m übadelesi konusundaki teklifiniz uy

gundur.
94 7 Aralık ’ a tel. No.74 ..........

Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa y 176
İlgi: No. 85
İstanbul Rum ları m übadele dışı bırakılabilir.
95 7 Aralık Başbakan H. ’ a tel. No.75 ..........

Rauf beyden İsmet Paşa y 176
İlgi: No. 83
Fransız okulları konusundaki görüşüm üz daha

önce bildirilmişti. (Bkz. No. 37)
96 7 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No.76 .......... 177
İlgi: No. 87
M adenler konusunda ek bilgi.

N o. T arih K im den kime yazıldığı ve özü Sayfa
97 7 Aralık İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 65, 66, 67 ............... 1 77
6 Aralık raporu:
1. Birinci Kom isyon Boğazfar için toplandı. C u r

zon Rus önerisini reddetti ve kendi projesini verdi.
Ben daha sonra cevap vereceğim. Çiçerin C u rzo n ’a
cevap verdi. M üttefik projesinin özü şu: Karade-
nizden saldıraya karşı İstanbul’un savunması var.
Y aban cı işgal askerleri kalm ayacak. Uluslararası
bir komisyon Boğazlardan geçişi düzenleyecek.
2. Görüşm elerim :
R om anya Dışişleri Bakanıyla görüştüm. İngiliz

M üsteşarını yanım a çağırdım. Barış ve M usul işini
konuştum. Ruslarla konuşacağım . Barış yapm ak
niyetinde olduğum uzu ve Boğazları sorun yapm a
yacağım ızı anlatacağım.
98 7 Aralık İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 68 ......................... 180
İlgi: No. 75
12 telgrafınız gelm edi. Ö tekiler alındı.
99 8 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 78 ........ 180
Borçların T ü rk parasıyla ödenm esi en önem li ko

nudur. (Bkz. No. 88)
İlgi: No. 89
Y un an istan’daki T ü rk tutsakları hakkında ek bilgi.

(Bkz. No. 109)
101 8 A ralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 79. . 181
Mükerrer.
66 sayılı telgrafınızın tekrarını rica. (Bkz. No. 97)
102 8 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 80 ....... *8 ı
59 sayılı telgrafınız gelmedi.
103 8 Aralık İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 70, 71 .................... 182
Alt-kom isyonlarda, m übadele, güm rükler, ka

pitülasyonlar görüşüldü. Ö zel olarak bir İsviçre
heyeti, Barrere ve Ruslar ile görüştüm . Ruslar, ba
rış yapm ak zorunda olduğum uzu kabul ediyorlar.
M isyonerler, okulları ve kurum lan sordular. İngiliz
M üsteşarına istediğimiz M usul sınırını gösterdim.
Sorun kaldı. (Bkz. No. 44 ve 112)
104 8 Aralık İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 69 ................... 183
A ydın ve Bağdad demiryolları konusunda şikayet

ler oldu. (Bkz. No. 114, 139)
105 8 Aralık İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 72,73,74 ................... 184
8 Aralık raporu:
Sabah Boğazlar kom isyonu toplandı.

G örüşüm üzü söyledik, Curzon, silahsızlandırm ayı
kabul edişimiz üzerine nefes ald ı. A kşam cevap ve
recek. Çiçerin, inceledikten sonra cevap verecek.
İkisi de konuşm am ı sürprizle karşıladılar.
(2^)Konferanstan sonra feıza N u r Ruslara gitti.

M ükem m el kavga etti, ö ğ le d e n sonra yine toplantı
oldu. Ç içerin, M üttefiklerin K aradeniz’e donanm a
geçirm e düşüncelerini reddetti.
( ^ S a v a ş t a Boğazları savunabileceğiz. Barışta K ara

deniz’deki en güçlü donanm a kadar savaş gemisi
geçebilecek.
G aron i’ye göre, İstanbul Rum larını çıkarm ak ola

naksız. İtalyanlarla ekonom ik işbirliği yapm ak ge
rek. Patriğin çıkarılması ümiti var.
106 9 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 81 ........ 187
İlgi: No. 83,91
A dana-H am a dem iryolundaki Fransızların uzaklaş-

tınlm aları için emir verilmemiştir. (Bkz. No. 115,
• 37)
107 10 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa ’ya tel. No. 82,83....... 188
A ralof nota verdi. Savaş gem ilerinin Boğazlardan

geçişin R u sya’nın kabul edem eyeceğini bildiriyor.
T u rkıyen ın savaşa devam etmesini mi istiyorsunuz
diye sordum . Birlikte direnelim diyor.
İngilizler, Şeyh M ah m u d ’u Kürdistan hüküm eti

başkanı ilan ettiler. Şeyh M ah m u d ise T ü rk iye’ye
sadık olduğunu bildiriyor.
109 10 A ralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 85 ......... 189
İlgi: No. 100
Y un an istan’ da toplam q .8^7 sivil tutsağım ız var.

(Bkz. No. 61, 65, 69, 71, 89)
no 10 A ralık ismet Pasa ’dan Başbakanlığa tel. No. 76,77,78 ................ ıgo
oğazlarda öngörülen askerden arındırılmış

j c ve yabancı gemilerin geçişleri ile ilgili iki
projeyi generallerle birlikte inceledim. Semadirek,
Lim ni, Bozcaada, İmroz adaları da askerden arın
dırılacak. M arm ara’nın durum u ve G elibolu garni
zonu konularında anlaşma olmadı.
jT) K aradeniz’e gem i geçirmek, barışta ve savaşta

farklı oluyor; ayn ca T ü rkiye’nin barışta ve savaşta
olmasına göre değişiyor. Ruslar, K aradenize ya
bancı savaş gemilerinin girişini daha da kısıtlamak
istiyorlar. Bu konularda kararınızı bilmek isterim.
3. Alt-Kom isyonda Yabancıların hukuki durum ları

görüşüldü.
4. M ali komisyon görüşmeleri zor gidiyor.
5. N oradunghian efendi Ermeni yurdu istedi. Na-,

sihat ettik.
in 10/11 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 86,
87, 88. ..................................................................................... 192
Rus notasının çevirisini sunuyorum :
Boğazlarla ilgili Rus görüşü vurgulanıyor:
“Boğazlar, bütün yabancı savaş gem ilerine kapalı

olmalı. L ozan ’daki T ü rk heyeti ise bu görüşten ay
rılm ak eğilim inde. Rus hüküm eti bu noktaya T ü rk
hüküm etinin dikkatini çekm eyi görev bilir. Bunu;
1921 Türk-R us anlaşm asının çiğnenmesi sayıyor.
L ozan ’da T ü rk ve Rus heyetleri birlikte hareket et
selerdi daha iyi sonuç alınırdı.”
112 10/11 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 89 ........ 194
İlgi: No. 44
A m erikan okulları, belli şartlarla T ü rk iy e ’de kala

bilirler. (Bkz. No. 103)
113 10/11 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 9 0 ......... 194
İlgi: No. 105
Trabzon limanı için İtalyan önerisini incelem eye

hazırız.
114 10/11 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 91 ........ 195
İlgi: No. 104
Aydın dem iryolundan yabancıların alındığı konu

sunda bilgim iz yok. Araştırılıyor. (Bkz. No. 139)
Dem iryollarında yazışm aların T ü rkçe yapılm ası es

ki yasa gereğidir. (Bkz. No. 106, 137, 166)
116 11 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 93 ........ ıg 6
73 sayılı telinizin tekrarlanmasını rica ederim.
(Bkz. No. 105)
117 11 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 94 .......... 196
İngilizler, Boğazların açık tutulmasını isterken, Y a

vuz’un 1914’te Boğazlardan geçip İstanbul’da fazla
kalm asını da gerekçe gösteriyorlar. O ysa o zam an
bundan m em nun kalmışlardı.
K arad enizin askerden arındırılm ası bizim yararım ı

za olur.
1 18 11 A ralık İsmet Paşamdan Başbakanlığa tel. No. 79, 80, 81 ............... 197
10 Aralık raporu: Pazar tatili dolayısıyla özel
görüşm eler yaptım :
1. C u rzon, N oel sırasında konferansa iki-üç hafta

ara vermeyi düşünüyor. Ben, aralıksız çalışıp an
laşm ayı im zalam ak daha uygun olur, dedim . R e
şadiye ve Sultan O sm an gem ilerim izi C u rzo n ’dan
istedim. Sonra kendisiyle M usul işini tartıştım,
T eh d itlerde b u lu n d u .
2. Ç içerin yanım a geldi. Barış ve Boğazlar sorunu

nu konuştuk.
3. Savaş’ta donanm anın Boğazlardan geçişi konu

sunda H üküm etin görüşü nedir?
4. Cenevere’de Yahudilerin bir ziyafetine gittim.
5. Temps gazetesi Fransızlara şükranlarım ızı yazı

yor. Nedir? (Bkz. N o. 124)
11 A ralık İsmet Paşa ’dan Başkumandanlığa tel. No. 82 .................... 201

119
Sunisi’ nin seyahatini İtalyanlar da istiyorlar mı?
120 11 Aralık İsmet Paşa ’dan Mustafa Kemal Paşa ’ya tel. No. 83 .............. 201
Sağlığınız nasıldır?
Ö nem li sorunlara dayanıp kaldık. Belki hepsi top

tan çözülür. A ncak Boğazlardan donanm a geçir
meyi İstanbul için tehlike olarak kabul etm iyorlar
Nasıl hareket edeceğim? Boğazlardan donanm a
geçirm e işi konferansı kesme nedeni olmamalı,
d üşüncesindeyim . M usul işi ağırdır. (Bkz. No. 123)
11 Aralık İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 84 .............................
Vergilerini ödem ekte gecikmiş yabancı şirketlere

ü ç â y m ühlet tanınması isteniyor. (Bkz. No. 163)
79 sayılı telinizin tekrarını rica ederim. (Bkz. No.

118)
123 12 Aralık Mustafa Kemal Paşa ’dan İsmet Paşa ’ya tel. No. 10 8 .......... 203
İlgi: No. 120
Sağlığım yerinde. M üzakereleri parlak yürütüyor

d u nuz. Bütün raporlarınızı okuyorum . Ö n ce ka
pitülasyonlar işi belli olsun. Son bir tablo rica ede
rim. Nerede d urm ak gerekeceğini siz kestirebilirsi-
niz.
124 12 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 100 ....... 204
İlgi: No. 118.
Fransız basınına teşekkür ettim. Fransa’nın tam

bağım sızlığım ızı tanıyacağı um udunu dile getir
dim. O ku llar konusunda yakındım .
125 12 Aralık İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 85 ......................... 2°4
11 Aralık raporu.
Y aln ız alt-kom isyonlar çalıştı. Boğazlarda askerden

arındırılmış bölge projesi incelendi.
126 12/13 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet_Paşaya tel. No. 96,
97, 98, 99. ................................................................................. 205
İlgi: No. 118
1 • Y o z u la r dolayısiyle Konferansa ara veremeyiz.
2. Boğazlarla ilgili teklifler yeterli değil.
3. Boğazlar, kapitülasyonlar, Borçlar, T am irat işle

rinde son durum ve görüşleriniz nedir?
4. Boğazlardan donanm a geçirm e konusunda

görüşüm üzü bildiriyoruz.
Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 10 1........ 207
Aralof, Rus uzm anlarının Boğazlar komisyonuna-

kabul edilm ediğinden yakm ıyor.
128 13 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 102 ...... 207
Aralof, K arad eniz’e yabancı donanm a geçişini ka

bulêttiğim izi ilen sürüp yakındı. H enüz kabul et
tik diyem eyiz diye açıklam a yaptım . R ahatladı
Aralof, basında çıkan dem ecinizin yalanlanm asını

istiyor.
130 13 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 10 4...... 208
İlgi: No. 118
Çiçerin, benim Irak konusunda A r a lo fa söyledik

lerimi çarpıtmış. A ra lo f u uyardım .
131 13 A ralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 105 ........ 209
Yunanlıların Batı T rak ya’da yığınak yapm aları
üzerine F uat Bey müfrezeleri 21 K asım da İskeçe
yöresinde sınırlı bir harekât yapm ışlar. O la y basın
da kasıtlı olarak büyütülm üştür.
Y unanistan konusunda bazı duyum ları bilginize

sunuyorum .
133 13 Aralık Başbakan H. RaufBeyden İsmet Paşa’ya tel. No. 10 7.210
Boğazlar bölgesinde İngilizlerin tutum larıyla ilgili

bazı bilgileri sunuyorum .
134 13 Aralık ismet Pasa’dan Başbakanlığa tel. No. 86, 8 7 ,8 8 .................. 210
12 A ralık raporu:
1. Azınlıklar K om isyonu toplandı. C u rzon görüşle

rini açıkladı. “ Ermeni Y u r d u ”ndan sözetti. Sonra
Am erikalı uzun bir konuşm a yaptı. B unun üzerine
ben de uzun bir konuşm a yaptım . Rum ların
m übadele edilm esi, geri kalan azınlıkların T ü rk
yasalarının koruyuculuğla yetinm eleri gerektiğini
belirttim. (Bkz. No. 140, 143)
(2) M aliye A lt-K om isyonunda borçların bölüşülm e

si, tamirat, güm rük işleri görüşüldü.
r O Ç i ç e r i n ’le görüştüm. Boğazlardan geçecek gem i

lerden yalnız T ü rkler sorum lu olsun diyor. (Bkz.
No. 162)
135 13 Aralık ismet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 89 ........................ 213
Am iral Bristol R um göçm enleri konusunda ricada

bulundu. Am erikan okulları konusunda şikayette
bulundu. Ö nem le dikkate alınmasını rica ederim.
(Bkz. No. 138, 142)
C anpolat Beyin Belgrad M üm essilliğine atanması

konusunda görüşünüz nedir? (Bkz. No. 12, 22, 84)
137 14 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 110 ..... 2I4
İlgi: No. 106, 115
A dana dem iryolundaki yabancıların işten çıkarıl

ması için em ir verilmemiştir. (Bkz. No. 166)
138 14 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 1 1 1 ........ 2I4
İlgi: No. 135
K aradeniz’deki Rum ları almaları için Y unan gemi-

lerine izin verildi. R um eli’de ve A dalardaki T ü rk
göçm enlere de kolaylık sağlanması için girişimde
bulunm anızı rica ederim. (Bkz. No. 142)
139 14 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 1 1 4 ...... 215
Aydın dem iryolu yazışmalarının tarafımızdan

görülerek yapılması kabul edildi. (Bkz. No. 104,
114)
İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 90 ............................ 215
13 Aralık raporu:
1. Azınlıklar komisyonu toplandı. Cevap verdik.

C urzon saldırgan konuştu, şiddetli bir propaganda
ve tehdit yaptı. Dış basında da Ermeni propagan
dası yapılıyor. Yarın yine cevap vereceğiz. Durum
gergin.
2. A lt-kom isyonlar çalıştı.
3. A m erikalılar yine bana geldiler. Erm eni Y u rd u

nu kesinlikle reddettim.
4. u arron ı 11e imtiyazları ve azınlıkları konuştum .
141 14 Aralık İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel No. 101 ............................ 2 I7
M ezhepler konusunda bir uzm anın tezelden L o
zan ’a gönderilm esini rica ederim . (Bkz. No. 150)
142 14/15 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa ’va tel.No. 112,
113. ............................................................................................. 217
İlgi: No. 135, 138
1. Hristiyan azınlıkların seyahatlerine yine izin ve

rildi. Bu konuda Avrupa m üdahalelerini kabul
edem eyiz.
2. Y aban cı okullarla ilgili şartlarımızı daha önce

bildirm iştim . N izam nam eye uyan yabancı okullar
çalışm alarını sürdürüyorlar. (Bkz. No. 37, 44, 112)
143 15 Aralık ismet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 95, 96,97, 98,
98/2, 99, 99/2. ......................................................................... 218
İlgi: No. 134, 140
14 A ralık raporu:
1. Azınlıklar propagandasının nâzik bir gününü

geçirdik. C u rzo n ’a cevap verdik. Ö zetle: a) Barış
tan sonra M illetler Cem iyetine gireceğim izi,
b)Azınlıklar konusunda başkalannkine benzer and-
laşm aları kabul edeceğim izi ve c) Genel af ilân
edeceğim izi açıkladık. En zor nokta göçm elerin
dönmeleri sorunudur. A zınlıklar işinin alevlendiril-
mesi, M usul konusundaki isteklerim ize bir karşılık
sayılabilir. C id den küstah bir tutum ları var.
2. M aliye ve G ü m rü k K om isyonları toplanam ıyor.

M ali sorunlar ağır durum dadır. Borçlar ve
G ü m rü kler konularında tartışm alar sürüyor. T e k
lifleri pek saldırgan ve küstahçadır.
3. A dli İşler alt-komisyonu çalışm alarına başladı.

Atîlıyem izin yetersiz olduğunu ileri sürdüler, id d i
alarını çürüttük.
4. M übad ele alt-komisyonu Patrikhane’nin çıkarıl

masını tartıştı.
5. Boğazlar işi uzm anlarca görüşüldü.
6. Bom pard ve Barrere ile ayrı ayrı görüştüm. Jjo-

ğazlar isini çabucak çözüp Rusları uzaklaştırmak
istiyorlar.
7. Ruslarla da görüştüm. Barıştan sonra da Rusya

ile ortak bir savunm a politikası izleyeceğim ize ikna
olmuşlardır.
8. İran’ın M illetler Cem iyeti delegesi bu teşkilata

girm em izi salık veriyor.
9. C u rzo n ’dan özel bir m ektup aldım. M u su l’u

geri vermeyeceklerini bildiriyor. (Bkz. No. 158,
161, 169)
144 15 Aralık İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 100 ............................ 224
Am erikalıların isteği üzerine, azınlıklarla ilgili bir

bildiri yayınlam ayı düşünüyoruz. (Bkz. No. 160)
145 15 Aralık İsmet Paşa 'dan B aşbakanlığa tel. No. 102 ............................ 225
Başka delegelerin yetki belgeleri Devlet Başkanları

tarafından, bizim kiler ise Bakanlar K urulu Başkanı
tarafından imzalanmıştır. Açıklayıcı bir m ektup ya
zacağım . (Bkz. No. 156)
146 15 Aralık İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 58 ........................... 225
D aha geniş kapsam lı yeni birer yetki belgesi hazır-

lanıp gönderilmesini arz ederim.
147 15 Aralık İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 103 ........................... 226
Bom pard, A d an a’daki Fransız pam uk fabrikası ko

nusunda girişim de bulundu.
148 15/16 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet paşa’ya tel. No. 116 ...... 226
Ü ç telgrafınız gelmedi gönderilmesini ve 87 ve 90

sayılı telgrafların tekrarını rica ederim.
149 16 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 117........ 227
Beş telgrafınız gelmedi.
150 16 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşaya tel. No. 118 ........ 227
İlgi: No. 141
M ezhepler eski m üdürü Baha Bey danışm an ola

rak gönderiliyor.
Anılan iki Erm eninin adları nedir?
152 16 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa ’va tel. No. 120 ....... 228
A nılan M acar Subayın A n kara’ya gelmesi uygun

d ur.
153 16 Aralık İsmet Pasa ’dan Başbakanlığa tel. No. 105, 106 .................... 228
16 Aralık raporu:
1. M üb ad ele alt-kom isyonunda Patrik’in çıkarılm a

sı konuşuldu. Azınlıklar için aşırı isteklerde bu lun
dular. Konferansı kapatabileceğim i duyurdum .
2. R uslar bana geldiler. Erm eniler konusunda ken

dilerine tatm inkâr açıklam a yaptım . Fransızlar ve
Rom enlerle ilişkilerini konuştuk.
3. Fransızlar ziyafet verdiler. C u rzon. önüm üzdeki

haftanın en kritik hafta olacağını söylüyor. Ben
azınlıklarla ilgili m addelerden şiddetle şikayet et
tim.
(J) Erm eniler faal. Vatandaşlar bir balo düzenledi

ler. Aleyhim izde şiddetli propaganda var.
154 17 Aralık T B M M Başkanı ve Başkomutan Gazi M. Kemal Pa-

Şa ’dan Lozan’da JT ürk Delegasyonu Başkamna yazı.
Çok gizli No. 124 ......................................................... 230
Şifrelerimizden biri İngilizlere geçmiş. Y en i bir şif-
re anahtarı ilişikte sunulm uştur.
155 17 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No.121 ....... 230
İngilizler, işçi görünüm ü altında, İstanbul’dan Ç a

nakkale’ye çok sayıda Ermeni ve R um gönüllü as
keri yolluyorlar. Bunlar orada saldırgan davranıp
suç işliyorlar. Bunlann T ü rk m ahkem elerince yar
gılanm aları gerekiyor.
156 17 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No.122 ........ 231
İlgi: No. 145
A nayasam ıza göre, bizim yetki belgelerim iz

H üküm et başkanınca im zalanır, gerekirse M eclis
başkanınca onaylanabilir.
157 17 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No.123 ....... 232
İlgi: No. 143
Ermeni göçm enlerin dönüşüne izin veremeyiz.
İlgi: No. 143
Genel af içişim izdir. Antlaşm aya bu konuda bir

m adde konulması gereksizdir.
159 17 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No.125 ....... 232
İlgi: No. 143
Y aban cılar T ü rk yasalarına tabi olacaklar. M ahke

m elerim izde yabancı hakim ler olm ayacaktır.
İlgi: No. 144
Azınlıklarla ilgili bir bildiri yayınlanm asının sakın

cası da yok değildir.
161 17 Aralık Başbakan H. Rauf Bevden İsmet Paşa ’ya tel. No.127 ........ 233
İlgi: No. 143
T am ekonom ik bağımsızlık için ısrar ediniz.

162 17 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ya tel. No. 128 ...... 234
İlgi: No. 134
Borçların bölüştürülmesi, ödenm esi, tamirat ve

güm rük tarifeleri konularında H üküm et görüşü
163 17 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa ’ya tel. No. 129 ..... 234
İlgi: No. 121
Kurtarılan yerlerde vergiler zaten ertelenmiştir.

Bunun dışında yabancılara yeni vergi kolaylıkları
tanınması özel yasa konusu olabilir.
164 17 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa’ya tel. No. 130,
131 ............................................................................... 235
L ozan ’a giden Filistin delegesi A b d ü lkad ir M uzaf
fer Efendiye politikam ız açıklanm ıştır. M isak-ı M il
li sınırlarım ız dışında kalan eski O sm anlı m üslü-
m anlannın kendi kaderlerini tayin etmelerini savu
nuyoruz. Y ah udiler, Türkiye-Suriye anlaşması vs.
ile ilgili yanlış haberleri yalanlıyoruz. M üslüm anla
rın kaderleriyle esasen ilgilenm iyor değiliz.
165 17 Aralık ismet Paşa ‘dan Başbakanlığa tel. No. 10 4 ........................... 236
15 Aralık raporu:
1. Azınlıklar alt-kom isyonunda İngiliz Ryan pek

saldırgan bir dille Ermeni yurdu istedi. Kesinlikle
red ediyoruz.
2. Boğazlar arasında savaş harekâtına girişilmeye

ceği yolundaki isteğimize henüz cevap bulam adı
lar.
3. R om en Dışişleri Bakanıyla görüştüm . Boğazlar

açık kalsın, K aradeniz R us gölü olm asın diyor.
Sırp-R om en-Yunan ittifakının aslı yokm uş.
4. İngiliz M üsteşarına uğradım ve R yan ’dan şika

yet ettim. M usu l ile ilgili isteğimi tekrarladım.
5. İngiliz bankerleri geldiler. T ü rkiye kredi ya da

iş yaptırm ak ister mi diye sordular. Belli bir tekli
fimiz olacak mı? (Bkz. No. 170^
Kim den kime yazıldığı ve özü
166 18 Aralık Başbakan H. Rauf beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 132 ........ 23^
İlgi: No. 137
A d an a dem iryolundaki Fransızlar işten çıkarılmış

değildir.
167 18 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 133 ....... 238
A d an a’daki Fransız okulları, yasalarım ıza uym adığı

ve kapitüler durum larını sürdürm ekte inat ettikleri
için kapatılmışlardır. Am erikan okulları ise yasala
ra uydukları için açık kalmışlardır. (Bkz. No. 224)
168 18 Aralık İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 107, 108, 109 ......... 239
17 Aralık raporu:
1. T atil idi. Delegelerle özel olarak işgal masrafları.

bölüşülecek borçlar, el koydukları 5 milyon altın
liranın geri verilmesi konularını görüştüm . U zun
tartışmalar oldu, işgal m asraflarından vazgeçecek-
lerini sanıyorum , am a işgallerini haklı göstermek
ve galip devlet tavrı takınmak için şimdilik direni
yorlar.
2. Am erikan delegesi “açık kapı” politikasını tek

rarladı ve im tiyaz soruşturdu.
3. İngiliz Dışişleri M üsteşarı geldi ve yarın görüşü

lecek bo ğazlar işini konuştuk. Tstediğim ölçüde si-
yasal güvence vermiyorlar.
4. Ruslar, işleri önce alt-kom isyonda görüşelim di

ye ısrar ediyorlar. Projelerimizi kendilerine veriyo
ruz.
5. Fransızlar. Rusların yanında karşı teklifler yap

m ayalım istiyorlar. İşgal masraflarından vayprpê-
ceklermiş.
6. İsviçre’de T ü rk Dostları D em eği kuruldu. Kötü

propagandaların yoğunlaştığı şu sırada bu değerli
bir girişimdir.
İlgi: No. 143
D üyunu U m um iye masrafları topladıkları gelirin

yüzde onunu geçm ez. Borçların bölüştürülm esiyle
ilgili görüşüm üzde ısrar etm ek gerek. Borçlar,
Frank olarak ödenebilecektir.
İlgi: No. 165
T ü rk iy e’de yabancı m üteahhitlere çok ihtiyaç var.

A m a tam irat bedelini sağlam ak gerek.
171 19 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ve Refet Paşa’ya

tel. No. 136 ........................................................................... 246
Fransız şirketi Balya m adenlerini işletmekten yan

çiziyor. (Bkz. No. 235)
172 19 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 138 ..... 24^
İstanbul’daki dini liderler Refet Paşa’yı ziyaret
ederek yeni yönetim e başarı dilediler. Ermeniler,
yeni Patrik adayları içinden hangisini uygun
gördüğüm üzü soruyorlar. G örüşünüz nedir? (Bkz.
No. 187)
Afganistan, T ü rkiye ile yapılacak barış antlaşm a
sında Afgan çıkarlarının da gözetilm esini istemiş.
Kendilerine yapılan duyuruya rağm en T ü rk yasa

larına uym ayan A d an a’daki Fransız bankası ile pa
m uk şirketinin kapatılmaları gerekmiştir.
İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 110, 11, 112,

113. ............................................................................................ 248
18 A ralık raporu.
Boğazlar kom isyonu toplandı. Karşı projelerimizi

sunduk. M üttefikler sakin karşıladılar. Ç içerin Bo
ğazların kapalı kalm asını öngören bir proje sundu.
C u rzon Rusların haksız olduğunu söyledi, Fransız
delegesi Boğazların acık olmasını savunan uzun
bir konuşm a yaptı. T ekrar görüşüm üzü anlattım.
M üttefikler toptan bana saldırdılar. G ergin bir ha
va içinde görüşm eler yarına kaldı. Zıd görüşler
arasında başlıbaşına ayrı bir görüş izlem ek gereki
yor. Boğazlar kom isyonuna çok önem veriyorum.
Boğazların saldırıya uğram ayacağı konusunda siya
sal güvence istiyoruz.
19 Aralık ismet Paşa 'dan Mustafa Kemal Paşa ’ya mektup .............
Seni pek özledim . Ç o k çalışıyoruz. Raporum u sa

bah 04’te bitirdim . H eyetim izde uyum ve düzen
var. C iddiyetle çalışıyoruz. Seni ne vakit görece
ğim . Gözlerinden öperim .
20 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 1 4 1 ......
A ralo f beni ziyaret etti. Savaş gem ilerinin Boğaz

lardan geçişlerine izin verip verm eyeceğim izi anla
m aya çalıştı. Gerekli cevabı verdim. Fransa ile an
laşm ayı çok arzu ediyorlar. G örüşm em izden cok
m em nun kaldı.
20 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa ’ya tel. No. 14 2 .....
L ozan ’a kurye gönderildi.
20 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pnşn’yn tf i No. 143 ....
Y avu z zırhlısının donanm am ızdan ayrılm am asını

sağlam anızı özellikle rica ederim.
20 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 1 4 4 .....
M o u g in ’le görüştüm . Fransız delegasyonundan şi

kayet etmiştim. Şim di daha bizden yana davrana
caklarını, İngilizlerle aram ızda hakem lik vapacak-
larını, gerekirse Franklin-Bouillon’u L ozan ’a
göndereceklerini bildiriyor.
İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 114, 115, 1 1 6 ........
19 Aralık raporu:
Boğazlar K om isyonu toplandı. M üttefikler Cice-

rin’in projesini reddettiler. Bizim tekliflerimize de
red cevabı verdiler. Y arın, Boğazların serbestisiyle

ilgili layihayı kabul edeceğim ve asıl uluslararası
Boğazlar kom isyonunun görevlerini sorun yapaca
ğım. Konferansın kesilmesi ihtim ali vardır. Çiçerin,
B oğazlar anlaşm asını im za etm eyecek. R usya ve
Am erika, uluslararası kom isyon istemiyorlar.
182 20 A ralık İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 117 .......................... 255
İtilaf delegeleri, İstanbul’daki A non im Şirketlerin

tescil ettirilmeleri konusunda ortak nota verdiler.
(Bkz. N o. 196)
183 20 Aralık Dışişleri Bakanı İsmet Pasa’dan Başbakanlığa tel No.

118 256
İkinci katip C em al H üsnü’nün Bern’e, N u m an R ı

fat’ın Paris’e atanm alarını rica ederim . (Bkz. No.
195)
184 21 A ralık Başbakan H. Rauf’tan İsmet Paşa’ya tel. No. 145 .............. 256
İlgi: no. 158
T B M M ’nin kurulm ası sırasında Hilafet ordusu ku

ranların genel aftan vararlanm alan sakıncalıdır.
A yrıca genel a f karşılıklı olm alıdır. İngilizlerin tu
tukladıkları M evlana Şevket A li ve G andi gibi li
derler de genel aftan yararlanm alıdırlar.
İngilizler, Ç an akkale’ye m ahpus götüren jan d ar

m am ızı tutuklam ışlar ve dövm üşlerdir. Jandarm a
mızın salıverilmesi ve suçluların cezalandırılm ağı
için girşim de bulunuluyor.
186 21 A ralık İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 119, 120, 1 2 1 ............ 257
20 Aralık raporu:
1. Boğazlar kom isyonu toplandı. G eçişle ilgili

M üttefik projesini kabul ettiğimizi, am a uluslarara
sı K om isyonun gözeti ve denetim ini asla kabul
edem eyeceğim izi bildirdim . C u rzon, konuşm am ı
uzlaşm acı buldu. Asıl önem li konularda anlaşm a-
ya varıldığını belirtti. R uslar söz alm adılar. Boğaz

la r bunalım ı şimdilik bitmiştir. Uluslararası komis
yon yüzünden bunalım çıkabilir.
2. Bütün delegelerle özel görüşm eler yaptık. İngiliz

m üstesanna M usu l üzerinde ısrar ettiğimi söyle
dim . Garroni im tiyaz istedi. K apitülasyonlara de
ğindi.
3. M aliye Alt-kom isyonunda ilerlem e olm uyor.

A zınlıklar kom isyonunda ciddi tartışm alar var.
187 21 Aralık İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 124 .......................... 260
İlgi: No. 171
H üküm etin Patrik seçimine karışmaması görüşü

yerindedir.
188 22 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 149 ..... 261
K u rye geldi.
189 22 Aralık İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa Şifre. Tel. No. 122, 123 .... 261
M aliye ve iktisat sorunlarıyla ilgili ayrıntılı talimata

ihtiyacım ız var. Bu am açla H aşan Beyi A n kara’ya
gönderm ek, yerine geçici olarak Ferid Beyi görev
lendirm ek istiyorum . (Bkz. No. 190, 191)
190 22 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa ’ya tel. No. 148. 262
Makina başında şifre
İlgi: No. 189
Ferit Beyin geçici olarak M ali işlerle görevlendiril

mesi uygundur. (Bkz. N o. 209, 219, 228)
191 22 Aralık İsmet Pasa’dan Başbakanlığa tel. N o. 125. %ata mah

sustur. ........................................................................................ 262
İlgi: No. 189
M aliye işlerimiz iyi değil. M aliyecilerim iz arasında

görüş birliği yok. H aşan Bey talim at alm ak üzere
Ankara’ya gitm ek istedi. İzin verilmesini rica ede-
rim.
N o. T a rih K im den kim e yazıldığı ve özü Sayfa
192 22 Aralık İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 126, 127 .................. 263
21 A ralık raporu.
1. A lt kom isyonlar toplandı. Azınlıklar K om isyo

nunda yalnız “ gayrim üslüm ” tabirini kabul ediyo
ruz. Şiddetli tartışma oldu. Başkan Italyan oturu
m a ara verdi.
2. A d li işler bü yük kom isyona yollanıyor. B ir ilerle

m e olm adı.
3. Delegelerle Boğazlar işini özel toplantıda

görüştük. B ozcaada’yı veriyorlar. İm roz’u vermiş
yorlar.
193 22 Aralık Reşit Safvet Beyden Dışişleri Bakanlığına tel. No. 129.
Acele ............................................................................. 265
K u rye Cem alettin A n kara’ya vardı mı?
194 22 Aralık İsmet Paşa’dan Gazi Mustafa Kemal Paşaya tel. No.
135. %ata mahsus ................................................................... 266
Garroni’nin ziyafetinde bulunduk. Görünüşteki tat

lılıklar arasında çok gergin vakit geçiriyoruz. Saçla-
rım ağardı, on yaş ihtiyarladım. “Bize kuvvet ver
Şanlı G a zi”. (Bkz. N o. 211)
195 23 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No.150 ......... 266
İlgi: N o. 183
Cem al H üsnü Bey ancak geçici olarak B ern’e ata

nabilir. U ygu n mu?
Şirketlere tescil için üç ay daha m ühlet verildi.

(Bkz. N o. 182)
197 23 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 152 .......... 267
Suriye sınırı Fransızlarla .konuşuldu m u? (Bkz. No.

205)
198 23 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 153 ......... 2^7
K uryenin getirdiği Boğazlarla ilgili belgeler Genel-
kurm ay’a ulaştırıldı. (Bkz. N o. 186)
199 23 Aralık İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 130, 131, 132,
133, 134 ...................................................................... 268
22 A ralık raporu:
1. Azınlıklar alt-kom isyonunda olağanüstü zorluk

çıkardılar. A ğır tekliflerini reddettik.
2. İstanbul’da daha ağır bir sağlık kom isyonu iste

diler.
3. Ö zel olarak başdelegeler Boğazlar’ı görüştük.

İm roz’u Y un an lılara vermek istediler. Reddettim .
Uluslararası Boğazlar kom isyonunun görevleri ko
nusunda ağır tartışmalar oldu. K ontrol (murakabe)
üzerinde ısrar ederlerse hem en konferansı terkede-
ceğim i bildirdim .
4. M üttefikler, barış için, eskinin yanlız şeklini de

ğiştirip özünü m uhafaza etm em eğe çalışıyorlar.
“Y a bizi yıkacaklar, eski usule m uaddel bir Sevres
yapacaklar, ya da biz onları yıkacağız, her medeni
ve m üstakil millet gibi bir sulh yapacağız.” K onfe
ransın kesilmesi beklenm elidir. (Bkz. No. 202)
200 23 Aralık İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 1 3 6 ............................. 271
100 bin lira ek ödenek gerek. (Bkz. No. 210)
201 24 A rallık Başbakan H. Rauf Bevden İsmet Paşa ’ya tel. No. 154
Çok acele .................................................................................. 271
Yenilenm ek üzere yetki belgelerinin K u rye ile

gönderilmesi. (Bkz. No. 277)
202 24 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşaya tel. No. 1 5 5 ........ 271
İlgi: No. 199
Konferansın kesilmesine karşı ordu hazır durum

dadır.
203 24 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 1 5 6 ........ 272
Bazı duyum lar: İngilizler, Türkleri elde etm eğe ça

lışıyorlarmış, B oğazlan terketm em ek düşüncesin
deymişler, savaş ıstemiyorlarmış.
LO ZAN TELGRAFLARI I
T a rih K im den kime yazıldığı ve özü
24 Aralık İsmet Paşa ‘dan Başbakanlığa tel. No. 137 ......................
23 A ralık raporu.
1. A z ınlıklar alt-kom isyonunda biraz ilerlem e oldu.

Êrmenileri) dinlem ek istiyorlar. Reddediyoruz.
2. Barrere ve G arroni ülkelerine gittiler, C urzon

kalıyor.
3. Ç içerin ’e, Boğazlarla ilgili son tekliflerimizi an

lattım. Erm enılere R u sya’da toprak vadetmiş-
ler. Buradaki Erm enilerin Sovyet Erm enistanını ta-
nım adıklanna dikkatini çektim . R uslar A rap politi
kası yapm ak istiyorlar.
4. H ayashi, kapitülasyonlarda Avrupalılan tatmin

etm ekten sözediyor.
5. C u rzo n ’un M usu l m uhtırasına cevap gönder-

dim.
24 Aralık ismet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 139, 140 ...............
İlgi: No. 197
Suriye sınırları için hep fırsat arıyorum . A vru p a’ya

gelişim de Fransızlar Ankara Anlaşm ası konusunda
görüşüm ü bilm ek istiyorlardı. M isak-ı M illi ve an
laşm alar üzerinde ısrar ettim . İngilizler, Suriye sı
nırının sözkonusu edilm esini istiyorlar. O zam an
M üttefikler birlik halinde karşımıza çıkacaklar. Su-
riye sınırını sözkonusu etm ek, karşım ızdaki cephe-
yi~~Haha da güçlendirm ekten ve M u su l’da aleyhj-
m ıze sonuç verm ekten başka bir işe yaram ayacak:
'tır.~Bû işi şimdi a ç m a k b ize yarar verine, zarar ve
rir. (Bkz. 236)
24 Aralık İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel No. 141 ......................
N oel tatili. Fransız basınında konferansın kesilm e

sine değinen yazılar var.
24 Aralık İsmet Paşa ‘dan Başbakanlığa tel. No. 156 ......................
K ayseri’de bir Sinod M eclisi kuruldu m u ve kilise

nin tanınm ası için H üküm ete başvuruldu mu?
(Bkz. N o. 231)
208 25 A ralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 147 ■
■■
■ 277
22 Aralık raporum uz alındı.
209 25 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 157 .... 277
Paris M üm essili Ferid Beye: Lağvedilen Elçiliklerle

ilgili raporunuz inceleniyor. Ö teki istekleriniz yapı
lıyor. (Bkz. N o. 330)
210 25 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 158.... 278
İlgi: No. 200
100 bin liralık ödenek yasası, M eclisten geçecek.

(Bkz. N o. 217)
211 26 Aralık Gazi M ustafa Kemal Paşa’dan ismet Paşa ’ya Şifre tel.
No. 159 ................................................................................. 278
İlgi: No. 194
1. Aldığınız sonuçları takdir ve tebrik ederim.
2. Şeyh Sünnisi konusunda cevap bekliyorum .
212 26 Aralık Gazi Mustafa Kemal Paşa ’dan İsmet Paşa ’ya tel. No. 160 278
M ektubuna duygulandım . Başarılarınızı mutluluk-
la izliyorum . Sağlık durum um iyidir. H alifeyle ilgi-
li gerici girişimler beni rahatsız ediyor. O rd u iyi-
cTır: hazırdır. “Hasretle gözlerinden öperim çok
sevgili kardeşim İsmet.”
Basına duyurulan kararlan acil acık telgrafla bil-
dirm eniz uygun olur.
214 26 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 162 ....... 279
Batı T rak ya ’daki soydaşlanm ız öldürülüyor. G e

rekli girişim de bulunulm ası.
215 26 Aralık İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. JVo. 142, 143, 144 .......... 280
25 Aralık raporu.
T atil günü. C h ild ile görüştüm . T eh d itkâr bir dil

kullandı. C e v a p la r ın ı v e r d i m C urzon bana m ek
tup yazdı. Boğazlarda kontrol olm azsa, siyasal
güvence olm azm ış. Ben sağlam ağa çalışacağım .
U zm an lar Uluslararası Boğazlar K om isyonunun
görüşleri üzerinde çalıştılar. Ç içerin geldi, Boğazlar
işini konuştuk. Fransızlarla Rusların aralarım bu l
m a çabalarım ı durdurdum .
216 26 Aralık İsmet Pasa ’dan Başbakanlığa tel. No. 145,146 ................... 281
26 Aralık raporu.
M übadele K om isyonunda Patrik’in çıkarılmasına

şiddetle direndiler. Azınlıklar alt-kom isyonunda
Ermenilerin de dinlenm ek istenmesini protesto et
tik ve delegelerim iz oturum a katılmadılar. Curzon,
olayın kapanm ış sayılacağını bildirdi. C urzon ile
Boğazlar işini ve genellikle barış konusunu
görüştüm. T ü rk delegelerinin tutum u böyle devam
ederse, yazılı Bir proje vermekten başka çare kal
m az diyor. O n ce prensiplerde anlaşalım dedim.
Bütün görüşlerinde harfivven direniyor. (Bkz. No.
221)
217 27 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 163 ..... 285
100 bin liralık ek ödenek M eclisten geçti. (Bkz.

No. 200 ve 210)
218 27 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 16 4 .... 285
Bundan sonra Köstence kablosu kullanarak telgraf

gönderilmesi. (Bkz. No. 269, 287)
219 27 Aralık İsmet Paşa 'dan Başbakanlığa tel. No. 147 ........................ 285
Ferid Beye geçici olarak yedek delege yetkisi veril

mesini arzederim . (Bkz. No. 228)
220 27 Aralık İsmetPaşa’dan Başbakanlıp(l tel. No. 152,153 .............. 2^6
T ü rk iye’deki yabancıların vergilendirilmesi,eşitlik

ve karşılıklılık ilkesine göre kabul edildi.
221 28 Aralık BaşbakanJL Rauf Reyden İsmet Pasa ’va tel. No. 1 6 5 .... 2^7
İlgi: No. 216
H üküm et, azınlıklara hiçbir ayrıcalık tanımıyor.

Kim den kim e yazıldığı ve özü
222 28 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa’ya tel. No. 166 ..... 287
Ingilizler Faysal ile yaptıkları antlaşmayı halka teh

ditle kabul ettirmeğe çalışıyorlarmış.
223 28 Aralık ismet Paşa 'dan Başbakanlığa tel. No. 149, 150, 151 ........ 287
27 Aralık raporu:
1. Y aln ız A lt kom isyonlar çalıştı.
2. M usu l konusunda İngiliz m ektupları geldi. M u

sul’u kat’iyyen terketmeyecekleri bildiriliyor. Basın
da da özeti yayınlandı. ~J
3. Y arın kapitülasyonlar görüşülecek, kat’iyyen

üm it verm eyeceğim .
4. G eneral Tovvnshend, M u su l’u şim dilik bir ke

nara bırakm ayı telkin ediyor. Barış konusunda ka
ramsarlık var. Kesin günlerdeyiz. Kafalarını hiç
değiştirm iyorlar. Konferans her an kesilebilir. (Bkz.
No. 229)
224 29 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 167,
16 8 ............................................................................... 290
M o u gin geldi. Fransa’nın konferansta aleyh im izde-

ki tutum undan şikayet ettim. U tandı ve ü zü ldü .
Yasalarım ıza karşı gelm eyeceklerse A d an a’da kapa
tılan Fransız okullarını açabileceğim i söyledim.
(Bkz. N o. 167)
225 29 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa’ya tel. No. 169 ..... 291
M ougin özel bir m ektup gönderdi. Lozan K onfe

ransına değiniyor.
ismet Pasa ’dan Başbakanlığa tel. No. 154, 155 ............... 291
28 Aralık raporu:
Kapitülasyonlar görüşüldü. Kapitülasyonların top

tan kaldırılm asını istedim. K aldırılınca güvence ol
masını istediler. K apitülasyon işi kesin aşam adadır.
Bu yüzden konferansın kesilmesi olasılığı vardır.
İlerde adliyem izin ıslahı için A vrupa’dan getirmeyi
düşüneceğim iz dört-beş danışm an şim diden çağı-
rılsın. G örüşünüz nedir? (Bkz. No. 244)
29 Aralık ismet Paşa ’dan Başbakanlığa tel No. 157, 158 ...............
A bd ü lham id veresesi temsilcisi bazı açıklam alar

yaptı. K endisine nasıl cevap verm em gerekir? (Bkz.
No. 256)
30 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa’ya tel. No. 170

Zata mahsustur. ...........................................................
Ferit Beyin delege olarak atanm aksızın çalıştırılması

uygun olacaktır. (Bkz. N o. 219)
30 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 171 .....
Fevzi Paşa’ nın görüşü: C urzon, Sevres antlaşm ası

nı bize kabul ettirm ek istiyor. Azınlıklar ve ka
pitülasyonlar konusunda hiçbir fedakarlıkta bu lu
nanlayız. Askeri tedbirlere devam ederiz. (Bkz. No.
223) ‘ ' '
30 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 172,

173
H enderson, öldürülen jan darm am ız için özür dile

miş. V ahdettin’in H icaz’a gönderileceğini bildir
m iş. Bizim barış yapm ak istem ediğim izi ileri
sürm üş. (Bkz. No. 240)
30 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 1 7 4 ......
İlgi: No. 207
Kayseri’de T ü rk O rtodoks Kilisesi Sinod’u kurul

du. (Bkz. N o. 249, 259)
30 Aralık Gazi Mustafa Kemal Paşa’dan İsmet Paşa’ya tel. No.

1 7 5 ...............................................................................
Dr. İsmet Sıtkı başkanlığındaki M ısır heyetiyle

görüştüm . Z aglu l paşa heyetinden çok farklı. L o
zan ’a gidiyor. Konferansta bir ara M ısır’ı da
sözkonusu etm enizi rica ederim.
/
Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel No. 1 7 7 ......
H aşan B ey geldi. (Bkz. N o. 189, 191, 280)

Kim den kime yazıldığı ve özü
234 30 Aralık İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel No. 159, 160 ................ 298
29 A ralık raporu:
1. Alt-kom isyonda azınlıklar görüşülüyor.
2. D u rgu nluk ve karamsarlık var.
3. M usul işi, en kritik günlerdedir.
4. C hester im tiyazını daha önce Fransızlara vermiş

olduğum uz söyleniyor. Aydınlatılm am ızı dilerim.
(Bkz. No. 273)
235 30 Aralık İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel No. 161 ......................... 299
İlgi: No. 171

Bolya şirketi m adeni tekrar işletmek ve birkaç uz
m an gönderm ek istiyor. (Bkz. N o. 237)
236 31 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa’ya tel. No. 176 ..... goo
İlgi: No. 205 ve 197

Suriye sınırlan konusundaki tutum unuz uygundur.
Bkz. No. 235
Şirket uzm an gönderebilir.
238 31 Aralık İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 162, 163 ............. 300
30 Aralık raporu:
1. A zınlıklar alt-kom isyonu toplandı.
2. İsveç Elçisi ve Bulgar delegesi ile görüştüm.

Bulgar, Balkan ittifakının aslı yok diyor. Türklerle
iyi geçineceklerm iş. Bulgar göçm enlerini D oğu
T rak ya’ya iade etm ek istediler. K abu l etmedik.
3. D u ru m belirsiz ve kaygı vericidir. Fransa ve İn-

giİtere, karşımıza tekrar birlikte çıkabilirler,
İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa T el No. 164, 165, 166 ....... 3° 2

M ali konularda Fransızlarla görüşm e yaptık. Askı
daki bazı işler halledildi. Şirketlerle ilgili olarak
Antlaşm aya hüküm koydurm ak istiyorlar. K abu l
etm iyoruz. H akem e gitm ek uygun olur m u? Tezel-
den bildirilm esi. (Bkz. N o. 254)
240 31 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel No. 180 ■
■ 3°3
General H arington, İngiliz askerlerinin işledikleri
suçlardan dolayı üzüntüsünü bildirm iş.Banş konu
sunda iyim serm iş. İngiltere’ nin savaş istemediğini
söylemiş. (Bkz. N o. 230)
241 31 Aralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 181 ••• 3°4
General Pelle. Konferans kesilirse İngilizlerin sava
şa girebileceklerini söylem iş. K apitülasyonlar konu
sunda bir geçiş dönem i gerektiğini ileri sürmüş.
242 31 A ralık Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 179 .... 304
A n kara’daki Afgan Büyükelçisi, L o zan ’a gelmiş

olan Afganistan’ın L ondra Büyükelçisine bir mesaj
yolluyor. Y erin e iletilmesi. M esajın özü: A n ad o
lu ’daki Y u n an zülm ü ve yıkım larının tazm in etti
rilmesi için konferansın dikkatini çekm enizi rica
ederim.
243 31/12 -1/1 İsmet Paşa ’ya tel. No. 182 ................................................... 305
Salıverilmesi istenenler, İplikçiyan ve H ırant adlı

Erm eniler mi? (Bkz. N o. 248)
1923 Y ılı
244 1 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 183 ..... 305
İlgi: N o. 226
A dliyem iz için tarafsız ülkelerden danışm anlar ça-

gınlabılır. Masan beyi dinliyoruz. G örüşüm üzü bif-
cfireceğiz.
245 1 O cak İsmet Paşa Hazretlerine tel. No. 195 ............................. 3°^
Barrere, T em p s gazetesinden yakm ıyor ve görevin
den ayrılabileceğini söylüyorm uş.
246 1 O cak ismet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 167 ..................... 306
(Ferit Beyin telgrafı:)
İm tiyazlı şirketler tartışması sürüyor. Bu şirketlerin

hesaplarını tasviyeye davet edilm elerinin uygun
olacağı düşünülüyor. H üküm etin takdirine sunu
yoruz. (Bkz. No. 255)
247 1 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 1 6 8 ........................... 3°7
31 Aralık raporudur.
Tatildi. Barrere ile m âlî konulan görüştüm. Cur-

zon’dan M usu l konusunda m ektup aldım.
248 1 O cak ismet Paşa ’dan Dışişleri Bakanlığına tel. No. 169 ........... 308
İlgi: No. 243
Salıverilmesi istenen Sivaslıyan’lar U şak’ta imiş.
249 1 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 170 ......................... 308
(Kayseri’de kurulan) Sinod’un hem en tam am lan

ması gerekir. (Bkz. N o. 259)
250 1 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 171 ......................... 309
1 O cak raporu.
Tatildir. Bom pard ile m ahkem eler işini görüştüm.

K apitülasyonlarda asıl güçlüğü Fransa çıkanyor.
251 2 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 184 ...... 309
K uryeler hem en dönm ek istiyorlar, ne dersiniz?
252 2 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 185, 309
186, 187
Boğazlardan gecis serbestliği ve askerden anndırıl-

mış bölge konusunda Fevzi Paşa’nın görüşlerini ol
duğu gibi sunuyorum . Alındığının bildirilmesi.
(Bkz. N o. 275)
253 2 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 188 ...... 3u
Savaş zam anında vatandaşlarım ızın zararını Y u

nanlılar da tazm in edecekler mi? (Bkz. No. 263)
254 2 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 1 8 9 ....... 311
İlgi: No. 239
Y aban cı sermayeli T ü rk şirketleriyle ilgili görüşünüz

yerinde. Y aban cı hakem ler kabul edilem ez.
255 2 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 190 ...... 312
İlgi: N o. 246
İm tiyazlı şirketler işleri için H üküm etim ize başvu

rabilirler. A m a bunlarla ilgili olarak antlaşm aya
hüküm konm ası kabul edilem ez.
İlgi: N o. 227
A bd ü lham id veresesi konusundaki cevabınız nedir?
(Bkz. N o. 289)
257 2 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel No. 19 2 ....... 313
Fransızlar. M usul isinin doğrudan T ü rkiye ile İn

giltere arasında halledilm esinden vana imişler.
Fransız kaynaklarına göre.M usul işinde İngiliz

oyununu bozm ak için. Türklerin bir teklifte bu
lunm aları ve bu işi antlaşm a dışında bırakm aları
uygun olacak imiş.
259 2 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 194 ....... 3!3
İlgi: No. 207, 231, 249
Sinod’un üyeleri tam am lanıyor. Sonucu bildirile

cek.
Kam enoP un söylevi söyle: L o zan Konferansı,

T ürklerin zaferinin sonucudur. Devletler bu zaferi
ortadan kaldıracak bir antlaşm a yaptırm ak istivor-
lar. Boğazlarda T ürklerin egem enliğini savunuyo
ruz. T ü rkler ise bundan bazı özveride bulun uyor
lar. Boğazlan yabancı donanm alara açan b ir an
laşm ayı Soyvetler im zalam ayacaklar.
261 2 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa ve Genelkurmay Başkanlı

ğına. Tazı. No. 8 9 ........................................................ 3*5
Boğazlarla ilgili son projeyi ilişikte sunuyorum .
B una İngiliz itirazlanyla bizim itirazlarım ızı da
m adde m adde arzediyorum . Gelişm elerden bilgi
verilecektir. (Bkz. N o. 275)
262 3 O ca k Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa’ya tel. No. 197 ....... 3*7
Fevzi Paşa, M u su l’un geri alınması gerektiğini bil
diriyor.
263 3 O ca k İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 174 ....................................... 317
İlgi: No. 253
Savaş zam anında T ü rk vatandaşlarının gördükleri

zararları tazmin konusunda Yun an lılar için bir
m adde kabul edildi. Y unanlılar buna çekinceler
koyuyorlar. M üttefiklerle bizim ise karşılıklı olarak
tazminattan vazgeçm em iz öngörülüyor. (Bkz. No.
274T ’
264 3 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel No. 175, 176 ................................. 3 ^
G ü m rü k sorunlarıyla ilgili görüşüm üzü özetle su

nuyorum : İktisadi kapitülasyonların toptan kaldı
rılmasını istiyoruz. O ndan sonra her devletle ayrı
ayrı ticaret anlaşmaları yaparız, Avrupalılar arasın
daki anlaşm alar gibi. Y eni güm rük tarifeleri belir
lenecektir... U ygun görülüyor mu? (Bkz. No. 272,
285)
265 3 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 177 ..........................................3*9
2 O cak raporu:
1. Azınlıklar alt-kom isyonunda ilerleme var. 150

kişiyi genel af dışında bıraktırdık.
2. Paris konferansı devam ediyor.İki İngiliz simsarı

M usul petrolleri için 50 yıl im tiyaz istiyor. Bize %
12.5 pay teklif ediyorlar.
3. İngiliz İşçi Partisinden iki üye geldi. Konferans

kesilirse T ü rkiye ile geçici bir anlaşma yapılabile
ceğini söylüyorlar. Proje hazırlamışlar. Reddedece
ğim. Ben burada kesin barış yapm ak için bulunu
yorum . (Bkz. No. 284)
266 3 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 178 .......................... 32°
jo o bin liraya tezelden ihtiyaç var. (Bkz. No. 200,

210, 217, 271)
267 3 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel No. 1 7 9 ............................. 321
K uryeler sırayla gönderilebilir.
268 4 O cak Başbakan H. Rau f Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 198 ...... 321
Bazı Y ahudiler. Filistin m andasının T ü rk devletine

verilmesi için bize başvurdular. U ygu n görülmedi,.
269 4 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 199 ........ 321
Telgraflarınızı K östence kablosuyla çekm ek için

(voie Constanza) işareti konm asını. (Bkz. N o. 218,
287)
270 4 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 200 ....... 3 22
1. M ou gin ile telgraf işini konuştum .Eastem kab
losunda zorlukla karşılaştığımızı, K östence hattında
müttefik kom utanlarının bize güçlük ve fazladan
m asraf çıkardıklarından yakındım ve bunun düzel
tilmesini istedim. (Bkz. No. 218, 26g, 287)
2. Fransa’nın kapitülasyonlar üzerinde İsrarından

artık vazgeçm esi gerektiğini anlattım.
271 4 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 201 ........... 323
İlgi: No. 266
100 bin lira m utem ed Fuad bey adına gönderili

yor. (Bkz. N o. 200, 210, 217)
272 4 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 202 ..... 323
İlgi: No. 264
G ü m rü k sorunuyla ilgili projeniz uygundur.
273 4 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 2 0 3 ....... 324
İlgi: No. 234
Sam sun-Sivas dem iryolu imtiyazı 1912’de Fransız

şirketine verilmişse de sonradan bu im tiyaz geçer
siz sayılmıştır. Şirket bunu protesto etmiştir. Ches-
ter’e doğu A nad olu dem iryolu im tiyazı verilmesi
öngörülm üş ise de bu da tam am lanm am ıştır.
M üzakerelere devam olunacaktır.
274 4 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No.204 ........ 325
İlgi: No. 263
Tazm inattan vazgeçilm esi işinin açıklığa kavuştu

rulm asını rica ederim.
275 4 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa yazı-No. 93 ......................... 325

İlgi: N o. 252
Boğazlar sorunuyla ilgili açıklayıcı bilgiler arzedi-

yorum . (Bkz. N o. 261)
276 4 O ca k İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 180,181,182 ......... 32^
3 O cak raporu:
1. A zınlıklar alt-kom isyonunda pek ilerlem e olm a

dı.
2. M aliye işlerinde Fransızlar direniyor ve inat edi

yorlar.
3. İngiliz işçi Partisi üyeleri yeniden geldiler ve

konferans kesilirse geçici bir anlaşm a yapılm ası
için bir proje verdiler. Y etkim dışında olduğunu
söyledim.
4. T ü rk ve İngiliz u zm anlan M usul işini

görüştüler. İngilizler. M usu l’u bans m üzakerelerin
den ayırm ak ve iki devlet arasında halletm ek isti
yorlar.
5. A nglo-O ttom an şirketi M u su l’da 50 yıllık im tiyaz
istiyor, bize % 12.5 teklif ediyor. Şim dilik yazılı bir
belge verm eyeceğim .
277 4 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 183 ............................ 329
İlgi: No. 201
Değiştirilmek üzere yetki belgelerini kurye ile

gönderdim.
Dört telgrafınızın tekrannı. Ü ç telgrafınız gelmedi.
Örneklerin kurye ile gönderilmesini dilerim.
5 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 205,

206 .............................................................................
Halifelik bütün İslam dünyasına aittir. Halifenin

hukukunu ve yetkilerini belirlem ek T ü rkiye’yi
aşar. Bu, bütün İslam dünyasının yetkili delegele
rinin işidir. Chotani ile bu konuda sözlü olarak
bir ön proje hazırlayabilirsiniz.
5 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 207 ....
Haşan Bey L ozan ’a hareket etti. (Bkz. N o. 191,

233)
5 O cak ismet Paşa ’dan Başbakanlığa tel No. 185,186 ...............
4 O ca k raporu:
1. Alt-K om isyon. Patrik’in İstanbul’dan cıkarılma-

sını kabul etmedi.
2. A m erikan delegesi ile görüştüm. K apitülasyon

lar, Chester işini konuştuk. Ç içerin ’le de
görüştüm.
3. M ali konularda Fransızlar pek uyum suz tutum

içindedirler.
4. İtilâf devletleri bize bir proje hazırlıyorlarmış.

Ben de hazırlıyorum .
5. M usul için varın L ondra’ya bir adam göndere-

ceğim . D oğrudan Bonar Lavv ile petrol görüşmesi
açacağım . (Bkz. N o. 288/4)
5 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 187, 188, 189 .......
Boğazlar için devlederin verm ek istedikleri güven

cenin en son biçim ini sunuyorum . Bu hükm ün
kabulünde pek sakınca yoktur. Yararı vardır. Bu
konudaki kesin görüşlerinin hem en bildirilm esini
rica ederim . (Bkz. N o. 293)
Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel No. 208 ......
Bazı m allardan alınan tüketim resimlerini bildiri

yorum .
284 6 O ca k Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 209 ........ 336
İlgi: No. 265
İngiliz işçi partisi delegelerine verdiğiniz cevap uy

gundur.
285 6 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa ’ya tel.No. 210,
211, 212, 213, 214 .................................................................. 336
İlgi: No. 264
Bugün İstanbul’dan gelen Am erikan Y üksek K o

miserliği görevlisi Bay B em ey’e, kapitülasyonlann
bir zerresini bile kabul edem eyeceğim izi. M u-
sul’un T ü rkiye’nin ayrılm az bir parçası o ld u ğu n u ,
gaz işinde açık kapı politikası izlediğim izi anlattım .
L ozan ’da Am erikan delegeleri bize karşı olum suz
tutum larını değiştirmezlerse, Am erikan sermayesi
ne gösterdiğim iz kolaylıklara son vereceğim izi bil
dirdim . Konferans kesilirse nereden saldıracağım ızı
anlam ağa çalıştı. K açam ak cevap verdim.
286 6 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 215 ....... 337
M u su l’dan alınan istihbaratı sunuyorum .
287 6 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 190 ............................ 338
İlgi: No. 269
Köstence yoluyla yollanan telgraflar hem geç geli

yor, hem çözülem iyor. Telgrafların yine Eastem
kablosuyla gönderilmesini rica ederim.
288 6 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 191 ........................... 338
5 O cak raporu:
1. M aliye alt-kom isyonu kesildi. Biz 1918’e kadar-

ki borçların taksimini istedik, Fransızlar 1914’e ka
dar kabul ettiler.
2. İtalyanlar kapitülasyonlarda direniyorlar.
3. İngiliz M üsteşarıyla M u su l’u görüştük. M usul

şehri dışında toprak vermeyi ve petrolden bize pay
teklif ediyor. M usu l’u da istedim. “ Bizim için ivTü-
sul vatan meselesi, kendileri için petrol meselesi-
clır”] ” "
4. L on dra’ya iki adam gönderdim . İngilizleri pet-

rolde tatm in edip toprağı iade ettirm eğe çalışacak
lar. (Bkz. No. 281/5, 339/3) ’
289 6 O cak İsmet Paşa 'dan Başbakanlığa teL No. 192 ........................... 340
Am erikalı grubun teklifi kabul edilirse A m erika

M usu l işinde bize yardım cı olabilir imiş. A m a bu
bir yardım vaadi değildir.
290 6 O cak İsmet Paşa'dan Başbakanlığa tel. No. 193 ........................... 34°
H avacılıkla ilgili cevaplarının tellenmesini arzede-
rim. (Bkz. No. 295)
291 6 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 194, 195, 196 .......... 340
1. İkinci K om isyon toplandı.Kapitülasyonlar konu

sunda ayrıntılı cevap verdim. G örüşü m ü zde ısrarlı
olduğum uzu belirttim. Başkan, bir anlaşm a çaresi
aranm asını söyleyerek oturum a son verdi.
2. Toplan tıdan sonra Am erikan delegesiyle

görüştü m. Y asalan m ızd a İslahat yapm ak üzere
dört-beş y abancı hukukçudan oluşan bir komisyon
düşüncesini ileri sürdü. Zaten d üşündüğüm ü, bu
konuda resmi hiçbir yüküm lülük altına girm eyece
ğim i söyledim . CBkz. N o. 294)
3. Kapitülasyon sorunu bugün gerçekten sarsılmış

gibidir. Bazı yasalarım ızın ıslahı için dört-bes ya
bancı hukukçu çağrılm ası için şim diden girişim de
bulunursak bu, sorunun çözüm üne yetebilin
Görüşlerinin m akina başında bildirilm esini rica
ederim . (Bkz. No. 294)
İstanbul’da kalacak R um ların bir yıl askerlikten

m u af ve m allarını satıp m em leketi terketm ekte ser
best olm aları telkin ediliyor.
Boğazlar konusunda daha sağlam güvence alm ak
gereklidir. (Bkz. N o. 282)
294 7 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 218 344
Çok acele
İlgi: N o. 291
Y aban cı hukukçular çağırılm ası teklifimiz, hiçbir

devlet yüküm lülüğü olm aksızın u ygu n d u r. (Bkz.
No. 297, 300)
İlgi: No. 290
H avacılıkla ilgili teklifi ilke olarak kabul ediyoruz.

O rada ayrıntılı biçim de incelenm esi yerinde olur.
(Bkz. 317)
296 7 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 197, 198 ................................. 344
6 O cak raporu:
1. K apitülasyonlar kom isyonu toplandı. H epsine

cevap verdim. Ayrıntılı bir konuşm a yaptım . Adli
sistemi kesinlikle reddettim. Sorun askıda kaldı.
2. A zınlıklar alt-kom isyonunda, askerlik, genel af
konuşuldu, am a çözüm e bağlanam adı. M üttefikler
Ermeni Y u rd u , Asuri yurdu, G eldani yurdundan
söz ettiler. R ıza N u r toplantıyı terketti. Erm eni işi
ni açtıkları zam an sert davranm am ız gerekiyor.
3. Fransız Barrere ile m ali konuları g ö rü ştü m .M lt.

şu l’u istiyoruz, fikriniz nedir? dedim . “İngilizler
ciddidir ve biz onlarla beraberiz dedi.” K apitülas
yonlar konusunda ısrar edeceklerini söylüyor.
(Bkz. N o. 294, 291, 297, 300)
297 7 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 199 ...................................... 349
İlgi: No. 294
Y aban cı hukuk danışm anları çağırm ak konusun

daki talim atlarının açıklanıp tekrarlanmasını rica
ederim. (Bkz. N o. 300)
İngilizler İstanbul depolarındaki silahlarımızı

götürm üşler. Şikayette bulunuyoruz. (Bkz. No.
302)
İngilizler, Ç erkez Ethem ve adam larını m uharip
sayarak genel aftan yararlandırm ak istiyorlarmış.
Nedir?
İlgi: No. 297, 364
A d li kapitülasyonlara hiç değinm eden, özel sözleş

m e ile yabancı hukuk danışm anları çalıştırabiliriz.
301 8 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 223, 224 350
Fransa H üküm eti, A d an a dem iryolunu K ipert gru
buna devretmiş. Bu gurup hattın O sm aniye
bölüm ünde gereken onanm ı yapm aktan kaçınıyor.
Genelkurm ay, bu durum da hatta elkoyabileceğini
bildiriyor. H attın onanm ı için Fransızlar katında
girişim de bulunulm asını önem le rica ederim . (Bkz.
N o. 106, 115, 137, 165, 325)
İstanbul’daki İngilizler, sekiz kam yon silahımızı ve

deniz m otorlanm ızm m akinalannı alıp götürdüler.
Protesto ettik. Bilginize sunanm . (Bkz. N o. 2q8)
303 8 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 226 ....... 35 1
Şeyh M ah m u d İngilizlere bazı tekliflerde bulun
m uş ve teklifler kabul olunm uş.
304 8 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 273 ........................... 352
Bir telgrafınız iki defa geldi. Neden?
305 8 O cak İsmet Pasa’dan BasbakanlığaJLeL No. 200 ............................ 35 2

Fransız-İngiliz politikası bir iki gün içinde belli olacak-
mış.
306 8 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 207 ........................ 352
Beş telgrafınızın tezelden postalanm asını rica ede

rim.
215 sayılı telgrafınızın tekrannı rica.

149 sayılı telgrafınızın tekrarını rica.
M ougin , Fransızların R u h r’u işgal edeceklerini bil

dirdi.
310 9 O ca k Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 229 ....... 353
Ruslarla ilgili istihbaratı bilgi için sunuyorum .
311 9 O ca k Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’yatel. No. 230 ....... 354
Y un an istan’da toplam 635^ asker tutsağım ız var
mış. Sivil tutsaklar ayrıca bildirilecek. (Bkz. No.
109)
8 O ca k raporu:
Sağlık Alt-K om isyonu toplandı. İstanbul’daki U lus

lararası Sağlık meclisi kaldırılıyor. H ac için bir komis
yon kuruluyor. Uluslararası ilgili sözleşmeleri kabul
ediyoruz. Y en i bir Sağlık kom isyonu teklif ediyorlar.
Reddedeceğiz.
313 9 O ca k İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 207 .......................... 355
Bir Y u n an birliğinin K araağaç’ı işgal ettiği yolun

daki haberin aslı nedir? (Bkz. N o. 320, 365)
314 9 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel No. 208 ........................... 356
Reunion adası M üslüm anlarının gönderdikleri 100

bin frankın alındığı kendilerine duyuruldu. (Bkz.
No. 319)
315 9 O ca k İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel No. 209 ........................... 356
M üslüm anların da genel affını istiyorlar. 150 kişiyi

af dışında bırakacağız. (Bkz. N o. 339, 350)
316 9 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 216 ............................ 35b
Çiçerin ile Karasin gelip, ticaret bürolarına engel

olduğum uzdan şikayet ettiler. Bilgi verilmesini rica
ederim. (Bkz. N o. 326)
317 10 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel No. 231 ...... 357
İlgi: No. 295,290
Teklifler tam bilinm eden havacılık konusunda ke

sin bir şey söylem ek imkansız. İşin Delegasyonu-
m uzca incelenm esini rica ederim.
318 10 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya ve Adnan Be

ye teL No. 232 ........................................................................ 357
Girit m üslüm anlanna yapılan zulüm ler, H an ya’da

ki tutsaklarımızın aç bırakılması hakkında girişim
yapılması.
İlgi: No. 314

IOO h i n f r a n l f i^ ı'n B p u n m n a^ q < !i m i ) < j ] ı i m a n l a n n a G a -
zi M . K em al teşekkür m ektubu göndermiştir.
320 10 O cak Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa’ya tel. No. 234 ...... 358
İlgi: No. 313
K araağaç’ m işgalinden haberim iz yok. Soruşturu

yorum . (Bkz. N o. 365)
321 10 O cak Başbakan H. Rauf Beyden Fevzi Paşa ve İsmet Paşa’ya

Tel. No. 235, 236, 237 ......................................................... 358
K arahan’ın M oskova Büyükelçim ize söylediğine

göre, Rusya, Boğazları yabancı donanm alara açan
bir anlaşm ayı im zalam am akta kararlıymış. Böyle
bir anlaşm ayı kabul etmekle T ü rkiye hata ediyor
muş.
322 10 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa teL No. 210, 211, 212 ......... 360
9 O cak raporu:
1. Azınlıklar kom isyonu toplandı. Erm eni Y ur-

d u ’na kısaca değinildi.Reddettim . C u rzo n yu m u
şak bir konuşm a yaptı. Y an lız H ristiyan azm lıkla-
rın varlığı kabul ediliyor. Azınlıklar işi elverişli bi
çim de sona eriyor. Erm eni yurdu da son günlerin-
dedır. Am erikalı hiç karışmadı.
2. Sağlık işleri alt-kom isyonu toplandı. Afyon A n

laşmasını kabul edeceğiz. İstanbul’da bir U luslara
rası Sağlık K om isyonu kurulm asını reddedeceğiz.
(Bkz. N o. 334)
3. Ç içerin ziyaretim e geldi. İngiliz yargıçlar çağıra

cağım ızı duym uş. T ü rk iye’de vanlız T ü rk vareıclar
olacağını bildirdim .
323 10 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel No. 214,215 acele...... 3^2
Patrik’in İstanbul’dan çıkarılması teklifinden vaz
geçtik. Patrik’in siyasi ve idari yetkileri olm ayacak
yanlız ruhani yetkileri olacak. Patrik tartışması so
na erdi.
324 10 O cak ismet Paşa 'dan Gazi Mustafa Kemal Paşa’ya tel. No.
2 1 7 ....................................................................................... 366
Sunnisi için G arroni’yle görüştüm. H üküm etinden

soracağını söyledi. Bilgi alınca arzedeceğim .
325 11 O cak Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa ’ya, Adnan Beye
ve Paris Mümessilliğine tel. No. 238, 239. ....................... 366
İlgi: No. 301
A dana dem iryolunu işletmeyi üstelenen Fransız

Şirketi, dem iryolunu onarm aktan kaçınıyor. O n
günlük süre tanındı. M illi savunm a nedeniyle ona
rım geciktirilemez. O n günlük m ühlet sonunda
dem iryoluna el koyacağız. İlgililere duyurunuz.
(Bkz. No. 448)
326 11 O cak Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa ’ya tel. No. 240,
241, 243, 244, 245..................................................... 3^7
1. Aralof, L ozan ’da Fransa’ya güvendiniz, am a ya
nıldınız; tek dostunuz R usya’dır, dedi. T ü rk iye’de
ki Rus dış ticaret temsilcilikleri ve İzm ir Konsolos
luğu konusundaki tutum um uzdan şikayet etti. G e
reken cevaplar verildi. (Bkz. N o. 316)
2. Bir tek R us vatandaşı bulunm ayan D oğu Baya-

zit’taki R us konsolosluğunun kaldırılm asını istedik.
O radaki R us konsolos, karakolum uza girip adam
çıkarm aya varacak derecede içişlerimize burnunu

sokuyor. D . Bayazit K onsolosluğunun kapatılması
için Ç içerin nezdinde girişim de bulunm anızı rica
ederim . (Bkz. N o. 356)
327 11 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 218, 2 1 9 .................. 368
1. İsveç heyetiyle bir görüşme yaptık. M üttefiklerle

T ü rkiye arasındaki barış görüşm elerine taraf
sız ülkelerin katılmalarını kabul etm ediğim izi, ama
tarafsızlarla ayn anlaşm alar yapıp ilişki kuracağı
mızı, İsveç’le de L ozan ’da bir İkam et ve Konsolos
luk Sözleşmesi m üzakere edebileceğim izi bildirdik.
2. Tarafsız ülkelerle bu tür anlaşm alar yapm am ıza

yetki verilmesini rica ederim. (Bkz. N o. 351)
10 O cak raporu:
1. M üb ad ele ve Tutsaklar komisyonu toplandı.

Ayrı telgrafla bildirildi.
2. İtalyan delegasyonuna ziyafet verdim. Patrik işi

ne değindiler. Kapitülasyonları tek sorun sayıyor
lar.
32g 12 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel No. 246 ...... 37°
M übadil R um lar, İtalyan vatandaşlığına vs. geçip
tekrar geri dönm eğe kalkışabilirler. Şim diden
önlem düşünm ek gerek.
330 12 O ca k Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya yazı...................... 370
1. İstanbul H üküm etince atanm ış dışardaki harici

ye m em urlarının maaşları ve ödenekleri kesilmiştir.
2. Elçilik ve Konsoloslukların eşyalarını ve arşivle

ri korum ak için en küçük görevlilerden birer kişi
bırakıldı. Bunların m aaş ve ödenekleri gönderile
cek.
3. H içbir yerde işgüder bırakılm ış değildir. (Bkz.

N o. 209, 231,335)
331 12 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 2 2 1 ........................................ 371
Bize geçen Elçilik ve konslolosluklarda bıraktığım ız

katiplere avans verm em için adım a 20 bin İsviçre
frangı gönderilm esini rica ederim . (Bkz. N o. 335
ve 330)
332 12 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 222, 223 ................................ 371
11 O cak raporu:
1. M übadele ve azınlıklar alt-komisyonu toplandı.

Esirlerin toptan değişimi kararlaştırıldı. 150 kişi
genel af dışında bırakılacak, bunların listesinin
şimdiden hazırlanmasını rica ederim.
2. Kapitülasyonlar için bir özel toplantı yaptık. En

son direnenler Italyanlar kaldı.
3. H aşan Bey geldi. H aberler getirdi.
333 12/13 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 224 .......................... 374
Bizdeki Y u n an esirlerinin listesini verm eden önce
Y un an istan’daki esirlerimizin listesini alm ak gere
kir.
İlgi: 312,322
Afyon anlaşmasını kabulde bir sakınca yoktur.
335 13 O cak Başbakan ve Dışişleri Bakan Vekili Hüseyin Rauf Bey

den İsmet Paşa ’ya tel. No. 249 .............................................. 374
İlgi: 330 ve 331
İstanbul H üküm etince yapılm ış atam aları tanımı

yoruz.
336 13 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 250,
251 375
Y un an lılar T rak ya ’da M ud an ya anlaşm asını çiğne
m eğe başladılar. İtilaf devletleri buna seyirci kalı
yorlar ve hatta onlar da M ütarekeyi çiğniyorlar.
Gerekenlerin dikkatlerinin çekilm esini rica ederim.
(Bkz. No. 394)
Ek ıo O cak Refet Paşa’dan Başbakanlığa tel. Z aia Mahsus Gayet

Aceledir. Hemen (ekilecektir. .......................................... 37^
Sınırların G eneral H arrington’a bildirilm esi. M u

danya anlaşm asına göre, M eriç’in batı kıyılarında
İtilaf birlikleri bulunm ası gerekir. O ysa, Y un an lılar
buralan işgal etm işlerdir ve anlaşm ayı çiğnem ekte-
dirler.Kim i Y u n a n askerleri İngiliz üniforması giy
mektedirler. O la y çıkabilir. M üttefikler, Y un an lıla
rı M eriç’in batı kıyısından hem en uzaklaştırm alı-
dırlar. (Bkz. N o. 313, 320, 365)
337 13 O cak Mustafa KemalPasa’dan ismet Pasa’va tel. No. 252 ......... 378
Ç erkez E them ’in L ozan ’da delegelerim ize suikast

yapm ası ihtim ali varm ış. (Bkz. N o. 17)
M aden nizam nam esi değiştiriliyor. V an ve Bitlis

yöresinde petrol im tiyazının yeniden belirlenmesi
gerek, im tiyaz sahibinin bü yük şirketlerle ilgisi ne
dir?
12 O cak raporu:
1. M üb ad ele alt-kom isyonu bazı güçlükleri çözm e

ğe çalıştı. G enel a f işi. (Bkz. N o. 350)
2. Fransız m aliye uzm anlarıyla görüşm e yaptım .
3. L on dra’ya giden heyetim iz geri döndü. (Bkz.

No. 288/3).
4. C urzon, M u su l meselesini L on dra’da halletm e-

ğe çalışm am a hayret ettiğini yazdı. Cevap verdim.
340 14 O ca k Mustafa Kemal Paşa’dan İsmet Paşa’ya tel. No. 247 .......... 3&1
M ektubun u aldım . Ö zledim . M utlu günlerde

görüşeceğiz. Teftişe çıkıyorum . Beni aydınlat.
341 14 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 254 ........ 382
Binbaşı A t ıf ın aldığı at ne olmuş?

342 14 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 255...... 3^2
A lm an politikanızı gizlice incelem ek üzere Cevad
Beyi görevlendirdik.
Eski Bern Elçisi Fuad Selim beyden ilerde de ya

rarlanmayı düşünüyoruz. G örüşünüz nedir? (Bkz.
No. 363)
344 14 O cak Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa ’ya tel. No. 257 ...... 383
İngilizlerin Y unanlıları savaşa teşvik ettikleri yolun

da duyum lar var.
13 A ralık raporu:
1. M aliye K om isyonu toplandı. İlerlem e olmadı.

C urzon bu alanda azam i zorluk çıkarıp M usul ko
nusunda bizi dize getirme düşüncesindedir.
2. M usu l işinin burada değil, ilerde çözüm lenm esi

düşüncesi yaygınlaşıyor.
346 14 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 227, 228 ................................. 384
14 O cak raporudur.
1. Bom pard ile mali sorunları görüştük. Bize tami-

rat ödetm ek istiyorlar. Kesinlikle reddediyoruz.
2. A m erikan delegesine şim diden bir ticaret anlaş

ması im zalayabileceğim izi bildirdim . H üküm etine
soracak.
3. Jn gilizler hize karsı vine sertleşiyorlar. A m açları

bizi yıldırm ak ve M usu l’dan vazgeçirm ek. Barış
M usul üzerine toplanıyor. Fransızlar da Ferid Be
ye karşı cephe aldılar ve saldırıya giriştiler.
347 15 O cak Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa’ya tel. No. 258 ....... 386
A d n an Bey ile görüşen İngiliz Y üksek Kom iseri

M usul üzerinde ısrar edeceklerini ve bu sorunun
barış antlaşm asından ayrı olarak çözülebileceğini
söylemiştir.
348 15 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa \ a tel. No. 2 5 9 ...... 387
K apitülasyonlar konusunda İtalyanların direnme-

meleri gerekirdi. O u ch y (Uşi) antlaşm asında bu
öngörülüyordu.
349 15 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 2 6 0 ...... 387
Yunanistan ile ne zam an esir değişim i başlayacak?
Bir m iktar kişi dışında genel affı kabul edeceğiz.
İsveç ile oturm a ve konsolosluk anlaşm ası yapm a

nız için yetki belgesi gönderiliyor, ö te k i yetki bel
gesi de gönderildi. (Bkz. N o. 327)
352 15 O cak Reşit Safvet Beyden Dışişleri Bakanlığına tel. No. 229 ..... 388
İki telgraf alınm adı. Bir telgrafın tekrarı m ercudur.

(Bkz. N o. 360)
353 15 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 230,231 ................ 388
L ozan ’da bulun an A suri ve G eldani heyeti başkanı

A g a Petros bana geldi. H akkari yöresinde toprak
istiyor. K arşılığında M usul işinde bize yardım ede
cekmiş. K endisini A nkara’ya yollam ak istiyorum.
Yararı olur m u? Kendisini L ozan ’dan uzaklaştır
m ak arzusundayım . (Bkz. No. 368)
354 15 O cak İsmet Pasa’dan Başbakanlığa tel Afn 737 73 ? ................... 389
15 O cak raporu:
M aliye ve K apitülasyonlar alt-kom isvonları çalıştı.

Am erikan delegesiyle konuştum .(C u rz o p^ adli sis
tem den, kapitülasyonlardan vazgeçm eyeceklerini
söyledi. L on d ra’ya gidecek, parlam entoya bilgi ve
recek, öm ründe İsmet Paşa kadar inatçı ve aksi
adam görm ediğini söyleyecek imiş.
355 16 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 263
Zata Mahsus. Çok gizli ............................................... 391
G azi Paşa ile birlikte hüküm et, konferanstaki per

soneli görüştü. K atip Suad Sedat’ın geri gönderil
mesi gerekir. H aim N aum efendi İngiltere’ye
gönderilm ek üzere dört ay için 5000 lira aldı. C a -’
vit Bev D ü vu n ’u U m u m ive idaresinden para al-
mıştır ve onlan n çıkarlarını koruyacaktır. O nu n
L ozan ’da bulunm ası ve İngilizlerce size rakip gibi
gösterilmesi ü zü cü d ü r. (Bkz. N o. 15, 492)
356 16 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya ve Muhtar

Beye tel. No. 264, 265, 266 .................................................... 393
A ralof bana geldi. İngilizlerin G elibolu yarım ada
sında kanal açtıklarını söyledi. H aberim iz yok de
dim .Sonra Ç içerin’in Lozan K onferansına Boğazlar
konusunda bir protesto m ektubu gönderdiğini an
lattı. Boğazlann görüşülm esine Ruslar katılamıyor-
lar diye yakındı. Gereken cevabı verdim. Sonra
Rus dış ticaret temsilcilikleri ve D . Bayazit konso
losluğu konusunda dört saatlik sıkıcı bir görüşm e
yaptık. Bavazıt R us konsolosunun geri çekilmesi
iy n girişim de bulunm anızı rica ederim. (Bkz. No.
3 27,400 ,401)
357 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 268 ....... 394
T ek lif ettiğiniz kişiler kabul edildi.
358 16 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel No. 2 6 9 ......... 394
İlgi: No. 346
(Fransızlann Ferid Beye saldınlan konusunda)

M ou gin ’in dikkatini çektim.
359 16 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 234 .......................................... 395
Esirlerin değişimi anlaşması dört güne kadar imza

edilecek. Sonra, iki hafta içinde T ü rk esirleri tes
lim edilecek. Arkasından ayni m iktar Y un an esiri
gönderilecek. Gereken önlemlerin şimdiden alın
ması.
360 17 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel No.270 ........ 395
İlgi: No. 351
Anılan telgraflar çekilm iş ve tekrarlanıyor.
361 17 O cak Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa’ya tel.No. 272,

273 ............................................................................................. 396
A n ad olu ’daki T ü rk ortodokslar Patrikhaneden ay

rılm ışlar ve örgütlenm işlerdir. Tanınm aları için
A dalet Bakanlığına başvurm uşlardır. (Bkz. No.
393 )
M übad ele alt-kom isyonu toplantılarını sürdürüyor.

M aliye ve G ü m rü k görüşm eleri devam etti. İtal-'
yanlar adli kapitülasyonlar yüzünden, Fransızlar
Ha m alı sorunlardan Konferansın kesilebileceğin^
söylüyorlar. A d li sistemi kabul edem eyeceğim izi
__ yeniden belirttim. C u rzo n ’un katibi M usu l işini
Lahey A dalet divanına götürm e fikrini telkin etti.
İlgi: N o. 343
Eski Bern Sefiri Fuat Bey, çekilip M ısır’a gitmiş.
A dli danışm anlarla ilgili girişimlerden olum lu so

nuç alındı mı?
Y un an lılar K araağaç’ı işgal etmişlerdir. (Bkz. No.

320)
366 18 O cak Mustafa Kemal Pasa ’dan İsmet Pasa ’va tel. No. 276 ......... 399
O rd u vu teftiş etm ektevim . Bilgi. Sevgi.
Esir değişim i kom isyonu nerede toplanacak?

368 18 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa ’ya tel. No. 278 ...... 399
İlgi: No. 353
Asuri ve Geldanileri T ü rk iye’ye verlestirem eviz.

A m a A ea Petros A n k a ra ’ya prönHeri lehi lir
369 18 O cak Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa’ya tel. No. 279 ........ 400
M acar subayı R oçkay A nkara’ya geldi.
370 18 O cak İsmet Pasa1dan Raşhnkanhğa. tel. Nn. 237 ........................... 400
M übadele alt-kom isyonunda ilerleme var. Am iral

Bristol benim le kapitülasyonları görüştü.
371 19 O cak Başbakan H. Rauf Beyden Fevzi ve ismet Paşalara

Tel. Genelge. No. 280 .................................................. 4° °
Yunanlıların Batı T rakya’ya asker yığm aları üzeri
ne M üttefiklere bir nota verildi ve M ud anya anlaş
masına uyulm ası istendi. Y oksa anlaşm aya uyul
m adığı hükm üne varacağımız bildirildi.
M aliye Bakanı, Fuad Beyin geri gönderilmesini is

tiyor.
Sorduğunuz yazım ızın konusu neydi?
374 19 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 238, 239, 240,
241 ............................................................................................ 403
G üm rükler konusunda varılan sonucu özetle arze-

diyorum : (Ayrıntılı bilgiler): Ü ç yıl süreyle,
bugünkü tarifemizi bir ara tablo ile saptamış olu
yoruz. Ençok kayrılan ülke oluyoruz. Görüşlerinin
bildirilm esini rica ederim.
18 O cak raporu:
M übadele alt-komisyonu çalıştı. Ç içerin ile

görüştüm . K aram sar bir hava var. M üttefikler bize
evet veya hayır dedirtecek bir proje hazırlıyorlar.
B ü yük b ir m eydan savaşı verm ek istiyorlar. İş, si
nir meselesidir. (Bkz. No. 382)
376 19 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 2 4 6 ............................ 405
205 sayılı telinizin tekrarı müsterhamdır.
T utsaklar arasında M onos adlı Erm eni yoktur.
K ızılhaç temsilcileri T ü rkiye’deki Y u n a n esir ka-

rargâhlarını görebilecekler. Y un an istan ’daki esir
kam pları da teftiş edilebilm eli.
379 20 O cak Başbakan H. Rauf Beyden Adnan Beye, Paris Mümes

silliğine ve ismet Paşa ’ya tel. No. 285 .................................. 406
Yönetm eliğe uym ayan Elâziz (Elazığ) Fransız oku

lunun yeniden açılm asına izin verilmedi.
380 20 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet ve Fevzi Paşalara tel. No.
286 .............................................................................................. 407
Çanakkale jandarm a, polis ve m em urları 25

O ca k ’ta esir alınacaklarm ış.
381 20 O cak Başbakan H. Rauf Beyden Fevzi Paşa’ya tel. No. 287
Makina başında. Bir dakika geâktirilmeyecektir................... 407
İsmet Paşa’dan alınan telin G azi’ye iletilmesini di

lerim: İngiliz havacılarının serbest bırakılmaları
konusunda kararınız nedir? M übadele alt-Kom is-
yonu çalışıyor. Ç içerin ’le görüştüm.
İlgi: No. 375
Sinirlerim iz sağlam , kararlarım ız kesindir.
383 20 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 288,
289,290 ................................................................................... 408
T ü rkiye’deki Y u n an esirleri K ırşehir ve K ayseri’de-

dir. Başka yerlerde 114 rehine de vardır. Bunları
m übadele etm ek için İzr^jr, T?mit vp M ııH anya’yı
kabul ediyoruz. Esir değişim inin nasıl yapılacağı
hakkında ek bilgi bekliyoruz. (Bkz. No. 420)
384 20 O cak Başbakan H. Rauf Bevden İsmet Pastı’ya tel. No. 2 9 1........ 409
Alınan istihbaratlara göre, İngilizler, İstanbul’dan

silah ve cephaneleri alıp Yunanlılara götürüyorlar.
Kendilerine em anet edilm iş silahlarımızı alıp
götürm elerini protesto ediyoruz. (Bkz. No. 408)
385 20 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa ’ya tel. No. 2 9 2 ........ 410
N um an Rifat Bey, Paris mümessilliği İkinci Katip

liğine atandı.
386 20 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 243, 244, 245 .......... 410
19 O cak raporu:
1. M übadele Alt-Kom isyonu toplandı.Yunanis

tan’da m übadele dışı bırakılacak Türklerin bölgesi
ve m übadillerin emlâki konusunda anlaşm a sağla
namadı.
2. Esirler ve M ezarlıklar alt-komisyonunda, G eli

bolu yarım adasında İtilaf asker mezarlıklarının
mülkiyetini de istediler. K abul etm edik.
3. Curzon, M usul işinin aram ızda çözülem eyeceği

ni, komisyona götürüleceğini bildirdi. Gereken ce
vabı vereceğim.
387 20 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 247 ......................... 4 12
İstanbul’da m oratoryum ilân edileceği haberi çıktı.
Bunun barışa kadar ertelenmesi uygun olur. (Bkz.
No. 398)
388 20 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 248 ............................ 4*3
Y un an istan’a götürülen sivil tutsakların tam ve
doğru listesinin hazırlatılm ası. (Bkz. N o. 397)
T ü rk iye’ye 200.000 hane göçm en kabul edilebile

ceği yolundaki bilgi, Yunanlıların eline nasıl geç
miştir? (Bkz. N o. 413)
390 20 O cak İsmet Pasa’dan Mustafa Kemal Paşa’y ç tel. No. 2 5 0 .......... 414
(Annenizin ölüm ü dolayısiyle') Başsağlığı dilekleri

m izi sunarız.
LOZAN TELGRAFLARI I
T arih K im den kim e yazıldığı ve özü Sayfa
391 20 O cak İsmet Pasa ’dan Başbakanlığa tel. No. 251 ........................... 414
Tarafsız ülkelerle İkam et ve K onsolosluk anlaşm a

ları im zayalabilm em için yetki belgeleri gönderil
mesi uygun olur.
392 20 O cak İjmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 252 ....................... 414
G enel afla ilgili hüküm ler A ntlaşm aya ek bir be

yannam ede yer alacak. 150 kişinin af dışında bıra
kıldığı ek bir protokolde belirtilebilir. (Bkz. No.
412)
393 20 O cak ismet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 253 ...................... 415
T ü rk ortodoks kilisesi nizam nam esinin şu sırada

onaylanm ası uygun olm az. (Bkz. No. 361)
394 20 O cak ismet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 256 ........................... 415
İlgi: No. 336
(Yunanlıların T rak ya ’da, M ud an ya anlaşmasını

çiğnem esi hakkında) V erdiğim iz notaya karşılık İn-
gilizlerden cevap alındı. Bu hareketin barışı boz
mayı am açlam adığı söyleniyor. Bizim tutum um uz
dan da şikayet olunuyor ve (Çanakkale yakınında
tutuklanm ış İngiliz havacılarının serbest bırakılm a
ları isteniyor.
395 21 O cak Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa ’ya tel. No. 2 9 3 ......... 416
Y eni bir şehir (Ankara) kurulm asıyla ilgili telgrafı

nız dikkate alındı. Bayındırlık Bakanlığına bu ko
nuda başvurular var. İsviçreli Profesör M axim ili-
an ’a da başvurulabilir.
21 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa ’ya. Roma ve Pa

ris mümessilliklerine tel. No. 294 ........................................... 417
Selânik’ten Batı T rak ya ’ya asker kaydırılıyor. Y u

nanlılarla Sırplar arasında bir anlaşm a mı var?
(Bkz. N o. 440)
397 21 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa ’va tel. No. 296,
297 417
^TunâmsTan'da 10.*74.2 esirimiz var| T rak ya ’dan alı

nıp götürülen siviller bunun dışında. A n ad olu ’daki
Y u nan esirleri İzm ir’e doğru yola çıkarılıyor. (Bkz.
N o. 367, 383, 420, 423)
İlgi: No. 387

Sırf İstanbul’daki M üslüm an em lâkinin satışını
önlem ek için m oratoryom ilanı sakıncalı olur mu?
(Bkz. No. 439)
İlgi: No. 374
G ü m rü k tarifelerinin bazıları kalmalı. Bazıları için

bir ara tablo benimsenebilir. A m a bu da 10 kat
arttırılmalı.
1. M übad ele alt-kom isyonunda Yunanlıların zap

tetmiş oldukları m üslüm an em lâkiyle uğraşıyoruz.
2. Fransızlar, Ankara Antlaşm asındaki sının barış

antlaşmasına koydurm ak istiyorlar.
3. Ç içerin’le görüştüm. Bayazit konsolosu geri çağ
rılm ış. A nkara’da ticaret m ümessilliği bulundur
m aları gerekliymiş. Bilgi isterim. (Bkz. No. 401)
301, 302 ................................................................................... 419
İlgi: No. 400/3, 356

B ayazit’teki Rus konsolosu zararlı isler vapıvor. Bu
konsolosluğun kapatılmasını isteyeceğiz. Ö n ce kon
solosun geri çekilmesini istedik. İzm ir’de hiçbir ya
bancı konsolosluk kabul etm iyoruz. Eski konsolos-
lan da tanımadık. A m a yine de İzm ir’de R us kon
solosu kabul edehiliriz. H alen m üzakere edilmekte
olan Ticaret Antlaşm asıyla hükm e bağlanm adıkça
R us Ticaret M üm essillikleri kabul edilm ez. (Bkz.
N o. 433)
Telgrafınız alındı ve anlaşıldı.
Poincare’nin barış konusunda etkili olabileceğini

söylemiştim. Şim di kendisinden sözlü bir mesaj
geldi. Fransa’nın barış istediğini, am a bizim anla-
yışlı davranm adığım ızı vs. söylüyor.
306, 307. Şahsi ............................................................. 421
Ferit Bey olayı üzerine M ou gin ’in dikkatini çek

miştim. B ugün Poincare’nin cevabını getirdi: Ferit
Bey, önce varılan uyuşmaları yok saymış, herkesi
kırmış ve bunun üzerine üç ülke delegeleri kendi
siyle ilişkileri kesmişler imiş. Bu durum da Ferit
Bey, Paris’te görev yapam az düşüncesindeyim .
(Bkz. No. 425, 346, 358, 486)
405 22 O cak Başbakan H. Rauf Beyden, İsmet ve Fevzi Paşalara

tel. No. 308 ............................................................................ 423
Rus ordusunun ıslahı için Fransa’dan bir askeri

heyet istenmiş. Fransa bunu kabul etmemiş.
406 22 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 255. Acele ................ 424
21 O cak raporu:
1. Savaş’ta zarar görenler için bizden 15 milyon

altın lira isteyeceklerm iş.
2. M usul kom isyonda görüşülecek. Curzon, so

nunda hakem e gitmeyi önerecek gibi. Ben plebisit
önereceğim. (Bkz. N o. 411)
3. M übadele işinde askıda birkaç konu var. Yarın

sonuçlandırm aya çalışacağız. (Bkz. No. 407)
407 22 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel No. 258, 259 ................... 424
22 O cak raporu:.
M üb ad ele alt kom isyonu toplandı. İslâm emlâki

işi Y un an lılarca kabul edilm ediğinden bütün so
run askıda kaldı. M ezarlıklar işi de askıda. İtalyan
vatandaşları işini çözm eye çalışıyoruz. Y arın güney

sınırlarımız söz konusu edilecek. Biz, A nkara A n
laşmasını geçerli sayarak bütün gücüm üzü M u
sul’a çevireceğiz, (Bkz. No. 416)
408 23 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet ve Fevzi Paşalara,

Paris, Roma, Moskova, Tiflis, Bakü ve Batum Mümes
silliklerine Genelge tel. No. 309 ......................................... 425
İngilizler, H aliç’teki gam botlarım ızın m akinalannı

ve silahlarımızı aldılar. Protesto ettik. C evap iste
dik. (Bkz. No. 384)
409 23 O cak Başbakan H. Rauf Beyden Adnan Beye ve ismet Pa

şa ’ya tel Gayet Acele. No. 310 ............................................ 42^
Eski Bükreş Elçiliği kasasında güm üş takımlarla

kristaller varmış. Açılabilm esi için Köstence K o n
solosu Enver Beyde bulunan anahtarın Bükreş’e
göndertilmesi. (Bkz. No. 410, 507)
410 23 O cak Başbakan H. Rauf B eyden Adnan Beye ve İsmet Pa

şaya tel. No. 31 1 ..................................................................... 42^
Köstence K onsolosluğum uz boşaltılm ış. Eşyalar

için yeni bir bina bulunam am ış. Eski binada üç
oda ayrılması için R om anya mümessilinin dikkati
nin çekilmesi. (Bkz. 507)
411 23 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa ’ya tel. No. 312 ....... 427
İlgi: No. 406/2
(M usul için) Plebisit isterken, işgal kuvvetlerinin ve

hüküm etin oradan sonra halkoylam ası yapılm asını
da istemek gerekir. (Bkz. No. 445)
Başbakan H. Rauf Beyden ismet Pasa ’ya tel. No.

313,314 ...................................................................................... 427
İlgi: No. 392
G enel af hüküm lerinin bir protokolde yer alması

uygundur. Af, adi suçlan kapsam am alı.
K im d en kim e yazıldığı ve özü
İlgi: No. 389
Batı A n ad olu ’ya yerleştirilebilecek göçm enler ko

nusundaki bilgiler A nkara’dan sızmamıştır. Boş
yerlerin bir bölüm üne yerli göçm enler yerleştirildi.
H alen göçm en yerleştirilebilecek bos 100.000 hane
bile yoktur.
414 23 O cak İsmet Pasa ‘dan Mustafa Kemal Pasa ’ya tel. No. 362 .. 428
Son derece bunalım lı bir gıin prprirrlik;. M usu l için

savaş günü. Ç o k yorgunum . U ç gün u yu m adım .
M usu l’u düşündüm . “ Benim G ü zel G azi Şefim
benî bu kadar im tihana niçin feda ettin?” İngiliz’i^
M usul yüzü nd en barışı tehdid eden diye göster
dik. Dehşetli propaganda ve m ücadele (var).
415 24 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 3 1 5 ........ 429
_Zaglul paşa ve diğer tutuklu yurtseverlerin de ge

nel aftan yararlandırılm aları gerekir.
416 24 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa ’ya tel. No. 3 1 7 ....... 429
İlgi: No. 407
İtalyan vatandaşlığına geçm eleri istenen bin kişi

kimlerdir?
417 24 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet ve Fevri Paşalara tel.

No. 3 1 8 ..................................................................................... 430
Fransızlar, R usların Besarabva’ya saldıracaklarını

sanıyorlar.
418 24 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa ’ya tel. No. 3 1 9 ......................430
İlgi: No. 419
A nkara Anlaşm ası gereğince, Fransa’nın M usul

m eselesinde bize arka çıkması gerekirken bunu
yapm am ış olm asına M ou gin ’in önem le dikkatini
çektim.
419 24 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 260, 2 6 1 .................... 43 1
23 O cak raporu:
1. G ü ney sınırlarımız görüşüldü. Fransızlar, Suriye

sınırının halledilm iş olduğunu söylediler. Sesimi
çıkarm adım . M usul konusunda büyük çarpışma
oldu. Benim uzun konuşm am a C urzon cevap ver-
~cfi~veîşi M illetler Cem iyetine yollam ayı önerdi ve
plebisitten yan çizdi. M usu l’un geri verilmesinde
ısrar ettim . D urum ciddidir.
2. Ruslar, Boğazlar anlaşmasını imzalayacaklarmış.
420 24 O cak İsmet Paşa 'dan Başbakanlığa tel. No. 263............................ 433
İlgi: N o. 383, 397
Ö n ce Y un an istan’daki rehinelerim iz teslim edile

cek,sonra elim izdeki rehineler geri gönderilecek.
(Bkz. No. 423)
421 24 O cak ismet Paşa ’dan Başbakanlığa teL No. 264 ...................... 434
K ızılhaç, esirleri teftişten vazgeçti.
422 24 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 265, 266, 267,
268 434
D ün M usul sorunu görüşülürken C u rzo n , Türki- ,

ye’nin M illetler Cem iyetine üye olm am asına rağ
m en orada kendi görüşünü savunabileceğini anlat
tı. T ürklerin M u su l’a yürüm e tehdidine karşı da
M illetler Cem iyetine başvuracağını ve zorlam a ted
birlerini harekete geçirebileceğini söyledi. Hazırlıklı
olm am ız gerekir. H üküm etin görüşü nedir?
423 24 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 269 .......................................... 436
Esirler K om isyonu İzm ir’de toplanacak (Bkz. No.

367, 383. 397 . 420)
424 24 O cak İsmet Paşa ’dan Mustafa Kemal Paşa ’ya teL No. 2 7 0 ........................ 436
Ç içerin , başsağlığı diliyor. İşbirliği yaparsak Boğaz-

lan savaş gem ilerine kapanz diyor. Cevabınızı ken
disine ileteceğim.
25 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa’ya tel. No. 320

Zata Mahsus.
İlgi: No. 404
G azi ve H üküm et de Ferid Beyin Paris M üm essil

liğinden alınması gerektiği görüşündedirler.İstifa
etsin. H üseyin R agıp Bey şim dilik m üm essillik iş
lerini yürütsün. (Bkz. No. 486)
25 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 321

£ata mahsus
Çester (Chester) Projesinin Bayındırlık Bakanlığın

ca görüşülmesi bitti. M eclis’e götürm e zam anı m ı
dır? (Bkz. N o. 438)
25 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya ve Adnan Be

ye tel. No. 322 ..............................................................
İki Y u n an tüm eni Batı T ra k ya ’ya hareket emri al

mış. İngilizler pek çok silah ve rpphaneyi Dede-
ağaç’a gönderm işler. İngilizler İstanbul’da seferber
lik hazırlığında.
25 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 323

Yunanlıların elindeki sivil esirlerimi/ onların iddia
ettikleri gibi gooo değil. 10.742’dir. (Tam liste veri
liyor). (Bkz. No. 436) "
25 O cak Gazi \justafa Kemal Paşa’dan İsmet Paşa’ya tel. No.

324
Bassağlığı dileklerinize teşekkür ederim . (Bkz. No.

390)
25 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya ve Adnan Be
ye. Tel. No. 325 ............................................................
K orfu’daki 900 sivil esirimiz cok zor durum dadır
lar ve telef oluyorlar. Durum larının düzeltilm esini
rica ederim.
Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 326 ....
C u rzo n ’un K ü rt m ebusları konusundaki sözleri

tepkiyle karşılandı. Barrere, R o m a’ya döndü mü?
No. T a rih K im den kim e yazıldığı ve özü Sayfa
432 25 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel No. 271,272 .................. 441
24 O cak raporu:
Nüfus M übadelesi anlaşması kabul olundu. Bir iki

güne kadar im zalanacak. M ezarlıklar işinde
pürüzler var. C u rzo n ’un M usul için M illetler C e
miyetine başvurduğu söyleniyor. Garroni ve Çiçe-
rin ile ayrı ayn görüştüm. D. Bavazıt’taki Rus
konsolosu değişecek, am a konsolosluğu kaldırmayı
pek istemiyorlar. Çiçerin’den A nkara’daki temsilci
lerini (A ralofu) değiştirmelerini istedim. (Bkz. No.
44O
433 25 Ocak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel No. 273 ...................... 442
Ç içerin’den 22 O cak günlü bir m ektup aldım .
T ü rk iye’deki R us ticaret mümessillikleri ve Rus
konsoloslukları konusunda şikayetler ileri sürüyor.
Aydınlatılm am ı rica ederim. (Bkz. No. 401, 441)
434 25 O cak İsmet Paşa ’dan Dışişleri Bakanlığı ’na tel. No. 274 ............. 443
(Rıza N u r’dan Sağlık Bakanlığına).
İstanbul’daki karantina kadrosunun kesinleştirilme

sini dönüşüm e erteleyeniz.
435 26 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa’ya tel. No. 3 2 7 ........ 443
272 sayılı telgrafın tekrarı m ercudur.
436 26 O cak Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa ’ya tel. No. 3 2 8 ........ 443
Batı Cephesinde 22Qqq Y u n an esiri var. Bunların

17656’sı yedi günde? geri kalanı sekiz günde Iz-
m ir’de hazır bulundurulacak. M u d an ya’ya
götürülecek esirlerin savısı avnca bildirilecek.
437 26 O cak İsmet Haşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 275.276. 277.............. 444
25 A ralık raporu:
ı . M ezarlıklar, vatandaşlık işleri görüşüldü.
2. M aliye teklifleri alındı. Şartlar ağırlaştırılmış.
3. M üttefiklerin bir barış projesi verecekleri açık

landı. C u rzon, M usul için M illetler C em iyetine
başvurdu.
4. Bom pard, İskenderun’daki Fransız zulüm leriyle

ilgili gazete yayınlarının durdurulm asını istedi.
Fransızlar, İngilizlerden daha çok aleyhim ize
döndüler.
5. Japon delegesi, M u su l’un M illetler Cem iyetine

götürülm esini ve geçici bir adli sistem kabul edil
mesini salık veriyor.
6. Kısacası: A skıda beş tem el sorun var. Bizim

aleyhim ize bir genel proje verecekler. B ir iki gün
bekleyip L ozan ’dan ayrılacaklar ve böylece K onfe
ransa ara verilmiş olacak. M u su l’u M illetler C em i
yetine havale etm ek tehlikelidir. H üküm etin
görüşü nedir?
438 26 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 278 Zata Mahsus .. 446
İlgi: No. 426
Chester’i Fransızlara tercih etmek uygun olur.
439 26 O ca k İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 279 ........................... 446
İlgi: No. 398

Y aln ız İslâm em lâki için sınırlı bir m oratoryom sa
kıncalı değildir.
440 26 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel No. 280 446
İlgi: N o. 396
Sırolar. Y un an lılara vardım etm ezler, am a karsı da

çıkmazlar.
441 27 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa ’ya tel. No. 329 ...... 447
İlgi: N o. 432
Barış Antlaşm asının im zalanm asına kadar İstan

bu l’ da R ııs Başkonsnlnslnğıı açılm ası uygun değil
dir^
442 27 O cak İsmet Pasa ’dan Başbakanlığa tel. No. 281 ............................ 447
26 O cak raporu:
ı. Fransızlar verdikleri yeni projelerinde yeniden

ağır şartlar ileri sürdüler. Bize her fenalığı yapm a
ğa çalışıyorlar. M o u g in ’e duyuralım .
2. Bize bir proje verecekler, sonra C u rzon İngilte-

re ye gidecek. D urum ağırdır.
3. Y ersiz haberlere m eydan verilmemesini rica

ederim . (Bkz. No. 443, 444)
443 27 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 283, 285 .................. 448
27 O cak raporu:
1. Konferansın resmi çalışm aları bitti. Şu sorunlar

askıda kaldı: M u su l, adli kapitülasyonlar, Trakya
sınırı, tazm inat ve tam irat. M usul yüzünden mali
sorunlar daha da ağırlaştırılmıştır.
2. K o n feransı kesmiş olarak değil, çalışm alara ara

vermiş olarak Ankara’ya döneceğim . A m a gerçekte
kesilm edir. (İnkıtâdır).
3. “M u su l’dan feragat göstererek sulh aram ak fik

rindeyim .” (ism et Paşa)
4. (R ıza N u r’un görüşü): A nlaşm a,T ürkiye’ye ba

ğım sızlık ve yaşam a im kânı sağlayabilecek nitelikte
değildir. M usu l bize pek lâzımdır. Sonuna kadar
direnelim.
5. (Haşan Beyin görüşü): B an ş’ın anahtarı M usul

ve tazm inat sorunlarıdır. M usu l önem li ve naziktir,
karar verem iyorum . Tazm inat konusunda birşeyler
yaparak barış aram ak düşüncesindeyim .
6. M üttefikler, Ankara’nın barış istediğini. Lo

zan’daki delegelerin ise direndiklerini ileri sürüyor-
lar. (Bkz. N o. 444, 473, 483)
27 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 331,

332 451
İlgi: N o. 442,443
İstanbul boşaltılm adan konferansa ara verilmesi

sakıncalıdır. D urum M eclis’e sunulacak. Y ersiz ha
berlere m eydan verilmeyecek.
İlgi: No. 411
M usul için açıkça plebisit istem edim . A m a C urzon

plebisit ihtim alini eleştirdi.
446 28 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ‘ya tel. No. 333,
334, 335, 336 ........................................................................... 452
1. Poincare’den G a zi’ye m ektup ve cevab tasarısını

"sunuyor ve görüşünüzü bekliyorum .
2. Poincare’den G a zi’ye: Fransa barışseverce çalış

tı. T ü rkiye, arzu ettiği tavizlere kavuştu; bazı hafif
m üsaadata razı olarak konferansı başarıya erdirebi
lir. M eclis’te nüfuzunuzu kullanm anızı istiyorum .
U m arım antlaşm ayı reddetm ezsiniz.
C%. G azi den Poincare'ye cevap tasarısı) L ozan ’daki

delegasyonum uzun kabul edeceği antlaşm anın ka-
bu l ve onaylanm ası için çalışırım .
447 28 O aca k Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 337,
338 ............................................................................................ 454
K arahan’ın M oskova Büyükelçim ize söyledikleri:
Rus delegeleri L ozan ’da T ü rk delegasyonuna arka
çıkm ışlardır. İsmet Paşa Ç içerin ’e teşekkür etmiş-
tir.
448 28 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşaya tel. No. 339,
340 454
Fransızlarca işletilen A d an a dem iryolu onarılm ı

yor. Bir an önce onarılması gerekiyor. Y oksa de
m iryoluna el koyacağız. İşin orada tezelden sonuç
landırılm asını rica ederim . (Bkz. N o. 301, 325)
449 28 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 347,
342, 343, 344 .......................................................................... 455
1. D u ru m u M eclise götürdük. H üküm etin görüşü

kabul edilebilecek sanırım.
2. M üttefik projesinde kabul edilem eyecek esaslar

var. A vrupa ve Am erika kam uoyuna bir bildiri ya
yınlam ak yararlı olur. T ü rk milletini soym ayı
am açlayan yabancı şirketler barışı engellem eğe ça
lışıyorlar. Y un an istan’ın tazm inat ödem esi kabul
olunursa, M üttefik vatandaşlarının zararları ödene
bilir diye İlan edilebilir. M ü ttefik lerin h ize karşı
ortak cephesini kırmak gerekir. Görevinizin sona
erdiğini açıklayarak A nkara’ya dönm eniz uygun
olur. (Bkz. N o. 453)
450 28 O cak Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Pasa’dan Başbakan

H. Rauf Beye tel. No. 345, 346 ....................................... 457
İngilizlerin ve Fransızların barış yapm ak istem edik

leri anlaşılıyor. Iş yanlız M usul olsaydı, “derdim ki
m ütevazi olalım .” Son karar verilm eden önce Is-
met Paşa’nın bu konuda bir incelem e yapm ası ge
rekir. O n u n raporunu alınca daha kesin görüş bil
direbilirim.
451 28 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 348,
349, 350, 351, 352 ........................................................ 457
(R auf Beyin M ou gin ’e söyledikleri):
M illetim iz her türlü fedakarlığı yapabilir, am a ka

pitülasyonları T e m alî teklifleri kabul edem ez. K a
bul etm eyeceğim iz şartlan bize em poze etmeğe ça
lışıyorlar. Bir proje sunmak ve görüşmelere ara ver
m ek suretiyle isi sürüncem ede bırakm ak istiyorlar.
M . Poincare, bunun tehlikesini dikkate alıp, geliş
m elerin önüne geçem ez mi? H enüz um udum u
kesmedim.
452 28 O cak Başbakan H. Rauf Revden İtmet Paşa’ya tel. No. 3 4 7 ....... 459
G örüşm eler kesilecekse M ösyö... ile işbirliği yap
m ağa çalışm anız yararlı görülüyor.
453 28 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa ’ya tel. No. 3 5 3 ...... 459
İlgi: No. 449
İlgimdeki görüşüm H üküm etçe oybirliğiyle onaylan

dı.
454 28 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 284 ....................... 460
336 sayılı telgrafın tekrarlanmasını dilerim. (Bkz.

No. 446)
455 28 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 288 .......................... 460
İtalyan delegesi G alli R odos valisi oldu. R odos ile '

A nad olu kıyılan arasında İtalyan gem ilerinin işle
mesine izin vermesini istiyorlar. Bir iki güne kadar
cevap verm em gerek.
456 29 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 287 .......................................... 461
28 O cak raporu:
1. Garroni, Ç arşam b a’ya antlaşm a projesi verilince

benim A n kara ’ya gitm eden 8-10 gün incelem e
m ühleti istem em i öneriyor. M u su l’ u antlaşm a dı-
şında bırakm am ı istiyor. Konferans kesilince İngi-
lizlerin G elibolu yarım adasına yerleşeceklerini
söylüyor.
2. Franklin-Bouillon, Fransa ile sorunun çözülece

ğini söylüyor. M ektup yazacakm ış.
457 3° O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya ve Adnan

Bey ’e teL No. 3 5 4 .......................................................... 4®2
B ulgar Sobranyesi Sofya’daki tek cam iyi yıkm aya
karar vermiş. Ö nlenm esi için girişim yapılm asını
rica ederim.
L ozan’daki veznedarım ızın 250 Sterlin alıp kaçtığı

haberi çıktı. Nedir? (Bkz. No. 482)
459 3° O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 289 .......................... 462
K u rye yola çıktı.
460 30 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 290, 297 ................... 463
1. Projeyi verdiler. K u rye ile geliyor. Antlaşm a

ağırdır. Reddettiğim iz m addeler bırakılmış, bunla
ra yenileri de eklenm iş.K araağaç’ı verm iyorlar.
2. Amerikalı^ M u su l’u hakem e havale etm eyi tel

kin ediyor. M usul için halkoylam ası ve A B D ile
ayrı barıştan sözettim. Karsı çıktı.
461 30 O cak İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 292 ........................... 4^4
345 sayılı telin tekrarını rica (Bkz. N o. 450)
462 30 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 293, 294, 295 .......... 4^4
1 M übad ele anlaşmasıyla esir değişimi anlaşması
im zalandı. Esirlerle ilgili anlaşm a bugün yürürlüğe
girdi, ö te k isi, barış antlaşmasının onaylanm asıyla
yürürlüğe girecek. Ö n ce Y unanistan T ü rk esirleri
ni teslim edecek, sonra kendi esirlerini bizden ala
cak.
Sivrihisarvan kardeşlerin hem en serbest bırakılm a

sını rica ederim . (Bkz. No. 466)
464 31 O cak Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa’ya tel. No. 357,
358 ............................................................................................. 465
T ra k y a ’daki Bulgarlara baskı yapılm ıyor. Y aln ız

eskiden gözetm iş veya m ücadele edilm iş Bulgarlar
geri dönem ezler.
465 31 O ca k Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 359 ....... 466
İzmit, Bursa ve Bilecik’teki esirler M u d a n y a ’da

teslim e hazır edilecekler. (Bkz. N o. 485)
466 31 O cak Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa’ya tel. No. 360 ....... 466
Bkz. No. 463
İki Erm eni konusunda bilgi alınca bildireceğim .
467 31 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa ’ya tel. No. 361 ....... 466
Fevzi Paşanın cevabı: M usu l, m illetler Cem iyetine

terkedilem ez. 3 yıl için bir karm a m ahkem e kabul
olunabilir. Y unanistan, tam irata m ecbur tutulm alı-
dır.
468 31 O cak Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 362 467
Çok gizli
1. Bizim karşı projem iz verildi mi?
2. Fransa verilecek projeler üzerinde m üzakerelere

devam edebileceğini bildirdi.
469 31 O cak İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 297, 2 9 8 ................... 467
30 O cak raporu:
M üb ad ele anlaşm ası im zalandı.
A nlaşm a projesini verecekler. Sekiz gün m ühlet is

teyeceğim . M ustafa K em al P aşa’nın Poincare’ye
cevabından pek m em nun olduk. Ç içerin Boğazlar
işinin askıda old u ğu nu ilân edip gidecek. Biz, ba
rış antlaşm asına bağlı olduğunu ilan ettik. Barış
olm azsa kesilm e değil, ara verm e olm ası (inkıta
değil fasıla) düşüncesindeyim
470 31 O cak İsmet Paşa, Rıza Nur ve Haşan Beylerden Başvekâlete

tel. No. 300 ............................................................ ..... 469
Barışa ulanabilmek için, M usul m eselesinde İngil

tere ile bir anlaşm a zem ini bulm ak gerekli. A nlaş
m a zem ini deyince biz özellikle M usu l meselesini
T ü rkiye ile İngiltere arasında halletm ek şeklini ter
cih ediyoruz. (Bkz. N o. 473)
471 1 Şubat Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa ’ya tel. No. 363 ...... 47 °
G azi M . K em al Paşa’nın görüşü: M üttefikler ağır
b ir proje verip bunu kabul etm ezsek konferansın
sona ereceğini bildirirler ve böylece konferans kesi
lirse o zam an askeri harekâta başlam ak elzem dir.
Konferans kesilm ez de ertelenir ise o zam an askeri
harekâta geçm eden önce gelişmelere bakm ak u y
gun olur. İsmet P aşa’nm yurt dışında kalm am ası
da çok önem taşır.
472 1 Şubat Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa ’va. tel. No. 364 ...... 473
T .B .M .M .’nin size teşekkür kararını sunuyorum .
473 1 Şubat Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 365 ..... 473
İlgi: N o. 470
İlgi’deki telgrafınız yalnız R ıza N u r ve H aşan Bey

lerin görüşü m ü, yoksa siz de ayni görüşe katılıyor
m usunuz? (Bkz. No. 483)
474 1 Şubat Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 3 6 6 ....... 474
298 sayılı telgrafınızın tekrarını rica ederim . (Bkz.

No. 469, 484)
475 1 Şubat İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 299 .........................................474
31 O ca k raporu:
K om isyonlar toplandı. Bizi projeyi im zalam aya ça

ğırdılar. Bir hafta m ühlet istedim. Pazara kadar
vakit bıraktılar. C urzon, gidişini iki gün erteledi.
476 2 Şubat Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 367, 368 479
İlgi: No. 443 ve 470.
Barış antlaşması ve M usul konusunda arkadaşları

nızla birlikte çektiğiniz telgraflarda tereddüd edildi.
A çık seçik olarak görüşünüzün tezelden bildirilm e
si gerekli. M usul işinin çözüm ü ertelenirse barış
yapılabilecek mi yoksa bizden başka fedekârlıklar
istenecek m iK 'Bkz. No. 483, 490).
477 2 Şubat Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 370 ...... 480
(R auf Beyden Ferit Beye):
Fransa ile m üzakere etm ekte olduğunuzdan yeni

h a b erim ^)ldu. Fransa ricaline ifadadta bulunm a-
nızdan m üteessir oldum . A n kara’ya avdet buvurul-
masını bildirm ek zorundayım .
478 2 Şubat Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 3 7 1 ........ 480
Kafkaslarla ilgili istihbaratı sunuyorum .
479 2 Şubat ismet Paşa’dan Dışişleri Bakanlığına ve Adnan Beve tel. .... 481
D elegasyonum uz, Halifelikle ilgili işlerin yetkisi dı

şında bu lun du ğu nu belirtmiştir.
480 2 Şubat Adnan Beyden Hariciye Vekâletine tel. No. 302 .................. 481
Fransa sefareti ile görüşüldü. Basınım ızdan y akın

dılar. Fransızların barış için çalıştıklarını anlattılar,
bizim de kendilerine yardım cı olm am ızı istediler.
Konferansta Fransa’dan beklediğim iz yardım ı
görem ediğim izi, son projeden düş kırıklığına uğra-
dığım ızı söyledim . Barış için haklarım ızdan dana
fazla fedakarlık edem eyeceğim iz kendilerine anlatıl
dı. Kısacası, Fransızlar ağzım ızı aram ışlar, am a
kendilerine birşey sızdırılmamıştır.
481 2 Şubat İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 303,304 ................... 482
1 Şubat raporu
Arazi kom isyonunda Boğazlar görüşüldü.
Çiçerin tutu m um u zu eleştirdi. Söylediklerinin doğ

ru olm adığını ve düzeltilm esi gerektiğini kendisine
bildirdim .
482 2 Şubat İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 305 ........................... 483
İlgi: N o. 458
V eznedar Fuad Bey görevi başındadır. Aleyhindeki

haberin yalanlanm asını dilerim. (Bkz. N o. 492)
483 2 Şubat İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 3 0 6 ........................... 483
İlgi: No. 473,443
1. G örüşlerim iz daha önce sunuldu.
2. C u rzon ile yeniden görüştüm.
3. .Kararım ız şu : a) A dli ve m ali konularda esaslı

değişiklik olm azsa karşı projemizi vereceğiz. M u
sul’u askıda bırakacağız, K araağaç’ı isteyeceğiz,
G elibolu ’da kuvvet bulundurm ayacağız, m ezarlık
lar işini hakem e yollayacağız, kapitülasyonları top
tan reddedeceğiz, b) A h d î ve m alî konulardadeği-
şiklik olursa, on beş gün ara verilmesini isteyip
A nkara’y a geleceğim .
484 2 Şubat ismet Paşa ‘dan Başbakanlığa tel. No. 3 0 7 .. 484
İlgi: No. 474
T ekrarı istenen telgrafı sunuyorum .
485 2 Şubat İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 308 ........................... 484
Venizelos, A n ad olu ’daki Rum ların sürüldüklerini

iddia etmiş ve Ankara hüküm eti nezdinde girişim
de bulunulm asını istemiş. (Bkz. No. 494)
486 2 Şubat İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 309 .......................... 485
İlgi: No. 404,425
Ferid Beyle ilgili şikâyet haksızdır. Fransız iddiala-

rını reddetm ek yeterdi. B üyük bir Sefirimizi sırf
görevini yaptı diye saldırıya kurban edem eyiz.
(Bkz. No" 493)
487 2 Şubat ismet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 310 ........................... 486
C urzon, Bornova’daki İngiliz kilisesine zorla giril

diğini söyledi. Bu çirkin işin hem en halledilm esini
rica ederim . (Bkz. No. 496)
488 2 Şubat İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 311 ........................... 487
İlgi: No. 465
İzmit, Bursa ve Bilecik yöresindeki Y u n an esirleri

ni de İzm ir’e götürm ek uygundur. T ü rk vatandaşı
R um tutsaklar barıştan sonra m übadele edilecek.
489 3 Şubat Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 372 ........ 487
Dersaadet m urahhaslığı G eneral Pelle ile bir

görüşm e yapm ıştır. (Bkz. No. 480)
490 3 Şubat Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 373 ........ 488
İlgi: No. 476
İlgi telgrafınızda düzeltm e gerek.

491 3 Şubat Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa’ya tel. No. 374
Çok acele ...................................................................... 488
İlgi: No. 483
M aliye ve adli işler lehim ize değiştirilm ezse M u su l

için plebisit istenecek; değiştirilir ise L o zan ’da ka
lıp barış aranacak. ’
492 3 Şubat Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 375 ....... 489
İlgi: No. 482
K âtib Suat efendi, Bakanlar K u ru lu K ararı olm a

dan H aşan Bey tarafından L o zan ’a götürülm üş,za
rarlı bir kişi olabilir. Sırların ondan çıktığı da akla
geliyor. Aydınlatılm am ızı rica ederim . (Ayrıca Bkz.
N o - ! 5 >355)
493 4 Şubat Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa ’ya tel. No. 376,
377, 378 ....... ^ . ' Z . . . . ......................................................... 489
Bkz. No. 486
1. Dışişlerinde işler başım ızdan aşkın. Suat Bey

hasta düştü, Tevfık K âm il Bey geceli gündüzlü ça
lışıyor. Sizler de “ cihan-ı husum ate karşı” m ücade
le veriyorsunuz. Cevaplarda karşılıklı gecikm eler
olabiliyor.
2. Ferit Bey gereğinden fazla duygusal. Paris’te

görevine devam edem ez. Başka yerde de Elçi ola-
m az, m ebusluğuna da karşıyım . L ozan ’da yanınız-
da m isafir edersiniz kendisini izinli sayabilirim .
494 4 Şubat Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 3 7 9 ..... 491
İlgi: No. 485
A n ad olu ’dan zorla hiçbir Rum çıkarılm am ıştır.

H aber yalandır.
Ç anakkale bölgesindeki İngiliz birlikleriyle, ilgili is
tihbaratı sunuyorum . İngilizler bizden taarruz bek
liyorlar, sanırım.
496 4 Şubat Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 3 8 1....... 492
îlgi: N o. 487
Bornova’daki İngiliz kilisesi hakkındaki iddialar

doğru değildir. A m a Ç anakkale’de bir cam iie İngi
lizler hayvan bağlam ışlardır.
497 4 Şubat Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 382....... 492
1. İngilizlerle işbirliği yapıp Kürtleri kışkırtan So-

m iko, sonradan bize gelip a f dilem iş ve dileği ka
bul edilmiştir.
2. Seyid T a h a İngilizlerce hüküm dar ilan edilm iş

se de hiçbir reis kendisine tabi olm amıştır.
3. İngilizler K ürtler arasında halifelik ve Saltanat

propagandası yapıyorm uş.
4. N em rut M ustafa Süleym aniye’de imiş.
498 4 Şubat ismet Paşa’dan Başbakanlığa _tel. No. 312 ......................................... 493
Ç içerin, A nkara ile M oskova arasında haberleşm e

lerine engel çıkarıldığını vazdı. N e cevap verilecek?
(Bkz. N o. 502)
499 4 Şubat ismet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 313, 314 ................................ 493
3 Şubat raporu:
1. Başdelegelerle görüştüm .Azam i şartlarını söyle

diler. 4 Şubat akşamı m ühlet bitiyor. Bizden kesin
cevap bekliyorlar.
2. K ararım ız şu; A nlaşm a olan noktaları im zalayıp

bir barış yapm ak, ötekilerini m üzakereye devam
etmek, yolunda bir teklif hazırlıyoruz. M u su l’u ay
rıca İngilizlerle çözüm e bağlam ayı da öngöreceğiz.
Konferansın kesilmesi m uhakkak gibidir, i ---------
500 4 Şubat İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 3 1 5 ............................ 494
Hind M üslüm anları 2000 sterlin göndermişler.
Alındısınm G azi tarafından im zalanm asını bekli
yorlar.
501 5 Şubat H. Rauf Beyden İsmet Pasa ’va tel. Kişiye GreL..................... 495
Bana da bir karikatür albüm ü gönderilebilir mj?

İlgi: No. 498
Telgraf, devletin tekelindedir. T ü rk iye içindeki ha

berleşm eyi telgrafhanem iz sağlıyor. Sınırın öteya-
nında da aynı şey yapılırsa Rusların şikayetine se
bep kalm az. H at bozukluğu Batum ile Tiflis ara
sındaym ış. K u rye konusunda biz R uslardan şika
yetçiyiz.Ç arlık’tan kalan Rus Elçilik ve konsolosluk
binalarına barıştan sonra bir çözüm aranabilir. Çi-
çerin’e bu yolda cevap verebilirsiniz.
5°3 5 Şubat İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 316, 3 1 7 ................................. 496
4 Şubat raporu:
1. Karşı tekliflerimizi gönderdik.
2. Ö ğled en sonra C u rzon ’un yanında toplandık.

İngilizlerin işleri hallolunduğundan Fransızlar ve
İtalyanlar direndiler. İngilizler, bir bildiri yayınla
yıp döndüler.
3. İktisadi sorunlar yüzünden konferans kesildi.

Kesintinin ciddiyeti hakkında henüz kesin bir şey.
s ö y l e m e m . İngilizlerle ilişkilerde ılım lı davranıl-
masını rica ederim .
503 bis 5 Şubat Dışişlerinden bütün dış temsilciliklere tel. Genelge, No. 365... 501
İsmet Paşa, Konferansın kesildiğini bildiriyor. Ingi-

lizlere ılımlı davranılm asını istiyor.
504 6 şubat İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 3 1 8 ,3 1 9 ................... 502
5 Şubat raporu:
A yrılm adan önce Bom pard ile görüştüm . K onfe

rans resm en kesilm em iş, devam ediyor. Bizim A n
kara’ya dönm em iz gerekli. 7 Şubatta yola çıkıp
K östence üzerinden dönm eyi düşünüyorum . K o n
feransa ara verilm esinden yararlanan delegelerim iz
A nkara’ya dönüyorlar diye bir H üküm et açıklaması
yapılm asını, ordunun güçlü ve hazır bu lun du ru l
masını İngilizlerle çatışm aya m eydan verilm em esi
ni rica ederim . (Bkz. No. 502)
505 6 şubat Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. Çok..ace
le. No. 384 5°3
İlgi: N o. 504
İlgi telinizi Bakanlar K u ru lu n d a görüştük. Açıkla
m ayı yaptık. Sunuyorum . Siz de o yolda açıklam a
yapınız.
506 6 Şubat Dışişlerinden Paris Mümessilliğine. Tel................................ 503
İzm ir lim anı. 1000 tondan büyük yabancı savaş

gem ilerine kapatıldı. L im an ’daki yabancı savaş ge
mileri lim anı terk edecekler. İlgililere d u yu ru n u z.
(Fransa Dışişlerine duyuru metni dipnottadır.)
(Bkz. No. 514)
507 6 Şubat İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa Tel. No. 320 .......................... 5°4
İlgi: No. 410
Bükreş Elçiliğim iz ve Köstence konsolosluğum uzun

eşyasıyla R om en H üküm eti ilgileniyor imiş.
508 6 Şubat Adnan Beyden Hariciye Vekaletine tel. No. 423 ................. 504
General Pelle, H ikmet beye, konferansın kesilmesi-

nin boşuna olduğunu, barış yapm aya bir engel
kalm adığını söylemiş.
509 6 Şubat Paris Mümessilliğinden Hariciye Vekaletine tel. No. 1352..... 505
Konferans kesilince Fransızlar telaşlandı. Lon-

dra’da girişim lere başladılar.
510 7 Şubat İsmet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. .................................... 5°^

6 Şubat raporu:
1. Am erikan ve İtalyan delegeleri gittiler. Bize git

m em em izi rica ettiler. Fransızlar. bazı şartlarla iki-
üc gün içinde konferansın toplanabileceğini söyle
diler. A n kara’ya gitm em gerektiğini söyledim.
ş ^Beni yoldan çevirm eğe çalışm aları m ü m kü n!) Sı

nır işinde tatmin olan İngilizler, ötekilere baskı
yapm ağa başladılar. M usul, D oğu T rak ya sınırı
hakkında H üküm etin görüşünü bilm ek istiyorum.
Bükreş’ e bildirilm esini. (Bkz. No. 511)
\
No. T arih K im den kim e yazıldığı ve özü
511 7 şubat Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 385 507
İlgi: No. 510
H üküm etin görüşü bildirilmişti. Değişiklik olursa

Bükreş’te size bildiririm .
512 7 şubat Lozan ’da ismet Paşa ’dan B aşbakanlığa tel.......................... 507
Parolalı şifre anahtarları L ozan ’da bırakıldı. Y o ld a
bunlarla bana telgraf gönderilm em esini.
513 7 Şubat İsmet Paşa ’dan Paris Mümessilliğine tel . ................................. 508
Barış antlaşm ası projesine 4 Şubatta yazılı cevap

verdik. İktisadi ve m ali konularda anlaşm aya varı
lam adı. M üttefikler L ozan ’dan ayrıldılar. .Konfe
ransa ara verilmiş o ld u . Bundan yararlanıp ben de
A nkara’ya gidiyorum..
514 7 Şubat Paris Mümessilliğinden Dışişleri bakanlığına tel. .............. 508
İlgi: No. 506
İzm ir lim anıyla ilgili karar Fransa’ya duyuruldu.

(Bkz. N o. 515)
515 7 Şubat Paris Mümessilliğinden Dışişleri Bakanlığına Tel.

No. 1355 .............................................................................. 508
İlgi: No. 506,514
Poincare, İzm ir lim anındaki savaş gem ilerinin çe

kilmesi yolundaki çağırım ıza Fransa’ nın boyun eğ.-
m eyeceğini bildiriyor. (Fransız cevabının metni)
516 7 Şubat Dışişleri Bakanlığından Paris Mümessilliğine tel. ................
İzm ir lim anına torpil (mayın) döşendi.
(Fransa’ya duyuru m etni dipnottadır.) (Bkz. No.

5*8)
5 17 8 Şubat Başbakan H. Rauf Beyden Gazi Mustafa Kemal Pa
şa ’ya tel. Makina başında.......................................................
İsmet Paşa’ nın A n kara’ya dönm esi H üküm etçe uy

gun görüldü.
518 8 Şubat Dışişleri Bakanlığından Paris Mümessilliğine tel.............................. 510
İlgi: No. 516
M ayınla kapatılan İzm ir lim anında, ticaret gem ile

ri için bir geçit bırakıldı. (Fransa’ya duyuru metni
dip nottadır.) (Bkz. No. 519)
519 8 Şubat Paris Mümessilliğinden Dışişleri Bakanlığına tel. No. 1365 . 511
İlgi: No. 5 16 ,5 18
Fransa’nın. İzm ir lim anında m ayın taram aca kal-

'"kışabileceği seziliyor.
520 8 Şubat Paris Mümessilliğinden Dışişleri Bakanlığına tel. No.

1364 ........................................................................................
511
Fransız basını, İzmir lim anıyla ilgili tedbirlerimizi
sert biçim de eleştiriyor. M üttefikler birlikte davra
nırlarsa Lozan şartlarının Türklere kabul ettirilebi
leceğini yazıyor. Fransa M illet M eclisi. PoincaT
re’den Lozan Konferansıyla ilgili açıklam a istedi.
(Bkz. No. 521)
521 10 Şubat Dışişleri Bakanlığından Paris Mümessilliğine tel................ 511
İlgi: No. 520
Düşm an gem ilerin İzm ir lim anında m ayın taram a

ğa veya çıkartm aya kalkışmaları düşm anca bir ha-
reket sayılacak ve karşılık görecektir. (Fransa’ya ve-
rilen 12 Şubat günlü nota dipnottadır.) (Bkz. No.
530
522 10 Şubat Bükreş’te bulunan İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. ......... 512
10 Şubatta Bükreş’e geldim. Buradan İstanbul’a

hareket edeceğim ve orada durm adan A nkara’ya
geçeceğim . İzm ir yüzünden gerginlik olduğunu ba
sından d uydum . Barış için çok şey sağlandı ve
sağlanacak. D önüşüm e kadar genel durum un ko
runm asını, M ustafa Kem al ve Fevzi Paşaların An-
kara’da bulunm alarını istirham ederim . (Bkz. No.
5 23 - 524 )
523 10 Şubat İsmet Pasa ’dan Başbakanlığa tel ......................................... 5 13

(Gazi Paşa H azretlerine mahsustur)
Savaş endişesi var. A m a barışa ulaşabiliriz. Savaş

çıkm asına m eydan verm eyiniz. Derhal A n k ara’ya
gelm enizi istirham ederim .
524 10 Şubat Adnan Beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 4/1593 ................... 514
İlgi: N o. 522
Başkum andan Paşa, A n k ara’ya dönüşünüzden

önce sizinle görüşm ek istiyor.
525 11 Şubat Adnan Beyden İsmet Paşa ’ya tel. Pek acele.......................... 5 14
İlgi: No. 522
R a u f Bey. İzm ir lim anından dolayı endişeye gerek

olm adığını bildiriyor.
526 11 Şubat Başbakan H. Rauf Beyden Gazi Mustafa Kemal ve 514

Fevzi Paşalara tel. Takiben
İsmet Paşa’dan aldığım teli sunuyorum . (İlgi: No.

523) M üsterih olm asını yazdım .
527 11 Şubat Adnan beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 89/132 ................... 5 15
R a u f Beyin telgrafı: M eclis. İsmet Pasa’nın A n ka

ra’ya döniişiinii sabırsızlıkla bekliyor. Fransızlar
paşam ızın aleyhinde çalışıyorlar.
528 11 Şubat Başbakan H. Rauf Beyden Adnan Beye tel.Makina ba- 515
şında. Bir dakika geciktirilemez.
İsmet Pasa’v a : Telgrafınızı G a zi’ve telledim . Ö zel

vapur gönderildi. İzm ir konusunda sizi m eşgul et
m ek istem edim . K östence’ye çektiğim telgrafı tek
rarlıyorum .
529 1 1 Şubat Adnan Beyden İsmet Pasa ’vaJel. ......................................... 516
Konferansın kesildiği ilân edilm edi. Başkum andan

ile nerede buluşm ak niyetindesiniz?
530 12 Şubat İsmet Paşa ‘darı Başbakanlığa tel. ........................................... 516
R om an ya başbakanı ve Dışişleri Bakanı, L ozan ’da

askıda kalan ekonom ik ve m ali sorunların yeniden
görüşülm esi için M üttefikler nezdinde girişimde
bulunm ak için benden izin istediler. H üküm etim le
görüşm eden bu konuda bir karar verem em dedim .
K aradan Köstence yolu halâ açılm adı.
531 12 Şubat Başbakan ve Dışişleri Bakan Vekili H. Rauf Beyden
Adnan Beye (İsmet Paşaya) tel No. 386, 387, 388 ........... 517
İlgi: No. 522
İsmet Paşa’vaj Dışişlerinin sorum luluğu Dışişleri

Bakanına vekâlet eden zata düşer. H ata yapılm ışsa
size sorum luluk düşm ez. A m a son kararlara isabet
olduğunu siz de göreceksiniz. Endişelerinizi ve
üzüntülerinizi giderm ek zorunda kaldım.
D önüşünüze ve kesin karara kadar İzm ir’de bir
olay çıkarılm ayacak.
532 12 Şubat Paris’teki Türkiye Mümessilliğinden Fransa Dışişleri

Bakanlığına nota. No. 1379 .................................................. 518
M üttefiklerin İzm ir’deki davranışlarını haklı göster

m ek için M ondoros mütarekesine dayanm ak iste-
diklçcL^görülüyor. Türkiye, müttefiklerle ilişkilerini
(M udanya) anlaşm asına dayandırm aktadır ve İzm ir
ya da Y u rd u n başka yerleri üzerindeki egem enlik
haklarından vazgeçemez.
533 12 Şubat Paris Mümessilliğinden Dışişleri Bakanlığına tel.

No. 1380 ................................................................................... 519
İlgi: No. 521
İzmir ve M udanya mütarekesi ile ilgili talimatları

Fransa Dışişlerine duyuruldu. Fransız görevli, ma-
ym taramaya kendilerini haklı gördüklerini ve
M ondoros M ütarekesine dayanm adıklarını söyledi.
534 13 Şubat Gazi Mustafa Kemal Paşa’dan İsmet Pasa’ya tel No

166 ...........................................................................................
15 Şubatta İzm ir’de İktisat kongresini açacağım .
O n d an sonra A nkara’ya birlikte gidelim. ~
535 J3 Şubat Gazı Mustafa Kemal Pasa’dan İsmet Paşa’ya tel No.
445 ............................................................................................ 520
A nkara’ya birlikte varm adan önce görüşm em iz ya

rarlı olur. İzm ir’de veva Eskişehir’de buluşabiliriz.
Cevabınızı bekliyorum . (Bkz. No. 536)
536 13 Şubat İsmet Pasa’dan Adnan Rey aracılımla Gazi M. Kemal 521
Paşa‘ya tel.
İlgi: N o. 535
Eskişehir’ de buluşuruz.
537 13 Şubat Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Pasa’va tel. No. 386 . 522
Tekrarı istenen telgrafı sunuyorum . L ozan ’da bir

sonuç alınam adığından oradaki görevinizin sona
erdiğini ve A n k ara’ya döndüğünüzü ilan etm eniz
bildirilmişti. H üküm etin ve M eclisin görüşünde biç
değişiklik yok.
538 13 Şubat Paris Mümessilliğinden Dışişleri Bakanlığına tel.No. 1381.. 522
Basın, İzm ir’deki savaş gem ilerine üç günlük daha

m ühlet verildiğini yazıyor. (Bkz. N o. 541)
539 l 3 Şubat Paris Mümessilliğinden İsmet Paşa’ya tel. No. 1391 .......... 523
D aily M ail gazetesi, zatı âliniz ile R ıza N u r arasın^
da anlaşm azlık olduğunu yazıyor.
540 14 Şubat Paris Mümessilliğinden Dışişleri Bakanlığına Açık tel. ....... 523
Bonar Lavv, A vam kam arasında, C u rzo n da Lord-

lar kam arasında Lozan Konferansı konusunda ko
nuşm a yaptılar.
541 14 Şubat Dışişleri Bakanlığından Paris Mümessilliğine tel. ........ ....... 525
İlgi: No. 538
M üttefikler, İzm ir’deki tedbirlerim izi tanım ayacak-

larını bildiren bir nota verdiler. Biz, üç gün içinde
görüşlerini açıklam alarını istedikT ism et Pasa’nın
gelişine kadar vakit kazanm aya çalışıyoruz.
542 15 Şubat Paris Mümessilliğinden Dışişleri Bakanlığına tel............... 525

A vam kam arasında C u rzo n ’un L ozan ’daki politika-
sı eleştirildi. B una cevap verildi.
543 17 Şubat Paris Mümessilliğinden Dışişleri Bakanlığına tel. No. 1401 . 526
Lozan Konferansıyla ilgili Fransız Sarı K itabı ya

yınlandı. Temps gazetesi Ingilizlere sitem ediyor.
544 21 Şubat Dışişleri Bakanlığından Paris Mümessilliğine tel................ 526
İsmet Pasa döndü ve 21 Şubatta Dışişleri Bakanlı

ğı görevine başladı.
BELGELER
No. 1
icra Vekilleri Hey ’eti Riyasetine
No. 3 11 Teşrin-i sânî 38
(1 Kasım 1922)
İstanbul’a muvâsalatımın ikinci günü İsveç Sefiri* tercüm anını göndererek

m ülakat taleb etmişti. Türklere hayırhâh olduğu bildirildiği cihetle kabul ettim
ve aynı gün zarfında ziyâretini iâde ettim. İki m em leket arasındaki tarihî dost
luktan bahsederek gerek tebaasının ve gerek Am erikalılar ve şâire gibi İstan
bu l’da İsveç him âyesindeki eşhâsm sıyânet-i hukukunu ve m azhar-ı teshîlât ol
m alarını tem enni etti. Sıyânet ve teshîlât hakkında m utm aîn olm alarını söyle
m ekle beraber T ü rkiye B ü yük M illet M eclisi H üküm eti ile m ünâsebât-ı resmi-
yeye girmeleri m ünâsib olacağını söyledim. B unun için hüküm etinden ta’limât
alm ak ihtiyâcında bulun duğunu söylemekle beraber kendisinin dâim â Türkler
lehine çalıştığını ve propaganda yaptığını ilâve etti. Sefârethânedeki m ülâkât es-
nâsmda da bugün T ü rk iye’nin ihrâz ettiğ zafer hâricden bir istikrâz akdine pek
m üsâid olduğunu ve Am erika ile m eselâ 25 m ilyon dolarlık bir istikrâz yapılm a
sını m üm kün gördüğünü,T ü rk iye’nin elinde fazla para bulunm ası m evkiini çok
tahlcîm ve sulhü tesri’ edebileceğini, halbuki şâyed Konferans bir neticeye ikti-
rân edem ezse bilâhire o kadar kolaylıkla istikrâz yapılam ayacağını, bunun içün
de N ew Y o rk ’a emîn bir adam gönderm ek m uvâfık olacakını îzâh etti. H ayırhâ-
hâne vesâyâsma teşekkür ederek beyânâtını ehem m iyyetle istim â’ ettiğimi söyle
dim. Sonra da kendisinin bir banker ailesine m ensub olduğundan bahsetti. İhti
sasım ya kendisinin veya ailesinin alâkadâr olduğu bir Am erika müessese-i
m âliyesi ile veyahud İsveç müessesâtı ile bir m uâm ele-i m âliye yapm am ıza dola-
yısıyle vesâtat arzusunda bulunduğu m erkezindedir. H üküm etçe istikrazdaki fe-
vâid m üsellem olduğu takdirde emîn bir zât vasıtasıyla m üşârünileyh ile resmen
temas edilmesi müvâfık olacağını zannediyorum . Acizlerine göre kırk elli milyon
* İsveç Elçisi M ösyö Gustav O scar VVallenberg idi. 1920 yılında T ü rkiye’de göreve başlamış
ve 1930 yılına kadar bu görevde kalmıştır. İngiliz raporlarına göre VVallenberg, Alm an yanlısı ve
Türk yanlısı idi. Birinci D ünya Savaşında İngiltere’deki T ü rk çıkarlarını İsveç koruduğu için, İs
tanbul’daki İsveç Elçisi M alta’daki T ü rk sürgünleriyle de ilgilenmiş ve oradaki İsveç Konsoloslu
ğundan sürgünlerle ilgili bilgi almış ve bu bilgileri T ü rk makam larına iletmişti. İsveç Elçisinin
kendisini Türklere yakın sayması, düzenlediği davetlere Türkleri çağırması, kendisinin de sık sık
Türklere ziyaretlerde bulunm ası, İstanbul’daki Ingilizleri sinirlendirmişti. Türklere karşı pek dostça
duygular beslemeyen İngiliz Büyükelçisi R .C .Lindsay, W allenberg için “ gülünç biçim de Türkofil
bir kimsedir” diyordu. (F.O. 324/264, p. 9, No. 7/1).
lira hâzır para bizim icün bir ehem m iyyet-i kat’ivve-i havâtiyeyi hâizdir. Sefirle
tem asda m ahrem iyet şâyân-ı ehem m iyyetdir. Sefirin icrriim am müsteşrik
M ösyö... m ülâkâtda hazır idi. T eşyî’de de bulundu. Vâsıta olabilir.
İS M E T
No. 2
İcrâ Vekilleri Hey’eti Riyâsetine
14 Teşrin-i sâni 338

No. 1 (14 Kasım 1922)
Y ugoslavya’dan geçerken Bulgar Başvekili İstanbuliyski * de aynı trene gel

di. Sofya'da kendi nâm ına D âhiliye N âzın ile M eclis-i M e b ’usân Reisi istasyona
istikbâl içün gelm işlerdi. Şu sûretle gösterdikleri nezâkete m ukâbele etmiş ol-
mak içün kart gönderdim . Benim le m ülâkât arzusunu izhâr etmesi üzerine
kom partım anım da kabul ettim. Ankara T ü rkler içün bir M ekke hâline gelmiş
olm asından bahisle muzafferiyâtımızı tebrik etti. Bulgaristan’ ın düşm anlarla mu-
hât olm ak i’tibâriyle âciz bir m evki’de kalmış olduğunu söyledi. İzhâr ettiği his-
siyâta karşı teşekkür ettim. M üdâfaa harbim iz esnâsında Bulgarların T ü rkler le
hinde gösterdikleri alâkayı T ü rk m illetinin m em nuniyetle kaydetm iş olduğunu
ve A vrupa’da yalnız kalmış olsa bile bir gün Bulgaristan’ın hakkını ihkâka m u
vaffak olacağı üm m idini dâim â perverde etmiş olduğum uzu îzâh eyledim . G aze
telerin rivâyâtına nazaran bir Balkan ittifakı mevzû-ı bahs olduğunu söyleyerek
bu husûsdaki m a’lum âtını sordum . H enüz bövle bir sev voktur dedi. K endisi
nin R om an ya ve Y ugaslavya’da ne yaptığını istifsâr etm ekliğim üzerine N euilly
M uâhedesi m ûcebince Bulgaristan’ın taahhüd ettiği ta’mirât ve tazm inât mesâili
ve bilhassa Bulgar emvâlinin zabt ve m üsaderesine karşı tedâbîr ittihâzı içün
dolaştığını söyledi. Bu m ükâlem ât arasında R om anva ve Y ugoslavya’ nın A d alar
D enizinde Bulgaristan’a bir m ahreç verilmesine muvâfakat ettiklerinden de bah
setti. Bizim de Bulgaristan’la beraber bir Balkan İttifakına dâhil olm aklığım ız
hakkındaki fikrini istimzâc etm ekliğim üzerine bunun âtiyen düşünülebileceği ve
* Aleksandr Stambulivski. B ulgar Çiftçi Partisinin lideriydi. 1919 yılında seçimle iktidara
geldi. 1923 y ılında silâhlı bir darbeyle düşürüldü ve öldürüldü. L ozan Konferansının açılışında bu
lundu, am a Lozan banş Antlaşmasının imzalanm asını göremedi. Stam buliyski, Bulgaristan’daki
T ürk azınlığına karşı hoşgörülü davranm ış, hatta T ü rk azınlık okullan için hazine topraklanndan
fonlar Kurdurmuş id i. Bulgaristan’daki T ü rk azınlığı yalnız Stam buliyski’nin kısa iktidan dönem in
de biraz nefes alabilmiştir. (Bilâl N. Şimşir, Bulgaristan Türkleri, Ankara: 1986, s. 54-57). Stam bu
liyski Hüküm eti, Bulgaristan Türklerinin T ü rk Kurtuluş Savaşı için yardım toplam alanna ve T rak
ya’ daki C afer T ayyar ordusundan Bulgaristan’a geçen askerlerimize oradaki Türklerin yardım elle
rini uzatm alanna gözyummuştu.
Stam buliyski’nin Lozan konferansından en büyük beklentisi, Ege denizine Karaağaç (Alek-
sandropol) üzerinden bir çıkış kapısı elde edebilmekti.
Londra ve Paris ve R o m a’daki sefirlerini d a’vet etmiş olduğundan L ozan ’da
Bulgaristan içün bir hatt-ı hareket ta’yîn edebileceğini söyledi. Selanik içün Y u
nanlıların Sırblara b a ’zı ehem m iyyetsiz m üsâadâtda bulunduklarını, fakat B u l
garistan’ın Yunanistan’la hem en hiç m ünâsebeti olm adığı bildirdi. Benim le
görüşm ek arzusunu izhâr etmesi bizden istifâde arzusunda bulunduklarını ve
Balkanlılarla henüz k a ti bir şey yapm adıklarını ihsâs etm ekte ve M eclis-i
M eb ’usân Reisi ile D âhiliye N âzırının istasyona gelm eleri de bu ihtimâli takviye
eylemektedir. M a ’mâfîh beyânât ve ifâdâtında fazla m uhteris gözükm esi de ge
rek Balkan devletlerinden ve gerek Düvel-i i’tilâfiyeden henüz tam âm iyle kat’-ı
üm m îd etm ediğini ikrâr ediyor.
İS M E T
No. 3
Hey ’et-i Vekîle Riyasetine
14 Teşrin-1 sânî 338

No. 2 (14 Kasım 1922)
Bugün Fransa’nın Bern sefareti müsteşârı L ozan ’a gelerek Konferansın İn

giltere ve İtalya’ya âid ahvâl-i dâhiliye i’tibâriyle küçük bir te’hire uğradığını*
* İsmet Paşa, Lozan Konferansının ertelendiğini İsviçre’ye varınca öğrendi. T ü rk delegasyo

nunu getiren Doğu Ekspresi, 12 Kasım 1922 Pazar günü İsviçre’ye vardı. Tren Lozan’a ulaşmadan
az önce Le Matin adlı Fransız gazetesinin muhabiri, Konferansın ertelendiğini İsmet Paşa’ya du
yurdu. Paşa buna sert biçimde tepki gösterdi. “ Konferansın ertelendiğini mi söylüyorsunuz?
Hükümetlerinizin yüklendikleri sorumluluk ağırdır. Bütün bir milleti ve bütün bir orduyu belirsiz
bir mütâreke halinde tutmak kolay değildir...” dedi. (Erteleme olayının ayrıntıları için bkz. Bilâl
N. Şimşir, “ Lozan’a D oğru” , Cumhuriyet, 24-28 T em m uz 1973) Bir yıldan beri Paris’te Ankara
Hükümetinin Diplom atik temsilcisi bulunan Ferit (Tek) Bey, konferansın ertelendiğni duyurm ak
için 12 Kasım 1922 Pazar günü Lozan’a şu acele telgrafı çekti:
“ Haroun Alitcha Bey - Case Postale 2580 - Lausanne.
Urgent Paris, le 12.11.1922

Tel.
Priere com m uniquer â Son Excellence İsmet Pacha stop Conference ofliciellement retarde au
vingt stop Cabinet Britannique averti G ouvem em ent français q u ’il vous a informe du retard stop
Demain il ne sera â Lausanne personne en dehors M . de Lacroix conseiller France Berne stop
Vous etes prie de venir causer ici stop D ’ailleurs M . Lacroix est charge de vous le communiquer ain-
si que M m e G aulis stop C om m e il n’y aura pas d ’ouverture demain j ’estime qu ’il şerait plus dig-
ne que Delegation ne s’arrete pas â Lausanne et continuer voyage directement Paris stop Nous
pourrons profiter de l’occasion retard pour dem ander ofliciellement reunion conference Paris stop
Traite Paris 1856 forme excellent precedent stop Lord Curzon viendra Paris avant 20 stop II n’y
aura pas reunion preliminaire interalliee ni programm e com m un arrete stop j ’attends l’ordre de
votre Excellence â Paris stop Vous pouvez telephonner Passy 3950 - Ferid. Am bassadeur de Tur-
quie” (PBA - K. 371/ 1)
ve Teşrin-i sânînin yirmisinde in’ikâd edeceğini bildirmeğe Hâriciye Nezâretinden
m e’m ûr olduğunu ve Konferansın in’ikâdına intizâren şâyed Paris’e gidecek
olursam Fransa hüküm eti pek dostâne bir sûretde hüsn-i kabul edeceğini beyân
eyledi. Teehh ü rden şikâyet ettiğim gibi d a’vet nasıl ve ne tarîk ile vâki’ olm uş
ise te’hirin de o şekilde resmen bildirilmesi lâzım geldiği halde böyle yapılm adı
ğından şikâyet ve Konferansın yirm i Teşrin-i sânîde toplanacağının hey’et-i mu-
rahhasaya resmen ve tahriren bildirilm esi lüzûm unu hüküm etine yazm asını ifâ
de ettim. Bilâhire dün akşamki telgrafıma cevâben Lord C urzon ve M ösyö Poin-
care’den birer telgraf geldi. Bunlar da Konferansın düvel-i m üttefıkadan
b a ’zılarına âid esbâbdan nâşi ayın yirm isine teehhür ettiği bildirilerek i’ tizâr
edilm ektedir. Birkaç gün içinde dönm ek üzere bugün Paris’e gideceğim . İngiliz-
ler Konferansa gelm ezden evvel m üttefikleri ile tevhîd-i m etâlib etm ek teklifınde-
dir.Fransız mehâfıli Paris’te m ülâkât içün pek ziyâde sarf-ı mesât etmişlerdir.
M atbuâtda harâretle çalışm aktayız**. İstanbul ahvâlinden m a’lum ât isterim.
Tarih-i vüsûlünün iş’ârı.
İS M E T
İsmet Paşa, doğrudan Paris’e gitmedi. Lozan’da otele indi ve Ferit (Tek) Beyi Lozan’a çağır
dı. Ferit Bey, 13 Kasım günü Lozan’a gitti.
** İsmet Paşa, Lozan’a giderken daha İstanbul’da yabancı basma demeçler vermeğe başladı.
9 Kasım da İstanbul’da Le Petit Parisien gazetesine, 12 Kasım da İsviçre’de Le Malin muhabirine de
meçler verdikten sonra 13 Kasım Pazar günü Lozan’da ilk basın toplantısını yaptı. Ayni gün ak
şam üzeri La Tribüne de Geneve gazetesine özel bir dem eç verdi. Ö teyandan da yabancı basını çok
yakından izletiyordu. Lozan’a varır varmaz, 12 Kasım 1922 günü Delegasyona bir iç genelge ya
yınladı. Buna göre şu üyeler yanlarında gösterilen yabancı gazeteleri günü gününü izleyeceklerdi:
M ünir Bey: Times; Şevket Bey: Daily Chronicle; Hüseyin Bey: Daily Telegraph, Morning Post; Cevad
Bey: Daily Herald, Daily Mail; M uhtar Bey: Petit Parisien; Veli Bey: Debats, Echo National; Şeref
Bey: Journal; T ah ir Bey: Matin; Reşit Safvet Bey: Echo de Paris; Hikmet Bey: Temps; Celâlettin
Bey: Humanite; Safvet Bey: Action Française; Zühti Bey: Rusça gazeteler; Şükrü Bey: İtalyanca gaze
teler; Tevfık Bey: A lm anca gazeteler. (PBA-K. 372/ 1).
No. 4
İstanbul’da Rejet Paşa Hazretlerine
No. 4 79 Teşrinsâni 338

(79 Kasım 7922)
1. H arbi U m um iden m ukaddem herhangi bir sene zarfında Dersaadet
M uhtelit Birinci M ahkem e-i Ticareti ile İkinci T icaret M ahkem esinde ikâm e
edilmiş olan deavi miktarlarının ve bu iki m ahkem e tarafından sene-i m ezküre
zarfında hükm e rabt edilm iş bulunan m evad adedinin ayrı ayrı olarak adliye ih-
saiyatından bilihraç hem en inbası.
2. İstanbul’un işgalini m üteakip M üttefikler tarafından tesis edilm iş divan-ı
harplerle M ehakim -i m ahsusaca mevadd-ı cezaiye ve kezalik K onsoloshane
mahkemeleri ile sair heyet ve devair-i ecnebiyece mevad-ı hukukiye ve ticariye
hakkında ittihaz edilmiş olan ve bil külliye m ugayir-i adi ve mısfet bulunan
mukarrerattan ve bu m ukarreratın keyfi surette m uam elât-ı icraiyesinden ve ke
zalik hiçbir hükm e m ustenid olm aksızın ecnebi m akam atın bu sahada vaki icra-
at-ı keyfiyesinden en bariz ve hissiyat-ı m uadeleti en ziyade rencide edenlerin
den birkaç hâdisenin haksızlığı isbat eden noktaları gösterilmek suretiyle bilin
mesi zaruri görüldüğünden keyfiyetin Barodan ve bilhassa deavi vekili Saadeddin
Ferid ve Selâhaddin N eş’et ve Ebululâ Beylerle Polis M üdiriyetinden mahrem a-
ne bittahkik hem en iş’ar buyurulm ası m ercudur.
İS M E T
No. 5
No. 5, 6, 7. 19 Teşrin-i sânî 338

(19 Kasım 1922)
M ad d e 1 — O n beş Teşrin-i sânî günü Paris’te Poincare ile görüştüm *.

Sulhun teehhürü T ü rkiye içün dâim î ıztırâb olduğu gibi hâdisât ve gayr-ı mun-
tazır ahvâl zuhuruna m enba’ olduğunu, şimdiki gibi ne harb ne sulh olm ayan
bir hale nihâyet vermek lüzûm unu mevzû-ı bahs ettim. İstîzâh ve münâkaşât
esnâsında hüküm etim izin siyâseti M isâk-ı M illî ve m ü n’akid m uâhedâta riâyete
müstenid olduğunu söyledim . Bu bâbda mukâvelât ve Ankara İ’tilâfnâmesi de
m er’î gösterilmiştir. Fransızların uğradığı m uâm elâtdan ve Fransa menâfimin
endişelerinden şikâyet etti. Kapitülasyonlar husûsunda uzun m ünâkaşât geçti.
Adlîde mutavassıt bir şekl-i hail veya b a ’zı te’m inât ve şâire ve Fas ve Suriye’de
Fransızların da bunları kabul ettiklerinden bahsetti. K a t’î bir vaz’iyyet göster
dim. Beni teskin fakat ehl-i ihtisasın bir çâre bulacağını tekrar etti. Bunun üze
rine İskenderun mıntıkası içün bir idâre-i husûsiye yapılm ası Ankara İ’tilâfnâ
mesi ahkâm ından bulunduğu halde bunları pek çok şikâyât ve tahrikâtı intâc
ettiğini bu sebeble büyük m üşkilât içinde bulun duğum uzu söyledim .Konferan
* İsmet Paşa, 12 Kasım Pazar akşamı saat 22 sularında indiği Lozan’da 48 saat kaldıktan
sonra 14 Kasım Salı akşamı Paris’e hareket etti ve dokuz saatlik bir tren yolculuğundan sonra 15
Kasım sabahı Paris’e vardı ve Crillon oteline indi. Ayni gün saat 17’de, Fransa Başbakanı ve Dışiş
leri Bakanı M . Poincare ile 45 dakika kadar süren bir görüşme yaptı. (İsmet Paşa’nın Paris gezisi
ni daha önce ayrıntılarıyla yayınlamıştım. Bkz. B.N . Şimşir, “ Lozan’a D oğru”, Cumhuriyet, 27-31
Tem m uz 1973)
sın m etâlibim ize ve hassaten kapitülasyonlara Fransa’nın zahîr alacağını üm m id
ettiğimizi ilâve ettim. İngilizlerin talebi veçhile m üttefikler arasında evvelden ta
karrür etmiş m evâdd karşısında bulunm ak ihtim âlini mevzû-ı bahs ettim **.
Reddetti. M üzâkerâtm m üsâvât esâsına m üstenid olacağını, Versailles’da Al-
m anlara yapılan m uâm ele yapılm ayacağını söyledi. Poincare’nin söylediği Ver-
sailles’dan beri dört sene geçtiğini ve büsbütün başka vaz’iyyetler hâsıl olduğu
nu işâret ettim. M em leketin tahribatından şikâyet ettim. M ülâkâtm hülâsası ola
rak m üzâkerât çok çetin olacak fakat bir neticeye vanlacak m ealindedir. M ülâ-
kâtımız sam îm iyetden ziyâde burûdet ve ciddiyet içinde geçmiştir. G arîb bir şey
olarak bilâhire Fransa’da görüştüklerim kâfîeten Poincare’nin esâsen durgun
adam olduğunu ve Konferansta dürüst hareket edeceğini te’m ine devâm ettiler.
2 — Poincare ile mülâkâtı m üteâkib Paris’teki bütün m atbuât m uhâbirlerini

otelde kabul ettim ve efkâr-ı u m ûm iyeye sulh arzusunu, Y u n an tahribâtını ve
ecnebi düşm anlığını ve Fransa m enâfiinin ihlâli gibi mesâilin aslı olm adığını ve
kapitülasyonlar husûsunda kararım ız kat’î ve gayr-ı kabil-i rücû’ olduğunu îzâh
ettim kapitülasyonlar içün m uhâbirlerle aram ızda m uhâverât ve m ünâkaşâ geç
miştir. Bir emr-i vâki’ olarak efkâr-ı um ûm iyeye tevdî’ o lu n m u ştu r***.
3 — O n altı Teşrin-i sânîde H âriciye M üsteşârı ile görüştüm . Bu adam

hâriciye nâzırı istiklâlindedir. Şahsî efkârı olm ak kaydı ile sulhün behem ehal ak-
dolunacağını, fakat m üzâkerâtm ilk devreleri çetin olacağını, bundan müteessir
olm ayarak sükûnetle d a ’vam ızı m üdâfaa etm em izi ve her halde m üzâkerâtm
müsavi devletler arasındaki m üzâkerât m âhiyetinde olacağını ve vaz’iyyetin bi
zim içün pek m üsâid olduğunu ve suallerim üzerine ne Boğazlar ve ne de diğer
mesâil hakkında m üşkilât çıkm ayacağını üm m id ettiğini ve İngilizlerin m uhtıra
sında m ûcib-i endîşe bir nokta olm adığını ve hattâ Fransa hüküm eti bunu ce-
vâbdan bile m üstağnî bulm uş olduğunu, müttefikler arasında teâtî-i efkâr edil
mek zarûrî olup nitekim bizim de istediğim iz devletlerle görüşm em ize kimsenin
bir şey diyem eyeceğini, yalnız m üttefiklerin m ukarrer bir proje ile karşımıza çık
m ayarak bütün mesâili m üzâkere ile halledeceklerini, fakat bunun içün bizim
de ortaya bir proje koyup bunu ya kabul ediniz yah ud m üzâkerâtı keseceğiz
** İsmet Paşa’nın Paris’e indiği gün Lord Curzon da özel kurye ile Poincare’ye bir muhtıra
yetiştirmişti. Curzon, Lozan Konferansında M üttefiklerin bir cephe halinde Türklerin karşısına çık
malarını sağlamağa çalışıyor ve özellikle şu noktalarda görüş birliğine varılmasını istiyordu: i) Batı
Trakya, 2) Batı T rakya Sının, 3) Boğazlann serbestliği, 4) Kapitülâsyonlar, 5) Ege adaları, 6) Suri
ye ve Irak sınırlan, 7) M anda topraklan, 8) H arp mezarlıktan, 9) İstanbul, 10) Azınlıklar, n )
Türk silâhlı kuvvetleri, 12) M alî hüküm ler ve 13) Ekonomik hüküm ler. İngiliz muhtırası esas alı
narak M üttefikler arasında görüşmeler başlamıştı.(JDB/'7Î, I/18, No. 193 vd). İsmet Paşa’nın deyi
miyle M üttefikler, Lozan konferansında “ müttehid bir cephe” yapm ağa uğraşıyorlardı. Bu yüzden
Paşa, önceden hazırlanmış bir antlaşma projesi karşısında bulunm ak ihtimalini söz konusu etmişti.
*** İsmet Paşa’nın 15 Kasım günü Paris’te C rillon otelinde yapm ış olduğu basın toplantısı,
Fransız basınında geniş yer tutmuştu. Bu basın toplantısı hakkında Paris gazetelerinde çıkmış olan
yazılann bir bölüm ünü daha önce yayınladım . (Bkz. Bilâl N. Şimşir, Dış Basında Atatürk ve Türk
Devrimi, C ilt I, Ankara: 1981, ss. 84-103, No. 30-38).
dem em ekliğim iz lâzım geleceğini beyân etti. Bizim m etâlibim iz asgarî şerâitden
ibâret olup pazarlık esâsı bizce m ergûb olam ayacağını söyledim . Bu fikre kendi
si de iştirâk etm ekle beraber m üzâkerât her halde m ütekâbilen m üsâadât irâesi
ile neticeye vâsıl olacağını ifade eyledi. Y u n an tahribâtının ta’mîrâtını harâretle
bahsettim. M üzâkerât m ünkati’ olursa ne olacak dedim . H er halde m ünkati’ ol
m ayacak dedi. M ün kati’ olursa her halde şimdiki hâl ya’ni ne harb ne sulh ol
m ayacak dedim .
Paris’teki yeni İtalya sefiri**** otele gelerek ziyâret etti. O da m üzâkerâtda

büyük güçlükler olabileceğini ve m üttefiklerden ayrılm ayacaklarını ve fakat işin
neticeleneceğini söylemektedir. İtalya sefirine İtalya hüküm eti ile ayrıca anlaş
mak ve İtalya menâfiini nâzar-ı dikkate alm ak kâbil olacağını izhâr ve talebi
üzerine bunu hüküm etine iblâğ etmesine muvâfakat eyledim . İngilizler K onfe
ransta m üttefikler arasında m üttehid bir cebhe yapm ak mesâisini ve efkâr-ı has-
mânelerini m uhâfaza eylemektedirler.
Fransızlardan istidlâlât ve intıbââtım bize nîkbînlik ilkâ etmek gayreti ve

Konferansta müşkilât-ı ciddiyenin zuhûr edeceğini ihzâr m erkezindedir. G azete
ler müttefikler arasında i’tilâfdan bahsediyorlar. Paris’e muvâsalatım esnâsında
İngilizler m ukarrerât-ı kat’iyye ve tedâbîr-i zecriye ve tatbikiye gibi m esâilde ıs-
râr etmekte ve Fransızlar bizim kendileri ile her m ünâsebeti kıracağım ız havâd-
isleri karşısında bulunm akta idiler. Bir taraftan Fransızlan tatm îne atf-ı ehem-
miyyet ve diğer tarafdan onlar içün nâzik olan kapitülasyonlar m es’elesini
m ünferiden m atbuât ve âlem -i siyâsetde vaz’ettim. B a’zı te’m inât fikirlerini m u
hâfaza etmektedirler. Fransızların muâm eleleri sûret-i um ûm iyede İngilizlerin
fevkalâde m uhteriz ve onlardan sarf-ı nazar edem ez. Bizim le temas ve menfaati
m uhâfaza etm eğe çalışıyor bir şekildedir. D iğer tarafdan arzu ederlerse kendile
riyle görüşebileciğim i İngilizlere ihbâr ettim. C evab vermediler. Sulh yapm ak
fikriyle geldiklerini tâlî vesâitle irsâl eylediler. Paris seyahatim Fransa’nın m e’yûs
edilmemesi, Y u n an tahribâtının neşriyâtı kapitülasyonlar d a’vâsinin ortaya atıl
ması gibi nikât-ı nazardan faideli olm uştur.
Konferans yirm ide açılacaktır. Lozan gazeteleri aleyhim ize yazm ağa başla
mışlardır. Celâleddin Â rif Bey buradadır. L ozan’dan yazılan 7 num aralı ve 19/
11 /38 tarihli bu raporun tarih-i vüsûlünün iş’ârı.
İS M E T
»»»* Yeni İtalyan Büyükelçisi Baron Avezzana idi.

No. 6
İsmet Paşa Hazretlerine

(19 Kasım 1922)
Konferansa iştirak talebinde bulunan devletlerin adedi gün geçtikçe çoğaldı

ğı*, İtilâf Devletlerinde m enfaatlanna göre kabul veya red hakkı kendilerine
m ünhasır telakki olunarak bir emr-i vâki’ karşısında bırakılm am am ız için
hüküm etim izin fikri istihraç edilm eden verilecek kararların kabul edilem eyeceği
ni şim diden devletlere tebliğ faydalı olacağı Paris M üm essilliğinden bildiriliyor.
Ba’dem a bu gibi m esâilden ve m ühim istihbarat-i siyasiyeden Zât-ı âlilerine
m untazam an m alum at verilmesi tam im edilm iştir**.
H Ü S E Y İN R A U F
* Konferansın açılışı arifesinde çeşit çeşit devletlerin buna katılmak için başvurdukları
görülüyordu. 15 Kasım 1922 günlü Tribüne de Geneve gazetesi, İspanya, İsveç ve Danimarka
hükümetlerinin de Lozan konferansına katılmak için başvurduklarını duyuruyordu. Bunun gibi
başka haberlere de rastlanıyordu.
** Başbakan ve Dışişleri Bakan Vekili Hüseyin R auf (Orbay) Bey, 19.11.1922 günü Paris
M üm essilliğine şu telgrafı çekmiştir: “ M erkeze tebliğ olunan m ühim istihbarat-ı siyasiyenin doğru
ca Lozan’da Heyet-i M urahhasa Riyasetine de iblâğı hususuna itina olunması m ercudur - Hüseyin
Rauf.” (PBA - K. 372/ 1).
No. 7
Şark ve Garbe Tamim, ismet Paşa
Hazretlerine de (ayrıca)
(19 Kasım 1922)
Vahdettin ve küçük m ahdum u Ertuğrul Efendiler, Başm abeynci Y aver Paşa

ve m ukarrebîninden birkaç kişi 17 cum a sabahı Saray’dan İngiliz Generali Har-
rington vasıtasıyla alınarak İngiliz kruvazörüne nakledilm iş m eçhul bir semte
hareket ettirilmiştir. H adise hüküm et ve B üyük M illet M eclisince derdest-i
m üzakeredir. İttihaz edilecek karar ayrıca bildirilecektir Efendim .*
* Lozan Konferansının açılışına üç gün kala son Osm anlı Padişahı Sultan Vahdettin’in
Malaya adlı İngiliz zırhlısına binip yurt dışına kaçması ve M alta adasına götürülmesi, dış basında
epeyce geniş yankı yaptı. Zaten T ürkiye haberleriyle dolu olan yabancı gazeteler bir de padişahın
kaçışına yer ayırdılar. (Bu konudaki yazılar için bkz B.N. Şimşir, D i j Basında Atatürk ve Türk Devri
mi, s. 106-123, No. 40-47, vd. Ayrıca Bkz. Bilâl N. Şimşir, “ Vahdettin’in Kaçışı Son u,” Cumhuri
yet, 26-29 Ağustos 1973)
Vahdettin’in kaçınlışı Hind Hilafet komitesince kınanmıştır. Lozan’da Ruşen Eşref (Ünaydın)
bunu Hilâl-i Ahm erden M uttalip Beye şöyle tellemiştir:
T el. 1 Lausane, le 18.11.1922
“Telegram m e Bom bay comite Kalifat reprouve ingerence britannique dans affaires Kalifat
approuve decision Assemblee Nationale qui represente conviction du m onde m usulman trouve de-
cision conforme cheriat - R ouchene.” (PBA - K. 372/ 1)
No. 8

(20 Kasım 1922)
19/11/1922 tarihli telgrafnameleri aynı günde vasıl oldu ve Refet Paşaya

tebliğ edildi.
No. 9

(20 Kasım 1922)
Vahdettin Efendinin İngiliz zırhlısına firar ve ilticası üzerine Şer’iye Vekâle-

t-i Celîlesince tanzim olunan fetevây-ı şerife m ucibince hal’i B ü yük M illet M ec
lisinin 18/11/38 tarihli celsesinde müttefiken kabul edilm iş ve aynı celsede icra
kılınan intihabat neticesinde m akam -ı m uallay-ı hilafete H anedan-ı Âl-i O s
m an’dan A bdülm ecid bini A bd ü laziz Hazretleri intihap kılınmıştır. Bu babda
derdest-i tanzim olan beyannam eler irsal edilecektir Efendim *
* Abdülm ecid Efendinin Halifeliğe seçilmesi üzerine yabancı basında çıkan yazıların bazı
ları:
— “Ankara M eclisi A bdülm ecid’i Halife seçecek”, Le Journal (Paris), 20.11.1922.
— Robert-Raynaud, “T ürkiye’nin İki Padişahı” , Le Matın (Paris), 21.11.1922.
— August G auvin, “ Halifelik bunalım ı” , Journal des Debats (Paris) 22.11.1922.
— “Yeni Halife A bdülm ecid” , L ’lllustratıon (Paris), 25.11.1922
— “ Halife Abdüİm ecid Hazretleri” , The Müslim Standard (Londra), 30.11.1922. ve “Ankara ve
Halifelik” , Ibid. “ İsmet Paşa Hazretlerinin A bdül Q ayum M alik’e D em eci” , Ibid.
— Paul Erio, “Yeni Halifeye biat töreni” , Le Journal, 1.12.1922
— Paul Gentizon, “T ürkiye M ektubu: Yeni H alife”, Le Temps (Paris) 2.12.1922
— “ Halife ikinci A bdülm ecid’e biat” , L ’Illustration, 9.12.1922. Bu yazıların tam metinleri için
bjcz. B.N . Şimşir: Dış Basında Atatürk...., No. 45, 46, 47, 53, 58, 59, 60, 61, 63, 67 vd.
No. 10
Refet Paşa Hazretlerine
No. 10 20 Teşrın-i sânî 338

(20 Kasım 1922)
Âtideki telgrafnam enin İsmet Paşa H azretlerine çekilm esini rica ederim. İs
met Paşa Hazretlerine: Paris M üm essilim iz vasıtasıyla İngiliz Generali Tovvns-
hend’den bir telgraf aldım. A nkara’da veya gidebileceğim bir yerde benim ile
görüşm ek arzu ediyor. Cevaben zat-i devletlerine m üracaatlarını yazdım Efen
dim.
No. 11
Büyük Millet Meclisi Riyasetine
No. 8, 9, 10 20 Teşrin-i sânî 338

(20 Kasım 1922)
N o. 8. M ösyö Poincare aynı otelde bulunduğu cihetle ihsas ettiği arzu üze
rine Konferansın küşâdından m ukaddem kendisiyle görüştüm . Bu d e fa pek zi
yâde hüsn-i kabul ve nezâket gösterdi. Riyâset m es’elesini mevzû-ı bahs ettim
ve riyâsetin m ünâvebeten düvel-i müttefika-i selâse ile T ü rk iye arasında tedâvül
etmesi teklifinde bulundum . Fransa, İngiltere, İtalya d a’vet eden devletler oldu
ğu cihetle kâide-i riyâsetin bu üç devlete âid olması lâzım geleceğini ve da’vet
edilen devletler y a ’ ni T ürkiye, R om anya, Y ugoslavya ve Y un an istan ’ın d a’vetci
olm adıkları cihetle riyâset etm eyeceklerini düşündüğünü söyledi. T ü rk iye devlet
leri İzm ir’e d a’vet etmiş olduğu cihetle bizim de riyâset etm em iz icab edeceğini
bildirdim . İkinci derecede kom isyonlarda T ü rk iye’nin riyâset növbetine idhâl
edilebileceğini ve esâsen T ü rklere m üsâvi m uâm elesi yapılacağı ve asıl iş m üzâ-
kerâtda olup bunun o kadar i’zâm edilm em esini rica etti. T alebim d en ferâgat
m a’nâsmı ifâde edecek bir şey söylem eden başka m esâile geçtim. İstanbul’ un
tesrî-i tahliyesi bahsinde İstanbul ve T rak ya ’ya ahden girm ek harben girm eğe
m üreccah olduğunu,çünki bu son takdirde gerek İngilizlere ve gerek Y u n an lıla
ra karşı bir hiss-i husûm et bırakılm ış olacağını halbuki m uâhede im za edilince
İstanbul’daki vaz’iyyetim iz kendilerinin de im zaları altında kabullerine m ukârin
olacağından çok sağlam olacağını îzâh etti. T ah liye ne zam an olacak dedim .
İm zâ edildiği gün ne İstanbul’da ne Boğazlarda bir tek Fransız ve İngiliz veya
diğer bir ecnebi asker kalm ayacağını, Boğazların serbestîsi içün Türklerin riyâ-
seti altında bir komisyon mutasavver olduğunu ve T ü rk iye’nin İstanbul’da bilâ
kayd u şart hüküm süreceğini, yalnız Avrupay-ı T ü rk î’deki askerim izin jan d ar
m a dâhil olm am ak üzere tahdîd-i m ikdârı düşünüldüğünü, ekalliyetlerin m übâ
delesi m es’elesi arzum uza muvâfık bir sûretde hallolunabileceğim , kapitülasyon
lar da ecânibin menfaati ihlâl edilm em ek şartı ile bilâ m üşkilât hallolunabilece
ğim suallerim üzerine îzâh etti ve halli çok m üşkilâtı istilzâm edecek m âhiyetde
mesâil gördüğüm ü beyân etm ekliğim üzerine her müşkilâtın hallolunabileceğim
ve T ü rkiye’nin bugün üm m id edilm ez derecede m üsâid bir vaz’iyyetde bu lun
duğunu ve hattâ karîben anlaşılacağı üzere Lord C u rzo n ’un dahi T ü rk iye’ye
karşı gayet m üsâid bir hâle gelmiş olduğunu ve Y un an istan’dan alınacak tami-
rât bedeli hususunda Y unanlıların A n ad olu ’da tahrîb ettikleri Fransız emvâl ve
menâfıini T ü rkiye’de olm ak i’tibâriyle bizden isteyeceklerinden bize karşı yapılan
tahribât bedelâtı ile birlikte bunları bizim Y unanistan’dan alm am ıza m üzâheret
edecekleri tabiî olduğunu m ahrem âne bir suretde ilâve etti.
No. 9 — H ülâsa söylenilen şerâit aynıdır. Y aln ız bugün m uâm ele daha nâ-
zikânedir. Bu da bir iki gündür gazetelerde görülen fena havâdisleri tahfife de
m a’tûf olabilir. Konferansın küşâdında İsviçre Reis-i cum hûrunun benim le Lord
C u rzon’un cevâb vermesi takarrür etmiş olması üzerine hazırladığım ız nutkun
muhteviyâtından bahsettim. Bir iki cüm lesini tahfif husûsunda çok rica etmeleri
üzerine m uvâfakat etm eği m ünâsib gördüm . Esâsen yalnız İsviçre’ye teşekkür
edilmesi mevzû-ı bahs olduğundan ve halbuki nutkum uzda esâs olan aksâmı ta
m âm en m uhâfaza ettiğimizden bunda bir m ahzûr yoktur. Konferans salonuna
girilmezden evvel Lord C u rzon takdîm edildi ve ber m uktazây-ı nezâket âfâkî
ba’zı şeyler konuşuldu. Bize karşı bunun da tavrı şâyân-ı dikkat bir sûretde nâ-
zikâne idi.
No. ıo — İsviçre Reis-i cum huru Konferansı alenî bir celse ile açarak be-
yân-ı hoşâm edî etti ve İsviçre’nin Konferans mahalli olarak ta’yîn edilm esine
m em nuniyetini izhâr ettikten sonra düvel-i m uâkidenin gösterecekleri kiyâset ve
hiss-i m üsâlem etkârâne ile fecâyi’-i harbin bir ân evvel zâil ve hal-i sulhün hâsıl
olması tem enniyâtını izhâr etti.
M üteâkıben Lord C u rzon nutkunu söyledi. Bu da devletlerin m ütekabilen

gösterecekleri efkâr-ı i’tilâfcuyâne sâyesinde sulhün husûlü tem enniyâtını izhâr
ederek İsviçre’nin dâim â efkâr-ı m üsâlem etkâranenin tatbîk ve intişânnda oyna
dığı rol i’tibâriyle sulh konferansı içün en m ünâsib bir m ahal olduğunu beyân
ve reis-i hüküm ete teşekkür etti.
B a’dehu ben îrâd-ı nutk ettim. B unun metni aynen açık telgraf ile arz edil
miştir. Y aln ız İngiliz ile benim tarafım dan nutuk iftitahı yapılmıştır.
B a’dehu İsviçre Reis-i cum huru kendisine gösterilen hissiyata karşı her iki
mize teşekkür ettikten sonra yarın kablez-zuhr saat on birde m urahhaslar içti
m â’ etm ek üzere bu um ûm î ve alenî celseye nihâyet verildi *.
20 Teşrin-i sânî 38 tarihli ve 10 num aralı rapordur. V usûlünün iş’ârı.
İS M E T
* Lord Curzon, Lozan Konferansının açılış törenini 20 Kasım 1922 günlü 6 sayılı telle
şöyle rapor eder:
“ First plenary meeting of conference took place this afternoon in a large hail open to public
and press. Svviss President presided and read an appropriate and vvell-vvorded speech of vvelcome.
It had been agreed that I should respond on behalf of delegations in a few vvords of a comple-
mentary character. T his I did and proceedings would have terminated had not ismet Pasha ad-
vanced to the platform pulled out a paper and read a speech containing some very partisan and
rather truculent remarks. French President of C ouncil told me that but for his influence speech
would have been m uch vvorse.
“ French and T urks are staying in same hotel and contact betvveen them (is) constant and
close. ism et Pasha is com ing to cali upon me presently.
“ His attitude today vvas (? exam ple ol) spirit in vvhich Turkish delegation are approaching
conference and foreshadovvs trouble at every tum . ( D B F P - 1 / 18, p. 320, No. 209).
T ü rk delegasyonunda basın işleriyle görevli Ruşen Eşref (Ünaydın) bey de 20 Kasım 1922
günü İstanbul basınına şu telgrafı çekmiştir:
“Journaux Akcham ikdam ileri T an in e Tevhid Terdjum an Yenichark Vakit Bureau Presse
T e l. Lausanne, 20 Novembre 1922
Conference ouverte quinze heures dem ier
Discours president Haal voeux paix prompte Curzon discours remerciements accueil suisse
exprima desir arriver accord tous points İsmet prononça discours français insista effort national in-
dependance liberte releva devastations injustifiees declara delegation anim ee m axim um bonne foi
possible remercia hospitalite suisse
Premere seance demain onze heures
Rouchene” (PBA-K. 372/ 1)
No. 11/bis
Discours Prononce Par S. E. ismet Pacha â l ’occasion

de Uouverture de la conference de Lausanne,
Le 20 Novembre 1922
M onsieur le President,
U n armistice conclu, il y a plus de quatre ans, sur la base et sur la foi des
principes vvilsoniens avait suspendu ofliciellement les hostilites dans lesquelles se
trouvait engage l’Em pire O ttom an.
L a nation turque, continuellem ent privee des bienfaits de la paix, se rendit
com pte de 1’ insufFısance et de l’inanite de ses incessantes dem arches pacifıques
en vue de l’obtention du droit et de la justice et, com prenant q u ’il ne lui restait
aucun autre espoir de salut, reussit â defendre son existence et â realiser son
independance par ses propres m oyens m oraux et materiels. Elle a endure dans
cette voie des souffrances et consenti des sacrifices sans nom bre dont les nations
libres ont ete les temoins sym pathiques. Les T u rcs de tout âge et de toutes
conditions, les femmes et les enfants ont contribue â cette lutte de defense. Je
ne puis m ’ em pecher de rappeler ici les interminables attaques depuis 1918, at-
taques et souffrances q u ’on ne saurait justifıer d ’aucune façon,ainsi que les de-
vastations causees system atiquem ent sans aucune necessite militaire et dans un
esprit exclusif d ’extermination dans les parties les plus riches et les plus prospe-
res de ses territoires.
J e rappellerai enfın q u ’en ce m om ent encore, plus d ’un million de T u rcs
innocents errent sans asile et sans nourriture â travers les ruines dans les plai-
nes et sur les plateaux de l’Asie-M ineure.
En consentant ces sacrifices surhumains, la nation turque a conquis sa pla-
ce dans l’hum anite civilisee avec tous les droits â l’existence et â l’independaııce
inherents aux nations capables d ’une vigoureuse vitalite et com m e un element
de paix, de concorde ainsi que de travail et d ’activite. L e but suprem e de la
Grande Assem blee N ationale de T u rq u ie est de conserver, de consolider cette
position.
Les evenements des ces dem ieres annees ayant eriğe en dogm e dans la
conscience de l’hum anite cette verite que la paix et la tranquillite generales ne
peuvent etre realisees q u ’en tant que les nations respecteront mutuellement leurs
droits de liberte et d ’independance, j ’aim e â esperer que le souvenir de ces
evenements constituera pour l’avenir un gage de paix et de stabilite.
J e m ’attache â l’espoir que la Delegation turque qui est anim ee du maxi-
m um de bonne volonte possible, trouvera dans les autres Delegations une bon-
ne volonte identique et que de cette m aniere les efforts de la Conference abou-
tiront â un resultat satisfaisant.
Je termine, M onsieur le President, en rem erciant au nom du G ou vem e
ment de la G rande Assem blee Nationale de T u rq u ie la Confederation Helveti-
que pour la courtoise hospitalite q u ’elle veut bien nous accorder en acceptant
la reunion de nötre Conference sur son sol national.
Je me felicite d ’autant plus du choix heureux du siege de cette Conference
q u ’elle se tient dans un pays dont la glorieuse histoire est le plus irrecusable te-
m oignage de la valeur q u ’ une noble nation attache â son independance*.
* Aslını Paris Büyükelçiliğim iz Arşivinde bulduğum uz bu demecin tam metninin Journal

de Geneve gazetesinin 21.11.1922 günlü sayısında yayınlanmış olduğunu gördük. Ayni gazete, ayni
gün, bir başka sütununda İsmet Paşa’nın nutkunu nasıl okuduğunu şöyle anlatıyor: “ Vint enfin
ismet Pacha, qui avait declare ce matin q u ’il etait bien decide â repondre si l’un des represen
tants allies prenait la parole; il tenait â m arquer ainsi q u ’il entendait etre admis â la conference
sur un pied d ’egalite parfaite. II en profıta egalem ent pour exposer une fois de plus la these du
nationalisme turc. Ses allusions directes aux atrocites grecques provoquerent un leger malaise par-
mi les delegues. M ais il ne dit rien, somme toute, qui n ’ait ete prevu. II eut, lui aussi, des propos
tres aimables â l’adresse de la Suisse. M . M ussolini, apres un instant d ’hesitation, joignit ses app-
laudissement â ceux de la salle. Aucun des plenipotentiaires allies ne manifesta.” (Journal de Gene-
tv, 21.11.1g22)
İsmet Paşa’nın Lozan Konferansının Açılış Töreninde 20Kasım 1922 Günü

Okuduğu Söylev (Çeviri).
Sayın Başkan,
D ört yılı aşkın bir süre önce, Başkan VVilson’un ilkelerine ve bunlara inanç
duygusuna dayanarak yapılm ış bir m ütâreke, O sm anlı im paratorluğunun da
katılmış bulun duğu çarpışm aları resm en durdurm uştu.
Barışın nim etlerinden her zam an yoksun kalan T ü rk ulusu, o tarihten bu

yana, hak ve adalet elde etm ek için ara verm eden yaptığı barış girişimlerinin
yetersizliğini ve hiç birşeye yaram adığını anlayarak, varlığını korum ayı ve m addi
ve manevi kendi kaynaklarıyle bağım sızlığını kazanm ayı başarmıştır. T ü rk ulu
su, bu yolda, özgür ulusların da içten bir yakınlık ve anlayış duygularıyle tanık
oldukları pek çok acılara katlanmış, sayısız fedakârlıklara rıza göstermiştir. K a
dın ve çocuk, her yaşta ve durum daki Türkler, bu savunm a savaşına katılmış
lardır. 1918’den bu yana T ü rk ulusunun karşılaştığı sonu gelm ez saldırıları ve
acıları burada hatırlatm aktan kendim i alam ıyorum . G erek bu saldırılara ve acı
lara, gerekse hiç bir askeri zorunluluk olm aksızın, T ü rkiye topraklarının en zen
gin ve en bakımlı parçalarında, yok etmekten başka bir şey düşünm eyerek, sis
temli bir şekilde yapılm ış yakıp - yıkm alara tek bir özür bulunam az.
H âlâ bu dakikada bile, bir m ilyondan çok m asum T ü rkü n , A nadolu ovala- •
rında ve yaylalarında, evsiz ve ekm eksiz, yıkıntılar arasında, başıboş dolaştıkları
nı da hatırlatm ak isterim.
T ü rk ulusu, insan gücünü aşan bu fedakarlıklara katlanm akla, uygar insan

lık içinde, köklü bir yaşam a gücüne sahip uluslara özgü olan varlık ve bağım
sızlık haklarıyla, banş, huzur ve çalışkanlık unsuru olarak, büyük bir yer kazan
mıştır. T ü rkiye B üyük M illet M eclisinin yüce am acı, bu yeri korum ak ve
güçlendirm ektir.
Son yılların olayları insanlığın vicdanında genel banş ve huzurun, devletler

ce birbirlerinin haklarına, özgürlüklerine ve bağım sızlıklarına karşılıklı olarak
saygı gösterilmedikçe gerçekleşm eyeceği gerçeğini bir inanç ilkesi halinde yerleş
tirmiş bulunduğundan, bu olayların anısı, gelecek için bir barış ve huzur tem i
natı olu r um udundayım .
D üşünülm esi m üm kün en bü yük bir iyi niyetle dolu olan T ü rk Tem silci
Heyetinin, öteki Tem silci H eyetlerde de ayni iyi niyeti bulacağı ve böylece, kon
ferans çalışm alarının m em nunluk verici bir sonuca ulaşacağı um udunu besliyo
rum.
Sayın Başkan,
T ü rkiye B üyük M illet M eclisi hüküm eti adına, İsviçre Cum huriyetine, kon
feransımızın burada toplanm asını kabul etm ekle lütfen göstermiş oldukları nazik
konukseverlikten dolayı teşekkür ederek sözlerime son vereceğim. Tarih i şanlı
soylu bir ulusun, kendi bağım sızlığına ne kadar büyük bir değer verdiğini inkâr
edilm ez bir şekilde gösteren bu ülkenin, konferansa toplanm a yeri olarak seçil
mesinden bü yük bir m utluluk duym aktayım *.
PBA-K. 372/2
* Söylevin arşivdeki fransızca aslından yaptığım bu çevirisini, Lozan antlaşmasının 50.

yıldönüm ünde yayınlamıştım. Bkz.: Bilâl N. Şimşir, “ Lozan’a doğru” , Cumhuriyet, 6 Ağustos 1973
No. 12
ismet Paşa Hazretlerine
(21 Kasım 1922)
Bugün elinde vesika-ı resmiyesi olm ayan ve fakat Y ugoslavya Başvekili Pa-
şıç’in m u ’temedi ve m ahrem i olduğunu söyleyen erkân-ı harbiye m iralayların
dan Lozan Konferansında harb heyeti müşavir-i askerîsi Tasiç, Refet Paşa dela
letiyle m ütenekkiren A n kara’ya geldi. Y edin de esbak D ebre m ebusu Basri Beyin
G azi Paşaya tavsiyesi vardır. M iralay, Y ugoslavya ile te’sis-i m ünasebâta ve
mümessil teatisine taraftar olup olm adığım ızı*, Yugoslavya’yı hudud-ı hazırası ile
kabul edip etm eyeceğim iz hakkındaki fikrimizi sordu ve m ünasebâta girmekten
* Sırbistan ile T ürkiye arasındaki diplomatik ilişkiler, Osm anlı Devletinin Birinci D ünya
Savaşına girmesi üzerine, Kasım 1914 tarihinde kesilmiş ve Belgrad’daki T ü rk Elçisi Cevad (Ezine)
Bey 1 Kasım 1914 tarihinde ordaki görevinden ayrılmış idi. Lozan Konferansının devam ettiği
günlerde İsmail Canbolat Bey Belgrad mümessilliğine atandı. Barış andlaşması henüz im zalanm a
dığı ve Ankara-Belgrad diplomatik ilişkileri normale dönüşmediği için- İsmail C anbolat’a Elçi ü n va-'
m verilememiş ve diplomatik mümessil denmişti. Ancak I. C anbolat Belgrad’da göreve başlamadı.
1924-1925 yıllarında T ah ir Lütfı (Tokay) Bey, geçici olarak T ürkiye’nin belgrad temsilciliği görevi
ni yürüttü. Lozan antlaşması yürürlüğe girdikten sonra, T ürkiye’nin Belgrad temsilciliğine 22
Ağustos 1925’te M ümessil ünvanıyla Y u su f Hikmet (Bayur) bey atandı ve Şubat 1926’da kendisine
Elçi unvanı verildi. O zam anlar Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı adını taşıyan Yugoslavya da, M ondros
M ütârekesinden sonra, 14 Şubat 1920 tarihinde İstanbul’a geçici olarak Radom ir Şaponyiç adlı bir
işgüder atadı. 1923 yılında bunun yerini M üm essil sıfatıyla Trajan Givkoviç adlı Kosovalı Türkçe
de bilen bir diplomat aldı. Ancak 1926 yılında T ürkiye’ye T om ir Popoviç adlı tam yetkili bir Elçi
atanabildi.
başlayarak âtiyen Balkanlar’da iki kuvvetli askerî devlet arasında husulü kendile
rince m atlub i’tilâfı îm a etti. Rüfeka ile b a ’de’l-m üzakere G azi Paşa ile birlikte
m um aileyhe âtideki tarzda cevap verildi:
M üm essil teatisine taraftar olduğum uzu, kendilerinin de İstanbul’daki

m ümessillerini hüküm etim iz nezdine m em ur etmeleri şartı ile tarafım ızdan bir
zatın intihap ve i’zâm olunacağını,Yugoslavya’yı hudud-ı hazırası ile kabul et
mekte m üşkilat görm ediğim izi, ancak bittabi’ idarelerindeki T ü rk ve İslam aha
linin m a’rûz bulun duğu istihbar edilen tazyıkatın r e fi m atlûb olduğunu ve Y u
nanlılara karşı icabında Y ugoslavya’nın lazım ı veçhile m üm ânaatkârâne m üessir
olması icap edeceğini, ancak kendisinin bir mahiyet-i resmiyesi olm adığını na-
zar-ı dikkate alarak Sırp heyet-i m urahhasasının L ozan ’da bu nıkat etrafında
zat-ı devletleri ile görüşüp anlaşm ası muvafık olacağını ve size yazacağım ızı
söyledik. M üm essil intihap ve i’zâm edeceğiz. Hususât-ı şâire hakkında bâlâda
arz ettiğim esasât dairesinde ve fakat her halde K ü çü k A n tan t’a dahil oluyoruz
gibi Fransızlar tarafından R uslara ve m üttefiklerine karşı propaganda ve tesir
yapılam ayacak surette görüşülmesi m ünasip olur Efendim.
No. 13
Hey ’et-i Vekîle Riyâsetine
No. 11, 12 21 Teşrin-i sânî 38

(21 Kasım 1922)
B ugün Konferanstan sonra Lord C u rzon tarafından izhâr edilen arzuya bi
nâen iâde-i ziyâret etmesi te’min olunduktan sonra görüştüm . Konferansın tar-
z-ı mesâisi nasıl olacağından ve mesâil tefrik edilerek kom isyonlarda tedkîk edil
mesi kendisinin yarınki konferans içün sûret-i husûsiyede derm iyân edilen
m ülâhazası olm am akla beraber heyet-i m urahhasalara isterlerse m ülâhazât-ı
um um iye derm iyân etmeleri teklîf olunacağından bahsetti. Riyâset m es’elesini
buna d a söyledim . O da Poincare ile aynı nazariyeyi derm iyân etti. T ü rkler
içün en ehem m iyetli m es’ele hangisi olduğunu sordu. M esâilin hepsi yekdiğeri
ne m erbût ve hepsi aynı derecede m ühim olup bu n lan n esâs-ı müşterki istiklâl-i
tâm teşkil ettiğini söyledim. İngiltere’nin hangi m es’eleyi m ühim addettiği suâli
ne karşı gülerek sulh dedi ve N oel yortularını m em lekette geçirm ek arzusunda
bulunduğundan mesâilin o vakte kadar hallolunm ası tem ennisini izhâr etti. Bu
kendilerinin elinde olup isterlerse bir saatte m es’elenin biteceğini söyledim. Buna
karşı da gülerek aynı şey sizin de aynı veçhile elinizdedir dedi. Y u n an tahribâ-
tından ve bunların ta’m irinden bahsettim . Y un an lılar da T ürklerin tahribinden
bahsediyor. H er ikiniz söylersiniz. Biz bîtaraf bir sûretde dinleriz dedi. Bugünkü
nutukda b a ’zı cüm leler sert olduğundan şikâyet ederek birbirim ize karşı sert
nutuklar îrâd etm em em izi rica etti. Iztırâb çekm iş bir milletin m ümessili oldu
ğum dan şiddetli addettiği nutukların şikâyetden başka bir şey olm adığını, A n a
dolu’da söylediğim iz nutuklarda bile hiçbir milletin izzet-i nefsine karşı hiçbir
kelime söylem ediğim izi ve ben de gerek m ünâsebât-ı resm iye ve gerek m ünâse-
bât-ı şahsiyem de sözlerime fevkalâde i’tinâ etm ek i’tiyâdında bulunduğum u bil
dirdim. Yunanlılara karşı zaferim ize diyecek olm adığını, fakat müttefiklere karşı
da m uzaffer olm adığım ızı söyledi. Cevâp verdim. Y arın veya öbür gün iâde-i zi-
yâret edeceğini söyleyerek sık sık görüşm em izi arzu ettiğini ilâve etti. Ben de
b ii-m u kâbele görüşm eğe âm âde bulunduğum u ve konferansın devamı m üdde-
tince işlerin bu suretle daha kestirme hallolunabileceğim beyân ettim. M es’ele
nin zevâhiri fırtınadan evvel tatlı yel m ahiyetindedir. İlk evvel mesâil-i arziyeyi
mevzû-ı bahs etm ek fikrindedirler.
İS M E T
No. 14
(21 Kasım 1922)
Bu sabah konferans açıldı. Resm î teblîğ aynen açık olarak arz edilmiştir.
Bugün yalnız Konferansın nizâm nâm e-i dâhilîsi m üzâkere edilmiştir. Bunun he
men her m addesine i’tirâz m ecbûriyetide kaldık*. Harâretli m ünâkaşât oldu.
Konferans hangi devletlerin m urahhaslarından teşekkül edeceğine dâir olan bi
rinci m addenin dâire-i şüm ûlünden notalarda taayyün eden devletlerden mâa-
dâsının ihrâc edilm esinde sûret-i kat’iyyede ısrâr ettik ve m urahhasların adedi
nin iki olm asına binâen her ictîm a’da m urahhaslardan yalnız ikisinin m urahhas
addedilm esi teklifini de şiddetle reddettik. B oğazlann rejim ine âid komisyondan
bahsolunurken Sovyetlerin iştirâki lâzım olduğunu ifâde ettim. C urzon d a’vet
olunduklarını, henüz bir cevâb vermediklerini söyledi. Boğazlar m es’elesini Sov
yetlerin iştirâki olm aksızın takarrür ettirilemeyeceğini tekrâren te’yid ettim. Ri-
yâsete T ü rk hey’et-i m urahhasasınm da iştirâkini resmen taleb ve aynı talebi
kom isyonlann riyâseti içün de tekrar ettik.
No. 14 — ö ğ le d e n sonra olan içtim â’ dahî İsviçre hüküm etine karşı te
şekkürü ve sulhün akdi hakkm daki tem enniyâtı m utazam m in olarak Fransız,
İtalyan ve Japon m urahhaslarının îrâd ettikleri nutuklarla geçti. Y arın Lord
* Curzon, Türklerin, İçtüzüğün hemen her noktasına itiraz ettiklerini söylüyor: “ ...U pon
great majority o f these points T urks raised objections often of a very trivial character to establish
their claims to complete equality or to satisfy their national pride” (D B F P - I/ı8 , p. 322).
C u rzo n ’un riyâset edeceği Arâzi, U m ûr-i askeriye ve Boğazlar kom isyonu topla
nacak ve T rak ya hudû d u m evzû-i bahs olacaktır. B ugün yalnız şeklî m esâil ko
nuşulduğu halde birçok nikatda şiddetli m ünâkaşât m ecburiyetinde bulunduk.
Konferansın hitâm ından sonra iâde-i ziyâret içün otele gelen Lord C u rzon ile
nâzikâne görüştük. R uslarla aram ızda kavga olup olm adığını sordu. R eddetm ek
liğim üzerine dostluk ne kadar devâm edecek dedi. D âim â ve ilânihâye dedim .
Sonra teklifsiz ve âfâkî şeylere geçti.
M ösyö Poincare dahî iâde-i ziyâret ederek diğer devletlerin iştirâkinde

m ahzûr olm adığın iknâ’ etm eğe çalışmıştır.
İS M E T
No. 15

(22 Kasım 1922)
M oskova Sefiri M uh tar B ey A ra lo fu n Türklerle İngilizler arasında bir ihti-

laf-ı m üsellaha bütün nüfuzi ile m ân i’ olm ak için hüküm etinden talimat aldığı
nı vüsûkuna i’tim ad ile T iflis’ten bildiriyor.
No. 16

(22 Kasım 1922)
İstihzârât-ı sulhiyye K om isyonunda kâtip olarak m üstahdem olup ahîren

M urahhas H aşan Beyefendinin heyet-i m urahhasa ile götürdüğü Suat Efendinin
vâki’ olan ihbâr ve tahkikat neticesinde pederinin muhalefet-i efkârı ile m a-rûf
İngiliz M uh ibler Cem iyetine m ensup sâbık İstanbul H üküm eti N afıa Nezareti
Ticaret M üdir-i U m um îsi Reşat Beyin kardeşi elyevm B atum ’da T ü rk
K om ünist Fırkası Kâtib-i U m um îsi ve Y en i Fikir kom ünist gazetesinin başm u
harriri Sedat Reşat olduğu anlaşılmıştır. Bu adam geçen sene İstiklal M ah kem e
sinin karan ile hudut haricine çıkanlm ıştır. Verilen şu m alum ata göre Suat
Efendi hakkında nazar-ı dikkat-i sâmîlerini kemâl-i ehem m iyyetle celbe müsâra-
at ederim *.
* Rıza N ur bu konuda şunları yazıyor:

“ Büyük bir teşyi ile Sirkeci’den trene bindik... Bizim Haşan dahi bir kâtip almış... Reşit Saf-
vet bu çocuğu görmüş. Bana dedi ki: Bu çocuk ailesiyle bir müddet bizim evin yanındaki evde
oturdu. Bizim bahçıvanın paltosunu çalıp sattı. Bu gayet fena bir çocuktur. Söyle de bunu
götürmesin dedi. Hasan’a söyledim... vaz geçirtemedim... Bu çocuk bugün Fransız zabitidir. Sen
Piyer denilen meşhur harbiye mektebinde okuyor. Diğer kardeşi de Batum ’da komünisttir. Bizden
kaçmış, komünist olmuş, orada gazete çıkarıyordu. Batum ’da görm üştüm .” (Hayat ve Hatıratım,
III, s. 979).
No. 17
Lozan ’da Türk Heyeti Murahhasa Reisi ismet Paşa Hazretlerine.
No .8 22 Teşrin-i sânî 338

(22 Kasım 1922)
Ethem ve E şrefle rüfekasının ve m uhtem elen Reşit ve Tevfık’in İsviçre’ye

gittikleri istihbâr edilmiştir! Zat-ı devletlerine sûikastde bulunm aları ihtimali ol
duğundan İsviçre H üküm etine m üracaatla tevkîf ve hudût hâricine ihrâç ettiril
m elerinin te’m inini taleb ederim . M ustafa Kem al
No. 18
No. 11. 22 Teşrin-i sânî 338

(22 Kasım 1922)
A çık olarak gönderildiği bildirilen nutuk henüz gelm em iştir*. Sekiz num a
ralı telgrafınızın imzası. M ustafa K e m a l.
* Söz konusu nutuk, İsmet Paşa’nın Konferansın açılışında okuduğu nutuktu. A çık telgraf
la gönderilen ve Atatürk’ün de merakla beklediği bu nutkun Fransızca aslını ve Türkçe çevirisini
de buraya almayı uygun gördüm. Bkz. N o.ı i Bis.
No. 19
Hey ’et-i Vekile Riyasetine
No. 15, 16 22 Teşrirı-i sânî 38
(22 Kasım 1922)
Konferans kom isyon halinde toplandı. Reis C u rzon öğleden evvel T rak ya
h ududlan hakkında talebim izi sordu. Şarkî T rak ya içün 1913 h ududunu ve
G arbî T rak ya içün re’y-i âm taleb ve delâili lâzim e serdeyledim . * G arbî T ra k
ya’nın hudu unu sordu. Li-m aksadin tedkîk ettireceğimi ve cevab vereceğimi bil
dirdim. Venizelos uzun bir nutuk ile Bulgarlara bi’l-nzâ verilen hududdan bahs
ve G arb î T rak ya iddiâsını kabul edem eyeceğini söyledi ve Bulgarlara serbestî-i
ticâri verilebilecğini îm â etti. Sırp sefiri bunu te’yid ve ayrıca bîtaraf m ıntaka ve
gayr-ı askerîlikten bahsetti. R om an ya onu te’yid etti. N utuklarına cevâb vermek
hakkını m uhâfaza ettim. B ulgar h ey’etinin A dalar D enizi m ahreci içün istim â’
olunacağından bahsetti. Bulgarların A dalar D enizine m ahreçlerine aleyhdar ol
m adığım ızı ve T rak ya ’ya taalluk etm eyen bir m es’ele içün istim âm a muvâfakat
ettiğimizi bildirdim ve bundan m âadâ Bulgar h ey’etini dinledikten sonra teklifâ-
tın h ey’et-i um ûm iyesine bugün veya yarın cevâb verm ek hakkını m uhâfaza
edeceğim i söyledim .Curzon behem ehâl cevâb verm ek lâzım dedi. Ö ğled en son
raki ictim â’da Bulgar hey’eti geçm iş teşebbüslerini hülâsa ve bizim le alâkadârla-
nn izzet-i nefislerini m uhâfazaya i’tinâ ile A dalar D enizinde m ahreç ve G arbî
* İsmet Paşa’nın Batı T ra k ya ’da halkoyuna başvurulması isteği büyük tepkiler yarattı.
Özellikle Balkan ülkeleri Türklerin tekrar M eriç’in batısına geçecekleri korkusuna kapıldılar. Batı
T rak ya’da T ü rk nüfusu ezici çoğunluktaydı. H alkoyuna başvurulmuş olsaydı, Batı T rakyalılar
T ürkiye’ye katılmaya karar verebilirler ve böylece Türkiye sınırları M eriç nehrinin batısına uzan
mış olurdu. Bu olasılık karşısında Balkan ülkelerinin saçları adeta diken diken oldu. Türkleri M e
riç’ in batısına geçirmemek için Bulgaristan, Yunanistan, Yugoslavya ve R om anya arasında, 1912
yılında olduğu gibi 1922 Kasım ayında da bir “ Balkan Bloku” oluştuğu haberleri, 24 ve 25 Kasım
1922 tarihli Avrupa gazetelerinin sütunlarını doldurdu. Paris’in etkili gazetesi 24 Kasım 1922
günlü başyazısında şunlan yazıyordu:
L a Conference de Lausanna a enregistre un premier resultat: Les Etats balkaniques, si divi-
ses depuis pres de dix ans, se sont retrouves unis contre les revendications turques. Vers la fin de
1912, com m e la T u rq uie etait vaincue, le bloc balkanique laissait voir ses premieres fıssures, pre-
sages de deux guerres successives. Vers la fin de 1922, com m e la T u rq uie victorieuse reparait en
Europe, les Etats balkaniques se remettent d ’accord...
Les Etats balkaniques n’admettent pas que la T u rq uie s’etende â l’ouest de la M aritza. (Le
Temps, 24.11.1922)
ö te k i gazetelerde de benzer yazılar vardı. Ö te yandan İsmet Paşa, 23 Kasım 1922 günü ya
bancı gazetecilere demeçler vermişti. Şöyle konuşmuştu:
“ Biz Batı T rakya’yı istemiyoruz. A m a halkın serbestçe görüşünü açıklayabilmesi gerekir, diye
düşünüyoruz.
— Balkan devletleri arasında görülen “ aşk evliliği” konusunda ne düşünüyorsunuz?
İsmet Paşa, basın toplantısında bulunanların gülüşmeleri arasında:
— Ben böyle bir şey farketmedim, diye cevap veriyor, (“ ismet Pacha reçoit la presse” , Journal
de Geneve, 24.11.1922)
T rak ya’nın düvel-i m uazzam a-i m üttefika emri altında bîtaraf kalmasını istedi.
Ben teklifâtı tedkîk ve cüm lesine gelecek ictim a’da cevâb vereceğimi bildirdim .
Bu söz C urzon ile şiddetli münâkaşâtı da’vet etti. C u rzon vaktinde mesâiyi ha
zırlam ak ve te’hîr etm em ek gibi zevâhir altında şiddetli ısrar etti. Cevâblarını al
dı. Nihâyet kendi m ülâhazâtını söyledi. Hülâsası 1915 de Bulgarlara b i’l-ihtiyâr
terk-i arâzi ettiğimize ve notalarım ızda dâim â M eriç ve Edirne’den bahsolundu-
ğuna uzun uzun binây-ı m ütâlaa ederek teklifâtını serdetti. Bize M eric’e kadar
hudud ve E d im e şim âlinde bir noktadan bed’ ile T u n c a ve M eriç tarafeyninde
yirmi otuz kilometrelik bir bîtaraf mıntaka ve Cisrim ustafapaşa— Dedeağaç
şömendöferi beyne’l-milel ve G arbî T rak ya Y un an istan’a âid kalacaktır. Sırp
hey’eti K aradeniz’den D edeağac’a kadar bir bîtaraf m ıntakadan bahs ve talebi
m e rağm en tasrîhden im tinâ’ etti. Teferruâtı tâlî kom isyonda çalışılacak dediler.
Bu teklife göre K aradeniz’den T u n c a ’ya kadar hudud dahilinde otuz kilom etre
lik bir bîtaraf m ıntaka ayrıca ihdâs olunacaktır.Curzon beyânâtında devletlerin
m üttehid olduklannı mükerreren ifâde etti. Fransız ve İtalyan m urahhasları söz
alarak te’yîd ettiler. İçtim â’ yan n a kaldı. Bulgar hey’eti m iyânında bulunan Ce-
neral Savof otele gelip beni ziyâret etti.. D edeağac’a bir mahrec-i iktisâdî te’min
ettikleri anlaşılıyor. Ben de tarafdâr olduğum u söyledim. Bundan sonra iâde-i
ziyâret içün gelen İtalyan Başvekili M usolini ile m uhtelif mesâil görüştüm. K a-
raağac’ın kurtarılması kabil olacağını zannediyorum . Fakat 913 hududunu kur
tarmak ve G arbî T rak ya ’da re’y-i âm te’mîni m üşkildir. H er ne olursa olsun
redd-i kat’î karşısında bu yüzden inkıtaa m ahal verm eyeceğim . Zarurî olan şekli
kabul edeceğim . Bîtaraf ve gayr-ı askerilik gayr-ı kabil-i kabul bir m âhiyetde
görülm iyorsa da tâlî kom isyonda teferruâtı çalışıldıktan sonra vâzıhan anlaşıla
caktır.
İS M E T
No. 20

(23 Kasım 1922)
Ceneral (PLyautey)’in şu aralık A nad olu ’da seyahati şark ve âlem-i İslâmda-
ki tesiri itibariyle m ünasip görülm em iştir. O n a göre idare buyurulm ası muvafık
olur.
No. 21
No. 18, 19, 20, 21 23 Teşrin-i sânî 38

23 Teşrin-i sânî 38 tarihli rapordur (23 Kasım 1922)
N 0.18 — 1 — Arâzi kom isyonu bu sabah C u rzo n ’ un riyâsetinde içtim â’ etti.
Venizelos’un, Sırp ve R om anya delegelerinin ve nihâyet C u rzo n ’un nutuklarına
uzun ve m üdellel bir cevâb verdik ve istatistik vesâiki tevdî ettik. N utkun hülâ
sası Y u n a n ’ın m ütearrız olduğu ve sulhü şim diye kadar te’ hir ettiği cihetle
m es’ûl olduğunun, G arbı T rak ya m es’elesi N euilly M uâhedesi ile açık bırakıl
mış olduğunun m ukadderatı elyevm tâ’yin edilm ek iktizâ edeceğinin ve bu hu-
susdaki istatistik! delâilin Şarkî T rak ya ’nın, hududu 1913 olm ak lâzım geleceği
nin ve esbabının M ü d an ya konferansında İtalyan ve İngiliz ceneralları Kara-
ağaç’ ın Türklere verileceğini ne kadar sarîh bir lisan ile bayân ettiklerinin ve
teâtî edilen notalarda şim diye kadar M eriç’ten bahsedilm esi tahliye m es’elesi ile
alâkadâr olduğu cihetle h udud hususundaki nokta-i nazarım ızı ihlâl edem eyece
ğinin ve G rabî T rak ya ile Şarkî T rak ya arasında bir bîtaraf m ıntaka te’sîsi hu
susundaki teklif ile kezâlik D edeağaç şöm endöferinin ve lim anının Bulgarlarca
istifâdesi hususuna m ütaallik teklîf tâlî kom isyonlarda evvel em irde tedkîk edil
mesi lâzım geleceğinin ve Bulgarlara bir m ahreç verilmesine T ü rk iy e ’nin m em
nuniyetle tarafdâr olduğunun beyânından ibâret bulunm uştur. Lord C urzon bî
taraf m ıntakadan m aksad daha ziyâde gayr-ı askerî hale getirilmiş bir m ıntaka-
dan ibâret bulun duğunu beyân etmiş ve buna tarafım ızdan evvel em irde
mes’elenin tâlî kom isyonda tedkîki teklif edilmiştir. B a’dehu Venizelos nutku
m uza cevab vermiş ve buna karşı tekrar cevab hakkı tarafım ızdan m uhâfaza
edilmiştir. Konferans gayr-ı askerî m ıntaka ve şöm endöfer ve lim an işleri içün
tâlî kom isyon teşkilini kabul ederek bu kom isyonun raporunu vermesine intizâ-
ren te’hir edilmiştir. Bugün îrâd edilen nutuk cevâbı Yunanlıları bir dereceye
kadar m üşkil mevkie koym uştur*.
N o. 19 — 2 — T â lî kom isyon öğleden sonra General W eygand riyâsetinde

m üşâvirlerle içtim â’ etti. Hülâsa-i teklifat K aradeniz’den A d alar D enizine kadar
hududun tarafeyninde otuz kırk kilom etrelik bir m ıntakanın gayr-ı askerî kılın
masını ve gayr-ı askerî m ıntakada bulun acak jandarm anın m ikdâr ve teslihâtına
m ütealliktir. Gayr-ı askerî m ıntakanın gayr-ı kabil-i tecâvüz bir mıntıka-i bîtarafî
olması talebim izi kabule m ütem âyil olm amışlardı. Bunda ısrâr edeceğiz. M usta-
fapaşa ve Dedeağaç şömendöferinin müştereken istifâde edilmesi içün m uktazî te
dâbîr diğer bir kom isyonda çalışılm aktadır.
3 — Sabahleyin takarrür etmesi üzerine öğleden sonra saat altıda C urzon

nezdine gittim. Tarz-ı d â’vete nazaran hususî bir m ülâkat zannolunabilirdi.
M ülâkatda düvel-i selâsenin bütün m urahhaslarını hal-i içtim â’da buldum . G a
yet nâzikâne m uâm elât ile C u rzo n İstanbul ahvâlinin istirâhatı selbettiğinden
müttefik kom iser ve cenerallarla m ünâsebâtım ız çok m üşkil safahât geçirdiğin
den ve Salahaddin A d il Paşaya ta’limât-ı vâzıha verilmesi ricâsından bahsetti.
Burada bir hüsn-i netice istihsâli içün fevkalâde sarf-ı m esâî ettiğimiz günlerde
İstanbul’daki ahvâlin m ûcib-i endîşe bir suretde devâmı Konferansın inkıtâma
sebeb olabileceğinden endîşe izhâr edildi. M üteâkıben söz alan R u m bold ve
Garroni ve Bom pard hâdisat-ı m uhtelife beyân ettiler. B eyne’l müttefikîn komis
yon ve Sıhhiye K om isyonu lağvolunm uş ve iki T ü rk bir İngiliz askerini
öldürm üş. Türklerin tevkifine muvâfakat etmemişiz. Sansürü terk etm eğe kadar
hüsn-i niyet göstermişler. Fransızın dediğine göre m ektepler ve bankalar hakkın
da Ankara kavânini huşunetle tatbîk olunm akta ve aslâ tedricine riâyet olunm a-
m akta imiş.
No. 20 — İtalyanın dediğine göre tüccar b a ’zı m em n û ’ eşya(yi) evvelce ıs
m arladıkları içün getirmişler. Şim di ne satabiliyorlar ne iâdeye m üsâade olunu
yor imiş. Edrem it’te bir m ikdâr İtalyanın işine nihâyet verilmiş fakat seyahatla-
rına da m üsâade olunm uyor imiş. C urzon ilâveten Hıristiyanların tehcîrine ka
rar verildiği ve yolda bir m ilyon adam bulun duğu hakkında m evsûk m a’lûm ât
olduğunu ve İtalya’da yirm i bine yakın Ermeni eytâm ının ihrâc edildiğini bil
dirdiler. H ıristiyanlar hakkında kararın kat’iyyen aslı olam ayacağını, bir m ilyon
rakamının zâten delîl-i kâfi bulun duğunu serbestî-i seyâhat m ünâsebetiyle ihti
yarî hareket olunabileceğini ifade ettim. D iğer hâdisâtın aslı ve m âhiyeti m a’lûm
olm adığından beyân-ı m ütâlaa edem eyeceğim i söyledim . A n kara’ya bildirm ekli
ğimi, İstanbul’daki cenerale nüfûz-ı şahsımı ilâveten isti’m âl etm ekliğim i, bura
da vaz’iyyetim izi m üzâkerâtım ızı m üşkilleştirecek hâdisâta m ahal verilmemesini
rica ettiler. H üküm etim i keyfiyetden haberdâr ve hâdisâtdan m a’lûm ât istihsâl
edeceğimi bildirdim . K onuşulan perâkende hâdisâtı ve m uhtelefün fîh olan
m uhtelif mesâili bir m uhtıra ile bana yazacaklarını söylediler. Ayrıldım . M u h tı
ra henüz gelm ed i**. M üsâreaten tafsilât i’tâsını rica ederim.
No. 21 — Bir de O rta A n ad olu ’da bulunan Hıristiyanların nakli ve yetim le
rin seyahati aslâ lâzım ve m üsta’cel olm adığı halde bu esnâda bize şiddetli za
rar ve aleyhim ize galeyân-ı efkâr husûle getireceğini arz ederim . Bu hususda da
vâzıhan tenvîr buyurulm aklığım ı istirhâm ederim. Ekalliyetler ve H ıristiyanlar
gibi m esâilde bilhassa Am erikalıların iştirâki ile şiddetli m üşkilât göreceğim izi
tahm în ediyorum . C evab intizânndayım .
4 — Bugün Am erika Sefiri Başkâtibini göndererek dem iş ki leffettiği bir

A m erika gazetesi Konferansa Am erikalıların iştirakine benim tarafdâr olm adığı
mı yazm ış. Kendisi benim bu hususdaki teşebbüsâtm ın m âhiyetini bildiği cihet
le A m erika gazetesinin yazısına ehem m iyyet verm em ekliğim i, kendisi hüküm eti
ni haberdâr ettiğini bildirmiş. G eçen düvel-i sâirenin iştirâkine şiddetle i’tirâz et
tikten sonra Am erika Sefirine haber göndererek bir prensib m üdâfaa ettiği
Am erikalıların huzûru zâten ahdî olm adığından bir şikâyetim olm adığını iblâğ
eylemiş idim.
5 — İtalya’daki Rus Sefiri Vorofski buradadır. G eldi görüştüm. Bana Rus

hey’etinin M oskova’dan henüz hareket etm ediğini, gelm eleri m ünâsib olup ol
m ayacağını sordu. Boğazlar içün hem en gelip hâzır bulunm alarında m utabık
kaldık.
İS M E T
No. 22
No. 13 24 Teşrin-i sani 38

(24 Kasım 1922)
C 25/11/38, N um ara 24
Buraya gelen Sırp M iralayı ile vuku bulan m ükâlem e hülasası size bildiril
miştir. Y ugoslavya’ya bir m üm essil i’zâm ı takarrür etti. K im in olacağını ayrıca
bildiririm *.
* Bkz. No. 12, 84, 136.
No. 23

(25 Kasım 1922)
Ekalliyetlerin m übâdelesi fikri tarafımızdan neşr ve telkîn edilm ektedir*.

G erek İngiliz ve gerekse bilhassa Am erikalılar Erm enilerin kim lerle ve nasıl
m übâdele olunacağını ileri sürm ektedir. Am erika m urahhası benim le temas ara
m akta olup bu mes’ eleyi mevzû-ı bahs edeceğinden dolayı te’ hîr etmekteyim.
Benim fikrimce Ermenilerin m em leket hâricine çıkarılmasını âlem e karşı îrâd
etmek m üm kün değildir. Rum ların m übâdelesinden bihakkın bahsedebiliriz.
T ü rk O rtodoksların ihrâcından bahsetm ek ise esâsen câiz değildir. Bu nokta-i
nazarlarımın tasvîbi cevâbını m akine başında beklem ekteyim . H âricden bir cebir
olm adan A m erika m urahhasına Erm eni hey’etine bu zem inde temas yapm ak ve
Rum ları yalnız bırakm ak ihtiyâcındayım . Bir de A n ad olu ’dan bu esnâda yeni
den tehcîr ve teb’îd yapılm am asını sûret-i kat’iyyede istid’â ederim. M üsta’celi-
yetine m ebnî üç misli para ile çektiriyorum . 25 Teşrin-i sânî 38 tarih ve 22 nu
maralıdır.
İS M E T
No. 24
(25 Kasım 1922)
Lord C u rzon bugün bana tekrar İstanbul’da pek şâyân-ı ıztırâb bir vaziyyet
ve hâdisât m evcudiyetinden bahs ve Selahaddin A d il Paşaya tarafımdan tebli-
gât-ı husûsiye yapılm asını rica etti. V a z’iyyet hakkında m a’lûm ât i’tâsını rica
ederim.
İS M E T
No. 25
Hey ’et-i Vekîle Riyîsetine
No. 24, 25, 26 25 Teşrin-i sânî 38
(25 Kasım 1922)
24 Teşrin-i sânî m ülâkatlarım hülâsası ber vech-i âtîdir:
1 — Beni ziyârete gelen Sırp nâzın aleyhim izde Balkan ittifakının aslı olm a
d ığını*, yalnız R om anya ile b a ’zı mesâil içün müttefik olduklarını, Y u n an ve
* Yugoslav Dışişleri Bakanı ve Lozan Konferansında Yugoslavya delegesi M . Ninçiç, Lozan

Konferansı başlarında T ürkiye’ye karşıBalkan devletlerinibirleştirme, bir Balkan bloku oluşturma
çabalarına öncülük ediyordu. Bu konuda basında da haberler çıkıyordu. Le Pelit Parisien gazetesi,
24.11.1922 günlü sayısında bu konuda açıklama yapıyordu. Ninçiç, 23 Kasım 1922 günü, Yunan,
Bulgar ve Rom en delegelerini otelinde toplamış ve bir görüşme yapmıştı. Gazetenin haberine göre,
Ninçiç, Bulgarlarla Yunanlıları yaklaştırıp dört Balkan devleti arasında “ tek cephe” oluşturmak
amacı güdüyordu. Yugoslav Bakan, “Türklerin M eriç nehrinin batısına geçmelerini başından
beri istemediği” yolunda gazetelere dem eçler de vermişti. (“ Importantes declarations de M . Nintc-
hich” , Le Petit Parisien, 27.11.1922). Ninçiç, Balkan ittifakı haberlerinin aslı olmadığını İsmet Pa-
şa’ya söylemek gereğini duymuştur.
Bulgarlarla ne bizim aleyhim izde ne esâslı bir ittifakları olm adığını ifâde ve M a
kedonya Kom itesiyle irtibât ve M anastır havâlisindeki tahrikâtım ızdan şikâyet
etti*’". Kendilerinin Fransa’nın hattı-ı hareketine tâbi’ olduklarını tasrîh etti.
A leyhim izde ordu ihzâr ettiklerinden şikâyet ettim, reddetti. Kom itelerle hiçbir
m ünâsebetim iz olm adığından, İslâm lar üzerindeki nüfûzum uzun kendilerine fâi-
deli olacağından bahsettim. M ütekabilen m ümessiller ta’yinini ve hem en m ünâ-
sebâta girişilmesini kararlaştırdık. H em en bir m üm esil ta’yîn ve iş’ârını istirhâm
ederim. G ü m rü k m uâhedesi m üzâkeresine de başlanm asını söyledim. Tered dü d
etti. Fransa ile Suriye içün yaptığım ızı ilâve ve teşcî’ eyledim . M ütereddiddir.
Konferans m üntec-i muvaffakiyet olm azsa sulh-i m ünferid yapm ak teklifime te-
reddüdden sonra sulh yapm ak lüzûm unu te’yîd ve Fransa’nın hissiyât-i dostâ-
nesinden bahs ve İngiltere’ye iltihakı ihtim âlinden tahzîr etti.
2 — M adam G aulis Paris’ten g eld i***. Fransız hey’etine i’tim âd etm ekliği
mi ve M areşal L yau tey’in A n ad olu ’da seyâhatını ihzâr etm eği teklif etti. Bir iki
hafta içinde düşüneceğim i söyledim . G elip harâbeleri görmesini ve kendisiyle
m ülâkat icrasiyle o zam anki m üzâkerât vaz’iyyetine göre kendisine m uâm ele îfâ-
sını muvâfık görm ekteyim . M uvâfakatınızı şim diden rica ederim. O vâsıta ile
Fransız hey’etine şiddetli şikâyet haberleri gönderdik. Fransız gazetelerinin hâli
yine aleyhim izdedir. Tekrar bizim aleyhim izde bir şey anlaştılar görünüyor.
3 — L on dra’dan H ind Hilâfet’den bir hey’et geldi. Hilâfetin tefrîkı ve kuv

vetsiz bırakılması m es’elesini mevzû-i bahs ettiler. Bu teşkilâtın bilhassa Hilâfeti
takviye içün düşünüldüğünü isbât ettim. Ankara’ya H ind eâzım ından H akîm is
m inde bir doktor geliyor. O n u n tenvirini rica ediyorlar. Bir de bu teşkilâtın şe
riata muvâfık olduğu hakkında A nkara ulem âsından bir fetvâ ellerinde bulunur
sa kuvvetli olacaklarını söylüyorlar. Bu bâbda mütâlaanızı istid’â ederim.
No. 25 — 4 — Rus Vorofski’ye iâde-i ziyârete gittim. Bir tarafdan Ruslarla

aram ız açık olduğundan bir taraftan gâyet iyi olduğum uzdan m erak vardır. Ben
gayet iyi m ünâsebât iddiâsındayım , o da benim fikrimdedir. Çiçerin buraya ha
reket etmiş veya hareket etm ek üzeredir. Sırb N âzın bugün ona da giderek
aleyhlerinde bir ittifakları olm adığını ifade etmiş. O radaki R us m ünâsebâtm ın
ne halde bulunduğu hakkında m a’ lum ât rica ederim. Bir Am erikalı gelmiş, İn
giliz, Fransız ve Am erika arasında petrollerin taksîmi yapılıyor imiş. Sonra bize
açacaklar imiş.
5 — General Savof hatt-ı hareketim den harâretle teşekkür etti.
** M akedonya m üslüm anlan Yu nan ve Yugoslav zulüm lerinden yakınıyorlardı. “ M akedon

ya M üslüm anlan D em eği” (L ’Association M acedonienne M usulm ane) imzasıyla Lozan Konferansı
na 9 Aralık 1922 tarihli bir dilekçe sunulm uş ve özellikle Büyük Devletlerin, M akedonya
M üslüm anlanna yapılan zulüm leri durdurm aları istenmiştir. (PBA - K.372/2)
*** M adam e Berthe George-Gaulis, T ürk dostu diye tanınan bir Fransız kadın gazeteciydi.
İstiklâl savaşı içinde birkaç kez A nadolu’ya gelmiş, Mustafa Kem al ve İsmet Paşalarla görüşmüş ve
sıcağı sıcağına Türkiye üzerine kitaplar yayınlamıştı.
6 — İngilizler Irak m es’elesini sûret-i husûsiyede görüşebileceğim i sordular.
H er m es’eleyi görüşebileceğim i iblâğ ettim.
No. 26 — 7 — A m erika m urahhası bizden birisi ile sonra m urahhas Haşan

Bey ile görüştü. T ü rkiye ile arasını bozm ak içün propaganda yapılıyor. K endile
ri ehem m iyet verm eyecekler. Biz de ehem m iyet verm eyelim doğrudan doğruya
m ünâsebatda bulunalım ricası.
B — A m erika’nın T ü rk iy e’de müesseseleri ve tebaası vardır. M uhâfaza et

mek isterler.
C — A m erika elkâr-ı um ûm iyesini tatmîn içün ekalliyetlere hüsn-i m uâm ele

îfâsını ve bir takaddüm yapılm asını
D — A m erika’nın siyâseti gizli m ukavelelere aleyhdâr olduğundan eğer İn

gilizler bu yolda m uâm ele yaparlar ve açık kapıya m âni olurlarsa Konferanda
alenî ve resm î beyânât yapacağını C u rzo n ’a söylemiş ve A m erika’nın bu siyâseti
aleyhine duracak bir kuvvet olm adığını da ilâve etmiş.
E — İstanbul’da hâdisât olm am asını tavsiye etmiş.
F — Bizim le hüsn-i m ünâsebât yapacağını, birbirim izin m üşkilâtına yardım

etmemizi söylemiş.
G — Benim le 26 akşam ı m ülâkat takarrür etti. M em lekette kalan Erm eniler

ve T ü rk O rtodokslar hakkında cevâb-ı şâfîyi daha evvel alm ak istirhâm ederim.
İS M E T
No. 26
(25 Kasım 1922)
Ö ğled en evvel tâlî kom isyon hudud boyunca gayr-ı askerî kılınacak mınta-
kayı ve M ustafapaşa ve D edeağaç şimendiferinin beyne’l-milel işletilmesini ihzâr
etti. Ö ğleden sonra Arâzi K om isyonunun um um î ictim âında h udud boyunca
gayr-ı askerî m ıntakayı kabul edeceğim i fakat dâim î m ürâkabe olam ayacağını ve
en m ühim olarak hudud boyunca gayr-ı askerî m ıntakanın bîtaraf ve gayr-ı ka-
bil-i m ürûr addedilm esi lüzûm unu ifade ettim. O n lar yalnız gayr-ı askerî kıl
m akla iktifâ, bîtaraflığın düvel-i m üm ziyenin askerî ve siyâsî taahhüdüne rabte-
dilmesine i’tirâz ettiler. M ünâkaşa im tidâd etti. Edirne’de bize kale yapm ayınız
diyorsunuz. O halde m em leketin taarruza karşı vaz’iyyetini te’mîn etm ek lâzım
dır dedim . Sonra bu m es’eleyi m eselâ Boğazlar ve Ç anakkale gibi gayr-ı askerî
kılınması mevzû-ı bahs olacak diğer menâtıkin m ütâlaasm a te’hir eylediler. Bul
gar h ey’eti D edeağac’a ve bir koridora m âlik olm ağı iddiâ etti. Venizelos şiddet
li hücum yaptı.Türklere m ağlûb olduk burada biz size m ağlûb olm adık, ne isti
yorsunuz dedi. Konferans Rum ların Bulgarların m ücâdelesine epeyi gülüştü.
N ihâyetde söz alarak D edeağaç’tan Bulgarların vâsi’ m ikyasda istifâdeye hakları
olduğunu ve Yunannistan haksız olarak harbi idâm e ettiği cihetle Bulgarların
ıztırâbâtından da m es’ûl bulunduğunu ifâde eyledim . Bunun üzerine İngiliz
Bulgarlara yol verdi çıkardı ve içtim â’ yarına kaldı. Bulgarlar diğerlerinin peşin
de günlerden beri dolaşıyor ve bizim aleyhim izde isbât-ı sadâkat etmeğe çalışı
yorlar. Bugün alenî izhâ-ı teveccüh etm ekle diğerleriyle m ünâsebâtını tasîb ve
aynı zam anda kendilerine m ü n ’im görünm eyi m urâd eyledik*.
* Curzon bu toplantıyla ilgili olarak şöyle diyor:
Turks reserved their claim for 1913 frontier... T urks explained their contentions about
neutralization as necessary for their security from possible attacks in the future. I pointed out that
this dem and vvas one raising issues of the greatest importance and requiring reference to ali go-
vem m ent concem ed... A s regards Dedeagatch and railvvay a merry encounter took place between
M . Veniselos and M . Stambuliski who belaboured each other vvith good natured fury to the great
delight of the com m ittee.” (D B F P-I/ 18, p. 331, No. 222)
No. 27

(25 Kasım 1922)
1 — Fransa, İngiltere ve İtalya m urahhaslarından aldığım iki m uhtıranın

hülâsası ikinci ve üçüncü m addelerdedir.
2 — Refet Paşa müttefik cenerallarla m ükâlem âtında mesâil-i m ahalliye

hakkında m üşkilât çıkarm akta ber devâmdır. M üttefik cenerallar ise gayet i’tilâ-
cûyâne hareket etmektedirler. Ezcüm le müttefik zâbıtanın yalnız müttefikîn me-
nâfıi ve müttefik kıtââtına karşı vâki’ olacak harekâtla iştigal eylemesi hakkında
bir sûret-i halliyeye göre bu gibi harekâtın m ütecâsirleri düvel-i müttefıka
m e’m ûrîni tarafından tevkîf edilm iş T ü rk tebaasından oldukları takdirde T ü rk
m ehâkim ine tevdî’ edilecek ve müttefik zâbıta Rus ve Y un an lılar dâhil olm ak
üzere yalnız düvel-i müttefıka tebaası um ûrunu rüyet edecek idi. Bundan m âa
dâ Refet Paşanın İstanbul hayat-ı iktisâdiyesini işkâl edecek ve hattâ felce uğra
tacak m âhiyetde olan tedâbîrinden şikâyet edilm ektedir. T ü rk m e’m ûrînin
müessesât-ı m illiyeye karşı ittihâz ettikleri tedâbîr bu cüm ledendir.
Düvel-i m üttefika m urahhasları İsmet Paşa H azretlerinin nazar-ı dikkatlerini

bu vekayi’ üzerine celb ve m üşârünileyhi sulhün takriri içün çalıştığımız şu sıra
da Refet Paşanın ceneralların teklifâtını kabul ile İstanbul’daki vaz’iyyeti işkâl
edecek tedâbîrden sarf-ı nazar eylemesi içün kendisine evâmir-i lâzim e verilme
sine delâlet eylem eğe d a’vet ederim.
3 — Alınan mevsuk haberlere göre B ü yük M illet M eclisi A n ad olu ’daki
bütün H ıristiyanlan hudud hâricine çıkarm ağa karar vermiştir. O n iki bin Er
meni yetimi hüküm etin emri üzerine A nad olu ’yu terk etmektedirler.
M üttefik m urahhaslar T ü rk hüküm etine atfolunan bu kararın derece-i
şüm ulü hakkında kendilerini serîan tenvîr eylemesini ve bunun u m ûm î bir mâ-
hiyetde olup olm adığını ve dâhil-i esnân erkekler dâhil olm ak üzere bütün Hı-
ristiyanlara şâmil olup olm adığını kendilerine bildirilm esini İsmet Paşadan rica
ederler*.
4 — Bu bâbda m a’lum âta m untazınm . Hâl-i hâzırda A n ad olu ’da Hıristiyan
ahali hakkında şikâyeti m ûcib tedâbîr ittihâz edilm em esini muvâfık gördüğüm ü
arz ederim. C evâb beklerim **.
İS M E T
* İstanbul’da Refet (Bele) Paşa ile Müttefik generalleri arasında sürtüşmeler vardı.
Sürtüşmeler, İstanbul’u Türklerin mi yoksa işgal kuvvetlerinin mi yönettiği sorusundan kaynakla
nıyordu. İstanbul’da güvenliği T ürk Polisi mi, yoksa Müttefik polisi mi sağlayacak? Suçluları T ürk
mahkemeleri mi yoksa Müttefik mahkemeler mi yargılayacak? A dlî kapitülasyonlar geçerli mi, de
ğil mi? Yani T ürk polisi İstanbul’daki yabancı suçluları tutuklayabilir mi, tutuklayam az mı? T ürk
mahkemeleri yabancıları yargılayabilir mi, yargılayam az mı? İşgal kuvvetleri İstanbul T ü rk basını
nı sansür edebilir mi, edemez mi? vs. vs...
Lord Curzon, İstanbul’daki durum u hem Lozan’da İsmet Paşa’ya baskı kozu olarak kullan
mak istiyor, hem de Müttefik Kom utanlar arasında Türklere karşı tek cephe sağlamağa uğraşıyor
du. İstanbul’da Refet Paşa ile M üttefik Kom utanlar arasındaki ilişkilerle ilgili olarak çoğu İngiliz
kaynaklı kasıtlı haberler yayılıyordu. Refet Paşa’nın İstanbul’da T ü rk yasalarını uygulam ağa, çalış
ması “ Kemalist Küstahlığı” gibi başlıklarla gazetelerde yayınlanıyordu, ö rn eğ in , Lozan Konferansı
nın açıldığı gün, İngiliz Reuter ajansının İstanbul çıkışlı bir haberini Fransız Echo National gazetesi
şu başlıkla veriyordu: “ Kemalist Küstahlığı. Müttefik Yüksek Komiserlerinin bütün çabalan Refet
Paşanın uyuşm az tutum uyla karşılaşıyor” .
** Bkz. No. 33.
No. 28
(26 Kasım 1922)
25/11/38 ve 28 num aralı telgrafta ikinci m addede (bu suret-i halle bu gibi)
kelimelerini takip eden kelim e veya ibare (müttefıkkîn) kelimesine kadar çıkm a
mıştır. Y un an lılar dahil olm ak üzere, (yalnız) ibaresinden sonra gelen kelime de
çıkmamıştır. Tekrarım rica ederim.
No. 29

(26 Kasım 1922)
G önderilen telgrafınızdan ı ı , 12, 13, 14, 15, 16 num aralıları gelmiştir. 17
num aralı telgraf vasıl olm amıştır. T ekrarı m ercûdur. 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24
num aralılar vürûd etti. 25, 26 num aralar henüz gelm edi. 27, 28 num aralar da
gelmiştir. Bizim telgraflarım ızın da hangi num aralıların vürûd edip hangilerinin
etm ediğinin iş’ânnı rica ederim Efendim *.
* Bu belge Lozan Konferansının başlarında haberleşmenin pek düzenli bir biçimde

yürüm ediğini gösteren belgelerden bir örnek olarak buraya alınmıştır.
No. 30

(22 Kasım 1922)
C 25/11/38 ve 27 num aralı teldeki daire-i m e’zuniyetinden sonraki kelime
ile - sondaki (bugün alenen diğerleriyle m ünâsebât takip eden kelim e ve sondan
(kendilerine) kelimesini takip eden cüm le halledilem em iştir. Serîan tekrarı içün
em ir verm enizi rica ederim.
No. 31

(26 Kasım 1922)
1 — K om isyon Arazi K om isyonu hâlinde öğleden evvel ve sonra içtim â’ et

ti. T rak ya hududunu m üdâfaa ve Venizelos’a cevâb verdik. U zu n m ünâkaşat-
dan sonra C urzon m üttefikler nâm ına ve Balkan devletleri nâm ına ve bu kadar
bir m üctem i’ hey’etin ittihâdına nadir tesâdüf olunduğunu kaydederek T rakya
hududunu M eriç’ in garbine alacaklarını, K araağaç istasyonunu verem eyecekleri
ni bildirdi. Bilhassa 1915 de Bulgarlara terkedilmesini esâs ittihâz etti. Y aln ız
o zam an Bulgarların da verdiği küçük araziyi yine terk ediyorlar. G arbî T rak
ya’da plebisiti reddettiler. C evâb vermek hakkını m uhâfaza ediyoruz. A dalar
mes’elesine geçildi. Çanakkale civanndakilerin bize iâdesini, Y un an işgalinde
bulunan adaların gayr-ı askerî, m üstakil ve bitaraf olm alarını taleb ettik. Ç an ak
kale civârındakilerin hâkim iyet ve gayr-ı askerîliği bir kom isyonda tedkîk olun
masına karar verildi. Boğaz adalarının hâkim iyeti m ünâkaşa edilem eyeceğini id
diâ ettik. K om isyon içtimâi pazartesine kaldı. H enüz İtalyan adaları ve Kıbrıs
mevzû-ı bahs olm adı*.
2 — Am erika hey’eti açık kapı politikasına dâir beyânât yâptı. Ayrıca arz
edeceğim. Bir de bugün C u rzon kapitüler devletleri K onferansa da’vet ettiklerini
bildirdi. Kendileriyle m üzâkere etm eyeceğim i teblîğ ettim.
No. 30.3 — Konferans hâricindeki temasların ber vech-i âtîdir:
A — C urzon tekrâr bugün İstanbul ahvâlinin fevkalâde m ûcib-i iztırâb ol

duğunu, çok endîşe ettiğini, m üdâhale etm ekliğimi rica etti. Lütfen bana m a’lu-
mât veriniz **.
B — Bir Ermeni hey’eti geldi. H âricde kalan 700 000 Ermeni içün yer iste
di. Sadâkatlarından dolayı A n ad olu ’da kaldıkları halde bu d e fa çıkarılan Erme-
* Lord Curzon, İsmet Paşa’nın Trakya ile ilgili isteklerini reddettiğini Londra’ya şöyle ra
por ediyor:
“This morning frontier commission resumed discussion of Tharican question. ismet Pasha
ansvvered previous speech of M onsieur Veniselos and M . Veniselos then ansvered ismet... I then
summed up on behalf of the allies after previously Consulting with allies and declared inflexible
adherence to decision (a) to decline any Turkish interference ir. respect of plebiscite or othenvise
vvith VVestern Thrace and (b) to adhere to M aritza frontier of Eastern Thrace... keeping Karağaç
vvhich is Greek town in the hands of the G reek.” (D B F P - I/18, p-330, No. 226)
Curzon, ismet paşayı haklı isteklerinden caydırmak için bir çeşit gözdağı vermiş. Türkiye
M eriç sınırından fazlasını isterse bütün Balkan ülkelerini kitle halinde karşısında bulacağını söyle
miş. Diyor ki:
“ I invited the Turkish delegation to reflect upon the entire situation before retum ing final
reply, and pointed out to them the invisdom of com ing into collusion not merely vvithinviting Po-
vvers, who vvere united, but vvith the solid bloc of Balkan States...” (Ibid).
** İstanbul’da, Refet Paşa’nın temsil ettiği T ürk yönetimi ile M üttefik Generallerinin işgal
yönetimi arasında yetki çatışması vardı. Lord Curzon, bu çatışmada M üttefik komutanların tek
cephe halinde Refet Paşa’nın karşısına dikilmelerini Lozan’daki başarısı bakımından gerekli
görüyordu. İstanbul’daki generaller birlik halinde hareket ederlerse Lozan’da da Müttefik delegele
rinin birliği güçlü görünecekti. Curzon, 25.11.1922 günü İstanbul Yüksek Kom iser Vekili M r.
Henderson’a şunları telliyordu:
“ It vvould considerably assist task of allies here at present stage if General Harington vvould
assume existence at Constantinople of complete allied unity novv established at conference, and
on this presumption novv take vvhere essential fırm stand justifıed by this unitiy. I feel that any
further concession at Constantinople must react on strong attitude taken up by m yself and other
allies at Lausanne”. (D B F P -l/ 18, p.333, No. 224).
nilerin ahvâlinden ve emvâl-ı m etrûkelerinden ve diğer bıraktıklarından şikâyet
etti. Konferansta fevkalâde yaygara yapacaklardır.
C — Sırp H âriciye N â zın ile m ülâkatda hatt-ı hareketlerinden şikâyet ettim.

G arb î T ra k ya ’nın m uhtâriyetine ve ihtisâsâtine m u hâlif olarak K araağaç havâli-
sinin bize verilmesine en çok m u hâlif olan odur.
4 — Y arın ta’tîl. Akşam C u rzo n ile Irak m es’elesini husûsî konuşacağız.
İS M E T
No. 32
No. 16 26/21 Teşrin-i sânî 38

(26/27 Kasım 1922)
C. 21/ 11/38 No. 10
Konferansın küşadında irad olunan nutuklarla bilhassa zat-ı âliniz tarafın

dan irâd buyurular nutkun metni açık telgrafla keşide edildiği bildirildiği halde
henüz gelmemiştir. T ekran n ı rica ederim Efendim.
No. 33
No. 18 26/27 Teşrin-i sâni 38
(26/27 Kasım 1922)
Fransa, İngiltere, İtalya m urahhaslarının verdikleri m uhtıraya cevaptır*
C . 25/11 /38, num ara 28:
Refet Paşa’nın müttefikin ceneralleri ile m üzâkerâtında m üşkîlât çıkarm akta

olduğu doğru değildir. A ldığım ız raporlar Refet Paşa’ nın son derece i’tilâf-perve-
râne hareket etm ekte olduğunu gösteriyor. Yunanîlerin düşm an tebaası olmala-
nndan dolayı I’tilaf m üm essillerince himayesine itiraz etmiştir. V e bu noktayı
halletm ek üzeredirler. Hayat-ı iktisadiye üzerindeki işkâlât evvelce de bildirildiği
üzere kavaninim izin tatbikından mütevellit olup bunun da tatbiki bir ay
m üddetle tehir olunmuştur.
A n ad olu ’daki Hristiyanların hudut haricine çıkarılm aları keyfiyetine gelince,

hakikat şu m erkezdedir: M ud an ya m ukavelesinin akdinden sonra hasıl olan
müsait vaziyetten istifade hayli zam andır seyahatları m em n u ’ olan M üslim ve
gayri m üslim lerin seyahatlanna bir ay m üddetle m üsaade olunm uş idi. Anasır-ı
hristiyaniye bunu fırsat bilerek tekrar harp vukuu ihtimaline karşı büyük mikyas
ta seyahate ve bu suretle m em leketten çıkm aya başlamışlardı. Bu tesiri izale
için tedabir-i lâzim e ittihaz edilm iştir**. O n iki bin Erm eni eytâm ının hüküm e
tin emri üzerine A n ad olu ’yu terketmekte oldukları da doğru değildir. Am erika
Şark-i K arîb H eyetinin A nkara m ümessili hüküm ete m üracaatla eytam hanelerin
Suriye’ye nakline m üsaade istemiş ve ısrarı üzerine hüküm etçe m uvafakat olun
muştur. Bu hususu da bizzat vaki’ olan suale cevaben Am iral Bristol’a yazdığım
gibi buradaki m ümessilleri Em brie de şahittir. Şark-ı K arib M uavenet H eyetin
den ***de tahkik-i keyfiyet etm ekte serbesttirler Efendim.
** A nadolu’daki hristiyanlann kovulmakta oldukları yolundaki İngiliz haberleri o günlerde

dış basında da yalanlatılmıştı. Bazı Avrupa gazetelerinde şu yalanlam a çıkmıştır:
“O n mande d’Angora:
“ O n dement officiellement la nouvelle de source anglaise selon laquelle le gouvernement de
la Grande Assemblee nationale aurait deride de chasser toute la population chretienne d ’Anatolie.
Les chretiens habitant PAnatolie vaquent tranquillement â leurs occupations, et s’il y a quelques
departs, ils sont dus â la liberte de circulation accordee dem ierem ent par la grande Assem blee na-
tionale.” (Le Temps, 26.11.1922)
*** Şark-ı Karib M uavenet Heyeti, N ear East Relief adını taşıyan misyoner kökenli bir A m e
rikan yardım örgütüydü. Özellikle 1916-1926 yıllan arasında O rta Doğu bölgesinde ve T ürkiye’de
faaliyet göstermiş, Ermenilere büyük çapta yardım da bulunm uştur. Ö rgüt, T ü rk istiklâl Savaşı bo
yunca da A nadolu’da rahatça faaliyet gösterebilmiş ve Ankara’da da temsilci bulundurmuştu.
No. 34
No. 19 26-27 Teşrin-i sânî 38

(26/27 Kasım 1922)
1 — 22 Teşrin-i sani 38 tarihli ve 16 num aralı telgrafnam enizdeki Kara-

ağaç’ m kurtarılması ve G arbî T rak ya’daki re’y-i âm m ın te’m ininin m üşkil oldu
ğu hakkındaki iş’arınız Heyet-i Vekilece muvafık görülm üştür Efendim.
2 — İstanbul’un bize ilhakı akebinde verilen evâm ir dolayısiyle kavânîn ni-

zam âtın aynen tatbikine m übâşeret edilmiş ve bu yüzden mütehassıl buhran-ı
İktisadî Refet Paşanın tedâbîri üzerine muvafık bir surette ta’dîl olunm uştur.
L üzu m görüldükçe bu gibi tedâbîre tevessül olunacaktır.
G ü m rü k ta’rifesinin tatbiki bir ay m üddetle te’hir olunm uştur.
Zâbıta meselesine gelince Refet Paşa ile ceneraller bu hususta görüşm ekte
ve gayet i’tilâfkâr davranm aktadır. D iğer mesâil tarafeynin m em nuniyetini mu-
cib bir suretde halledilm iş ve ancak polise m üdahale noktası görüşülm ekte b u
lunm uştur. Refet Paşa bu ciheti de bir hüsn-i neticeye iktirân ettirmekte pek
üm m idvârdır. Şu halde bizce zât-ı âlinize vâki’ olan şikâyet tarzında İstanbul’da
fevkalâde gergin bir hal ve buhran yoktu r*. Bu hususta Refet Paşanın m untaza
m an sizi haberdar etmesi kendisine yazılm ıştır Efendim .
* Bkz. No. 19, 21.
No. 35
(27 Kasım 1922)
İzm ir M aliye M üfettişliğince Fransız bankalarından O sm anlı R um ve Er
m enilerle Y unanlıların esâmi, nükud ve emtialarını m übeyyin cetveller istendi
ğinden bahisle Fransa hüküm etince i’tirâz ve bu m uâm ele protesto edilmiştir.
Esbâb-ı m ucibe olarak esrâr-ı m eslekiye hususu derm iyân ve kapitülasiyon-

lar bu m ünâsebetle m evzû’ı bahs edilmektedir.
No. 36
(27 Kasım 1922)
Ferid B eye* tahrirât ile iş’âr olunduğu veçhile harbde düşm an ile teşrîk-i
mesâi eden eşhâsdan tegayyub edenlerin bilum um m allarının hüküm etçe idare
si, zim em ve m atlûblarının tahakkuk ve tasfiyesi, bakiye-i m atlûblannın hazine
nam ına hesab-ı câriye kaydı, bu eşhâsa ait hukuk ve vazâif-i vekâletin hüküm ete
intikali, 20 Nisan 38 tarihli kanun ile 13 Eylül 31 tarihli tasfiye K anunları ahkâ-
* T ürkiye’nin Paris Diplom atik Müm essili Ferit (Tek) Bey.

mındandır. T aleb-i vâki’ ve bu gibi eşhâsın uhdelerindeki hususî kasaların tah
mini kanuna müstenid olduğundan esrâr-ı m eslekiye derm eyânına im kân ve
m ahal yoktur. Kapitülasyonlar hakkm daki nokta-i nazarım ız ise m alum dur.
M a ’lum ât hasıl olm ak üzere arzederim Efendim.
No. 37
ismet Paşa Hazretlerine ve Ferit Beye
(27 Kasım 1922)
Fransız mektepleri hakkında tatbik edilen m uâm eleden dolayı bir sû-i te
fehhüm hâsıl olduğu görülüyor. M ekteblerin T ü rk iye m enâfiine ve T ü rk kanun
larına m ugayir propaganda veya fiile girişem em eleri kaydı ile mevcudiyetlerini
kabul etmiştik. Kendilerinden taleb olunan şey m ekteblere Türkçenin de idhâli,
T ü rk m uallim ler vasıtasıyla ve T ü rk çe olarak T ü rkiye tarih ve coğrafyasının da
tedrisidir. M ougin ile görüştüm . Bunda tam âm en hakkım ız olduğunu ve talebi
m izin m eşrû’ olduğunu o da takdîr ve tasdîk etti. Berây-ı m a’lûm ât arz ederim
Efendim *.
* Kapitülâsyonlardan yararlanm aya alışmış olan T ü rkiye’deki Fransız eğitim-öğretim ku

rum lan, kapitülâsyonsuz yeni dönem e geçişte bocalıyorlardı ve bu yüzden de T ürk makamlarıyla
Fransız okulları arasında ara sıra sürtüşmeler oluyordu. Lozan konferansı öncesindeki günlerde
Bursa’daki Fransız sörleriyle yerel T ü rk makamları arasında sürtüşme olmuş ve bu olay Fransız
basınında abartılmıştı.İsmet Paşa 15 Kasım 1922 günü Paris’te yaptığı basın toplantısında da T ürk
Hükümetinin “T ü rkiye’deki Fransız okullarına zarar vermeyi düşünm ediğini” belirtmek gereğini
duymuştu.
Bkz. No. 95, 112.
No. 38

(27 Kasım 1922)
T u n a nehrindeki A dakale Berlin M uâhedesi ile de devletimize bırakılmış
olduğundan tam âm en T ü rk bulunan ada hakkında hakim iyetim iz aleyhinde bir
karar sudûruna m eydan verilmemesi rica olunur Efendim . *
* Adakale hakkında Am asya M ebusu Ö m er Lütli Bey ve arkadaşlarının verdikleri önerge

hakkında bkz. No. 55.
No. 39
(27 Kasım 1922)
C 26, 29, 30, 31, 32 numaralı telgraflara
1 — Erm eni heyetinin beyanâtında çok m übâlağa vardır. K ilikya’da yerli ve

hariçten evvelce gelmiş olan ve kendi rızaları ile çıkan Erm enilerin adedi Fran
sızların ta’dâdı üzerine kırkbeş bin olduğu muhakkaktır.
2 — Bâlâdaki num aralı telgarflar Heyet-i Vekilede m ütâlea ve tetkik edildi.

Karaağaç meselesi gibi husûsâta karar verm eden evvel m üzâkerâtın alacağı şek-
l-i um ûm î ve netice hakkm daki iş’ârınıza intizâr m uvâfık görüldü Efendim.
No. 40
Hey’et-i Vekîle Riyasetine
(27 Kasım 1922)
26 Teşrin-i sânî pazar konferans olm adı. H ususî temaslarım:
1 — Sabah Fransız m urahhası Barrere ile m ülâkât ve hatt-ı hareketlerinden

şikâyet ettim. Ber m u’tâd resmî ve zâhirî vaz’iyyetlerine bakılm am asını,
içyüzünde çok çalıştıklarını söyledi. Karaağaç ve Ferre’ye kadar olan şimendifer
m es’elesenin henüz kapanıp bitm ediği hissiyâtmda bulunduğunu, fakat bir şey
taahhüd edem eyeceğini bildirdi.
2 — Akşam Curzon ile Irak üzerine husûsî konuştuk. M usul vilâyetini iste
diğim izi söyledim. Fakat reddetti. M üttefiklerle tam âm en m utâbık olduğunu,
Yunanlılara galebe ettiğimizi, fakat İngilizlere galebe etm ediğim izi ifâde etti.
C id d î m ünâkaşa cereyân etti. M es’ele bir aralık petrole intikâl ederek bizim de
ihtiyâcım ız olduğunu söyledim . Bir petrol kum panyası olduğunu, bunun dörtte
biri Fransızlara, dörtte biri İngilizlere, dörtte biri Am erikalılara verildiğini, diğer
dörtte biri sâireye âid olduğunu söyledi.Bu şâire T ü rkler olabilir dedim . O la b i
lir dedi. Bir de harbden sonra paraya ihtiyâcım ız olacağını, devletler m üştere
ken para verebileceklerini söyledi. D edim ki bu mesâil hep konuşulabilir. Fakat
yarın Konferansta ben M usul vilâyetini isteyeceğim. Kendisi de kat’iyyen red
detm ek içün bütün vesâiki ihzâr ve bütün tertibâtını ihzâr ettiğini söyledi. D e
dim ki: Bu m es’eleyi husûsî olarak aram ızda m üzâkere edelim . Fakat bu esnâ-
da diğer bütün mesâil-i esâsiyeyi halledelim ve hey’et-i um ûm iyesini birden
m ütâlaa edelim. M esâil-i m uhtelifeyi sordum . İstanbul’da ve Boğazlarda ve G e
libolu’da ecnebi kuvveti kalm ayacağını, fakat Boğazların tarafeyni gayr-ı askerî
kalacağını ve bunun C e m ’iyyet-i Akvâm tarafından bir kom isyon ile kontrolünü
düşündüklerini, kapitülasyon m esâilinde ecnebilere te’m inât isteyeceklerini
söyledi. C e m ’iyyet-i A kvâm ’a girm enin ehem m iyyeti hakkında nazar-ı dikkatimi
celbetti ve cem ’iyyet-i m ezkûreden bir kom isyonun Boğazlarda ve ekalliyetler
mesâilinde m ürâkabesi zararsız olacağını tavzîha çalıştı. Y arın Konferans öğle
den sonra mesâil-i m âliye içün içtim â’ edecektir. Fransızlar bu ânî tebeddülden
hiddete dûçâr olm uşlar*.
No. 32. 3 — Am erika birinci m urahhası** ile m evâdd-ı âtîyeyi görüştüm:

A m erika müessesâtının idâm e-i hayâtı m üm kün olduğuna dâir A m erika efkâr-ı
um ûm iyesine karşı beyânât istiyor. Kavânîn-i devlete tâbi’ olm ak şartı ile beyâ-
nât yapacağım ı söyledim.
K apitülasyonlar m esâilinde kavânînim izin ahkâm -ı dîniyeye tâbi’ olduğunu

ileri sürdü. M ünâkaşa ettik. İstanbul’da bir hâdise olm am asını m enfaatım ıza
muvâfık gördüğünü söyledi. A m erika’dan bir m isyoner doktor gelmiş. O nu nla
görüşm em i teklif etti. T a ’lîk ettim. T a ’cîlini rica etti. H ayrhâhlığından ve fâideli
* Lord Curzon, İsmet Paşa ile bu görüşmesini, 27 Kasım 1922 tarihli ve 41 sayılı telgrafıy
la şöyle rapor ediyor:
ismet Pasha came to see me yesterday evening, and vve had a conversation of one
and a half hours on the vvhole situation. I think that he regards me vvith some confidence and ac-
cordingly I responded vvith equal frankness... He said that he intended to ask for rendition of Mo-
sul... he advanced a num ber of arguments ethnic and othenvise vvhich it vvas not difficult to de-
molish. I then said that if dem and vvere persisted in I should have no altemative but to say before
the vvhole conference, “ cannot and vvill not” . In fact I should return an absolute refusal, and from
that attitude nothing vvould induce me to depart... ismet Pasha then m urm ured vvord for vvhich
I vvas vvaiting, nam ely'oil’ ... he said that Anatolia vvas a poor country vvithout oil and that he
vvould very much like to have some. I replied that this seemed to me not an unreasonable request
vvhich vvas vvell vvorthy of examination... instead of a public disagreem ent in conference, vvould it
not be vvell to see if vve could arrive at a private agreement outside of it? YVhereupon ismet Pasha
himself proposed postponement of discussion of tomorrovv, and I shall novv avvait his invitation to
private conversation...
“...ismet then turned discussion on to vvider issues and asked my ideas as to future of
conference and subject to be discussed... I gave him rough sketch of vvhat I had in vievv... He
adopted a stiff attitude about capitulation...
“ Conversation vvith ismet vvas of a distincltly hopeful character, and every day that passes in
such exchanges diminishes the chances of a rupture” . (D B F P -I/ 18', p.338-339, No. 228:, F.O. 424/
255, p. 548, No. 670)
** Lozan Konferansında Am erikan Başdelegesi, A .B .D .’nin Rom a Büyükelçisi M r. Childs
idi. İkinci Amerikan delegesi, Bern Elçisi Grevv idi ki 1927 yılında A .B .D .’nin Ankara Büyükelçili
ğine atanmıştı. Am erikan delegeleri Lozan konferansında “ gözlem ci” olarak bulunuyorlardı; yani
barış antlaşmasını imzalamak niyetinde değillerdi, ama öteki delegeler gibi her işe karışıyorlardı.
olm ağa çalışacağından ve sulhü yapm ak faideli ve m üreccah olduğundan bah
setti.
4 — Lehistan Reis-i cum huru tarafından yâveri gelerek m ahrem âne bana
selâm ve tebrikât ile ananâta m erbûtiyetden ve müşterek tehlikeye karşı hâlen
ve âtiyen akd-ı revâbit lüzûm undan bahsetti. Selâm larına m ukabele ve m ücâm e-
lâtdan sonra sulh konferansı esnâsında R om anya ve şâire gibi müttefikleri üze
rinde Lehistanın te’sîrât-ı hayrhâhânesini görm eğe m untazır olduğum uzu ilâde
ile iktifa eyledim .
İS M E T
No. 41
No. 20, 21, 22 27/28 Teşrin-i sânî 38
(27/28 Kasım 1922)
Ruznam e-i m üzakerâtın düvel-i müttefıka tarafından tertibi ve kabulüne

muvaffakiyetleri m üzâkerâta R u m eli’deki hudutlardan ibtidâri zaruri kıldığı ve
bu suretle bir taraftan Sırplarla Selanik’te bazı ta’vizât m ukabilinde anlaşılabilen
diğer taraftan D edeağaç’ta beyne’lm ilel bir idare tarzında m ahreç göstermek su
retiyle Bulgarları da m em nun ederek Sırpların sarih m üzâheretleriyle G arbî
T rak ya’daki re’y-i am m e m üracaatı reddettirmeğe çalıştığı anlaşılan Y un an lıla
rın bi’ n-netice G arbî T ra k ya ’yı kendilerine tahsîse çalışm akta oldukları
görülüyor. İngilizler başta olduğu halde Düvel-i müttefıka ise Balkan devletleri
nin arzularını bu suretle m üm kün mertebe tatmin ve ileruda aram ızda inkıtâ’-i
m üzâkerât ve ih tilafı m üsellah vukuunda m ezkûr devletlere bize karşı m üdafaa
ya m ecbur olacakları m enâfi’ temin ettikten sonra kendilerinin müştereken istih
sâline çalışacakları kapitülasiyonlar Suriye, Irak hudutlarıyle ekalliyetlerin him â
yesi m esâilinde bizi tam am iyle m ünferid bir halde tazyîk edebilm ek gayesini is
tihdaf eylem ekte olduklarını kaviyyen zannediyorum .İ’tilâf Devletleri Balkan
hüküm âtının da iştirakiyle G arbî T ra k ya ’da ârây-ı um um îye m ürâcaatı reddet
tirmeğe muvaffak olurlarsa şim diden Misak-ı M illîm izdeki m adde-i m a’lûm e ile
T ü rkiye’den infikâak edecek m em âlikteki ahalinin serbest beyân-ı re’y etmeleri
kayd-ı sarihi de hüküm den iskat etmiş olacaklardır. Buna da muvaffak olurlarsa
bizden infıkakları M isâk-ı M illîm izle işaret edilen ve fakat hâlen m a’nen, âtiyen
de m addeten bize m üzaheretleri elzem olan milel-i m azlûm e-i islâmiyeye karşı
da vaziyetimiz pek müşkil olacaktır.
Diğer cihetten düvel-i müttefıka m urahhaslarının esâsen ve tabiî olarak

hüküm etim iz ile İstanbul’daki düvel-i müttefıka m ümessilleri arasında m üzakere
edilmesi zarurî olan ve hüsn-i idaresine son dcrece i’tilâfperverâne bir fikr ile
gayret ettiğimiz İstanbul m esailini L ozan’a nakletm ek ve bu suretle Sizi bunun
la da m eşgul ederek esâsen pek kesîr ve ağır olan meşâgilinizi taz’îf etm eğe ça
lışmakta olduklarını hissediyorum . İstanbul mesâili ile yakından ve m ütem âdi-
yen burada m eşgul olduğum uzdan ayrıca Sizi de işgal etmelerine m üm ânaat
buyurulm ası muvafık olur. R e ’y ve m ütalaam ı bâlâda arz ettim. A ynı nıkat hak-
kındaki intıbaât ve m ütâlaat-ı devletlerinin âcilen iş’ânnı sûret-i m ahsûsada rica
ederim Efendim.
No. 42
No. 23 28 Teşrin-i sâni 338
(28 Kasım 1922)
Y unanlıların İstanbul’da m üttefikler tarafından him âyesi Refet Paşaca m u

vakkaten kabul edilmiştir. Ahîren İstanbul’a gelen Y u n an fevkalâde komiseri te-
şebbüsât neticesinde İstanbul’dan gitmiştir. Berây-ı m a’lum at m a’ruzdur.
No. 43
N°- 24 28 Teşrin-i sâni 338
(28 Kasım 1922)
Ceneral Pelle’n in * Dersaadet’ten Konferansa azîm eti m ünâsebetiyle M ou-

gin vasıtasıyla G azi Paşa H azretlerine m a’lum ât verdirdiği sırada İstanbul’un
bugünkü halinden m em nun olduğunu ifade etm iştir**. Berây-ı m a’lum ât arz
eylerim Efendim.
* Fransan’nın İstanbul Yüksek Komiseri.

** Bkz. No. 2 i, 27, 77.
No. 44
(28 Kasım 7922)
T ü rk iy e’deki Am erika m ektepleri hakkında A m erika’nın bura m e’mûr-ı

m ahsûsu ile görüştüm . M ekâtıb-i hunûsiyye hakkındaki nizâm nâm em izi îzâh et
tim. Pek m a’kul ve m etâlibim izi m eşrû’ buldu. M iralay M o u g in ’in de bu mese
leyi aynı tarzda telakki ettiğini evvelce yazm ıştım . Berây-ı m a’lum ât arzolunur
E fendim *.
* Bkz. No. 112.
No. 45

(28 Kasım 7922)
R om anya ve Bulgaristan’a birer mümessil-i siyasî gönderm ekliğim iz için te-

şebbüsatta bulunm anızı ve neticenin iş’arını rica ed erim *. Evvelce bu babda
Refet Paşa, Celâlettin A rif** ve Ferit B eylere*** de yazılm ıştı Efendim.
* Bükreş’e T ürk Diplom atik M üm essili sıfatıyla M ayıs ıg23’te Cevad (Ezine) Bey gönderil
di. Sonra Elçilik payesine yükseltildi. 1924-1925 yıllarında N um an Rıfat Bey (Menem encioğlu)
Bükreş’te geçici işgüder olarak bulundu. Arkasından M ayıs 1925’te Hüseyin Ragıp (Baydur) Bey
Bükreş Elçiliğine atandı ve Rom anya ile diplom atik ilişkilerimiz normale dönüştü.
Bulgaristan ile diplomatik ilişkilere gelince, Şubat 1921 tarihinde Ankara H üküm etinin yan
resmî temsilcisi olarak Cevad A bbas (Gürer) Bey Sofya’ya gönderildi. A m a İtilâf Devletlerinin B ul
garistan üzerindeki baskıları sonucu Cevat Abbas Bey altı ay sonra Sofya’dan ayrılmak zorunda
kaldı ve T em m uz 1921’de geri döndü. O ndan sonra iki yıl kadar Sofya’ya temsilci atanamadı.
Bulgaristan’daki T ü rk çıkarlarını Sofya’daki İspanya Elçiliği koruyordu. M ayıs 1923 tarihinde bu
Elçilik refakatinde Başkonsolos sıfatıyla Enver Bey Sofya’ya atandı. Ertesi yıl onun yerine Server
C em al (Balısoy) gönderildi. 1926 yılında A li Türkgeldi M üm essil olarak Sofya’ya gönderildi. Ç ok
geçmeden Ekim 1926’da Rıdvanbeyoğlu Hüsrev (Gerede) Bey Sofya Elçiliğine atandı.
** T ürkiye’nin Rom a Mümessili.
*** T ürkiye’nin Paris M ümessili.
No. 46
jyQ j j 28 Teşrin-i sânî 38
(28 Kasım 1922)
M ısırlılar Konferansta İngiliz âleti olacak olan M ısır m urahhası bulun dur
m ayarak Zaglul Paşanın m urahhas sıfatı ile i’zâm ının te’m înini bizden rica et
mektedirler. Berây-ı m a’lûm ât arz olunur *.
* M ısır delegeleri 23 Kasım 1922 günü Lozan Konferansı Sekreterliğine uzun bir muhtıra
sundular ve Konferansa kabul edilmelerini istediler. Sözkonusu olan Zaglul Paşa Başkanlığındaki
Mısır M illî Delegasyonu idi. Zaglul Paşa ise o tarihte İngilizler tarafından C ebelitank’a sürülmüş
bulunuyordu. (Journal de Geneve, 24.11.1922). Mısırlılar, güvendikleri Zaglul Paşa’mn sürgünden
kurtarılması ve konferansta kendilerini temsil etmesi için T ü rkiye’den destek umuyorlardı. Öteyan-
dan Fransa’nın T oulouse kentindeki Mısırlı öğ ren ciler D em eği de İsmet Paşa’ya bir mektup
göndererek hem T ürkiye’nin Büyük Zaferini kutlamışlar,hem de barış konferansında İsmet Paşa’ya
başanlar dilemişlerdi. Kendilerine, Paris M üm essilliği aracılığıyla ;u teşekkür mektubu gönderildi:
Representanl de Turquie â Paris, au President de l ’Association des Etudiants Egyptiens â Toulouse.
Paris, le 29 Novembre 1922

M onsieur le President,
Son Excellence ism et Pacha, chef de la Delegation turque â la Conference de Lausanne, vi-
vement touche par les marques de sympathie et les souhaits qui lui ont ete adresses par Votre As-
sociation, â l’occasion de nötre victoire nationale, et de l’ouverture de la Conference de Paix, me
prie de vous presenter ses plus sinceres remerciements.
Veuillez agreer, M onsieur le President, l’assurance de mes sentiments distingues.
R E P R E S E N T A N T DE T U R Q U 1E (PBA-K. 372/2).
No. 47

(28 Kasım 1922)
G arbî T rak ya’da ve R um eli’nin aksâm-ı sâiresinde Y u n an idaresi T ü rk un

surunun ve ahali-i islâmiyenin im hâsını istihdâf ediyor.
Sivil üserâmızın iadesi hakkında oraca da teşebbüs ve ahali-i islâmiyenin sı-

yâneti husûsunun te’m înine bazl-i him m et buyurulm asını rica ederim.
No. 48
(28 K asım 1922)
Şim diye kadar gönderilen telgrafların hiç birisinin vüsûlünü bildirm ediniz.
A çık nutkunuz da henüz gelm edi. Sizin keşîde ettiğiniz telgrafların num ara sıra
sı ta’kib etm ediği de bildirildi. H angi telgrafları aldığınızı ve aradaki eksik tel
grafların başka yere mi adres edildiğini bildirm enizi rica ederim Efendim *.
* Dosyalarda, gerek İsmet Paşa’nm Lozan’dan çektiği, gerek A nkara’dan ismet Paşa’ya çe
kilen telgrafların num ara sıralan hiç şaşmadan birbirini izliyordu. Her telgraf tek num aralıydı. A n
cak telgraflar çekilirken acele ve çok acele kayıtlı telgraflann öne geçtiği oluyordu. O yüzden A n
kara’da, İsmet Paşa’nın telgraflannın “ num ara sırası takib etm ediği” izlenimi edinilmişti. Daha
sonraki günlerde İsmet Paşa’ nm T B M M Başkanı ve Başkomutan M ustafa Kem al Paşa’ya da tel
graflar çektiği ve bunlann da genel sırayı izlediği görülmektedir. A m a 28 Kasım 1922 tarihine ka
dar “başka yere adres edilen” telgrafa rastlamadım.
No. 49
No. 35, 36, 37 28 Teşrin-i sâni 38
(28 Kasım 1922)
R usya ile m evcut vaz’iyet hakkında ber vech-i âtî arz-ı m a’lum ât olunur:
Ticâret-i hâriciye m ümessillikleri meselesi m a’lûm -i âlinizdir. Derdest-i

m üzâkere olan ticaret m uâhedesinde bu m ümessilliklerin alacağı şekle ve hakla
rında verilecek karara intizâren şim dilik kavânîn-i devlete tam âm en tatbik-i ha
reket şartıyle ve bir müessese-i husûsiye olarak m evcudiyetlerini şifâhen ve m u
vakkaten kabul ettik. B u n lan n şeddi hakkm daki teşebbüsüm üze m ukabele old u
ğu beyanıyle R uslar şark cephesinden naklolunacak m ühim m ât katarlarını tevkîf
ve bize va’dettikleri esliha ve m ühim m âtı adem-i teslim gibi birtakım m üşkilât
îkaına başladılar. 23 Teşrin-i sânî perşem be akşamı A ra lo fla görüştüm .
Bizim İ’tlâ fa tem âyül ederek R u sya’yı terk edeceğim izden M oskova’da cid
di endişe edildiğini ve bu tatbikatın bundan mütevellid olduğunu söyledi. Bu
endişelerin bâ-bem ehal olduğu hakkında kendisini tatmîn ve te’mîn ettim .M aki-
ne başında M oskova ile görüştü. M ülâkat neticesine dair henüz bir cevap getir
m edi. G elince bildiririm . Ataşe Tavali vasıtasıyle M üdâfaa-i M illiye nezdinde ve
Aralof bizzat benim le son m ükâlem esinde Konferans akam ete m ahkûm olursa
müşterek harekât için tedâbîr teem m ülünü teklif ediyor. R om an ya hududuna
tahşidâtda bulunduklarını da kendine has tebessüm ile söyledi.
Ç içerin’in oraya vürûdunda M oskova ile bizim tam âm en arzum uz hilâfında

vâki’ olan sû-i tefehhüm lerin A ra lo fu n yanlış telekkîlerinden mütevellid olduğu
nu sûret-i m ünâsibede şim diden ihsâs etmek ve m a’lûm unuz olan şekli te’min
için zem in hazırlam ak m ünâsib olur m ütâleasındayım .
Bundan başka burdaki H alk İştirâkiyûn Fırkasının m a’lûm olan cür’etkârâ-

ne harekâtları dolayısıyle adliyece tevkifleri üzerine evvelâ üçüncü Entem asiyo-
nal m urahhasları, billâhire R adek bizzat M oskova’da sefarethaneye gelerek pro
testo ettikleri gibi ahîren K arahan ve Çiçerin de başkâtibim izi nezdine celb ile
umûr-i dâhiliyem ize m üdâhale etm ek arzusunda olm am akla beraber R u sya’daki
sû-i te’siri bahane ederek şikâyette bulunm uşlardır. K endilerine M oskova m ua
hedesiyle hüküm et-i m illiyem iz aleyhinde bu gibi teşkilât R usya dâhilinde olsa
da Saviyet hüküm eti tarafından m en’edilmesi zarurî iken hüküm et aleyhine
vâki’ olan bu teşebbüslerini kavâninim ize tevfikan m en’etm em izi bu yolda karşı
lam alarına m uvâfakat edem eyeceğim izi bildirdik. Taraf-ı devletlerinden de Çiçe-
rin’e bu husûsun ehem m iyetle ifhâmı lâzım ve m ercûdur Efendim.
No. 50

(28 Kasım 1922)
C 25 Teşrin-i sânî, 22 num aralı şifreye*: Heyet-i Vekile T ü rk iye’deki Erm e

nilerin Erm enistan’daki Türklerle m übâdelesi, T ü rk ortodoksların m üm tâz bir
hak iddia etm em ek şartıyle m em lekette kalm aları fikir ve kararındadır Efen
d im **.
No. 51
No. 39 28 Teşrin-i sâni 38

(28 Kasım 1922)
C . 26 Teşrin-i sânî 25 num aralı telgrafa*: H int eâzim inden D oktor H akîm
hakkm daki iş’ânn ız muvâfıkdır. N e zam an geleceğinin bildirilm esi m ercûdur
Efendim . **
* Bkz. No. 25.

** Hindistan M üslüm anları, Lozan konferansı günlerinde de T ürkiye’ye arka çıkıyorlardı.
25 Kasım 1922 günü Lozan’daki T ü rk delegasyonu Hind Hilâfet Kom itesinden şu telgrafı almıştı:
“ Les musulmans des Indes sont conscients des services et sacrifıces de ghazi M oustapha K e
mal pacha et de la nouvelle T urquie pour la cause islamique. L ’attitude hostile et l’apathie du gou
vem em ent britannique, ont profondement impressionne l’opinion m usulm ane des Indes.Le khali-
fe, en se refugiant sous la protection britannique, a virtuellement abdique et le khalifat a perdu le
respect des musulmans. En ce qui concem e Riza Tevfik et Sabri Hodja, les faits que le premier
a signe le traite de Sevres et que le second a ete le prom oteur du fetva condamnant â mort le
ghazi et d ’autres chefs sont suffisants pour dem asquer leur pretention de sincerite, de patriotisme
et d ’am our pour l'Islam. Leur recente fuite et leur sollicitation de la protection britannique sont
des preuves evidentes de leurs desseins.
“ Les musulmans des Indes ont prevu la possibilite du transport de tels personnages aux In-
des pour y servir d ’instruments â une propagande infâme. La recente invitation du cherif Hussein
â Vahideddine ellendi confırme encore le veritable aspect des affaires. Les Indes, prevenues, sont
armees contre de pareils projets.
“ Priere de com m uniquer â ghazi M oustapha Kemal pacha et â la grande Assem blee nationa-
le la com plete confıance des m usulm ans des Indes en eux et l’assurance de nötre appui enthousi-
aste.”(£# Temps, 26.11.1922).
No. 52
(28 Kasım 1922)
1 — Konferansın M âliye K om isyonu içtim â’ etti. Reis Barrere bilhassa

Türklerin menâfıi Avrupalıların menâfii ile beraber te’m în olunacağından bah
setti. M uhtelif tâlî kom isyonların taksimâtını ve vezâif-i um ûm iyesini m übeyyin
bir program teklif edildi. Tarafım dan verilen cevâbda mesâilin tam bir istiklâl-i
iktisâdî ile derpîş edileceği beyân ve Yunanlılardan ta’m îrât taleb olundu. Y arın
Birinci T â lî K om isyonun vezâif-i um ûm iyesi ya’ni düyûn-i um ûm iye ve işgâl
masarifinin te’diyesi ve hasârâtın ta’mîri nâmı altındaki m evâdd hakkında tara
fımdan beyânât yapılacaktır.
2 — U krayna Reisi Rakovski geldi. Konferansa kâmilen iştirak içün te

şebbüs ettiklerini ve tarafım ızdan da’vet ve te’yîd olunm alarını şiddetli bir sûret-
de taleb etti. Boğazlar m esâiline iştiraklerini dâim â taleb ettiğimi, fakat T ü rk i
ye’nin sulhü m es’elesine alâkadâr olm ayanların iştirak etm elerini taleb etm ek gi
bi um ûm î bir kaideye tâbi’ olm adığım dan başka türlü hareket edem eyeceğim i
bildirdim. Y eni bir safha başlıyor.
3 — İngiliz H âriciye M üsteşârı Tyrrell ile m ahrem ve husûsî m üzâkerâta

devâm ettim. M u su l’u iâde etm em ek niyet-i kat’îsindedirler. Petrole bizi iştirâk
ettirecekler ve muâvenet-i İktisâdiye yapacaklar. M esâil-i sâireye hutût-i um ûm i-
yesiyle ber vech-i âtî im kân gösteriyorlar.
No. 35. T rak ya’da hem hududların vaz’iyyet-i askeriyyeleri devâm ettiği
m üddetçe m ahdud bir kuvve-i askeriyye İstanbul, Boğazlar ve G elibolu’da kuv-
ve-i işgâliye olm ayacak, tarafımızdan gayr-ı askerî kılınacak, um ûm iyetle ordu
ve donanm a içün başka şerait yoktur. Y aln ız H ıristiyanlara mükellefıyet-i âm
m ede fikrimi sordu. T a b iî olduğunu söyledim. Ekalliyet R u m lar m übadele olu
nacak. Diğer anâsır içün R om anya ve sâirenin kabul ettiği ekalliyet m evâddı.
Kapitülasyonların şerât-i m âliyesinde m âni’ yok. Şerâit-i adliyesinde dahi C ode
civile’de ta’dîlât yapılacak. Bütün bu işlerin yapılm ası içün C e m ’iyet-i Akvâm ’a
dühûlü te’minât-i m übrem e addedeceklerdir. Bu m evâdd ve teferruât öyle kâğıt
üzerinde görüldükçe sıhhat ve mâhiyeti anlaşılabileceğini söyledim. Bana
C e m ’iyyet-i A kvâm ’ın m enâfıinden bahsetti ve nizâm nâm elerini tedkîk ettirmek
liğimi söyledi. M üsta’cel bir m ülâhaza olm ak üzere m anda’lar içün kuyûd-ı ih-
tirâziye koym ak m ecburuyetini zikrettim .M âni’ değildir dedi. Bu telgrafımın
alındığını ve anlaşıldığını bildirm enizi rica ederim *.
4 — Beni ziyârete gelen Belçika m urahhası ile görüştüm . O bana aslâ siyâsî
işlere karışmayacağını söyledi. Kendilerine taalluk eden m evâdd-ı m âliye ve ticâ-
riye içün mütâleâtını söyleyeceğini ifade etti. Ben de kendisine sâlis devletlerin
karışmasını kabul etm em eği iddiâ m ecburuyetinde olduğum u söyledim.
* İngiltere Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı Sir VVilliam Tyrrell, 27 Kasım akşamı İsmet Paşa
ile yaptığı görüşmesini C urzon ’a rapor ederken şunları söylüyor:
“ A t the conclusion of our conversation ismet Pasha assured me that he vvould at once make
a thorough study of the League of Nations and its machinery, vvith a vievv to discover how far he
could follovv my advice. He also added that vvhen he had made this study and cleared his mind,
he vvould again get into touch vvith Lord Curzon vvith a vievv to resumption of his private conver
sation (DBFP- 1/18, p. 339, No. 228/n.ı
D r Rıza Nur, Sir W . Tyrrell hakkında şunları yazıyor:
“ Bu adam İngiltere Hariciye Nezaretinin en mühim adam ıymış. Foreign Ö lüce (İngiltere H a
riciye Nezareti) demek o demek imiş. Gözlerinde zekâ parlıyor. Tem kinli, ağıbaşlı, tam İngiliz has
leti var kendisinde. Şimdi Paris’te İngiliz Sefiridir ki, bu mem uriyet İngiltere’nin en m ühim m e
muriyetidir.” (Hayal ve Hatıratım, III, s. 985)
5 — Paris’e gönderdiğim m e’m urum Fransızlardan ber m u ’tâd lafzî te’mi-
nât veriyor**.
6 — Bulgarlar bana m ürâcaat ederek D edeağaç’ta debuşe m es’elesini bu şe

kilde reddedeceklerini söylediler. Bize birkaç m uhâcir köyü iâde etm ek istediler.
İ’tizâr ettim. Bulgarlar içün Y un an lılarla m übâdeleye tarafdar değildirler. Ben
Türklerle R um ların m übâdelesine tarafdâr olduğum u söyledim .
İS M E T
** İsmet Paşa, gizlice temaslarda bulunm ak üzere “ Kızılaycı Ham id Bey” diye tanınan
Hâm id (Hasancan) Beyi Paris’e göndermişti.
No. 53

(28 Kasım 1922)
1 — Konferans M âliye K om isyonu halinde içtim a’ etti. Program olarak ve

rilen düyûn-i um ûm iye ve düvel-i i’tilâfıyenin işgâl m asânfı ve evvelce derm iyân
ettiğimiz ta’mîrât hakkında serd-i m etâlib ettik. D üyûn-i um ûm iyenin tevzîni
A dana ve İstanbul’da işgâl m asânfınm ancak bize te’diyesi mevzû-ı bahs olabi
leceğini ve harbden mütevellid şahsî zararların m ütekâbilen edâ olunacağını ve
Yunanlıların ta’m îr etm eleri lüzûm un u iddiâ eyledik. Venizelos O sm anlı İm pa
ratorluğu borçlarında hisse ve ta’m îrât kabul etm eyeceğini ve müttefiklere hiz
met içün onların da’veti üzerine işe girdiğini ve m ütecâvizler m eyânında bu lu
nan Türklerin m es’ûl bulunduklarını iddiâ eyledi. Sırp m urahhası ta’mîrât ile
alâkadâr olm adığını, tevzî-i d üyû nu n âtiyen hallolunm ası iktizâ ettiğini ve Reis
Barrere müttefiklerin işgâl m asânfı talebine hakları olduğunu, bu işgâlin masâ-
nfi m ûcib olm adığını derm iyân eyledi. Borçların tevzîini te’ hîr edem eyeceğim izi
ve bu konferans ile beraber halletm ek m ecbûriyetinde olduğum uzu derm iyân ve
Y u n an ordusunun hatt-ı hareketi hakkında u zun tafsilât vererek ta’mîrât lüzû-
m unda ısrâr ettik. Y un an lıların A n ad olu ’ya d a’vet ile gelm iş olm aları T ü rk
davâsını hiçbir sûretle zayıflatm az. Fakat Y u n an ordusunu bu tahribâtdan nasî-
hat, tahkikât, ihtârât ve her nevi’ vesâit ile düvel-i i’tilâfiyenin m en’etm eğe çalış
mış olduğunu biliyoruz. Yunanlıların tahribât îkâ’ etm esine m üsâade etmiş
kimse var mıdır? M ösyö Venizelos göstersinler. T a ’mîrâtı yalnız bir m es’ele-i
adâlet olduğu içün değil, m es’ûliyetler içün hesâb günü olduğunu milletlere
irâe ederek ensâl-i âtiyeyi te’m in etm ek içün de istedik. M ondros M ütârekenâ-
meşinin yedinci m addesine istinâd ederek işgâl masârıfı iddia eden müttefiklere
de bu konferansta m ünâsebât-ı m ütekâbilenin M üd an ya M ütârekenâm esinin
tanzîm etmiş olduğunu derm iyân eyledik. C u rzon benim hüküm etim in nokta-i
nazarını arzu ettiğim gibi söylemekte serbest olduğum u ifade ile beraber m ütte
fikler yalnız M üd anya M ütârekesini değil, M ondros M ütârekesini de nazar-ı
dikkate alm aktadırlar dedi. H ülâsa mesâilin teferruâtı ihzâr edilm ek üzere T â lî
K om isyona havâle olundu. Fransızlar bir bu çu k m ilyar işgâl masârıfını ağızla
rından kaçırdılar. Konferans hârici tem aslarda bu işgâl masârıfının âdet olsun
diye istenildiği söylenmektedir. Fakat ciddî bir prensip olarak mevzû-ı bahs et-
m işlerdir.Ingilizler sûret-i um ûm iyede sâkin idiler. Y arın Askerî T â lî K om isyon
da ihzâr edilen adaların gayr-ı askerîliği m ünâkaşa edilecektir.
No. 3 7 . 2 - Konferans hârici temâslar:
Sabahleyin Ingilizlerden gelen haberde C e m ’iyyet-i A kvâm a dühûlüm üzde

ısrâr, M usul vilâyetini iâde adem -i im kânında sebât. Birkaç güne kadar buraya
gelecek şahıslarla petrol hakkında bize proje i’tâ. Ekalliyetlerde R um lar m übâ
dele ve diğer anâsırı R om anya ve şâire kavâidine tâbi’ tutm ak. İstanbul ve Bo
ğazlarda işgâlin re fi ve Boğazlar tarafeyninin gayr-ı askerîliği ile iktifa ve ilâh gi
bi aynı zem indedir.
Ekalliyetler hususunda yazdıklarım a bir cevâb alam adım . Fakat Rum ları
m übâdele, diğerlerini m uhâfaza ve bu halde R om anya ve şâire kavâidine tâbi’
tutmak esâsını ta’kib edeceğim . M âlî mesâil çetin çehre ile başlamıştır.
3 — Fransızlar bugünlerde bizi tatmîn içün çok gayretdedirler. M adam

Gaulis buradadır. Paris’e gönderdiğim H am id Beyi Poincare kabul etti. Tatm în
edildiğine şübhem yoktur. Esâsen M usul m es’elesini İngilizlerle görüştüğüm ü
hepsi biliyor. Bununla beraber vehim içindedirler. Bir de, mesâil-i m âliyede
gösterecekleri m etâlibi bize hazm ettirm eğe çalışıyorlar. Bugün Bom pard geldi.
Ç ok te’m inât verdi. H er gün gelip tatmîn edeceğini söylüyor.
4 — Garroni husûsî ziyâretde İtalya’nın bu kadar dostluğuna rağm en hiçbir

m ukâbele görm ediğini ifâde ederek mesâil-i müştereke zem îninde b a ’zı m enâfi’
istiyor. N e istiyorsunuz dedim . İzzet Paşa ile vaktiyle bir şey yapm ışlar. Bir
program olm ak üzere onu gönderecek. Neyi beğenirsek onu verm ekliğim izi
söylüyor. T a le b ve tehdîd ile İtalya da sahne-i faaliyete çıkacaktır.
5 — R uslar her hey’ete nota vererek Konferansa baştan aşağı kabullerini ta
leb ettiler. M es’ele Konferansta mevzû-i bahs olm adı. M esm ûâta göre Fransa ve
İngiltere redd ve İtalya kuyûd-i ihtirâziye derm iyân ederek hüküm etinden istim-
zâc etmiş.
No. 54
(28 Kasım 1922)
27 Teşrin-i sanî tarih ve 35 num aralı ve (Trakya’da hem hudutların) ibare
siyle başlayan şifre tam âm en açılam adığından serian tekrarını rica ederim Efen
dim.
No. 55
(29 Kasım 1922)
27/11/38 tele zeyld ir*.
A dakale hakkında A m asya M ebu su Ö m er Lütfı Beyle rüfekası tarafından

verilip sûret-i m usaddakası zât-i sâmîlerine gönderilm ek üzere Vekâlet-i âcizîye
tevdî’ kılınan takrirde Berlin M uahedenam esinin hîn-i tanzim inde devletimize
bırakılan A dakale elyevm câmi-i şerifi ile altı yü z kadar kâm ilen m üslim ve
T ü rk ahalisiyle ve T ü rk m ebântsiyle tam âm en T ü rk yurdunun nefis ve hazîn
bir nüm ûnesi ve tarihim izin tem elinde kurulm uş bir abide hatırâtını temsîl et
m ekte ve T u n a ’nın suları bu adacığın sevâhiline eski devr-i azam etin hikâyâtını
tevdî’ ederek cereyân eylem ekte denilerek Lozan Konferansında m ezkûr adalar
daki hâkim iyetim iz aleyhine bir karar sudûruna m eydan verilmemesi temenni
olunm aktadır Efendim.
* Bkz. No. 38.
No. 56
Paris ve Roma Mümessilliklerine
No. 42 29 Teşrin-i sânî (38)
(29 Kasım 1922)
O n günden beri Bolşevik kıtaâtının Besarabya’da tahaşşüd etm ekte (olduğu)
m üstahberdir. Bu bâbda alınabilecek m a’lum âtın senan iş’ârı m ercûdur.
No. 57
No. 38, 39, 40 29 Teşrin-i sânî 38
(29 Kasım 1922)
No. 38. i — Arazi K om isyonu C u rzon riyasetinde içtim â’ etti. M idilli, Sa
kız, Sisam, N ikarya adalarının gayr-ı askeriliğini m ütâlaa ve kısmen kabul etti.
Ba’zı tedâbîri kâfi bulm adık. İm roz, Tenedos, Lim ni, Sem adirek adalarının
gayr-ı askeriliğini m ütâlaa etm ek isteyen tâlî kom isyonda a’zâm ız Rusların işti
rakinden evvel Boğaz m es’elesine girilem eyeceğini beyân etmişti. U m û m î kom is
yonda bu m ütâlaayı te’yîd ettik. K abu l olundu. Bu esnâda İmroz, Tenedos
adalarını Y u n an lehine ferâğ mevzû-ı bahs edildi. Şiddetle m uhâlefet ettik. B un
dan m âadâ Lim ni, Sem adirek adalarının m âlikiyetinin tedkîk edilmesini taleb
ettik. M es’elenin m ünâkaşasına devâm edilecektir. İngiliz nokta-i nazarı bütün
Boğaz adalarının gayr-ı askerî olarak Y un an lehine ferâğı zem îninde tezâhür et
ti.
2 — Bugün üç num aralı tâlî kom isyonda güm rük mesâili vardı. Hukuk-ı
mütesâviye ve m ütekâbile üzerine güm rük m uâm elâtı olacağını derm iyân et-
tik.Esâs i’tibâriyle kabul eder görünerek muvakkat bir rejim den bahsettiler. İtal
yan daha musırr göründü. D iğer bir tâlî kom isyonda şim endifer ve şâire bütün
m illetler tarafından kabul olunan ahkâm -ı um ûm iye nokta-i nazarından m ütâ
laa olundu. M esâil-i m âliyenin mâhiyet-i um ûm iyesi bir iki güne kadar tavaz
zuh edecektir.
No. 39 . 3 — N ezdim e gelen Am erika m urahhasına A n kara’dan aldığım

m a’lum âtı verdim. Gazetelerle neşrini rica etti. Başlıca anlaşılan şeyler şunlar
dır: M usul bizde ya İngiltere’de kalsın, açık kapı politikası isterler. M u su l’un âi-
diyeti içün onların vaz’iyyeti yoktur. Bizim le ayrıca bir sulh m uâhedesi yapm ak
bu esnâda İ’tilâf devletlerine m üşkilât telakkî edilm em ek içün mevzû-i bahs de
ğildir. A ncak bu bâbda zemîn-i m üzâkerât hazırlam ak arzusundadır. Bizim
hüsn-i niyetimize rağm en Konferans neticelenmezse sulh m uahedesi yapalım .
V e şim diden m üzâkerâta girelim. Teklifim i hüküm etine iblâğ içün m üsâade is
tedi. M uvâfakat ettim. Bizim le açık kapı esâsı üzerine m üzâkerât ve m ünâsebâta
gireceğini söyledi.
Bu m addenin anlaşıldığını irâdesi.
4 — Garroni bugün vaktiyle İzzet Paşa ile yaptıkları bir projenin suretini
getirdi. Hülâsa-i m üddeiyât şudur: M usul içün bir şey söyleyem eyiz. M üttefik
ler resmen Konferansta bir cebhe ile çıkarlar. Fakat aralarındaki m üzâkerâtda
İtalya bize çok yardım etti ve ediyor. K en di menâfii hiç te’m în olunm uyor. İşte
bir proje getirdi. İçinden ne beğenirsek bir şey verelim. O n iki A d a m es’elesi
hallolunm uştur. Şim di Konferansta mevzû-i bahs etm eğe lüzûm yokm uş.
No. 40 ■5 — U krayna Reis-i hüküm eti Rakofski ile görüştüm . K onferansa
baştan aşağı iştirâk içün bütün h ey’et-i m urahhasalara verdiği notalara cevâb al
m adığını ifâde ve bizim bir teşebbüs yapm adığım ızdan şiddetle şikâyet etti.
Prensibim izi tekrar ile beraber renk verm em ek içün aleyhinde bir şey söylem e
diğim i bildirdim . Hülâsa-i m uhâverât: Eğer Konferansta tam bir cebhe yapm a
yacak isek notam ıza cevab verilm ediğini bahâne ederek iştirâk etm eyelim ve
T ürk-R us nokta-i nazarlarında ihtilâf tezâhür etmesin dedi. Bir ân evvel iştirâk
edip İngiliz işgalinin devâmı m es’ûliyetini deruhde etm eliyiz dedim . M üşterek
bir program içün ısrâr etti. Boğazların harb gem ilerine kapanm ası ve K arade
niz’in İngiliz donanm asından kurtarılm ası zem ininde ırâr etti. M üzâkerâta M i-
sâk-ı M illî ifadâtıyle başlam ağa m ecbur olduğum uzu ve dâim â tem asda buluna
cağım ızı serdettim .Hülâsa benim garb devletleri ile anlaşm a politikam hakkm da-
ki şâyıâtdan bahsettikten sonra Boğazlar m es’elesini şimdi mi m ütâlaa edelim
yoksa Konferans nihâyetine mi bırakalım ? suâlini sordu. Çiçerin bizim cevabı
m ız üzerine Berlin’den gelecek imiş. M es’elenin şim di m ütâlaası lüzum unu
söyleyeceğim . R uslar uzun istiğnâdan sonra yalnız Boğazlar m es’elesine iştirâke
râzı olm uşlardır. Fakat her sûretle çok m üşkilât çıkarm ağa çalışacaklardır.
6 — C urzon M u su l’un C e m ’iyyet-i Akvâm tarafından Irak M andasına ilhak

edildiğini neşrediyor*.
İS M E T
* O günlerde dış basında M usul ve petrol sorunuyla ilgili çeşitli haberler ve yorum lar
görülüyordu. Lozan’ a yaklaşık 200 yabancı gazete muhabiri üşüşmüştü ve hepsi haber peşindeydi.
Sansasyon yaratan bir haber şuydu: G ü ya İngilizler M usul vilâyetini T ürkiye’ye bırakmışlar ve
karşılığında T ürkiye’den petrol imtiyazı almışlardı. (Le Temps, 26.11.1922). Sansasyon yaratan bir
başka gelişme Am erikan delegesi M r. C h ild ’m, “ açık kapı” politikasını savunması olmuştu. Am eri
kalılar Avrupa politikasından uzak duruyorlar, Lozan antlaşmasını da imzalam ayacaklardı, ama,
“açık kapı” politikasıyla M usul petrollerine konacaklar veya bu petrollerden daha geniş pay alacak
lardı. Bu da epeyce yorum lara neden oldu (“ L a question du petrole”, Le Temps, 26.11.1922;
“L ’Am erique s’eleve contre Pexistence des zones d ’influence en T u rq u ie ” , Le Matin, 27.11.1922
vb.)
İsmet Paşa’nın bu telgrafının çekildiği gün bir İsviçre gazetesinin başyazısı epeyce ilginçti ve
sanki gizlice yürütülen İsmet Paşa-Lord Curzon görüşmelerinin içyüzünü bilen birinin kaleminden
çıkmıştı. Başyazı, Lozan konferansında sıra, T ürkiye’nin Asya sınırlarının görüşülmesine geldiğini
belirttikten sonra, T ürkiye’nin bu konuda üç büyük devletle karşı karşıya bulunduğu belirtiliyor
du: D oğu’da Rusya, güneyde (Irak sınınnda) İngiltere, Suriye sınırında da Fransa.
Başyazı bundan sonra M usul sorununa geçiyordu. Bu çetin sorunun konferansı çıkmaza so
kabileceğini, İsmet Paşa ile Curzon arasında sürdürülen görüşmelerin sonuçsuz kaldığını anlatıyor
ve sonra şöyle devam ediyordu:
“ Les T urcs, assure-t-on, auraient accepte de laisser â l’Angleterre l’exploitation du petrole,
â condition que celle-ci reconnût leur souverainte sur la region contestee. M ais ils se heurterent â
un refus categorique.
“ L ’Angleterre invoque, pour conserver M ossoul, le m andat dont elle est investie par la Socie-
te des nations. L ’argum ent est, â vrai dire, un peu specieux. C a r la Societe des nations n’a pas
participe â la delimitation et â l’attribution des territoires soumis aux regimes des mandats, les Pu
issances s’etant elles-memes arroge ce soin....
“ La Turquie, dans cette affaire, se trouve done seule vis-â-vis de l’Angleterre... Aussi ismet
Pacha s’est-il volontiers rallie â l’ idee d ’un ajournement du debat sur les frontieres d ’Asie. II est
d’ores et dejâ probable que cette question ne sera pas epuisee â Lausanne et que le şort de M os
soul sera regle, fmalement, par voie de negociations direetes entre l’Angleterre et la T u rq uie” .
(“ B U L L E T IN : A la Conference de Laussanne: L a frontiere d ’Asie” , Journal de Geneve, 29.11.1922).
No. 58

(30 Kasım 1922)
36 num aralı telgrafınızda (onların d a’veti üzerine işe) ibaresinden sonraki
kelimât (Türklerin) kelimesine kadar (ensâl-i âtiyeye) kelimelerinden sonraki ke
lime ve (ifade ile beraber müttefikler) kelimelerinden sonraki (M ondros M ütare
kesine) kadar olan kelim ât halledilem ediğinden tekrarını rica ederim. Tekrar
edilen bu cüm lelerin de şifre edilerek keşidesi ve tarihsiz olarak gelen bu tel-
grafnâm enin tarihinin tekrarı hususunun em ir buyurulm ası ayrıca m ercûdur.
No. 59

(30 Kasım 1922)
N o. 41
1 — Bugün tâlî kom isyonlar çalıştı. G ü m rü k kom isyonunda Fransızlar evve

lâ iki sene m üddetle yüzd e on beş güm rük resmi ve bu m üddet zarfında bizi ti
câret m uâhedesi akdine sevkeden ve birtakım m evâddı şim diden taahhüd ettiren
bir proje verdiler. B unu bir m es’ele-i esâsiye addettirm ek ve bir buhrân tevlîd
ettirmek fikrindeler. D iğer bir tâlî kom isyonda düyûn-ı um ûm iyenin ayrılan me-
mâlike nisbet kâidesiyle tevzîitakarrür etti.M üzâkere devâm edecek. D iğer bir
tâlî kom isyonda kâide-i um ûm iyeye tevfikan serbestî-i seyr ü sefâin görüşüldü.
Bilhassa İngiliz m urahhasının m üdâhalesiyle kabotaj hakkım ız kabul olundu.
2 — M üttefikler R u s notasına cevâb vererek yalnız Boğazlar m es’elesine

d a’vet ettiler. Y a n n içün m ukarrer olan Boğazlar içtimâi Rusların talebi üzerine
4 Kânun-i evvele kaldı. R uslar Boğazlar meselesinde aynı program ı ta’kib et
mekliğim izi söyliyorlar.
3 — R ıza N u r Beyin bugün İngiliz H âriciye M üsteşân ile m ülâkaatında
C e m ’iyyet-i A kvâm ’a d ü hû lü m ü z hakkında ısrâr ettiler. M u su l’daki petrollerin
işletilmesi içün bir m ütepassısım ızı d a’vet etmeleri üzerine İngilizlerle olan te-
m asda m üştereken işletm ek içün bize iki m ilyon İngiliz lirası kadar m asraf ola
cağını ve buna kudretim iz olup olm ayacağını söylemişler. K âfi param ız vardır,
işletmeyi tanzîm edelim tarzında cevab aldılar. M usu l vilâyetini kendi m em leke
tim iz eczâsm dan tuttuğum uzu izhâr eyledik. İngiliz m utahassıslar evvelâ
m es’elenin cihet-i siyâsiyesi hallolunm ak m ütâlâasında blundular.*
No. 42
4 — Fransız birinci m urahhasının ziyâretinde hülâsa-i muhâverâtımız şudur:

İşgal masârıfından vazgeçilm esini hüküm etine teklif edecek imiş, Fransızlardan
gayr-ı m em nun olduğum uz şâyıa imiş, Bizim R uslar politikasını değil, Akdeniz
politikasını ta’kib etm ekliğim iz m enâfıim ize m uvâfık imiş. İfâdesi bizi müteessir
eden bu tekâlifden sarf-ı nazar etm ek bir fâide telakki olunm adığını beyân ile
m usul’u kat’iyyen taleb ediyoruz. Fransa’nın hatt-ı hareketini bilm ek isteriz de
dim. M u su l’u İngilizlerle aram ızda halledebileceğim izi ve eğer açıkta mevzû-ı
bahs olursa İngiliz ittifakına tâbi’ olacaklarını kat’î bir sûretde söyledi. Suriye
hududunu görüş kararındadırlar. A nkara İ’tilâfi ile hallolunduğunu söyliyorlar.
5 — Konferansın işgal masârıfı O sm anlı güm rürkleri usûlü gibi tekâlîf ile
ve kelim eler altında gizli m akâsıd ile istiklâl-i İktisâdimize riayet etm em ek fikrin
de olduklannı neşriyât ile işâa ve şikâyet eylem ek lâzım dır m ütâlaasm dayım
Ben de aynını yapacağım .
İS M E T
* Lord Curzon, 1 .12.1922 tarihli ve 63 sayılı telgrafında, İngiliz uzm anlan ile T ü rk uzmanla-
nndan M uhtar (Çilli) Beyin, M usul petrolleri konusundaki görüşmelerini rapor ediyor:
“ Follovving m y conversation vvith ism et Pasha, I arranged that V em on, Clarke and Forbes
Adam should have informal conversations vvith Turkish expert, M ukhtar Bey, regarding oil in
Irak.
“ A t fırst conversation, M ukhtar asked at once definitely for participation of Turkey in T u r
kish Petroleum Com pany on same line as France and United States...
“Given Turkish participation, he said that question of M osul frontier might be regarded as
decided in our favour...
“ A t a second conversation, experts, on m y instructions, sounded M ukhtar as to T urkey ac-
cepting some percentage of royalties paid by company to Irak G overnm ent as an altemative to
participation in the Com pany. Prima facie, this seemed to me to ofîer a less complicated method of
satisfying T urkey... M ukhtar Bey promised that his delegation vvould coi'sider this altemative, but
explained that his present instructions only allowed him to discuss direct participation in the com-
pary...
“ I personally favour the altemative of paym ent of royalties by the com pany to T urkey ins-
tead o f actual participation of T urkey in the new company, provided T urkey vvould accept former
in satisfaction of her claim on M osul...” (D B F P -I/ 18', p. 354-355, No. 246; F. 0 . 424/255, p. 586-
587, No. 705).
No. 60
1 Kânun-i evvel 38
(1 Aralık 1922)
i K ânun-i evvel tarihli, 39 num aralı telgrafınızda m adde (3) vâzıh değildir,
anlaşılamadı. Tekrarını rica ederim.
No. 61
No. 43 1 Kânun-ı evvel 38
G ayet m üsta’celdir (1 Aralık 1922)
Elim izdeki Y u n an esiri, Y un an istan’daki esirimiz m iktarı nedir? H em en ce
vâb istirham ederim *.
İS M E T
Bkz. No. 65, 69, 71, 89, io o , 109.
No. 62
No. 44 2 Kânûn-i evvel 38

(2 Aralık 1922)
Elim izdeki mevcud m uâm elâta nazaran Alm anların M usu l petrolleri içün
im tiyâzât istihsal ettikleri hakkında hiçbir kayda tesadüf edilem em ekte ve halbu
ki böyle bir imtiyâzın vücûdu rivâyet olunm aktadır. Alm anlara veya sâbık
müttefiklere âid A nad olu ’da ne gibi im tiyâzâtın m evcud bulunduğunu şeraitiyle
birlikte ve M usul petrolleri içün A lm an lar hakkında sebkeden m uâm elenin ve
m aâdin nizâm nâm esinin 59 ve 60 inci m addesinin bu hususda tatbîk ve icrâ
olunup olunm adığının ve mevzû-ı bahs m üttefiklerin A n ad olu ’nun diğer aksâ-
m ında istihsâl etmiş bulun du klan im tiyâzât m evcud ise bunların da nevi’ ve
şeklinin senan iş’ân m üsterham dır. Keyfiyetin İstanbul kuyudâtından tahkîki
iktizâ ettiği tahm in olunm aktadır*.
No. 63
No. 45 7 Kanun-i evvel 38

(7 Aralık 7922)
1 — Şarkî T rak ya ’dan ne kadar R u m hicret etmiştir. Şarkî T rak ya ’da ne
kadar T ü rk m uhâcir ikâm e olunabilir.
2 — A n ad olu ’da ve bilhassa G arb î A n ad olu ’da m elce’siz kalan ahâlim iz na-
zar-ı dikkate alınarak ne kadar m uhâcir yerleştirm ek m üm kündür.
3 — A n a d o lu ’da ve Şarkî T ra k ya ’da ne vakit T ü rk m uhâcir kabul edebili

riz? Bu hususda hem en m a’lum ât i’tâsım istirhâm ederim *.
İS M E T
* Bkz. No. 66.
No. 64
(2 Aralık 1922)
C. 20*
C . 20 Edrem it’teki İtalyanların İstanbul’a azim etine m üsâade edilm iş ve

Refet Paşaya 22 Teşrin-i sânîde m a’lûm ât verilmiştir Efendim .
* Bkz. No. 21.
No. 65
No. 45, 46, 47 2 Kânûn-i evvel38
(2 Aralık 7922)
C 1/12/43 tele:. *
M ad d e 1 — Y un an istan’da bulunan üserâm ızın m ikdarı İsviçreli Dr. Şalen-

m and’ın muzafTeriyetimizden evvel yaptığı tedkikatda 349 zâbit, 131 küçük
zabit, 3951 nefer, 2546 sivil, kırk kadın, 20 çocuk, 249 m evkufdan ibâret olduğu
gösterilmişse de m uzafferiyetden sonra Y unanlıların cebren alıp götürdükleri dâ-
hil-i hesab edilince bu yekûnun pek yükseleceği, Y u n an Salîb- ahm er’inden is
tihsâl edilen listelerde m uharrer üserâmızın m ikdarı 328 zâbit, 2500 nefer, 2365
sivil, 141 kadın ve 70 çocuktan ibâret olduğu ve T rak ya ’dan nakledilenlerin tes-
bitine çalışıldığı ve A n ad olu ’nun m uhtelif m ahallerinden Yunanlılarca cebren
götürülenlerden tesbit edilenlerin m ikdarının 8519 kişiden ibâret olduğu ve
hey’et-i m urahhasaya verilen diğer listelerin de buna ilâvesi iktizâ ettiği Dâhiliye
Vekâletinden bildirilmiştir.
M ad d e 2 — Elim izde bulunan Y u n an esir ve zâbit ve efrâd m ikdan sûret-i

kat’iyyede tesbit edilem ediği ve m evcud m a’lum âta göre 116 zâbit, 16648 nefer,
74 sivil, 34 kadın ve çocuktan ibâret bulunduğu ve m a’mâfıh nâkıs ve nâ-te-
m am olan bu m a’lûm ât esâs ittihâz edilm eyerek m a’lûmât-i kat’iyyenin vürûdu-
na intizâr edilmesi Y un an istan’daki üserânın istihlâsı nokta-i nazarından m ühim
görüldüğü M üdâfaa-i M illiye Vekâletinden bildirilmiştir.
G erek Dâhiliye ve gerek M üdâfaa-i M illiye Vekâletlerince bu husûsda kat’î

ve m untazam m a’lûm ât m aalesef m evcûd olm adığına ve peyderpey bu bâbdaki
m a’lûm ât toplanm akta olduğuna nazaran şim diden kat’î rakam lar bildirilm em e
si ve bu husûsun taraf-i sâm îlerinden hüsn-i idâre buyurulm ası ve verilen
m a’lûm âtın sırf zât-ı âlinize bir fikir vermekten ibâret bulun duğu ve bu bâbda
m a’lûmât-ı kat’iyye istihsâline çalışılmakta olduğu m a’rûzdur.
No. 66
No. 49 2 Kânûn-ı evvel 38
(2 Aralık 1922)
C . 45 tele *
C 45 M uâvenet-i İçtim âiye Vekâletinin m uhâcirîn iskâni hakkındaki cevâbı

dır.
M ad d e 1 — Şarkî T ra k ya ’dan ne kadar R u m m uhâceret ettiği hakkında

m a’lûmât-i kuyûdiye olm adığından tahkikat icrâ edilmektedir.
M ad d e 2 — Bilhassa G arbî A nad olu ’da m elce’siz kalan ahalim iz yerleştiril

dikten sonra daha altmış bin hâne iskân olunabilir. A n ad olu ’nun aksâm-ı sâire-
sinden giden gayr-ı m üslim lere ait hâneler hesap edilince bugün için m em leket
iki yüz bin hâne m uhâcırı kabul ve iskâna m üheyyâdır.
M ad d e 3 — Şarkî T ra k ya ’nın ne zam an m uhâcır kabul edebileceği birinci
m addedeki sebepten dolayı henüz m a’lûm değildir. A n ad olu ’da iki yüz bin hâ
ne m u hâcın n kabûlüne bah an n hulûlüule başlanabilir. Fakat yeniden hâne
te’ sisine lüzûm gösterecek m uhâcırlar uzun fasılalarla gelm elidir.
No. 67
No. 46, 47 2 Kânun-i evvel 38

(2 Aralık 1922)
No. 46
1 — Ö ğled en sonra Arazi ve Askerî K om isyonu C u rzo n ’un riyâsetinde içti

m â etti. C e m ’iyyet-i Akvâm tarafından m e’m ûr edilen N ansen’in m übâdele-i
ahâli hakkında raporu okundu. C e m ’iyyet-i Akvâm ile T ü rk iy e ’nin m ünâsebât-ı
resmiyesi m evcud ve N an sen’in m e’muriyeti T ü rkiye içün bir m âhiyet-i resmi-
yeyi hâiz olm adığını zikrettikten sonra zât-ı m es’ele ekalliyetlerle alâkadâr oldu
ğundan o zam an bahsedilm esini ifâde ve evvel em irde sivil ve askerî üserây-ı
harbiye hakkında m atlabım ızı derm iyân eyledim . M es’ elenin tâlî kom isyonda
tedkîk ve bir karara rabtı husûsunda vuku’bulan ısrâra evvelâ sivil üserânm, sâ-
niyen askerî üserânın iâdesi, sâlisen m übâdele m es’elesi m evzû-ı bahs olacağını
tekrar ettim. M übâdele-i ahâlide İstanbul’u idhâl etm em ek fikrindedirler.
2 — M âliyenin tâlî komisyonları içtim â’ ettiler. G ü m rü kte teklifleri şudur:

İki sene m üddetle yüzde on beş. Bu m üddet zarfında ticaret m uâhedesi akdolu-
nacak. Eğer m uâhede akdedilem ezse cem ’an yüzde on beş vasatîyi ve m ünferi
den yüzde yirm iyi geçm eyen bir şart ile T ü rkiye serbest m uam ele yapacaktır.
Şim diki ta’ rifelerimizin ticaret im kânı bırakm adığını Fransızlar iddiâ ediyorlar.
K abotaj ve sayd-ı bahrî ve lim anlann hizmet-i dâhiliyesi içün İngilizlerin teklifi
ni şâyân-ı kabul görüyorlar. D iğer bir tâli kom isyonda şahsî tazm inât m es’eleleri
mevzû-ı bahs oldu. Bu bâbd a teklifler suret-i um um iyede Sevres m addeleridir.
No. 47
3 — Suret-i u m um iyede bugün tem as azdır. İngilizler bugün R ıza N u r Be

ye tâlî vâsıtalarla temas ederek mesâil-i um um iyede m ûnis ve üm m idbahş oldu
ğum uzu, fakat İngilizlerin üm m id ettiği gibi m uayyen m esâil üzerinde anlaş
m azsak sonra inkıtâ’ daha fena olacağını îm â etmiştirler. M u su l’u terk etm eye
ceklerini kasdetmektedirler.
4 — Ç içerin geldi. Y a n n R u slan yem eğe d a’vet ettim *. M üttefikler hiçbir
şeyde m üsâid değildirler.G üm rük gibi en tabiî addettiğim iz mesâil-i iktisâdiyede
bile ihtilâf-ı nazar esaslıdır. D iğer taraftan R uslar B oğazlann kat’iyyen tahlûm
ve m üdâfaa edilm esi nokta-i nazarında y a ’ni inkıtâa m üteveccihdirler ve bize as-
lâ em niyyetli bir nazarla bakm am aktadırlar.
İS M E T
* Rus delegelerinden biri Vorovski idi; 22 Kasım 1922 günü Lozan’a gelmişti. Am a Rus
başdelegesi olan Dışişleri Bakanı Çiçerin ve üçüncü Rus delegesi Rakovski, 1 Aralık 1922 akşamı
Lozan’a indiler. Ruslar, Lozan konferansında Boğazlar işinin görüşülmesine çağırılmışlardı. Bütün
konferans müzâkerelerine katılam ayacaklardı. Konferansın açılışında da bulunm adılar. Çiçerin, L o
zan’a gelirken yolda Konferans Başkanlığına çektiği bir telgrafta, “ konferansa çağırıldık, ama kon
feransın açılış gününden haberdar edilmedik, konferansın açılışını gazetelerden öğrendik” diye ya-
kınmıştı. O tarihte Sovyet R usya’nın Batı Avrupa ile diplomatik ilişkileri henüz normale dönüşm e
mişti. Lozan’da Sovyetlerin tek dostu T ürkiye idi. İsmet Paşa, Rus Dışişleri Bakanı Çiçerin L o
zan’a iner inmez kendisini yem eğe çağırmıştı. Bu yemek, Lozan’da epeyce merak konusu olmuş ve
o günlerin gazetelerine de yansımıştı.
NO.68
No. 48, 49, 50 2 Kânun-ı evvel 38

2 Aralık 7922
2 K ânun-ı evvel raporudur.
1 — M arki Garroni riyâsetinde K apitülasyonlar K om isyonu içtim â’ etti. R e

is, bunların karşılıklı taahhüdât ve m uâhedâta m üstenid olduğunu bilhassa zi
krettikten sonra bir m üstakil devletin hukuk-ı hâkim iyetini tenkîs ettiğini ve
B üyük M illet M eclisi H üküm etinin bunları bertaraf etm ek istediğini ve
hüküm etim izin bu arzuy-ı m eşrûunu tanım ağa esâs i’tibâriyle m utâbık iseler de
diğer tarafdan T ü rk iye’de yerleşen ecânibin m ühim teşebbüsâta ancak m uâhe-
dâtın bahşettiği te’ minât tahtında girişmiş olduklarını derpîş etm ek ve bu halde
onların iktisâb ettiği hukuku m uhâfaza eylem ek iktizâ edeceğini ve mem leketin
inkişâfı içün ecânibi celb etm eğe T ü rk iy e’nin ihtiyâcını derm iyân eylemiştir. V e
demiştir ki, binâen aleyh T ü rk hüküm etinin nikat-ı nazarına dâhil olarak onun
zevâlini arzu ettiği kapitülasyonlar sistemi yerine alâkadârâna em niyyetbâhş ola
cak bir idâre-i adliye ve kanuniye te’minâtı ikam e eylem ek îcab edecektir. Bu
m aksadla üç tâlî komisyon teşkil ediliyor. Birincisinin vazâif program ı: İdâre-i
adliye ve ikam et nokta-i nazarından T ü rkiye’deki eşhâs-ı m addiye, hukukiye ve
m a’neviyesinin şerâit kanuniyesi. İkinci tâlî komisyon idâre-i İktisâdiye nokta-i
nazarından ecânibin şerâit-i kanuniyesi. Ü çü n cü tâlî kom isyon, tâbiiyet mesâili
ve âsâr-ı atîka taharriyâtıdır.
Bunun üzerine ben, kapitülasyonların m üstakil bir m illetin hukukuyle gay-
r-ı kabil-i te’lîf olduğu esâsında cüm lenin ittifak etmiş ve esâsen bunların gayr-ı
m e rt olduğunu kabul ederek bu halde herkes içün kanunların te’ m inâtı kâfi ol
duğunu ifâde ettikten sonra tâlî komisyonların m üstakil m illetlerin ihtiyâcâtına
taalluk eden mesâilin m üzâkere edilebileceğini ifâde eyledim . Bunun üzerine
Fransız, kapitülasyonların yerine diğer bir sistem ikamesi mevzû-ı bahs olduğu
nu tekrar ve tasrîh etmiş ve C u rzo n m es’ elenin m ühim olduğunu, bunların yek-
cihet olm ayıp m uâhedâta m üstenid bulunduğunu, hattâ m üttefiklerim iz A lm an
lar tarafından da keyfiyet-i lağvın protesto edildiğini zikrederek T ü rk iye’nin hu-
kuk-i istiklâline riâyet edileceğini ve kendisinin bize m uhâlefet fikrinde olm adığı
nı ityân eylemiştir.
No. 49
Japon m urahhası ilk d e fa söz alarak kendilerinin başından bu m es’ele geç
tiğini, ancak yirm i sene çalıştıktan sonra ıslâhat-ı m üm kine ile bertaraf ettikleri
ni ve birkaç sene zarfında bizim de aynı neticeye varabileceğim izi ifade etti.
A m erika m urahhası alâkadârâna m es’eleyi ta’kîb ve cüm lenin m enâfıini m uhâ-
faza edecek bir sûret-i hallin bulunm asını tem ennî etmiştir. U zu n m ünâkaşât
cereyân etti. îhzâr ettiğim iz mufassal raporlar îrâd olundu. T â lî kom isyonlarda
ancak müstakil milletler esâsiyle çalışacağım ız kaydı ile m esâiye devâmı kabul
eyledik. T â lî kom isyonlarda bü yük m ünâkaşât olacaktır.
2 — M âliye tâlî kom isyonlarda bugün m âcerâ şudur: G ü m rü k kom isyonun

da m ukabil projem izi verdik. En ağır olan bu m es’ele bundan sonra m ünâkaşa
ya girecektir. Seyr-i sefâin, sayd-ı bahrî ve kabotajda zâten m üsaid bir zem inde
idik. M ülkiyet-i edebiye ve sınâiye m es’elesi de m ühim değil idi. D üyûn-ı um û
m iye kom isyonunda taksîm olunacak borçlan 1914 e kadar kabul ediyorlar. Biz
taksimin 1918 e kadar borçlara şüm ûlünü iddiâ ediyoruz. O n lar tevzî-i nisbet
usûlünü, biz m uhtelit usûlü iltizam ediyoruz. Banknotların tevzîini kabul etm i
yorlar. Diğer bir kom isyonda bilum ûm ecânibin harb esnâsında hukuk-ı emvâl
ve m enâfi’de ziyanlarını tazm în ettirm ek ve kanûnen O sm anlı tâbiiyetinde olan
kum panyaları ecnebi addettirerek bu m iyâne idhâl etm ek istiyorlar. Biz bi’l-mu-
kabele işgal esnâsında T ürklerin aynı zararlarını taleb ve şirketlerin ecnebi addı-
nı reddediyoruz. Program a nazaran kum panyaların şartnâm elerinde bugün tat
bîk etm ek m üşkilâtında kaldıkları m evâddı da onlar lehine ta’dîl ettirilmek niye
tindedirler. G örülüyor ki aram ızda essalı farklar vardır. K arşım ızda faaliyetde
bulunan bilhassa Fransızlardır.
3 — Bugün diğer bir tâlî kom isyon üserâ ve m übâdele-i ahâli m es’elesini
çalıştı. Sivil üserânın evvelâ Yunanlıların iâde etmesi ve aynı m ikdarda üserânın
tarafımızdan m üteâkıben iâdesi kararına varılacaktır zannederim . Bu mesâili
halletm eden m übâdele-i ahâliye yanaşm adık.
4 — M übâdele-i ahâli m es’elesinin akalliyetlerle alâkadâr olduğu Garroni
tarafından söylenerek bu m es’eienin de C urzon riyâsetindeki kom isyon tarafın
dan m üzâkeresi teklîf ve kabul olundu. M übâdele-i ahâli hususunda yazdığım
telgraflara cevâb istirhâm ederim . Biz gerek T rak ya ’ya ve gerek A n ad olu ’ya bu
mevsimde ve derhal ahâli taleb ve kabul ediyor m uyuz. O n lar İstanbul’un
m übâdelesini düşünm üyorlar.Biz de kat’iyyen mevzû-ı bahs ediyoruz. Şurasını
arz edeyim ki m übîdele m ünhasıran R um lar içün mevzû-i bahsdır.
No. 50.
5 — M arki Garroni bugün husûsî bir adam göndererek hangi m esâilde bizi
iltizâm etmesini arzu ettiğimi bilhassa rica ve geçen gün mevzû-ı bahs ettiği
veçhile m uhtelif im tiyâzâtdan ne verm ek fikrinde olduğum uzu suâl eylemiştir.
İzzet Paşa ile takarrür ettikleri proje m etninden ne vereceğim izi bir iki gün son
ra tekrar gelip soracak. Ben savacağım fakat hüküm etin üm m idbahş olacak ha
zır bir imtiyâzı veya nokta-i nazarı varsa iş’ân.
6 — Çiçerin, Rakofski ve Vorofski M edivani’ye bugün ziyâfet verdim. Sonra

m ülâkatım ızda Çiçerin ciddî bir tavırla Boğazlar m es’elesine başlanacağını, bun
da müşterek ve m üttehid bir hatt-ı hareket ittihâz etm ek lüzûm unu derm iyân
etti. K endi talebleri şudur: K arad eniz’in ve R u sya’nın em niyyeti içün Boğazla
rın kapalı olması ve harb gem ilerinin geçm em esi lâzım dır. Türklerin tahkîm ve
m üdâfaasını taleb edeceklerdir. Eğer T ü rkler Boğazların sefâin-i harbiyeye açık
olmasını kabul ederlerse bu R u sya’nın terki ve D am ad Ferid politikasının ka
bulü demektir. Bu ciheti şim diden anlam ak isteriz dedi. D ün yaca m a’lûm ve
kendilerinin de kabul ettiği prensibimizi ya’ni Boğazlar açık, İstanbul ve M ar
mara em niyetde kaidesini ta’dîl ederek ortaya çıkam ayacağım ızı bize daha evvel
fazla m enâfi’ te’mîn eden Rus taleblerine m üzâkerâtda istinâd olabileceğim izi
derm iyân ettim. M es’elenin m üzâkeresine yarın aram ızda devam edeceğiz. M u-
hakkakdır ki Boğazlar m üzâkeresinde R us ve İngiliz nikat-ı nazarı te’lîf oluna
m ayacak ve inkıtâ’ olacaktır. Bu halde Ruslar bizim de beraber Konferansdan
ayrılm am ızı taleb edeceklerdir. Bu ihtilâf bizi âlem nazannda mesâilin hallinden
evvel yalnız bırakacak ve yalnız gösterecektir*.
7 — Fransızlarla temas yoktur. İngilizlerle de m ühim temas yoktur. Brüksel

konferansına hazırlanılıyor. A lm anlar ta’mîrât verm eyecekler ve Fransızlar Ren
vilâyetinin idaresini deruhde edeceklermiş.
İS M E T
* Çiçerin i Aralık C u m a akşamı Lozan’a inmiş, İsmet Paşa 2 Aralık Cum artesi günü Rus
delegasyonuna öğle yemeği vermiştir.
Bir gazete İsmet Paşa’nın Çiçerin onuruna verdiği yemek konusunda şunları yazıyordu:
Dejeuner et Conference Turco-Sovietiçue.
“ Lausanne, 2 dec. (d’un de nos env. spec.)
“ * M . Tchitcherine, ministre des Allaires etrangeres et premier delegue des soviets, s’est ren-
du a une heure cet apres-midi, au Lausanne-Palace, accom pagne de toute la delegation russe,
pour assister â un dejeuner q u ’Ismet pacha offrait en son honneur.
“ Dans le grand hail fleuri de l’hötel, devant les grandes colonnades de marbre, les bolch-
eviks, en jaquette d ’une coupe impeccable, ont ete presentes par Rechid Safet bey, secretaire gene
rale de la delegation d ’Angora, â ismet pacha et aux differents T urcs qui ne les connaissaient pas
personnellement.
La premiere prise de contact a ete des plus cordiales. Apres un instant de conversation,
Turcs et Russes sont descendus en causant amicalement dans une des salles â manger de l’hotel
ou de grand paravants les masquaient soigneusement â la vue des indiscrets.
“ Le dejeuner termine, Tchitcherine, Rakovski, Vorovski et les experts russes sont montes
avec les T urcs dans les appartements d ’Ismet pacha ou ils ont eu une importante conference.
“ Le chef de la delegation sovietique s’est refuse, ce matin encore, â faire des declarations â la
presse. -R .N .” (Echo de Paris, 3.12.1922).
T ü rk ve Rus delegeleri ertesi gün, yani 3 Aralık 1922 Pazar günü de uzun bir görüşme yap
mışlardı. 4 Aralık günü Konferans’ta Boğazlar sorunu görüşülmeğe başlanacaktı.
No. 69

(3 Aralık 1922)
45,46,47 num aralara zeyidir*.
Y u n an userâsının m ikdan hakkında üserâ şu’besinin m a’lûm ât-i katiyye

olarak i’tâ ettiği son liste ber vech-i zîrdir:
M uhtelif rütbede esir zâbitân m evcudu : ..................... 660
Nefer ....................................................................................... 16330
Sivil ......................................................................................... 76
K a d ı n ...................................................................................... 26
Ç o cu k .................................................................................... 6
Yekû n ..................................................................................... 17108

No. 70

(3 Aralık 7922)
3 K ânun-i evvel ta’tîl idi.
1 - Rus hey’eti ile Boğazlar içün m üzâkerem ize devam ettik. O n la r Boğaz
larda tahkim ât ve K arad eniz’in em niyyetini y a ’ni Boğazların sefain-i habiyeye
kapalı tutulmasını taleb edeceklerdir. Y ekm eâl m üddeiyât içün vuku’bulan ıs
rarlarına karşı m üzâkerâta M isâk-ı M illî ifâdâtı ile başlam ak karar-ı kat’îsi ile
m ukabele ettik. Rus tekâlâfı hakkında suâl karşısında ve cevâb m ecburiyetinde
kalırsak bunların M isâk-ı M illîyi te’m în edecek eşkâlden biri olduğunu ifâde
edeceğiz. G eçen mesâil-i m uhtelife hakkında m a’lum ât, m ütâleât teâtî eyledik.
Konferans esnasında teması m uhafaza edeceğiz. Şiddetli m ubâhâtdan sonra
sükûnet-i nisbiye ifâde eden m uvakkat bir m anzara hâsıl olm uştur. Ayrılırken
Boğazlarda K aradeniz sâhildârlanndan m ürekkeb T u n a K om isyonu gibi bir
fennî komisyon teşkîli m a’nâsını izhâr etm em ek lüzûm un da m utâbık kaldık.
2 — Beni görm eğe gelm iş olan Londra A fgan sefiri vürûdunda Hilâfetin
Saltanatla ve kuvve-i icrâiye ile tev’em olması lüzûm unu m a’nidâr bir suretde
isbata çalışmış ve tarafım ızdan kendi nâm ına m ı, hüküm eti nâm ına mı söylediği
ve m es’elenin T ü rkiye um ûr-ı dahiliye ve idâresine taalluk eden cihetleri hak
kında beyân-ı m ütâlaa etm eğe im kân olm ayıp İslâm iyat nokta-i nazarından ser-
dolunan m üddeiyâtın ise îzâhı kolay olduğu zem îninde m ukabeleye m a’rûz kal
mış idi. Bugünkü m ülâkatım da m um âileyh bu zem îne tem as etm eyip A fgan’ı
İngiltere’ye dâim â T ü rkiye lehinde notalar verdiğini zikretm ekle iktifa ve L o n
dra’ya avdet eylemiştir.
3 — Rusların vürûdundan beri sıkı tem aslarım ız İtilâf m ahafılinde endîşe ve

merak yaptı. Türk-R us m etâlibi ile Konferansın inkıtâı ihtimâli, bir de Türk-R us
m ünâsebâtınm m âhiyeti inkişaf edeceği neşrediliyor.
4 — M u su l’un iadesi hakkında kat’î karar verm eğe vesâit-i husûsiye ile İn-
gilizleri da’vet etm ek niyetindeyim .
5 — M üzâkerât-ı m âliyede en ziyâde m azhar-ı m üsâade devlet ta’bîri geç

mekte olduğundan bunun mâhiyeti anlaşılıncaya kadar Suriye güm rük m uâhe-
desinin çıkarılm am ası m ütâlaasını H aşan Bey serdeldiyor. İştirâk ederim.
No. 71

(3 Aralık 1922
C . 2 num ara 46 ya: *
Y un an lılar ellerinde on bin kadar asker esirimiz bulun duğunu söyliyorlar.

Ben onların asker esirini on beş bin kadar tahm în ettiğimi söylemiştim. Verdiği
niz m ikdar kat’iyyen ve m utlaka yanlıştır. Keyfiyetin tasrîh ve tekrâr ve ta’rîl
buyurulm ası m üsterham dır.
İS M E T
* Bkz. No. 61, 65, 69,89, 100 ve 109.
No. 72

Gayet müsta'çeldir (4 Aralık 1922)
48 N um araya:
Ü serâ m iyânında 76 sivil, 26 kadın ve 16 çocuk gösterilmektedir. Bunlar

Y u n an tebaası mıdır? Y oksa T ü rk tebaası Rum lardan dâhile sevkolunan 18 ile
45 arasındaki erkekler ne kadardır?*
İS M E T
Bkz. 76.
No. 73
No. 51 4 Kânun-i evvel 38

(4 Aralık 1922)
Kânun-ievvel 49 num aralı telgrafa.
M übâdele-i ahâli meselesi hakkındaki iş’ânnıza 3 K ânun-i evvel akşamı ce

vap keşîde edildi. Y erli Erm eniler ve O rtodoks R um lar hakkında da 28 Teşrin-i
sâni tarihli telgrafla H ey’et-i V ekile nokta-i nazan bildirilm işti. Y erli Ermenilerin
Erm enistan’daki Türklerle m übâdelesi ve T ü rk O rtodoksların m üm taz bir hak
iddia etm em ek şartıyle m em lekette kalm aları fikrindeyiz*.
* Bkz. No. 23, 86, 90, 93.
No. 74

(4 Aralık 1923).
G arbî A n ad olu ’ya ahalim iz yerleşdikten sonra daha altm ış bin hane iskân
olunabilir. A n ad olu ’nun aksâm-ı sâiresine de gayr-ı m üslim lere ait haneler he
sap edilm ek suretiyle iki yü z bin nüfûs m uhâcır kabul olunabilir. Bunlardan
başka yeniden hâne te’sîs suretiyle m em leketim iz pek çok m uhâcır iskânına el-
verişlidir.Ancak m uhâcırların uzun fasılalarla gelmesi lâzımdır.
No. 75

(4 Aralık 1922)
Birkaç telgrafnâm ede vusûllerinin iş’ârını rica etmiştim. Cevap alam adım .
Bidâyet-i m uhâberem izden bugüne kadar kaç adedinin yedinize vâsıl olduğu
nun su’rat-ı iş’ânnı ehem m iyetle rica ederim ve telgraflarınızın vüsûlünde cevap
larının a ’zam î sür’atle ihzâr ve irsâl edilm ekte olduğunu arz eylerim Efendim *.
No. 76

(4 Aralık 1922)
C . 3 K ânun-i evvel 51 num aralı telgrafa *
Ü serâ m iyânında gösterilen 78 sivil, 26 kadın, 16 çocuk Y u n an vapurların

da esir edilenlerdir. 18-45 yaşındaki yerli R um lardân m evcûd üserâ m ikdân
M üdâfaa-i M illiyece 10137 olarak bildiriliyor. Bu rakam ın kayd-ı ihtiyâtla telak
kisi lâzım dır. Sekiz tabur teşkil eden işbu yerli üserâdan başka iki sivil esir ta
buru da vardır ki, m ikdân ayrıca bildirilecektir Efendim.
* Bkz. No. 72.
No. 77

(4 Aralık 1922)
Fransa, İngiltere ve İtalya m urahhaslarından aldığım bir m uhtırada İstan

b u l’d a Refet Paşa ile düvel-i m üttefıka ceneralleri arasında m üzâkerâtm uzadığı
ve m üttefıkîn kuvvetleri tarafından tevkîf edilen T ü rklerin hangi m ahkem ede
m uhakem e olacakları m es’elesinin henüz halledilm ediği ve 23 Teşrin-i sânî 38
tarihli notalarından beri aldıkları m ütem m im m a’lûm âta göre m üttefik general
ler kendi askerlerinin em niyetini m uhlil vesîkalanna karşı irtikâb olunacak cinâ-
yât ve ağır cünhalar m ütecasirlerinin kem â fı’s-sâbık kendi divân-ı harblerince
m uhâkem esini taleb etm ekte oldukları ve Refet Paşaya bu n u kabul eylemesi
içün ta’lim ât verilmesine delâletim i rica ettikleri bildirilm ektedir. Evvelki m üra
caatları üzerine kendilerine hiç cevâb verm em iş idim . Bu m es’ele hakkında da
m a’lûm ât i’tâsını istirhâm ederim *.
No. 78
Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Riyâsetine

(4 Aralık 1922)
İtalya’nın Atina sefiri ve Konferansta İtalyan delegesi m ösyö M ontagna

hâlen Afyonkarahisar’da sivil üserâ m iyânm da bulunan Sivrihisariyan biraderle
rin tahliyesini iltimas etti. Biri otuz diğeri otuz iki yaşında bulunan bu iki bira
der hakkında İzm ir Polis M üd ü rü m a’lûm ât verebilirmiş. M ösyö M ontangna’nın
arzusunu tervîc etmeği iltizâm etm ekteyim . M üm kü n olan icraâtdan m a’lûm ât
i’tâsı m üsterhamdır.
İS M E T
No. 79
No. 55 (Tarihiyok)*
Generaller ile Refet Paşa arasında tekarrür eden şekil bervech-i âtîdir.
M üdanya m ukavelesinin m er’î bulunduğu m üddet zarfında müttefikin polisi
şehrin m uayyen m erâkizinde toplanacaklar ve bu m erâkizde birer T ü rk İrtibat
zâbiti bulunacaktır. Refet Paşa karargâhı ile beyne’l-müttefikîn polis idâresi ara
sında irtibat zâbitleri teâtî edilecektir. M üttefikin asâkiri tarafından îka’ edilen
cerâim T ü rk irtibât zâbitleri tarafından müttefikin polis m erâkizine bildirilecek
tir. Bunlar ancak tehlikeli vekayi’de T ü rk polisi tarafından derhal müttefikin po
lisine teslim edilm ek şartı ile tevkif edilebilecektir. M ü ’telifîn polisi de T ü rk te-
beasını aynı şekilde tevkif edebilecektir. T ü rk tebeasının gayrı müttefikin ve
müşârikleri devlet tebaası ve R us m ültecilerinden olan sivil ahalisinin kem â fı’s-
sâbık müttefikin polisi tarafından tevkifine devâm edilmesi ve T ü rk polisi bu eş-
hâsı tevkif m ecburiyetinde kaldığı takdirde kem â fi’s-sâbık bunları müttefikin
polisine teslim eylemesi ve orduları aleyhine cerâim İka’ eden eşhâsın divân-ı
harblere tevdii husûsu generaller tarafından teklif edilmiş ise de henüz karar-ı
kat’î alınmamıştır. M üttefikin kuvvetlerinin m evcûdunu M u d an ya mukavelenâ-
mesi m ûcibince esâsen kabul ettiğim ize nazaran m um âileyh ordular aleyhine
ika’ edilen cerâim m ürtekiblerini T ü rk m ehâkim inin tecziye etmesi tabiî oldu
ğundan sivil ecânibin beyne’l-müttefikîn polisi tarafından tavkîfi ve tarafımızdan
tevkîf olunanların da kendilerine teslimi m ecbûriyeti m ülga kapitülasyonların
tatbîk-i ahkâm ı dem ek olacağından ve âtiyen İstanbul’un tarz-ı idaresinde istis-
* A m a 4 veya 5 Aralık 1922 tarihli olduğu anlaşılıyor.

nâî bir hâl kabulünü iddiaya m üeddt olabileceğinden m üttefiklerin bu talebi
hüküm etçe de kabul edilm em ektedir. Vaziyetin idaresi lâzım olm akla bir ta-
ahhüd-i sarîh aljına girm iyoruz. Refet Paşaya da bu yolda ta’lim ât verilecektir.
No. 80
j\f0 qo 5 Kânun-i evvel 38

(5 Aralık 1922)
Y u n a n üserâsı hakkındaki sualinizin cevabı için m akine başında m uhtelif

m utasarrıflıklardan M üdâfa-i M illiyece tekrar tahkikata devam olunuyor. İkm â
linde hem en bildirilecektir Efendim .
No. 81
İsmet Paşa Hazretlerine.

(5 Aralık 1922) %
Şeyh Sünnûsi A nkara’ya geldi. Trablu sgarb ve Bingazi havâlisindeki arabân

ve m eşayihin hüküm ât-ı m ahalliye teşkil ederek İtalyanlarla m üsâdem ede bu
lunduklarını ve gönderdikleri adam ı m ahsusla m üşârünileyhi vekil tanıdıklarını
bildirdiklerini ve T rab lu sgarb ’ın temini istiklâli için em in bir suretde Afrika’ya
gitm ek istediğini beyân etmiştir. D iğer taraftan İtalyanlar da kendisiyle
görüşm ek teşebbüslerinde bulunduklarından bahsetti. K endisinin ne suretle ha
reketi nafi olabileceği hakkında oradaki m ahsûsâtınıza göre m ütâla-ı devletleriy
le beraber iş’ârını serîan rica ederim *.
M USTAFA KEM AL
No. 82
No. 56, 57, 58 5 Kânun-i evvel 38

(5 Aralık 1922)
4 K ânun-i evvel raporudur:

No. 56
1. Sabah C urzon riyâsetinde arazi kom isyonu Boğazlar m es’elesine başladı.
Rus ve Bulgar hazır idiler. Evvelâ bize söz verdiler. Boğazlar m es’elesinin m üza
keresinde dâim â taleb ettiğim iz veçhile Rus hey’etlerinin m evcudiyetinden be-
yân-ı m em nuniyet ettik. T ü rk arazisinde bulunan Boğazlar âlem in geçidi oldu
ğu cüm lenin m enâfi’-i meşrûasını te’ mîn edecek bir sûret-i hail bulunm asını te-
m ennî ettik. Bu hususda biz ancak um ûm î nikat-ı nazar derm iyâm edeceğimizi
ve bunun M isâk-ı M illî ile tarafımızdan i’lân edildiğini ifâde ve m a’lûm olan
m addeyi zikreyledik. Ingilizin tasrîhât içün vuku’bulan ısrânna m ukavem et et
tik. Ruslar evvelâ m üzâkerâtın her safhasına kabul edilm ediklerinden şikâyetden
başlayarak Boğazların m ünâkalât-i ticâriyeye m utlak sûrette serbestîsi ve sefâin-i
harbiyeye ise her vakit kapalı olmasını ve T ü rkiye içün B oğazlan tahkîm ve tak
viye edebilm ek hakkının teslîmini taleb ve Boğazların ticarete serbestliği ancak
bu sûretle te’mîn edilebileceğini beyân ettiler. Sefâin-i harbiye içün Boğazları
açm ak bunlan en kuvvetli devlet-i bahriyenin eline teslim dem ek olacağını ve
M isâk-ı M illî m addesi R u sya’nın da menâfıini m üem m in olduğunu ilâve ettiler.
M üteâkiben R om anyalılar Boğazlar m es’elesi on sekiz m ilyon nüfusu olan R o
m anya içün hayatî bir ehem m iyyeti hâiz olduğunu ve K aradeniz’in kapısı olan
Boğazlann kat’î ve fiilî bir sûretde sefâin-i harbiye ve ticâriyeye açık olmasını ve
her iki sâhilin A dalar D enizinde K aradeniz’e kadar dem ilitarize edilmesini ve
bunu te’mîn içün de bir beyne’l-milel komisyon te’sîsini ve aynı zam anda K ara
deniz’in de gayr-ı askerî bir hale getirilmesini istediler. Bulgaristan ise yine
A dalar Denizindeki m ahreç işinden başlayarak Boğazlann yalnız sefâin-i ticâri
yeye serbest olmasını ve bu serbestîyi te’mîn edecek teşkilât-ı beyne’1-mileliyeye
Bulgaristan’ın da iştirâki kabul edilmesi lâzım geleceğini söyledi. Venizelos da
bilâhire nokta-i nazarını söylem ek hakkını m uhâfaza ile beraber beyne’l-milel
kuyûd vaz’ı lüzûm undan bahsetti. C urzon bu m uhtelif beyânâtı hülâsa ederek
Çiçerin’e Türkleri de mi temsîl ettiğini, başında bir kalpak olsa İsmet Paşa
söyliyorm uş zannedileceğini, fakat Türklerin bu husûsda kendisiyle hemfikir
olup olm adığını henüz anlayam adığını söyledikten sonra bizim vâzıh nokta-i na
zarımız ne olduğunu sordu. Boğazlar T ü rkiye’nin arazısında bulunduğundan
T ü rkiye hukuk-ı hâkim iyetini halelden vikaye ile m ükellef olduğunu ve
bugünkü beyânât içinde R us teklifi T ü rk nokta-i nazanna tekabül ettiğini ve
m a’mâfîh evvel em irde bütün teklifâtı istimâ’ ve tedkîk edeceğim izi söyledim.
C urzon şu vaz’ iyyeti Konferansa karşı oyun ve îzâhât i’tâsından istinkâf addetti
ğini beyân ve şikâyet ederek bizi tekrar tasrîhâta d a’vet etti ise de arazinin sahi
bi biziz, geçit için h ukuk isteyenlerin kâffesi teklifatını beyân etm elidirler m ea
linde ısrâr ettim. Çiçerin devletler arasındaki m üsâvât esâsına istinâden Fransa,
İngiltere ve İtalya devletlerinin nokta-i nazarlannı bildirm eleri lâzım geleceğini
ihtâr eyledi. Curzon müttefikleri ile görüşmesi lâzım geleceğini söyleyerek komis
yon içtim âinin zam anı bilâhire ta’yîn edilm ek üzere celseye nihâyet verdi. T â lî
kom isyonlar m esâîye devâm edeceklerdir. Bir m üddeten beri m erak ile beklenen
vaz’iyyet y a ’ni R uslarla ne dereceye kadar beraber olduğum uz yine hallolunm a
dığı içün um um iyetle sıkıntı ve buhrân hâsıl oldu. R uslarla beraberlik ihtim âli
nin ziyâdeliği aleyhim izde feverânı m ûcib olacaktır. Fakat bizi daha Konferansın
hiçbir m es’elesi hallolunm adan m ünferid bırakm ak istiyorlar. Bu ihtim âle karşı
koym ak istedik. C urzon konferanstan çıktıktan sonra elbisem izi alırken cevab
verm ediğim den laubâliyâne şikâyet etti ve îcab ettiği kadar söylediğim cevâbını
aldı ve yanım a yaklaşarak R uslarla her noktada beraber olm adığım ı üm m id et
tiğini söyledi, ayrıldı. A rkada Ç içerin duruyordu.
M üttefiklerle R uslar arasında m ünâziun-fîh nokta-i esâsiye Boğazların selâ-

in-i harbiyeye karşı kapalı ve m üdâfaalı olması veya olm am ası m es’elesidir.
Tahkim atsız ve m üdâfaasız Boğazlar olabileceğini ifâde etm ekliğim iz en m ühim
bir m erhale-i siyâset olacaktır. Bu noktayı kolay ve çabu k ifâde etm ek niyetinde
değiliz*.
* Lord Curzon, Londra’ya çektiği 5 Aralık 1922 günlü ve 74 sayılı telgrafında, Boğazlar ko
misyonunun ilk oturum unu yaptığını, İsmet Paşa’nın “yarım düzine cüm le” söyleyip sustuğunu,
Ç içerin’in ise Rusya adına olduğu gibi T ürkiye adına da bir konuşm a yaptığını söyledikten sonra
şöyle diyor:
“ General impression produced by sitting vvas that T urkey had openly and unnecessarily
placed herself in position of hum iliating subjection to Russia, and that latter had proposed a ridi-
culous plan designed only to convert the Black Sea into a fortified Russion lake, and to make
T urkey her vassal.” (F.O. 424/255, p. 618, No. 730; D B F P - 1/ 18, p. 369-370, No. 255)
Curzon, T ürkiye hakkmdaki bu düşüncesinde yanılmıştır. İsmet Paşa, asıl konuşmasını daha
sonraya bırakmıştı ve Rus görüşünden bam başka bir görüşle ortaya çıkacaktı. Hatta o kadar ki
Boğazlar yüzünden Sovyetler ile T ürkiye arasında bir ara gerginlik de olacaktı.
İsmet Paşa’nın 4 Aralık 1922 günü Boğazlar konusunda uzun konuşmayışı, kam uoyuna yan
lış yansıtılmak ve eleştirilmek istendi. Bunun üzerine T ürk delegasyonu basına aşağıdaki açıklam a
yı yaptı:
E X P L IC A T IO N S T U R Q U E S
Lausanne, 4 decem bre (1922)
La delegation turque, estimant que l’impression donnee â la seance de lundi n’etait pas jus-
tifıee, a tenu â s’expliquer.
Ses declarations debutent par un passage du pacte national relatif â la securite de Constanti
nople et des Detroits, dont il a ete dejâ fait mention.
2 — T â lî kom isyonların işleri:
A — Y un an lılar elinde bulunan sivil rehinelerim izin derhal iâdesi tekarrür

etti. Bunu m üteâkib üserây-ı harbim izi iâde edeceklerdir. İşbu üserây-ı askeriye-
ye adedinde Y u n an üserâsını sulh akdinden evvel biz de iâde edeceğiz. M ütebâ-
kı Y u n an üserâsı sulh akdine kalacaktır. Ahâli m übâdelesi içün İstanbul’un is-
tisnâsma ısrâr ediyorlar. İki üç y ü z bin nüfûsun Şarkî T ra k ya ’da yerleşebileceği
ni ve K aradeniz sevâhilinden çıkarılm akta devâm edilen R u m lan n yerinde de
boş em lâkin bulunduğunu iddiâ ediyorlar. İstanbul R um larını G arbî Trak ya
M üslüm anlarına karşı tutuyorlar. Userâ karargâhlarına sevkedilen on sekiz ilâ
kırk beş yaşındaki erkek R u m lan n m ikdârınm bilinm esine ehem m iyyet veriyor
lar. Venizelos yüz yirmi bin adedini iddiâ ediyor. Ahâli m übâdelesi takarrür
ederse en evvel bunlan taleb ediyorlar. M übâdelenin en çetin noktası İstanbul
Rum ları görünüyor.
La delegation a ajoute:
“ Les Detroits des Dardanalles et du Bosphore etant situes sur les territoires soumis â la plei-
ne souverainete de PEtat turc, cette question presente naturellement une importance toute speciale
pour la T urq uie qui, â titre de possesseur et le maître de ces territoires, ne saurait mieux faire
que d ’entendre tout d ’abord les propositions et les demandes qui lui seraient presentees par les
puissances.
“ La delegation du Governem ent de la G rande Assem blee nationale est disposee â etudier les
propositions dans l’esprit le plus conciliant, en tenant compte des principes sus-mentionnes, ses
considerations relatives aux solutions qui lui seraient suggerees.”
En ce qui concerne l’attitude d’ Ismet pacha, la delegtion declare:
“ ismet pacha a repondu â toutes les questions de Lord Curzon. Au cours de la discussion,il
s’est reserve, com m e il a ete dit, d ’exposer sa these d ’une façon plus detaillee quand il aura con-
naissance du point de vue de toutes les autres delegations. “ Nous sommes les maîtres des territoi
res en question” , repete-t-il. “ Les puissances et les Etats interesses nous dem andent la liberte de
passage â travers nos possessions. C ’est bien le moins que nous attendions d ’abord les offres et les
propositions qui nous seront faites.”
“ II a ajoute que parmi les propositions soumises lundi â la conference, ce sont celles de la
Russie et de ses allies qui correspondent le mieux au point de vue turc en ce qui concerne la se-
curite de Constantinople et du bassin de la M armara...
“ A une question de Lord Curzon, ismet pacha replique q u ’il s’est contente, pour l’heure,
d’exposer les principes fondamentaux dont la delegation turque s’inspirera pour examiner les difle-
rentes propositions dont elle vient de prendre connaissance.
“ O n ne peut done pas plus parler d ’un refus quelconque de la part des T urcs que d ’un
m anque de nettete dans leurs declarations ou d ’une soi-disant mauvaise impression qui se şerait
degagee des debats. Le point de vue turc a ete fort explicitement enonce par l’expose clair et net
de ce principe essentiel, au debut de la seance.” (Journal de Geneve, 5.12.1922)
B — Ecnebi serm âyesiyle teşekkül eden ve hukukan T ü rk tâbiiyetinde ad
dolunan şirketlerin evvelâ ecnebi tâbiiyyetinde addolunm asını iltizâm ve ba’de-
hu sarf-ı nazar etm ekle beraber ecnebi tebaanın zarar ve tazm inâtı m iyânm da
bunların da zarar ve ziyanlarının tazm îni m uâhedeye dercolunm asında ısrâr et
mişlerdir. Tarafım ızdan redd-i k a ti karşısında m es’ele m uallak kalmıştır. M usırr
olan Fransızdır. İngiliz iltihak etmiş ve İtalyan te’lîf-i beyne çalışmıştır.
C — G ü m rü k m esâilinde tarafeyn henüz uzaktır. Evvelce râyic usûlünde

m usırr oldukları halde m ukabil teklifâtımız üzerine m ukayyed bir şekilde ta’rife
usûlünün idâm esine m uvâfakat edecekleri tahm în olunm aktadır. Seyr-i sefâin
kabotaj m esâilinde m üsâiddirler. M ülkiyet-i edebiye ve sınâıyede kavâid-i u m û
m iye mevzû-i bahisdir.
D — Şim endifer, posta, telgraf ve telsiz ve balon um ûrunda bizim şim diye
kadar iştirâk etm ediğim iz Barselon m ukarrerâtı ve şâir beyne’l-milel mukarrerâtı
teklîf ediyorlar. Tarafım ızdan kabul olunuyor.
No. 58
3“
A — Avdet etmekte olan Sırp H âriciye N âzın ile görüştüm . Boğazlar
mes’elesinde bir sûret-i hail bulunacağına kani’dir. M es’eleyi Sırbistan içün
m ühim addetm iyor. C u rzo n ’un hatt-ı hareketini tasvîb etm iyor. Sefâin-i harbiye
m ürûru m es’elesinde m üttefikler arasında henüz ittifak olm adığı istidlâl olunu
yor. Belgrad’a avdetiyle m üm essiller m es’elesini halledecek, bana yazacak. Evve
lâ bizim m üm essilim izi bekliyor. A n k ara’ya giden Sırp M iralayı dönm üş, Y u
nan tahrîbâtm dan bahsetmiş. Y unanlıların ta’m îr etm elerinde kendisinin vaziy-
yeti yoktur. O n u n alâkadâr olduğu m ühim m es’ele G arbı T ra k ya ’da plebisit ve
ya m uhtâriyet olmasıdır.
B — Ç içerin ile görüştüm . Hatt-ı hareketim izden şikâyeti yoktur. A nladığı

na ve işittiğine göre m üttefikler arasında henüz ittifak yoktur. İtalya hey’eti on
lara bizim bütün teklifâtı dinlem ek, ısrânm ızın tabiî ve m a’kul olduğunu söyle
miş. Y en i içtim â’ ne vakit olacağını bilmiyor.
C — Fransız m urahhasları adetâ dargın gibidirler.
D — İngilizleri tâlî temasları eksik değildir. R ıza N u r Beyle görüşm ek iste

yen C u rzon ile konferanstan sonra kısa bir m ülâkatları oldu. Z iyâd e nezâket ve
m ücâm elât yapıldı. Y arın sabah tekrar m ülâkat olacaktır. Bilhassa M usul
m es’elesini k a ti olarak mevzû-i bahs edeceğiz.
No. 83
icra Vekilleri Riyasetine
(5 Aralık 1922)
Fransız hey-et-i sulhiyesinden alınan m uhtırada husûsât-ı âtiye içün tavas
sutum taleb olunm aktadır. Bu bâbdaki mütâlaa-i devletlerini iş’annı rica ede
rim.
M ad d e i — Şim âlî Suriye, A dana, H am a dem iryolu şirketindeki gayr-ı

müslim ve Fransız m e’m urlann altı gün zarfında teb’îdleri T ü rk m akam âtı tara
fından em redilm iş olduğundan bahisle bu hâlin kum panyayı atâlete m ahkûm
edeceği gibi ahâliye... olacağını ve Ankara İ’tilâfnâmesinin altıncı m addesine
m ugayir olduğunu arz ve lâzım gelenlere ta’limât i’tâsmı rica ediyor.
M ad d e 2 — Fransız m ekâtibinde, yapılacak i’tilâfa değin istatükonun m u

hafazası hakkında General Pelle’nin H am id Beye bir ay evvel verdiği notaya
Ankara hüküm eti henüz cevâb vermemiş bilakis M aârif Vekâleti Fransız metâ-
biline m ugayir bir sûretde ta’m îm en ta’limât-ı kat’iyye vermiştir. A nifü ’l-beyân
husûsât hakkında tavassut-ı devletleri istirhâm olu n ur*.
İS M E T
* Bkz. No. 91, 106, 115.
No. 84

(6 Aralık 1922)
Belgrat M üm essil-i Siyasiliğine İstokholm sefır-i sabıkı İsmail C anbolat Bey

ta’yîn edilm iş ve keyfiyet kendisine tebliğ olunm uştur*. O rada bulunan Sırp
H âriciye N âzın vâsıtası ile hüküm etleri m uvâfakatının istihsâli, Dersaadet’teki
Sırp sefirinin hüküm etim iz nezdine m e’m ûriyetinin te’mini lâzım gelmektedir.
İsmail Beyin doğruca L ozan’a azîm et ve zât-ı âlileri ile m üdâvele-i efkâr ve ta’li
m ât ahzından sonra Belgrad’a hareketi muvafık olacağı m utâlaasındayım . Bu
bâbdaki nokta-i nazar-ı devletleri ile İsmail Beyin bir ân evvel i’zâm ı için te-
şebbüsât neticesinin iş’ârını rica ederim . Sırp hüküm etinin muvâfakatı istihsâl
edilinciye kadar İsmail Beyin m e’mûriyeti m ahrem tutulacaktır Efendim.
No. 86
(6/Aralık 1922)
C.51:*
Y erli Erm enilerin Erm enistandaki T ürklerle m übadelesini kim le görüşeyim ?

Ermenistan H üküm eti ile bir m übâdele işini düvel-i m üttefika ile açm ak şark
hududlarm ı ve M oskova m uahedesini onlarla mevzû-ı bahs etmektir. Ruslarla
görüşm ek ise o da Boğazlardan başka m esâilim ize onların iştiraklerine ve bu ve
sile ile M oskova Ahidnâm esinin tekrar rü ’yetine im kân vermektir. H er ikisi ya
pılam az ve onun içün Erm enilerin m übâdelesi mevzû-i bahs edilebilecek m uhâ-
tab yoktur. V e bu halde bi’l-ihtiyâr m em leketim izde kalacak Erm eniler içün
rûy-ı kabul gösterm ekten başka bir sûret-i hail m addeten m evcud değildir. Bi
nâenaleyh R um ların m übâdelesi ve diğerlerinin m em lekette kalm asından başka
ekalliyetler içün yapılacak bir şey görm iyorum .
A m erika’nın bütün misyonerleri ve bütün Erm eni cem âatlan buradadırlar.

Benim fikrim onlara vatandaşyüzü göstermektedir. Erm eni yurdu ve m üm künse
ekalliyetler hukuku fikirlerini onlara redd ve i’lân ettirmek niyetindeyim . İrâde-i
cevâbiyelerine m akine başında intizâr ederim.
İS M E T
* Bkz. No. 23, 50, 73, 90, 93.
No. 87
No. 62, 63, 64 6/7 Kânun-i evvel 38
(6/7 Aralık 1922
C 44. * M usu l vilayeti dahilinde Alm anlara petrol im tiyâzı verilmiştir. M u

sul, Bağdat, Basra vilayetleri hudûd-i m ülkiyesi dâhilinde köm ür ve petrol m a
denleri 17 Şevval 324 tarihli ferm an m ûcibince Hazine-i H assa’ya aittir.
2 — M ukavelenâm e ile yalnız 15 K ânûn-i evvel 331 de Bursa’nın Atrenos

kazası dâhilinde üç kıt’a krom m adeni A lm an K rup şirketine (on) sene m üddet
le ve ton başına bir lira resim verilmek şartı ile ihâle edilmiştir.
3 — A lm an, Avusturya ve Bulgar tebaalarına im tiyâzı i’tâ olunan m adenler

yüzde beş resm-i nisbî ve certb başına on kuruş resm-i m ukarrere tâbi’dir. Bun-
lann heyet-i um ûm iyesi G elibolu, K ütahya, Denizli, İzm it, M enteşe, Aydın, Sa-
ruhan, Bursa kazaları dâhilinde linyit ve petrol, opal, zım para, bakır, sîmli kur
şun, çinko, m anganez ve krom m adenlerinden ibârettir.
4 — A lm an tebeasından A lber K itzki’ye M ilas kazasında üç aded dem ir ve

zım para m aden imtiyazı verilmiş ve bu m adenler on beş M art 35 te U m ûr-ı T i-
câriye, Sm âiye ve M adeniye O sm anlı Anonim Şirketine ferâğ edilmiştir. Nâfi-
an’dan beklenen bu bâbdaki m a’lûm ât ayrıca bildirilmiştir.
No. 88
\rn 65 6/7 Kânun-i evvel 38
6/7 Aralık 1922
M aliye Vekâletinin zât-ı âlinize keşidesini arzu ettiği m ütâleât ber vech-i
zîrdir:
1 — D üyûn-i U m û m iye’nin taksiminde yalnız vârıdât esâsı üzerinde tevak

ku f etm ek muvâfık olam ayacağından m erhûnât, nüfus ve arazi dahi nazar-ı dik
kate alınmalıdır.
2 — G ü m rü k mesâili üzerinde m ünâkaşa kabul edem eyiz. T a ’rifelerimizin

tensîk ve ıslâhı doğrudan doğruya bize ait mesâil-i dâhiliyedendir.
3 — M üsâvi Şerâit tahtında sulhü m üteâkib arzu eden herhangi bir devletle
ticaret m uahedesi akdine de âm âdeyiz. M âliye Vekili H aşan Fehm i.
No. 89
No. 66, 67, 68, 69. 6/7 Kânûn-i evvel 38
(6/7 Aralık 1922)
C 52. M üdâfaa-i M illiye Vekâleti üserâ meselesi hakkında ber vech-i âtî
m alum âtı cevâben bildirm ektedir*:
1 — M uzaferriyât-ı ahîrem ize kadar Y un an istan’daki üserâmızın isimlerine

dâir teşebbüsât-ı m üteaddidem ize rağm en m alum at istihsal edilememiştir.
2 — M uzafferiyât-ı ahîrem iz üzerine Y u n an hüküm etinden ancak dört ka
lem posta alınmıştır. Bunlarda üserâm ızın m ikdârı 328 zâbit, 2817 nefer, 588 si
vil, 84 firar, bir zâbit olm ak üzere altı vefat haklarında ism en m alum at verilmiş
tir.
Şaltm an raporunda zikredilen 20 kadın ve 40 çocuktan hiç bahsedilm em iş
tir. Y u n a n hesabına göre elyevm esâreti m ukayyed olanların zâbit, nefer ve sivil
olarak m ikdârı 3733 kişiden ibârettir.
3 — H albuki üserâmızı teftiş eden Dr. Şaltm an’ın raporunda, üserâmızın

m ikdârı 349 u zâbit ve 220 si kadın, 40 1 çocuk olm ak üzere 7286 kişi gösteril
miştir. Doktorun teftiş etm ediği kam plardaki üserâmız m ikdârı bundan hâricdir.
Bunlan da dâhil edersek üserâm ızın m evcudu on bini m ütecâviz olarak tahm in
edilm ekte idi.
4 — Dr. Şaltm an’ın raporundan ayrı olarak istihsâl ettiğim iz m alum ata na
zaran Y unanlıların cebren alıp götürm üş oldukları eşhâsın m ikdârı 2907 erkek,
195 kadın, 3 çocuk ki cem ’an 3105 kişidir. Bu husûsdaki m a’lum âtın ikm âline
vilayetlerle M üdâfaa-i M illiye arasında m akina başında çalışılm aktadır.
5 — Y unanlıların T rak ya ’dan götürdükleri eşhâsın m ikdârı der dest-i tah-

kikdir.
6 — T rak ya havâlisi dâhil olm adığı halde Y un an istan ’da bulunan üserâmı-
zın asker ve sivil m ikdârı on beş bin zan ve tahm în edilm ektedir.
7 — İstihsâl ettiğimiz m a’lûm âta nazaran elim izdeki Y u n an üserâsmın mik-

dârı 600 ü zâbit olm ak üzere 14000 ve yerli R um esirlerin m ikdârı 10000 kadar
olduğu anlaşılm aktadır.
No. 90
(7 Aralık 1922)
C . 6/12/38 64 num araya *
Şim di aldığım Erm enilerin Erm enistandaki Türklerle m übâdelesine dâir

m ütâlaa H ey’et-i Vekîlenin kararıdır. Şahsen zât-ı devletleri ile hem fikir idim ve
bugün de hem fıkirim. Bugün Heyet-i Vekîle ictim âında tekrar m evzu’-ı bahs
ederek netice-i m üzâkerâtı derhal arz edeceğim .
No. 91
(7 Aralık 1922)
5 K ânun-ı evvel tarihli 6o num aralı telgrafınız* üzerine bu sabah M iralay
M ougin ile görüştüm. A dana, H am a, H um us şimendiferlerindeki Fransız ve
gayr-ı m üslim lerin tard edildiğine dâir Nâfıa Vekâletince bir m a iu m â t olm adığı
gibi M ougin de bihaberdir. M ektepler meselesini burada kendisiyle anlaştığı
m ızdan Ceneral Pelle’nin bu tarz m ürâcaatına hayret etti. Konferansta Barre
re’in riyâseti altındaki kom isyonda Kapitülasyonlar hakkm daki m utâlebât ve
gösterilen m üşkilâtdan ve netice-i m uhtem elesinin Fransızlar aleyhinde efkâr-ı
um ûm iyem izi tebdîl etmesi tehlikesinden ve bunda m ündem iç m ütâreke aka
binde fı’len tecellî eden şekilde bir İngiliz oyunu istişmâm edildiğinden bahs ve
şikâyet ettim. Benim le tam âm en hem fikir olduğunu kendisi Paris’te iken Fransa
hüküm etinin kapitülasyonda ısrâr etm eyeceğini beyân ve te’m în eyledi. Berây-ı
m a’lûm ât arz ederim Efendim.
* Bkz. No. 83 ve ayrıca No. 106.
No. 92
^ °' ^ 7 Kânun-i evvel 38

(7 Aralık 1922)
Paris M üm essili Ferit Beyden vârid olan 21 Teşrîn-i sânî tarihli telgrafta
Am erika, İngiltere, İspanya, İsviçre, H ollanda, D anim arka ve İsveç’te bulunan
sefaret ve şehbenderhanelere m üteallik m uam elâtın tasfiye ve m uvakkaten idare
sinin taraf-ı devletlerinden kendilerine tevdî buyurulduğu bildiriliyor. Bu husûs
hüküm etçe teem m ül edilmiş ve H ey’et-i Vekîle bu gibi sefâret ve şehbenderha-
nelerdeki evrak m e’mûrları bulunm adığı takdirde en küçük kâtibin m e’mûriyeti-
ni kararlaştırmış ve o yolda tebligatda bulunm uş idi. Ferit Beyin iş’ârında yan
lışlık yok ise m uâm elâtda noksanîye m ahal kalm am ak üzere bu bâbdaki tasav-
vurât-i devletlerinin alâkadârâna buradan berây-ı teblîğ iş’âr buyurulm asını rica
ederim. M ükerrer telgrafnâm elerim de keşîde ettiğim iz re’sen veya cevâbî telgraf-
nâmelerin vüsûllerinin iş’ân istirhâm kılınmıştı. Bu husûsun bilinm esinin dere-
ce-i lüzûm u zât-ı devletlerince de m üsellemdir. İcâb edenlere em ir buyurm anızı
ehem m iyetle rica eylerim Efendim.
No. 93
(7 Aralık 1922)
C 6 K ânûn-i evvel 64 num aralı m üsta’cel telgrafa *
Erm enilerin m übâdelesi m es’elesini H ey’et-i Vekîlede tekrar mevzû-ı bahs

ettim. B i’n-netice teklîf-i devletleri veçhile hareket tasvîb edildi Efendim .
Bkz. No. 86. A y n ca bkz. No. 73, 90.
No. 94
(7 Aralık 1922)
C . 6 K ânûn-i evvel 62 num araya*
İstanbul Rum larının da m übâdelesinin te’mîni esas i’tibâriyle lâzımdır. A n

cak mesâ-i-i fevkalâdeye rağm en m üm kün olam adığı takdirde İstanbul’da aslen
R u m lan n bir günâ im tiyâz taleb etm em eleri şartıyle ibkalan câiz olabilir. Bu
halde esâsen m übâdeleye tâbi’ tutulacak olan m ahaller ahalisinden olup da İs
tanbul’da tecem m ü’ edenlerin behem ehâl m übâdeleleri tasrîh edilm elidir Efen
dim.
* Bkz. No. 85/1.
No. 95
(7 Aralık 1922)
C . 60 telgrafın m adde 2 sine *
29 num aralı telgrafnâme-i â cizî** m ünderecâtı m ektepler hakkındaki Fran

sız m uhtırasına cevap teşkil eder Efendim.
No. 96
(7 Araltk 7922)
64 num aralı telgrafım a* zeyldir: U m û m m a’denler hakkında m ütarekeyi

m üteâkib m eâdin nizâm nâm esinin elli dokuz ve altm ışıncı m addeleri ahkâm ı
ahvâl-i fevkalâde nazar-ı i’tibâra alınarak tatbîk edilm em iş olduğu m a’rûzdur
Efendim.
* Bkz. No. 87.
No. 97
No. 65, 66, 67 7 Kânun-i evvel 38
(7 Aralık 7922)
6 Kânun-i evvel raporudur:
1 — Arazi K om isyonu Boğazlar içün içtim â’ etti. Reis C urzon m üttefikler

nâm ına mütâlaâtını söyledi. Rusların Boğazların selâin-i harbiyeye karşı kapalı
ve m üdâfaalı sistem teklifini reddetti. K endi projesini verdi. Fransız ve İtalyan
onu te’yîd ettiler. Am erika Boğazların gayr-ı askerî olmasını şiddetle iltizâm etti.
Sırbistan Boğazların açıklığını taleb etti. Ben bugün teklilat ve m ütâlaâtın
hey’et-i um ûm iyesi m eydana çıktığından b i’tedkîk âtiyen cevâb vereceğimizi
söyledim. K a b u l olundu. Çiçerin âtiyen ve mufassalan cevab vermek hakkını
m uhafaza etmekle beraber bugün de C u rzo n ’a cevâben uzun bir nutuk söyledi.
Curzon tarihten bahsederek Rusların dâim â İstanbul’u alm ak isterken şimdi İs
tanbul’u müdâfaasını anlayam adığını ve Ruslara m ahsûs bir K aradeniz teşkiline
çalıştığını iddiâ etmiş idi. Çiçerin Ç a r R u sya’sı ile Sovyet R u sya’nın rolleri baş
ka olduğunu ve m illetlerin istiklâl ve hukukundan ve başka bir şey aram adığını,
Ç a r R u sya’sının A sya’da ilerlem eği ve bugünkü İngiltere’nin A vru p a’da ilerle
meği şıâr ittihâz ettiklerini îzâh eyledi. İçtim â’ sekiz K anun-i evvele kaldı.
T eklif ettikleri projenin hülâsası şudur:
A — Boğazlardan ve M arm ara’dan serbestî-i m ürûru m en’edecek dâim î as

kerî ve bahrî te’sisât bulunm ayacak.
B — Bundan m âadâ İstanbul Boğazında şarkta Şile-Gebze-D arıca ve garbda

A kpınar-K üçükçekm ece hattına kadar ve Çanakkale Boğazında Tekfurdağı-K a-
raçalı hattı, cenub-i garbisinde arazi ve G elibolu şibih ceziresi ve K arabiga-Biga
Eski İstanbul Burunu hattına kadar olan arazı jan darm adan m âadâ gayr-ı aske
rî bir hale vaz’olunacak.
C — M arm ara Denizindeki adalar ve Lim ni, Sem adirek, Bozcaada ve İm roz
gayr-ı askerî olacak.
D — İstanbul’da a’zam î on bin kişilik bir kuvvet bulundurabileceğiz. Tarz-ı

teslîmi serbest imiş.
E — Sefâin-i ticâriye sulh ve harbde serbesttir.
F — Hâl-i sulhde K aradeniz devletlerinden en kuvvetli donanm adan fazla

olm am ak şartı ile her devlet sefâin-i harbiye geçirebilecek.
G — Hâl-i harbde T ü rkiye m uhâsım olursa her türlü tedâbîr-i tedâfüiyeyi

ittihazda serbesttir. M a ’hazâ bîtaraf sefâinin m ürurunu te’m în edecektir.
H — Hâl-i sulhde T ü rk iy e’nin A n ad olu ’dan R u m eli’ye şim endiferle ve
M arm ara D enizi lim anlarından asker geçirebileceği ve M arm ara lim anlarında ve
İstanbul’da tersane ve donanm a bulundurabileceğim iz teklîf olunan projenin ru
huna m uvâfık olduğu söylenm iş ise de tasrîh edilmemiştir.
Projedeki m übhem iyetin izâlesine ve b a ’zı m evâddm da ta’dîline çalışm ak

tabiîdir. Projenin fikri şöyle hülâsa olunabilir: İstanbul’un ve Bosfor’un K arade-
nizden baskına karşı müdâfaası var. Ç anakkale askerden daha uzaktadır. H içbir
yerde ecnebi asker ve işgali kalm ayacaktır. Beyne’ l-milel bir kom isyon Boğazlar
dan seyr ü seferi tanzîm edecektir.
İ — Şarkî T rak ya ’da ordu m ikdârında tahdîdât vaz’m a teşebbüs edecekleri
hissolunuyor. B una da Bulgaristan’ın ordusu olm am ası sebeb imiş. Başka ordu
mes’elesi m evzû-ı bahs etm eyecekleri zan nolun uyor*.
* Lord Curzon, Foreign Office’ e gönderdiği 6.12.1922 tarihli ve 83 sayılı telgrafında şunları
söylüyor:
“ T h is m orning at meeting of fırst commission, I spoke at lengh in reply to C hicherin’s pro-
posals of M onday last with regard to Straits, demonstrating their im practicable character and in-
ner m eaning... I then vvent on to give a general exposition of plan of the allied governments for
the freedom of the Straits and demilitarised zones...
“ M y statement was followed by cordial expressions of allied solidarity from M onsieur Barrere
vvho m ade a useful little speech, and from M arquis Garroni.
“ Am erican delegate then m ade a vvell phrased and effective declaration of Am erican vievvs,
particularly vvith regard to freedom of access, both for ships of com m erce and ships of war,to the
Black Sea, vievving the Straits as an international highvvay and claim ing right of every State to pro-
tect its commerce...
“ ismet Pasha reserved reply of T urkish government to a later stage
“ Russia and T urkey having insisted on a full day for consideration of their full reply, discus
sion vvas then adjourned till Friday morning. T here vvill probably be some lively encounters then.
But fırst impression produced by allied statement is unquestionably good, and I expect it to re-
ceive vvarm support of smaller states.” (F. 0 . 424/225, p. 623-624, No. 738, D B F P -I/ 18, p. 374-375,
No. 260).
3 — M ülakatlarım :
A — R om anya H âriciye N âzın geldi. İstanbul’da Refet Paşanın R om en de

legesine m ünâsebât-ı dostâne te’sîsi arzusundan bahsettiğini ve R om an ya’nın
hissiyât-ı dostâne ile mütehassis olduğu ifade ile bağladı. K en di teklifâtı T ü rkiye
aleyhine olm adığı, müşterek tehlike karşısında olduğum uzu, bugünkü siyâsete
değil dâim î ve m üstakil vaz’iyyete göre hazırlanm aklığım ız m enâfıim ize muvâfık
olacağını îzâh eyledi. Cevâben Avrupa hududum uzda gayr-ı askerîliği bilhassa
R om anya’nın iltizâm etmesini anlayam adığım ı ve Y un an istan’ın vâsi’ m ikyâsda
gayr-ı askerî kılınması lüzûm unu ifade ve Y u n an kuvvetine niçün atf-ı ehem-
miyyet ettiklerini suâl eyledim . Y u n an ordusunu istihfaf ve yalnız R om anya or
dusuna istinâd ettiklerini tasrîh ettikten sonra Avrupa hududlarında hatt-ı hare
ketini te’vîle çalıştı.
B — İngiliz H âriciye M üsteşârına nezdim e çağırdım . Konferansın vaz’iyyet
ve karar alınacak zam anına geldiğim izi, bir karar alm azdan evvel sulh olup ol
m ayacağını bilm e ihtiyâcında olduğum u söyledim. M üteâkiben M usul m es’ele-
sinin hallinden başlayalım dedim . U zu n m übâhasâtdan sonra yarın akşam hari
ta üzerinde tekrar konuşm ağa karar verdik.
4 — Y arın Ruslara gidip Boğazların kapalı ve m üdâfaalı olması sistemini
artık tervîc etm eyecek noktaya geldiğim i, sulh yapm ak fikrînde olduğum uzu ve
bunu bir m es’ele-i esâsiye yapam ayacağım ız m ecburiyetini ifade ve îzâh edece
ğiz**.
İS M E T
** Boğazlar konusunda, 4 Aralık pazartesi günü Rus tezi, 6 Aralık çarşamba günü de
Müttefiklerin ortak tezi ortaya serildi ve konuşma sırası artık T ürkiye’ye geldi. Dış basının gözleri
T ürkiye’ye çevrildi. Bakalım ev sahibi T ürkiye nasıl bir görüşle ortaya çıkacaktı. Çeşitli yorum lar
yapıldı. Fakat Boğazların kapalılığına dayanan Rus tezinin T ürkiye’nin çıkarlarına uygun düşm e
yeceğini vurgulayan yazılar da görüldü. Aşağıda ilginç iki yorum dan parçalar aktarıldı.
Bu yorumlar, İsmet Paşa’nın Boğazlar ile ilgili Türk görüşünü açıklayan konuşmasından bir-
iki gün önce kaleme alınmıştır:
Paris’in ünlü Le Temps gazetesi şunları yazmıştı:
“ La T urquie a pu se rendre compte que les grandes puissances ne voulaient nullement l’et-
rangler; elle a compris que son independance ne pouvait plus etre menacee que par la persistance
de son adhesion â la these russe de la fermeture des Detroits. Enfin, elle sait, ou du moins les
plus infiuerıts de ses dirigeants savent que, sans le concours financier des puissances et sans une
paix prochaine, elle risque de se courir â l’efondrement irremediable. II est done extremement
probable qu ’elle adherera au point de vue allie, sous reserve, peut-etre, de quelques modifications
de detail ou d’application.” (“ La conference de Lausanne: U ne jou m ee historique” , Le Temps,
8.12.1922)
Londra’nın tanınmış gazetesi The Daily Telegraph da şunları ekledi:
“ VVhen asked for his opinion, ismet pasha returned the ansvver which will alvvays be associa-
ted vvith his name. He asked for more time to examine the proposals... and the request for the vi-
evvs o f Turkey vvill be adjoum ed till Friday. It may be said in passing that a very considerable
change is to be noted since the angel of Bolshevism descended to trouble the pool of Lausanne.
T h e cynical attempt of Chicherin to secure for Russia unmolested authority över the Black Sea has
acted as a cold douche upon the Turks. T h e delegation from Angora is tacitly abandoning its ori-
ginal attitude of hostility. T h e trend of their delegates’ thought seems novv to be directed to the
need of securing T urkey at least as m uch against Russia as against her late enem ines...” (“ Peace
Conference at Lausanne. Future of the Straits. Proposals of the A llies” ., The Daily Telegraph,
7.12.1922).
No. 98
(7 Aralık 1922)
53 num aralı telgrafnâm e * cevâbıdır:
7, 8, 9, 10, 11, 18, 28, 29, 34, 35, 37, 48 num aralı telgrafnâm eleriniz el’ân
vürûd etm ediğinden tekrarları m ercûdur. Bâlâda num aralardan m âadâsı gelmiş
ve açılmıştır.
İS M E T
* Bkz. No. 75.
No. 99
No. 78 8 Kânûn-i evvel38
(8 Aralık 1922)
C . 6/12/38 ve 61 tele: *
T e ’diyesi dûçâr-ı ta’tîl olan istikrâzât kupon bedelâtı hakkında olan düyûn-ı
um ûm iye tertiblerinin sulhtan sonraya te’cîli hakkındaki kanun, sâniyen Frank
üzerinden yapılm akta olan te’ diyâtın L on dra’da Sterlin üzerinden icrâsı m ecbû-
riyeti hâsıl olarak bu yüzden devlete azîm zarar terettüb edeceği nazar-ı dikkate
alınarak İstanbul hüküm eti tarafından İstanbul’daki D üyûn-ı U m û m iye’nin ci-
bâyet ettiği vâridâtdan tevzîâta tavsît edilen O sm anlı Bankasının bu m uâm eleyi
ta’ tîl etmesi em redilm iş ve hüküm etim ize kalacak düyûnun T ü rk parasıyle te’di-
yesi esase sulh konferansında m üdâfaa edilecek en m ühim bir mesele bulun
muştur. Şim diden Frank ve Sterlin üzerinden te’diyât icrâsıyle emr-i vâki’ ihdası
doğru olam ayacağı ve İstanbul hüküm etince yapılm ış olan ve zarar-ı m ahz b u
lunan tevziâta devam ın tecvîz edilem eyeceği M aliye Vekâletinin iş’ârına aften
arz olunur Efendim.
* İsmet Paşa’nın anılan 61 sayılı telgrafı arşivde bulunamadı.

No. 100
(8 Aralık 1922)
69 num aralı telgrafım a zeyldir: *
Yunanlıların götürdükleri sivil ahalim izin m ikdârı erkek ve kadın ve çocuk

olm ak üzere 3105 kişiye bâliğ olduğu arz edilmişti. Bu adede 1211 erkek, 26
kadın, 8 çocuk ki cem ’an 1245 kişiye ilâve etm elidir. M ecm û u 4350 kişi eder.
İzm ir vilayeti ile Söke sancağından alınacak m a’lum ât derhal bildirilecektir
Efendim.
* Bkz. No. 89 ve ayrıca No. 6 ı, 65, 69, 71 ve 109.
No. 101
No. 79 Mükerrer 8 Kânun-i evvel 338
(8 Aralık 1922)
7 Kânun-i evvel tarih ve 66 num aralı şifre* halledilem ediğinden senan tek
rarının em ir buyurulm ası m üsterham dır Efendim.
* Bkz. No. 97.
No. 102
(8 Aralık 1922)
59 num aralı telgrafınız * gelm em iştir. İrsâli m ercûdur Efendim .
* İsmet Paşa’ nm 59 sayılı telgrafı arşivde bulunamadı.

No. 103
No. 70, 71 & Kânun-i evvel 38
(8 Aralık 1922)
U m û m î içtim â olmadı. T â lî kom isyonlarda
1 — M übâdele-i ahâli husûsunda İstanbul R um larının ihrâcına karşı bütün

m üttefikler şiddetle m ukabele ettiler. Am erika m urahhası bilhassa sert oldu.
M es’ ele hallolunm adı *.
2 — G ü m rü k kom isyonu bize gayr-ı m üsâid idi.
3 — Kapitülasyonlardan ecnebi eşhâsın m em leketim izde hâiz olacakları

m evki’-i hukûkîye dâir tâlî kom isyon başladı. Belçika, İspanya, İsveç, Norveç ve
D anim arka m urahhasları beyânâtda bulundular. İspanya m urahhası sert lisan
kullandı. Cüm lesine cevaben hukuk-i düvel ahkâm ı dâiresinde ecânibe m uâm ele
edeceğim iz bildirildi. Bize bir lâyiha projesi verdiler. Proje m âziye nisbetle eh
ven ve m ülayim ve sûret-i u m ûm iyede hukuk-ı düvel ahkâm ına muvafık
görülüyor.
4 — M ülâkatlanm :
A — Bir İsviçreli hey’et bana Ermeni yurdundan bahsetti. Erm eniler faali
yettedirler.
B — Fransız m urahhası M ösyö Barrere m âliyenin tâlî kom isyonunda inkıtâ’

hâsıl olan m evâdd hakkında benim m üdâhalem i rica ve A d an a’da kapanan
müessesât hakkında m a’lûm ât i’tâ etti. Boğazlarda R us politikası ta’kib etmek
faideli olm adığını söyledi. Fransızlar bu akşam bana ziyâfet verdiler.
C — Ruslarla m ülâkatım ızın hülâsası şöyledir: Boğazlar m es’elesini karşılık

tutarak mesâil-i şâire üzerinde pazarlık ediyorm uşuz. Tahkim âtsız ve K arade
* Nüfus değişimi anlaşmasının İstanbul Rum larını da içine alması yolundaki T ü rk önerisi
yabancı basında da eleştirildi. Avrupa gazeteleri bu haberi, “T ürkler İstanbul Rumlarını sürmek
istiyorlar” gibi başlıklarla verdiler. (Journal de Geneve, 8.12.1922). G azeteler,İstanbul’da 300-350 bin
kadar Rum yaşadığını, bunların “yerlerinden atılmalarının” insanlığa sığmayacağını ileri sürdüler.
Özellikle Am erikan delegesi C h ild ’in buna karşı çıktığım belirttiler. Londra’nın Daily Telegraph ga
zetesi, “ Barış Konferansında Am erika Birleşik Devletleri Hristiyanların Kovulmasını Şiddetle Pro
testo Ediyor” diye başlık attı ve Amerikan delegesinin konuşmasından şu parçayı da aktardı:
“T h e Am erican Delegation is not in accord vvith the proposal for a nevv and cumpulsory mo-
vement o f population... T h e Am erican Delegation is unable to approve of the movement from
Constantinople of the Greek population of that city... W e will not hesitate to express, in pursuan-
ce of our legitimate humanitarian interests, our protest at any such dislodgement of human be-
ings.” (“ United States and the Peace Conference. Expulsion of Christians. Em phatic Protest.” Daily
Telegraph, 8.12.1922. )
niz’e donanm a geçiren bir proje, Ruslarla müşterek politikayı bırakıp İngilizlerle
politika yapm ayı kabul etmektir, m ünhasıran R us aleyhinedir. Bu şiddetli mülâ-
hazâtdan sonra kat’î suâllerim ize karşı bize harbe devâm ı tavsiye edemezler.
Sulh yapm ak m ecbûriyetinde olduğum uzu kabul ederler.
Antantın vaz’iyyeti Brüksel konferansından sonra daha ziyâde ihtilâfa gire

ceğinden hiç olm azsa birkaç hafta m es’eleyi uzatm ak ve m anevra yapm ak
lâzımdır. İlk projede serfürû etm ek muvâfık değildir. H ülâsa anladığım esâslara
göre bir proje yapar size de daha evvel gösteririm dedim.
No. 71
D — Am erika misyonerleri geldiler. M ekâtib ve müessesâtı sordular. Kavâ-

nîn-i m em lekete tâbi’ olm ak şartıyla m evcûdiyetleri kabul edilm iştir dedim . İz
m ir’de N ureddin Paşa devâm edem eyeceklerini söylemiş. K o n ya’da kapatılmış.
Aslı olm ayacaktır dedim . M a ’lum ât i’tâsını rica ederim **.
E — İngiliz H âriciye M üsteşârı diğer müşâvirlerle beraber m ukarrer olduğu
veçhile geldiler.İstediğim iz M usul vilayeti hududunu gösterdim. Kürdleri bize,
Arapları kendilerine alıyorlar, ya’ni M usu l dâhil olm ak üzere şim âlden cenûba
D icle’nin tarafeynindeki Arap m ıntıkayı alıyorlar. B unun şarkındaki Süleym ani-
ye ve şim âlinde dağlık bir şerit bize gösteriyorlar. M üttefiklerim iz Arapları bı
rakm ayız diyorlar. M es’ele kaldı. Birkaç güne kadar havâli ahvâlini iyi bilen
Bağdat valisi gelecek, etnik izâhât verecek imiş. Ber m u ’tâd anlaşırız ve her hal
de sulha varırız tarzında te’mînât verdiler.
5 — Y arın Boğazlar kom isyonu vardır. M üttefiklerin teklifine cevâb-ı m uvâ

fakat verm eyerek mutavassıt bir vaziyetde kalm ağa çalışacağım . Boğazların ve
M arm ara’nın ve İstanbul’un baskınlara karşı m asûniyetini izâhatlı olarak taleb
edeceğim ve bunun tahkîm ve m üdâfaalı’den başka bir sûreti olam ayacağını is-
bâta çalışacağım.
İS M E T
** Bkz. No. 112 ve 44.
No. 104
(8 Aralık 1922)
A ydın dem iryolunun işletilmesini te’mîn içün celbi lâzım gelen otuz beş ec
nebi m e’m urun hatta alınm asına m üsâade olunm adığı ve dem iryolu
m üdürünün m übâyeât ve şâire hakkında Londra ile m uhâbere etmesine m âni’
olunduğu şikâyet ediliyor. K ezâlik Bağdat dem iryolunun A d an a kısm ında bütün
m uâm elâtm T ü rkçe olm ası em rolunm uş ise de yeni teşekkül eden şirket bu h u
susta hazırlanm am ış olduğundan bü yük m üşkilâtda kaldığı şikâyet ve ahâli ile
hüküm ete âid husûsâtda m uâm elât sırf T ü rkçe olm ak üzere m uâlem ât-ı dâhili
yesinin şimdilik Fransızca yapılm ası iltim âs olunuyor. M uâm elât ve mukarrerât-
dan m a iu m â t i’tâsı rica olu n u r*.
İS M E T
* Bkz. No. 114, 139.
No. 105
No. 72, 73, 74 8 Kânun-i evvel 38
(8 Aralık 1922)
8 K anun-i evvel 38 raporudur:
1 — Boğazlar kom isyonu sabahleyin içtim â’ etti.Fikrim izi söyledik. Boğazla

ra m âlik ve hâkim olduğu beş asırdan beri T ü rk iy e ’nin Boğazlarda yaptığı
m uâm ele dâim â m uâhedât ile m uayyen hukuku dâhilinde idi. T ü rkiye hukuku
hâricinde ve harb hâlinde devletlerin tahm în edem eyeceği bir şey yapm am ıştır
ve atiyen de hatt-ı hareketim iz m uâhedâta riâyet olacaktır dedikten sonra ve
m üdâfaa ve tahkim âtın ehem m iyyet ve m eşrûiyetini tavzîh eyledikten sonra, 1)
B oğazlann, pâytahtm , M arm ara’nın baskınlara karşı m uhâfazası içün te’minât,
2) G eçecek harb sefaininin iki B oğaz arasında tehlike teşlûl etm eyecek suretde
tahdîdi, 3) H arbda ve sulhda ticaret sefaininin gece ve gün dü z serbestî-i m ürûru
ve T ü rk iye’nin dâhil olacağı veya bîtaraf bulunacağı bir harbda hukuk-ı m ahsû-
sası, 4) Seyr u seferi tanzim içün T u n a K om isyonu gibi b eyn ei-m ilel bir kom is
yon m evâdd-ı esâsiyesini teklif ve müttefiklerin projesindeki m evâdda i’tirâzât-ı
um ûm iyem izi serdeyledik. Bu i’tirâzât arasında Boğazlar m ıntıkalannın dar tu
tulm asını, Bosfor’da böyle bir m ıntıkaya lüzûm olm ayıp yalnız sâhilin tahkimâtı
olm ayacağını zikretm ekle iktifâ edilm esini, M arm ara’nın kuyûddan ihrâcını ve
G elibolu şibih ceziresinde de baskına karşı asgarî te’m inât ve M arm ara’da do
nanm am ızın ve İstanbul’d a tersanelerimizin m evcudiyetini istedik. C urzon de-
m ilitarizasyon fikrini kabul etm ekliğim izi büyük nefes alarak kaydettikten sonra
akşam a cevab vereceğini söyledi *.
* Curzon, Londra’y a çektiği 8.12.1922 tarihli ve 92 sayılı telgrafında şöyle diyor:

“ A t sitting this m om ing Turkish delegation delivered carefully prepared reply to allied pro-
posals regarding Straits,tacitly accepting main principles but dem anding guaranties for protecting
Straits and Constantinople against sudden attack, as vvell as some other limitations of allied plan.
Çiçerin kapalı ve m üdâfaalı fikrini şiddetle m üdâfaa ettikten sonra T ü rk
hey’etinin teklifi yeni bir şeydir, tedkîk ettikten sonra cevâb vereceğim dedi.
Bundan fevkalâde keyiflenen C urzon: “benim yalnız R uslara değil kendilerine
de sürpriz yaptığım ı” söyledi. M anzara: Ruslarla T ü rkler arasında nihâyete ka
dar birlik olm adığı m a’nâsını veriyordu. Ben sesimi çıkarm adım . Çiçerin haber
dâr olm adığını söylemekte haksız idi. Ç ü n ki fikrimizi iki gündür biliyor ve ha
zırladığım ız raporu şafaktan beri yanım ızda bulunan Rakofski’ye R ıza N u r Bey
göstermiş ve üzerinde onların arzusu içün b a ’zı ta’dîlât da yapılm ış idi.
No. 73
Konferansı m üteâkıb R ıza N u r Bey Ruslara gitti. M ükem m el kavga etti.
Son m uzafferiyetim iz içinde onlan n da fişenkleri bulunm ak içün kapı kapı dola
şıp yalvardığını, fakat m uzafîeriyetlerim izi kendi vesâitimizle ve Fransız vesâiti ile
yapm ağa bizi m ecbur ettiklerini, hattâ geçen gün bile K afkasya’dan geçen ceb-
hâne trenlerimizi durdurduklarını söyledi. H er iki tarafı idare etm eğe çalıştığı
mızı m üstehziyâne îm â ederlerken yalvarm ağa başladılar.Çiçerin konferansta de
diğini inkâr etti. A ram ızda ihtilaf olduğunu gösterm em ekliğim izi rica ettiler.
Hâsılı Boğazlar işinde tahkim ât fikrini terk etm ekten m ütevellid Ruslarla hâsıl
olacağını tahm în ettiğim fırtına vaz’iyyete bizim hâkim iyetim iz ve R uslann
m ütâvaatı ile neticelendi denilebilir. M üm kü n olduğu kadar oyalanmaklığımızı ve
te’hîr etm ekliğimizi rica ettiler**.
“ ismet Pasha then named seven additional points in respect of vvhich T urks asked for assu-
rances or modifıcation. Chicherin spoke next and delivered a reply to my speech of VVednesday,
but indicated no departure from his original scheme... I then adjoum ed discussion till the after-
noon to enable me to reply to Turkish case...
“ I adopted a very conciliatory attitude tovvards Turkish demands, many of vvhich vvere quite
reasonable, and suggested a discussion betvveen our respective experts... Chicherin vvas continually
jum ping up vvith purely obstructive object...” (F.O. 424/255, p. 645, No. 752; D B F P -I/ 18, p. 381-
382, No. 266)”
** Rıza Nur, Ruslarla bu tartışmasını şöyle anlatıyor:
“ Çiçerin, Rakovski, Vorovski, M edivani beni odalarına aldılar. M eseleyi açtım. M ünakaşa
başladı. Hepsi birden pek şiddetli bir lisan kullanıyorlar. Hulâsa “ Boğazlan serbest yapm ayınız ve
yapam azsınız” diyorlar. Sebebini sordum. Çiçerin: “ Bunun manası Rus dostluğunu bırakıp, İngi
lizlerle dost oluyorsunuz demektir” dedi. Halbuki resmî beyanatlannda Boğazlann serbestisi ile
Türkiye’nin istiklâli gittiğini söylüyordu. Ne bu, ne de öteki doğru değildi. M esele İngiliz donan
masının birgün Rusya’ya hücum unun kolaylaşmış olmasıydı. Bunu temin ettim. Reddedem ediler
ama, kani olmak da istemediler. M ünakaşa da pek hararetlendi. O vakit evvelce zihnim de karar
laştırdığım darbeyi indirdim. Y an i dedim ki: “ Peki bize Boğazı açmayın, diyorsunuz. Bizim canı
mıza minnet, fakat İngilizler behemehal istiyorlar. Bunsuz kur yapmıyorlar. Bizim ise sulha ihtiya
cımız o kadar şiddetlidir ki hayatım ıza bedeldir. Behemehal sulh yapacağız.” “ Sulh yaptırm ayız”
dediler. Şiddetli bir sesle: “ siz ne deseniz, ne yapsanız, sulh yapacağız. Bunun için de sulhün
düğüm ü olan Boğazı açacağız ve bunun bütün kabahat ve mesuliyeti de sizindir” (dedim). Bu son
sözüme gözlerini açtılar ve hepsi birden: “ Nedenmiş sanki?!” dediler. Dedim ki: “ Hele izah ede
yim: Ben Rusya’ya ikinci gidişimde size hükümetim nam ına şu teklifi yaptımdı: AvrupalIlara karşı
tedafüi ve tecavüzî bir m uahede yapalım . Bizim paraya vesair böyle m addî yardımlara ihtiyacımız
vardır. Kendi kendimize artık dayanam ayacağız, sonra sulh yapm aya m ecbur olacağız. Bu bir ha-
2 — Ö ğleden sonra yine içtim â’ oldu. C u rzon i’tilâfkârâne benim tem as et
tiğim m evâdde sûret-i u m ûm iyede cevâb vermiyor. B irçoğunun mütehassıslarla
hallolunabileceğim ve G elibolu üzerinde istediğim iz te’m inâtı m ütehassısların
anlayam adığını söylüyor. K endisi G elibolu üzerinde kendi m ezarlarının tasarru
funu istedi ve hissiyât-ı m illiyeye fevkalâde hürm etkâr olduklarını Konferansta
isbât eden T ü rk delegasyonunun bu talebi kabul edeceğini bildirdi. M arm a
ra’da istediğim iz donanm a içün gayr-ı m üm kin değildir zanniyle beraber bunun
m evâdd-ı askeriye ve bahriye ile m üzâkere olunacağını söyledi. M ezarlara ve
bilhassa m uhârebe m eydanının m ezarlarına hürm et şıânm ızdan fakat tasarrufu
anlam adım . İzâhât istedim. M âlikiyet değil tasarruf dediğini Süleym an Şah ’m
kabri gibi ve N apoleon’ ın St. H elen adasındaki gibi, hâsılı Sevres M uâhedesinin
218 inci m addesinde düşünüldüğü gibi söylediğini bildirdi. M utahassıslardan
izâhât alayım . Bir de söz arasında m evâdd-ı askeriye ve bahriye geçiyor, bunu
derhal bilm ek isterim ve bunu anlam adan hiçbir m es’eleyi halledem em dedim .
Çiçerin benim bu beyânâtım ın am elî olduğunu, m es’eleyi mütehassıslarla tedkîk
ve halledeceklerini m uâhede m addeleri im zâ edilinceye kadar hiçbir şeyi tam
kabul etmiş addolunam ayacaklannı söylediler.
M üttefiklerin projesindeki K arad eniz’e donanm a geçirm ek fikrini şiddetle

reddetti. R u sya’ nın tezyîd-i teslihâta sarılacağını, esir olm ayacağını, R om an ya’yı
ikinci bir Yunanistan yapm ak istediklerini söyledi. Y unanistan bu hitâbı hakaret
addetti, izâhât istedi. Çiçerin başından savdı. İçtim âin nihâyetine doğru Çiçerin
diğer m üzâkerâta da iştirâk etm ek istiyor göründü. C u rzo n i’tirâz etti. Rusları
alâkadâr etm eyen mesâile karıştırm ayacaklarını bildirdi. Rakovski söz alarak bu
m es’elenin hallolunduğunu, yalnız Boğazlar işine karışacaklarını söyledi. Çiçerin
de i’tirâzından vazgeçti... Benim m üdâhalem e lüzûm kalm adı.
No, 74
3 — Ben yarın bizzât m utahassıs olarak gelen cenerallarla çalışacağım.

Bütün projelerine nazaran en m ühim m evâdd şudur ki: bizim dâhil olduğum uz
bir harbde B oğazlan bütün vesâitle m üdâfaa edebiliriz. Vakt-ı sulhde sefâin-i
harbiye K aradeniz’in en kuvvetli bir donanm ası m ikdânn da olarak topdan geçe
bilecek. T ü rkiye bîtaraf olduğu bir harbde ise m uhârib bir devlet bütün kuvve-i
kikat idi. Tam am iyle mantıkîdir. Siz bu teklifi reddettiniz. Para da vermediniz. Demek bizim sulh
yapm am ıza da o vakit razı oldunuz. İşte Rakovski söylesin” dedim . Rakovski: “ Evet bu teklifi
yaptınız. Biz de kabul etmedik” dedi... Devam ettim: “ Bu halde bugün ne hak ile bizi sulh yap
maktan menediyorsunuz? Bunun böyle olacağı şüphesiz idi.” dedim . Sustular ve önlerine baktılar.
Bunun üzerine işi tatlılığa vurdular. İçki getirttiler, içtik; dereden, tepeden konuştuk. Nihayet:
“ Hakkınız var. Sulh yapmalısınız. N e çare böyledir. Sizi temin ederiz ki aleyhinize hiçbir şey yap
mayız. Siz de, biz de aramızda olan bu ihtilâfı, bu kavgayı kimseye duyurm ayalım . Bir sır olarak
kalsın” dediler. “ Pekiyi” dedim ... T em inat verdim. M esele bitti. Ruslar T ü rkiye’yi Afo (koz) olarak
kullandıklarından bu ihtilâfın İngilizlerin kulağına gitmemesine pek ehem m iyet veriyorlardı”. (Ha
yat ve Hatıratım, III, s. 1025-1026).
bahriyesile bir tarafdan diğerine gidebilecektir. Bu m es’ele müttefiklerin R us po
litikasının esâsı olduğu halde bizim iki Boğaz arasındaki em niyyet karakolum uz
la zıdd-ı tâmdır. Benim en m üşkil gördüğüm nokta budur.
4 — Sözü geçen m evâdd-ı askeriye ve bahriye ne dem ek olduğunu Fransız-

lardan istîzâh ettim. Böyle m evâdd olm adığını ve yalnız Şarkî T rak ya içün tah-
dîdât düşündüklerini söyliyorlar. Bulgarlar kapı kapı dolaşıp ya mükellefiyet-ı
askeriye usûlünün onlara kabulünü ya Türklerin de serbest bırakılm asını yalva
rıyorlar.
5 — M arki Garroni ile m ülâkatım ın hülâsası: İstanbul Rum larını çıkarm ak

m üm kün değildir, K apitülasyonlar işi m üsâid gidiyor. M utlakâ İtalyanlarla eko
nom ik bir iş yapm ak lâzımdır. M usul işinin İngilizlerle aram ızda ne halde ol
duğunu ve petroller m es’elesini halledip etm ediğimizi ve İtalyanların da petrol
de çalışm ak istediklerini söyliyor.
Cevâblarım : İstanbul Rum larının ihrâcından esasen vazgeçem eyiz. Eski İs
tanbul yerlilerine ve gayr-ı m ücrim lere m ahsus olarak bırakm ağa muvâfakat is
tihsâl edebilm ekliğim R um Patrikinin ihracına ve ekalliyetler m evâddınm T ü rk i
ye içün mevzu-ı bahs olm am asına mütevakkıfdır. Patrikin ihrâcm a üm m id ver
di, tevîk etti. Ekalliyetler m es’elesini araştıracağını söyledi. M usu l’a gelince: M u
sul şehri hâzır olduğu, ancak vilayetin cenub hududu üzerinde m ünâkaşa cere-
yân ettiği ve petrol m es’elesine henüz başlam adığım ız zem ininde m ahrem âne
havâdis verdim. İtalyanlarla bir iş yapm ak m ukavelât ile m üm kün değildir. Ef
radın hüküm ete m ürâcaatı ile olur esâsında m utâbık kaldık. Tripartinin ilgasını
i’lân etmek muvâfıkdır.. M ersin lim anı ile T rabzon lim anında iş aram alarını
söyledim. M uvâfakat etti. M ersin ve T rab zon lim anlarının inşâsı içün İtalyanla
rın hüküm etim ize m ürâcaat etm elerini G arroni’ye söyleyebilir m iyim ? C evâb is
terim. Çünki keyfiyeti A nkara’ya yazacağım ı bildirdim .
İS M E T .
No. 106
(9 Aralık 1922)
60 num aralı telgrafnâme-i âlîlerinin birinci fıkrasına cevaptır*.
A d an a H am a şim endiferindeki gayr-ı m üslim ve Fransız m e’m ûrların

teb’îdi hakkında N âfıa ve M üdâfaa-i M illiye Vekâletlerince em ir verilmemiştir.
D âhiliye Vekâletinin cevâbı da teblîğ olunacaktır. Bu m e’m urlardan bazılarının
bir m âh m üddetle h ân ca çıkm ak m üsâadesinden istifâde etm ek istemiş olm aları
m uhtem eldir. M o u g in ’in de m a’lûm âtı olm adığını evvelce bildirm iş idim Efen
dim.
No. 107

(10 Aralık 1922)
Bu sabah A ralo f 9 tarihli K arah an ’ın bir notasını tevdî’ etti. Konferansta
zât-ı âlînizin Boğazlardan süfen harbiyenin serbestî-i m ürûrunu kabul ettiğinizi
L ozan’daki m urahhaslarından istihbâr etmeleri notanın i’tâsm a sâik olduğunu
ifâde ve R us hüküm etince M isâk-i M illîm iz derecesinde m ecbûrrîyü’l-icrâ olan
K aradeniz’e Boğaz tarîkiyle harb gem ilerinin m üruruna m uvâfakat etm em ek
husûsundaki M isâk-ı M illîlerine nazaran R u sya’nın K arad en iz’e harb gem ileri
nin serbestçe m ürûrunu kat’iyyen kabul edem eyeceğini, T ü rk hey’et-i m uraah-
hasasınca serbestî-i m ürûr kabul edilirse bunu M oskova İ’tilâfmı ihlâl ve bir ha-
reket-i hasm âne telakki edeceklerini ifade etti. Bu hareket sizin de M isâk-ı M illî
nize m ugayirdir. G arp devletlerine b a ’zı ta’vizât m ukabilinde böyle bir fedakâr
lıkta bulunuyorsanız kendilerine i’tim âd câiz değildir tarzında şim diye kadar
tekrar ettiği cüm leyi de tekrar etti. Kendisine M isâk-ı M illîm izin bu husûsdaki
fıkrasını bir kere daha izâh ettikten sonra m urahhaslarınızın da iştirât ettiği Bo
ğazlar konferansında devletler M arm ara ve İstanbul’un em niyetini bizim m urah
haslarım ızın kâfi görecekleri veçhile te’m în ederler ve yalnız R us m urahhaslan
bunu kabul etm ezlerse T ü rk iye’nin harbe devâm etmesini mi arzu ediyorsunuz
suâlim e karşı A vru pa’nın fevkalâde gayr-ı m üsâid şerâit içinde bulunduğundan
ve bize karşı harb edem eyeceklerinden mufassalen bahs ettikten sonra şim diden
bu suâle evet veya hayır denem ez, harb gem ilerinin serbest geçm em esi husû-
sunda sonuna kadar birlikte inad edelim ve son noktada m üzâkere ve karar ve
relim dedi.
Son noktayı nasıl ta’yîn edelim suâlim e sarîh cevap verm edi. İkinci m adde
de ve kısım kısım aynen arz edilen notada konferansta inkıtâ’ vukuunda Boğaz
ları m üştereken m üdâfaa için görüşm ek bizim tarafım ızdan teklif edilm iş şekilde
gösterilmektedir. H akikatde M üdâfaa-yi M illîye ateşe navallannın bana da A ra
lo f un m ürâcaatı ve tarafım ızdan şahsî ve hususî istîzâh tarzında cereyân etmiş
m ükâlem edir. B unu ihzârî m üzâkerât şeklinde gösteriyorlar. İhtâr ettim. A ralof
kabul ve bu tarz-ı tahrîrin hüküm etinin bu hususda görüşm ek arzusunda oldu
ğunu izhâr etmesi şeklinde kabul etm em izi rica ve R u s delegelerinin Boğazlar
dan harb gem ilerinin m ürurunu kabul etmeleri ihtim âli olm adığını tekrar eyledi
Efendim.
M âb a ’dı var*
* Bkz. No. m .
No. 108
(10 Aralık 1922)
İngilizler tarafından m ukaddem â tevkîf edilen Şeyh M ah m u d yine kendile

ri tarafından Süleym aniye’ye getirilerek K ürt hüküm et-i müstekilesi reisi olmak
üzere i’lân edilmiştir. O havâlide bulunan Ö zd em ir Beyin gönderdiği bir zâbitle
m ahrem âne görüşen M ah m u d hüküm etim ize her ân sadık bulun duğunu ve ha
rekât icrâsına lüzûm görülürse bu sadakatini fi’len iştirâk suretiyle isbate
m üheyyâ bulun duğunu beyân, şahsî arzusunun m eb’ûs veya Süleym aniye valisi
olm ak bulunduğunu ihsâs eylemiştir. Berây-ı m a’lûm ât m a’rûzdur.
No. 109

(10 Aralık 1922)
79 num aralı telgrafıma zeyiddir*.
O telgrafta bildirilen 4350 sivil esirimize İzm ir ve E d im e vilayetleri ile Söke

ve Saruhan sancaklarından gönderilm iş olan 5477 erkek, 30 kadın ki 5507 kişi
ilâve olunm alıdır. Y un an istan’daki sivil üserâmızm m ecm ûu bu sûretle 9595 er
kek, 251 kadın ve 11 çocuk, ya’ni cem ’an 9857 kişidir Efendim.
No. 110
No. 76, 77, 78 10 Kânun-i evvel 338
(10 Aralık 1922)
B ugün öğleden evvel ve sonra m üttefikin generalleri ile Boğazlarda ihdâs

olunacak gayr-ı askerî m ıntıkalar ve Boğazlardan sefâin-i ticâriye ve harbiyenin
m ürûru içün tanzîm ettikleri iki projeyi tedkîk ettim.
i — Dem ilitarizasyon:
A — İstanbul Boğazı tarafeyninde on beşer kilom etrelik bir mıntıkanın

gayr-ı askerî bir hale vaz’ı takarrür etti. Bu mıntıka dâhilinde bulunan İstanbul
ve m ülhakatında on bin kişilik bir kuvvetim iz bulunacak ve şim endifer hatların
dan makasıd-ı askeriye içün istifade olunabilecek.
B — Ç anakkale Boğazında A nad olu cihetinde yirm i kilom etre um kunda bir
arazı, R um eli cihetinde de K um bağı-K avak-B aklaburunu hattına kadar G elibolu
şibihcezîresi gayr-ı askerî olacak.
G elibolu şibihcezîresinin baskınlara karşı muhâfazası içün beş bin kişilik bir
garnizon bulundurm am ızı elzem addettiğim izi iddiâ ettim.
C — Bu m ıntıkadan başka M arm ara denizindeki adalar ve Sem adirek, Lim -

ni, Bozcaada, İm roz adaları da gayr-ı askerî olacak. M arm ara’da dahî tahtelba
hir torpil endahtm a m ahsûs tertibât istemiyorlar. B unu kabul etm edik. M arm a
ra’ daki Emîrali adası ile Prens adalarının bu kuyûddan âzâde kalm asını taleb
ettik. Prens adalarının İstanbul’un bir kısmı addedilm esi kabul olundu. Em îrali
adası içün hey’et-i m urahhasalanna m ürâcat edecekler.
D — Gayr-ı askerî mıntıkanın havâssı ber vech-i âtî olacak: D âim î batarya
lar, tahtelbahir torpil endahtm a m ahsûs tertibât ve teyyâreler ve kıtaât-ı askeriye
bulunm ayacak. Gayr-ı askerî m ıntıkalar m em leketim izi ikiye ayırdığı içün kıtaâ-
tımız bir cihetden diğerine geçm ek için gayr-ı askerî m ıntıkaya kat’edebilecek.
Bu m enâtıkda yalnız âsâyışın m uhâfazası içün elzem olan ve m ikdarı m üttefik
lerle m üştereken ta’yîn edilecek olan jan d arm a bulunacak.
M arm ara içün kuyûd vaz’edilm em esini, jan d arm a m ikdânnın ta’yininde
serbest bırakılm am azı, İstanbul garnizonunun ta’yininde m üttefiklerin m üdâha
le etm em elerini taleb ettim .Bu nikat ve G elibolu garnizonu m es’elesi hakkında
i’tilâf hâsıl olamadı.
No. 77.
K om isyonun son ictim âında Lord C u rzon tarafından taleb olunan beyne’l-
milel kom isyonun gayr-ı askerî m ıntıkanın teftîş ile m eşgul olmasını sûret-i
kat’iyyede reddettim. M uallak kalan mesâilin en m ühim i kontrol kom isyonu ve-
zâifınin gayr-ı askerî arâzinin teftişine kadar tevsîi, G elibolu garnizonu ve gayr-ı
askerî m ıntıkada jan darm a kuvvetinin ve İstanbul garnizonu m ikdârının m üşte
reken tahdîdi husûsâtıdır.
Sûret-i um ûm iyede bahrî ve askerî m evâdd olm ayacağı söyleniyorsa da tah

telbahir tedârikinde ve Şarkî T rak ya ’da ordu m ikdânnda tahdîdât vaz’edecekleri
ihsâs olundu. Bu m evâddı pazartesi günü îzâh edeceklerdir.
Boğazlarda sefâin-i harbiye ve ticâriye m ürûru.
K aradeniz’e gemi geçirm ek hakkm daki m evâdd aynen şunlardır:
A — Vakt-ı sulhda bir devletin Boğazlardan geçirebileceği kuvve-i bahriye

m ikdân K aradeniz hüküm etlerinin en kuvvetli donanm asından fazla olm ayacak
tır.
B — K aradeniz hükümetleri kuvve-i bahriyelerini tam âm en ilga ettikleri tak

dirde devletler beheri on bin tondan fazla olm am ak şartıyle üçer gemi geçirm ek
hakkında m âlik olacaklardır.
Hal-i harbe eğer T ü rkiye bîtaraf olursa: M uhârib devletler bütün donanm a
larını geçirm ek hakkında m âlik olacaklardır. Eğer T ü rkiye m uhârebeye dâhil
olursa m uhârib devletlere karşı Boğazlarda her türlü tedâbîr ittihâzında serbest
bulunacaktır. Bu sebeble gayr-ı askerîliğe ân z olan tebeddülât b a ’d e i-h a rb iâde
ve tashîh edilecektir.
No. 78
Boğazlar rejiminin esâsı bundan ibâretdir. Bundan vazgeçm eyeceklerdir.

H arb gem ilerinin fasıla ile geçm ek esâsı yoktur. B una nazaran kararınızı bilm ek
isterim. Ruslar hazerde ve seferde T ü rkiye bîtaraf olduğu takdirde K aradeniz’e
geçebilecek sefâin harbiye m ikdârının K aradeniz’deki bütün hüküm etler kuvây-ı
harbiyesinin beşte birini tecâvüz etm em esini ve hazerde Boğazlardan tahtelbahir
ve askerî tayyâreler geçm em esini taleb ediyorlar. R uslar bu şerâite riâyet edilip
edilm ediğini yalnız T ürkiye tarafından kontrol edilmesini istiyorlar.
Bilhassa hal-i harbde T ü rkiye bîtaraf olursa gayr-ı m ahdûd kuvvetde bir
donanm anın Boğazlardan geçm esini protesto edeceklerini söyliyorlar. Bu mesâil
hakkında m ütâlaanızı bilm ek ihtiyâcındayım .
3 — Bugün ecnebilerin mevki-i hukîlerini tedkîke m e’m ûr tâlî komisyon ec

nebilerin şehir ve kasaba hâricinde arâzi tasarrufu va ba’zı sanâyiin kendi tebaa
m ıza hasrı mesâili ile iştigal etmiştir. Devletler arazi tasarrufunda ve sanâyiin in-
hisâra alınm am asında ısrâr etmişlerdir.
4 — M âliyenin tâlî kom isyonunun m üzâkerâtı gayr-ı m üsâiddir.

5 — N oradunghian Efendi geldi. M uhâciler içün Erm eni yurd u istedi. N a
sihat ettik. G örüşm eğe devâm edecek. Birinde M acar m aslahatgüzarı geldi.
H üküm etinin tem enniyâtı ile beraber A n kara’ya bir zâbit gönderm eğe muvâfa-
katımızı istim zâc ediyor, çok düşkünlük gösteriyor.
İS M E T
No. 111
No. 86, 87, 88 10/11 Kânûn-i evvel 38
( 10/11 Aralık 1922)
A ra lo fu n zât-ı âlîlerine ve Ç içerin ’e tebliğini arzu ettiği K arah an ’ın notası

nın tercüm esi ber vech-i âtî arz olunur:
“ Rus hüküm eti Boğazlar m es’elesindeki nokta-i nazannı T ü rkiye Büyük M il
let M eclisi hüküm etine Vaktinde bildirmişti. Rus hüküm etinin nikat-ı nazarının
başlıca esasları ber vech-i âtî hülâsa olunabilir.
1 — Boğazlar bilcüm le milletlerin ticaret gemileri için serbest olmalıdır.
2 — Boğazların gerek sulh ve gerek harb zam anlarında T ü rk gemileri

m üstesnâ olm ak üzere bilâ istisnâ bütün harb gem ilerine m esdûd olm alıdır ve
nihâyet bu tarzı tahakkuk ettirebilm ek için Boğazlar tahldm edilm elidir.
T ah kim âtın Türklerin elinde bulunm ası lüzum u kendiliğinde anlaşılıyor.
Bu nokta-i nazar 1921 tarihli R u s-T ü rk m uâhedesine m üsteniddir ve M u s

tafa K em al Paşa ile İsmet Paşaya A ralo f ve M edivani taraflarından vaktinde
izâh edilm iş ve m üşârünileyhim bunu T ü rk milletinin m enâfiine tam âm en m u
vafık olarak tanımışlardır. R u s hüküm eti R usya ve T ü rk iy e’nin Lozan konferan
sının rûznâm esine dâhil m esâilin en m ühim lerinden birindeki nokta-i nazarları
nın tetâbukunu m em nuniyetle m üşâhede etmişti.
Boğazların tâlii hakkm daki nikat-ı nazarların bu tetâbuku yalnız T ü rk m il

letinin m enâfi’-i hayâtiyesinin doğru olarak idrakinden değil belki 1921 Rus-
T ü rk m uâhedesinin m a’nây-ı sarihinden de tezâhür eder. B unun la beraber Rus
hüküm eti L ozan’daki T ü rk hey’et-i m urahhasasının bâlâda zikredilen nokta-i
nazardan son derece hâiz-i ehem m iyet olan bu m es’eleden sarf-ı nazara müte-
m âyil ve Boğazlardan sefâin-i harbiyenin m ürûruna râzı olm ak fikrinde old u ğu
nu m ş’ir bir haber almıştır.
No. 87
R u s hüküm eti bu haberi a ’zam î kayd-ı ihtiyâtla telakki eder. Zira Avrupa
em peryalizm ine karşı m uzafferâne m ücâdelesi esnâsında T ü rk m illetinin menâfi-
inde m üstesnâ bir idrâk göstermiş olan T ü rkiye B üyük M illet M eclisi hüküm e
tinin şimdi T ü rk hâkim iyetine ırâs-ı halel eden ve M isâk-ı M illînin İstanbul’un
em niyetine m üteallik en esaslı m addesini ibtâl eden ferâgatlere râzı olabileceğini
kabul etmek müşkildir. B ununla beraber Rus hüküm eti T ü rk iye B ü yük M illet
M eclisi hüküm etinin nazar-ı dikkatini gayr-ı kabil-i ta’m îr ve elîm hatalar inti-
kâbından zam anında ictinâb içün alınan bu habere celb etm eyi vazifesinden ad
deder.
A ynı zam anda eğer T ü rk heyet-i m urahhassasınm harb gem ilerinin Boğaz
lardan m ürûruna râzı olduğuna dâir m a’lum âtın bir esâsı var ise böyle bir ka
ran ancak böyle bir ihlâldan m ütevellid bütün netâyici ile birlikte 1921 tarihli
R us-Türk m uâhedesinin esaslı bir ihlâli olarak telakki edebileceğim izi Rus
hüküm eti T ü rkiye B ü yük M illet M eclisi H üküm etinin pîş-i ittilâına vaz’eder.
1921 R us-Türk m uâhedesine ve M isâk-ı M illî’ye rağm en ve binâen aleyh T ü rk
m illetinin olduğu kadar Şuralar Cum huriyetleri m ümessillerinin de menâfıi za
rarına olarak Boğazlann bilcüm le milletlerin sefain-i harbiyesinin m ürûruna
küşâd edilm esine m uvafakat, deniz tarafından zaif bir sûretde m üdâfaa edilm ek
te olan Rusya, U krayna ve G ürcistan’a karşı bir tecâvüze yol açılması m a’nâsını
ifâde edecek ve böyle bir hareket Şuralar Cum huriyetleri milletlerinin m enâfıine
m uhâsım bir hareketden başka dürlü tefsîr edilemeyecektir.
Bu takdirde R us Şuralar H üküm eti şim diye kadar iki hüküm et arasında
m enâfı’-i m üşterekelerinin müdâfaası içün ittihâz edilecek tedâbîr hakkında icrâ
edilmiş olan bilcüm le m üzâkerât-ı m ütekaddim enin tam am iyle fâidesiz olacağı
neticesine vâsıl olacaktır.
No. 88
R us hüküm eti T ü rkiye hüküm etinin kendisini menâfii içün te’m inâtı Rus-
T ü rk m uâhedesinde ve Rusya-Türkiye dostluğunda değil fakat şâir tarîklerde
aram ağa sevkettiği kemâl-i teessürle m üşâhedeye m ecbûr olacaktır. Rus
hüküm eti nokta-i nazarını kemâl-i serbestî ile beyân eder ve sizden tarafımızdan
alınan m a’lum âtın L ozan’da T ü rk hey’et-i m urahhasası tarafından hakikaten
ahzedilm iş olan vaz’iyyete ne dereceye kadar tetâbuk ettiğini tesbit edebilmekli-
ğimize m üsâade edecek izâhât-ı dostâne üm m id eyler. A ynı zam anda Rus
hüküm eti m ütekaddim bir teâti-i efkâr ile L ozan’da bir R u s-T ü rk m üttehid si
yâsî cephesi ihzârı husûsundaki bilcüm le teşebbüsâta rağm en tarafeyni de ha
berdâr kılan ve harekâtda âhengi te’min eyleyen ve o kadar zarûrî olan temasın
Lozan Konferansından çok evvel ve konferans esnâsında m ünkatı olm uş olduğu
nu m üşâhede m ecbûriyetindedir. H üküm et kani’dir ki eğer her iki hüküm et
hey’et-i m urahhasaları yapacakları teşebbüsât hakkında evvel em irde i’tilâf ettik
ten sonra L ozan’da m üttehid hareket etselerdi her halde T ü rkiye m enâfi’ ve is
tiklâlini Rusyanm kinden çok fazla tehdîd eden Avrupa em peryalist hüküm etleri
nin m üttehid ve müttefik cephesine karşı şimdi olduğu gibi her iki hey’et-i mu-
rahhasanın m ütekabilen teşebbüslerini hem aheng kılmaksızın hareket etmelerin-
den dolayı istihsâl edecekleri netâyicden daha m üsbet netâyic elde edilebilmesi
üm m id olunabilecekti. K ezâlik Lozan Konferansının inkıtâı halinde Bahr-i Si-
yâh ’ın em niyetini te’ mîn içün R u sya’nın ittihâzına m üheyyâ olacağı tedâbîre
m üteallik M üm essil A ra lo fa edilen sualin de ancak R usya ve T ü rkiye içün ih-
dâs edilen vaziyetin m üşterek bir tedkiki ve yalnız Konferansın inkıtâı halinde
değil, fakat kısm en bir m uvaffakiyetin m uhtem el olan istihsâli içün, mesâisi es
nasında da ta’kib edilecek m üşterek bir siyâsetin te’sîsi planı dâiresinde bir hale
iktirân edebilecektir.”
No. 112
No. 89 10/11 Kânûn-i evvel 338
( 10/11 Aralık 1922)
C . 71* Am erika m ektepleri âtîdeki şerâite riâyet ettikleri takdirde mevcud
olm akta devam edebilirler.
1 — M ekteplerini dâim â m aarif m üdir ve m üfettişlerimizin teftiş ve m ürâka-

besine âm âde bulundurm ak,
2 — M aarif m üdir ve müfettişleri tarafından taleb edilen m a’lûm ât ve izâ-

hâtı derhal vermek,
3 — M ekteblerinde T ü rk çe tarih ve coğrafyanın tarafımızdan gösterilecek

T ü rk m uallim ler tarafından tedrisini kabul etm ek ve bunların maâşâtını kendi
bütçelerine idhâl etmek,
4 — M ekâtib-i husûsiye hakkında neşredilmiş ve edilecek bilcüm le mukar-

rerât ve kavânîne riâyet edeceklerini taahhüd etmek.
* Bkz. No. 103 ve No. 44.
No. 113
( 10/11 Aralık 1922)
C . 8 K ânûn-i evvel 74 num araya: *
T rab zon lim anı ve Trabzon-E rzu ru m şu’be hattı için m ürâcaat edecek İtal
yan şirketlerinin teklifini hüsn-i telakki ve tedkike m üheyyâyız. M ersin limanı
hakkında bir seneden beri bir Fransız şirketiyle cereyân eden m üzâkere intâc
edilm ek üzeredir. İntâcinden evvel bu bâbda daha m üsâid şerâit ibrâz edecek
bir İtalyan şirketinin teklifini de istimâ’ ve tedkike hazırız Efendim.
No. 114

( 10/11 Aralık 1922)
C . 6g* Aydın dem iryoluna otuz beş ecnebi m e’m ûr alınm asına ve Londra
ile m uhâbere etmesine m üsâade edilm ediği hakkında Nâfıa Vekâletince m a’lû
m ât yoktur. M uhâbere kısmı Erkân-ı H arbiye’den tahkik ediliyor. Netice bildiri
lecektir. Y aln ız bilcüm le m e’m ûrînin T ü rk olması ve T ü rk ler arasında bu lun
m ayan mütehassısların ecnebi olarak istihdâm edilebileceği teblîğ edilm işti**.
* Bkz. No. 104.

** Bkz. No. 139.
No. 115

(11 Aralık 1922)
Bağdat dem iryolunun A d an a kısmında bütün m uâm elâtın T ü rkçe olması

em redilm iş olm ayıp dem iryollarla müessesât-ı sâirede işletmeye âid m uâm elât
ve m uhâberâtın yalnız T ü rkçe icrâ edileceği hakkındaki 10 M art 32 tarihli ka
nun yeni teşekkül etm eyip bir seneden beri icrây-ı faaliyet eden şirkete dahi
ta’m îmen teblîğ edilmiştir Efendim *.
No. 116
(11 Aralık 1922)
73 num aralı telgrafnam enizin birinci m addesinde (iki tarafı idare etm eğe
çalıştığım ız)cüm lesiyle başladılar kelimesi arasındaki ibarenin ve tahkim ât fikri
nin kelim esinden Ruslarla hâsıl kelimeleri arasındaki ta’birâtın ve tahm in etti
ğim kelimeleriyle bizim hâkim iyetim iz kelimesi arasındaki ibare ile ikinci m ad
denin sonlarına doğru ikinci bir Yunanistan yapm ak istediklerini söyledi cüm le
sinden evvel’ki cüm lenin sür’at-ı tekrarını rica eylerim Efendim .
No. 117
(11 Aralık 1922)
Boğazların serbestîsini İngilizler iddia ederken bidâyetden beri istinâd ettik

leri en kuvvetli vak’a Y a v u z’un Boğazlardan m ürûru ve hukuk-i düvel ve m uâ-
hedâta m ugayir olarak m uayyen m üddetten fazla İstanbul lim anında m uhâfaza
edilmesi husûsu olduğu m a’lûm unuzdur. O tarihte bizzât L on dra’da bu lun du
ğum dan Y av u z’ un B oğaz’dan m ürûruna m üsâade ve İstanbul lim anında alıko
nulm ası İngiltere hüküm etince m ûcib-i m em nuniyet olduğunu Edvvard G rey’in
sefirimiz Tevfık Paşaya resmen beyân ettiğini yakînen biliyorum . Bu bâbda 1914
ağustosunun birinci gününden beşinci gününe kadar başta T im es olduğu halde
İngiliz m atbuâtının d a resmî m enâbia m üstenid neşriyâtı iş’hâd edilebilir. Be-
rây-ı m a’lûmât.
Boğazlar m es’elesinin m üzâkeresinde K aradeniz’in tam âm iyle gayr-ı askerî

bir hale vaz’ı hüküm ât-ı gayriyenin süfen-i harbiye im rârine karşı d a m âni’ bir
tedbir olacağını bizim için de K aradeniz ve Akdenizde büyük bir donanm a in
şâsı m ecbûriyetini tahtîf edeceğini m ütâlaa olarak arz ederim Efendim .
No. 118
No. 79, 80, 81 11 Kânun-i evvel 38
(11 Aralık 1922)
i o K ânun-i evvel 38 raporudur.
Bugün pazar, ta’tîl idi. M ülâkatlan m ber vech-i âtîdir:
No. 79:
1 — C u rzon ile m ülâkatım ın hülâsası şudur. N oel zam anlarına kadar me-
vâdd-ı esâsiyeyi takrîr edip im zâ etmek ve buna nazaran m uâhede-i sulhiyenin
kaleme alınmasını m ütahassıslara terkederek iki üç hafta lâsıla vermek
düşünüyor imiş. Bilâ fasıla çalışarak sulh m uâhedesini im zâlam ak bence m ürec
cah olduğunu, esâslardan sonra da ifadât üzerinde m ünâkaşadan ictinâb oluna
m ayacağını, m a’hazâ arkadaşlarım ile görüşerek cevâb vereceğimi söyledim. İki
üç haftalık fasıla gayr-ı kabil-i ictinâb olursa daha evvel bir şey im zalam ak ve
fâsıla esnâsında Ankara’ya gidip gelm ek benim de arzum dur. Y alnız hâtırıma
gelen m ahzûr evvelâ kendilerinin en m ühim addettiklerini im zâlayıp bizim kileri
ni son m ünâkaşalara bırakm ak ve bir de sulh m uâhede-i kat’iyyesi im zalanm adı
diyerek İstanbul işgalini tem îd etm ek arzu edilebilir. Bu m ahzûra m ahal verme
m eğe çalışarak m uvâfakat fikrindeyim. C urzon ile mesâil-i m uhtelifıye temas et
tim. Boğazlar hakkında m uhtelefün fîh nokta-i esâsiye iki Boğaz arasındaki ge
mi adedinin tehlike teşkîl etmemesi içün siyâsî ve askerî te’m inâtı kâfi görm edi
ğimi söyledim. En kuvveti Bahr-ı Siyâh devleti kadar donanm a sahibi olm aklığı
mız lüzûm unu m üdâfaa ederek Reşadiye ve Sultan Osman gem ilerimizi iste
dim. İlk d e fa işittiği bu talebi düşüneceğini, te’minât-ı siyâsiyenin çalışm akta
olduğunu bildirdi. M a ’hazâ talebim in K aradeniz’e donanm a m ürurunu tahdîd
dem ek olduğunu fark edem edi. Ben de gem ilerim iz hakkında bir cevâb alm ak
içün kendisiyle bunu uzatm adım . Sonra M usul m es’elesine girdim. K a t’iyyen
reddetti. Bu hususta hüküm etinden m üeyyid taiim ât aldığını söyledi. Buradan
uzun m ünâkaşa oldu. V a z’iyyetin vehâm et ve tehlikesini ifâde ettim. K abu l etti
ğini söyledi. Sonra m ücâdele tatmîn ve tehdîd etti. K a t’iyyetle m ukabele ettim.
Ayrıldık. C urzon bana tehdidâtı arasında ittifaklarını, Balkan devletlerini unut
m adı. Kuvvet hesablannı iyi yapan adam lar olduğum uzu, eski zam ana nisbetle
karşımızdaki kuvvetlerin azalm ış olduğunu söyledim *.
* Curzon, 10 Aralık 1922 günü İsmet Paşa’yla yaptığı görüşmeyi 12.12.1922 tarihli ve 106
sayılı telgrafında şöyle rapor ediyor:
“ M y conversation vvith ism et yesterday (10.12.1922) vvas friendly but unfruitful. For he conti-
nued to insist on surrender of M osul and declared that he could never go back to Angora vvith-
out it. I declined to yield in the smallest degree and propose to send him a note vvhich may be use-
ful for subsequent publication, stating in detail our reason for refusal. I shall make a good deal
2 — M üteakiben Çiçerin m ukarrer olduğu veçhile yanım a geldi. Zât-ı âlile
rinin A ralo f ile bir m ülâkatını anlattı. Sulh olm azsa Irak’ı zaptedeceğim izi,
vaz’iyyetim izin daha kuvvetli olacağını söylemişsiniz. Bu ifâdâtı sulh yapm ak is
tiyoruz tarzındaki beyanât ve hatt-ı hareketim e cevâb gösterm ek istedi. Sulh
yapm ak istediğimizi ve reis-i hüküm etin bu ifâdâtı sulhun adem -i im kânı karşı
sında hüküm etin her vaz’iyyeti derpîş ve ihzâr etmekte olduğu suretinde anladı
ğımı söyledim. Sonra Boğazlar m es’elesini m ünâkaşa ettik. O n lar K aradeniz’e
vakt-ı sulhde her devletin en kuvvetli donanm a kadar sefâin-i harbiye geçirm esi
ni kabul etm iyorlar. T ü rkiye hâriç olm ak üzere bütün K aradeniz devletlerinin
donanm a m ecm ûunun beşte birine m uvâfakat ve tehtelbahirlere adem-i m üsâa
de gösteriyorlar. Vakt-i harbde ise T ü rk iy e’nin donanm a geçm esine m üsâadesini
reddediyorlar. Fikrim i sordu. Kendisine hak verdim. D onan m a geçmesi m es’ele-
si bizlere gayr-i m üsâid ve tehdîd-am îz olduğunu, buna m ukavem et içün son
derece uğraşacağım ızı kararlaştırdık. D edim ki bu ahvâl aleyhim ize kuvvet pren
sibidir. Bu bize gösteriyor ki biz sulhü yapm ağa m ecbur olursak dahî siyâseti
m iz m üşterek m üdâfaa m ecburiyetinden dolayı yine beraber olacaktır. Birbiri
mizi tatmîn ettik. Bir de T ü rk gazetecilerine beyânatda bulunm uş. M ahrem
söylediği şeyler İngiliz gazetecilerine sızmış. İhtilâf-ı nazar şeklinde görünm üş.
İ’tizâr ediyor. T e ’vîldir am m â kabul ettim.
3 — Şim diye kadar Boğazlar hakkm daki tekâlifin m âhiyeti m a’lûm olm uş
tur. Esâs olan nokta, hazerde ve bâhusûs seferde donanm anın serbestçe geçm e
sidir. Bu m adde hakkında hüküm etin nokta-ı nazarını evvelce arz ettiğim şekle
göre bilm ek isterim. M es’elenin karar-ı kat’îye iktirân edeceği günlerdeyiz. M u
sul da ağır bir vaz’iyyete girmiştir.
No. 81
4 — M ülâkatlardan sonra Cenevre’de Yahudilerin bir ziyafetine gittik. İsviç

reli Cenevre Ham am başısı Süleym an K anu nî devrinden beri dünyanın katl-i
âm inden kurtulan Yahudilerin bizde gördüğü hüsn-i kabulden bahs ve şükrânı-
nı izhâr ve i’lân etti. T ü rk Y ahudileri hüsn-i kabul yaptılar. Bu vesile ile sulh
şerâitimizi teşrih ve T ü rk iye’de yaşam ak isteyen anâsırın Y ah udileri ya’ni dâhilî
ve hâricî iftirak siyâsetinden ârî vatandaş hayatını m odel ittihâz etmeleri lüzu
m unu ve m evcud olan terkibât-ı siyâsiye ne olursa olsun çok kuvvetli ve çok
haklı olduğum uzu, M ondros’dan sonra M ud an ya’dan geçerek L ozan ’da bu lun
duğum uzun m uhâkem eye esâs ittihâz edilmesi ancak âlem i sulha îsâl edeceğini
out of point that surrender is not even consistent vvith fırst article of national pact to vvhich he
constantly appeals as magna charta of nevv T u rk e y .”
(F. 0 . 424/255, p. 668, No. 771; D B F P -I/ 18, p. 368, No. 273)
ve ilah... söyledim. M aksadım taallül ve tehdîdlere alenî bir cevâb vermekti.
Sert bir m ücâdele devrine girdik**.
** İsmet Paşa’nın ıo Aralık 1922 günü Cenevre’de Yahudilerin ziyafetinde bulunm ası ertesi
günkü İsviçre gazetelerinde genişçe yer tutmuştu. Journal de Geneve gazetesinin bu konudaki haberi
aşağıdadır:
ismet pacha â G eneve
ismet pacha et les membres de la delegation turque â la conference de Lausanne ont ete les
hötes, dim anche soir, â l’hotel des Bergues, de la Societe fratemelle des Sepharadi turcs â Geneve
(section des Israelites expulses d ’Espagne en 1506 et de Portugal en 1492). Cette reception au cours
de laquelle ismet pacha a fait d’importantes declarations sur l’attitude turque â la conference
de Lausanne, a ete aussi et surtout une grande manifestation turco-juive.
Le premier discours a ete prononce par M . Fisse, president de la Societe fraternelle des Sep
haradi. II a felicite le general vainqueur ismet pacha (sans oublier Kemal pacha), remercie de leur
presence les representants des autorites genevoises, ainsi que M . le professeur Eugene Pittard et
M me. Noelle Roger, grands amis de la Turquie. M . Fisse a enlin leve sa coupe de cham pagne au
succes complet de la Turquie â Lausanne et â S. E. ismet pacha.
C ’est ensuite M. Gunzburger, grand rabbin de Geneve, qui dit l’oeuvre admirable accomplie
par les T urcs en faveur des Israelites. Depuis 1454, ceux-ci, chasses de toutes parts, ont trouve un
sûr refuge aupres des sultans. Sur les rives du Bosphore, chaque J u if trouva une vigne et un fıgui-
er, en meme temps que le libre exercice de sa religion. M . G unzburger, qui parle ensuite en sa
qualite de Français, boit â la sante de S.E. ismet pacha.
Puis voici le discours du chef de la delegation turque â Lausanne. ismet Pacha Parle assis,
traduit par un interprete. Son discours, sans emphase, est net, precis. II est Pinterprete de la gran
de Assemblee nationale d’Angora. Dans son exorde il rend le plus vif hom m age â la Suisse, dont
la devise est que la force ne prime pas le droit, ainsi q u ’aux Israelites, qui considerent avec raison
la Turquie com m e leur patrie. ismet pacha souhaite que tous ceux qui vivent en T u rq uie pren-
nent exemple sur la conduite des Juifs. “ Cette reunion ajoute-t-il, causera un certain bruit dans
nötre pays. O n apprendra avec plaisir que les T urcs et les Juifs fraternisent â l’etranger.”
ismet pacha en arrive â la conference de Lausanne. II aborde d ’abord la question des capitu
lations.
“Ju squ ’ici, affirme-t-il, nos efforts n’ont pas donne de resultats tangibles. Nous sommes venus
ici animes de la meilleure bonne volonte. Et je crois avoir donne â Lausanne une preuve suffisan
te de cette bonne volonte. Nos revendications restent les memes aujourd’hui q u ’elles etaient hier.
Nous pouvons assurer aux etrangers qui viendront chez nous des garanties analogues â celles
q u ’ils obtiendraient dans les autres pays. Cette securite sera encore plus large plus tard, mais il
faut que nous soyons aussi libres chez nous. Cette remarque suflit â expliquer nötre attitude dans
la question des capitulations.”
Le general en arrive aux questions des Detroits et de la dette ottomane. “ Nous avons accepte
de supprimer les fortifications des Detroits pour laisser libre passage aux navires de comm erce de
toutes les nations. M ais ce sacrifice ne veut pas dire que nous mettons la capitale â la merci des
etrangers. C ela ne veut pas dire non plus qu ’en supprimant les capitulations nous mettons l’etran
ger â nötre merci.
Nous demandons seulement les territories qui nous appartiennent; si l’on nous en donnait
d’autres, nous les refuserions!
Nous demandons la repartition de la dette ottomane avec les pays detaches de l’ancienne
Turquie. C e sont des revendications indispensables pour assurer nötre existence. Le jo u r ou nous
5 — Temps Gazetesi zât-ı devletlerinin Fransızlara şükrânını neşrediyor.
Fransızlara bu esnâda izhâr-ı teşekkür içün oraca yeni bir m a’lum ât ve sebeb
hâsıl oldu ise lütfen tenvîr buyurulm aklığım ı istirhâm ed erim ***. Fransızlar bi-
avons decide de sauver nötre pays en fondant la Constitution nationale et en entreprenant la lutte,
nous etions beaucoup plus faibles q u ’aujourd’hui. Nous nous considerons aujourd’hui beaucoup
plus forts qu ’apres les armistices de M oudros et de M oudania.
Pourquoi? Parce que nötre cause est juste. J ’espere que les peuples ont apprecie nötre mode-
ration et compris la justesse de nos revendications nationales. Les echos parvenus ju sq u ’â vous de
la conference de Lausanne prouvent que nous ne nous posons pas en vainqueur brutal et que
nous avons, plutot, des intentions tres conciliantes. C ’est lâ nötre caracteristique nationale d ’etre
m o destes et conciliants.
M ais si malgre toute nötre bonne volonte et nos desirs d ’aboutir â la paix, nous echouons,
j ’espere que la conscience des peuples reconnaıtra que les torts ne sont pas de nötre cöte. Pour
arriver â obtenir cette paix, nous ferons preuve de la plus grande bonne volonte, mais une bonne
volonte unilaterale ne suffit pas souhations done que cette bonne volonte soit generale.”
S.E. ismet pacha, tres applaudi, leve son verre â l’honorable assemblee et â la Suisse.
M . le conseiller d ’Etat G ignoux exprime alors la reconnaissance des autorites du grand hon-
neur fait â la Suisse en reunissant sur son territoire une conference qui reeherehe la paix du mon-
de apres tant d ’annees de douleurs. Le peuple suisse et ses representants suivent cette oeuvre avec
le plus grand interet et forment, d ’une seule âme, le voeu que les travaux de la conference abou-
tissent â la paix definitive. Et si ce resultat si heureux peut etre obtenu le peuple genevois se sou-
viendra avec une emotion et une jo ie egales de la soiree passee â vos cotes. Je bois â V. E. et â la
grande T urq uie que vous representez. (Appl. prolonges).
Enfin, M . le professeur Eugene Pittard fait le plus vif eloge de la T urquie. L a Suisse a trop
combattu pour sa liberte pour q u ’elle ne comprenne pas ceux qui luttent pour la leur. “Je suis
convaincu, ajoute M . Pittard, que la Suisse vous com prend et que V. E. trouvera ehez nous des
hommes compatissant â toutes vos souflrances et faisant des voeux pour q u ’une paix juste et ho-
norable intervienne. La justice sera certainement un jou r de votre cöte. Excellence, je vous remer-
cie d’avoir honore aujourd’hui Geneve de votre presence. (Vifs appl)
C ’est la fin des discours. A utour des tables ou füme le cafe, qui n’est pas turc, des conversa-
tions particulieres s’engagent et quelques minutes plus tard ism et pacha et sa süite regagnent
Lausanne en automobile.
Journal de Geneve, 11 . 12 .1922
*** Le Temps gazetesinin 10 Aralık 1922 günlü sayısında çıkan söz konusu yazı şudur:
Un discours du president du conseil d ’ Angora
O n m ande d’Angora:
D ans un discours q u ’il a prononce â la grande Assemblee, le president du conseil, Reouf

bey, a dit notamment:
Vous savez que les deliberations de paix ont comm ence par la delimitation de la T hrace ori
entale. Les allies veulent nous donner Andrinople sans Karagatch: dans ce cas, Andrinople ne şe
rait pas turque. La vie econom ique d ’Andrinople şerait aneantie. N ous travaillons pour vivre, et
non pas pour etre serres dans des formalites si limites. Non, nous ne tolererons pas qu ’on frappe
i nötre porte â tout moment. Andrinople est turque, et par consequent Karagatch aussi.
ze kapitülasyon ve iktisat m esâilinde gayr-ı m üsâid ve m uanniddirler. Bir de Er
meni Patriki Refet Paşaya m ürâcaat ve beyân-ı sadâkat etmiş havâdisinin aslı
var ise em r ve iş’ân.
İS M E T
Q uant â la T hrace occidentale, nos exisgences sont tout â fait conformes â la verite: nous
demandons un plebiscite sur cette contree, ce que demande egalem ent le monde çivilise.
N ous avons fait un accord avec la France: c ’etait un armistice qui mettait fin aux hostilites
entre les deux pays, mais nous n’avons pas signe la paix, tandis que maintenant nous marchons
vers la paix definitive. Nous dem andons â la France d ’apprecier la façon dont nous avons defendu
nötre independance, en meme temps que les sacrifices faits pour cette cause supreme. Les Français
sont le seul peuple qui puisse com prendre la valeur de ce qu ’est l’independance d ’un pays.
L’opinion de cette nation est en nötre faveur depuis longtemps.
Nous sommes tres reconnaissants envers ce pays de ce qu ’il fait pour nötre cause. Je remer-
cie publiquem ent la presse française. Le personnage qui se trouve â la tete de ce pays est un des
plus grands hommes d ’Etat du monde. C ’est un de ces medecins qui diagnostiquent la maladie et
qui cherchent son remede. Nous pouvons esperer que le peuple français et la delegation qui rep-
resente ce pays apprecient la justesse de nötre cause.
(Le Temps, 10.12.1922)

Bkz. No. 124.
No. 119
Lozan’da İsmet Paşa’dan Başkumandanlığa
No. 82 11 Kanunuevvel 338

(11 Aralık 1922)
Sunnisi’nin seyahatini İtalyanların da talep edip etmediklerini anlayam a
dım. Eğer İtalyanlar Sunnisi’nin gittiğini biliyorlarsa ve bilecekler ise tarafımız
dan bir muavenet gibi burada meseleyi İtalyanlarla görüşm ek derhatırdır. İrade
lerine muntazırım .
İS M E T
No. 120
Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine.
TeL 11 Kânunuevvel 338
No. 83 (11 Aralık 1922)
Başkum andan M ustafa K em al Paşa Hazretlerine.
Sıhhatiniz ve vaz’iyete dair ihtisâsâtınız hakkında m alum ât itâsını istirham

ederim. M esâili esasiyenin hem en kâffesinde dayanıp kaldık. Belki hepsini bir-
den m ütekabil pazarlıklar ile birden çıkaracağız. A n cak Boğazlardan sefain-i
harbiyenin geçm esini İstanbul için bir tehlike m âhiyetinde kabul etm eğe aslâ
m ütem ayil değildirler. Zaten Boğaz açıklığının esâs Rusları donanm a altında
tutm ak ve Türk-R us tevhidi harekâtına m âni olarak Türkleri Entente politikası
kabulüne sevk ve icbar eylemektir. Boğazlar arasında bu lun acak harb gemisi
m ikdân bizim donanm am ızdan aşağı olsun dem ek hem en hem en harb gemisi
geçm esin dem ek olduğu gibi K arad eniz’e harbde donanm a geçm esini kabul
edince m uhârib devlete karşı m ünferiden tehlikeye düşm em ek için bütün kuv-
vet-i harbiyenin geçm esini de taleb ediyorlar. Bu kuyûdu mesele-i esâsiye adde
dip etm em ek veya iktizâ-ı hale göre hareketi buraya bırakm ak şikkını m ülâhaza
ve irâde buyurm alarını istirhâm ederim . Bizim harb halinde m üdâfaa im kânına
ve m üdâfaa hakkına m âlik olm aklığım ız serbesti-i harekâtım ızı te’mîn edecek
bir vâsıtadır. Hakîkat-i hâlde bu sistem R u sya’nın za ’afmı ve bizim Entente po
litikasına m üm âşâtım ız dem ek ise de bizim kuvvetli m em leket yapm ak için kuv
vetlerimizi nerede m uhâfaza ve inkişâf ettirm ek istediğim iz gözönüne alınırsa ve
esâsen G elibolu dahil olduğu halde bütün İstanbul havalisinden işgali mündefi
ve kuvve-i berriye yakın ve hazır bulunursa donanm anın m ürûru halen sebebi
inkıtâ addedilm em esi m ütâleasındayım . M usu l işi ağırdır. İştigalâtım ız fevkalâde
ise de vazifeyi hüsn-i ifâ etm ek gayreti cüm lem ize medârı-ı kuvvet olmaktadır,
A ziz Reisim ve Başkum andanım . ı ı K ânunevvel 338*.
İS M E T
* Bkz. No. 123.
No. 121
Hey ’et-i Vekîli Riyasetine
(11 Kasım 1922)
M em âlik-i m eşgule dâhilinde bulun up da şim diye kadar gerek tekâlîf-i
mâliyeyi îfâ, gerek şâir vazâif ve merâsim-i kanuniyeyi ikmâl eylem em iş olan bil
um um ecnebilerle ecnebi şirket ve müessesâtının cüm lesi hakkında, vergilerin
ancak işbu m ahallerin hüküm et-i m illiye tarafından istirdâdı tarihinden i’tibâren
tatbîk edileceği ve te’diye hususunda dahi kendilerine tarih-i tebliğden bed ’et-
m ek üzere üç ay m ühlet i’tâ olunacağı ve diğer kanunlara m ütaallik m ükellefi
yetlerin ikm ali hususunda da kendilerine kezâlik tarih-i teblîğ ve i’lândan i’tibâ
ren üç ay m ühlet i’tâ olunm ası burada taleb olunm aktadır. M üm künse tervîci-
ne m üsâade buyurulm ası ve bu husûsun gerek İstanbul’ da, gerek istirdâd olu
nan diğer m ahallerde cerâid ve vesait-i m ünâsibe ile neşr ve ta’m îm i ve m ahallî
m e’m urlarına âcilen bu yolda tebligaat-ı lâzim ede bu yuru lm ası*.
No. 122
(12 Aralık 1922)
79 num aralı telgrafnam eniz açılam adığından tekrarına m üsâade buyurulm a-
sı m üsterhamdır.
No. 123

(12 Aralık 1922)
1 — Sıhhatim çok iyidir*. M eclis um ûrunda fazla dikkat ve kuvvet sarfına

m ecbur olunuyor.
2 — M üzâkerâtı parlak idare ettiğiniz m anzarası um ûm un nazarında ba

rizdir.
3 — Bütün raporlarınızı okuyorum . Bana yaptığınız hulâsayı tedkik ettim.

Heyet-i Vekilenin son talimâtını gördüm .
4 — Şim diye kadar temas ettiğiniz noktalar ve neticeler henüz vaz’iyet-i

um um iye hakkında İtilâf Devletlerinin son ve kat’i fikirlerini sarahatle göstermi
yor. M eselâ İstanbul ve M arm ara’nın em niyetinin esâs itibâriyle kabul etm em ek
istedikleri anlaşılıyor. Kapitülasyonlar m es’elesinde sarâhat ve kat’iyyet
görünm edikçe diğer m esâilde çok teennî lâzımdır. Bir defa daha bütün mesâilin
son salhasına göre bir tablo yapm anızı rica ederim . N erede durm ak lâzım gele
ceğini parlak zekânız ve m ûsîp m uhâkem eniz kestirebilir. H arâret ve m uhabbet
le gözlerinden öperim sevgili kardeşim. M ustafa Kem al.
No. 124
No. 100 12 Kânutı-ı evvel 38
(12 Aralık 1922)
C . 11 K ânûn-i evvel 8ı n u m araya*.
Fransız m atbuâatına teşekkür ettim. D a ’vây-ı m illîm izin hidâyetinden beri

Fransız m atbuâtm ın hakkım ızı kabul ve m üdâfaada devâm ve sebatlarını sitâyış-
la zikr ve m atbuâtın Fransız m illetinin lisan-i hali bulunm asını kayd ile harekâ
tını m illetinin efkâr-ı um ûm iyesine tevfik zaruretinde olan Fransa hüküm etinin
ve m ahir başvekilinin ve m urahhaslarının binnetice Istiklâl-i tâm noktasından
hakkımızı teslîm edeceklerinden nâ-üm m îd olm am ak lüzum un u ityân tarzında
beyânâtda bulundum .
M ektebler hakkm daki m utâlebâtlarından ayrıca şikâyet ettim.
E rm eni Patrikinin Refet Paşaya beyân-ı sadâkatına dâir resm î m a’lum ât

alam adık. T ah kîk ediyorum . Neticeyi bildireceğim Efendim .
* Bkz. No. 1 18/5 ve 126, 130.
No. 125

(12 Aralık 1922)
11 K ânun-i evvel 38 raporudur.
U m û m î içtim â olm adı, tâlî kom isyonlarda çalışıldı. Bizzât asker mutahassıs-
larla Boğazlarda gayr-ı askerilik hakkında yeni tanzîm edilen proje tedkîk olun
du*. G elibolu şebih ceziresinde garnizon talebim izi kabul etm ediler. M arm ara
sâhillerinde on beş santimlikten fazla top ve lağım tertibâtı bulunm am ası kaydı
nı kabul etmedik. M arm ara sâhillerine hiçbir suretle kayd istem iyoruz. İstanbul
* Bu konuda Curzon şunları söylüyor:

“ M ilitary and naval experts have completed detailed exam ination o f Straits proposal with
Turks and matter vvill novv cam e back to my commission. T urkish acceptance will depend on na-
ture of political guarantees.”
(C u rzon ’dan Crovve’a tel. 12.12.1922, No. 106. F. 0 . 424/255, p. 668, N. 771 ve D B F P -I/ 18, p.
387, No. 273).
garnizonu on iki bin m ikdârında ve daha çok m evâdd teklifimiz veçhile kabul
olundu. K aradeniz’e geçecek harb gemilerinin hazer ve seferde m ikdârları
mes’elesini tekrâr okuduk. Kasden m es’elenin m üzâkeresine girm eyerek tâlî ko
m isyonda m üzâkere edeceğim izi söyledim. Böyle bir tâlî komisyon teşkîl içün
Ruslarla yekm eâl nota veriyoruz. Entente’in fikri Ruslar ve Türklerle ayrı ayrı
mes’eleyi ihzar etm ek olduğundan buna m ahal verm em ek ve hem de Ruslarla
yeniden beraberlik göstermek istiyoruz.
Londra’da başvekiller arasında ihtilâf-ı efkâr olduğundan um ûm î bir dur

gunluk m ahsusdur.
İS M E T
t
No. 126
»Vo. 96, 97, 98, 99 12/13 Kânûn-i evvel 38

( 12/13 Aralık 922)
81 num aralı telgraflara kadar cevabdır*.
M ad d e 1 — M esâil-i esâsiye üzerinde anlaşılm adıkça konferansın yortular

m ünâsebetiyle ta’tîline m üsâade edem eyiz. Ç ünki silâh altında bulunan ve uzun
senelerden beri evlerinden uzak kalan yüz binlerce askerim izi yortulardan
müstefîd olunacak diye intizâr halinde bırakam ayız. A yrıca İstanbul vaz’iyet-i
hâzırasının uzun m üddet bu hale taham m ülü yoktur. M esâil-i esâsiye hakkında
um um î i’tilâf hasıl olduğu takdirde ancak İstanbul ve Boğazların tahliyesi şartı
ile teferruâtm m üzâkere ve intâcını m uayyen bir zam ana ta’lîk edebiliriz.
M ad d e 2 — Boğazlar hakkındaki teklifâtın İstanbul ve M arm ara’nın em ni

yetini kâfıl olm adığı m ütâlaa kılındı. İstanbul ve M arm ara’nın em niyet ve ma-
sûniyeti beynelm ilel taahhüd ettirilmezse M arm ara D enizinde bahrî vesâit-i
m üdâfaam ıza m üdâhale ve tahdîd edilmemelidir.
3 — G erek Boğazlar m es’elesi gerekse kapitülasyonlarla M usul ve D üyûn-i

U m ûm iye ve T a ’mirât mesâili hakkında H ey’et-i Vekilenin bir karar verebilm e
si için mesâil-i m ezkûrenin elyevm vâsıl olduğu son safahât hakkında kat’î
m a’lûm ât ile m ütâlaa-i devletlerine ihtiyâç vardır. Telgraflar şifreleri ale’l-ekser
anlaşılm az bir şekilde naklettiğinden muvâfık görüldüğü takdirde bu m a’lûmâ-
tın ayrıca kuriye ile de irsâlini rica ederim.
4 — Boğazlardan sefain-i harbiye m ürûru ve tedâbîr-i tedâfüiye hakkında
m ütâlaât ber vech-i âtîdir:
A — T ü rkiye m uhâbereye dâhil olursa m uhârib devletlere karşı Boğazlarda

her türlü tedâbîr ittihâzında serbest bulunm ası kabul edildiğine nazaran M ar
m ara’da b i’l-farz İzm it lim anında tahte’l-bahir ve torpil endahtına m ahsûs terti-
bât bulundurulm am ası muvâfık olam az. Ç ünki bu takdirde Boğazların derhal
seddedilebilm esi hakkm daki salâhiyet bî-m a’nâ kalır ve hâricî üssü’l-harekelerin
b u ’diyeti dolayısiyle m esdûdiyeti tatbîk ve icra m üşkil hattâ gayr-ı m üm kün
olur.
Bundan başka bîtaraf kalacağım ız bir harbde M arm ara’da bu gibi tedâfüî
vesâit-i bahriyenin bulunm ası devletlerin kuvây-ı bahriyelerinin Boğazlardan
geçm esine bir m âni’ teşkil etmez. Bizim için ise tahte’l-bahir ve torpil endaht
tertibâtının bulunm ası M arm ara ve İstanbul’un em niyeti için en m üessir çare
lerden biridir.
B — Vakt-i sulhde bir devletin Boğazdan geçirebileceği kuvvet K aradeniz’de

sahildâr hüküm etlerin en kuvvetli bahriyesine m uâdil olacak ise de Boğazlardan
m ukaddem â akdedilm iş veya o esnâda akdedilebilecek bir ittifak nazar-ı dikkate
alınarak iki veya ziyade m üttefiklerin geçirecekleri kuvvetlerin m ecm ûu K arad e
niz’deki sahildâr hüküm etlerin en kuvvetli olanından pek fazla olm am ası zarûre-
tine binâen m uhtelif devletlere m ensûb olup M arm ara’ya girecek kuvây-ı
bahriyenin m ecm ûu K arad en iz’deki en kuvvetli bahriyeyi tecâvüz etmemesi ikti
za eder.
C — Vakt-i sulhde K aradeniz hüküm etleri kuvây-ı bahriyeyi tam âm en ilga

ettikleri takdirde m ezkûr denize diğer hüküm etlerin kuvây-ı bahriyelerinin gir
mesi bî-lüzûm dur.
D — H âl-harbde T ü rkiye bî-taraf olursa m uhâsım devletlerin bütün donan

malarını geçirm eleri kabul edildiği takdirde işbu donanm anın İstanbul’da ve
Boğazlar beyninde ve K arad eniz’deki sahillerim izde tevakkuf edem em eleri ve
buraları üssü’l-hareke gibi kullanam am aları şartıyle m ürûrları meşrût kılınm alı
dır.
H — T ü rkiye’nin bîtaraf kaldığı bir harbde m uhâriblerin Boğazlar ve M ar
m ara dâhilinde harb edem em eleri pek m ühim görülm ektedir. Bu takdirde tah-
te’l-bahirlerin Boğazlardan fevka’l-bahr olarak geçmesi m uhâriblerin Boğazlar
beyninde tekabül ve tesâdüf edem em esi içün birinin bir Boğazdan girip diğerin
den çıkm adıkça m ukabil taraf kuvây-ı bahriyesinin B oğaz’a dâhil olam am ası ve
harbin A kd eniz’de gayr-ı askerî bir hale ircâ’ edilecek olan adaların hâricinde,
K aradeniz’de de Boğaz m edhalinden yirm i mil mesâfe hâricinde icrâ edilebil
mesi muvâfık olur Efendim.
No. 127
(13 Aralık 1922)
R us m ütehassıslarının Boğazlar tâli kom isyonuna kabul edilm ediğini ve

T ü rk hey’et-i m urahhasasının da’vet için ısrâr etm ediğini bugün beni ziyâret
eden A ralof resmen beyân ve şikâyet ve dostâne bir m uâm ele olm adığını ifâde
etti*. Bu bâbda âcilen m a’lûm ât i’tâsını rica ederim.
* T ü rk ve Müttefik uzmanların alt-komite toplantılarına Rus uzmanları çağırmamış oldukla

rı yolundaki Rus iddiası basına da yansımıştı. Örneğin 12 Aralık 1922 tarihli Le Journal adlı Paris
gazetesi şu haberi vermişti:
U N E P R O T E S T A T IO N R U SSE
Lausanne 12 decem bre - Donnant süite â leur intention formulee â la dem iere reunion de la
conference, les Russes ont proteste par ecrit contre leur exclusion de la conversation des experts
allies et turcs sur la question des Detroits.
Cette protestation est consideree dans les milieux de la conference com m e sans objet, les
conversations des experts allies et turcs ayant un caractere d ’information privee. Les Russes ont tou-
jours eu la faculte de s’inquerir pres des uns et des autres et n’ont jam ais ete exclus, suivant les
promesses faites par les Allies, des negociations officielles sur les Detroits. T el sera le sens de la
reponse de la conference, si reponse il y a .” (Le Journal, 12.12.1922).
No. 128
(13 Aralık 1922)
Bugün nezdim e gelen A ralof zât-ı devletinizin harbde K aradeniz’e sefain-i
harbiyenin m ürûrunu resmen kabul ettiğinizi ve bu sûretle elveym m uhâsım
bulunduğum uz garb devletlerinin arzularını dost R usya devletinin hayatî zararı
na olarak tatmîn eylediğinizi ve binnetice Rus dostluğu siyâsetini terk ile Avru
pa siyâsetini kabul ettiğimizi, bunun gayr-ı dostâne bir hareket olduğunu söyle
d i*. Cevâben kendilerinin de kabul ettiği Misâk-ı M illîm izdeki İstanbul ve mar-
* ismet Paşa’nın 8 Aralık 1922 günü Boğazlar ile ilgili T ürk görüşünü resmen açıklaması,
Batılılan hoşnut ederken Rusları kızdırdı. O günlerin kimi gazeteleri, İsmet Paşa’nın konuşması
üzerine, Türkiye ile Müttefikler arasında bir “yum uşam a” dönem inin başlayabileceğini yazdılar.
Buna karşılık T ürk-R us ilişkileri gerginleşme eğilimi gösterdi. Ruslar, hem Ankara kanalıyla, hem
de basın aracılığıyla İsmet Paşa üzerinde baskı yaptırmağa çalıştılar. Rus Dışişleri Bakanı Çiçerin,
maranın em niyeti içün m uhâsım tarafın göstereceği te’m inât ve şerâit-i kâmileyi
bilm edikçe ve tedkîk eylem edikçe şu veya bu şekli kabul ediyoruz veya ettik ce
vâbını verem eyiz dedim . Bu esnâda yedim e vâsıl olan ı ı K ânûn-i evvel tarihli
85 num aralı telgrafınızın son fıkralarından kendisini haberdâr ettim. M esterîh
göründü. Berây-ı m a’lûm ât arz ederim Efendim .
10 Aralık günü Lozan’daki T ürk gazetecilerine bir dem eç verdi ve T ü rk delegasyonunu açıkça
eleştirdi: “ Fransa, İngiltere ve İtalya, T ü rk zaferini kendi yararlanna kullanm ağa çalışıyorlar.
T ürkiye ancak Rus dostluğuna dayanarak güçlenebilir... (Lozan’da) T ü rk delegasyonunca izlenen
tutumdan pek m em nun olm adığım ız doğrudur” dedi. Rus Dışişleri Bakanının ve Başdelegesinin
bu yoldaki konuşmaları, “ Lozan’da Çiçerin İsmet Paşa’ya Karşı Entrika çeviriyor” gibi başlıklarla
yayınlandı. Şunlar söylendi: “Çiçerin ve meslekdaşlan, İsmet paşa üzerinde baskı yaptırmak için
Ankara’daki nüfuzlarını kullanacaklardır.” (“ A Lausanne M . Tchitcherine manoeuvre contre ismet
pacha” , Petit Parisien, n . 12.1922). AraloFun Ankara’daki bu girişimini,İsmet Paşa üzerinde baskı
yaptırmak manevrası olarak görmek yanlış olmaz.
No. 129

(13 Aralık 1922)
A ralo f geçen hafta Ajans Stefani(nin), zâtınızın Ruslar bizi harbe sevketmek
istiyor. Fakat biz sulh tarafdârıyız tarzında beyânâtda bu lun du ğu nu zu neşrettiği
ni ifâde ve tekzîbini rica ediyor. Hakikat-i halden âcilen m a’lûm ât i’tâsını rica
ederim Efendim.
No. 130
No. 104 Kânûn-i evvel 338
(13 Aralık 1922)
C . 12 K ânûn-i evvel 80 num araya: *
Ç içerin ’in sizi ziyâretinde benim A r a lo fa beyânâtım ı âhir tarzda ifâde etmiş
olduğunu anladım . A r a lo fa ihtâr ettim. Ç içerin’in yanlış anladığını ve derhal
tashîh edeceğini söyledi. M es’ele hakikatde Avrupalılar tekrar aleyhim ize harbe
başlarsa Irak’ ın kolaylıkla aleyhlerine sevkedilebileceği ve inkıtâ’ vâki’ olursa bu
tarz hareketin tervîc olunacağı tarzında geçen husûsî bir sözden ibârettir Efen
dim.
No. 131
(13 Aralık 1922)
G arbî T rak ya ’da cereyân eden vekayi’ hakkında Refet Paşadan vârid olan
m a’lûm ât hülâsası ber vech-i zîr m a’rûzdur:
Y unanlıların G arbî T rak ya ’da G üm ülcine ve şarkında tahşîd eylemekte ol-

duklan altı fırka kuvvet ve R um Ermeni m uhacirleri dolayısiyle M akedonya
m ıntıkasında öteden beri icrây-ı faâliyete m e’m ûr Fuat Beye m üfrezelerinin ha
reketinin te’hiri emri verilmişti. Em rin vürûdundan evvel 21 Teşrini sâni 338 ta
rihinde takriben dört yüz tüfekten m ürekkeb dört m üfrezem iz İskeçe’nin şima
linde Çaladiri(?), Şahin(?) (?) Ö ren üzerinden dört kolla taarruza başlamışlar.
Ç aladiri’de bir düşm an bölüğünü kâmilen im hâ ile ve diğer nikatda da mevziî
m uvaffakiyetler ve ganâim elde ederek düşm an kuvây-ı fâikası karşısında h u du
du şimaline çekilmişler ve yeniden tecem m u ia hududa ilerleyen düşm an kuv
vetleri gerisini vurm ak hazırlığında iken em ir Fuad Beye vâsıl olm uş ve taarruz
tevkif edilmiştir. Büyük m ikyasda hareketlerden şim dilik ictinâb edilmesini em-
reyledim. G arbî T rak ya ’daki vukuât bundan ibâret olup hadisat m atbuâtla kas-
den i’zâm ettirilmiştir. Fuat Beye m ensub dedeağaç ile M akedonya’da ufak
müfrezeler düşm anın hutût-ı ittisâliyesi üzerinde vazifelerini îfâ ediyorlar.
No. 132
(13 Aralık 1922)
İstanbul’dan Erkân-ı H arbiye’ye m evrûd m a iu m a t hülâsaten ber vech-i zîr

m a’rûzdur.
1 — Yunanlıların Selânik lim anında Sırplara verdikleri ta’vizâta m ukabil es

ki İttifakın ihyâ edileceği ve G arb î T rak ya’nın T ü rk veya Bulgarlar tarafından
istilâsı halinde Sırpların elli bin kişiyle fi’len m uâvenet edecekleri.
2 — Yunanlıların henüz partinin kaybedilm ediğini ve sulhden evvel kendile
rini tehdîd edecek bir T ü rk ordusunun m evcud olm adığını derm iyân ediyorlar
mış.
3 — Sem adirek ve B ozcaada’nın tahliye ve İngilizlere terki Y un an istan’dan
taleb edilmiş.
4 — M erkezi Selânik’te ve fırkaları G arbî T rakya ve M akedon ya’da b u lu
nan İkinci Y u n an kolordusunun icâbında İngilizler em rine verileceği ve İngiliz
erkân-ı harbiyesinden bir hey’etin m ezkûr kolorduyu tensîk m aksadıyle Selâ-
nik’e gideceği.
No. 133
(13 Aralık 1922)
İstanbul’dan m evrûd m a’lûm ât ber vech-i âtîdir.
1 — Bozcaada ve Sem adirek adalarının İngilizlerce üss’ül hareket ittihâzı

içün tedâbîr-i lâzim e yapılm aktadır.
2 — İstanbul İngiliz mehâfıl-i askeriyesinde Boğazların müdâfaası içün alt

mış, yetmiş bin askerin kâfi geleceği ve elli bin ihtiyat m evcud olursa donanm a
nın m uâveneti ile İstanbul’ u istirdâd etm em ize m âni’ olunacağı kanaati m evcûd
imiş.
3 — İstanbul’da yirm i dört, M alta’da sandık içinde on iki ve K ıbrıs’ta dört
bölük tayyare bulun duğu bir harb vukuunda tez’îf ediedilebileceği
4 — İngilizler Boğazlar m ıntıkasında bulunan kuvvetlerimizi ve ahvâl-i ruhi

ye ve iâşelerini A n ad olu ’ca şâyân-ı i’tim âd addedilen adam lar vasıtasıyle tedkîk
ediyorlarmış.
No. 134
No. 86, 87, 88 13 Kânun-i evvel 338
( 13/ 12/ 1922)
12K ânun-i evvel 38 raporudur.
1 — Ö ğled en sonra ekalliyetler kom isyonu içtim â’ etti. Reis C u rzon m ütte
fikler nâm ına uzun beyanât ve teklifâtını serdetti. Fransa ve İtalya te’yîd ettiler.
Curzon teklifâtınm hülâsası şudur: Ekalliyetler m es’elesi âlem-i m edeniyetde de
rin bir alâka tevlîd etmiş, bunların m evcudiyet ve masûniyeti Avrupa m uâhedâ-
tında kabul edilmiştir. 922 M artında Paris Konferansında m es’ele tedkık edile
rek T ü rk kanununda m evcud b a ’zı ahkâm ile A vrupa ahakam ını m ezcederek
yeni m uâhedeye ba’zı ahkâm koym ağı kararlaştırdılar. T ü rk hüküm eti 17
Şubat 920 beyânnâm esinde ekalliyet hukukundan bahsolunm uş ve 4 Teşrin-i
evvel notasında hüküm etim iz aynen şöyle demiştir. Binâenaleyh T ü rkiye ile
düvel-i m üttefıka arasında ekalliyetlerin him âyeye hakları olduğu ve m uâhede-i
sulhiyenin ahkâm -ı m ahsûsayı ihtivâ etmesi hususunda muvâfakat-ı efkâr hâsıl
olmuştur. Bu tedâbîrin tatbîk ve nezâreti hususunda C e m ’iyyet-i Akvâm en kıy
metli ve ahlâkî bir müessesedir. Fakat bu da başka teşkilât mı olacağı tedkîk
edilecektir. Ü m m idleri odır ki T ü rk hüküm eti Cem iyyet-i Akvâm a girmeği ciddî
sûretde düşünecektir. Bundan sonra m uhtelif ekalliyetleri saydı. Rum lar, Erme-
niler, Y ahudiler, Nesturi ve Asurîler. Erm enilerden, onlara karşı müttefiklerin
taahhüdlerinden bilhassa bahsetti ve bunların A n ad olu ’ya avdetini teşcîa taraf-
dâr olduğum uzu m em nuniyetle işittiğini söyledi. H om e Arm enien m es’elesine
temas etm ek m ecburiyeti vardır. M evcud Ermenistan fakir dolu ve birçok Er
menilerin istemedikleri bir şekl-i hüküm eti vardır. Gerek şimâl-i şarkî vilayetleri
m izde ya K ilikya ve Suriye hududlarım ızda bir içtim â m ahalli verilmesi istid’â
olunuyor. Ahvâl bu istid’ânın tahakkukunu daha ziyâde işkâl etti. T ü rk hey’eti-
nin nokta-i nazarını taleb etti. Şim di gerek T ü rk iye’deki gerek Yunanistan’daki
ekalliyetlerin te’min-i m übâdelesine geldi. Evvelâ Avrupa m uâhedâtındaki me-
vâdd-ı um ûm iye sâniyen vaz’iyyet-i hâzıra ile alâkadâr tedâbîr y a ’ni afv-ı um û
mî i’lânı ve m aktû’ bir bedel m ukabilinde Yunanistan ile beraber askerlikten
m uâf tutulmaları ve serbestî-i seyahat ve emvâllerine ve hukuklarına te’sir ede
cek tedâbîr yapm am ak ve İstanbul’da ve Y un an istan’ın bir tarafında bu tedâbî
rin tatbikine nezâret edecek bir hey’et vücuda getirilmesidir.
C u rzo n ’dan sonra Am erika m urahhası uzun beyânâtda bulunarak m übâde-

lenin m a’kul bir suretde yapılm ası ve erkeklerin alıkonm ası, korku ile m e’vâla-
rından kaçanlara ilticâgâh bulm ak, m uhtaçlar içün te’m inât istemek, yeni mu-
hâceretlere m âni’ olmak. Başka din ve örflerden ayrılm asına karar verilecek ba’zı
halk olursa onlar içün m elce’ bir arâzi vücuda getirmek, ekalliyetlerin selâmeti
içün te’ m inât almaktır. H er ne kadar m em leketi uzak ise de bu mes’elede derin
alâka hissetmektedir ve hissesine düşen m uâvenete devâm eden fariğ olm ayacak
tır.
B unun üzerine pek uzun ve mufassal beyânâtda bulunarak ekalliyetlerin ta

rihini ve şehâdât-ı ecnebiyeyi serd ettik. H ülâsa olarak, hâricin m üdâhelesinden
ferâgat olunması ve Rum ların m übâdelesi ve m ütebâkı ekalliyetler içün T ü rk
kanunlarının ve T ü rk liberal politikasının him âyesiyle iktifa kılınması neticesine
vardık. Açılan m ünâkaşada Y u n an ve Sırp söz aldılar. C evâb verdik. C u rzo n ’un
teklifatına aykırı cevâb verm ek üzere yarına kaldık. K ararım ız şudur: H om e’un,
ekalliyetler hey’etinin askerlikten m uâfıyetin kat’iyyen reddi, afv-ı um ûm î ve se
yahat ve mal em niyetinin beyânât-ı um ûm iye arasında zikri, R u m m übâdelesin-
de ısrâr ve İstanbul Rum larının istisnâsı içün şerâit-i m ahsûsa serd ve ekalliyet
ler hukukunun reddinden ferâğat ederek M isak-ı m illîde m ünderic olan huku
kun kabulü *.
2 — M âliyenin tâlî kom isyonlarında vaz’iyyet şudur: D üyûn-ı U m ûm iyenin

nisbet-i vâridât usûlüyle taksîmi kabul edilmiştir. Berlin K ongresiyle ayrılan
bore hisselerini Harb-ı u m ûm î esnâsındaki evrâk-ı nakdiyenin taksîmini ve şâir
borçları kabul etmiyorlar. Hal-i harbden m ütevellid tebaa zararları zikrolunur-
ken bizim tebaanın onların işgalinden m ütevellid zararlarını nazar-dikkate alm ı
yorlar. Yunanlıların verdiği zararı m uam ele-i m ütekabile ile birbirim ize bağışla
mayı teklîf ediyorlar. G ü m rü kler m es’elesinde beş on senelik bir devir içün m u
ayyen bir nisbet dâhilinde ta’rifenin tesbit edilmesi m ütekabil olarak en ziyâde
nâil-i m üsâade m illet m uâm elesi hal-i hazırdaki m em nûiyetlerin r e fi ve bunla
rın her m em leket içün kabul edilm iş olan esâslara göre ta’yîni başlıca musırr
oldukları noktalardır. G üm rük nisbetleri yüzde on beş ilâ yirm idir. Bunu ta’rife
usûlü ile te’lîf etmekte m üşkilât vardır. G örülüyor ki güm rük m es’elesinde
m üşkilât büyüktür. Bu husûsda hüküm etin nokta-i nazarının bildirilm esi istir-
hâm olunur. Bir de bize kalacak düyûn-i um ûm iyenin sûret-i tesviyesinde ev-
râk-ı nakdiye ile te’diyeyi kabul ettirmek imkân ve ihtimâli görünm üyor. İstik-
râz m ukavelelerinde m uhtelif cins para içün m evcud olan sarâhatlar bizi huku-
kan zaif mevkie koym aktadır.
3 — Bu sabah Çiçerin ile uzun görüştüm . M ütahassıslarla ayrı ayrı görüşe

rek borsaları tedkîk ve ihzâr etm ek usûlünden ferâgata karar verdik. M üşterek
bir tâlî kom isyonda mesâînin ihzârını kabul ettik. O da ben de birer nota ver
dik. Evvelce Çiçerin yine bu tarzda kom isyonda şikâyet etmiş idi. Ben ses çıkar
m am ış idim. Bugün onu îm â ve şikâyet etti. Fakat o zam an her m es’eleye ka-
* 12.12.1922 günü azınlıklar işinin görüşülmeye başladığını Lord Curzon, 13 Aralık 1922
tarihli ve 110 sayılı telgrafı ile Londra’ya şöyle rapor ediyor:
“T ext o f m y speech this aftem oon (12.12.1922) introducing question of minorities has, I beli-
eve, been telegraphed to English press... ismet Pasha produced a paper and for över an hour read
a dissertation, probably dictated beforehand at Angora, vvhich contained:
(1) A lengthy travesty of bygone history:
(2) Q uotations from unnum erable authorities of every nationality who had ever said anything
favourable to Turkish rule;
(3) A statement of vievvs of T urkish govem m ent full of contempt and hostility tovvards Arm e-
nia...
I expressed m y profound diasppointm ent and regrets at this exhibition vvhich if at ali fully
reported in press, will produce lam entable impression throughout the vvorld...
I vvamed ismet Pacha aftervvards that if he did not completely change his attitude, disaster
was inevitable.”
(F.O. 424/225, p. 681, No. 774\DBFP-I/ 18, p. 387-388, No. 274).Aynca Bkz. No. 140, 143.
nşm ak içün bunu bir vesîle addetm eğe çalışmış idi. M es’elenin esâsını görüştük.
Boğazdan geçecek gem ilerin beyne’l-milel bir komisyon tarafından tedkîkini iste
miyor. Y aln ız T ü rkler m e’sûl olsun diyor. D edim ki kom isyon tarafından kont
rolü kat’iyyen kabul etm eyiz. Bu beyne’l-milel kom isyonu yalnız geçecek gem i
ler içün düşünüyoruz. Bunu da yalnız Türklere hasretmekte m ahzur budur ki
bu husûsda K aradeniz ve A kdeniz devletlerinin şikâyetlerine bi-gayr-ı hakkin
m uhâtab olm ak arzu etmeyiz. H issediyorum ki Ruslar bu rejimi kabul etm eye
cekler. Bir de m üttefikler B oğazlann gayr-ı askerîlik projesini Ruslardan ayrı tu
tuyorlar. Ben Boğazlar m es’elesine müteferri’ bütün tedâbîrin beraber m üzâkere
edilmesini kabul ettim.
4 — İtalyan m urahhası İstanbul Rum larının değiştirilmesi gayr-ı m üm kin

olduğunu gelip söyledi.
İS M E T
No. 135
(13 Aralık 1922)

1 — A m iral Bristol K aradeniz sâhilinde biriken Rum ları alm ak içün Y un an
gem ilerinin gitmesine vaktiyle İzm ir’de olduğu gibi m üsâde edilmesini rica edi
yor. M utlaka tervîc edilmesini ve cevâb i’tâsını rica ederim *.
2 — A n ad olu ’dan çıkm ak isteyenlerin seyâhatına m üsaade edilmesini rica

ediyor. Sonra zorla çıkarıyoruz diye endîşe hâsıl olur dedim . Buna m ahal ver
m em ek üzere teklîf ediyor. A m erika’da efkâr-ı um ûm iyenin pek ziyâde tahrîk
edildiğinden ve tarafımızdan bir şey yapılm ası lüzûm undan ve hiç olm azsa ko
misyon ile m uâvenet, tahkîkât ve nezâretden bahsettiler. K a t’iyyen reddettim.
D ediler ki A n ad olu ’da ahvâle çâre bulunm ak, bir tedbîr alm ak, herkesin ailesi
nin yanına gitmesi içün m uâvenet etmek lâzımdır. Bu husûsda kendiliğinizden
bir şey yapm azsanız Am erika hüküm eti de m üdâhale edecektir. O radaki ahvâl
nedir? Bir şey yapm ak düşünüyor m usunuz? Lütfen m a’lûm ât veriniz.
3 — M ekâtib ve müessesât hakkında benim te’m inât verm ekliğim e rağmen

birtakım A m erika m ekteblerinin reddedildiğinden şikâyet ettiler. N erede oldu
ğunu söylerseniz sebebini ve imkânını tahkîk ederim dedim , gittiler. R ica ede
rim m a’lûm ât veriniz. Bugünlerde ekalliyetler sebebiyle vaz’iyyetin buhrânlı ol
duğunun ehem m iyetle nazar-ı dikkate alınmasını rica ederim.
No. 136
jy0' 109 14 Kanun-ı evvel 38
(14 Aralık 1922)
6 K ânun-ı evvel tarihli telgrafla C anpolat Beyin Y ugoslavya mümessil-i si-

yasîliği hakkında hüküm et-i m ezkûrenin m uvâfakatının istihsâlini ve doğru L o
zan’a gönderilerek zât-i sâm îlerinden ta’lim ât alm ak hususunda m ütâlaanızı rica
etmiştim. Cevabının sü’rat-ı iş’ârını rica ederim E fendim *.
* Bkz. No. 12, 22, 84.
No. 137
jVa. 110 14 Kanurı-ı evvel 38
(14 Aralık 1922)
81 num aralı telgrafnam eye zeyld ir*.
A d an a şim endiferlerindeki gayr-ı m üslim ve Fransız m e’m urların teb’îdleri

için D ahiliye Vekâletince de em ir verilmemiştir. Bu bâbd a vilayetden de hiçbir
iş’âr vâki’ olm am akla beraber vilayetin nazar-ı dikkati celbedilm iştir E fendim **.
* Bkz. No. 106, 1 15.
** Bkz. No. 166.
No. 138
Na. 111 14 Kânûn-i evvel 338
(14 Aralık 1922)
C . 13 K ânûn-i evvel 89 num aranın birinci m addesine*:
K arad en iz’de biriken Rum ları alm ak için Y u n an vapurlarının bayrak

gösterm em ek ve bir Am erika torpidosu refâkatm da bulun m ak şartıyle icrây-ı
seyr ü seferlerine m üsâade edilmiştir.
A ncak R um eli’de ve adalardaki T ü rk ve m üslüm an ahalinin seyâhatlarına
Yunanîlerce m üm anaat edilm ekte ve orada m ukîm İslam ların emlâki m üsâdere
olunmaktadır. R u m eli’deki Türklerin de serbestçe seyâhatlarının ve em vâline ta
sarruflarının te’mini içün bu bâbda m ürâcaat edenler nezdinde teşebbüsâtda
bulunulm ası ve neticeden âcilen m a’lûm ât i’tâ eylemesi ehem m iyetle rica olu
nur Efendim.
No. 139
(14 Aralık 1922)
91 num aralı telgrafım a zeyldir*.
Aydın D em iryollar Şirketi’nin Londra ile m uhâberâtının tarafımızdan

görülmesi şartıyla ve tavassutum uzla icrası tarzı Erkân-ı H arbiye Riyâseti ve
Cephe kum andanlığınca kabul edilm iştir Efendim.
* Bkz. No. 114 ve ayrıca No. 104.
No. 140

(14 Aralık 1922)
13 K ânun-i evvel raporudur.
1 — Ekalliyetler K om isyonu içtim â’ etti. Izâhât ve cevâblarım ızı verdik.

Curzon hem dünkü hem bugünkü beyânâtım ıza uzun, şiddetli, m ütecâvizâne
m ukâbele etti. Fatih’in patrik ihdâs, bizim patrikin ihrâcını taleb ettiğimizi
söyledi. Misâk-ı M illî’nin ekalliyetler hakkmdaki m addesini aynen okudu, niçün
verdiğimizi sordu. C e m ’iyyet-i A kvâm ’a girip girm eyeceğim ize cevâb istedi.
Ç ünki hem ekalliyetler m evâddını hem de C e m ’iyyet-i A kvâm ’a girerek onun
nezâretinden istinkâf, hem ayrıca bir komisyonu redd suretiyle te’m inâtdan im-
tinâ’ m a’nâsını çıkardı. Afv-ı um ûm î istedi. Afv-ı um ûm îyi zâten kabul etmiştik.
Hâkim iyet ve istiklâl kelimeleri arkasına saklandığım ızdan, m evâni’ îkâ’ ettiği
mizden, Konferansta inkıtâ’ olursa kimsenin A n kara’yı tasvîb etm eyeceğinden
bahsetti. Ermeni yurdunu m üdâfaa etti. H ülâsa ekalliyetler sebebiyle şiddetli bir
propaganda ve tehdîd yaptı.İngiliz ve Am erikan gazetelerinde ekalliyetler ve Er
meni yurdu sebebiyle pek şiddetli propaganda yapıyorlar. Y arın takrar cevâb
vereceğiz. M esâil-i m uhtelife arasında sulhü m üteâkib C e m ’iyyet-i A kvâm ’a gir
m ek bizim de arzum uz olduğunu tasrîh ve i’lân edeceğiz. Vaziyyet m ücâdeleli
ve gergindir*.
2 — T â lî kom isyonlarda çalışıldı. K apitülasyonlarda adliye sistemi içün üç

suâl sordular ki diğer bir telgrafda ayrıca yazdım . M âliyenin tâlî komisyonları
mâliye ve güm rük m esâilinde husûsî m üzâkerât ile m eşguldurlar. Cavid Beyi de
da’vet ettim.
3 — Am erika m urahhasları ve Am iral Bristol hep birden ziyâretim e geldi

ler. Ekalliyetler m es’elesinin ehem m iyeti hakkında nazar-ı dikkatim i celbettiler.
Y alnız bu gün iki Am erika valisinin imzâsı ile aldığı telgrafı gösterdi. D iğer muâ-
hedelerdeki m evâddı kabul ve afv-ı um ûm î i’lân ettikten sonra ne istediklerini
sordum . H ep herkesin dillerinin altındaki m uhâcirlerdir. Bakalım bu nasıl çıka
cak, Ermeni yurdunu kat’iyyen reddettim. Bu husûsda pek m usırr da görm e
d im **.
4 — M arki G arroni’ye gittim. T rab zo n ’da liman ve şim endifer imtiyâzı ala
bilm ek içün m üteşebbis gönderecek. Ereğli köm üründen bahsetti. A nkara’ya
gözü açık bir adam giderse yapılacak işler hakkında m a’ lum ât alacağını söyle
dim. Ereğli köm ür havzası hakkında A n kara’ya yazacağım ı söyledim . Evvelce
* “ Lord Curzon, azınlıklarla ilgili 13 Aralık 1922 günlü konuşmasını, Lozan konferansında
o güne kadar yapm ış olduğum “en ciddî konuşm a” diye niteliyor, ism et Paşa ise Curzonun o ko
nuşmasını “ şiddetli, mütecâvizâne” diye adlandırıyor. Curzon, o günkü görüşmeyi ayni 13 Aralık
günlü ve 113 sayılı telgrafıyla Londra’ya şöyle rapor ediyor:
“T his morning ismet Pasha delivered his reply to my speech of yesterday about minorities. It
was scarcely more satisfactory than its predecessor. A s to the Arm enians they vvould live frater-
nally and harm oniously with the T urks in future and require no protection. A national home was
out of the question since it would involve dismemberment of T urkey and was inconsistent vvith in-
dependent sovereignty... H e altogether rejected the idea of an independent body or organization to
supervise minority protection in future...
“ I then delivered much the most serious speech that I have m ade in this conference... If
Turkey, (I said), chose to break on question of minorities not a voice vvould be raised anyvvhere
in her defence. I concluded by warning ismet Pasha that critical moment had arrived and that we
must advance or separate. He will reply tomorrovv.” (F. 0 . 424/255, p. 682, No. 775; D B F P - 1/ 18, p.
388, No. 275).
** Am erikan delegesi C h ild ’ın 13.12.1922 günü İsmet Paşa ile görüşmesi, kimi İsviçre gazete
lerinde, “ azınlıklar konusunda anlaşm a um udu” biçiminde yorum landı. Am erikalılar İsmet Paşa’ya
anlaşma tavsiye edecekler ve bu da paşa üzerinde olum lu etki yapacakmış. Netekim İstanbul
Rumlarını m übadele dışında bırakmakla da İsmet paşa ödün vermiş. A m a İsviçre gazetesi, azınlık
lar konusundaki bu “ haçlı tutum unu” Türklerin pek kavrayamadıklarını da belirtiyordu. Cur-
zon’un azınlıklar yüzünden Lozan m üzâkerelerini koparm a tehdidini anlam ak zordu. (Journal de
Geneve, 14.12.1922) O günkü gazetelerden bazılarının başlıkları şöyleydi: “ Azınlıklar konusunda
uyuşm az tutum u ciddi güçlükler yaratıyor” (Matin, 14.12.1922), “ Konferansın kesilmesi tehdidi”
(Journal, 14.12) vs.
bu husûsda aldığım tafsilâtı bir iki gün sonra söyleyeceğim . Ekalliyetler m es’ele-
sini açtım. Bizim tâbiiyyetim izde bir Ermeni yurdun un m ahzûru olm ayacağını
ısrâr etti. En nihâyet bizim m etâlibim iz dâhilde çalışacağını vaadetti. İngilizler
içün propaganda yapıyorlar.
5 — İngiliz M âliye Nâzırının oğlu yanım a gelerek Sovyet Erm enistanı’nın

tarafımızdan zaptını ve K ilikya’da ayn ca bir Erm eni yurdu ihdâsını teklîf etti.
M aliye Nâzırının veya hüküm etinin bir teşebbüsü değil oğlunun serseriliği te’sî-
rini yaptı.
İS M E T
No. 141
(14 Aralık 1922)
M ezâhib-i m uhtelife hakkında salâhiyet ve m a’lûmât-ı kâmilesi olan bir

zâtın bulunm asını muvâfık-ı tedbîr ve ihtiyât telakki etm ekte olduğum dan M e-
zâhib M üdîr-i U m ûm îsinin veya bir m ünâsibinin bilâ te’hîr ilk vâsıta ile i’zâmı-
nı rica ederim *.
İS M E T
* Bkz. No. 150.
No. 142
No. 112, 113 14/15 Kânûn-i evvel 38
( 14-15 Aralık 1922)
13 K ânûn-i evvel 89 num aralı telgrafın 2 ve 3 üncü m addelerine *:
1 — A n ad olu ’dan gayr-ı m uslim lerin azîmetlerini te’m înen evvelce bir ay
için serbestî-i seyahatlerine m üsâade edilmiş idi. Bilâhire taraf-ı devletlerinden
A vrupa’ da ve bilhassa konferans m uhîtinde anâsır-ı m erkum enin tehcîr ve taktîl
şeklinde m uâm eleye tâbi’ tutulduktan telakkîsi hâsıl olduğu bildirildiğinden ve
tarafımızdan bu bâbda teşebbüsâtda bulunulm ası arzu edildiğinden bir ay
m üddetin inkızâsında hânca çıkm aları m e’zûniyeti tem dîd edilmemişti. Bu
d efa k i iş’ârınız üzerine H ey’et-i Vekîlece bilâ m üddet serbestî-i seyahatlarına
karar verildi ve îcâb edenlere teblîğ edildi. Bu husûsda birgünâ m uâvenet ve
tahkikat veya nezâret şeklinde A vrupa m üdâhalesini kat’iyyen kabul edem eyiz.
D âhilde H ıristiyanlar hakkında m ûcib-i kîl u kal olabilecek hiçbir müstesnâ
m uâm ele tatbik edilm ediği gibi sükûnet-i m utlaka da vardır.
2 — M ekâtib hakkında bundan evvel vâki’ olan suâlinize cevâben bu bâb-

daki şerâitimizi arz etm iştim **. B undan başka ecnebi mekâtib-i husûsiyesi hak
kında m üstesnâ bir m uâm ele tatbik edilm em iştir. Bu iş’ârınızdan telgrafın vüsûl
bulm adığı hakkında bir fikir hasıl oldu. Telgrafların vüsûlünün iş’ârına devam
buyurulm asım tekrar ve ehem m iyyetle rica ederim.
İzm ir’in istirdâdı esnasında kendiliğinden m esdûd kalan ve sizce de m a’lum

olması lâzım gelen Am erikan M ektebi tekrar küşâd içün bugün m ürâcaat etti.
Bu bâbdaki nizâm âtım ıza riâyet şartı ile m üsaade edildi. N izâm âtım ıza riâyet
şartıyla m evcud ecnebi mekâtib-i husûsiyesinin devâm-ı faaliyetine m âni’ hiçbir
sebep yoktur Efendim.
** Bkz. No. 1 12 ve ayrıca bkz. No. 37 ve 44.
No. 143
No. 95, 96, 97, 98, 98/2, 99, 99/2 15 Kânun-i evvel 338
(15 Aralık 1922)
No. 95
i — Ü ç günden beri b ü yü k bir faaliyetle idâre edilen ekalliyetler propagan

dasının nâzik bir gününü geçirdik. Sabah Curzon riyasetinde komisyon içtim â’
etti. D ü n kü beyânatına hazırladığım ız cevâbı verdik. Ü ç m ilyon Erm eniden yüz
otuz bin kalmış ve elleri tem iz olduğu içün Cem iyyet-i A kvâm ’dan korkm adık
ları, Ermeni yurd u m es’elesini ve ilâhirihi mevzû-ı bahs ettik. Fransız ve İngiliz
istatistikleri ile harbden evvel T ü rk iy e’deki Ermeni m ikdârının bir m ilyon küsûr
olduğunu söyledik. Ü ç m ilyon nereden olduğunu sorduk. Şarkda ve garbda ek
silen M üslüm an nüfûsunun m ikdârını söyledik. H aksız m uharebelerin tevlîd et
tiği harâbelerde çalışm aktan gelen ve her hangibir m em lekete tecâvüz etmemiş
olan ellerim izin tem iz olduğunu ve herhangi ellerle m ukayeseye hâzır bu lun du
ğum uzu bildirdik. Bizi ithâm ettikleri îk â ’-i m evâni’ ve ta’lîk ve inkıtâa sebebiyet
gibi tehdîdâtı serdetm ekten m aksad eğer tasmîm olunan bir inkıtâ’ içün elkâr-ı
um ûm iye-i cihânı galeyâna getirecek bir vesile bulm ak ise hakâyıkı kolayca is-
bât edeceğim izi ve m es’ûliyetin kendilerine râci’ olacağını ve M îsâk-ı M illt’de
ekalliyetler içün zikrolunan m evâddı kabul ettiğimizi ve M isâk-ı M illt’nin küll
olarak ta’kîb ve kabul olunacağını bildirdik. Sulhden sonra C e m ’iyyet-i Akvâm e
girmek arzusunda olduğum uzu ve nokta-i nazarımızı o zam an bildireceğim izi ve
düvel-i i’tilâfıye tarafından gösterilen şiddet-i arzunun da tatm în edilmiş olacağı
nı ilâve eyledik. O n lar Hıristiyanların bedel ile askerlikten muâfıyetini taleb edi
yorlar ve şimdi A n ad olu ’da bedel alınm akta olduğunu bildiriyorlar. B unu red
dettik. Beyânatım ız A - Sulhdan sonra C e m ’iyyet-i A kvâm ’a girmeği arzu ediyo
ruz,
No. 96
B — Ekalliyetler hakkında, M isâk-ı M illî veçhile em sâlî m uâhedât kabul

ediyoruz, C - Afv-ı u m ûm î i’lân edeceğiz ile hülâsa olunur. (Curzon) B üyük bir
fırtınaya m ünkalib olması m uhtem el bulunan beyânât ve m ukarrerâtım ıza te
şekkür etti ve Cem iyyet-i A kvâm a’ dühûl arzum uzu selâm ladı*. K endisine ver
diğim iz cevâblara hem en tem as etmedi. Teblîğ-i resmîde C e m ’iyyet-i A kvâm ’a
dühûl fikrimizi sened ittihâz ettiler**. Bundan sonra Venizelos m übâdele-i ahâli
* Lord Curzon, bir önceki toplantıda yaptığı sert konuşmanın ve Lozan’ı terkedip gidebile
ceği yolundaki tehdidinin İsmet Paşa üzerinde etkili olduğunu ileri sürüyor. G üya bu yüzden İs
met Paşa, bu defa “değişik tonda” bir konuşma yapmış ve beklenmedik biçimde barış yapıldıktan
sonra Türkiye’nin M illetler Cem iyetine gireceğini açıklamıştı. Curzon, 14 Aralık 1922 günlü ve 120
sayılı telgrafında şöyle diyor:
“ Conference resumed this morning to hear reply of ismet to my speech of yesterday. This
has produced startling effect upon the T urks vvho had been closeted the entire afternoon declining
to see anyone until they had prepared their ansvver. This vvas in a very different tone from previ-
ous Turkish performances. For not only did it reveal a conciliatory attitude as regards minorities
but it contained salutary and unexpected announcement that T urkey is prepared to join the Lea-
gue of Nations on the conclusion of peace. YVhen vve contrast this announcem ent vvith the captio-
us and hostile utterances of two days earler I cannot doubt that my threat to leave Lausanne
brought them to the ground. ismet also reiterated firm desire of his delegation to conclude peace.
I vvarmly vvelcomed Ismet’s declaration...
“Outlook is therefore more promising.”
(F .O . 424/255, p.685, N o.781; D B F P -I/ 18, p. 391, No. 278)
** 14 Aralık 1922 günlü oturum hakkındaki resmî bildiri şudur:
“ La Conference de Lausanne. La Seance de Jeudi. Com m unique ofliciel. Lausanne, 14 de-
cem bre (1922)
Voici le com m unique officiel de la seance de ce matin:
“ La premiere commission s’est reunie â 10 h.30 pour reprendre la discussion sur la question
des minorites.
“ ismet pacha a repondu point par point aux declarations faites par lord Curzon dans la se
ance de la veille et a expose que la position de la Turquie dans la question des minorites etait de-
terminee par le pacte national.
“ Lord Curzon a pris acte de l’esprit de conciliation dont s’inspiraient les paroles d ’Ismet pac
ha et a souligne notamment l’intention du gouvem em ent turc,exprim ee par ismet pacha, de de-
mander â entrer dans la Societe des nations des la conclusion de la paix.
“ M . Barrere et le marquis Garroni se sont associes aux paroles de lord Curzon et ont expri-
me l’espoir que les travaux de la sous-commission se poursuivraient avec succes.
fikri kendisinden gelm ediğini iddia etti. Reddettik. Fransız ve İtalyan i’tilâfkârâ-
ne söz söylediler. C u rzon tekrar söz alarak ekalliyetler m evâddının kâfi gelm eye
ceğini zannettiğini ve tâlî kom isyonun T ü rkiye’nin um ûr-ı dâhiliyesine karış
m aktan i’tinâ ile tevakki etmesi lüzûm un u ve T ü rk iye’nin m uâhedât-ı sâiredeki
m evâddan fazla hiçbir noktâ kabul etm eyeceğini tasrîh eyledi. Erm eni yurdu
m es’elesine hafif temas ederek T ürklerin Erm enilerle doğrudan doğruya temas
ederek bir sûret-i hail bulacakları üm m idini izhâr eyledi. E rm eni m es’elesinde
er geç varacağım ız en m üşkil nokta m uhâcirlerin avdeti m es’elesidir. C idden
m uztarib bulunuyorum . Bir de hem imtiyâzât-ı m ezhebiyenin ve cem âatlar h u
kukunun hem de ekalliyetler hukukunun mevzû-ı bahs olm asına taham m ül
edem eyeceğiz. Bunlarla uğraşacağız. Ü ç dört günden beri sıkı olarak ihdâs edi
len ekalliyetler propagandasını cidden tehlikeli bir şekle ifrâğ etmişler idi.
V az’ iyyetde esaslı bir tebeddül ve sükûnet hâsıl o lm u ş*** ise de bunu ciddî bir
tehdîdden sonra yine m uvakkaten köşeye bırakm ak şeklinde addediyorum . M u
sul hakkm daki metâlib-i m usırram a ve Rum larla yeniden gösterm ek istediğim
vahdete bir m ukâbele addolunabilir. Sarfettiğimiz m esâî cidden m ühim -
dir.T ü rkiye’deki bütün m isyonlar buradadır. Bundan m âadâ K onferans ka
pitülasyon ve mesâil-i iktisâdiyenin en ağır safhasındadır. Ekalliyetler şimdilik
teskîn edildiğinden İktisadî sefere başlayacağız. Fakat âtîdeki îzâhatdan kısmen
anlaşılacaktır ki cidden küstah vaz’iyetleri vardır.
No. 97
2 — M âliye ve G ü m rü k K om isyonları ihtilâf-ı efkârdan dolayı içtim â’ ede

miyor. D âyinler vekilleri ve en m uktedir m utahassıslar buradadır. Bizim m üte
hassıslarımızla husûsî m üzâkerelerle sûret-i tasviye bulm ağa çalışılıyor. M esâil-i
mâliye hakikaten ağır bir şekildedir. Ber vech-i âtî icm âl ediyorum .
D üyûn-i U m ûm iye M es’elesi:
A — Evrak-ı nakdiye ve düyûn-i m ütem evvice ve istikrâz-ı dâhilî ve emsâli-

nin taksime idhâli m uallakdır.
“ M . Venizelos a precise les vues du gouvem em ent grec sur divers aspects du probleme des
minorites.
“ Apres une replique d’ Ismet pacha et une breve declaration de M . Spalaikovitch, la seance
a ete levee.
“ La sous-commission continuera ses travaux demain matin.”
(Le Temps, 15.12.1922)
*** ismet Paşa’nın konuşmasından sonra ortalık yatışmış gibi görünüyor ve dış basın da
bunu vurguluyordu. 15 ve 16 Aralık 1922 günlü gazete başlıklarından birkaçı şöyleydi:
— “ Lozan Konferansında. Fırtına’dan sonra sükünet” (La Suisse, 15.12.1922)
— “Azınlıklar Sorunu: İsmet Paşa’nın U zlaşıcı Cevabı” (Joumalde Geneve, 15.12.1922)
— “ Lozan’da İyimserlik. Türkiye, azınlıklar konusunda M illetler Cem iyetinin kontrolünü ka
bul ettiğini açıkladı.” (Le Journal, 15.12.1922)
— “ ismet Paşa uzlaşıcı bir tutum takındı.” (Matin, 15.12.1922)
— “ Lozan Konferansında Detant (Yum uşam a)” (Le Temps, 16.12.1922)
B — D üyûn-i U m û m iye İdâresinin tanındığına dâir m uâhedeye m adde der
cini kat’iyyen reddettik. H üküm et tarafından sendikalara M uharrem K aram â-
m esi’nin m er’iyyeti hakkında beyânât yapılm asını teklîf ettiler. D üşünürüz de
dik. İcâb ederse yapm ak kararındayız. Bu m addenin anlaşıldığını bildiriniz.
C — M em leketim izde kalan te’m inât kâfi gelm ezse yeni te’m inât taleb edi
yorlar. Buna lüzûm olm adığını iddiâ ediyoruz. A çık kalırsa evvelâ m evcud vârı-
dâtın fazlasından, sâniyen yeni vâridâtdan ikmâl edileceği tarafımızdan beyân
olunacaktır.
D — D ü yûnum uzun tesviyesinde vaktiyle K uruş, Frank ve Şiling İstanbul,

Paris ve Londra içün tasrîh edilmiştir. Eshâb-ı m atlûbun kâmilen L ondra’da ta
leb etmesi tehlikesine karşı cüm le düyûnu Frank üzerinden tesbit etm ek çâresi
ni arıyoruz, im tinâ’ ediyorlar ve keyfiyeti hâmillere havâle ediyorlar. Bu m adde
nin anlaşıldığını bildiriniz.
E — Berlin Kongresinde Balkan m em leketlerine tefrik edilmiş düyûnu taleb

ediyoruz. Buna m ukâbil Sırplar Balkan H arbinin arifesinde zaptettiğim iz malze-
me-i harbiye bedelini ve Balkan H arbinden m ütevellid bulunan tazmînâtı isti
yorlar. M aksadları taksimde borçlarına karşılık tutmaktır. Bâlâdaki m evâdd için
de en m ühim nokta ve fıkrasıdır.
No. 98 G ü m rü k m es’elesi
En son teklîf ve ta’kib ettiğim iz projem iz şudur:
A — Hâl-i hâzırdaki ta’rifemizin beş sene m üddetle altın para üzerinden

tatbîki,
B — İki sene zarfında yeni şerâit-i iktisâdiyeye göre yeni bir ta’rife hazırla
yıp bunun üzerine her devletle m ünferiden mukâvele-i ticâriye m üzâkeresine
girmek ve yapılan m ukaveleyi derhal tatbîke koym ak, yapılam azsa beş sene son
ra tarafeyn içün serbestî-i tam,
C — Elyevm m en’-i idhâl kanununun tevlîd ettiği u m ûm î m em nûiyetleri

kaldırmak, yapılacak m em nûiyetleri evvelce arz edilmiş ve beyne’l-milel müteâ-
mil olan prensiplere tevfîk etmek. M a ’mâfî bize m ahsûs altın ihrâcı ve m üskirât
m em nûiyetini idâm e eylem ek
D — İstihlâkât-ı dâhiliye resmine tâbi’ eşyayı tasrîh ve beş sene içün m uhâ-
faza etm ek ve m üm âsili dâhilinde istihsâl edilen eşyalardan aynı resmi almak,
E — Tarafeyn yok diğerine en ziyâde nâil-i m üsâade devlet m uâmelesini

tatbîk etmek. Bu projem izin anlaşıldığını bildiriniz.
O nların teklîfi şudur:
A — İki sene m üddet ile râyic usûlünü vasatî yüzde dört zam m ile ta’kib
ve yüzde yirm iden fazla hiçbir resim alm amak.
B — İki sene zarfında T ü rk iy e’nin hazırlayacağı bir ta’rifeyi devletlere teb
liğ. O n lar i’tirâz ederse hekem e m ürâcaat ve bu ta’ rifenin yüzde on beş ilâ yir
mi arasında yapılm asını taahhüd etm ek ve işbu ta’rifeyi on beş sene içün m er’î
tutmak. Bir tarafdan da mukâvele-i ticâriye akdine girişmek. Fakat muvaffakiyet
olm azsa veyahud mukâvele-i ticâriye yapıldıktan sonra onlar vazgeçm ek isterler
se on beş senelik ta’rifeyi devâm hakları olm ak.
C — M em nûiyet olm am ak, en ziyâde nâil-i m üsâade devlet m uâm elesi tat
bik etm ek, idhâlât içün devletler arasında istisna yapm am ak.
D — D âhilde m üm âsili olm ayın im tiyâz üzerinde istihlâk resmi alm am ak.
No. 98/2
G ü m rü k K om isyonunun mesâisine dâhil olm ak üzere halledilm iş olanlar

şunlardır:
Seyr-i sefain, m ülkiyet ve alâm et-i farikadır ki, evvelce arz olunm uştur.
M âliye K om isyonunun mesâil-i sâiresi ber vech-i âtidir:
A — İngiltere’de zabtedilm iş gem ilerim izin bedeli m ünâkaşadadır.
B — Bizden otuz m ilyon lira masârif-i işgâliye istiyorlar. Birici tertîb evrâk-ı
nakdiyenin karşılığı olarak D üyûn-i U m u m iye em rinde bulunan altınları alıp
m ahsûb etm ek istiyorlar.
C — E fâ l-i harbiyeden mütevellid İ’tilâf tebaasının zararlarını bir taraflı

olarak istiyorlar. Tebaaları bir sene zarfında taleblerini m uhtelit m ahkem ede is-
bât edeceklerdir. M uhtelit m ahkem e İ’tilâf ve T ü rk a’zâsm dan m ürekkebdir.
D — Y u n a n ’ın ve T ü rk iye’nin m ütekâbil zararları bağışlanacak ta’mîrât da

dâhildir.
E — İstanbul’da İ’tilâf ve T ü rk dört a ’zâdan bir likidasyon K om isyonu teş

kil olunacak. B unun vazîfesi T ü rk iy e’den alacaklı olan tebaanın m atlûbunu
te’m în ve tesviyedir. B unun içün kom isyon bore tesviye olununcaya kadar ya’ni
otuz beş sene faaliyetde bulunacaktır. Tesviye içün hazîne bonosu çıkaracağız ve
ashâb-ı m atlûba verilecek bonolar yüzde beş faiz ve am ortism anh olacak. K arşı
lık yeni te’m înât göstereceğiz. K om isyonun ve m e’m ûrlarınm m aâşâtı karşılıktan
verilecek, a ’zâ muâfıyet-i siyâsiyeyi hâiz olacaklar.
F — H arb içinde şâir m em leketlere tarafımızdan verilmiş olan gazlar ve şâir

te’m înât nev’inden m ukaveleler keen lem yekûn olacaktır.
G örülü yor ki teklifleri son derece m ütecâvizâne ve küstahânedir. Bundan

m âadâ hukuk, emvâl ve m enâfi’ ile m eşgul tâlî kom isyon âdetâ hal-i inkıtâ’da
olup buradaki mesâil evvelce arz olunm uştu.
3 — K apitülasyonun birinci T â lî K om isyonu adliye mesâiline başladı.
H ey’et-i adliyem ize ecnebi idhâli hakkında dün ayn ca arz edilmiş olan teklîf
uzun m ünâkaşa edildi. Kanunlarım ızın M ecelle’ye m üstenid ve zam an ihtiyâcâtı
ile mütevâziyen yürüm em iş ve hâkim lerim izin gayr-ı kâfi ve teşkilât-ı adliyem i-
zin yetersiz olduğunu iddiâ ettiler. M isaller gösterdiler. A d liye müsteşârı T a h ir
Bey kuvvetle m üdâfaa etti. İddiâ ve misâllerini çürüttük. Tekliflerini prensip i’ti-
bâriyle reddettik. Nokta-i nazarlar arasında esâsından ihtilâf olduğu derpiş edil-
lerek evvel em irde işin hukuk müşâvirleri arasında ya’ni daha ufak komisyon
hâlinde müzâkeresini teblîğ ettiler. Bu bâbda dokuz m addelik mufassal bir teklîf
hazırlamışlar. H enüz alm adık. İtalyan ve İngiliz aleyhim izdedirler. Ryan bu işde
İngiliz m urahhasıdır.
4 — M übâdele-i ahâli T â lî K om isyonu uzun m üddet Patrikhanenin çıkarıl

masını m ünâkaşa etti. Y aln ız İngiliz aleyhdârdır. Fransız ve İtalyan şekl-i hâzı
rın devâmı tarafdârı değildir. M es’ele henüz m uallakdır. Son zam anda Y un an is
tan’da hâsıl olan galeyan te’sîriyle Venizelos m übâdele-i ahâliden vazgeçm iş ve
R um ları iâdeye ciddiyetle teşebbüs eylemiştir. K a t’iyyen redd ve R um ahalinin
m ecbûrî m übâdeleye tebaiyyetini tesbit ediyoruz. M üzâkerât bu zem inde devâm
ediyor. K alacak olan İstanbul R um ları 1918 e kadar şehir em âneti hududu dâ
hilinde m ukayyed olanlardır.
5 — Boğazlar mes’elesinde M arm ara’nın A nadolu sâhilinde hiçbir kayd ol

m amasını kabul etmişler. Fakat Rum eli sâhilinde topçu konm am asını şart koş
muşlar. Donanm am ızın gayr-ı askerî m ıntaka dâhilinde serbestî-i hareketi ve de
mirlemesi kabul olunm uş bir proje üzerinde görünüyor. Başka tebeddül yoktur.
Geçit kavâidi ve harb gem ilerinin tarz-ı hareketi hakkında m ütehassıslar m üzâ
kereye yanaşm ıyorlar. İşi m urahhaslar kom isyonuna terk etmişlerdir.
No. 99/2
6 — M ülâkatlanm : Bom pard ve Berrere ayrı ayrı geldiler. H usûsiyet göster

diler. M âliye Kom isyonlarının muvaffakiyeti üm m idine şevkettiler. Boğazlar ve
şâir m esâilde Barrere çabuk netîceye varalım diyor. Boğazlar işini çabuk yapıp
Rusları uzaklaştırm ak istiyorlar. G elecek ay R u h r havzasını işgâl edeceklermiş.
İngilizlere tâbi’ olm akta ber devâmdırlar. Ruslarla kendilerini m ülâkât ettireyim
mesâil-i m uallakayı konuşsunlar dedim . K at’iyyen reddetti, sonra salâhiyeti ol
m adığını söyledi.
7 — Ruslarla hülâsa-i m ülâkât şudur: Ekalliyetler m ücâdelesini m erak ile

ta’ kib etmişler. İşin ehem m iyetini kaybettiğini görm üşler. Fransızlarla m üzâkere
lerine tavassut etmeği düşündüğüm ü, R u hr işgâli m ünâsebetiyle İngiltere ile
araları daha ziyâde açılacağından b i’l-istifâde Rusları yaklaştırsak üçüm üz İngi
lizlere karşı bir m üvâzene yapabileceğim izi söyledim . Rakofski İtalya ve Fransa
ile eski teşebbüslerini anlatarak ve ziyâde alâkadâr olarak beni teşcî’ etti. Boğaz
ları açıp sulh yaptığım ız halde dahî R usya ile m üşterek bir m üdâfaa siyâseti
ta’kib edeceğim ize iknâ’ vaz’iyyetinde bulundum . G erçi Ç içerin yok idi am a
Rakofski ve emsali ile m ülâkât sam îm î olm uştur. C e m ’iyyet-i A kvâm ’a girm ek
m es’elesini açtım .İngiliz organı olduğunu söylem ekle beraber m uhâlefet etm edi
ler. K endileri içün C e m ’iyyetde çalışacağım ızı te’mîn ettim.
8 — İran’ın Cem iyyet-i A kvâm ’da m urahhası geldi. İngiliz Fransız gruplan
olm akla beraber C e m ’iyyet-i A kvâm a dühûlum üzü zarûrî ve faideli olacağını
söyliyor. H üküm etine yazm ış ki bizim le ittifak ve Afganistan’ı idhâl ile bir grup
yapm aktan ve kuvvetli olm aktan başka çâre yoktur. A ynı fikirde olduğum uzu ve
hüküm ete yazacağım ı söyledim.
9 — C u rzo n ’dan aldığım husûsî m ektubun hülâsa-i m eâli ber vech-i âtîdir:
M uhtıra meâlini ayrıca yazarım . A zîzim İsmet Paşa, M usu l vilayetinin iâdesini
taleb ve esbâbını serdediyorsunuz. D âim â serdettiğim i’tirâzâtım ın esbâbını mel-
fûf m uhtıra ile teşrih ettim. B ü yük Britanya C em ’iyyet-i A kvâm tarafından m an
dater ta ’yîn edildiği bir kıt’ayı iâde edem eyeceğinden m âadâ m utırada beyân
olunan esbâbdan dolayı da hüküm etim M usul vilâyetini iâde etm eği tasavvur
ed em ez****.
İS M E T
**** Lord Curzon, M usul vilâyetinin kuzey yansını, Süleym aniye’ye kadar olan bölgeyi,
Türkiye’ye bırakmayı düşünmüştü. Bunun üzerine Londra’dan kendisine gönderilen talimatta, İn
giltere’ nin bu topraklan T ürkiye’ye bırakamayacağı bildiriliyor ve çeşitli gerekçeler gösteriliyordu.
Ö zetle şunlar söyleniyordu:
(ı) Bu bölgeyi vermek, İngiltere’nin durum unu zayıflatır ve T ürkler ondan sonra M usul vilâ
yetinin tamamını isterler. (2) T ürkiye Kuzeydeki kürt bölgesini aldıktan sonra güneydeki T ürk
bölgeseini de almak ister. (3) Bu bölgenin T ü rkiye’ye verilmesi Irak’ta ulaşımı sekteye uğratır. (4)
Bağdad ile İran arasındaki ulaşım da tehlikeye düşer,(5) İdarî zorluklar ortaya çıkar, (6) İngilte
re’ nin Irak’ta daha fazla asker bulundurm ası zorunluluğu doğar... (F . 0 . 424/255, No. 750; D BFP -I/
IS, p.380-381, No. 265)
Bütün bu nedenlerden dolayı İngiltere, M usul vilâyetinin kuzeydeki dağlık bölgesini bile
T ürkiye’ye vermeğe razı görünm üyordu. Bu gerekçelere bir de petrol ekleniyordu.
No. 144
(15 Aralık 1922)
Am erikanların talebi üzerine âtîdeki m eâlde bir beyânnâm e bir iki güne ka
dar neşretm ek fikrindeyiz: T ü rkiye B üyük M illet M eclisi H üküm eti, m em lekette
kalan ekalliyetlerin kendi zîr-i him âyesinde m eskenlerinde yaşam alarını ve hu-
zûr ve âsâyişi içinde işleri ile m eşgul olmalarını arzu eder. Fakat gitm ek isteyen
lerin hareketlerine m üm anaat edilm eyecektir. D iğer tarafdan hiç kimse m em le
keti terke icbar olunm ayacaktır. M em leketi terketm ek arzu edenlerin nakli içün
T ü rk lim anlarına vapurların dühûl etmesine m üsâade olunacaktır*.
İS M E T
* Bkz. No. 160.
No. 145
Heyet-i Vekîle Riyasetine
N°- 102 75 Kânun-i evvel 38
(15 Aralık 1922)
1 — M üzakere ettiğimiz devletler m urahhaslarının ruhsatnâmeleri

hüküm darlar tarafından im za edilmiştir. Bizim ruhsatnâm eler H ey’et-i Vekîle
tarafından m um zâdır. Bizde cârî olan kavâide nazaran ruhsatnâm eleri H eyet’i
Vekîle Reisinin im za ettiğini söyledim. Kuvve-i icrâiyeyi B üyük M illet M eclisi
hâiz olduğundan H ey’et-i Vekîlenin ve binâen aleyh Reisinin Büyük M illet
M eclisi nâm ına kuvve-i icrâiye salâhiyyetini hâiz olduğunun tarafımızdan bir
m ektupla tasdikini taleb ediyorlar. Teşkilât-ı esâsiye kanununa muvâfık olarak
atîdeki m ealde bir m ektup yazacağım cihetle bu husûsda bir m ahzur görülüp
görülm ediğinin âcilen bildirilm esini rica ederim.
2 — T ü rkiye B üyük M illet M eclisinin inkısâm eylediği devâir intihâbkerdesi

olan vekiller vâsıtası ile idâre ettiği cihetle bu sûretle kuvve-i icrâiyeyi M eclis nâ
m ına isti’m âle salâhiyetdâr olan vekiller hey’etinin reisi işbu hey’etin ittihâz etti
ği mukarrerâtı im zâya salâhiyetdârdır*.
İS M E T
* Bkz. No. 156.
No. 146
No. 58 * 15 Kânun-i evvel 38

(15 Aralık 1922)
H ey’et-i m urahhasam ız içün tanzîm olunan ruhsatnâm elerde T ü rkiye ile

düvel-i m üttefika ve Yunanistan arasında sulh m üzâkeresi ve akdi içün m e’m ûr
edildikleri m uharrerdir. Boğazlar m es’elesinde Konferansa R usya ve diğer alâka-
* Bu rakamda bir yanlışlık olduğu sanılıyor.

dâr devletler de iştirâk etm iş oldukları ve T ü rkiye hududundaki dem ilitarize
m ıntaka Bulgaristan’ ı da alâkadâr ettiği cihetle T ü rk iy e ’nin m ücâviri olup gerek
Boğazlar m es’elesinde ve gerek Şarkî T rak ya hududuna m üteallik m esâilde doğ
rudan doğruya alâkadâr olan devletlerle m uâhede akdine salâhiyetim iz ol
duğunu m übeyyin yeniden birer ruhsatnâm e tanzîm ve irsâli husûsunu rica
eder ve metin i’tibâriyle by ruhsatnâm elerde yedim izdeki ruhsatnam elere tam â
men m üşâbih olması ve yine H ey’et-i Vekîle riyâsetince im zâ edilmesi lâzım ge
leceğini arz ederim.
İS M E T
Ruhsatnâm elerdeki et la G rece ibâresinden sonra ainsi

que des traites avec les autres Puissances voisines de
la T u rq u ie et interessees soit dans la question des det-
roits,soit dans celle de la frontiere de la T h race O rien-
tale.
No. 147
(15 Aralık 1922)
A d an a Fransız pam uk fabrikası m üdürü M ösyö Boussac T ü rk kanunlarını

tam âm en tatbîk edem ediğinden dolayı müessesesinin kapatm aya m a’rûz kaldı
ğından bahisle hüküm etin him âyesini istemiş olduğu bildiriliyor. Bu gibi mesâil
yakında Konferansça halledileceğinden müessese-i m ezkûrenin tazyîk edilm em e
si M ösyö Bom pard tarafından bâ m uhtıra rica edilmiştir. Bu babdaki M a ’lûmâ-
tın iş’ârı m üsterhamdır.
İS M E T
No. 148
No. 116 15/16 Kânun-i evvel 338
( 15/16 Aralık 1922)
75, 88 ve 93 num aralı telgraflarınız gelm edi. İrsâl ettirilmesi m ercûdur.
87 num aralı telgrafta kaçanların ilticagâhından sonra yeni m uhâceretlerine

kadar olan ibârenin, kararım ız şudur’dan sonraki kelim enin ikinci m addede Y u
nanlıların verdiği zarardan teklif edecekler kelimesine kadar cüm lenin, hâl-i
hâzırda kelimesinden sonra hizm eti kelimesine kadar cüm lenin ve 90 num aralı
telgrafta birinci m addede m ukabele ettikleri kelimesinden sonra talep ettiğimizi
söyledi kelimesine kadar cüm lenin ve maddesini kelimesini ta’kip eden ibârenin
ve Cem iyet-i Akvâm ’a girm eyerek anın nezâret ibâresinden sonraki üç kelime
nin ikinci m addenin ilk kelimesinin üçüncü m addede yalnız bugünden sonraki
ibârenin dördüncü m addede son cüm lenin ve beşinci m addenin aynen tekrarı
mercûdur.
No. 149
(16 Aralık 1922)
95, 96, 97,98, 99num aralı telgrafnam eleriniz gelm edi. 100, 101 ve 102 nu
maralarınız geldi.Aradaki diğer telgrafların ne olduğu hakkında m a’lâmât-ı âci
le i’tası m ercûdur.
No. 150
(16 Aralık 1922)
C 15 Kânun-ı evvel 38 ve 101 num araya*. M ülga A dliye Nezâreti M ezâhib
M üdürü Baha Beyin m üşavir tahsisâtı ile ta’yâni takarrür etmiş ve derhal hare
keti içün harcırâhı tesviye ve Dersaadet’te icap edenlere evâmir-i lâzim e veril
m iştir**.
* Bkz. No. 14.1.

** Dr. Rıza Nur, kendine özgü aşın uslübu ile Baha Beyi sert biçim de eleştiriyor ve L o
zan’da kendisinden yararlanamadığım söylüyor. Şöyle diyor:
“ Bu esnada ismet (Paşa), İstanbul H üküm etinde A dliye Nezareti M ezâhip M üdürü... Baha
Beyi getirtmiş. Geldikten sonra bana söyledi. Bu zatın fikirlerine müracaat edeceğiz. Patrikhane
işini iyi biliyormuş. Birkaç gündür Şato’ya celseye gidip gelirken bizim otelin koridorlannda ciğer
gibi kırmızı ve büyük bir fesi, ayağında arkası m ahm uzlu fotin kundura, uzun boylu ve ihtiyar bi
rini görüyordum.
Nüm unelik bir şeydi. Nazarı dikkatim i celbetmişti. T ab iî frenkler ona bir turist olarak baka
caklardı... Baktım o mostra adam M ünir, Şükrü, Veli, Seniyüddin gibi birkaç müşavirle beraber
onunla müzâkereye başladık. Reyini sordum. Bu zatın patrikhane işinde mütehassıs olması lâzım
dı. Hakikaten de bir takım malûm atı vardı. Kendi de iyi adam a benziyor. Kanun-u medenî mese
lesine şiddetle itiraz etti. “ Sonra T ü rk kızlan da hristiyanlar ile evlenir, bu ne vahim şey?... Din
gitti” dedi. Ben de: “ İstediğim budur. Eğer kaç asırdır böyle T ü rk kızlan hristiyanlarla evlenebilse-
lerdi T ü rk erkekleri de hristiyan kızlar ile evlenirlerdi. Bugün T ürkiye’de hristiyan kalmamış olur
du” dedim. Sustu.
“ Fakat bu zat pek mutaassıp imiş. Böyle laflar kulağına girmiyor. Patrik m es’elesinde, pat-
rik’ in yine eskisi gibi im tiyazlanna sahip olmasını, Devletin vükelâ derecesinde bir m emuru olup
asker ve polislerin ona yine selâm durmasını ve emsalini şiddetle iltizam etti. Artık zırvalıyordu.
Gördüm ki beyni bit pazarından başka bir şey değil. Ne zihniyet, ne ahmaklık. Kolayına Türkiye
gibi koca bir imparatorluk yıkılmamış. Bu zat çok eski kafalıdır ve dünyadan bihaberdir. Nasıl ba
lık sudan dışan çıkamazsa, eski vaziyetten dışan çıkamıyor. Birkaç celse gösterdi ki ondan istifade
müm kün değildir...” (Hayat ve Hatıratım, III, s. 1057-1058).
No. 151
İsmet Paşa Hazretlerin
(16 Aralık 1922)
Erkân-ı H arbiye’ye tebliğ olunan 55 num aralı telgrafınızda bahsolunan iki
Erm eninin isimlerinin sü’at-ı iş’ârı m ercûdur.
No. 152
(16 Aralık 1922)
78 num aralı telgrafın son fıkrasına cevaptır. M aca r’lı zabitin A n kara’ya gel
mesi m uvâfık görülm üştür.
No. 153
(16 Aralık 1922)
1 — U m û m î içtim â’ olm adı. M übâd ele tâli kom isyonu içtim â etti. R um
Patrikinin İstanbul’ da ihrâcını İtalyan ve Fransız tervîc eder göründü. İngiliz
sükût etti. Am erikan, Patrikin ihrâcı aleyhinde bir beyânnâm e kıraat etti. B u
nunla berâber muvaffakiyet ihtim âli görm ekteyiz. A ncak ekalliyetler hakkında
A vrupa m uâhedâtında m evcud olan m evâddan m âadâ A - afv-ı um ûm î i’lânı,
B - Y etim olan ve daha T ü rk aileleri nezdinde alıkonm uş olan Hıristiyan ço
cukları içün ihdâs olunan bîtaraf hânenin ibkâsı, C - H ıristiyanlar içün askerli
ğin ilgâsı, D - Ekalliyetler hukukunun himâyesi içün C e m ’iyyet-i Akvâm tarafın
dan İstanbul’da bir sefir tavzîf edilmesi şeklinde dört m adde m evcud olduğu
bana îm â ve ism â’ edildi. İngilizlere gönderdiğim haberde huzûr-ı vicdanla
Konferansı kapayacağım ı iblâğ eyledim . Bu haberim i alanlar bâriz bir şaşkınlık
göstermişlerdir.
2 — Ruslardan U krayna Reis-i C u m huru Rakofski ile M edivani m üstacelen
geldiler. M ülâkât hülâsası şudur: N oradunghian onlara m üracaat etmiş, Ermeni
yurdu için Bulgarların G arb î T rakya ve M akedonya Kom iteleri bizim le m ülâkât
içün tavassut rica etmiş. Cevâben ba’zı İngilizlerin bana K ilikya’dan Ermeni
yurdu ihdâsını fakat Sovyet Erm enistanı’nın T ü rk iye’ye terkini teklîf ettiklerini
söyledim. Bu isâbet oldu. Ç ünki onlar bu işââtın hâricinde de devâm ettiğini
söylediler. M utm ain olduktan m âadâ kendilerine dâğ-ı derûn olan Fransızlarla
aralarını bulm ak içün bana salâhiyet verdiler. Rom anyalIlarla m ünâsebetlerini
anlattılar. N e vakit onlarla m ünâsebet arasalar evvelâ Besarabya’dan vazgeçtikle
rine dâir sened ararlar imiş. Bugünlerde de R om en ikinci m urahhası Diam andi
husûsî olarak görüşm ek aramış. Ben R uslar tarafından düşkünlük göstermemek
üzere R om anya ile dahî aralarında te’sîs-i m ünâsebet im kânını arayacağım . Ra-
kofski’nin M oskova’ya avdeti m uhtem el imiş fakat m uhakkak değil. O lursa beni
heberdâr edecek. Bugünlerde çok düşkün ve zavallı görünüyorlar. İkinci intihâ-
bâtda dahi vaz’iyyetleri sarsılmış olduğuna dâir haberler vardır. A m an orduları
mızı iyi m uhâfaza edelim. H er fırtına dönüp dolaşıp onların karşısında sükûnet
buluyor.
No. 106
3 — Bu akşam Fransız delegasyonu düvel-i m uazzam a hey’etleri şerefine zi-

yâfet verdi. İngiliz, İtalyan, Japon ve T ü rk hey’etleri hazır idi. Bu ziyâfetin
hülâsa-i m ünâsebâtı şudur: C u rzon bana çok çalıştığımı, galibâ m uhtırası içün
cevâb hazırladığım ı söyledi. M üsteşân ile m ülâkatım da ise önüm üzdeki haftanın
en buhrânlı ve en kat’î hafta olduğunu, m a’hâzâ sulha varılacağını bildirdi.
Ekalliyetler hakkındaki m addelerden şiddetle şikâyet ettim. M addelerden adem-i
m a’lûm ât beyân etti.
4 — Bugün Erm eniler Fransız ekâbirinin imzâsı ile benim bulunduğum
otelde Erm eni yurdu içün re’y asmıştılar. R ehber olm ak üzere Fransa’nın A na-
tole France başta olm ak üzere b a ’zı ekâbiri vardır*. A m erika’dan şim diye kadar
* Söz konusu belge, tipik bir Ermeni propaganda bildirişiydi. “ Ermenistan İçin Konferansa
Ç a ğ n ” (Pro Arm enia-Appel â la Conference) başlığını taşıyordu. Paris’te 8 Aralık 1922 günü imza
ya açılmıştı. Ö zetle, Müttefiklerin “T ürk Ermenistanını” kurtarmayı savaş içinde ilân ettikleri,
beş m ilyon re’y toplanm ış. Bu akşam Fransız hey’etinin ziyâfetinden sonra te-
beanın tertîb ettiği bir balo verildi. B ütün delegasyonlardan m ühim a’zâlar var
dı. Benim balo salonuna vürûdum u sûret-i m ahsûsada alkışlam ak üzere büyük
bir kalabalık ve muvaffakiyet hâsıl oldu. Aleyhim ize şiddetli bir propaganda fa
kat tarafımızdan da muvaffakiyet ve kuvvetle iktihâm günlerindeyiz.
İS M E T
ama bunun şimdiye kadar yapılm adığı, i .200.000 Ermeni öldüğü, halen 600.000 den fazla Ermeni
göçmenin evsiz barksız dağınık biçim de yaşadığı ileri sürülüyor ve “ Vakit geçirilmeden bir Ermeni
millî yurdu” (un foyer national) kurulm ası” isteniyordu. Lozan konferansına gönderilen ve gazete
lerde de yayınlanan bu çağrı bazı Fransız ileri gelenlerine de imzalatılmıştı. B unlann başında
Fransa Akademisinden Antole France, M aurice Barres, general de Lacroix, A kadem iden Henri de
Regnier, Fransa Enstitüsünden gazeteci-yazar Auguste Gauvain, C am ille Flam marion vb. gibi kişi
ler vardı. (Tam metin için bkz. Journal de Geneve, 19.12.1922).
No. 154
Gazi Mustafa Kemal Paşa ’dan Lozan ’da Heyeti Murahhasa Riyasetine.

(17 Aralık 1922)
Şifrelerimizden birinin miftahının İngilizlerce elde edildiği veya hallolundu

ğu hakkında bir haber alındığı D ersaadet’de Rafet Paşa H azretleri tarafından
14/12/338 tarihli şifreli telgrafnam ede bildirilm ekle m üşârünileyh hazretleriyle
m uhabereye m ahsus olan şifre miftâhı tebdîl edilmiş ve yeni miftâhın bir sureti
lefîen takdim edilm iştir Efendim .
T ü rkiye B üyük M illet M eclisi Reisi
Başkum andan
(İmza) G A Z İ M .K E M A L
No. 155

(17 Aralık 1922)
İngilizler İstanbul’dan am ele nâm iyle külliyetli m ikdarda R u m ve Ermeni

gönderiyorlar. Bunlar zâhiren am ele, hakikatde gönüllü efrâddırlar. Şim diye ka-
dar bu surede sekiz bin kişi sevkolunmuştur. M ud an ya Konferansı zâhiren ihlâl
edilm eyerek Ç anakkale’deki İngiliz kuvvetleri takviye edilm ektedir. Bu halin
protesto edilmesini Refet Paşaya bildirdik. Y aln ız bir ay zarfında yüzü m üteca
viz Ermeni N a ’ra ve Ç anakkale’ye çıkarılmıştır. K ânun-i evvelin birinci günü bu
Erm enilerden dört kişi Çanakkale kasabasında fırıncı Y u s u fu n dükkânı önünde
bulunan m uhadderât-ı islâm iyeye tecâvüz etmişler ve İslâm evlerinin cam larını
taşlamışlardır. A ynı zam anda G azi Paşa H azretlerine elfâz-ı galîze isti’m âl ede
rek dükkândan T ü rk bayrağını alm ağa tasaddî etmişlerse de zâbıtam ız tarafın
dan derdest olunm uşlardır. Bunların rüfekasından bir beşinci şahıs da İngiliz
asâkirinin ikamet eylediği bir haneye firar etmiş ve İngiliz polisi tarafından der
dest olunm uştur. İngiliz m erkezi bu Erm enilerin İngiliz hizm etinde bulundukla-
nnı ve kendilerine teslimi lâzım geldiğini beyân ile liva serkomiserine m ürâcaat
etmiştir. Biz bunların tarafımızdan m uhâkem e edilm eleri lâzım geleceği cihetle
İngilizler tarafından talep için teşebbüsât İfasını Refet Paşaya yazdık.
M ünasip görüldüğü takdirde bu hususta îcap edenleri îkaz buyurursunuz.
No. 156

(17 Aralık 1922)
C 15 K ânun-i evvel 102 num araya*: Devletler m urahhaslarının ruhsatna

melerinde m evcut olduğunu iş’âr buyurduğunuz im zalara tekabül eden im za
her ne kadar M eclis Riyâseti imzası ise de bizim Teşkilât-ı Esâsiyem izin sekizin
ci m addesinde M eclis devâir-i devleti intihab-gerdesi olan vekiller vasıtası ile
idare eder denildikten başka dokuzuncu m addesinde M eclis reisi hey’et-i vekîle
m ukarrerâtını tasdik eder sarâhatı vardır. Buna nazaran hüküm et reisi ve harici
ye vekili im zalarını ihtivâ eden ruhsatnam eleriniz M eclis Reisince m usaddak ol
duğunu bildirm ek muvâfık olur.
Bundan sonra zarûret-i kat’iye görülürse M eclis reisi tarafından bir telgraf-
nam e ile ruhsatnâm eleriniz m usaddak olduğunu bildirm ek dahi m üm kündür.
No. 157
(17 Aralık 1922)
C 16/12/38, 96 num aralı telgrafa*:
Birçok vekayi’ ihdas ederek m em leketim izi terketmiş olan Erm eni m uhacir
lerinin tekrar avdetlerine m uvâfakat edem eyeceğim izi arz eylerim .
* Bkz. No. 143.
No. 158
jy0 724 17 Kânun-i evvel 338
(17 Aralık 1922)
14/12/38,95 num aralı telgrafa cevap *:
Afv-ı um ûm î i’lânı husûsundaki beyanât-ı devletlerinden rücû’ m a’nâsını

ifâde etm em ek şartıyla afv-ı um ûm îyi sulhun neticesinde esâsen i’lân arzusunda
bu lun du ğu m u zu ve ancak um ûr-i dâhiliyem izden olan bu m es’elenin m uâhede
ye bir m adde olarak ilâvesi lüzûm suz bulunduğu tarzda idâre-i kelâm buyurul-
ması m uvâfık görülm üştür.
* Bkz. No. 143.
No. 159

(17 Aralık 1922)
C 14 K ânun-i evvel 38 tarih ve 93 num aralı tele:
1 — Ecnebiler m ahkem elerim ize m üracaatlarında tebeam ız gibi h ukuk ve

hürriyeti hâiz fakat tam âm en kanunlarım ıza tâbi’ olacaklardır.
2 — K anunlarım ızın ihtiyâcât-ı asriyyeye göre ta’dîline esasen tarafdanz.
H erhangi bir devlet tebeasından mütehassısların lüzûm görüldüğü takdirde
m ütâleâtına m ürâcaat edebileceğim iz tabiîdir. A n cak teşkilât-ı adliyem ize veya
hey’et-i hâkim e arasında hiçbir ecnebinin kabulüne muvâfakat edem eyiz.
No. 160

(17 Aralık 1922)
C 15/12/38, 100 num aralı telgrafa*:
Bu tarzda bir beyânnam enin m atbuât ile bayânât tarzında neşrine esas i’ti-
bâriyle tarafdar isek de şu sırada İstanbul’u külliyetli m ikdarda terketmekte
olan Rum ların m uhâceretlerini tevkîf m ahzûrunu da nazar-ı dikkatınıza arz ey
leriz.
* Bkz. No. 144.
No. 161

(17 Aralık 1922)
16/12/38,98 num aralı telgrafa cevap *:
Projeniz anlaşıldı. Bu ve buna m üm âsil projeler zam an ile m ukayyed m âlî

kapitülasyonlardan başka bir şey olm ayacağından ve gösterilen nisbetler m en
faatimizi dahî m ûcib olsa kabul edem eyeceğim izi ve bilâ kaydu şart istiklâl-i İk
tisadî talebinde ısrâr buyurulm ası.
* Bkz. No. 143.

No. 162
(17 Aralık 1922)
C . tarihi olm ayan 87 num aralı tele*:
H ey ’et-i vekîlenin nokta-i nazarı ber vech-i âtîdir.
1 — Berlin Kongresi ile tasfiyesi lâzım gelen düyûn ile düyûn-i dâhiliyenin
dahi taksime idhâli.
2 — D üyûn-i um um iyenin b a ’d e’t-taksîm dahi te’diyesi m es’elesi ta’mirât
ile pek ziyade alâkadârdır.
1918 senesinde ta’tîl-i m uhâsam ât edilmiş olm asına rağm en Fransa ve İngil
tere başvekillerinin muvâfakatı ile A n a d o lu ’ya bir istilâ ordusu çıkartılmış ve üç
seneyi m ütecâviz bir zam andan beri im tidâd eden bu harb m em leketim izi harâ-
bezâra çevirmiş ve m enâbi’-i vâridâtı kurutm uştur. D üyûn-i um ûm iyeyi te’diye-
den evvel m em leket yaşam ağa ve bunun için m enâbi’-i vâridâtını ihyâya m uh
taçtır. D üyûn-i m ezkûrenin te’diye im kânını istihsâl etm ek üzere ta’mirât masâ-
nfının te’mini lâzım dır. T a ’mirât istihsâl olunduktan sonra hissem ize isâbet ede
cek düyûn-i um um iyenin te’diyesini m üzâkereye girişebiliriz. Bu cihet istihsâl
olunam azsa haksız olarak bize tahm îl edilm iş olan istilâ harbinin bütün tahribâ-
tını ta’m îr etm ek içün bize düvel-i m üttefikanm zam an ve im kân vermesi lâzım
dır. B unun içün düyûn-i um ûm iyenin te’diyesini yirm i sene te’cîl ettirmek zarû-
rîdir. İstilâ harbinde m es’uliyetleri gayr-ı kabil-i inkâr olan düvel-i müttefikanm
bu m üsâadeyi bize bahşetm eleri m uktazây-ı adâletdir.
3 — M üddet-i m uayyene ile güm rük ta’rifesinin her ne olursa olsun tesbiti-
nin istiklâlimizi m uhill bulunduğundan suret-i kat’iyyede reddedilm esi lâzımdır.
* Bkz. No. 134.
No. 163
(17 Aralık 1922)
C . 84 num aralı telgrafa*:
İstirdâd olunan m ahallerde harb sebebiyle duçâr-ı hasâr olan yerlerin m ü

sakkafât, arazi, tem ettü’ vergileriyle ağnâm ve a’şâr deyinleri 337 sene-i mâliyesi
nihayetine kadar tam am en afvedilmiş olm asına ve işbu muâfıyet-i kanuniye siy-
yânen tatbik edilm ekte bulunm asına binâen bu bâbd a başka bir m uâm ele-i m â
liye icrasına lüzûm yoktur. H üküm et istirdâd olunan m ahallerin sene-i hâliye
tekâlif-i um um iyesinin tahakkukatını sene-i m âliye ibtidâsından değil vaz’-ı yed
tarihindeki bakiye-i m uâm elât ve tahakkukatı ta’kib tem ettü’ kanununu dahi se
nenin nısf-ı ahirinden i’tibâren tatbik edilm ektedir. İşbu verginin iktisâb-ı kat’iy-
yetine değin m ükellefe bahsolunan hakk-ı i’tirâz ve istinâfın m ürûruna değin
m atlûb olan m üddet-i im hâl esâsen ve kanûnen hâsıl olm akta bulunduğu gibi
tekâlif-i sâirenin suver-i tahsîliyesinin tekâsît i’tibariyle tâbi’ olduğu ahkâm -ı da
hi kezâlik m üddet-i im hâli tam âm en hâizdir.Bunlann fevkinde ecnebî m ükellefi
ne m üsâade-i fevkalâde i’tâsı karar ile değil ancak bir kanun-i m ahsûs ile
m üm kün olabilecektir.
No. 164
No. 730, 137 77 Kânun-i evvel 337
(77 Aralık 1922)
Erkân-ı harbiye riyâsetinin Suriye ve Arabistan istihbârât um ûru ile m eşgul

m e’m uru ahîren D ersaadet’de Filistin’den L o zan ’a giden h ey’et-i m urahhasa
a’zâsından A bd ü lkad ir M uzaffer Efendi ile tem asa gelm iş ve m um âileyh ber
vech-i âtî hususâtı kendisine bildirmiştir.
A — İdare-i O sm aniyeden çıkan bütün bilâd-ı islâmiye ahalisinin M isâk-i

M illî m ûcibince kendi m ukadderatını kendileri ta’yin etm ek hakkının T ürkiye
Büyük M illet M eclisince de esas olarak kabul olunduğunun i’lânı ve L ozan ’daki
T ü rk hey’et-i m urahhasasınca da te’yîd ve müdâfaası.
B — Filistin Y ahudilerinden m ürekkeb bir hey’etin A n k ara’ya gideceği ve

T ü rk iye’ye te’m in edeceği istikrâz m ukabilinde tarafımızdan Filistin Y ah u d i
hüküm etinin tasdîk ve L ozan ’da te’yîd olunacağı hakkında İngilizce neşrolunan
şayianın tekzîbi.
C — Türkiye-Suriye i’tilâfnâmesinin Türkiye-Fransa i’tilâf-ı hafisi şeklinde

ve T ü rk iye’nin şâir bilâd-ı islâm iyeden tam âm en kat’-ı alâka ile Fransa’ya terk
eylediği suretinde A rapça m atbuâtla propaganda edilen m evâddm tekzîbi.
D — V ahd edd in’in m em âlik-i islâm iyeye girebilm esini te’m în içün yapılan
T ü rkiye B üyük M illet M eclisinin Türklerden m âadasını m a’nen ve m addeten
terkettikleri şeklindeki şâyıâtı tekzîb.
E — Beş K ânun-i evvelde M ısır’da bütün İslâm m urahhaslarından mürek-
keb bir kongre akdolunacaktır. Bu kongrede hususâtı m evzû’ı-bahs oldukça
bunları tekzîb edebilm ek içün nokta-i nazarım ızın tekzîblerle te’yîd ve irâesi.
İslam ların m ukadderatı ile m a’nen de alâkadâr olm adığım ız isbat etm ek is
teyen ve İslam lar nezdindeki nüfûz-ı m a’nevîmizi kırmak gayesini istihdâf eden
lere karşı ber vech-i bâlâ îfây-ı m uktazâsı Erkân-ı harbiye riyâsetinden bildiril
mektedir. Berây-ı m a’lûm ât arz ederim.
No. 165

(17 Aralık 1922)
15 Kânun-i evvel 38 raporudur. •
1 — T â lî kom isyonlarda çalışıldı. Ekalliyetlerin tâlî kom isyonunda m a’hûd

Ryan * m uâhedâtdaki m evâddan fazla olarak birçok şeyler, Erm eni yurdu istedi.
Ermenileri m üdâfaa içün pek m ütecâvizane lisan kullandı. Ekalliyetler içün iste
dikleri fazla m evâddı bir proje halinde verdiler. M uâh ed âtd a m ünderic m evâd
dan fazla hiçbir şey verm eyeceğim izi kat’î ifâde ediyoruz.
2 — H ukuk müşâvirleri Boğazlar arasındaki m m takanın m asûniyeti içün is

tediğim taahhüdât-ı kat’iyyeyi halledem ediler. C evâb bulam adılar. M es’eleyi
m urahhaslara ta’lîk ettiler. Teklifim iz Boğazlar arasında T ü rkiye ister harbde is
* Andrew Ryan, bir Katolik İrlandalIydı. 1899-1914 yıllan arasında İstanbul’daki İngiliz
Büyükelçiliğinde tercüm an (dragoman) olarak bulundu. M ondros M ütârekesi üzerine, Kasım
1918’de yine İstanbul’da baştercüman ve siyasal danışman olarak görev aldı. M ütâreke dönem inde
İstanbul’daki hemen hemen bütün İngiliz kodam anlanna akıl hocalığı etti. T ürkiye’de Rum lardan,
Ermenilerden ve hattâ işbirlikçi M üslüm anlardan oluşan bir casus teşkilâtını yönetti. İstanbul’daki
İngiliz Yüksek Komiserliği içinde kurduğu “ Ermeni ve Rum Şubesi” aracılığıyla yurtsever T ürkler
için kara listeler hazırlattı. Bunlann bir bölüm ünü tutuklanıp M alta adasına sürülmesine neden ol
du. T ü rk Kurtuluş Savaşı içinde, “T ü rkiye’de en çok nefret edilen insan” diye tanınıyordu. L o
zan’a da danışman olarak götürüldü ve özellikle hristiyan azınlıklar ve Ermeniler konusunda T ü rk
delegasyonuna büyük zorluklar çıkardı.Lozan andlaşmasından sonra artık T ürkiye’ye giremedi.
C idde’ye İngiliz Elçisi olarak atandı. Emekli olunca The Last of the Dragomans (Dragom anlann So
nuncusu) başlıklı bir kitap yayınladı. (Londra: 1951). (Bkz. Bilâl N. Şimşir, The Deporlees of Malta
and the Armenian Queslion, Ankara: 1984, p. 6 vd.) İsmet Paşa, İngiliz Dışişleri M üsteşanna R yan’ı
şikâyet ediyor, ama müsteşar dinlemekle yetiniyor. 1921 yılında da Refet Paşa, İngiliz binbaşısı
Henry ile görüşmesinde Ryan’ı şikâyet etmişti.
ter bitaraf olsun harekât-ı harbiye vuku’bulam az. B una m uhâlif hareket eden
devlet ile vâzıu’l-im zâ devletler arasında müştereken ve m ünferiden hal-i harb
hadis olur. M ünferiden taahhüdden im tinâ ediyorlar.
3 — R um en H âriciye N âzın ile m ülâkâtım ın hülâsası şudur: Ç o k dosttur.

Kendileri içün m es’ele-i hayâtiye K aradeniz’in R us gölü ve diğer devletlerin
Rus hegem onyasına m a’rûz olm amasıdır. Binâenaleyh Boğazlann açıklığı
kat’îyy ü ’l-lüzûm dur. Ekalliyetlede söz alm adı. Bütün m esâilde bize hak veriyor.
Bir de T rak ya hudtıdunda ileri gitm eyelim diyor. Bulgaristan mükellefiyet-i âm
me usûlü ile askerlik istiyor. R om anya râzı olm uyor. Benim istifsârıma cevâben
mayısta Sırp, R um en ve Y u n an ittifakının akdi aslı olm adığını söyledi**. Bilakis
bizim Ruslarla onun aleyhine hazırlığım ız şâyıâtından bahsetti.
4 — İngiliz H âriciye M üsteşârına bir iâde-i ziyâret vesilesiyle uğradım .

R yan’dan şiddetle şikâyet ve dört seneden beri İstanbul’da m a’lûm olduğu veç
hile İngiliz politikasını idâre etmiş olanların hâkim olması âtî içün aslâ üm m id-
bahş olm adığını ilâde ettim. G erek ekalliyet ve gerek Erm eni yurdu m es’elesin-
de hatt-ı hareketim izin kat’î olduğunu tekrar eyledim . Ç o k hazımlı ve ihtiyâtlı
olan müsteşâr telaş etmedi. M usul hakkındaki kat’î talebim i yine tekrarladım.
5 — Bu akşam İngiliz bankerleri geldiler. T ü rkiye istikrâz veya iş isterse

m uayyen arzusu var mıdır? dediler. Beş gün sonra cevâb veririm dedim . H arab
yerlerde inşaât yapıp yapm adıklarını sordum. H attâ A nkara’nın büyük bir şehir
olarak ihzân tasavvurunu söyledim. M uayyen bir arzu üzerine çalışacaklarını
söylediler. M uayyen bir teklifimiz var mıdır? İş’ârı m üsterham dır***. Bu vesile
ile bankerler İngilizlerle her halde uyuşm ak içün R uslann İngiliz hey’eti ile
m üzâkerede bulunduğunu güyâ gayet m ahrem âne kaydıyle ihbâr eylediler.
Ekalliyetler propagandasının te’sîrâtından bahsettiler.
İS M E T
** Rom anya Dışişleri Bakanı M . D uca idi. Balkan Savaşının acı tecrübesinden sonra, T ürk
yöneticileri, Balkan devletleri arasında bir gizli ittifak anlaşması bulunduğu yolundaki söylentilere
karşı çok duyarlıydılar. Bu konuda gazetelerde haberler de görülüyordu. Ö rneğin 13 Aralık 1922
tarihli Journal de Geneve, gazetesi Eleftheron Vima gazetesine dayanarak, Yunanistan-Yugoslavya-
Rom anya gizli ittifakının 16 M ayıs 1923 tarihinde sona erecek süresinin gizlice uzatıldığını duyur
muştu. M . Duca, bu haberleri yalanlıyordu.
*** Lozan günlerinde, Ankara’ nın başkent olacağı yolunda dış basında haberler görülüyor
du. ismet Paşa da Ankara’ya yabancı m üteahhitler çağırmayı tasarlıyor. H üküm et ise bu işi bazı
tazminat veya tamirat alm aya bağlıyor. (Bkz. No. 170).
No. 166

(18 Aralık 7922)
110 num araya zeyldir*.
Şim alî Suriye-Adana şöm endiferlerinde m üstahdem Fransız m e’m urlardan

hiçbirinin hârice gitmesi içün bir taraftan em ir verilmemiştir. Bu husus di
rektörün de taht-ı tasdîkindedir.
* Bkz. No. 137.
No. 167

(78 Aralık 7922)
C . 94. A d an a’daki Fransız m üessesâtının m evcud olm akta devam edebilm e

leri ancak kavânîm ize riâyetle m eşrûtdur. B u cihet A nkara İ’tilâfnâmesi ile ta
karrür ettiği halde A d an a vilayetinde oradaki Fransız m ektep m üdirlerine mekâ-
tib-i husûsiye ta ’lim âtnâm esi ahkâm ına nâyet etmeleri, m ekteplerinin teftişimize
tâbi’ bulundurulm ası, T ü rkçe, T ü rk tarih ve coğrafyasının T ü rk m uallim leri ta
rafından okutturulm ası lüzûm una dâir yapılan tebligat m aatteessüf nazar-ı dik
kate alınmamıştır. Bu hususlar te’ min ve deruhde edilm ediği halde m ektebin
seddedileceği ikinci bir tezkere ile bildirilm iş fakat bu da neticesiz kalmıştır. N i
hayet m ezkûr m ekteblerin şeddi zarûreti hâsıl olm uştur. A d an a ’da m evcûd
Fransız m ektebleri kapitüler vaz’iyeti m uhafazada inad ettikleri halde oradaki
A m erika m ektebleri kavânînim ize nâyet ve itâatı kabul etm ek suretiyle devam
eylem ekte bu lun uyorlar*.
Şirketler hakkındaki m uâm eleden dahî m a’lûm ât verilecektir.

No. 168
No. 107, 108, 109 18 Kânun-i evvel 338
(18 Aralık 1922)
17 Kânun-i evvel 38 raporud u r.T a’tîl günü idi. Hâsıla-i m esâî şudur:
1 — Tarafım ızdan otuz m ilyon lira işgâl masârıfı te’diyesi ve taksim oluna
cak borçların 1918 senesi borçlan olması ve birinci tertîb evrâk-ı nakdiyem izin
karşılığı olduğu halde m usâdere ettikleri beş m ilyon altın liranın iâdesi mesâili
m utahassıslar arasında gayr-ı kâbil-i hail kaldığından bunu m urahhaslarla sûre-
t-i husüsiyede tedkîk ettik. İşgâl masârıfı m es’elesinde hüküm etlerinin m üsâid ve
teveccühkâr bulunacağını üm m id ettiklerini, fakat şim diden bir şey söyleyem e
yeceklerini, Harb-ı um ûm î senesi borçlarının taksime idhâl olunam ayacağını ve
değeri de A lm anlara bore olup şimdi düvel-i m üttefıkaya devr olduğunu ifâde
eylediler. İtalyanlar sâkit kaldılar. A zablı ve uzun m ünâkaşâtdan ve M ondros ve
M udanya vesâikini mevzû-i bahs ettik. M üttefiklerle aram ızda hal-i harb var
m ıdır yok m udur suâline yoktur cevâbını alırlarsa M ondoros sebebile m ütâreke
nin dâim olduğunu istintâc ediyorlar.İzm ir’de aynı suâle Başkum andan hal-i
harb olm adığı cevâbını aldıklarını söylediler. İzm ir’deki m uhâverât ve m uhâbe
râtı da ve cüm le vesâiki de kendilerine îzâh ettim. Ankara’ya gittiğim zam an şu
kadar işgâl masârıfı hazfolundu dediğim zam an herkesin böyle bir zem îne nasıl
olup da tem âs ettiğimden m ütehayyir olacağını ve hiç kim senin bir iş yapılm ış
olmasını düşünm eyeceğini serdettik. H ülâsa bu m es’ele hallolunm adan m üzâke-
rat-ı m âliyeye devâm da (aide olm adığını söylediğim den vaz’ iyyetde buhrân ve
m üşkilât göründü. A nladığım a göre işgâl masârıfından vazgeçecekleri tabiî olup
bu zem înde ısrâr işgallerinin haklı olduğunu iddia etmiş olm ak ve bununla
gâlib m uâm elesi ve tavrı yapm ak ve sâniyen um ûm î pazarlıkta bunu diğer bir
şey m ukâbilinde terketmiş görünm ektedir. A ynı sebebler beni de daha evvel
halletm eğe sevkediyor.
2 — A m erika m urahhası açık kapı politikasını bana tekrar etti. B a’zı imtiyâ-
zât-ı İktisâdiye m ukabiline diğer m ahallerde mesâil m uallaka-i siyâsiyeyi hallet
m eğe m uarızdır. Fikrim i sordu. Böyle im tiyâzât vermedik. M ersin lim anı çoktan
beri A nkara’da m üzâkerededir. Belki bugünlerde halletm işlerdir veya edecekler
dir. Am erikalılar m ürâcaat ederlerse alırlar, etm ezlerse başkaları alır. H ülâsa ni-
hâyet M usul petrollerini im tiyâza verip verm ediğim izi anlam ak istiyor.Yalnız bu
gibi imtiyâzât veremediğimizi bildirmekle iktifa eyledim. Bugün Am erika m urah
hası bu m es’eleden başka mesâil-i m a’lume-i insâniyeye tem as etmedi.
3 — İngiliz H âriciye M üsteşârı geldi. Y arın Boğazlar K om isyonu içtimâi

olacak. M evâdd-ı askeriye ve bahriye olup olm ayacağını aynı zam anda m ünâka
şaya koym aklığım ı rica ediyorlar. Bu gibi m evâdd olm adığını bana haber veri
yor. Y aln ız tahtelbahirler hakkında kuyûd ve G o eb en ’in iâdesi taleb olunacak
imiş. M ünâkaşa neticesinde tahtelbahirlerin yalnız YVashington Konferansı ahkâ
m ına tâbi’ kılınacağını ve G o eb en ’in iâdesinde ısrâr edilm eyeceğini, çünki Goe-
ben m üttefikler içün sebeb-i felâket ve binâenaleyh alınm ası bir m ecbûriyet-i
m a’nevîye olduğunu söyledi. G oebeni alm ak dem ek gâlib T ü rk iy e ’nin donan
masını tahrîb ve m ağlub Y un an istan’ın donanm asını ibkâ demektir. B unu m il
letimiz böyle telakki edecek. Tahtelbahirler ise bizim içün m es’ele-i hayâtiyedir.
Biz zâten başka türlü donanm a düşünem eyiz. Hâsılı m uallak kaldı. Boğazlar re
jim inde istediğim derecede te’m inât-ı siyâsiye veremiyorlar.
4 — R uslar mesâili evvelen tâlî kom isyonda m ütâlaa edelim diye ısrâr edi
yorlar. Projelerim izi kendilerine bütün teferrüâtiyle veriyoruz. O n lar prensip ola
rak kapalı sistemi tuttuklarından teklifâtım ızda yarın esâslı fark tezâhür edecek
tir. D iğer tarafdan Fransızlarla aralarını bulm ayı bana ısrârla tekrâra başlam ış
lardır.
5 — Fransızlar haber gönderiyorlar ki mevâdd-ı askeriye ve bahriye olm aya

cak ve bu d a m ünhasıran onların gayreti ile oldu. Rusların yanında m ukâbil
teklifât yapm am aklığım ız rica ediyorlar. İşgâl-i askerî m asârıfından vazgeçm eleri
içün hüküm etleri kendilerine son saatde telefonla m e’zûniyet vermiş.
6 — Bu akşam İsviçre’de T ü rk Dostları C em ’iyeti teessüs etti. K olordu ku

m andanı, M evki’ kum andanı ve b a ’zı rüesây-ı m em leket ve profesörler dâhildir
ler. Bu m ünâsebetle üzerinde isim lerim iz yazılı olan iki altın m adalyayı birisini
G azi M ustafa K em al Paşa H azretlerine, birisini bana tevdî ettiler. Nutukları çok
kuvvetlidir. A yn ı C e m ’iyeti paytahtım ızda ve bü yük şehirlerim izde açacağım ızı
ve Başkum andan nâm ına itilâflarından T ü rk milleti bü yük m efharat ve minnet
ile m ütehassis olacağını ifâde ettik. Bu bir resm-i kabul idi ki kötü propaganda
nın fa’âl olduğu günlerde böyle bir teşebbüsün büyük kıymeti vardır*.
İS M E T
* Lozan günlerinde dış basında yoğun bir T ü rk düşmanlığı propagandası göze çarpıyordu.
Ermeniler, Yunanlılar, T ürkiye’de çıkarları bozulm uş bütün yabancı çevreler, T ürkiye’yi haksız ye
re kötülemek için kollan sıvamışlardı. Böyle bir ortamda “T ürkiye’ nin D ostlan İsviçre D em eği”
(La Societe Suisse des Am is de la T urquie) adlı bir dem eğin kurulm uş olması, İsmet Paşa’nın da
belirttiği gibi, pek değerliydi. D em eğin kuruluşu İsviçre basınında yankı yaptı. İsviçre gazetelerinde
çıkan ve İsmet Paşa’nın konuşmasını da içeren iki yazı, tarihi birer belge olarak aşağıya olduğu gi
bi alınmıştır.
Une manifestation de la Societe

suisse des amis de la T urquie
Lausanne, 17 decembre.
D im anche soir a eu lieu dans les salons du Lausanne-Palace une manifestation en l’honneur
d’ Ismet pacha et de M ustapha K em al pacha. Cette manifestation avait ete organisee par la Societe
suisse des amis de la Turquie, socete en formation.
Le president, colonel Fonjallaz, a constate q u ’il appartenait â un pays de liberte et de patrio-
tisme, qui fait ses preuves dans le passe, de saluer les deux soldats qui tiennent les destinees de la
Turquie. II a constate aussi que la devise du canton de Vaud, “ Liberte et Patrie” peut, plus que
jam ais, s’appliquer dans cette fete de famille.
Le colonel Fonjallaz a dit ensuite que la fondation de cette societe remonte â plusieurs mois
avant la conference de Lausanne. II a souhaite que des rapports de plus en plus etroits s’etablis-
sent dans l’ordre econom ique surtout entre la Suisse et la Turquie. Celle-ci peut com pter sur tout
le cordial devouement du peuple suisse. En terminant, le colonel Fonjallaz a salue une fois encore
en M ustapha Kem al et en ism et Pacha les representants du droit et de l’independance.
A u nom de la societe il leur a remis deux medailles d ’or, qui portent â l’avers respective-
ment les mots: “A M ustapha K em al” et “ A ism et pacha” avec deux branches de lauriers entrela-
cees, et sur le revers: “ La Societe suisse des amis de la Turquie, Lausanne 1922.”
D IS C O U R S D ’IS M E T P A C H A
Le general ism et pacha a repondu par le discours suivant:
J ’ai l’insigne honneur de saluer la Societe suisse des amis de la Turquie au nom de Mustapha
Kem al Pacha et d’exprimer la profonde et grande estime de la nation turque ainsi que celle de
la delegation qui represente en ce moment la nation turque â la conference de Lausanne. Les
promoteurs de la fondation de cette societe sont des citoyens suisses convaincus de la necessite
d’etablir des relations d ’amitie sinceres et solides entre nos deux pays.
Je ne puis m ’imaginer un ideal plus eleve que celui de faire connaître l’un â l’autre, par le
developpement de leurs relations intellectuelles, economiques et commerciales, nos deux pays, de
façon â les faire marcher la main dans la main, dans la voie du bonheur et de la prosperite.
Nötre reunion de ce soir trouvera en T urq uie l’echo le plus etendu et le plus cordial et cons-
tituera le plus encourageant presage pour les relations futures.
Avec mes camarades qui president aux destinees de mon pays, nous sommes decides â fon-
der des filiales de votre societe tant dans la capitale que dans les villes principales de T urquie et â
travailler de toutes nos forces et de toute nötre sincerite â la reussite de cette entreprise.
Je remercie particulierement les patriotes suisses qui nous honorent de leur presence ce soir
pour les voeux qu ’ils ont si noblem ent formules en faveur d ’une paix que ma patrie a bien meri-
tee. Dans ces voeux, je trouve non seulement les souhaits de vrais amis et des sentiments eleves de
droiture et d ’amitie mais aussi les traditions imperissables d ’une vaillante nation qui, â travers les
peripeties de l’histoire, a reussi â faire apprecier par l’univers entier ses qualites d ’indomptable
patriotisme.
Je me ferai un devoir de faire parvenir â M ustapha Kem al, generallissime des armees turques
la medaille commemorative que vous lui decernez en temoignage de votre profonde veneration
pour sa personne. L a nation turque sera fıere de s’approprier les preuves d ’estime et de considera-
tion adressees â son president, qui est l’em blem e vivant de sa sainte cause. Q uant â moi, je con-
serverai avec jo ie et orgueil, com m e un inappreciable souvenir de la noblesse et de l’elevation
d’âm e du glorieux peuple suisse, la medaille dont vous voulez bien m ’honorer.
Je ne puis, en vous remerciant de votre obligeant accueil, me soustraire â l’obligation morale

de faire part â nos amis suisses de la situation presente des travaux de paix dans lesquels nous
sommes engages.
Apres le resultat heureux et decisif de nötre soulevement national, malgre les sacrifıces sans
nombre que nous avons consentis pour defendre nötre independance, et les devastations radicales
et systematiques dont nötre territoire ancestral a ete le theâtre tragique, avant et surtout pendant
la dem iere invasion, destructions dont deux de vos eminents compatriotes de la Croix-Rouge tra-
caient dem ierem ent encore l’effroyable tableau, nos conditions de paix sont identiquem ent les me-
mes que celles qui furent considerees com m e le minimum de nos revendications nationales aux
jours les plus sombres de nötre histoire. N ous n’invoquons aucunem ent les circonstances qui nous
sont redevenues favorables pour elever la moindre pretention excessive ou non justifiee.
C e que nous reclamons tout d ’abord est Pintegrite absolue des territoires dans lesquels les
T urcs sont en majorite ecrasante. Nous ne saurions, dans ce periple, consentir â aucun sacrifice, â
quel titre, sous quel nom ou sous quel pretexte que ce soit.
N ous assurerons aux minorites restees en T u rq u ie tous les avantages reconnus â ce propos
dans les recents traites intervenus en Europe. L ’introduction de toute autre stipulation exception-
nelle constituerait une atteinte inadmissible â nos droits de souverainete romprait l’equilibre et
I’identite de conditions des divers elements, reduirait l’autorite du gouvernement turc par la creation
d’organismes semi-etatiques dans l’ Etat. A ucun gouvernement turc ne peut accepter de pareille
immixtion. L a condition actuelle de l’Etat turc repose sur le controle direct et eflıcace de la nation
sur le pouvoir executif. O n ne peut nous montrer au monde aucune forme de gouvernem ent qui
realise plus que la nötre le controle reel du peuple. Elle ecarte toute possibilite de tractations sec-
retes, aussi bien en politique interieure que dans les relations etrangeres. La suppression de la sou
verainete m onarchique est la preuve irrecusable de la ferme volonte des T urcs de se liberer des
entraves seculaires en vue d ’assurer une existence conforme aux exigences modem es.
Aussi la nation turque est-elle decidee â determiner par des traites ses relations politiques,
judiciaires et econom iques en conformite des regles generales du droit intem ational et du principe
de reciprocite.
Personne ne peut, de bonne foi, taxer ces demandes d ’exageration et recuser nötre droit â les
soutenir. Elleş constituent, de l’aveu et de l’experience de tous les peuples de l’univers le mini
m um des conditions indispendables â l’existence et au libre essor d’une nation. Je suis heureux de
vous entendre dire q u ’elles rencontrent l’echo le plus sym pathique parmi vos nobles et vaillants
compatriotes et je vous remercie une fois touchant interet que vous tem oignez pour les miens.
ism et pacha a conclu en levant son verre â la sante du tres honorable president de la Confe-
deration helvetique, â la prosperite etem elle de cet illustre canton de V aud dont la devise est “ Li-
berte et Patrie”, au bonheur sans m elange de ses habitants. (Applaudissements).
M . le prof. M aurice M illioud a ensuite prononce un beau discours tres applaudi. Puis on a
encore entendu M . le prof. Eugene Pittard, de Geneve.
Journal de Geneve, 18.12.1922

U N E F İG Ü R E D E H E R O S
ism et P ach a
O n ne vit jam ais vainqueur plus modeste... C e heros d ’une epopee que l’histoire rapprochera
des plus glorieux faits d’armes consignes dans la memoire des homm es, le generalissime ismet
pacha est la simplicite, l’afîabilite meme. T andis q u ’il se tient lâ, debout, souriant, si jeun e encore
- il depasse â peine la quarantaine - on songe â ce raid magnifique a travers PAnatolie, â son en-
tree en vainqueur dans les villes q u ’il rendait â sa patrie, au peu de jours q u ’il lui fallut pour je-
ter l’ennemi â la mer. C hez lui, aucune pointe d ’orgueil ou de satisfaction personnelle. M ais ses
yeux bruns s’illuminent lorsqu’il parle de ses soldats, de son peuple qui a tant souffert apres dix
ans de guerre, et qui, dans un supreme sursaut, decida de se liberer ou de mourir. Et sa voix
s’emeut en prononçant le nom de M ustapha Khem al, son ami, qui, l’oeuvre de liberation accom-
plie, n’aspire qu ’â rentrer dans Pobscurite. T ou te l’attitude d ’ Ismet pacha temoigne d ’un oubli to-
tal de sa propre personne: il a ce detachement de ceux qui se sont voues â une cause sacree. II
apparaît plus grand encore dans la paix que dans la guerre.Sous ce calm e apparent â travers ce
sourire d ’une seduction si rare, on sent la force d’une resolution inebranlable, l’autorite que don-
ne la conscience d ’un grand devoir accepte et difficile â remplir.
ismet pacha n’oublie pas une seconde que le sort de son pays se jo u e en ce moment et qu ’il
porte, lui et sa delegation, une responsabilite ecrasante.
“ Nous sommes forts,” , disait-il l’autre jou r â Geneve, “ mais ce n’est pas parce que nous som-
mes vainqueurs... c’est parce que nous defendons nötre droit.”
Parole adm irable sur les levres d ’un victorieux, parole que nous n’avions pas accoutume
d’entendre...
D im anche soir, au Lausanne-Palace, lors de la manifestation organisee en son honneur par

la Societe suisse des amis de la T urquie, ism et pacha a dit, avec cette moderation et cette convic-
tion intime qui impressionnaient profondement ses auditeurs:
— “ Apres le resultat heureux et decisif de nötre soulevement national... nos conditions de

paix sont identiquem ent les memes que celles qui furent considerees com m e le minimum de nos
revendications nationales aux jours les plus sombres de nötre histoire.”
C e m inim um de revendications, c’est l’integrite du sol de la T u rq uie et la souverainete reconnue
du gouvem em ent turc, “ conditions indispensables â l’existence et au libre essor d ’une nation.”
Peut-etre si les vainqueurs avaient ete moins moderes, s’ils avaient parle plus haut, eleve des
pretentions plus ambitieuses, s’ils s’etaient fait arracher par lam beau concession apres concession,
peut-etre leurs adversaires se fussent-ils montres plus conciliants dans leurs marchandages. M ais
les T urcs de 1922, â l’encontre de la diplomatie europeenne, preferent jou er loyalement cartes sur
table...
— “ Nous avons voulu prouver que nous desirons sincerement la paix", dit ismet pacha, “ nous
avons fait d ’avance les concessions... nous ne pouvons pas aller plus loin: nous voulons que nötre
pays puisse vivre.”
La bataille est rude qui se livre aujourd’hui sur le front de Lausanne.
L e general soupire. U n nuage atroce a passe devant ses yeux, l’ image de toute la detresse
humaine qui assombrissait sa victoire.
— “ II faudrait que les delegues des grandes puissances voyagent en Anatolie, acheve-t-il avec
tristesse. ils verraient...Alors il n’y aurait plus de discussion.”
Ils verraient... Ils verraient ce que les envoyes du Com ite intem ational ont relate dans leur
sobre et poignant rapport: des villes entierement detruites, â deux cents kilometres du front, sans
q u ’aucune pretendue necessite de guerre, â cette distance, pût expliquer cette destruction systema-
tique; une population decimee, denuee de tout, qui erre au milieu des decom bres et gratte le sol
avec ses mains; des dizaines de milliers et des dizaines de milliers de femmes et d ’enfants sans ab-
ri, sans couverture, au debut de l’hiver, et mourant de faim...
“ Nous n’avons jam ais eu â nous occuper d ’une mission plus penible que ce pelerinage â tra
vers ces ruines, ni connu de plus triste spectacle que l’aspect des habitants dont la physionomie
traduisait encore l’epouvante et la stupeur. Involontairement, nötre pensee etait ramenee vers
Pompee et M essine; mais, tandis que l’aneantissement de ces villes avait ete dû â des causes natu-
relles, la destruction des bourgades d ’Anatolie se trouvant â des distances considerables du front,
avait, au dire des temoins a ete m ethodiquem ent perpetree par des “ chretiens” , en plein X X e si-
ecle. Necessites militaires, disait-on en Europe.M ais, en ce qui nous concem e et en toute consci-
ence, nous ne saurions admettre une sem blable explication”.
Et citons encore cet appel que les oeuvres de secours et les coeurs de bonne volonte enten-
dront sûrement, car les victimes musulmanes ont droit â nötre aide, au m eme titre que toutes les
victimes de la guerre:
“ ... En resume, nous avons l’ absolue conviction que les oeuvres de secours ne peuyent rester
inactives en face d ’un desastre frappant une population d ’environ cent quatre-vingt mille âmes, et
q u ’elles doivent mettre leurs organisations et leurs experiences la disposition du Croissant-Rouge
pour coordonner les efîorts
“ Si les delegues pouvaient voir, dit sobrem ent ismet pacha, la discussion şerait term inee...”
C e victorieux, qui n’a meme pas une parole violente â l’egard des incendiaires, pense, dans
sa bonne foi, q u ’il suffirait de “ voir”...
M ais il y a tant de gens qui preferent ne pas voir!
Et nous discemons lâ une des tâches de la societe qui se fonde, les A m is de la T u rq uie ai-
deront â faire “ voir” .Etablir des liens econom iques entre la Suisse et la T u rq uie est une initiative
heureuse et, sans doute, feconde. L a societe nouvelle se doit encore d ’eclairer l’opinion. C e ne se
ra pas difTıcile, d ’ailleurs. Les Suisses repondent toujours quand on fait appel â leur passion pour
la liberte.
“ Les T urcs defendent leur pays, nous ecrivait un brave m ontagnard. Nous, les Suisses, qui
avons tant combattu pour le nötre, nous pouvons le com prendre” .
“ Nötre pays et nötre droit, a dit ism et pacha. Nous sommes forts... mais ce n’est pas parce que
nous sommes vainqueurs” .
NOELLE ROGER
* Revue intemationale de la Croix-Rouge, novembre 1922.

(La Suisse, 20.12.1922)
No. 169
(18 Aralık 1922)
16Kânun-i evvel ve 97 num aralı tel * anlaşıldı. Cevabı ber vech-i âtîdir.
1 — M uharrem K aram âm esi’nin m er’iyyeti hakkında sendikalara beyânâtda

bulunabilm ek mesâil-i m âliyedeki nokta-i nazarımızın tam âm en kabulüne m ual
lak olmalıdır. Bu takdirde dahi M uharrem Kararnam esindeki sarâhata tevfikan
Düyûn-i U m û m iye idaresi masrafının, cibâyet edeceği vâridâtın yüzde onunu
tecâvüz etmemesi kaydının bir d e fa daha tekrar ve te’mini icab eder.
2 — D üyûn-i U m û m iye içün fazla te’m inât gösterm eğe im kân m âlî ve hu
kukî yoktur.
3 — Berlin Kongresinde Balkan m em leketlerine tefrik edilen D üyûnı U m û

miye üzerindeki talebde devam ınız muvâfıkdır.
4 — Bize kalacak düyûnun Frank olarak tesviyesi evvelce de bildirildiği veç

hile ta’mirât ve m uayyen bir zam an içün düyûn-ı um ûm iyenin m üeccel olması
ile meşrût olabilir.
* Bkz. No. 143.
No. 170

(19 Aralık 1922)
C . 19 Kânun-ı evvel 104 num araya m adde beşe cevaptır*.
İnşaat ve gerekse um ûr-ı nâfıa içün bu gibi m üteşebbislere çok ihtiyaç var
dır. A ncak mütevakkıfun ileyhi ta’mirât bedelinin te’mini olacaktır.
No. 171
Refet Paşa Hazretlerine
(19 Aralık 1922)
B alya m adenlerini işleten Fransız şirketine m adeni işletmesi içün m ütead-

did d e fa la r vuku’bulan d a’vete icâbet etmediler. B ugün m ahallindeki m e’m uru-
m uzdan gelen telgrafta kasden kuyuları tahrib ile m adeni tatil etm ek istiyorlar.
Bu gibi serm ayedara karşı gösterilen a’zam î teshîlâta m ukabil m adenleri işlet
medikleri şâyân-ı dikkattir. İcap edenlere tebliği m ercû du r*.
* Bkz. No. 235, 237.
No. 172
(19 Aralık 1922)
M eletyos* m üstesna olm ak üzere İstanbul’ daki tekm îl rüesây-ı ruhâniye

Refet Paşa Hazretlerini ziyârete gelmişlerdir. Erm eni Patriki Zaven dahi gelerek
yeni idarenin her iki millet içün bâis-i yüm n ü saadet olm ası tem enniyâtında
bulunm uş ve teşekkürle m ukabele edilmiştir. Zaven’in ahîren İstanbul’dan flrârı
üzerine Erm eniler bilvasıta m ürâcaat ederek Patrik K aym akam lığı m akam ı içün
* İstanbul Fener Rum Patriği M eletios IV, T ürkiye’li değil G irit’li bir R um du. Kendisi gibi
Girit asıllı olan Velizelos’un dostuydu. İstanbul Patrikliğine getirilmeden önce Atina metropoliti
olarak görev yapmıştı. Refet Paşa’nın İstanbul’a gelişini ve İstanbul’un da T B M M Hükümeti
yönetimine girmesini kutlamamıştı. Tersine, Lozan konferansı günlerinde de T ü rk düşmanlığını
açıktan açığa sürdürüp gidiyordu. Lozan’da T ü rk delegasyonu T ürkiye R um lanyla Yunanistan
Türklerinin değiş-tokuş edilmesini ve Fener R um Patrikliğinin de T ürkiye dışına gönderilmesini
savunurken, Patrik M eletios da bir Fransız gazetesine dem eç vermiş ve nüfus değişimine karşı çık
mıştı. (Paul Erio, “ Les Chretiens de Constantinople. U ne conversation avec le patriarche M eletios
IV” , Le Journal, ıg. 12.1922) Lozan’da Venezelos yine ayni gazeteye verdiği bir demecinde Patrik
M eletios’un, “Türklerin gözünde pek istenen bir kişi olm adığını” (peu persona grata, aupres des
Turcs) kabul ediyor ve eğer Patrikhane İstanbul’da bırakılırsa Patrik M eletios’un görevden ayrıla
bileceğini söylüyordu. “ Patrikane işi ilke olarak bir çüzüm e bağlanırsa Patrik M eletios’a ayrılması
nı ilk söyleyecek olan benim ” diyordu. (“ M . Venizelos souscrit â Peloignement de M eletios IV ” , Le
Journal, 25.12.1922)
gösterdikleri beş nam zetten hangisinin intihabının muvafık olacağını istîzân et
mişlerdir. A dnan Beyle bilm üşâvere verilen cevabda bu m es’elenin Erm eni m il
letine aidiyeti cihetiyle nam zedler hakkında m ütâlaa derm iyânına bir lüzûm
görülm ediği söylenmiştir. Bu hususda mütâlaa-i devletlerinin sür’atle iş’ârını ri
ca ederim .**
** Bkz. No. 187.
No. 173

(19 Aralık 1922)
Afgan em îrinin Londra ve Paris ve R om a sefirlerini nezdlerinde bulun duk

ları hüküm etlere nota vererek adalet dairesinde T ü rkiye ile te’sîs-i sulhde A fga
nistan’ın m enfaatdâr olduğunu ityân eylemelerini em reylediği ve Em r H azretle
rinin ayrıca İngiltere kiralına bu hususda bir telgraf keşîde eylediği Rom a
mümessilliğimizin iş’ârına atfen berây-ı m a’lum ât m a’rûzdur Efendim.
No. 174

(19 Aralık 1922)
A d an a vilayetinde icrây-ı m uâm ele etmekte olan Suriye Fransa bankası ile
pam uk şirketi hakkında ecnebî şirketlere m ütedâir 30 Teşrin-i sânî 330 tarihli
kanun-ı m ahsus ahkâm ının tatbîk olunacağı A d an a vilayetine iş’âr olunm uş ve
suhûlet-i m ahsûsa olm ak üzere on beş gün m ühlet verilmişti. Bu m üddet zar
fında ahkâm-ı kanuniye dâiresinde lüzûm -i tescilleri zım nında alelusûl mürâca-
at-ı resmiyede bulunm am ış olduklarından kanunun on ikinci m addesine tevfi
kan sedleri zarûret kesbetmiştir.
No. 175
Hey ’et-ı Vekîle Riyasetine
No. 110, 111, 112, 113 19 Kânun-i evvel 38
(19 Aralık 1922)
1 — Boğazlar K om isyonu içtim â’ etti. M üttefiklerin gayr-ı askerilik ve ser-

bestî-i m ürur hakkm daki iki projeleri üzerinde taleb ettiğim iz ta’dilâtm esâsları
nı ve böyle ta’dîlen iki projem iz bulun duğunu bildirdik. M üttefikler sükûnetle
telakki ettiler. Çiçerin Boğazların kapalı olmasını m üdâfaa ettikten sonra Rusla-
nn m ukabil projesini bildirdi. Sûret-i um ûm iyede T ü rkiye tarafından harbden
evvelki gibi kapalı ve m üdâfaalı şekildir. Bundan sonra şim diye kadar m es’ele-
nin tedkîk ve m ütalaa olunm adığını, m utahassıslar tarafından sûret-i husûsiyede
çalışılmasını kabul etm eyeceğini, T ü rklerin kendilerine m ukabil proje verdikleri
ni,işleri ya teferruatı ile talî kom isyonda veya projelerle K om isyonda kararlaştı
r m a s ın ı taleb etti. C u rzon bana birçok tem âyül ve sitâyişden sonra Rusların
haksız olduğunu ve T ürklerin projeleri olm adığını teferruât üzerinde birkaç nok
tayı da tedkîk edeceklerini ve Rus projesine cevâb vereceklerini ve mutahassısla-
nn mesâîsi izâhât-i fenniye i’tâsına m a’tû f olup kom isyon mesâîsi m ahiyetinde
olm adığını, tâlî kom isyona ihtiyâç bulunm adığını, T ü rkler lehine derm iyân etti
ği m etâlibin T ü rklere âid olduğunu bildirdi. Fransız uzun bir nutukda Boğazla-
nn açık olması lüzûm unu m üdâfaa ve Türklerin hatt-ı hareketini senâdan sonra
Türklerin Boğazları ahlak-ı um ûm iyenin te’m inâtına koym akla isâbet ettiklerini
ve Belçika’nın bîtaraflığı hakkm daki te’m inâtın hakikatde işe yaram adığını söyle
di. B unun üzerine mevzû-i bahs olan projeleri kam ilen kabul ettiğimizi, taleb
ettiğim iz ta’ dilâtı gösterir projelerim iz bulun duğunu, m utahassıslarla evvelce ta
karrür ettiği veçhile izâhât-ı fenniye teâtîsi m âhiyetinde görüşülm üş olup mukar-
rerât ittihâz olunm adığını ve şimdi tâlî kom isyonda veya K om isyonda devâm et
m ek lüzûm unu m üdâfaa eyledim . M üttefikler kâm ilen ve müttefıkan bana
hücum ettiler. C u rzo n şim diye kadar projelerin niçün verilm ediğini, tâlî kom is
yona lüzûm olm adığını söyledi ve elim deki projeleri alm aktan im tinâ eyledi.
Fransız esâs i’tibâriyle kendilerine m utâbık olup olm adığım ı sordu. Tekrâr îzâ-
hât verdim. M ülâhazât ve m etâlibim i dinlem e ve nazar-ı dikkate alm aktan baş
ka çâre olm adığını söyledim ve m ütâlaâtım ızı mevki-i m ünâkaşaya koym ak im
kânının m evcud olup olm adığını sordum . H ülâsa hasm âne etvâr arasında içti
m â’ yarına kaldı. Projelerim izi aldılar. T ed kîk edip farklar üzerine yarın konuşa
cağız.
2 — İngilizler dün akşam Rusların önünde tahdîdât-ı askeriye m es’ elesini
mevzû-i bahs etm em ekliğim i ve çünki tahdîdât olm ayacağını söylemişlerdir.
Fransızlar da teklilatım a m ukâbil proje ismi verm em ekliğim i rica etmişlerdir.
Anlaşıldığına göre bugün R uslarla bizi ayn ve ihtilâfda bırakm ak ve m es’eleyi
intâc etm ek içün vaz’iyyet alm ışlardı. R uslar da kendileri ile sıkı tem asda bu lu
narak ihzâr ettiğimiz şeyleri mevzû-ı bahs edip etm eyeceğim izi ortaya koyarak
vaz’iyyetim izin tavzîhini istilzâm ve tâlî komisyon ve K om isyonda çalışm ak gibi
m eşru taleblerinin iltizâm edilip edilm eyeceğini tedkîk ettiler. K an şık usûl karşı
sında m üstekîm ane hatt-ı hareket ittihâzı m ecbûriyetinde idim. Zıdd m ücâdelât
arasında başlı başına bir nokta-i nazar ta’kibi zarûrîdir.
3 — İctim âdan sonra Bom pard yanım a gelerek u m ûm î bir sû-i tefehhüm
olduğunu îzâh etm eğe çalıştı. M a ’hzâ K aradeniz’e hesabsız geçm esini kabul et
tiğim izden müttefiklerle aram ızda esâslı ihtilâf vardır. M utahassıslann mesâisin
de M ondros ile girdikleri ve yerleştikleri yerlerde çekildikten sonra K arade
niz’den çıkm ağı kabul etm eyeceklerini bildirmişlerdir. Biz projem izde Rusların
da tatminine çalışmış olm ak içün Boğazlar arasında em niyyetden m âada K ara
deniz’de bulunacak sefâin m ikdânnın tahdidini teklîf etmiş idik. Buradan buh-
rân çıkacaktır.
4 — Boğazlar K om isyonunun vezâifi hakkında projeleri şudur: İstanbul’da
düvel-i m uazzam a m urahhaslarından m ürekkeb ve hidemât-ı um ûm iyenin ve
meselâ fener, kılağuz, şam andıra ve tathîrât gibi hüdem âtm hüsn-i cereyânına
em niyyet ve gayr-ı askerilik ve serbestî-i m ürûr kaidelerinin m uhâfaza olunup
olunm adığına ve sefâin-i harbiyenin tahdîdâtına kesb-i em niyyet edecektir. Sefâ-
in-i harbiyenin tahdîd m ikdân hakkındaki ahkâm ın tatbîkına nezâretden başka
bir vazifesi olm adığını iddiâ edeceğim . Bu m es’eleye ziyâde ehem m iyyet veriyo
rum.
5 — Siyâsî te’m înâta gelince projeleri C em ’iyyet-i Akvâm usûlünün aynıdır.
Y a ’ni gayr-ı askerilik ve serbestî-i m ürûr kavâidi ihlâl edilirse a’zâdan biri Ce-
miyyet-i Akvâm M eclisine m ürâcaat edecek.Bu meclisin ekseriyet-i ârâsiyle veri
lecek karara göre ta’yîn olunacak tedâbîri ittihâz edecekler. İttifak-ı efkâr olm az
sa hey’et-i um ûm iyenin sülüsân ekseriyeti ile verdiği karan m ünferiden tatbika
m uhtâr olacaklardır. Bir haftadan beri bu bâbdaki mesâi-i husûsiye bir netice
vermemiştir. Bugün Rusya, İtalya, Japonya, Fransa, İngiltere devletlerinin Bo-
ğazlann gayr-ı kâbil-i tecâvüz olduğuna riâyet etmeği ve riâyet ettirmeği ta-
ahhüd etmelini ve tecâvüz aleyhine T ü rkiye’nin talebi üzerine bütün vesâiti itti
hâz eylem eği teklîf ediyoruz. Bu tarzda hakîki bir taahhüdden ictihâb edecekleri
anlaşılm aktadır*.
İS M E T
* Curzon, 18 Aralık günü yapılan Boğazlar müzâkeresinden “ düş kırıklığına” uğramış.

18.12.1922 tarihli 134 sayılı telgrafıyle Londra’ya şunları yazıyor:
“ W e have had a disappointing aftemoon, the result it vvould appear of concerted action bet-
vveen Russians and Turks. After ten days of careful and friendly examination betvveen allied and
Turkish experts of every aspect of Straits question in vvhich vve ... had arrived at vvhat vvas belie-
ved to be an agreed decision... T urks replied by reviving a num ber of points vvhich have been rai-
sed a dozen times in private and public discussions... (Turks and Russians) demanded a re-ope-
ning of principal issues and they ended by producing two counter-schemes of their ovvn...
“ If meeting tomorrow is of similar character it vvill probably be necessary to see ism et Pacha,
and teli him plainly that Straits question is closed, and that he can either take the solution propo-
sed or leave it with result that ali accom panying concessions will be vvithdravvn” . (F. 0 .424/255,
P-7' 8-7' 9, N0.799; D B F P -I/ 18, p. 396-397, No. 282).
No. 176
Lozan ’da İsmet Paşa ’dan Ankara ’da Mustafa Kemal Paşa ’ya
19 Karıun-ı evvel 1338
(19 Aralık 1922)
A ziz kahram anım , reisim ve kardeşim.
T ehassürüm ün derecesini ifade edem em . A n ad olu ’da aylarca görüşem ediği

m iz zam anlar olm uştu. A m a kendim i bu kadar u zak ve istediğim zam an hem en
sizi bulam az görem em iştim . İstediği zam an sizinle konuşm ak ve buluşm ak ihti
mali bile biz insanların en bü yük kuvveti olduğunu bir daha tecrübe ediyorum .
K onferansın hassa-i m esaisini (ıo Kânunuevvele kadar) takdim ediyorum .
Bu m esaiye hazırlanm ak için çok çalışılıyor. Şim di ben 15 K ânunuevvel akşam
raporunu bitirdim. Bu m ektubu yazıyorum ki saat sabahın dördü oluyor. En
uzun çalışm ak yorgunluğunda senin bir hâtıranı anlatm ak yeni bir hayat kudre
tindeki tesiri yapıyor. Benim güzel paşam , bilm ezsin bu anda ne kadar tahassür
ve teessürüm vardır.
B ana ordudan m alûm at veriniz. B ü yük kum anda m akam atında tebeddül
var m ıdır? Bir telgrafım aldım. Sureti um um iyede istirahat ve m em nuniyetini
ifade ediyordu. Bana b ü yük teselli oldu. N e kadar tehacüm içinde bu lun du ğu
m u ve bundan ne kadar sıkıldığımı m ükem m elen tasavvur edersin. Fakat senin
herhangi bir im zanın derece-i şifasını da bildiğin halde bundan niçin im sak edi
yorsun? M utm ain olm an için söyliyeyim ki iyi çalışıyoruz.
Ben Sana hiç bu kadar silik ve rabıtasız yazm am ıştım . T ekrar edeyim ki ta
hassürüm ün şiddetindendir. N eticeden m em nun olacak m ısın; bahusus tekrar
görüşebilecek miyim?
H ayatım dan Suret-i um um iyede m em nunum . H eyetim izde ahenk ve inti
zam vardır. Ciddiyetle çalışıyoruz. îş hakkında ne yazayım , raporum u okursun.
Şahsen mevkiim suret-i um um iyede saygıya m üstenid addolunabilir. İsviçre m u
hitinde dahi m evkiim iz vardır. Benim güzel şefim, sevgili kum andanım . Seni ne
vakit göreceğim ? Gözlerinden öperim . Ç o k lâubaliliğim i affet, çok tahassürüm .
K elim eler çok eksik ve içim hiç tatm in edilmemiştir.
No. 177
(20 Aralık 1922)
A ralo f beni ziyaret etti. 19/20 gecesi görüştük. K onferansa aid m ükâlem e
evvelkilere nisbetle m ülâyım cereyân etti. Konferansın içtim â’ edeceği taayyün
ettikten ve fakat m ahalli takarrür etm eden M oskova’dan salâhiyet-i fevkalâdeyi
hâiz bir komiserin konferans esnâsmda m üttehid cephe ile hareketi te’m în içün
A n ad olu ’ya gelm ek arzu ettiğini fakat tarafımızdan tam bir arzu izhâr edilm edi
ğini söyleyerek m ükerrer m üracaatlarına rağm en bu hususda görüşm ekten icti-
nâb ettiğimizi tekrar etti. Bu noktayı da yanlış derhâtır ettiklerini, bilakis tarafı
m ızdan böyle bir ziyaretin m em nuniyetle telakki edileceği Y u s u f K em al Bey va-
sıtasiyle söylendiğini, bilâhire M edivani’nin A n k ara’ya vürûdunda tarafımızdan
suâle m ukabil kendisinde salâhiyet olm adığını ifâde ettiğini hatırlattım. Bundan
sonra m uhtelif yollardan ve şekillerde harb gem ilerinin Boğazlar’dan m ürûruna
m üsâade edip etm eyeceğim izi anlam aya uğraştı. M uh âd ım tarafın ve M arm a
ra’ nın m asûniyeti hakkında ne gibi te’minât düşündüklerini kâğıt üzerinde
görüp tedkîk etmeden ve kâfi olup olmadığını bilm eden bu bâbda bir cevap ver
m ek im kânı olm adığını tekrar îzah ettim. Söz siyâset-i um ûm iyeye intikal etti.
Boğazların serbestiyetinin Şark iktisâdiyâtm a elîm te’sirâtını îzâhına m ukabil
zât-ı âlinizin son telgrafınızda bildirdiğiniz Rakofski’ye m üdâfaa m ünâsebetim i
zin takviyesi tarzındaki ifadenizi A r a lo fa ben de tekrar ettim. Fransızların ta’mi-
rât m es’elesi dolayısiyle A lm an lara karşı hareketleri mevzû-ı bahs oldu. Ben ke-
zâ zat-ı devletinizin Rakovski’ye tavsiyeniz veçhile Fransızlarla anlaşm ak arzu
sunda bulun up bulunm adıklarını sordum . M oskova’nın çok tarafdâr olduğunu
hattâ Franklin Bouillon’un A n k ara’yı ikinci ziyaretinde kendisiyle görüşüp an
laşmak içün hüküm etinden ta’lim ât aldığını ve fakat görüşm eğe muvaffak ola
m adığını söyledi. Fransızlarla anlaşm ayı çok arzu ettikleri ve çalıştıkları
görülüyor. Ç içerin ’e bizim kuriye ile m ektup gönderiyor. L ozan ’da bu hususda
sarf-ı mesâi etmesini teklif ve tavsiye edeceğini kuvvetle zannediyorum . M o u g in ’i
bir kere daha bu hususta yoklam am ı m usırrâne benden rica etti ve bu geceki
m ükâlem em izden çok m em nun kaldığını söyleyerek ayrıldı.
No. 178

(20 Aralık 1922)
Vekâlet m e’m urlarından Behçet Bey kuriye olarak bugün L ozan ’a hareket
ettirildi.
No. 179
(20 Aralık 1922)
A lm an m ütârekenâm esinde süfen-i harbiyelerinin ecnebi lim anlarında bîta-

raf hale konm ası kabul ettirildiği halde M ondros m ütârekenâm esinde m üttefik
lerin musırrâne taleblerine rağm en başta Y avuz olduğu halde diğer süfen-i har-
biyem izin bizim lim anlarda sulha kadar gayr-ı fa’âl bir halde bulunm ası kabul
ettirilmiş idi. Y avu z m üstakbel bahriyem izin her sınıf zâbitânının m utlak olarak
m uhtaç olduğu yegâne m ekteb ve ta’lim gemisi olacaktır.Böyle bir gem iyi altı
m ilyon İngiliz Lirası m ukabilinde lâ ekall üç sene zarfında elde edebiliriz. Y a
vuz’un donanm am ızdan ayrılm am asını te’min buyurm anızı bahriyem iz nâm ına
ve sûret-i m ahsûsada rica ederim paşam . Y av u z’ un ve M id illi’nin bidâyet-i
harbde Boğazlar’dan m ürûruna m üsâade etm em iz ve tarafım ızdan tesellümleri
o zam an hariciye nâzın bulunan Edvvard G rey’ce İngiltere hüküm eti nam ına da
m ûcib-i m em nuniyet ve teşekkür görülm üş ve sefirimiz bulunan Tevfik Paşaya
resmen “bizi Bahr-i Sefıd’de bir beladan kurtardınız” fıkrasını ilâve suretiyle
tebliğ ve te’yîd olunm uş bu lun du ğu nu tekrar arz ederim .
No. 180
(20 Aralık 1922)
20 K ânun-i evvel 38 sabahı M ou gin ile m ülâkatım :
Fransız h ey’et-i m urahhasasının konferanstaki vaziyetlerin den m ünâsib ifa

de ile şikâyet etmiştim. M ougin , hüküm etinden aldığı ta’lim âta istinâden bu
hususa aid beyânât-i âtiyede bulundu. Fransız hey’et-i m urahhasasına yeni ta’li-
mât i’tâ edilmiş. T ü rk m etâlibine lehdâr ve İngilizlerle hey’etim iz arasında ha
kem vaz’iyetinde bulunm aları kendilerine tebliğ edilm iş. Eğer m üzâkerât hadd
devreye girerse Franklin Bouillon L ozan ’a gönderilecekm iş. Ben Franklin Bouil-
lon m urahhas olarak veya resmî bir vazife ile mi gönderileceğini sordum . M o u
gin cevab vermedi. T ah kîk ederek bildirecek. T ah m in im M üd an ya K onferansın
daki rolü tekrar etm ek fikrindedirler. A ra lo fu n arzusu veçhile girizgâh bularak
Ruslarla m ünâsebetlerini ve nokta-i ihtilâflarını istifsâr ettim. M ou gin Rusların
kendileri ile anlaşm aya çok çalıştıklarını fakat d üyûn m es’elesinden dolayı i’tilâf
imkânı bulunam adığını söyledi.Ben sırf şahsî m ütâlaa olarak Şark sulhünün
esaslı ve devamlı olması içün tarz-ı tesviye bulunm asını fâideli gördüğüm ü
söyledim. M ou gin şahsî olarak bu nikatı tedkîk ile bana bildirecek. Alm anların
ta’mirât meselesi yüzünden aleyhlerine bir hareketleri m utasavver olup olm adığı
suâlime karşı Londra başvekiller ictim âında R u h r sahasının bir kısmım Fransız-
lar tarafından işgaline İtalyanların muvâfık, İngilizlerin m uhâlif kaldığını,
Kânun-i sânînin ikisinde tekrar toplanarak kat’î karar vereceklerini söyledi.
No. 181
No. 114, 115, 116 20 Kânun-i evvel 338
(20 Aralık 1922)
19 Kânun-i evvel 38 raporudur.
1 — Boğazlar K om isyonu içtim â ve müttefikler Ç içerin ’in kapalı program ını

reddetti. Bizim teklifâtımıza redd cevâbı verdiler. Gayr-ı askerilik lâyihasında
M arm ara’nın A nadolu sâhilinde D a n ca ’dan K arabiga’ya kadar hiç bir günâ
tahdîdât yoktur. R um eli sahilinde batarya ve torpil bataryası konam ayacaktır.
M arm ara Denizi sulannda tahte’l-bahr icrây-ı fi’l eden m evâdd bulunm ayacak
tır. M arm ara’da tahtelbahirlerim iz serbest ve donanm am ızın gayr-ı askerî mın-
takada demirlemesi câizdir.
G elibolu ’da beş bin kişi kabul etmediler. Y u n an donanm asının da gayr-ı
askerî Y u n an adalarında dem irlem esini ve bu adalar efrâdının adalarda ta’lîm
etmesini idhâl ettiler. Boğazlann serbestîsi nâm ı altındaki lâyihada hem en hiç
ta’dilât yapm adılar. Bu sûrede sefain-i harbiye hâl-i sulhda her devlet en kuv
vetli K aradeniz donanm asına m uâdil bir donanm ayı geçirm ek hakkını hâizdir.
Boğazlar arasında bulunacak harbiye sefâini içün bir tahdîd yapılm am ıştır.
Hâl-i harbde m uhârib devletler bütün kuvvetlerini isti’m âlde serbestdir.
No. 115
Boğazlar K om isyonu hakkında verilen lâyiha şudur: T ü rkiye riyâsetinde

Karadeniz murahhasları ile m üttefikler ve Y u n an ve âtiyen Am erika m urahhas-
lanndan m ürekkebdir. C e m ’iyyet-i Akvâm himâyesindedir. Vazifesi seyr ü siyâ-
hat içün ittihâz-ı tedâbîr veya bilhassa fener ve şam andıra ve cerr um ûrunun ve
gayr-ı askerilik ve serbestî-i m ürur lâyihalarının hüsn-i cereyânına emîn olacak
tır. Y u n an m urahhasına i’ tirâz ettim. K om isyonun vazîfesi sefâin-i harbiyenin
bizim teklîf ettiğimiz tahdîdâta tâbi’ olmasını tanzîm etm ek idi. Siyâsî te’mînât
C em ’ iyyet-i Akvâm ın onuncu m addesi m ahiyetindedir. Başka bir şey kâbil ol
m adığını söylediler*.
2 — Y arınki kat’î celse içün Boğazların serbestîsi lâyihasında bildirdikleri

ahkâm ı kabul edeceğim . G elibolu garnizonunun tahdîd m ikdânnı kendilerine
bırakacağım . D iğer b a ’zı teferruâttan m âadâ asıl Boğazlar K om isyonun un vezâi-
fini m es’ele-i esâsiye yapacağım . Serbestî-i m ürûr lâyihasındaki ahkâm ın hüsn-i
cereyânm a ittılâ’dan m âadâ vezâife gayr-ı askerîliğin m ürâkabesine âid mevâddı
kat’iyyen reddedeceğim . İdareye, m ürakabe ve m üdâhale m âhiyetini alacak olan
budur.
No. 116
E ğer niyetleri bu ise ısrâr edeceklerinden K onferansın inkıta’ ihtim âli var
dır. K onferansın inkıtâ buhranlarına karşı İstanbul’da ve orduda dâim a hâzır
bulunm ak lâzımdır.
3 — Çiçerin im zâ etm eyecek, reddedecektir. T ertibin R u sya aleyhinde oldu

ğunu söyledi. B u fikirde değil fakat m ecburiyetle sefain-i harbiyeye muvâfakat
edeceğim izi söyledim . Çiçerin beyne’l-milel kom isyonun reddolunm ası ve selain
m ürurunun bizim m urâkabe ve m es’ûliyetim izde olm asını teklîf ediyor... A m eri
ka dahi C em ’iyyet-i A kvâm ile m ünâsebetinden olacaktır beyne’l-milel kom isyo
nu arzu etm iyor. M ünhasıran T ü rk iy e’ye kalsın dem ek istiyor. Boğazlar K om is
yon unun kabulü bir m ecburiyet olduğundan sarf-ı nazar, Boğazlar rejimini red
deden R u sya’ya karşı harb gem ilerinin m es’ûliyetini deruhde etm ek bizim içün
şâyân-ı arzu değildir. A m erika m urahhası kapitülasyonlarda ecnebi hakim lere
m ahal verm em ek içün kendiliğim izden bir şey yapm aklığım ızı tavsiye ediyor**.
İS M E T
* Curzon, 19 Aralık günü yapılan Boğazlar görüşmesinden hoşnut kalmış. Londra’ya şunla
rı rapor ediyor:
“ T oday was a better day.
“ After careful examination by our experts of various counter-projects for the Straits submitted
by Turks and Russians, I delivered this m om ing full and final allied reply... I fırst rejected Russi-
an scheme in toto... I then took T urkish counter-schemes ... and refused them for defınite reasons,
accepting hovvever one or tvvo of a harmless nature... ismet Pasha as usual asked to reserve reply
but protested strongly against proposed Straits commission and denounced political guarantees as
inadequate...
“ I took advantage... to say that allies had meant to end debate on the subject today but
would grant one more sitting to hear T urkish reply tomorrovv... T urkey vvill realize that she must
either accept Straits convention as it stands or lose it altogether. T o d a y ’s proceedings vvere in rea-
lity presentation of ultim atum ...” (F. 0 . 424/255, p.723, N0.805; D B F P -I/ 18, p.398, N0.283)
** 19 Aralık günü Boğazlar sorununun görüşülmesi yabancı basına geniş ölçüde yansımıştır.
Kim i gazeteler T ü rk karşı projesini tam olarak sütunlanna almışlardır. 20 Aralık 1922 tarihli gaze
telerden birkaçının başlıkları, bir fikir vermek üzere, aşağıya alındı:
Journal de Geneve: -“ Lozan Konferansı. Boğazlar İşinde İlerleme olm uyor. - Lord Curzon, iler
leme olmadığını, fakat herkesin de bu Boğazlar işini artık bitirmek istediğini belirtiyor...”
Journal: - “Müttefikler Boğazlar İşini Bitirmeğe Kararh-Kom isyon bugün son toplantısını ya
pacak” .
Petit Parisien: - “Lozan’da Boğazlar Sorunu. Rus Karşı-Projesi Reddedildi. - T ü rk Karşı-Proje-
si bugün incelenecek- M üttefikler bugün öğleden sonra sorunu temizlemeyi um uyorlar” .
Echo de Paris: - “Boğazlar Sorunu- M üttefikler T ü rk ve Rus projelerine karşılık verdiler” .
Le Temps: -Tlontre-projet turc -Liberte des Detroits” (Türk karşı-projesinin tam metni). “ Rus
delegasyonunun projesi” (Tam metin).
No. 182
icra Vekilleri Hey ’etı Riyasetine
(20 Aralık 1922)
İngiliz, Fransız, İtalyan başm urahhasları tarafından m üm zî müşterek bir

takrîr ile İstanbul’da icrây-ı faaliyet eden anonim şirketlerin 1 K ânun-i sâni tari
hinden evvel İktisat Vekâletine tescil edilm eğe dâvet edilm iş olduklarını ve işbu
m üddetin hitam ında tescil edilm em iş olan şirketlerin tanınm ayacağını istihbar
ettiklerini bildirerek böyle bir kanunun harbten evvel O sm anlı hüküm eti ile
düvel-i ecnebiye süferası m iyanında zemîn-i m ükâlem e teşkil etmiş fakat bir ne
ticeye iktiran ettirilmemiş olduğunu beyan etm ekte ve Konferansın tedkinine ar-
zedilmiş olan bu m es’elenin Konferansça karara rabtına intizar edilm eksizin
T ü rk hüküm eti tarafından ayrıca fı’len tesfıye edilm iş olmasını kabul edem eye
ceklerini ilâve etmektedirler. Takrirde işbu kanunun tatbikinden sarf-ı nazar
olunması için m ahalline ta’lim at i’tâsına delâletim rica edilm ektedir*. Bu bâbda
m a’lûm ât i’tası m üsterham dır. **
İS M E T
* Lord Curzon, İstanbul’daki İngiliz şirketlerinin kapatılmasını önlem ek için silâh kullan
maya kadar ileri gitmek niyetindeydi. “ I was prepared if necessary to authorise protection of Bri-
tish companies by use of force in Constantinople if Turks close ofiices of those companies” diyor
du. (F. 0 .424/255, N0.778; D B F P -I/ 18, p.389, No. 276). Am a öteki devletler buna yanaşm ayınca is
met Paşa’ya İngilizcesi aşağıya aktarılan ortak notayı verdiler:
“ Principal delegates of Great Britain, France, and Italy leam that Turkish authorities in
Constantinople have invited foreign companies there to register themselves at Com missariat of N a
tional Economy before January l st failing which they vvill no longer be recognised.
“ Delegates point out that lavv invoked formed subject of conversations before the war bet-
vveen Turkish government and embassies, but that these conversations vvere inconclusive. Status of
foreign companies in Turkey is novv under consideration at conference and delegates cannot admit
question under deliberation here should be settled in fact and unilaterally by Turkish government
before conference has taken decision.
“ Delegates therefore request ismet Pasha to cause instructions to be issued to suspend appli-
cation of lavv” . (D B F P -I/ 18', p. 389, n.2.)
** Bkz. No. 196.
No. 183
Hâriciye Vekâlet-i Celîlesine

(20 Aralık 1922)
Paris M üm essilliği İkinci K âtibi C em al H ü sn i* Beyin cem ’an bin İsviçre

Frankı maaş ve tahsîsât ile Bern Sefâretine nakl-i m e’m ûriyetle Sefâret İkinci
kâtibi N um an R ıfat** Beyin m um âileyh Cem al H üsni Beyden m ünhal kalan
vazîfe-i kitâbete nakl ve ta’yînini rica ederim ***.
H âriciye Vekîli
ve
H ey’et-i M urahhasa Reisi
İS M E T
* C em al Hüsnü T A R A Y : C um huriyet dönem i Büyükelçilerindendir. Bern’de (1930-1936),

Brüksel’de (1938-1939), Rom a’da (1945-1946), A tina’da (1952-1954) Elçilik ve Büyükelçilik görevle
rinde bulunm uştur.
** Num an Rıfat M E N E M E N C ÎO Ğ L U : İkinci D ünya Savaşı yıllarında Dışişleri Bakanlığı
Genel Sekreteri ve daha sonra Dışişleri Bakanı olarak T ü rk diplomasisini başarıyla yöneten Türk
diplomatı. 1923-1926 yıllarında Bern, Bükreş, Budapeşte’de kâtiplik ve işgüderlik görevlerinde bu
lunduktan sonra 1927’de Beyrut Başkonsolosluğuna, 1928’de Dışişlerinde G enel M üdürlüğe,
1929’da Dışişleri M üsteşarlığına atandı. 1933-1937 ve sonra tekrar 1938-1942 yıllarında Dışişleri
Bakanlığı Genel Sekreterliği ve 1942-1944 yıllarında Dışişleri Bakanlığı görevlerinde bulundu. 1944-
1956 yıllarında Paris Büyükelçisiydi. 1956’da em ekliye ayrıldı, İstanbul m ebusu seçildi ve vefat etti.
Ankara’da asri mezarlıkta göm ülüdür.
*** Bkz. No. 195.
No. 184
(21 Aralık 1922)
124 num aralı telgrafa zeyld ir*.
T ü rk iye B ü yük M illet M eclisi H üküm etinin evân-ı teessüsünde âmâl-i milli-
yeye fı’len m uhâlefet m akdadı ile Hilâfet ordusu teşkiline tevessül eden kesân
sulh-i um um înin akdinde afv-ı um ûm îden istifade ettirileceklerine dâir te’m inât
alarak bu işe girişmişlerdi. Afv m es’elesi m uâhedeye dâhil olunursa hem bu gi
bi eşhâs hiyânetlerinden dolayı hesap vermeğe m ecbur olm aksızın ileride de
tahrikâta devam fırsatını bulacaklar ve İngilizlerin bâlâdaki te’m inâtı asılsız çık
mamış olacaktır. Bu tehlikeyi nazar-ı dikkatınıza vaz’ ile beraber afv m es’elesi
mevzû-ı bahs olarak m usâlahanâm eye bunun hakkında bir m adde derci kesb-i
zaruret ederse bu bâbdaki taahhüdün m ütekabil olması lâzım geleceğini arz ede
rim. Zirâ İngiltere tebeasm dan binlerce zevat hilâfetin istiklâl ve şerefini m uhâ
faza yolunda kalen ve kalem en m ücâhedede bulunm uş olduklarından dolayı İn-
gilizler tarafından m ahkûm edilmişlerdir. M evlana Şevket A li biraderler ve rüfe-
kası, G andhi ve daha bu gibi M üslim ve H indu nîce zevât-ı m uhterem enin in-
de’z-zarûr m uâhedeye dercolunacak m etinde afvın m ütekabil olacağı kaydının
ilâvesi sûretiyle afv-ı um ûm îden istifade ettirilmesi husûsunun te’m îni lâzım ol
duğunu m ütâlaa ediyorum .
No. 185
(21 Aralık 1922)
15 Kânun-i evvelde Ezine’den Çanakkaleye m ahbus getiren jandarm am ız

İngilizlerin tel örgüsüne geldiğinde bir gün evvel zâbiti beklem eyerek geçtiği ba-
hânesiyle İngilizler tarafından silâhı taleb edilmiştir. M erkum bunun aslı olm a
dığını ve silâhını verm eyeceğini söylemiş ise de bir m angayı m ütecâviz İngiliz
efrâdı çadıra çekerek silâhını alm ışlar ve kolu kırılacak kadar dövm üşler ve yanı
na nöbetçi koyup teşhîr ve tahkîr etm işlerdir.General M arden jandarm alarım ı
zın kendilerinin vezâifine karışmakta olduklarını iddia ile hiçbir jan darm a nefe
rimizi tel örgüsünden geçirm eyeceğini ve vak’a hakkında tahkikat yaptırdığından
neferimizin salıverilm eyeceğim söylemiştir. M üsebbiblerin tecziyesi ve jan d arm a
nın tahliyesi içün teşebbüsât îfâsı 19 Kânun-i evvelde Refet Paşaya yazıldı.
No. 186
No. 119, 120, 121 21 Kânun-i evvel 38
(21 Aralık 1922)
1 — Boğazlar K om isyonu içtim â’ etti. M üttefiklere cevâb verdik. Boğazlar

mes’elesinin başından şim diye kadar tahkim atdan vazgeçm ek bunu yalnız sâhile
değil bir m ikdâr dâhile dahî teşmîl eylemek, harb gem ilerinin tahdîdât ile geç
mesini kabul eylem ek sûretiyle yaptığım ız fedâkârlıkları ta’dâd ve cihân efkâr-ı
um ûm iyesi önünde m evkiim izin resânet ve kuvvetini iddia eyledik. İşte bu d e fa
dahi geçit hakkında m üttefik projesini kabul eyliyoruz dedim . Fakat Y u n an do
nanm asının Boğaz karşısına gelebilm esi ve Y u n an adalarında asker bulunm ası
gibi ba’ zı teferrûatı kabul edem eyeceğiz. K ezâlik G elibolu şibih cezîresi üzerinde
beş bin kişilik bir kuvvet taleb etmiş isem de bu m ikdân Düvel-i İ’tilâfiyenin
takdirine havâle ettiğimi, pek m ühim olm ak üzere beynelm ilel Boğazlar K om is
yon unun sefain-i harbiyenin m ü rû r kavâidinin hüsn-i cereyanına kesb-i ıttilâ’ et
mekten başka bir vazîfesi olm ayacağını ve gayr-ı askerilik keyfiyetini T ü rk iy e ’nin
taahhüd etm esiyle iktifa olunarak bu husûsda hiçbir nezâret ve kontrolü aslâ
kabul edem eyeceğim izi ifâde ettim. Gayr-ı askerilik kontrolü şıkkında ısrar eder
lerse bizim fedâkârlık olarak kabul ettiğim iz tertibâtın aleyhim ize sebeb-i m ü dâ
hale olm asına taham m ül edem eyeceğim izden m es’elenin hitâm a ereceğini iki
günden beri iblâğ etm ekte olduğum gibi bugün dahî tasrîh ve ifâde eyledim .
Curzon nutkum u m u ’tedil ve m a’kül ve i’tilâkârâne b u ldu ğun u ve başlıca mesâ-
ilde i’tilâf hâsıl olduğunu ifade ve diğer nikât hakkında da i’tilaf üm m idini izhâr
ederek serd-i m ülâhazât eyledi. G elibolu ’da garnizona yine i’tirâz etti. Y u n an
m esâilinden bahsetm edi. Sefaretler yanında istasyoner bulundurulm asına da i’ti
râz ettiğim den buna m üsâdekârâne ve latîfekârâne tem as etti. Y u n an m esailin
den bahsetm edi. Sefaretler yanında istasyoner bulundurulm asına da i’tirâz etti
ğim den buna m üsâdekârâne ve latîfekârâne temas etti. Boğazlar K om isyonunun
vezâifinde siyâsî te’m inât bahsında bizi tatmîn edecek bir sûret-i hail bulm ak
üm m idini gösterdi. M üttefikler tertibâtın İsmet Paşanın bir fikr-i sâbit olarak
hukuk-ı hâkim iyete m üdâhale eyledi. Fransız ve İtalyan, esâs m esâilde i’tilâf hâ
sıl olduğunu söylediler. Sırb ve R om an ya iştirâk eylediler. Y u n a n ’a söz verm edi
ler.*
No. 120
R uslar söz alm adı. Hâsılı taleb ettiğim m evâddı halletm eğe m üsâîd bir ze-
mîn gösterdiler. Bu esnâda tekrar tahriren bir m ütalaa vererek K om isyonun ve-
zâifini tasrîh ve bâhusûs kabul ettiğim m evâdd gayr-ı kâbil-i inkısâm bir kül
* 20 Aralık 1922 günü Lord Curzon Londra’ya şunları rapor ediyor:

“ "flıere were rumours this m om ing of im pending crisis, of Turkish intrensigence, and inevi-
table rupture. W hen vve met, hovvever, ism et Pasha m ade speech of a conciliatory character in
vvhich,... he definitely accepted allied proposals with regard to freedom of the Straits, but reitera-
ted Turkish vievvs on points of special importance to them...
“ Finally cam e their crovvning objection to proposal to entrust Straits commission vvith duty
of inspecting demilitarized zones...
“ Russian delegation, though present, preserved a signifıcant silence and undoubtedly this af-
ternoon’s sitting marked a definite break avvay by T urks from Russian thraldom vvhich may have
larger consequences.” (F. 0 . 424/255, p.723, N0.806; D B F P -I/ 18, p.399, N0.284)
teşkil eylediğini te’yîd eyledim . Boğazlar buhrânı şim dilik hitam bulm uş addo
lunur**. M es’elenin âtiyen dûçâr olacağı müşkilât Boğazlar Kom isyonunun ta’yî-
ni vezâifınde olacaktır. T ü rk riyâsetinde ve C e m ’iyyet-i A kvam him âyesinde olan
bu K om isyonun yalnız sefâin-i harbiyenin m ürûru ile iştigâl ederek, ne sefâin-i
ticariye bâ husûs ne gayr-ı askerilik um ûru ile m eşgul olm am asına ehem m iyye-
t-i esâsiye atfettiğim den bu noktadan buhrân her zam an çıkabilir.
A n ad olu ’da ve R u m eli’de berri ve bahrî bigünâ tahdîdât-ı askeriye olm a

ması ve bizzat İstanbul’da bir kolordu ikâmesi ve M arm ara’nın A nadolu sevâhi-
li bilâ kayd u şart tahkîm edilebilm esi ve M arm ara’da donanm am ızın, tahtelba
hirlerimizin m üstakil ve faal olması sebebiyle esbâb-ı kâfiye-i m üdâfaa ve binâen
aleyh em niyyet te’sis edilmiştir. H arb gem ilerinin K arad eniz’e geçmesi esasen
alâkadâr eden bir tertîb olup buna da m ahal verm em ek üzere inkıtâ’ ânına ka
dar sebât ve m ukavem et etmiş isek de bu yüzden inkıtâ’ yapm ak içün gerek ah
dî m ecbûriyetim iz ve gerek m enâfi’-i m üsta’celem iz yok idi. H azerde ve seferde
M arm ara’daki T ü rk donanm asından daha az bir m ikdârın (? m ürurunda) ısrâr
etmek R us donanm asına karşı müttefikin donanm asının K aradeniz’e parça par
ça çıkmasını ve binaen aleyh Ruslara tefevvuk-ı bahrîsinin te’m inini taleb etmek
olduğundan müttefiklere karşı bu ciheti de sonuna kadar iddia edem edik. Gay-
r-ı askerilik ve Boğazların serbestisi projeleri M ülazım C em al Efendi ile 16
Kânun-ı evvelde irsâl edildiğinden Erkân-ı H arbiye-i um ûm iyeye vürûdunun
iş’ârı m üsterhamdır. Bu halde husule gelen yeni farkları telgrafla tasrih edece
ğim.
** Boğazlar yüzünden Lozan’da ipler koptu kopacak dendiği bir anda birden ilke anlaşması
na varılması, dış basında geniş ve olum lu yankı yaptı. Gazetelerden birkaç alıntı aşağıdadır:
“ İsmet Paşa, Boğazlarla ilgili M üttefik projesini genel çizgileriyle kabul edebileceğini, proje
nin bazı hüküm lerinde ise değişiklik arzuladığını açıkladı... Lord Curzon, T ürkiye’nin M üttefikle
rin projesini genel çizgilerle kabul etmesinden büyük memnuniyet duyduğunu belirtti... Türklerin
birden bire dönüş yapm aları herkesi şaşırttı. A m a Ç içerin’in susması daha da şaşırtıcı oldu.” (Jo
urnal de Geneve, 21.12.1922)
“Türkler Lozan’da kendilerine sunulm uş olan önerileri reddetselerdi ne olurdu? Barış imza-
lanmazdı, yani M udanya mütârekesi geçersiz olur, Türkler Yunanlıların karşısında yalnız kalırlar
dı. A m a M ondros mütârekesi ayakta kalır ve İstanbul’un statüsü 1918’den beri olduğu gibi sürer
giderdi... Böyle bir durum dan kimse hoşnut kalmazdı, am a bu durum T ürkiye için daha da tatsız
olurdu.” (Tribüne de Geneve, 21.12.1922)
“ T ürk delegasyonu, son dakikada akıllıca davranmayı bildi. T ürkiye’nin A vrupa’ya dönüşü ve
M illetler Cem iyetinde yerini alışı arifesinde iyi niyetli ve ölçülü davranmak gerektiğini kavradı. İs
met Paşa, üzerindeki bütün uğursuz etkileri savuşturup sorumluluğu üzerine aldı... Boğazlar konu
sunda Türklerle M üttefikler arasında varılan anlaşma, Ruslar için şimdiye kadar hiç karşılaşmadık
ları bir başarısızlıktır... T ürk delegasyonu bağımsız davranmaya başlayınca Ruslar dâvayı kaybetti
ler. Boğazlar sözleşmesi artık yapılmış sayılabilir.” (Journal des Debats, 22.12.1922).
“ İsmet Paşa Müttefiklerin uzattığı eli kabul etmekle Ç içerin’in bütün um utlannı suya
düşürdü.” (Journal de Geneve, 22.12.1922).
2 — Y irm i dört saatten beri bütün m urahhaslarla devr-i dâim m ülâkât et
tik. B ugün İngiliz M üsteşârına M u su l’da kat’iyyen ısrâr ettiğimi ve efkâr-ı um û-
m iyeye karşı bütün da’vâyı kazanm ak içün bugün m ühim fedâkârlık yaptığım ı,
fakat Boğazlar K om isyonunun tahdîd-i vazâifinde m usırr olduğum u söyledim.
Garroni m ahrem m ülâkâtında Boğazlar m es’elesinde i’tilâf ancak kendi gayreti
ile hâsıl olduğu ve bütün m esâisine karşı hiçbir şey yapm adığım da ısrâr ederek
cebinden yeni bir im tiyâz program ı çıkardı. Bir defa tedkîk edip de ne verecek
sem vereyim dedi. Bundan sonra kapitülasyon m es’elesine nakl-i kelâm ederek
kanunlarım ız şeriata m üstenid olduğundan tebdîl edilinceye kadar ecânibin m u
hakem esi içün ecnebilerin m ahâkim e idhâlini ve beş sene kadar bir m üddet
lüzum unu îm â eyledi. Bu m es’eleyi evvelâ sûret-i husûsiyede aram ızda ihzâr
içün ısrâr etti. D iyor ki ne bizden ne onlardan olm ayan üç kişilik bir bîtaraf
mutahassıs hey’ et bu kanunları tedkîk ederek filhakîka ecânibe uyup uym ayaca
ğını bîtarafâne ifâde eylesin diye bir teklîf yaptı. Bu tedâbîre ihtiyâç olm adığını,
m adde ve sebeb üzerine m utahassıslanm ın sühûletle isbât edeceklerini ifâde ve
m utahassılanm ızın evvel em irde kendisi ile görüşm esini takrir eyledik. Garroni
Boğazlar kom isyonunun gayr-ı askerîliği kontrol vazifesi olm ayacağını,bu vazife
nin sefirlere verilmesini düşündüklerini îm â eder etm ez m ünâkaşa koptu ve
te’vîle saptı.
3 — M âliyenin tâlî kom isyonlarında hep dayandık durduk, ilerleyem iyoruz.

Rıza N u r Beyin bulunduğu ekalliyetler kom isyonunda ciddi m ünâkaşât vardır.
Avrupa m uâhedâtında olduğu gibi örfî ve lisânî tefriki kat’iyyen kabul etm iyo
ruz ve gayr-ı M üslim ekalliyetler diyoruz. Patrikin İstanbul’dan gitmesi hem en
karar derecesine gelmiş iken rivâyete göre C u rzo n ’un m üdâhalesiyle yeniden
i’tirâz ettiler. K a t’î olarak ısrâr ettik. A d lî kapitülasyon m es’elesi ecnebi hâkim
ler usûlünü prensip i’tibâriyle reddettiğim izden m ünâkaşasına başlanamam ıştır.
İS M E T
No. 187
Jıfo. T24 21 Kânun-i evvel 38
(21 Aralık 1922)
C . 138 num aralı ve 19 K ânun-i evvel tarihli telgrafa*
B urada ta’kib ettiğim iz m üdâfaa esâsâtına göre hüküm et ve um ûr-i diniye

mesâilini birbirinden ayırdığım ız cihetle hüküm etin Patrik intihâbına karışması
muvâfık olam ayacağı tarzında taraf-ı devletlerinden verilen cevâb muvâfıkdır
Efendim.
İS M E T
No. 188
(22 Aralık 1922)
K uriye C em al Efendi bugün vâsıl oldu.
No. 189
(22 Aralık 1922)
M esâil-i mâliye ve İktisâdiye hakkında son vârid olan m ütâleât ve ta’limât

ile burada m üzâkeratı ilerletm eğe im kân yoktur. M esâil-i m ezkûre hakkında bi-
dâyeten verilen ta’limât şöyle hülâsa olunabilir. Evvelâ D üyûn-i U m ûm iye İda
resini kaldırm ak, kalacak borçları ta’mîrât m atlubâtı ile m ahsûb etmek, sâniyen
olm adığı takdirde ba’de’l-taksîm yirm i sene te’cîl ettirmek. Son gelen emirlerde
bu müddet-i te’cîl yüz seneye iblâğ olunuyor. Şim diye kadar cereyân eden
m üzâkerâtdan ve sâhib-i ihtisâs rüfekânın m ütâleâtından anlaşılan netîce bunla
rı istihsâl im kânı yoktur. G ü m rü k m es’elesinde de ne kadar az olursa olsun bu
zam an içün bağlam ak m ugâyır-i istiklâl addedilm ektedir. Şurası m uhakkaktır ki
mesâil-i m âliye ve İktisâdiye hakkında mufassal ve teferrâtlı ta’limât elde olm a
dıkça m üzâkerât icrâsına zem în kalmamıştır. H er yeni tem asda m uhâlif-i em r
bir bir sûret-i halli kabul etmiş olm ak tehlikesi vardır. Bu halde îcâb ettiği veç
hile tenvîr etmek zarûreti karşısındayız. M uhâbere ile anlaşm ak m üm kün ola
m ayacağına kanâat hâsıl oluyor. Bir tarafdan da bu mesâli intâc içün tazyîk
vardır. En iyi çâre-i hail H aşan Beyin * bunun içün m üstacelen A nkara’ya
gönderm ekte görüyorum . Buradaki vaz’iyyeti ve bütün teferrât-ı müzâkeratı arz
eder. O n a göre îcâbını teem m ül buyurup iktizâ eden mufassal ve teferruâtlı
ta’lim ât verirsiniz. H aşan Beyin azîmeti içün m akine başında cevâba m untazı-
* Lozan Konferansında ikinci T ü rk delegesi Haşan S A K A .

nm . Bu rapor H aşan Beyin m ütâlaa ve raporu üzerine ve m üşavirler ile b a ’d e’l-
m üzâkere tarafımızdan kabul edilmiştir. H aşan Beyin gaybubetinde Ferid Bey
m âliye um ûruna nezâret eder. V ü sûlü nü n bilhassa iş’ârı **
İS M E T
Bkz. No. 190, 191.
No. 190
(22 Aralık 1922)
(M akina başında)
C 122/22 K ânun-i evvel telgrafa*
Iş’ânn ız veçhile H aşan Beyin i’zâm ı ve avdetine kadar Ferit Beyin M âliye
um ûruna nezâret ve riyâset etmesi muvâfıkdır.
T e ’cil-i düyûnun şifre hallinde hata olarak yü z sene diye anlaşıldığını zan
nediyorum . Bizim iş’ârım ız yirm i senedir.
* Bkz. No. 189 ve 191.
No. 191
Zâta mahsûsudur 22 Kânun-i evvel 38

(22 Aralık 1922)
No. 125
M âliye işlerimiz iyi değildir. D üşm ânın m etâlibi çoktur. A dam ları son dere
ce kuvvetli mütehassıs, m usırr ve m ukni’dir. H üküm etten aldığım ız ta’ limât da
m ütehassısların söylediğine göre m üm kinü’l-icrâ değildir. Ben mem leketin
bütün m âliyecilerini etrafıma topladım . Haşan B ey *, Ferid B ey ** , Cavid
* Lozan’da ikinci T ü rk delegesi Haşan S A K A .

Rıza N ur maliye uzmanlarım ızın yetersiz olduğunu söylüyor ve Haşan Saka hakkında da
şunları yazıyor:
“İsmet Paşa şiddetle H asan’ın (Saka) aleyhinde... Yerden göğe kadar hakkı var. M eselâ bir
gün İsmet dedi ki: “ Haşan Bey! D üyun-u um um iyenin borcu ne kadar liradır.” Haşan: “ Hesap
yapayım, söyleyeyim” dedi, gitti. Bir müddet sonra geldi, “ 150 m ilyon” dedi. Bir hafta sonra İsmet
B e y ** * Şefik Bey aralannda ittihâd-ı efkâr olm uyor. Bu ahvâl tahtında H aşan
Bey ahvâli bir d e fa A n kara’ya şahsen anlatm ağa lüzûm -i kat’î görüyor. Benim
istisâsime göre m üşârün ileyh çok m üşkilât karşısında kendisini kuvvetli
görm üyor. M üşârün ileyh m urahhas olduğundan re’sen i’zâm ı salâhiyetim dâhi
linde değildir. Evvel em irde hüküm etten m e’zûniyet istedim. Ferid Bey hey’et-i
m urahhasaya m e’m ûr ediliyor. H aşan Bey gidip gelinceye kadar iki m urahhas
ile iktifa câizdir. Zâten herkesin iki m urahhası vardır. Bir d e fa A nkara’ya git
mek bizzât H aşan Beyin de taleb ettiği bir tedbîr olduğundan bunun tervîcini
rica ederim ****.
İS M E T
bir daha sordu. Yine: “ Hesap yapayım ” Dedi, gitti. Yapm ış, geldi. “ Doksan dokuz milyon lira”
dedi. İsmet kızdı: “ Canım Haşan Bey! Bu nasıl iş?... Bunun hangisi doğru?... Fark, yüzler, binler,
haydi yüzbinler de olsa ne ise. M üthiş. M ilyonlar var!” dedi. Haşan ne cevap verse iyi?! “ Ben ne
yapayım! O vakit hesap öyle çıktı. Şimdi de böyle çıktı...” Şu adam güya iktisat ve m aliye müte
hassısı...” (Hayat ve Hatıratım, III, s. 1117)
** Ferit T E K . O talihte Paris M ümessili idi. Paris’ten Lozan’a çağırıldı. Başbakan Hüseyin
Rauf O rbay ile arası pek iyi değildi.
*** İttihat ve Terakki İktidarının M aliye Bakanı olan ve 1926’da İzm ir Suikasti dolayısıyle
idam edilen C A V İ T Bey, Lozan delegasyonuna sonradan katıldı. 12 Aralık günü Lozan’a vardı.
Özellikle Fransız borçlan konusunda bilgisine başvurulacaktı. (Malin, 14.12.1922)
**** Bkz. No. 189.
No. 192
(22 Aralık 1922)
1 — T â lî kom isyonlar içtim â’ ettiler. R ıza N u r Beyin bulunduğu ekalliyetler

K om isyonunda ahkam ın ırkî ve lisânı şüm ulünü kabul etmedik. Bu husûsda
yalnız gayr-ı M üslim ta’bîrini kabul ediyoruz. M evcud m uâhedâtdan b a ’zı ah
kâmı kabul ettik. A ncak imtiyâzât-ı m ezhebiye-i atîkayı da ilâve etm ek istiyorlar.
Şiddetle reddediyoruz. H arbde tehcîr edilmiş olan m alları ile harem lere alınmış
olan Ermeni kadın ve çocuklarının iâdesini bir m adde olarak teklîf ediyorlar.
Şiddetle reddediyoruz. Son tekliflerinde Erm eni yurdundan bahsolunm am ıştır.
Ekalliyetlere hakk-ı m uhaceret taleb eden m addeyi istîzâh ve m ünâkaşa ederken
Venizelos hüküm etin cebren bütünR um ları koğduğundan bahsetmiş. Bu sebeb-
le m urahhasım ız tarafından şidetle m ünâkaşa ve tahtîe edilmiştir. İtalyan Reis
celseyi ta’tîl etti.*
* Rıza Nur, Lozan’da yarattığı bu olayı uzun uzun anlatır. H atıralannda şunları yazm ak
tadır:
“ Ben Kaklam anos’ı âciz bir hale sokmuştum. Adeta cevap veremez hale gelmişti. Bu sefer
Venizelos tekrar gelmeğe başladı. A m a ne geldi? Pür hiddet... Baştan aşağı gazap kesilmiş... Bize
2 — A dliye m ütehassıslarım ız m ukarrer olduğu veçhile M arki Garroni ile
görüştüler. Adliyem ize ecnebi hâkim ler idhâli tedkîk ve m üzâkere olundu. U ç
kişilik bir bîtaraf hey’ete kanunlarım ızı tedkîk ve hükm ettirm ek istiyorlar. Sonra
Garroni bana m utahassıslarım ın taş gibi durduklarını söyliyor. Esâsen m es’ele-
ateş püskürüyor... D üşündüm . Bu da bir sahne istiyor ve bir darbe indirip işini bitirmeli... Büyük
bir kaidedir: “ G erm eli fakat koparm am alı.” Y an i darbeden evvel zemini hazırlamalı...
“ Derken hiç akla gelmeyen fırsat zuhur etti. A tina’da Y unanlılar G onaris ile ordu kum anda
nını kurşuna dizmek istemişler. İngiltere, Fransa ve İtalya m üdahale ve şefaat etmiş, dinlem em iş
ler, kurşuna dizmişler. Curzon Venizelos’ u çağırmış, pek fena şeyler söylemiş. Bunu işitince de
dim, fırsattır. Yarın istediğimi yapanm . Ertesi gün celse oldu. Venizelos yine Türkleri katliamla it
ham ediyor, fena şeyler söylüyor... ekm eğim e yağ sürüyor... Reise: “ Sizden söz istiyorum, hala ver
mediniz! Söz benim ” dedim. Reis: “ Söz Ekselans Rıza N ur Beyin” dedi. Venizelos yine susmuyor,
söylüyor. O n un sözünü kesmesini beklemedim , söze başladım. Büyük bir şiddetle söylüyorum . V e
nizelos sustu. Dem ek herifi şirretlikle bastırdım. Dedim ki: “ K aç gündür T ü rk milletini barbar,
katliamcı gibi sözlerle itham ediyor.Barbar da katliamcı da Rum lardır. T ürkler açık sözlüdür. İti
raf ediyorum . Efendiler, hep işitin, biz Yunanlıları kestik, fakat kabahat kimin?... O n lar bizi kesti
ler, biz de onları kestik. T ab iî can müdafaası. Hırsız gibi gelip evimize girdiler, yaktılar. Oraları
gezen İsviçre Salib-i Ahm eri delegesi vatanımızı Pompei’ye benzer bulm uş... Bu müthiş cinayetle
rin kabahati Yunan milletidir. O da değil, bunda mes’ul olan Y u n an Hüküm etidir... Hatta o da
değil, Efendiler, Y u nan millet ve hükümetini sevk eden ve bu facianın yegane m es’ulü vardır. Bu
câni kim dir biliyor m usunuz? (Elimi uzattım, göstererek) işte bu Venizelos Efendidir. Y u n an m ille
tini faciaya şevketti, kırdırdı... G onaris’i kurşuna diziyorlar. Y u n an milleti Venizelos’u kurşuna diz
sin...”
Benim gözlerim dönmüştü. Bir telâş oldu. Baktım Venizelos’un başı bükülmüş. M asanın
üstüne yıkılmış. Y ü zün e baktım benzi kül gibi olmuş. Herkes telâş edip ayağa kalktı. Ö ld ü zan
nettik. Ben de korktum. Birkaç dakika, sersem, alık alık durduk. Baktım başını kaldırdı. Ferahla
dım ... M ontagna da Venizelos’a elini uzatıp: “ Aldın mı? Sana kaç defa sus dedim ” dedi. “ Celseyi
kapattım” dedi.
“ M üthiş bir sahne ve darbe oldu. Artık Venizelos bir daha ağzını açam adı. Sonraki celseye
de gelmedi. V a k ’a dünyaya aksetti... D ünya gazeteleri yazdı. V e işte bunun üzerinedir ki ressam
Derso derhal bir resim yapm ış.Bunda Venizelos’la ben boks yapmışım. Ellerim izde eldivenler. V e
nizelos sırt üstü ipin üstğne yıkılmış. Ben köşede sandalyeye oturm uşum . İsmet (Paşa) bir havlu
ile beni yelpazeliyor. Curzon da elinde saate bakıyor.
“ Bu bizim gazetelere de aksetmiş... Bütün millet bundan keyf duym uş... Artık benden bah
settikçe o Lozan’da Venizelos’u döğdü derlermiş...
“ Bunları da hiç zabta geçilm em işlerdir...”
(Hayat ve Hatıratım, III, s.ı 103-1106)
O la y, yabancı basına da yansımış ve Havas haber ajansı aşağıdaki haberi geçmişti:
“ Lausanne, 21 decem bre - U n incident a marque la seance de ce matin de la commission
des minorites. II s’agissait de l’examen de deux projets, cleui des allies et celui des Turcs, sur la
protection des minorites...
“ A peine venait-on d ’aborder 1’article concem ant la liberte de l’emigration que M . Venizelos
s’eleva tres vivement contre la deportation par milliers des G recs d’Anatolie, se livrant â une atta-
que contre le gouvem em ent d ’Angora.
“ Le delegue turc, R iza N our, repondit sur le meme ton et fit retom ber sur M . Venizelos la
responsabilite de la guerre et ses consequences.
“ Le president italien, M . M ontana, impuissant â calm er les deux adversaires, a dû lever la
seance au milieu de l’agitation et du bruit. (“ U n vif incident entre M . Venizelos et le delegue
turc”, Echo de Paris, 22.12.1922)
nin taş gibi olduğunu ifade ettim. Keyfiyet kom isyona havâle ediliyor. İddiâlan
şu iki zem ine m a’tûfdur: K anun-i m edenîm iz şer’a m übtenîdir, ecnebilere uy
maz. H akim lerim iz yeni kanunları bilm ediklerinden tatbik edem eyeceklerdir.
Hülâsa: adliye işinde başladığım ız yerde duruyoruz.
No. 127
3 — C urzon, Garroni, Barrere ve ben Fransızın yanında hususî bir içtim â’

yaptık. Boğazlar m es’elesinde m uallak kalan m etâlibim ize devâm ettik. İstan
bu l’da istasiyonerlerin çıkarılm asında tereddüd ediyorlar. Silâhsız olarak yat gibi
dursun diyorlar. T en ed o s** adasını bize iâde ediyorlar. İm roz’u iâde etm iyor
lar. K abu l etm edim . G elibo lu ’da jan darm a kuvveti bulunduralım , Şarkî T rak
ya’da olduğu gibi asker gönderirsiniz diyorlar. Jandarm a bulundurm ak tabiî ve
zâten kabul edilmiş olduğunu, m uhtelit bir kıt’a ya’ni top istediğimi söyledim.
Curzon kat’iyyen reddetti. O halde m es’ele m uallakdır dedim . Beyne’l-milel Bo
ğazlar K om isyonunun vezâifınin m ünâkaşasında gayr-ı askerîliğin m ürâkabesini
K om isyondan alıp ataşe m iliterlere ve ataşe navallara havâle etmeği teklîf ettiler.
En nihâyet berrî ve bahrî gayr-ı askerî tedâbîrinin ataşe militerler tarafından bi
zim m üsâdem iz ve bizim zâbitlerimizle senede bir d e fa muâyenesini teklîf ettiler.
Reddettim . Bu K om isyonun yalnız sefâin-i harbiyenin m ürûru ile alakâdar ola
cağını tasrîh ve te’ mîn ettirmek karar-ı kat’îsindeyim . Bir de şurasını tasrîh et
mek isterim ki beyne’l-milel bir Boğazlar K om isyonunun olm asına Ruslarla
Am erikalılar tarafdâr değildirler. Ç ünki Ruslar m uâhedeyi im za etm eyeceklerin
den geçecek harb gemileri içün Türkleri m uhâtab ve m es’ûl tutm ak istiyorlar.
Am erikalılar da C em ’iyyet-i A kvâm ’a m ünâsebetinden dolayı arzu etmiyorlar.
Ben tahkim ât m üdâfaa edilm eyecek ve hazer ve seferde K aradeniz’e hesabsız
geçecek harb gem ilerinden dolayı hiç kimse ile tutuşm am ızı muvâfık görm edi
ğim içün beyne’l-milel kom isyonu kabul ediyorum . A ncak bunun harb gem ile
rinden başka hiçbir işle m eşgul olm am asını sûret-i kat’iyyede te’mîn etmek ka
rarındayım . Y arın husûsî kom isyonum uz devâm edecektir.
İS M E T
** Bozcaada.
No. 193
Hâriciye Vekâletine
No. 129 22 Kânun-i evvel
(22 Aralık 1922)
14 Kânun-i evvelde hareket etmiş olan kuriye Cem aleddin beyin A nkara’ya
muvâsalatının sür’at-i iş’ân m üsterham dır.
R E Ş İD S A F V E T
No. 194
Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
No. 135 Lozan, 22 Kânun-i evvel 38
(22 Aralık 1922)

Z âta M ahsus
M arki G arroni’nin gala ziyâfetinde şetâret içinde bulunduk. B ü yük ziyâfet-

lere b ü yü k m illetlerden başka kim gidebilir. İtalya, Fransa, Britanya, T ü rkiye
m urahhasları mevkii ihtiramda, diğer m illetler kendi sıralarındadırlar. C u rzon
ile ziyâfete riyâset eden İtalyan hanım ın tarafeyninde bulunduk. G eçen gün de
böyle idi. C u rzon bir aralık bana çetenin sıhhatine içiyorum dedi. Sonra ben de
onun sıhhatine içtim. Liste üzerine im za atarken birkaç defa hep benim altım a
rastgelen C u rzo n bana dedi ki hep ayağına rastgeliyorum , çekem em . Sonra bir
defa tepene im za ediyorum dedi. Birkaç gündür pek ziyâde gerginlik hüküm
sürüyor. Bugün de gündüz böyleydi. G elip geçici buhranlar ile zâhirî tatlılık
arasında çok gergin vakit geçiriyorum . Ziyâfetden sonra işte saat üçtür ki rapo
ru bitirdim. Birkaç saat istirâhat edeceğim . Nasılsın. Sıhhatinden, neş’enden bi
ze kuvvet ver Şanlı G azi. G örüştü ğü m ü z zam an saçlarım ı bem beyaz, yaşımı on
sene ileri bulacaksın*.
İS M E T
* Bkz. No. 2i i.
No. 195
(23 Aralık 1922)
C 20 K ânun-i evvel 338 ve aded 118 şifreye*.
Bütçem izde Bern Sefareti kadrosu ve tahsisâtı yoktur. İsviçre’de m uvakkat

bir m e’m ur-ı m ahsûs bulun durm ak içün tahsisât vardır. C em al H üsni Beyin
m uvakkaten istihdâm ı m atlûb ise icrây-ı m e’m ûriyeti içün iş’ânn ı rica ederim .
N um an Beyin m e’m uriyeti bittabi’ C em al Bey hakkındaki iş’ânn ıza ta’lîk edile
cektir.
No. 196
(23 Aralık 1922)
Tü rkiye dâhilinde bulunup de henüz m uâm ele-i kanuniye îfâ ve kendileri
ne tescil ettirmemiş olan anonim ve sermayesi eshâm a m unkasem ecnebi şir
ketlerine kanun-i m ahsûsun ikinci m addesinde m uharrer olup m unkazî bu lu
nan m üddete zam îm eten 18 Kânun-ı evvelden i’tibaren üç ay daha m ühlet i’tâ-
sı İktisad Vekâletince takarrür ederek vilâyât ve elviyeye teblîğ olunm uştur.*
Bkz. No. 182.
No. 197
(23 Aralık 1922)
Suriye hududları hakkında husûsî resmî hafi veya celî Fransızlarla m ükâle-
m e cereyân etti mi? İş’ârını rica ederim. O havâli m eb’usları zât-ı devletinize
arz-ı hürm et ediyorlar*.
* Bkz. No. 205.
No. 198

(23 Aralık 1922)
C 19 Kânun-ı evvel 119 m âba’d ın a ’1
C em al Efendinin getirdiği Erkân-ı harbiyeye aid gayr-ı askerilik ve Boğazla

rın serbestîsi projelerini K âzım Paşaya teslim ve İzm ir’de bulunan Fevzi Paşaya
yazdım .
No. 199
No. 130, 131, 132, 133, 134 23 Kânun-i evvel 38
(23 Aralık 1922)
1 — Ekalliyetler tâlî kom isyonunda fevkalâde m üşkilât yaptılar. C e m ’iyyet-i

Akvâm tarafından bir sefir ta’yîn ve i’zâm ı m es’elesini bir başka şekil altına sok
m ak istediler. Erm eni kadın ve çocuklarının iâdesi m es’elesini tekrar mevzû-ı
bahs ettiler. Gayr-ı m üslim lerin askerlikten istisnâları içün türlü türlü şekiller
düşündüler. Hepsini reddettik. M uâhedât-i u m ûm iyede m evcud m evâddın en
ağırlarını seçmişler ve bundan fazla istisnâen m evâdd düşünm üşlerdir. *
2 — Sıhhiye tâlî kom isyonda İstanbul’da m evcud beyne’l-milel Sıhhiye K o

m isyonu daha ağır şekilde teklîf ediyorlar. Biz ilgasında ısrâr ettik. O n lar m uta
vassıt bir istihâle devresi bulm ak lüzûm unu derm iyân ettiler.
3 — Bu sabah da husûsî olarak Birinci M urahhaslar içtim â’ etti ve Boğaz

lar m es’elesini m üzâkereye devâm ettik. Curzon ile m ünâkaşâtın hülâsası şudur:
Tenedos adasını bize, İm roz adasını Yunanlılara veriyorlar. Reddettim . G elibo
lu ’da bizim garnizon m es’elesi görüşüldü. Reddettiler. Sonra bir iki teferruâtdan
sonra Boğazlar K om isyonunun vezâifinin m ünâkaşasına geçtik. Gayr-ı askerilik
nezâretini Kom isyondan kaldırıyorlar, ataşe militerlere veriyorlar.
No. 131
U zu n m ünâkaşalar netîcesinde gayr-ı askerîliğin m ürâkabesi, nezareti,

m üşâhedesi, kesb-i em niyet edilmesi, hâl-i intizâm da bulundurulm ası gibi keli
m e oyunlarında geçdikten sonra m es’ ele m uallak kaldı. T e ’minât-ı siyâsiye
m es’elesinin m üzâkeresine girilerek onları m üşkilâta düşüren m ünferid ve
m üctem i’ taahhüdât husûsunda m üşkilpesend olm ayacağım ı fakat Boğazlar
m ıntakasm a tecâvüz ve burada m uharebe gayr-ı câiz olduğuna dâir beyânât is
tediğimi söyledim. D üşüneceklerini bildirdiler. C u rzon bugün ba’zı tehdidât
yaptı. N ihâyet m uallak kalan mesâilin akşam leyin yalnız Barrere benim aram da
hallolunm ası üm m idini izhâr ettiler. Akşam Barrere ve VVeygand ile içtim â’
* İngilizlerin hazırladıkları Azınlıklarla ilgili tasanda şu ana başlıklar vardı:

(1) M illetler Cem iyeti’ nin İstanbul’da bir temsilci bulundurması,
(2) Hristiyanlann askerlik hizmetinden m uaf tutulmaları,
(3) Azınlıklarla ilgili bölüm ün yalnız M üslüm an-olm ayanlara uygulanıp uygulanam ayacağı,
(4) Kom şu ülkelerdeki M üslüm an azınlıklar,
(5) T ü rkiye’deki azınlıklara din, eğitim, yardım laşma alanlarında otonomi tanınması,
(6) Hristiyan kadın ve çocukların geri verilmesi ve göçmenlerin malları,
(7) Genel af. [ F . 0 .424/255, N0.848 ve D B F P -I/ 18, N0.290).
yaptık. T ü rlü kelim eler altında yutturulm ak istenilen m ürâkabe m es’elesinde ıs-
râr ettiler. M ünâkaşa ağır bir şiddet peyda etti.. M es’elelerin esâsı bu olduğunu
söyledim. Boğaz tahkim âtm ı bidâyetde hep beraber tahrîb, Boğazlann açık ol
duğunu i’lân edeceğiz. G em ilerin geçm esi içün nizâm nâm eleri ta’yîn eyledik.
H arb gem ilerinin m ürûrunda m uayyen nisbetleri m uhâfaza etm ek üzere Bey
nelm ilel Boğazlar K om isyonu ta’yîn edeceğiz. Bundan başka hiçbir m ürâkabe
tedbîri olmayacak. Gayr-ı askerilik ve şâire kâmilen bizim m uâhede ile taahhüdâ-
tim ize m erbût olacak esaslarını iddiâ ettim.
No. 132
G erek maslahatın îcâbına velâ gerek gayr-ı askerîlikleri taht-ı m ürâkabede

olan diğer devletlere sû-i misâl olm am ak içün ve gerek kendi efkâr-ı um ûm ileri
ne karşı Boğazlann açıklığını te’m în içün zâhiri olsun b a ’zı tedâbîre lüzûm ol
duğunda ısrâr ettiler. Zâhiren hafif görünebilecek türlü şekiller teklîf ettiler. M e
selâ en son şekil budur: Falan m addeden filan m addeye kadar olan tertîbâta ri
âyet edilmesi alakâdar devletler arasında m ahallinde ittihâz edilecek tedâbîr ile
te’m în edilecektir.
Eşkâl ve merâsimi değil m ürakabe ve m üdâhale fikrini kabul etm ediğimi

tasrîh ettim. Vazgeçem eyecek bir tavır aldılar. M ürâkabe fikrinden vazgeçm ek
gayr-ı m üm kin olduğunu şimdi bana söylerseniz A n kara’ya telgraf çekmeksizin
akşam treni ile hareket ederim dedim . Sohbet bu z gibi oldu. D aha bir m üddet
m uhtelif zem inler üzerinde gezdikten sonra mevzû-ı bahs m evâddın hangisinden
vazgeçtiğimi sordu. M u h telif ehem m iyette m es’eleler mevzû-ı bahs olmuştur.
Fakat en m ühim i m ürâkabe m es’elesidir, bir fedâkârlık yapm am dedim . Ayrıl
dık. Barere yarın Paris’e gidiyorm uş. Hüsn-i m ühâsebât ve kibarlık merâsimi al
tında adam ların zamîri tıpkı eskisidir**.
No. 133
4 — V a z ’iyyeti ber vech-i âtî m ütâlaa ediyorum : M üttefikler sulh yapm ak

içün iki esâs hazırlam ışlardır. Evvelen eski idarede tasvîb etm ediğim iz bütün ke
** Curzon, İsmet Paşa ile yaptığı son iki görüşmeyi şöyle rapor ediyor:
“ Since the suspension of sittings of m y Com mission on Straits, I have had two meetings with
ismet Pasha, in com pany vvith m y French and Italian colleagues, on the points vvhich stili remain
unsettled. These are in main:
(1) Future inspection of demilitarized zones,
(2) Nature and wording of general guarantee demanded by Turks,
(3) Sovereignty of Islands outside Dardanelles.
“ A t these discussions vvhich last for hours, ismet repeats same propositions över and över
again, refusing to budge an inch... In m y judgem ent these tactics are condamned to failure;and
time vvill shortly arrive vvhen we must subm it Straits Convention to T urks to sign or leave.
“ Ali indications from Angora point to desire of Turks for peace; but this finds little reflection
in attitude of their delegation here, who are diflicult and obstructive to last degree...” (D BFP-I /18
p.400, N0.286)
limeleri kaldırm ak, onların yerine transit devresi nâm ı altında diğer bir usûl fa
kat ekseriyetle daha şiddetli ahkâm koym aktır. Bu fikri m âlî, adlî m esâilde ekal
liyetlerde ilâh... görürüz. 1918 senesinin gâlib ve hâkim i vaz’iyyetini projelerinde
m uhâfaza ediyorlar. Sâniyen İstanbul’da m urakabe fikrindedirler ve um ûm iyetle
gerek ekalliyetlerde gerek mesâil-i sâirede m ürâkabe tem âyülündedirler. Son de
rece yorucu ve yıpratıcı usûl-i m üzâkereleri ile bir tarafdan yıldırm ak ve diğer
tarafdan esâsı çürük ve m ütecâvizâne m etâlibin m ünâkaşasına sokarak ne kadar
ilerlenirse o nisbette bataklığa sokm ak istediler. H em en her m es’elenin h u du
dunda dıvarlara dayanıp durm uşuzdur. Y a bizi yıkacaklar, eski usûlde m uaddel
bir Sevres yapacaklar, ya biz onları yıkacağız, her m edenî ve m üstakil millet gi
bi bir sulh yapacağız. Şim di artık hücûm ve iğfal devri geçm iş, m üttefikler içün
karar zam anı gelmiştir. Fransızlarla Ingilizlerin arası fevkalâde iyidir. Bu adam
larda eski i’ tiyâdlarından vazgeçm ek ihtim âli azdır.
No. 134
Lehim izde bir insan kararı vereceklerinde şübhem vardır. Binâenaleyh K o n

feransın inkıtâına intizâr etm elidir. Bu inkıtâ’ ansızın olabilir. Ç ünki dayanıp
kaldığım ız m esâilin hangisi hangi tarafdan zorlanırsa m ukabil taraf karar-ı kat’î
vermek m ecbûriyetindedir. Sulh olm ak içün bizim hukuk-ı hayâtiyem izi onların
kabul etmesi ilk şart-ı m übrem olduğundan rucû ’ etm eyeceğiz. V a z’iyyet ağır
dır. Konferans bugünkü zihniyetinde m üsbet bir hedefe m üteveccih değildir.
Refet Paşaya vaz’iyyete göre ta’limât veriniz. ***
İS M E T
*** İstanbul’daki İngiliz Yüksek Kom iserliği, İsmet Paşa’nın bu pek önemli şifre telgrafını
ele geçirmiş veya çözm üştür. Yalnız bu telgrafı değil, Ankara’nın buna cevabını (N0.202) de ele
geçirmiştir. Yüksek Kom iser Vekili Henderson, 25 Aralık günü C u rzon ’a şunlan tellemiştir:
“ A/r. Henderson (Constantinople) to the Marçuess Curzon of Kedleston (Lausanne)
No. 700 Telegraphıc Constantinople, December 25, 1922
Personal and Secret
“ I leam from usual secret sources that ismet telegraphed to A ngora on Decem ber 23rd that
allies vvere stili (insisting on) (? control) in Straits, minorities and other questions, and that as
T urkey could not yeald in taking steps vital to her independance, a sudden rupture of negociati-
ons has to be expected.Spirit of conference did not point to definite results being secured and alli
es vvere trying to cow the Turks. T h e latter had got their back to the vvall on ali questions and
could not give in. He accordingly asked for necessary instructions to be sent to Refet.
“ In a reply dated Decem ber 24th R eouf says matter has been reported to Sm ym a, Constanti
nople and Eastem Thrace, that Fevzi Pasha has replied that his arm y is ready and that he, Reouf,
can guarantee that Turkish army is prepared for ali emergencies..... ”
{F . 0 . 424/255, p.746, N0.825; D B F P -I/ 18, p. 412-413, N0.291)
Bu telgrafın birinci paragrafı, İsmet Paşa’nın telgrafının son paragrafının çevirisi, ikinci para
grafı da R au f O rb ay ’ın buna cevabının (Bkz. N0.202) İngilizceye çevrisi niteliğindedir. Demek ki,
İngilizler, T ü rk şifre telgraflarının metinlerini ele geçirmişler veya bunları eksiksiz açabilmişlerdir.
Bkz. No. 202.
No. 200
23 Kânun-i evvel 338

(23 Aralık 1922)
Y ü z bin lira tahsîsât ilâvesi hakkında kuriye ile gönderdiğim iz tahrirât vardı
mı? Keyfiyetin ta’cîli ve telgrafla irâdesini bilhassa istirhâm ederim *.
İS M E T
* Bkz. No. 210.
No. 201

Gayet müsta 'çeldir (23 Aralık 1922)
Ruhsatnâm elerin m üsveddeleri dahi Vekâlette bulundurulam am ıştır. Aynen

ve iş’ânnız veçhile ta’dilâtı ihtivâ etm ek üzere yeni ruhsatnâm eler tanzîm olun
mak üzere metinlerinin tarihleri de dâhil olduğu halde harfıyyen iş’ârını rica
ederim. V ü rû du nd a yenileri tahrîr ve kuriye ile irsâl edilecektir*.
Bkz. No. 277.
No. 202
Gayet aceledir (24 Aralık 1922)
V a z’iyet hakkındaki 23 tarihli telgrafınız* üzerine keyfiyet İzm ir’de Fevzi,

Rum eli cihetinde Refet Paşalarla İstanbul’da A dnan Beye bildirildi. Fevzi Paşa
dan aldığım cevabî telgrafta inkıtaa karşı ordunun vaz’iyet ve karar aldığını bil
dirdi. İhzâr ettiğiniz ve bizzat tecrübe eylediğiniz kahram an ordum uz her ihti
mâle karşı m üheyyâdır.
No. 203
(24 Aralık 1922)
Erkân-ı harbiye’ce İstanbul’dan alınan 19 K ânun-ı evvel 38 tarihli m a’lu-
m ât zîrde arz olunur.
1 — H al-i hâzırda İngiliz siyâsetinin Türkleri elde etm eğe m a’tû f olduğu
te’ m în olunm aktadır. R uslara karşı Balkanlıların ve ahiren Y un an istan’ın ileri
karakol olarak isdhdâm ı siyasetinin iflası üzerine T ü rklerin aynı maksatla takvi
ye ve ikamesi m utasavver imiş.
2 — G elibo lu ’d a İngilizlerin pek m ühim istihzârât ve tahkim âtda bu lun du k

ları, binâenaleyh B oğazlan kâm ilen terk etm em ek fikrinde olduklan,
3 — Konferansın inkıta’ ve harbla neticelenm esine İngiliz m ehâfîlinin kana-

atlan yokm uş, İngilizler kat’ iyyen harb istem iyor ve C u rzo n b lö f yapıyorm uş.
No. 204
(24 Aralık 1922)
1 — B u gün tâli kom isyonda R ıza N u r Bey ekalliyetleri çalıştı. Ekalliyetlerin

yalnız gayr-ı m üslim ta’birine şüm ûlünü kabul ettirdik*. D iğer ba’zı m evâdda
terakkî hâsıl oldu. Erm eni ve B ulgar hey’ederini tâlî kom isyonda dinlem ek isti
yorlar. R eddediyoruz.
* R ıza N u r şöyle diyor:

“ Frenkler bizde ekalliyet diye üç nevi biliyorlar: Irkça ekalliyet, dilce ekalliyet, dince ekalliyet.
Bu bizim için gayet vahim bir şey, büyük bir tehlike. Aleyhim izde olunca ;u adam lar ne derin ve
ne iyi düşünüyorlar... Irk tabiri ile Çerkez, A baza, Boşnak, Kürt, İlâh...yı Rum ve Ermenilerin ya
nına koyacaklar. D il tabiri ile m üslüm an olup başka dil konuşanları da ekalliyet yapacaklar. Din
tabiri ile halis T ü rk olan iki m ilyon Kızılbaşı da ekalliyet yapacaklar. Y an i bizi hallaç pam uğu gi
bi dağm p atacaklar. Bu taksjmi işittiğim vakit tüylerim ürperdi... Bilekleri sıvadım. Bütün kuvvetimi
bu tabirleri kaldırm ağa verdim. Pek uğraştım. Pek müşkilât ile fakat kaldırdım ...” (Hayat ve Hatıra
tım., III, s. 1044-1045).
2 — D iğer bir içtim â’ olm adı. Anlaşıldığına göre Boğazlar K om isyonu sebe
biyle gayr-ı askerilik tedâbîrinin m ürâkabesi olm ayacağını kat’î bir sûretde bah
setmek ciddî buhrânı tevlîd etmiştir. M üttefikler ekalliyetler ve mesâil-i sâirede
dahî m ürâkebe düşünm ekte olacaklardır. Barrere ve G arroni m em leketlerine git
tiler. C urzon burada kalıyor.
3 — Ç içerin ile m ülâkatım ızm hülâsası şudur: Boğazlar hakkındaki son tek-
lîfâtım üzerine husûsî m ülakatlarda cereyan eden efkâr ve m ütâlaâtı îzâh ve K o
misyon vezâifinin m ünâkaşasından haberdâr ettim . A ram ızda tevhîd-i m esâî ve
tetâbuk olduğunu A n kara’ya yazm akta olduğum u bildirdim . Cevâben kapalı
usûl iltizâm ettikleri nokta-i nazarlarım ız arasında ihtilâf olduğunu ketm etm e
diğini söyledi. Fransızlarla te’sîs-i m ünâsebet içün V eygan d ile teşebbüs ettiğimi,
henüz cevâb alm adığım ı, Fransızların İngilizleri pek ziyâde kullandıkları zanne-
tiğimi ifâde ve fırsat kollam ağa devâm edeceğim i ilâve ettim. Erm eniler kendisi
ne m ürâcaat edip m uhâcirler içün arâzi istemişler. O d a R u sya’da arazi vaadet-
miş. Buradaki Erm enilerin Sovyet Ermenistanını tanım adıklarına nazar-i dikkati
ni celbettim. R uslar A rap politikası yapm ak istiyorlar. B ü yük bir A rap K onfede
rasyonundan bahs ve m ütalaam ı istifsar etti. D edim ki A rap politikası
düşünm edim . Fakat H icaz Kiralının böyle bir projesi olduğunu ve H icaz K iralı
nın da İngiliz dem ek olduğunu bilirim dedim . Filhakîka program oradan gel
miş. Arapları alm ak isteyip istem ediğim izi sordu. A raplar bize iltihak-i içün pek
heveslidirler. Serbest kalsalar bunun içün re’y verecekler. Fakat biz aslâ başka
millet istem iyoruz. M üstakil olarak yaşam alarını istiyoruz, arzularına da böyle
cevâb veriyoruz dedim . M ısır’dan ve ilâah.. konuştuk. T em ası m uhafaza etmek
ricâsiyle ayrıldı. M usul hakkında C u rzo n ’un muhtırası ile benim cevâbım ın
sûretlerini istedi. Vaadettim .
4 — İâde-i ziyâret ettiğim H ayashi, kapitülasyonlar husûsunda AvrupalIların

tatmîn edilebilm esi içün tarafım ızdan bir formül bulm ak îca b ettiğini dönüp
dolaştırarak m ütem âdiyen îzâh ve ısrâr etti.
5 — Bu akşam Lord C u rzo n ’a M usul m uhtırasının cevâbını gönderdim .

Leffettiğim husûsî m ektubun nihâyetinde dedim ki T ü rk iye vatanın gayr-ı kabi-
1-i infikâk eczâsm dan olan M usu l üzerindeki hukuk-ı hâkim iyetinden ferâgat et
m eği tasavvur edem ez **.
İS M E T
** Lord Curzon, barış andlaşmasmı Noel ve yılbaşı tatiline kadar yapm ayı tasarlıyordu. Bu
nu başaramadıktan başka Noel ve yılbaşı için de Lozan’dan aynlam adı. “ Bu m elankolik ortamda
Noel’i geçirmek alnım ın yazısıym ış” diye yakınıyordu. T am Noel arifesinde M usul ile ilgili T ürk
cevabını alınca, “ İşte şimdi Noel için kendim e meşgale çıktı, T ü rk cevabını çürütm ekle uğraşırım”
dedi ve Londra’y a şunu yazdı:
“Turks after prolonged gestation have produced a twelve page reply about M osul vvith which
it vvill be my sole Christmas relaxation to destroy.” (D BPFP-I/ 18, p. 401, No. 286).
Musul ile ilgili Türk muhtırası hakkında gazetelerde aşağıdaki haber görüldü:
Le m em onrandum turc au sujet de Mossoul
C e matin, ism et pacha a fait remettre â lord C urzon la reponse au m em orandum anglais
concernant l’attribution du vilayet de M ossoul. L a delegation turque developpe les raisons suivant
lesquelles M ossoul appartient â la T urquie. La population sedentaire du vilayet de M ossoul est,
selon la reponse d’Ismet pacha de 503,000 habitants, se decom posant en 263,830 Kurdes, 146,960
T urcs, 53,210 Arabes, et 39,000 non musulmans.
Le delegue turc refute l’argum ent britannique qui voulait etablir une difference entre les
Kurdes et les T urcs anatoliens, sous pretexte que la langue turque parlee â M ossoul n’est pas la
meme q u ’â Constantinople. O r, il n’existe pas en Anatolie un seul endroit ou l’on parle un turc
identique â celui de la capitale: par contre, le dialecte de M ossoul est le m em e q u ’en Anatolie.
A u point de vue politique, les K urdes et les T urcs de ces regions reclament leur rattache-
ment â la T urq uie et lorsque la population aura la possibilite d ’exprim er librement sa volonte, on
verra q u ’elle n ’est point partisan de son rattachement â l’Irak.
Le general ismet pacha revient done â son premier projet de plebiscite.
L e vilayet de M ossoul ne fait pas geographiquem ent partie de l’ Irak, auquel l’Angleterre vou
lait le rattaeher. D ’autre part, les relations commerciales et econom iques s’orientent vers l’Anatolie
meridionale et particulierement vers la region de Diarbekir et Tiflis beaucoup plus que vers Bag
dad. C ’est par M ossoul que passe l’unique voie reliant le sud de l’Anatolie â la Perse. Le vilayet
de M ossouil a une importance considerable au point de vue des relations comm erciales et des co-
munications, par le fait q u ’il se trouve au eroisement de toutes les routes reliant les unes aux aut-
res l’Anatolie, la Russie, l’Irak et la Perse. G râce au ehemin de fer de Bagdad, pour Iequel la
T u rq uie a consenti de tres lourds sacrifıces, la region de M ossoul se trouve, au point de vue eco-
nom ique, reliee plus direetement avec PAnatolie et, de ce fait, elle est plus proehe des ports medi-
terraneens que de ceux du golfe Persique. Strategiquement parlant, il est indispensable pour etab
lir les com m unaications militaires entre les differentes parties de l’Anatolie.
Dans sa dem iere partie, le delegue turc conclut que M ossoul a ete du reste occupe sans au-
cun droit, apres l’armistice, par des troupes anglaises, et que le vilayet tout entier fait partie integ-
rante de la Turquie, suivant le pacte national turc.
(Journal, 2 5 . 12 . 19 2 2 )
No. 205
No. 139, 140 24 Kânun-i evvel 338
(24 Aralık 1922)

C. 22 Kânun-i evvel 38 *.
Ankara’dan hareketimden beri Suriye hududları içün fırsat aramakla meş-
gulum. Ma’lûm olduğu üzere Avrupa’ya geldiğim zaman Fransa efkâr-ı umû-
miyesinde aleyhimizde şiddetli cereyân-ı efkâr vardı. Ecnebilerin tardı, mekâti-
bin şeddi, Bankalar emniyyetinin ihlâli neşrediliyor idi. 13 Teşrin-i sânîde açıla
cak Konferansa da açılm am ış, bila ihbar ta’lîk edilm iş idi. İngiltere hükümeti
müttefiklerin daha evvel şerâit-i lâzim e hakkında m utâbık olm alannı ve T ü rkler
nihayet kabul etmedikleri halde tedâbîr-i zecriyeyi kararlaştırmalarını taleb ediy
ordu. Bu ahval tahtında Fransızlar Ankara İ’tilâfnâmesi hakkında nokta-ı naza
rımızı bilm ek istiyorlardı. Ben M eclisde de hüküm etin siyâseti olm ak üzere ifâ
de ettiğim M isâk-ı M illî ve m ü n’akid m uâhedât düstûrunda ısrâr ettim. Ankara
İ’tilâfnâmesi buna dahil mi diyenlere Fransaca dâhil ise bizce de m er’îdir de
dim .Konferansın açılıp açılm ayacağı bile belli olm adığı ve el’ân neticesi m eşkûk
olduğu bir devirde Fransızları üm m idsiz ve hâzır düşm an yapm akta Suriye içün
fâide yok idi. Fakat sulh gayesi içün zarar var idi.
Konferansın küşâdi m ebâhîsinde O nikiada ve Suriye ve Irak hududlarının

mevzû-ı bahs olmasını m üttefiklerin istemeyecekleri şâyi’ oldu. İtalyanlara O niki
A d a mes’elesinde sühûletle kendileriyle anlaşabileceğim izi iblâğ eyledim . Fran
sızlarla Ankara İ’tilâfı m er’î m anzarası devâm etti. M usul m es’elesinin İngilizler
le aram ızda ayrıca m üzâkere ve halledilm esi zem îninde devâm ediyoruz. O niki
A d a filhakika mevzû-i bahs olm adı. Ben de ısrâr etm edim .
Şim diye kadar m üşâhede ve kanaatim bu d ur ki İngilizler Suriye hudu d u

nun mevzû-i bahs olmasını istiyorlar. O zam an m üttefikler müşterek ve kat’î bir
cebhe ile karşımıza gelerek yekpâre bir m es’ele arz ve M usu l m es’ele-irini de
beraber derhal halledeceklerdir. C urzon kendisinin bir m es’elesini bütün K onfe
ransa mâl edecek esbâb ve avâmil ile m em zûc olarak ortaya çıkarm ak m anevra
sına dayanan bir adam dır.
No. 40
Diğer tarafdan Fransızların İskenderun lim anı husûsundaki kuyûd ile hem-
hudud m enâtıkda ahâliye karşı taahhüd ettikleri m evâdden sulh m uâhedesinde
kurtulm ak isteyebilirler. Eğer istemezlerse bu kuyûd Fransızlarla arzu ettiğimiz
zam an sebeb-i ihtilâf ve m ünâkaşa olm ağa hazırdır. K urtulm ak isterlerse A n ka
ra İ’tilâfnâmesi aleyhine kendileri balta vurm uş olacaklar ki bu vaz’iyyetden
sonra bütün hudud işini ortaya atm ak m üm kündür.
M üşâhedem e nazaran Suriye hududlarını mevzû-i bahs etmekte karşım ızda

ki cebheyi daha ziyâde m üttehid ve m ütesânid kılmaktan ve M u su l’un m ukad
deratının aleyhim ize halline icrây-ı te’sîr etmekten başka fâide m e’m ûl değildir.
Konferans m üsbet netîceye varm az da inkıtâ’ veya hal-i harb hâdis olursa Fran
sızların aleyhim ize iştirâkini de biz gayr-ı kabil-i ictinâb bir hâle koym uş oluruz.
Şim diye kadar mesâil-i esâsiyeden yalnız Boğazlar m es’elesi terakkî etmiş ve on
da da m ürâkabe fikri ile ciddî tevakkuf hâsıl olm uş ve mesâil-i şâire bizim mat-
lab ve efkârımızla henüz hâl-i tem âsa bile gelmemiştir. Binâenaleyh m eb’usan-ı
kirâmm Suriye h ududlan hakkında açık celsede serd-i m ülâhazât etmelerine
H âriciye Vekîli olarak gayr-ım üsâid olm am ış olduğum ve bir şimendiferin h u
dud olam acağını bir ukde gibi yüreğim de taşıdığım halde evvelce hallolunm uş
bir m es’ele hâlinde bulun an Suriye hududları hakkındaki zam irim izi şimdi
m eydana vurm akta lâide görm edim , ciddî zarar görüyorum . Binâen aleyh eğer
sulh olursa Suriye h u dudunun ihtimali ağlebdir. Bu m ütâleâtın şimdiki
hüküm etçe ve M eclisce m a’lûm olm asını rica ve cevâba intizâr ederim **.
İS M E T
** Bkz. No. 236.
No. 206
Hey ’eti Vekîle Riyasetine
(24 Aralık 1922)
N oel ta’tîli. Sabahleyin H aşan Bey A nkara’ya hareket etti. Akşam Fransız
A m iral Lacaze ile bulundum . Fransa gazetelerinin vaz’iyyetde inkıtâa dâir tel
graflarını beraber o ku d u k*. İnkıtâa sebeb olan kontrol fikrinden sarf-ı nazar
edileceğini söylüyordu. Fransız ve İtalyan m urahhasları m em leketlerine gitti
ler**.
İS M E T
* Paris’in ünlü Le Temps gazetesinin 24 Aralık 1922 günlü başyazısında şu satırlar okunu
yordu:
“ La conference siege depuis pres de cinq semaines, et elle n’a encore regle aucune ques-
tion...
“ Nous regrettons qu ’on n’eût pas conclu, aussitot apres l’arnıistice de M oudania, un traite
preliminaire qui aurait du moins assure la paix. M ais le temps a passe... Dans l’interet de la paix
future, bomons-nous done â faire les trois observations que voici:
“ 1. Toutes les questions soumises â la conference ne sont pas egalem ent difliciles â resou-
dre... II şerait naturel qu ’on com m ançât par s’entendre sur les choses les plus faciles â resoudre...
“ 2. A deux reprises, pendant les pourparlers de Lausannes, on a entendu prononcer le mot
de rupture: d’abord â propos des minorites, puis â propos des Detroits. Fort heureusement, ces
orages n’ont pas eu de lendemain...
“ 3. O n comprend que la conference se hâte lentement, mais on aime â penser q u ’elle se
hâtera tout de meme. L ’experience prouve que les aflaires d ’O rient tendent â se com pliquer se-
rieusement, quand une conference d ’hiver se prolonge sans resultats definitifs. O n s’en est aperçu
apres l’hiver de 1876-1877 et pendant l’hiver de 1912-1913. Dans les deux cas, des negociations
traînantes menerent tout doucem ent â un conflit... il est bon de faire la paix avant que les jours
s’allongent beacoup...” (“ Bulletin du Jour: C in q semaines â Lausannes” , Le Temps, 24.12.1922)
** Lord Curzon ile İsmet Paşa ise Noel ve yılbaşı günlerinde Lozan’da kaldılar. Curzon, N o
el dolayısiyle isviçrelilere ve Lozan halkına bir mesaj yayınladı. Konferansın açılışında İsviçre
Cum hurbaşkanı Haab, Noel’e kadar barış yapılması dileğinde bulunm uştu. Lord Curzon, banş
andlaşmasını N oel’e yetiştiremediklerini, am a yoğun biçimde çalıştıklarını belirtiyordu. “ N oel’de
kısa bir dinlenmeden sonra yeniden çalışmaya başlayacağız ve inşaallah, kısa zam anda işimizi so
nuçlandıracağız” diyordu. (“ U n message de Lord Curzon au peuple suisse” , Journal des Debats,
25.12.1922).
No. 207
No. 156 24 Kânun-i evvel
(24 Aralık 1922)
K ayseri’de bir Sinod teşekkül etti mi ve yerliden birkaç diyakos m ünhal
yerler içün episkopos takdîs olundu m u ve sûret-i m ukerrereye tevfikan kilisenin
tanınması içün hüküm ete m ürâcaat olundu mu? Buralar... ve m uâm elât-ı mez-
No. 208
(25 Aralık 1922)
122 ve 123 num aralı ve 22 K ânun-i evvel tarihli raporlarınız alınm ış ve hal
ledilmiştir Efendim.
No. 209

(25 Aralık 1922)
Paris M üm essili Ferit Beyefendiye: M ektubun uzu aldım. Tem enniyâtm ıza
teşekkür ederim . M ülga sefaretler hakkındaki raporunuz tedkik ediliyor. Bu
bâbda m erkezce ittihaz edilen karar bildirilecektir. V ü rû d u n a kadar m e’m ur
ta’yin buyurulm am asını rica ederim. A lm anlara karşı Fransızların ittihâz ede
cekleri tavrı buradan M ou gin ’den öğreniyorum . L on dra’da başvekiller içtim âm a
ve m ukarrerâta dâir zât-ı âlilerinden m ütem m in m a’lûm âta ihtiyacım ız derkâr-
dır. M ahrukat bedeli karşılığı olarak M eclis’ten bir m ikdar para geçirebildim.
Bu ve dosya m e’m uru Salih Beyin tahsısâtı da karşılığı bulunarak yakında
gönderilecektir. M uvaffakiyetinizi tem enni ederim Efendim.
No. 210
(25 Aralık 1922)
C 136 ve 23 K ânun-i evvel tele: *
Y ü z bin lira hakkm daki kanun lâhıyası fart-ı m esâîye rağm en ancak çar
şam ba günü M eclisten geçirilebilecektir. Neticeyi arz ederim *'*
* Bkz. No. 200.

** Bkz. No. 217.
No. 211
Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa ’dan Lozan 'da
ismet Paşa Hazretlerine.
(26 Aralık 1922)
1 — G arroni’nin gale ziyafetine aid tafsilâtı bü yük haz ve iftiharla okudum .
Eyidir. Bu neticeyi alan zekâ ve kiyasetinizi bu m ünasebetle takdir ve tebrik
ederim *.
2 — Şeyh Sünnisi hakkm daki işarım a sürati m üm kine ile cevap vermenizi
rica ed rim **. Ç ü n kü m üşarileyh cevap alm adan buradan gitmiyor. Hasretle
gözlerinden öperim kardeşim. 26/12/38
Başkum andan
M U STAFA KEM AL
* Bkz. No. 194.
** Bkz. No. 81 ve 324.
No. 212
Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa ’dan Lozan ’da
(26 Aralık 1922)
M ektubun u derin bir tahassüsle okudum . K uryeyi kaçırmış idim. M ufassal
bir m ektupla cevap verecektim. K alb im d e akislerini d uydukça ne kadar bahtiyar
oluyorum : A yn i derece-i tahssürle seni ne kadar göreceğim geldiğini bilm em
tahmin edebilir misin? Parlak bir netice-i m uvaffakiyetle şerefli avdetinizi
düşünerek müteselli olm aktayım . O rad a ihrâz ettiğin ihtiramlı mevkii ve cihana
izhâr ettiğin kudret, zekâ ve liyâkati m es’udane tem âşâ ediyorum .
Sıhhatim iyidir. M ecliste bazı cereyanlara karşı daim a m üteyakkız ve m uak

kip bulunm ak m ecburiyeti beni çok üzüyor. Bir tarafa ayrılam ıyorum . Halifeye
saltanat hukuku vermek hevesinde bulunan m ültecilerin için için teşebbüsleri
beni çok i’kab ediyor.Fevzi Paşa İzm ir’dedir. Y aku p Şevki Paşa gözünün hasta
lığından A vrupa’ya gitti. K olorduları G arp Cephesi K arargâhına raptolundu.
Büyük K u m an da m akam ında başka tebeddül yoktur. O rd u iyidir, hazırdır.
Tavsif edem iyeceğim bir aşkla ve hasretle gözlerinden öperim çok sevgili karde
şim İsmet.
Başkum andan
M USTAFA KEM AL
No. 213
(26 Aralık 1922)
Konferansın her içtim â’ nihâyetinde netice-i müzâkerât(ın) m atbuâta tebliğ

edildiği anlaşılıyor. H albuki aynı mesâil şifre olarak bize bildiriliyor. H em geç
geliyor hem de b a ’zan kısmen halledilem iyor. M atbuâta teblîğ edilen bu gibi
mukarrerâtın âcil (açık) talgrafla ve âcilen bildirilm esinde bir m ahzur görem iyo
ruz. Siz de aynı m ütâlaada iseniz ol suretle keşîde buyurulm ası m ercûdur.
No. 214
(26 Aralık 1922)
Y un an lılar G arbî T rak ya ’da im hâ siyâsetini ta’kibde berdevamdır.

G üm ülcine Cem âat-i İslâm iye Reisi H oca Salih Efendi ve eşrâfdan A h m ed Bey
m a’aile şehit edilmişlerdir. İskeçe kazasının K ireççiler karyesinden Abdürrahim
ve A bdülbaki Beyler ve daha birçok dindaşlar dahi şehid olunm uştur. Te-
şebbüsât-ı lâzim e îfâsına m edar olm ak üzere arz olunur.
No. 215
No. 142, 143, 144 26 Kânun-i evvel 38
(26 Aralık 1922)
T a ’tîl günüdür.
1 — Am erika m urahhası C hild ile görüştüm . Boğazlar K om isyonuna taraf-

dâr olm am ası gayr-ı askerîliğin m urâkabesine tarafdâr olm adığı suretinde telakki
edilm esini istemiyor. A m iral Bristol’ un bu m ealde beyânâtda bulunduğundan
ben bahsetm işim havâdisini verdi. T ek zîb ettim. Sonra tasrîh ile dedi ki gayr-ı
askerîliğin m urâkabesine Am erika d a lüzûm görüyor ve bunun içün komisyon
değil ataşe m iliterlerin m e’m ûr edilm esini istemiyor. K apitülasyon m es’elesini
açtı ve tarafımızdan te’m înât verilmesi lüzûm unda ısrâr etti. Sonra m üzâkerât
her noktada dayandığını ve bir neticeye varm ak içün i’tilafkâr davranm ak ve
her halde sulha varmak lüzum un u îzâh etti. Beyânâtı tehdîdâm îz idi. Cevabları-
nı verdim. Şiddetli bir m uhavere olm uştur. Şim diye kadar dikkat ettim ki A m e
rika her ne vakit bir m es’elede m üttefiklerden ayrı bir fikirde bulunduysa m ut
lak bizim aleyhim ize daha şiddetli bir sûret-i hail içündür. M a ’hazâ en çok sa
kındığım bîtaraf bir düşm an olduğu içün bilhassa i’tinâ ediyorum . Bununla be
raber bugünkü sözlerinden de henüz A m erika’nın fı’len aleyhdârlık edecek bir
kararda olm adığını istidlâl ettim.
No. 143
2 — C u rzo n bana m ektub yazdı. Gayr-ı askerî m ıntakanm nezâretine âid

teklîf ettiği zararsız bir şekli adem -i kabulde ısrâr ettiğimi işitmekle m ükedder
olm uş.Ü m m id ediyor ki biraz düşündükten sonra bu noktada ısrâr etm eyece
ğim. Ç ü n ki m üttefikler bu m es’eleye büyük bir ehem m iyyet atfederler. Bu şekli
izzet-i nefsimizi cerîhadâr etm ez. N ezâret olm adığı takdirde siyâsî te’m inâtın da
olam ayacağını takdir ederm işim . İngiliz hüküm eti nezâretden em în olm adan
te’ m inât veremezmiş. Binâenaleyh m utahassıslerin siyâsî te’m inât m üzâkeresine
devam edilem eyektimiş. H ülâsa bu m ektubdan istidlâl olunabilir ki kontrol ol
m azsa siyâsî te’m inât olm azm ış. Ben her ikisini istihsâle çalışacağım . Iztırârî ih-
tiyâr halinde kontrolün olm am asını tercîh ederim. Ç ü n ki bu bir esâsdır ki bunu
reddedersek ekalliyetlerde ve her şeyde kontrol esâsını bertaraf etmiş olacağız.
D iğer tarafdan siyâsî garanti ile C e m ’iyyet-i Akvâm -ın onuncu m addesinde tabi-
atiyle m evcud olan ahkâm dan fazla bir şey elde edilm iş olm ıyor.
No. 144
3 — Fransız A m irali ile m utahassıs Boğazlar K om isyonu n un vazâifinde

bugün çalıştı. H azırladıktan bir proje m üsveddesinde kom isyonun vazîfesi m iyâ-
nında gayr-ı askerîliğin nezâreti çıkarıldı ve um ûr-ı bahriye çıkarıldı. Fakat ser
besti ahkâm ına nezâret gibi bir ta’bîr-i u m ûm î konuldu ki iltibâs ve su-i is
ti’ m âle m ahal verebileceği gibi ticâret sefâinine de şâmil olabilecektir. Ben u m û
m î ta’birât olm aksızın m uahedenin sefain-i harbiyeye taalluk eden m uayyen
m addelerinin zikredilm esini taleb ediyorum .
4 — Çiçerin bilhassa gelerek m ülâkat ettik. H aber alm ış ki Boğazlar m uka

velesini m ünferiden bize im zâ ettirecekler imiş. Rusları bu sûretle bertaraf ve bi
zim ile Rusların arasında iftirak i’lân edecekler imiş. B oğazlan m ünferiden an
cak, İstanbul ve B oğazlan tahliye şartıyle im za ederim . Y oksa nihâyete ve
hey’et-i um üm iyeye ta’lîk ederiz dedim . O n lar m evâdd takarrür ettikten sonra
m üsvedde ve parafe suretiyle de im zam ızın vaz’olunm asını iltizâm ediyorlar.
5 — Fransızlarla R uslann arasını bulm ak teşebbüsünde şimdilik durdum .

Ç ünki Fransızlar bu kabilden her temâsı İngilizlere karşı alâmet-ı sadâkat ve
m erbûtiyet olarak hem en ihbâr ettikleri zannm dayım .
İS M E T
No. 216
No. 145, 146 26 Kânun-i evvel 338
(26 Aralık 1922)
1 — T â lî kom isyonlar içtim â’ etti. M übâdele-i ahâli K om isyonunda Pat-

rik’in ih râ a m es’elesine şiddetle m ukavem et ettiler. Ekalliyetler tâlî kom isyonun
da Bulgar ve Erm eni hey’etlerinin istimâini evvelce R ıza N u r Beyin protestosu
na rağm en ruznâm eye idhâl etmişlerdi. Bunun üzerine R ıza N u r Bey tarafın
dan tâlî kom isyona ve tarafımdan konferans reislerine m uhtıra yazdık. Ermeni
hey’etinin Ermenistan hüküm eti tarafından vekâleti hâiz olm adığı, eğer T ü rkiye
ekalliyeti olarak içtim â’ edilecek ise bunu şiddetle protesto ettiğimizi bildirdik.
Bununla beraber R om anya, Sırbiye, Yunanistan’da bulunan bilcüm le ekalliyet
lerle bilcüm le m emâlik-i islâmiyenin L ozan ’ı doldurm uş olan bütün hey’et-i
m urahhasalannı beraber dinlem ek şartı ile Ermeni hey’etini de dinlem eğe m u
vâfakat edeceğim izi ve bunun sür’atle tekarrür ettirilmesini taleb ettik. T â lî ko
m isyona verdiğim iz m uhtırada İrlanda hey’etinin de istimâı lâzım geldiğini ayn-
ca tasrîh ettik. M urahhaslanm ız bu ictim â’lara iştirâk etm ediler*. H ülâsa mu-
* R ıza N ur, bu olayı şöyle anlatıyor:

“ 22 Kânunuevvel celsesi sonunda M ontagna: “ Bulgar hey’eti, ekalliyetler hakkında dinlenme
sini rica etti. Dâvet edeceğim” dedi. Anî ve hesapta olmayan bir şey!... Dedim ki: “ Eğer konferansa
dâvedi olmayan bir hey’eti dinlemek isterseniz, T ü rk hey’eti o celseye iştirak etm ez.” ....
rahhaslanm ız bilâhire iştirâk ettikleri tâlî kom isyonda i’tibâr ve i’tizâr ile m uâ-
m ele gördüler. C u rzon notam a yazdığı cevâbda m es’elenin tâlî kom isyonun sa-
“ G ün ler geçti. Ekalliyetler işi ile meşgulüz. Bir gün rûznam e, ekseriya bize yaptıkları gibi,cel
seden bir saat evvel geldi. Bunun gayesi bize cevaba, hazırlanmağa, tetkikat yapm ağa vakit verme
mek, türkçesi bizi gaflette yakalam ak. Rûznam ede: “ Bugünkü celsede Ermeni, Asurî, Keldanî
hey’etleri dinlenecek” deniyor. Hayret içinde kaldım. 22 Kânunuevvel celse sonunda reisin: “ Bul
gar hey’etini dinleyeceğiz” dediği vakit, Bulgarların arkasında Ermeni H ey’etini görür gibi olup
şiddetle hareket etmiş idim... M eğerse hakkım varmış. Ermeniler Lozan’a doluşmuş. Ermeni yurdu
diye paçaları sıvamışlar, çalışıyorlardı. Hem de ben yalnız Ermeni görmüştüm , şimdi bir de hiç
bilm ediğim ve aklım a gelmeyen Asûrî, G eldanîler varmış. Hayret... Alıklaştım . Derken pek kızdım.
Dem ek bize oyun ediyorlar... Ben de onlara oyun ile m ukabele edeyim de görsünler dedim . Celse
ye iştirâk etmeyeceğim, fakat bunu ânî yapacağım . îsm et’e (Paşa) hiç söylemedim... Vakit de ver
meden yapacağım ... Bekledim, içtimaa yarım saat kala bir nota yazdım . Kendi im zam ile imzala
dım. Bunda diyordum ki: “ Ben size söylemiştim. Dinlem ek isterseniz biz gelmeyiz. Hem Ermeni,
Ermeni devlet değil ki... Biz devletlerle m üzâkereye geldik, ilh. Bu sebeple celseye gelm iyoruz” .
T am on dakika kala kâtip Ahm et Cevat’ı çağırdım . “Al şunu! Kim seye gösterme ve söyleme!...
O tom obili al, U şi’ye git!... C else zamanı gelsin,delegeler yerlerine otursunlar. O esnada içeri gir,
bu notayı M ontagna’ya ver ve derhal dışarı çık! Sakın orada kalm a!..” Ç ün kü odada kalsa bu
adam lar bizi celsede hazır addederler. Bu kabiliyette insanlardır. Böylece yaptı. Celseyi yapam a
mışlar, fakat hususî mahiyette diye Bulgarları, Ermenileri ilh... dinlemişler. A ncak bunları zabıtna-
malere geçirememişlerdir. Hasılı emrivâki yaptım ...” (Hayat ve Hatıratım, III, s. 1059-1060)
O la y, ertesi günü, yani 27 Aralık 1922 tarihli yabancı gazetelerde “T ü rk delegasyonunun bir
protestosu” gibi başlıklarla duyuruldu. R ıza N u r’un M ontagna’ya gönderdiği 26 Aralık 1922 günlü
notanın metni de gazetelerde şöyle yayınlandı:
La Conference de Lausanne
Une protestation de la delegation turque
Rıza N our bey, deuxiem e delegue turc, a envoye au president de la sous-commission des mi-
norites, M . M ontagna, la lettre suivante:
M . le president,
Dans l’ordre du jo u r de mardi com m unique k nötre delegation, je lis, non sans surprise, que
des delegues armeniens et bulgares seront entendus â la prochaine seance de la sous-commission
des minorites. A la fin de la derniere seance de cette sous-commission, j ’avais eleve des objections
motivees contre cette proposition d ’introduire une delegation bulgare. II avait ete enfın convenu
que celle-ci şerait entendue exclusivement â titre prive par les Allies. O r je constate que V. E. main-
tient l’ intention de la recevoir dans la reunion de la sous-commissions, et d ’y entendre egalement
la delegation armenienne.
J e crois devoir repeter ici ce que j ’ai eu l’honneur de vous dire â ce propos dans la derniere
seance de la sous-commission. Je proteste energiquem ent et si, malgre l’attitude arretee de la dele
gation turque, partie directement interessee dans le debat. V. E. persistait â vouloir entendre ces
deux delegations dans la sous-commission, je ne pourrais accepter que cette seance ait un caracte-
re officiel et que les declarations qui y seraient faites soient mentionnees au proces-verbal. A u point
de vue officiel et â cleui de la delegation turque, la seance şerait consideree com m e non avenue.
La conference comprend deux parties en presence, dont l’une est constituee par les Allies et
l’autre par les T urcs, tandis que la reunion â laquelle ne participerait pas la delegation turque ne
saurait etre consideree com m e une seance ofllcielle de la conference.
M algre les arguments legitimes et repetes que j ’ai fournis l’autre jou r â l’apui de ma decisi-
on, V.E. insiste pour recevoir non plus seulement les Bulgares, mais aussi les Armeniens.
La delegation formee par ces dem iers est composee de sujets turcs; elle pretend representer
les Arm eniens sujets turcs. Entrer en contact avec une paraille delegation equivaudrait â employer
contre un Etat des sujets de ce meme Etat; toute initiative ou dem arche dans ce sens auraient po
ur consequence de nous encourager â suspecter les assurances qui nous sont prodiguees en vue de
la sauvegarde de nos droits de souverainete.
D ’autre part, il n’est pas inutile de se dem ander quel peut etre le caractere oflicial des A r
meniens qui sont invites et de quel gouvem em ent ils se pretendent les delegues. L ’Etat existant
d’Arm enie a resolu, par un traite avec la T urquie, toutes les questions en litige entre les deux
pays. Ainsi que l’a declare lord Curzon, les Armeniens qui s’adressent â la conference sont des
personnalites privees, qui font aussi bien de l’opposition â la Republique d ’ Erivan.
La sous-commission des minorites prend une forme qui depasse le cadre habituel de ses de-
liberations.
La delegation turque estime done q u ’elle est justifıee â ne pas prendre part â ces reunions.
Dans le cas oîı le principe şerait accepte d ’entendre toutes les personnalites privees qui pretendent
etre deleguees par leurs nations respeetives, les delegues du gouvem em ent de la grande Assemblee
nationale de T urquie auront l’honneur de proposer au meme titre l’admission et l’audition de de
legations des populations d ’Egypte, de Palestine, de Syrie, de PIrak, de l’lnde, de Tunisie, de Tri-
politaine, des minorites musulmanes de Yougoslavie, de Roum anie, de Bulgarie et de Grece, ainsi
que des delegues de l’ Irlande, qui ne cessent de s’adresser â eux pour faire entendre â la confe
rence leurs justes et legitimes revendications.
(Journalde Geneve, 27.12.1922)
Bu notadan ayrı olarak İsmet Paşa da Konferans başkanı Lord C urzon ’a bir nota göndermiş
ve konferansa resmen çağırılmış devletlerden başka hiçbir devletin ve hiçbir kuruluşun oturum lar
da dinlenemeyeceğini tekrar belirtmiş, yoksa T ürkiye’nin de Yugoslavya, Rom anya, Bulgaristan ve
Yunanistan topraklarında yaşayan azınlıkların Lozan konferansında dinlenmesini isteyeceğini sözle
rine eklemiştir. İsmet Paşa ayrıca, adlarını açıkça zikretmeksizin Mısır, Suriye, Filistin, Hindistan
delegelerinin de konferansta dinlenmesini isteyebileceğini C urzon ’a hatırlatmıştır.
İsmet Paşa’nın bu notası 27 Aralık 1922 günlü La Suisse gazetesinde şöyle yayınlanmıştır:
A la conference de Lausanne
Les Turcs protestent encore
L A U S A N N E , 27. (N) - ismet pacha a adresse hier, â Lord Curzon, â M . Barrere et au mar-
quis Garroni, une note pour protester contre le fait que l’ordre du jo u r de la seance de la sous-
commission des minorites, fıxee â hier apres-midi, annonçait que des delegations armeniennes et
bulgares y seraient entendues. ismet pacha s’exprime ainsi:
— Soit verbalement, soit par ecrit, j ’ai eu l’honneur de prevenir â plusieurs reprises la presi-
dence que la delegation turque ne pouvait accepter la participation â la conference d ’aucun Etat
ni d’aucune association en dehors des puissances invitantes et de celles qui furent ofliciellement
invitees d ’un com m un accord avec la Turquie. Si la Conference tient â entendre les reclamations
des minorites vivant dans tous les pays, la delegation turque proposera l’audition des delegations
des minorites de Yougoslavie, de Roum anie, de Bulgarie et de Grece, ainsi que de celles envoyees
â Lausanne par les pays musulmans. En attendant q u ’une decision soit prise â ce sujet la delega
tion turque declare ne pouvoir assister â n’importe quelle reunion de commission ou sous-comissi-
on. Elle considerera les seances ainsi tenues sans sa participation, com m e nulles et non avenues.
(La Suisse, 27.12.1922)
lâhiyeti dâhilinde ittihâz edilm iş ve m urahhaslarım ız iştirâkden im tinâ’ etmiş ol
duğunu ve hâdisenin elân kapanm ış addolunacağını bildirdi**.
No. 146
C u rzo n ile m ülâkat ettim. Boğazlar işinde gayr-ı askerî m enâtıkın m urâka-
besi ve te’ minât-ı siyâsiye m es’elesini m üzâkere ile başladık. M urakabenin m uâ-
hededen çıkarılacağını söyliyor. Fakat ataşe m iliterlerle gayr-ı askerî tedâbîrinin
m uâyenesinde ısrâr ediyor ve bu halde siyâsî te’m inât d a verebileceğini söyliyor.
Projeler üzerinde daha vâzıh anlaşılabilecektir. M usul hakkında son cevâbım ı
gönderdim dedi. H enüz alm adım . Refet Paşa ile H urrington arasında geçen bir
m uhavereden naklen kendisine bizim i’tim âd etm ediğim izin teşerruh ettiğini ve
halbuki kendisinin bana i’tim âdı olduğunu söyledi. H üsn-i m ukabele ettim. Bir
takım tedâbır-i askeriye alınm aktadır ki bunlar bizi sulha götürm ek için vâsıta
olm asa gerektir dedi. Sonra sulha varm ak içün mesâili nasıl halledebileceğim izi
sordu. K om isyon ve tâlî kom isyonlar hiçbir m es’elede ilerleyem iyorlar, T ü rk
m urahhasları bulundukları noktada tavakkuf ve ısrâr ediyorlar. Böyle devâm
ederse nokta-i nazarlarını yazıp bir u m ûm î proje verm ekten başka çare kalm a
yacaktır diyor. îzâh ettim ki bu vaz’iyyetin sebebi tarafeynin zıdd prensipler üze
rine çalışmasıdır. Evvelâ prensipler üzerine ittifak etm ek lâzım dır. B u aralık ka
pitülasyon m es’elesini açtı. U zu n uzun anlatıp îzâh etti. B u husûsda dün ya bi
zim le beraberdir, m utlaka bir te’m inât vereceksiniz dedi. A d am bütün m esâilde
nokta-i nazarlarında harfiyyen musirdir. Ayrıldık. H akikaten m üzâkerât bir ze-
mîn-i takarrüb ve i’tilâf bu lun am ayacak bir şekilde tevakkufdadır.
3 — Ekalliyetler m esâilinde gayr-ı m üslim lerin askerlikten istisnâsı içün ta

rafeyn kat’î bir sûretde m usırdırlar. Bu bâbda hüküm etin a ’zam î ve kat’î bir
m ütâlaası var mıdır?
İS M E T
** C urzon ’ un İsmet Paşa’ya cevabı şudur:

Letter from the Marguess Curzon of Kedleston to ismet Pasha
Y o u r Excellency, Lausanne, Decem ber 26,1922.
I have received this m om in g your letter of yesterday regarding the hearing proposed to be
given this aftemoon by the Sub-Com m ittee on M inorities to repressentatives of the Bulgarian G ov
ernment and the Arm enian C om m unity; and in the absence of m y colleagues M onsieur Barrere
and M arquis G arroni I hasten to send you this reply.
T h e decision to hear these persons vvith regard to their minority claims vvas taken by the
Sub-Com m ittee on its own responsibility and is the exercise o f its undoubted right.
T h e Turkish representatives on the Sub-Com m ittee vvere so informed on Friday last, D ecem
ber 22nd, and they sıgnifıed their intention to abstain vvhile the statements of Bulgarian and A r
menian representatives are being heard.
No objection was raised to this act of voluntary abstention on their part; and the question
may therefore be regarded as having been settled.
I have ete. CU RZON
(D B F P-I/ 18, p. 416-417, No. 294).
No. 217
Jfo. 163 27 Kânun-ı evvel 38
(27 Aralık 1922)
C 23 K ânun-i evvel 38 ve 136 num araya*: Sulh konferansı masârıfma kar
şılık olm ak üzere ayrıca yüz bin lira bugün M eclis hey’et-i um um iyesince bilâ
m ünâkaşa kabul olunmuştur.
* Bkz. No. 200, 210.
No. 218
N°- 164 27 Kânun-ı evvel 38
(27 Aralık 1922)
L ozan’dan alınan telgrafların Eastem kablosundan geçm ekte olduğu ve inti
zamsızlıkların başlıca sebebi bundan ileri geldiği beyaniyle m uhâberât hususun
da nakden biraz daha fedâkârlık ederek Köstence kablosunun isti’mâli hususu
nu mütehassislerin ifade ettikleri A dnan Beyefendiden alm an 26 K ânun-i evvel
tarihli telgrafta bildiriliyor. Biz buraca o tarîki kullanacağız. Siz de aynı tarikla
keşîde etm enizi rica ederim.
No. 219
(27 Aralık 1922)
Haşan Beyin avdetine kadar Ferid Beyin kom isyonlarda ve Konferans icti-
m âında lede’l-îcâb söz alarak mesâil-i mâliyeyi re’sen m üdâfaa ve m ünâkaşa
edebilmesi îcâb edecektir. Bunun içün m üşârün ileyhim m urahhas ünvân ve
mevkiini hâiz olması m uktazî olduğundan diğer hey’et-i m urahhasalarda emsâli
olduğu vech ile m üşârünileyhe delegue suppleant m evki’ ve salâhiyeti i’tâsını is-
tirhâm ederim *.
No. 220

(27 Aralık 1922)
No. 152
Ecnebilerin vergi m ükellefiyeti m es’elesinde istihsâl edilen netâyic ber vech-i

âtîdir:
İkam et, teessüs ile beraber ticâret, san’at ve herhangi bir İktisadî faaliyet
dolayısiyle tekâlifin her nev’inde ecnebiler Türkler ile müsâvi derecede m ükelle
fiyete tâbi’ olmaları, m enkul ve gayr-ı m enkul emvâl ve menâfiin m ülkiyet, ta
sarruf, ferâğ ve intikal ve tevârüsüne m ütealik kezalik bilâ vâsıta ve bilvâsıta
mevcûd ile ileruda vaz’ı m uhtem el bütün vergilerde kezalik Türklerle müsâvi
derecede m ükellef kılınmaları ve teessüsüne m esâğ verilen her nevi’ ecnebi şir
ketleri ile şu’be, başkanlık ve şâir müessesât-ı ecnebiyenin mümâsili T ü rk şir
ketleri derecesinde ve şu’belerin beyânnâm elerine veyahud tahkîkat-ı resmiyeye
müstenid olan sermâye veyahud îrâd vergilerine tâbi’ olm aları ve gayr-ı m ukîm
seyyâr ecânibin nizâm âtım ız m ûcebince vergi taksitlerini tam âm en te’diye eyle
meleri hakkındaki husûsât m üsâvât ve m ütekabiliyet esâsına m üstenid olarak
kabul olunm uştur. Vilâyât nevâhî vergilerinde ecnebiler içün yine vergi müsâvâ-
tı kabul edilmiştir:
Teşvîk-i sınâî kasdı ile yapılan ve yapılacak olan bilâ vâsıta vergiler muâfı-
yetinin yerliler gibi ecnebilere ve şirketlerine teşmîl edilmesini isteyen müttefıkîn
prim ve redd-i rüsûm hakkının sâdece tebaam ıza hasrını ve nihâyet taleblerin-
den tefrikini kabul etmişler ise de yalnız vergi m uâfıyetinden istifâdede musır-
dırlar. Bu m ahzûrun prim te’diyesi ve redd-i rüsûm usûlünün vaz’ı ile telâfisi
m üm kündür.
No. 153
H arb zam anına m ahsûs olarak ecnebi tebaa ve şirketlerinin ve tebaalarının

servetinden hisse-i istisnâiye ifrâz ve istifası ile istikrâz-ı m ecbûrî usûlünün ecne
bilere tatbîkı müttefikin tarafından reddolunm aktadır. İstikrâz-ı m ecbûrî hakkın-
daki teklif teâmül-i m ilele muvâfık olm akla tarafımızdan kabul olunm uştur.
Bir m ebhasın herhangi bir noktasına dâir m ütekabiliyet düstûrunu fi’len

tatbîk eden devletlere on sene m üddetle işbu ahkâm ın tatbîkı taleb ve tarafımız
dan on sene istikrâr olunarak reddolunm aktadır. İşbu son üç fıkradaki ihtilâfât
ticâret muâhedelerine idhâli muvâfık hu-sû-ât olm ak i’tibâriyle i’tirâzâtımız üzeri
ne halledilememiştir.
U zu n m ücâdelâtdan sonra vardığım ız netice budur. Biz halledilem eyen
noktaların dahî mâhiyet-i esâsiyeyi hâiz olm adığı m utâlaasındayız. H üküm etin
nokta-i nazarının sür’at-ı m üm kine ile iş’ân.
İS M E T
No. 221
(28 Aralık 1982)
C 27 Kânun-i evvel 146 n um araya*:
Askerlik hususunda da gayr-ı m üslim lerin diğer T ü rk ve M üslüm an olan ve

ekseriyeti teşkil eden tebaam ızdan fazla birgünâ im tiyâz verilem eyeceğinde
hey’et-i vekile müttefıkan ve suret-i kat’iyyede m usirdir ve bunu um ûr-ı dâhili
yem ize m üdâhale telakki ediyor.
* Bkz. No. 216
No. 222
(28 Aralık 1982)
İngilizlerin Faysal ile yaptıkları m uâhedeyi halka kabul ettirmek içün mec-
lis-i müessisân intihabına faaliyetle çalıştıkları ve m uârız olan bütün halkı tayyâ-
re bom baları ile tehdîd eyledikleri ve ayrıca beyânnâm e ve fetvâlarla halkı iknaa
çalıştıkları Erkân-ı harbiye Riyâsetinden bildirilm ektedir.
No. 223
No. 149, 150, 151 28 Kânun-i evvel 38
(28 Aralık 1922)
No. 149
1 — U m û m î içtim â’ olm adı. M ukarrer olan M âliye K om isyonu ictim âm dan

da sarf-ı nazar olundu. T â lî kom isyonlarda ekalliyeler çalışıldı. D iğer birinde
ecânib hakkındaki mesâil çalışıldı ki ayrı telgrafla yazdım .
2 — İngilizler M usul hakkında raporlarını ve m ektublarını gönderdiler. R a
porları şiddetli ve m ütecâvizâne bir lisanla yazılm ış. Bizim delâilim izi cerhetme-
ğe çalışıyor, fakat muvaffak olam ıyor. M ektub un da diyor ki artık delâil m üba
delesine lüzum yoktur. G aliben Irak’ı almışlar, C e m ’iyyet-i A kvâm ’ ın kararı ile
m andasını alm ışlar, Irak K ıralı ile m uâhede akdetm işler. K ürdistan’a muhtâri-
yet-i idâre vermişler. H albuki biz m uhtıra ve m ektubum uzda K ürdistan’a daha
serbest bir idâre verm ek istediğim izi zannettirecek bir şey söylem em işiz. H ülâsa
M usu l’u kat’ iyyen terkedemez. Irak’m şimâl hu du d u nd a yapacakları tasrîh-i h u
dudu çizm ek üzere m ütehassislan hâzırdır. Dostâne bir suretle m üzâkere ederek
bu m es’eleyi bitirm ek iyidir. M ektub buraya kadar. Bundan m âadâ İngiliz ka
rargâhında u m um î bir hülâsa neşrolundu. Bunda M u su l içün C u rzo n ’un İs-
m et’e ültim atom verdiği, T ü rk m uhtırasının delâili kâm ilen cerhedildiği yazılı
yor. A ncak M u su l şim âlinde tashîh-i hudud yapılacağı bildiriliyor. Binâen aleyh
m uhtıra m üdâvelesi ile idâm e edilen M usul m ünâkaşası efkâr-ı um ûnıiyeye
i’lân edilmiştir. K a t’î ve alenî vaz’iyyet almışlardır. Alenen uğraşm ak istiyorlar*.
* M usul konusundaki T ü rk ve İngiliz muhtıraları, 27 ve 28 Aralık 1922 tarihli dış basında

aşağıdaki gibi kısmen yayınlandı.
U n m e m o ra n d u m tu rc sur M osso u l
(Par telephone, de nötre envoye special)
L a delegation turque a repondu au m em orandum britannique relatif â la question de M os

soul par un docum ent qui enum ere les raisons d ’ordre ethnographique, politique, econom ique et
militaire pour lesquelles la delegation turque revendique pour la T u rq u ie le vilayet de M ossoul.
Voici la conclusion de ce document:
Le maintien sous une occupation etrangere de la majorite turque et kürde de ce vilayet
constitue un grave danger pour nos futures relations de voisinage ainsi que pour la paix en faveur
de laquelle le peuple turc et le m onde entier ont consenti de si grands sacrifices.
D ’autre part, si la ville de M ossoul restait en dehors des frontieres de la T urquie, cela aurait
pour resultat, en dehors de toutes les autres considerations emises, de laisser exposee â de grands
dangers l’Anotolie meridionale et d ’em pecher les C o m m un ication s entre les diflerentes parties de
nötre patrie.
Pour toutes ces raisons, la T u rq uie est convaincue que sa dem ande relative au vilayet de
M ossoul est entierement justifıee. {Le Temps, 27.12.1922).
A n g le te rre se re fu se â e v a cu e r M osso u l
L A U S A N N E , 27 decem bre. - Lord C urzon vient de repondre â la note turque au sujet de

M ossoul en formulant au nom de rA ngleterre un nouveau refus d ’evacuer M ossoul.
D ans la premiere partie de sa note, lord Curzon reprend les arguments ethnographiques
contenus dans le mem orandum d ’Ismet pacha. II fait rem arquer q u ’aucune carte exacte ni aucune
statistique correcte n’ont ete etablis par les T urcs, tandis que les officiers britanniques ont etudie
avec soin la contree pendant ces dem ieres annees, et il y a tout lieu de penser que les resultats
auxquels ils sont parvenus et qui ne concordent pas avec les donnees turques sont cependant les
plus exacts. En particulier lord C urzon considere com m e absürde l’opinion d ’apres laquelle il y
aurait dans cette region une forte proportion de Turcs, alors q u ’en fait les T urcs y seraient aussi
rares que les Grecs en Anatolie. Apres avoir examine les considerations historiques et politiques,
3 — Y arın kapitülasyonlar işi büyük kom isyonda m üzâkere olunacak.
K at’iyyen reddedeceğim . C u rzo n ’un inkıtâ’ husûle getirm ek istediği m uhakkak
olduğu ve buna m ahal kalm am ak içün işi A nkara’ya sordum diye ta’vîk etm ek
m üreccah olacağı Italyanlar tarafından telkîn edilm eğe çalışıldı. H albuki ben ka
pitülasyonlar işinde en ufak üm m id verm eyerek kat’î redd fikrini izhâr etmek
m ecburiyetindeyim .
4 — General Tovvsend’ın fıkrince M usul işini bir köşeye atıp m eşgul ve bu

yüzden bir harbe sebeb olm am ak m üraccahdır. Bir sene zarfında İngiliz milleti
m utlaka M u su l’u terkedecek ve bu halde A raplar Faysal aleyhine kıyâm edecek
lerinden T ü rkler M u su l’a bilâ külfet dâhil olacaklar. D iğer m enâbi’den istihsâl
ve bana îsâl edilen diğer haberlerde ise vaz’iyyet bedbînânedir. M üttefik m urah
hasları m ütem âdiyen içtim â’ etmektedirler. M üşterek bir nota ile mesâil-i m uh
telife hakkında nokta-i nazarlarım ızı tahriren soracaklar. Kendileri de tahriren
diğer bir nota ile cevâb verip son teklîfleri gösterecekler imiş.
İsviçre eâzim inden Ermeni m uhibbi bir hey’et gelip benden Ermeni m illî
yurdu taleb etti. Bütün cihan efkâr-ı um ûm iyesinin bunu taleb ettiğini, bundan
kurtulm ak kabil olm adığını şiddetli bir sûretde taleb etti. M üstahak oldukları
cevâbları aldılar**.
No. 151
5 — H ülâsa kat’î günlerdeyiz. H alb u ’-i nokta-i nazarlarım ız arasında te-

karrüb yoktur. Kapitülasyonlarda, mesail-i m âliyede kâm ilen eski zihniyetde
musırdırlar. M usul hakkında kat’î vaz’iyyet almışlardır. Ekalliyetlerde C e m ’iy-
lord Curzon continue en declarant q u ’il ne peut un seul instant admettre les pretentions contenues
dans le pacte national d ’Angora, que le monde connut en fevrier 1920 seulement et d ’apres le-
quel la Turquie seule devait regler le şort du vilayet de Mossoul. II termine ainsi:
L ’Angleterre, fidele â ses obligations envers les populations de ce pays, envers ses allies, en-
vers la Societe des nations, dans laquelle vous avez accepte de rentrer, ne peut que reiterer son re-
fus meme d’examiner l’evenualite de Pevacuation de M ossoul et ne voit pas la necessite de con-
tinuer â discuter plus longtemps sur ce point. (Le Journal, 28.12.1922)
** R ıza N ur da, Cenevre’de Com ite Philarmenic adlı bir kuruluşun üyesi dört kişinin kendi
sine gelip Ermeni yurdu istediklerini anlatıyor. Gelenlerden biri Am erikalı, İkincisi Fransız ve di
ğerleri İsviçreli imiş. Biri Cenevre üniversitesi profesörlerindenmiş. Am erikalı üye, “ Eğer siz Erme-
nilere yurt vermezseniz sizi vuracaklar” diye tehditte bulunm uş. Bunun üzerine Rıza N ur sert bir
cevap vermiş: “ M ösyö! demiş, dünyada hiç kimseye, hiçbir millete badiheva insaniyet nam ına,lâf
ile yurt vermezler. Bunun tarihte misali yoktur. Y u rt ve hürriyet alm ağa lâyık bir millet bunu kan
dökerek alır. Nitekim Türkler yaptılar. Ermeniler de şimdiye kadar... Türkleri kırdılar geçirdiler,
harplerde T ü rk ’ün düşm anına iltihak ettiler. Sokaklarda T ü rk ricalini vurdular. Vâkıa kan
döktüler, bu usulü tecrübe ettiler, am a kudretleri yetişmedi... Efendi!... Pek sevdiğin Ermenilere
söyle!... Şim diye kadar T ürk devlet ricallerinden birkaç kişiyi vurdular. Bundan böyle bir T ü rk ’ün
canına kıysınlar, T ürkiye’de de bu bir T ü rk yerine on bin Ermeni katliam etmeğe ahali yemin et
miştir... Sen Ermenileri çok seviyorsan bunu anlat. Ermenileri suikastten vazgeçir...” demiş. Heyet,
cevabını alıp gitmiş. (Hayal ve Hatıratım, III, s. 1067-1068)
yet-i akvâm vâsıtasıyle ayrıca bir m ürâkabe ve askerlikten gayr-ı m üslim ler istis-
nâsı gibi diğer m uâhedâtda olm ayan kuyuda ısrâr ediyorlar. Boğazlar m es’elesi-
nin bâki kalan teferruatı hakkında yeni m üzâkere yoktur. İnkıtâ’ her ân m uhte
m eldir***.
İS M E T
*** Bkz. No. 229.
No. 224
(29 Aralık 1922)
M ou gin beni ziyâret etti. Boğazlar projesini Fransızların ihzâr etm ek sure
tiyle bize m üzâheret ettiklerini söyledi. Boğazlar projesibizce m ûcib-i m em nuni
yet bir tarz-ı hail olm adığını, gayr-ı askerî m enâtık ile M arm ara ve İstanbul’un
m esûniyyetinin ihlâli halinde m ünferiden ve m üştereken vâzıu’l-im zâ devletler
tarafından bizim le birlikte mütearrızı kuvvetle m en’etm ek taahhüd olunm adıkça
İstanbul ve M arm ara’nın M isâk-ı M illîm izdeki sarâhat veçhile emniyeti
m üm kün olam ayacağını söyledim . M âliye husûsâtında salâh olduğunu zâtâliniz-
le Cavid Beyin m üttefikler m âliye projesinin bü yük ihtilâfı m ûcib olm ayacak şe
kilde gördüğünüzü söyledi. Ben aksini iddia ettim. Erm enilerin konferansta
Fransızların da m uvâfakatı ile istim â’ edilm esine hayret ettiğimizi ve bize ba’zı
m em âlikde ekseriyet teşkil eden İslâm m urahhaslannı d a ’vet içün hak ve fırsat
verdiklerini söyledim . M ah cû b ve müteessir oldu. Gayr-ı m üslim lerin askerlikten
istisnâlarını taleb etm ek el’ân ve sarâhaten um ûr-ı dâhiliyem ize m üdâhale fik
rinden sarf-ı nazar etm ediklerine bâriz delîl olduğunu ve bu zihniyet tebeddül
etm edikçe sulh akdine m âni’ olacaklarını ve m es’uliyetin kendilerine raci’ bulu
nacağını söyleyerek Fransa’da siz bu gibi ekalliyetler hakkında ne yapıyorsunuz
dedim . Cevâben vatanım ızda yaşayan ve Fransız tebaası olan her ferd askerdir
dedi ve bize güya hak verdi. M üd an ya Konferansında görüldüğü gibi L ozan ’da
da Lord C u rzo n ’u m utîane ta’kib ettiklerine dâir elkâr-ı um um iyede şâmil bir fi
kir hâsıl olm akta bu lun du ğu na işâret ettim. C u rzon nâzırdır. Bizim kiler yalnız
m urahhasdır gibi şeffaf bir m a’zeret gösterdi ve sıkıldı.
G eneral Pelle A d an a’da seddedilen mekteplerin küşâdı içün anlaşm ak arzu
sunda bu lun du ğu nu söyledi. Cevâben, eğer m ektebler açılınca bizim kanunları
m ızın derhal câri bulunm asına birgûnâ i’tirâz etm eyeceklerine beni te’m în eder
seniz M aarif Vekili nezdinde bu b âbd a müessir tavassutda bulunacağım ı söyle
diğim i, M ou gin ’in benim le görüştüklerini, m untazam an Poincare’ye yazm akta
olduğunu berây-ı m a’lûm ât arz ed erim *.
No. 225
(29 Aralık 1922)
M ougin sırf şahsî m ütâlaa olm ak üzere bana yazdığı hususî m ektupta Bo
ğazlar hakkındaki 20 Kânun-i evvel içtimâinin kat’î gibi göründüğünü ifâde ettik
ten sonra hey’et-i m urahhasam ızın Boğaz rejimi hakkında müttefikîn tarafından
teklif olunan tarzı kabul ile Bolşeviklerden tarafa ayrıldığını ehem m iyetle kayd
ve yalnız üç kayd-ı ihtiyatî derm iyân etmiş olduğunu ve bunlar hakkında da
i’tilâf olunacağını, kapitülasyon yerine kaim olacak tarz hakkındaki projenin bu
yolda bir i’tidâldan m ülhem olduğu ve T ü rk devletinin hâkim iyetine aid hukuk
ve salâhiyyâta riâyet ettiğini bildiriyor, Berây-ı m a’lumât.
No. 226

(29 Aralık 1922)
No. 154
1 — Garroni riyâsetinde Kapitülasyonlar K om isyonu içtim â’ etti. T â lî ko

misyonda ihzâr olunan rapor okundu. Teşkilât-i adliyeye ecnebî idhâli sûretiyle
kapitülasyonlara m ukabil taleb edilmiş olan te’m înâtda tevâfuk-ı efkâr hâsıl ol
madığı bildirildi.Türk hey’eti bunu prensip m es’elesi addederek tâlî kom isyon
da, sonra hukuk müşâvirleri arasında, sonra husûsî m üzâkerât ve istim zâcâtda
dâim â ve kat’iyyen reddetm işler imiş. M es’ele bu sûretle K om isyona geldi. Reis
Garroni ve tâlî komisyonu Reisi R u m bo ld ’un raporları okundu. R um bold m ah
kem elerim izin hâline dâir bir İngiliz’in bilâ sebeb yirm i dört saat tevkîf edilmiş
olmasını, bankalardan em niyyetin kalktığını, on sene süren d a’vâ olduğunu ve
ilâh misâller ile m a’lûm ât verdi. Bunlara cevâb verdim. Kapitülasyonların ilgası
nı ve başka bir teklîf derm iyân edilem eyeceğini iddiâ ve onların m etâlibini
kat’iyyen reddettim. Zikrolunan misâllerin sebeb ve m âhiyeti m a’lûm olm adı
ğından burada m ütâlaaları m üm kün değildir. Fakat sûret-i um ûm iyede kendi
m uâm elatım ızı ecnebilerin m ütârekeden beri İstanbul’daki m uâm elât ve m uhâ-
kemâtiyle m ukayeseye hazır olduğum uzu bildirdim . E cnebiler İstanbul’da öyle
şeyler yapm ışlardır ki bunların m em leketlerinde herhangi bir kanun m evcud
olup olm adığında bihakkin şüphe edilebilir dedim . H ülâsa reddettim. Barrere
söz alarak kapitülasyonlardan vazgeçtiklerini, fakat hukukî ve cezâî m esâilde
te’m înâtdan vazgeçm eyeceklerini kat’î olarak ifade etti. H ayali Türklerin hâkim i
yetine i’ tinâ ederek teklif yaptıklarını fl’lî te’m înâta ihtiyâç olduğunu vehiçbir
m ukabil teklîf yapm adığım ızı bildirdi. Am erika u zun beyânâtda bulunarak
T ü rk iy e’nin taahüdâta m uhâlif olarak hak ilgası olm adığını, serm aye vaz’eden
ecnebilerin him âye beklem eğe haklan olduğunu söyledi. T ü rk iy e’nin hâkim iyet
içün tekayyûdüne, m üşterek ve m eşrû’ arzulann a tarafdâr imişler. Fakat eski
uhûd yerine yeni uhûdun ikam esine lüzum varmış. T ü rkiye ne m evcud hukuku
tanıyor, ne yenisini veriyor imiş. M ukabil teklifimiz olm adığını tebârüz ettiriyor.
Sonra C u rzon uzun beyânât yaparak nutkum un ağır olduğundan, bu zem inde
sulha yanlam ayacağından başladı. H akim iyet endîşem ize m ahal olm adığını,
M ecelle’ nin hocalar tarafından ihzâr edildiğini, kanunlarım ızın kifayetini yalnız
bizim iddiâ değil diğerlerinin tasdîk etmesi lüzûm unu, ecnebi tüccarânın endişe
içinde bulun duğunu, halbuki ecnebi serm aye ve faâliyetine ihtiyâcım ız bu lun
duğunu ifâde ettikten sonra, ne tehdîd ne rica etm ediklerini, va’ziyyet m eydan
da olup âlem tarafından tedkîk edilebileceğini ifade etti. Ben nihayetde îrâd edi
len nutukların m etnini gördükten sonra ayn ayrı cevâb verm ek hakkını m uhâfa-
za ve en yakın bir akdın içtim âini taleb ettim. Fransız Bom pard ilâveten söz
alarak kapitülasyonun lağvının tarafdân ve pehlivanıyım , fakat m ukabilinde
te’m înât lâzım dır, bu olm adan sulh olam az dedi. Fransızlar bilhassa m usırr ve
kat’î görünm üşlerdir*.
No. 155
i — Bom pard bilâhire nezdim e geldi. Şiddetli tehdîdât ve m ünâkaşât karşı
sında nihâyet sulhden nâ-üm m îd olarak avdet etti. Garroni ile husûsî m ülâkatda
* Lord Curzon, bu nâzik görüşmeyi Londra’ya rapor ederken şunları söylüyor:

“T h is comm ittee after six sittings,... had broken dovvn irretrievably on the subject of judicial
capitulations, in which every proposal m ade had been categorically refused by T urks as an intole-
rable infringement of T urkish sovereignty... ism et Pasha then read an absolutely uncom prom ising
declaration... Conference might well have ended upon this note of open defiance. But it vvas im-
portant to obtain declaration of powers and these were delivered vvith a fırmness and frankness
equal to that of Turks...
“ I concluded by declining to believe that T urks had said their last vvord and by inviting is
met, to reply on another occasion. He responded in a sentence by accepting invitation and asked
for another and early sitting...
“ Advantage of this m orning’s sitting has, hovvever, been three-fold. Fisrtly, it has demonstrat-
ed absolute unity of world opinion as represented by povvers. Secondly, it has committed French
govem m ent to a posiüon from vvhich they cannot recede. Thirdly, it has shifted possible or pro-
bable cause of rupture to a ground,vvhich no one can claim to be a specifically British interest, as
might be the case vvith M osul or Straits, but vvhich is a vvorld interest equally afîecting every fore-
ign State, vvhose nationals live or trade in T urkey... (Curzon to Foreign Office, T el. No. 160 of
28.12.1922, F. 0 .424/255, p. 789, No. 845; D B F P -I/ 18, p. 419, No. 298)
Rıza N u r Beye bir tedbîr bulm ak tem âyülü gösterdi. H ep güyâ efkâr-ı um ûm i-
yelerini tatmîh içün her halde bir te’ minât bulm ak zem îndedirler. Bir de A m e
rikalılardan ve diğerlerinden tereşşühâta göre güyâ İngilizler M u su l’dan dolayı
inkıtâ’ yapm ak m ecbûriyetinde kalırsa bunu bütün dünyayı beraber sürükleye
cek olan kapitülasyon m es’elesinde yapm ak m anavrasım ta’kib etmektedirler.
Rıvâyete nazaran um ûm î bir proje ihzâr etmektedirler.
3 — M üttefiklerin tekliflerini Haşan Beyle aynen gönderm iştim. O n lar bu

proje üzerinde bizim le m üzâkere etm ek niyetinde iseler de biz prensip i’tibâriyle
bu zem îne girmedik.
A d lî kapitülasyonlara m ukabil bir tertîbde m usırrdırlar. Kapitülasyon

mes’elesi kat’î safhadadır denilebilir. Bu sebeple inkıtâ’-1 m üzâkere ihtim âli var
d ır**. Eğer biz adlî husûsâtda herhangi bir m üsâade ve şekil göstermek ıztırâ-
rında kalacak isek onu şim diden ta’yînile bana haber verm ek zam anı gelmiştir.
A ’zam î yapabileceğim iz fedâkârlığı bilerek işi husûsî veya um ûm î idâre edebili
rim. Benim m urahhaslarla ve A dliye M üsteşârı ile d üşündüğüm üz bir şeyi arz
edeyim. Eğer biz sulhden sonra teşkilât ve ıslâhat-ı adliyem iz içün A vrupa’dan
dört beş m üşâvir getirtirecek isek onları şim diden m em leketim ize getirmeliyiz.
Sulh olsa da olm asa da bu ihtiyâcımızı te’mîne m üsâraat etmiş oluruz ve diğer
tarafdan dünyanın gözü önünde onlara te’mînât-ı fi’liye geçer. Beş sene
m üddetle bu kontratı ben burada şim diden yaparım . Fakat bunu ahde geçir
mekten sûret-i kat’iyyede ictinâb kendilerine beyânât-ı tahrîyede bulunm aktan
da m üm kün olduğu kadar ictinâb ederim. M üşâvirlerin salâhiyet ve vazîfesi ka
nun lâyihaları ihzân kom isyonlarında îfây-ı vazîfe ve m uâm elât-ı dâhiliye-i idâri
ye işlerini ıslâh m âhiyetinde olabilir. Bunun kâfi olup olam ayacağını henüz bile
m em. Ben şahsen ecnebi hakim in şiddetle alehdârıyım . Fakat müşâvir er geç
getirecek isek onu şim diden getirm eğe teşebbüs etm ekle bir m es’ele-i hâriciye
mizi de aynı zam anda tehvîn ve halletm eğe çalışm ak m ûcib-i istifadedir. V a z’iy-
yet budur. H üküm etin ve M eclis’in nokta-i nazarını âcilen ve kat’iyyen bilm ek
ihtiyâcm dayım ***.
İS M E T
** Basın da kapitülâsyonlar ve özellikle adlî kapitülâsyonlar yüzünden Lozan Konferansının

kesilmesi ihtimali belirdiğini yazıyordu. İngiliz, Fransız ve İsviçre gazetelerinde şöyle başlıklar göze
çarpıyordu:
— “ Lozan’da Bulutlar” (Times, 29.12.1922).
— “ K riz D önem i” (Le Temps, 29.12.1922).
— “ Lozan’da Ç ıkm az” (Intransigerıt, 29.12.1922).
— “ Anlaşm azlık” (Journal de Geneve, 29.12.1922).
*** Bkz. No. 244.
No. 227

(29 Aralık 1922)
A bd ü lh am id ’in veresesi m üm essili M ösyö U nterm ayer bugün bana m üraca

atla husûsât-ı âtiyeyi beyân etti:
A bd ü lh am id ’in M akedonya, T rakya, Selanik, Filistin, Suriye, Irak ve M u

sul’daki em lâk ve emvâli 1909 da Hazîne-i H assadan M âliye N ezâretine devr ve
emlâk-i um ûm iye-i devlet m iyâm na idhâl edilm iş ve fakat bilâhire veresenin
m ürâcaatı üzerine m ahâkim -i şer’iyye ile Şeyhülislâm bu devir m uâm elesinin
haksız olduğuna karar i’tâ etmişler imiş. H em veresenin hukukunu m üdâfaa
hem de hüküm ete bir hisse-i tem ettü’ te’mîn etm ek arzusunda bulunduğunu
söyleyen m um âileyh U nterm ayer şöyle diyor:
Bu em lâkin bü yük bir kısmı T ü rk iy e’den ayrılm ış olan arazide bu lun du ğu

na göre keyfıyet-i iftirakden dolayı hüküm etin ve veresenin bu em lâk üzerindeki
hukuku m ahkûm -ı zevâl olm uştur.
No. 158
Irak’daki petrol m enabii m es’elesine gelince: Ben bu hususta A m erika ser

m ayedarlarından kuvvetli bir grubu tercih ediyorum . Bu grubun teklîf ettiği sû
ret-i hail kabul edildiği takdirde Am erika hüküm etinin M usu l m es’elesinde
T ü rkiye lehine icrây-ı nüfûz etmesi kat’î sûretde vaad edilem ezse de her halde
m uhtem eldir. M ebhûs grubun hüküm ete te’mîn edeceği fevâid şunlardır:
H üküm et veresenin m ehâkim -i şer’iyye tarafından kabul edilen hukukunu tas-
dîk eylerse bu verese T ü rk tâbiiyyetini hâiz olduklarından servet-i m ezkûre ken
dilerine te’m în edilmiş olacaktır. Am erika grubu da hüküm ete hem hâsılât-ı
üzerinden bir yüzdelik ayıracak hem de hisse senedâtından m ühim bir mikdârı-
nı ona tahsîs edecektir. Bu sûretle petrol bulunan araziden bir kısmı T ü rk hâki
m iyetinden çıksa bile b a ’zı T ü rk tebaasının istifâdesi m üm kin olacaktır. Sâhib-i
m üracaata her halde bir cevâb verm ek m ecbûriyetinde olduğum dan sür’atle ce-
vâb i’ tâsı m ercûdur*.
No. 228

(30 Aralık 1922)
Zâta m ahsusdur.
Ferit Beyefendinin yedek m urahhas ta’yini m es’elesini H ey’et-i vekîlece

görüştükten sonra hâsıl olan zarûrete ve M eclis’e intikali lüzum una binâen azîm
müşkilâtı m ûcibolacağını anladım . G azi Paşa ile de görüştüm . M üşârünileyhi
m urahhas ta’yinine lüzûm göstermeden istifade ve vaz’iyeti idare buyurm anızı
daha faideli gördük Efendim *.
* Bkz. No. 219.
No. 229
(30 Aralık 1922)
1 — 27/12/38 tarihli telgrafınızı* İzm ir’de Fevzi Paşaya yazm ış idim. 29 ta
rihli cevâbî telgrafnâmesi ikinci m addededir.
2 — Lord C u rzo n ’un Sevres m uâhedesini şekl-i diğerde m uaddel ve muhaf-

fef bir suretde bize kabul ettirmek istediği anlaşılmıştır. Ekalliyetler ve kapitülas
yonlar bahsında hiçbir fedakârlıkta bulunam ayız ve tedâbîr-i askeriyemize de
vam ederiz. Ben birkaç güne kadar Çanakkale cephesini teftiş ve İngiliz mevâki-
ini tedkîk edeceğim. Ü ç sınıfı yeniden taht-ı silâha celbetm ekte olduğum uza dâ
ir neşiyât ve propagandaya devam olunm alıdır. L ozan ’da sulhperver görünm ekle
beraber döktüğüm üz kanlan birtakım hayâlâte feda edem eyeceğim izi sûret-i
kat’iyyede ihsâs etmeliyiz. Bilhassa M eclis’te büyük tezâhür lâzım dır Efendim.
No. 230
(30 Aralık 1922)
İngiliz K om iser vekili H enderson A dnan Beye gelerek jandarm am ızın Ç a
nakkale’de katlinden dolayı en am îk teessüfâtını beyân eder tarzda ifadâtda bu
lunm uş ve tazm inât i’tâsının tabii olduğunu ve tahkikat neticesini bildireceğini
söylemiştir. V ahdettin’in H icaz K iralına ilticâ ve kiralın kendisini da’vet ettiği ve
m um âileyhin oraya gitm ek arzusunda olduğunu söyledikten sonra İngiltere’nin,
kendisine ilticâ eden sâbık sultanı M alta’ya kadar nakl ile Hilâfet gibi İslâma
aid dâhilî bir m es’eleye karışm adığını ve karışm ak niyetinde olm adığını, M ısır’a
kadar bir m aiyyet gem isiyle sevk ve oradan seyyah gibi H icaz’a gideceğini ilâve
etmiştir.
H enderson kırk sekiz saatten beri gayet bedbîn olduğunu, sulh yapm ak is
tem ediğimizi anladığını, tarafım ızdan hücum vâki’ olursa İngiliz hüküm etinin
de harbe m ecbur olacağını, m a’m âfîh G azi Paşa ile benim nüfûzum uzu bu yol
da isti’m âl edeceğim ize em in olduklarını, m uvakkat üç m uhtelit m ahkem e için
bu kadar m ühim bir zam anda sulhün ihlâl edilm em esi lâzım geleceğini, şim di
ye kadar hiçbir m es’elede m üsâadâtda bulunm adığım ızı; inkıtâ’ halinde İstan
bul sokaklarında harb başlam ış olacağını söylemiştir. M um âileyh evvelki beyân
larında beş senelik m ehâkim -i m uhtelite esâsı kabul olunursa teferruâtda uyuş
m ak m üm kün olduğunu, m eselâ yalnız İstanbul’da bile bir m uhtelit m ahkem e
nin kâfi olacağını söylemiş. H aşan Beyin A n kara’ya gelm esinden İngilizler
üm m idleniyorm uş *.
* Bkz. No. 240.
No. 231
(30 Aralık 1922)
C . 156* Kayseri’de T ü rk Ortodoks Kilisesi nâm iyle bir kilise te’sîs içün m et
ropolitlerden m ürekkeb sinod teşekkül etmiştir. M etropolitlerden M eletyos K o n
ya, Prokopius Kayseri piskoposluklarına getirilmiş, diyakoslardan Papa Kostan-
tin’in Ankara metropolidi olarak takdis merâsimi icrâ edilmiştir. İntihâb m azba-
* Bkz. No. 207.

tası ile nizâm nâm e-i dâhilîlerinin m erkeze irsâlinin lüzum ve tesrii ayrıca m uta
sarrıflığa yazılm ıştır**.
* * Bkz. No. 249, 259.
No. 232
Tel. 30 Kânun-ı evvel 338
No. 175 (30 Aralık 1922)
Doktor İsmail Sıtkı Beyin riyaseti altındaki M ısır H ey’et-i M urahhasası* ile
görüştüm. Bu hey’et ile Zaglul Paşa’nın riyaset ettiği hey’et arasında pek
m ühim ve esaslı bir fark vardır. Zaglul Paşa’nm taraftarları İngilizlerle uyuşarak
ba’zı kuyûd ve şerâit tahtında bir istiklâle râzı oldukları halde bu hey’et bilâ
kayd-ü şart Sudan dahil M ısır’da istiklâl-i tam a talib ve taraftardır. M am afih
konferansda m üttehid bir cephe arzetm ek için aralarında muvakkat bir i’tilâf
akdetmişlerdir. D oktor İsmail Sıtkı Bey hey’eti iki gün evvel L ozan ’a mütevecci-
* Dr. İsmail Sıtkı Başkanlığındaki heyet Vatanî partisi heyetiydi. Zaglul Paşa heyeti ise Vaft
partisinin temsilcisiydi. Zaglul Paşa, Aralık 1921’den beri Cebelitarık'ta sürgün bulunuyordu ve
kendisi Lozan’a gelememişti. Lozan’daki Vaft partisi delegasyonu, Zaglul Paşa’nın İngilizlerce tu
tuklanıp sürülmesinin birinci yıldönüm ünde Lozan’dan İngiltere Başbakanı Bonar Lavv’a protesto
telgrafı çekmişti. (La Suisse, 23.12.1922). M ısır heyeti 19 Aralık 1922 günü Lozan Konferansı baş
kanlığına bir muhtıra sunmuş, M ısır’ın dâvasını uzun uzun savunm uştur.M uhtıra’da sonuç olarak
şu üç istek ileri sürülüyordu: (1) M ısır ve Sudan’ı da kapsayacak biçimde bütün Nil vadisinin ba
ğımsızlığının tanınması, (2) İngiliz askerlerinin bütün Nil vadisini boşaltm alan ve (3) Süveyş kana
lının tarafsızlığının korunması ve bu tarafsızlığın gözetiminin M ısır’a bırakılması. (Mısır muhtırası
nın tam metni için bkz. Journal de Gcneve, 20.12.1922)
Her iki M ısır heyeti T ürkiye’den medet um uyor ve Atatürk’ün teveccühünü kazanmak için
birbirleriyle yanşıyordu. Bu konuda Londra’nın ünlü Times gazetesinin bir haberi aşağıdadır:
RIVAL EGYPTIAN MISSIONS.

S E E K IN G F A V O U R S A T A N G O R A .
(F R O M O U R C O R R E S P O N D E N T .)
Constantinople, D EC . 27.
T h e arrival in Turkey of the two Egyptian delegations from Lausanne has aroused unusual
interest in Arabic affairs generally. T h e VVatanist (O ld Extremist) Delegation, headed by İsmail
Sidki, vvhich proceeded recently to Angora, only remained there three days, and is novv retum ing.
Meanvvhile the other delegation, representing the Zaghlulists, and including the Sheikh Ali el Ghi-
ati, has arrived and is also desirous of proceeding to Angora. T h e tvvo delegations are not friends;
the Zaghlulists apparently vvish to prevent the YVatanists from securing a m onopoly of Kem alist fa-
vours, vvhatever these are vvorth.
An offıcial Angora com m unique of the 25th alleges that the British are forcing the popula-
tion o f the M osul area to sign a petition favouring the maintenance of the sovereignty of Iraq, and
that those vvho refuse are being fıned and terrorized by bom bing expeditions. O n the other hand,
hen A nkara’dan hareket etmiştir. Konferanstaki beyanatınız arasında bir vesile
ve m ünâsebet bularak M isak-ı M illî’nin birinci m addesine istinâden M ısır’ı da
telâffuz buyurm anızı rica ederim **.
Başkum andan
GAZİ M U STAFA KEM AL
the Turkish Press announces the receipt of num erous telegrams from M oslem countries expressing
allegiance to the National Assem bly, am ong them one from Seyyid Idriss of H odeida.
T h e ikdam to-day provides a refreshing change from the recent Press attacks upon Lord
Curzon. its Lausanne correspondent states that the French attitude is incomprehensible, but the
salient characteristic of the proceedings is the hitherto unexpected mastery of Lord Curzon and
his ability in dealing vvith Eastem affairs. British prestige in the East, which was supposed to have
been broken by the wild policy of M r. Lloyd George, is again being re-established, thanks to
Lord Curzon. (Times, 28.12.1922)
** İsmet Paşa, birinci Kom isyonun 31 O cak 1923 günlü oturum unda M ısır konusunda şun
ları söyledi:
“T B M M Hüküm eti, T ürkiye’nin sınırlan dışında kalmış olan eski Osm anlı İmparatorluğu
topraklan üzerinde hiç bir niyet beslememekte olduğunu, daha önce de, birçok kez açıklamış bu
lunmaktadır... Bu temel ilkeden esinlenen M isak-ı M illî, 1 nci maddesinde, yalnız Arapların otur
makta olduklan topraklann kaderinin yerel (mahallî) halkın serbestçe açıklayacaklan istekleri uya-
nnca düzenlenmesini öngörmektedir.
“T ü rk Tem silci Heyeti,... M ezopatam ya, Hicaz, M ısır ve Suriye’ nin, T ü rk sınırlan dışında
kalmış bütün öteki ülkeler gibi, kendilerine uygun görecekleri yönetimi, özgürlük içinde seçmeğe
haklan olduğunu, resmen bildirmeği bir ödev saymaktadır.” (Tutanaklar... I/1/2, p. 49).
No. 233
(30 Aralık 1922)
H aşan Beyefendi bu sabah saat bir buçukta A n kara’ya m uvâsalat etti *.
* Bkz. No. 189, ı g ı , 280.
No. 234
No. 159, 160 30 Kânun-i evvel 338
(30 Aralık 1922)
1 — T â lî kom isyonda ekalliyetler çalışıldı. C em ’iyyet-i A kvâm ’ın bir sefir

bulundurarak ekalliyetleri him âye etmesi bertaraf edildi. Askerlik ve imtiyâzât-ı
m ezhebiye ve afv-ı um ûm î ve Erm eni eytâm emvâlinin iâdesi gibi m unzam me-
sâil çalışılmaktadır. Ferid Bey husûsî tem aslarında istiklâl-i iktisâdî esâsı üzerine
müzâkerâta devâm im kânını görmektedir.
2 — U m û m î durgunluk ve bedbînlik vardır. Garroni ile m ülâkatım da adlî

uhûd içün bir şekil gösterm ekliğim izde ısrâr etti. Fransızlar da musırrdırlar.
3 — C u rzo n ’un m uhtırasına cevâben m uhtıram ızı ve m ektubum uzu gönder

dik. M usul m es’elesi en buhrânlı günlerindedir. H er tarafdan her nevi’ tehdîdât
ve istihzârât işâa edilm ektedir. H aşan Beyin A nkara’ya gidip A vrupa’yı anlattık
tan sonra bize m ülâyem et geleceği gibi bir zann-ı um ûm î veya A nkara’nın yeni
ta’lîmât vereceğine zehâb vardır. Herkes Haşan Beyin A nkara’ya vâsıl olup ol
madığını, ne vakit telgraf geleceğini soruyor.
4 — Bugün Am erikalı, tâlî kom isyonda, tehcîr edilen veya m uhâceret eden
lerin evlerine avdet ve m ülklerine tasarrufları îcâb ettiğine dâir bir m uhtıra ver
di. Bu sûretle m uhâcirlerin avdeti resmen mevzû-i bahs oluyor.
5 — Chester projesinin Fransızlarla ahdım ıza m ünâfi olduğu y a ’ni aynı im-
tiyâzâtı evvelce Fransızlara vermiş olduğum uz haberi alınıyor. A m erika’lıları bu
vâsıta ile hüsn-i m ünâsebâta sevketmek ve Fransızları beyhûde yere büsbütün
tahrik etm em ek içün im tiyâz m uâm elesinin tehîri varid-i hâtır olm akta ise de
bu bâbda hey’etin tenvîr buyurulm ası m üsterhamdır.
İS M E T
No. 235
İcra Vekilleri Riyasetine
No. 161* 30 Kânun-ı evvel 38

(30 Aralık 1922)
136 num aralı telgrafnâm e cevâbıdır**:
Fransızlara şifahen m a’lûm ât verdim. Şirket m üdîriyetinden bu d e fa alınan

telgrafda m a’deni tekrâr işletm ek ve keşmekeşe nihâyet vermek içün B alya’ya
Ermeni ve R u m olm am ak şartıyle beş mutahassıs gönderm ek isteniliyor. Bu ta
lebe muvâfakat edildiği takdirde m üsâade i’tâsı zım nında İstanbul M üm essilliği
ne ta’limât verilmekte beraber beni de telgrafla haberdâr etm enizi rica ederim.
* Bu telgrafın iki nüshasını gördüm. D iğer nüshasının sayısı 170’dir.

** Bkz. No. 171 ve 237.
No. 236
(31 Aralık 1922)
C 16/12/38 139 num araya: *
Suriye hududları şim diye kadar ta’kib buyurulan ve âtiyen ta’kib edilecek
olan hatt-ı hareket H ey’et-i V ekîle,H âriciye encüm eni ve ayrıca o havâli m eb’us-
ları tarafından tasvîb edilmiştir. A rzu buyurulduğu gibi m es’eleyi M eclis hey’et-i
um um iyesinde mevzû-i bahs ederek m ünakaşa etm ek behem e hal şüyûunu m û
cib olacağı endişesinden ve zât-ı âlîlerinizin işâret bu yurd uğu nu z veçhile zam iri
mizi şim diden izhâr tehlikesinden dolayı şimdilik muvâfık görülmemiştir.
* Bkz. No. 205 ve No. 197.
No. 237
(31 Aralık 1922)
C 30 K ânun-i evvel 161 nu m araya*:
R u m ve Erm eni olm am ak şartiyle mütahassıs gönderm eleri muvâfıkdır.
No. 238
No. 162, 163 31 Kânun-ı evvel 38
(31 Aralık 1922)
30/12/38 raporudur.
1 — Ekalliyetler tâlî kom isyonu içtim â’ etti. Akşam a kadar çalıştılar. M âli
yenin hukuk-ı eşhâs kom isyonu çalıştı. Sûret-i um ûm iyede m üsâid olarak az bir
terakki edildi.
2 — K apitülasyonlar içün gelen ve kat’î im tinâlarım ız üzerine kom isyonlara

girem eyen m urahhaslardan İsveç sefiri ile görüştüm. M üsaid buldum . Bugün
Bulgar m urahhası ile de m ülâkat ettim. Hülâsası şudur: T ü rkler aleyhine Bal
kan ittifakının aslı ve im kânı yoktur. Herkes ile anlaşabilecekler. Fakat Y u n an lı
ları m ahvedinceye kadar uğraşacaklardır. Y u n a n ordusunun yeni teşkilât faaliye
tinin aslı vardır. D em irhisar ve İskeçe ve G ü m ü lcin e’de tahşidât yapıyorlar. Bul
garların M eriç şarkında hiçbir em elleri yoktur. H âlen ve âtiyen Türklerle son
derece iyi bulunacaklar. Bulgaristan M üslüm anlarm a Bulgarlardan iyi m uâm ele
edeceklerdir. Şarkî T ra k ya ’ya B ulgar m uhâcirlerini iâde etm eği B ulgarlar gide
ceklerinden dolayı değil fakat Y un an lılara karşı bir prensip olarak iddiâ ettiler.
K abu l etm edik. D arılm adılar ve darılm ayacaklardır. Y aln ız İstanbul etrafında
birkaç B ulgar köyü vardır. Bunların ihrâc ve tehcîr edilm em esini pek ziyâde ri
ca ediyorlar. İstanbul etrafındaki köyleri ne kadardır, ne m uâm ele icrâ oluna
caktır. Bu fıkra hakkında m a’lûm ât i’tâsını rica ederim . Kendilerini çok tatmîn
ettim. Söz arasında bana D edeağaç m ahreç m es’elesini tekrar açtılar. T rak ya
hududunun vaz’iyyeti takarrür edinceye kadar bu ciheti m eskût bırakacağım .
Bulgar m urahhasına beyânâtını hüküm etim e iblâğ edeceğim i söyledim .
3 — U m û m iyetle vaz’ iyyet cidden m übhem ve efkâr-ı um ûm iye endîşenâk-
tır. İngilizlerden hiçbir haber çıkm adı. M usul üzerine ciddî bir karar ittihâz et
mek m ecbûriyetindedirler. Fransız gazeteleri şiddetle bizi iltizâm ediyorlar. M u
sul em elini yürütm ek içün kapitülasyon sebebiyle bütün müttefikleri T ü rkler
aleyhine sevketm ek istediklerinden şikâyet ediyorlar*. C u rzo n yarın Paris’e gidi-
* Le Matin adlı Fransız gazetesi, 30 Aralık 1922 tarihli sayısında, İsmet Paşa’nın uzun bir de
mecini yayınladı. G azetenin Paris’ten Lozan’ a gelen yazan Jules Sauervvein’a verilen bu özel de
meçte İsmet Paşa özellikle M usul sorunu üzerinde duruyor. M usul yüzünden konferansın tıkanıp
kaldığını savunuyor ve İngilizleri eleştiriyor. Şöyle diyor:
“ Les negociations etaient arrivees sur tous les sujets â un point difTıcile, mais la question de
M ossoul, qui a ete brusquem ent mise sur le tapis, les a rendues presque tragiques. La delegation
britannique, qui a parfaitement vu q u ’aucun entente n’est possible sur l’attribution du territoire
de M ossoul, cherche â transporter les conversations sur un autre terrain afin d ’avoir les puissances
avec elle,si une rupture est inevitable.
“ L ’affaire de M ossoul tient en quelques mots. Les Anglais nous ont dit d ’abord q u ’ils avaient
fait des promesses aux Arabes. Nous avons prouve que les Arabes ne representent m eme pas un
dixieme de la population du vilayet de M ossoul. O n nous a affirme ensuite que M ossoul faisait
geographiquem ent partie de la M esopotam ie. Nous avons demontre q u ’au contraire le vilayet de
M ossoul est partie integrante de l’Anatolie.
“ Enfin, les Anglais, â bout d ’arguments, ont em ploye un moyen dont la valeur morale est
douteuse. Ils ont affirme q u ’ils avaient occupe M ossoul avec leurs armees victorieuses et que ce
territorie leur appartenait par droit de conquete. Adm ettons la valeur de cet argument, bien q u ’au
point de vue du droit elle soit de faible valeur. J ’ai repondu que c ’etait faux et que les Anglais
avaient occupe M ossoul plusieurs semaines apres l’armistice et sans rencontrer aucune resistance,
tout com m e ils ont occupe Constantinople, tout com m e ils ont fait occuper S m ym e par leurs alli-
es Grecs.
“ Devant cette contradiction des deux theses, q u ’avons-nous vu? T ou tes les autres questions se
sont aussitöt envenimees(...)
“ Depuis que l’affaire de M ossoul s’est presentee aux Anglais sous un aspect insoluble, depuis
que j ’ai revandique hautement la possession du vilayet et de ses petroles pour la T urq uie, il est
advenu que la discussion sur les Capitulations a pris un ton aigre et presque dram atique...” (Jules
Sauerwein, “ U ne Declaration d ’ Ismet Pacha au “ M atin” : C ’est parce que PAngleterre veut conser-
ver les petroles du territoire de M ossoul que les allies em pechent d ’aboutir la conference de Laus
anne” , Matin, 30.12.1922).
yor. Bonard Lavv ve Poincare içtim âi da vardır. V aziyyet m uğlaktır. A lm an
ta’ m îrâtı sebebiyle teşerruh eden İngiliz projesi Fransa’yı tatm în etm eyecek imiş.
Fransa’yı galeyâna getiren sebeb-i aslî budur. M usu l m es’elesi de Paris’te ta’m î
rât m es’elesi ile beraber hallolunacak deniliyor. Fransız gazetelerinde bir de
M usul yüzü nd en m üttefiklerin m ücâdeleye girişmesine m ahal olm adığını ve İn-
gilizlerin kendilerinde yaptıkları gibi Türklerle ayrıca h u du d işini halletm elerini
neşrettiler. H ülâsa bir tarafdan M usu l talebi, diğer tarafdan uhûd-i atîkanın
reddi ile İngilizlere ve m üttefiklere karşı en ağır vaz’iyyetde bulunuyoruz. İngiliz
donanm asının Çanakkaleye şevki ve Y u n a n istihzârâtı burada m übâlağalı olarak
bize îsâ ediliyor. Paris’te Fransa ve İngilizler, aralarındaki mesâili halledebilirler
se karşımıza tekrar m üttehid olarak gelm eğe çalışacaklardır.
İS M E T
No. 239
No. 164, 165, 166 31 Kânun-ı evvel 38
(31 Aralık 1922)
M âliyenin hukuk ve em vâl kom isyonlarına aid bu gün Barrere ve bir m üte
hassıs ile ve Ferid Bey ve Z ekâî Beylerle bir içtim â’ yaptık. Şim diye kadar m u
allak kalan nikatdan ba’zıları bir dereceye kadar halledilm iştir. H arb esnâsında
ecnebi tebaasının zararlarını tazm în etm eği bize teklîf ettikleri halde harb ve iş
gal esnâsında bizim tebaam ızın zararlarını tazm în etm eği y a ’ni m ütekabiliyet
esâsını kabul etm iyorlardı.Şim di bunu kabul ediyorlar. Ecnebi tebaa zararları
nın Suriye ve Irak gibi m ünfek araziye taksimini kabul etm eyerek yalnız T ü rk
hüküm etine âidiyetini iddiâ ediyorlardı. Şim di bu zararların taksîmini kabul
ediyorlar. Burada bahsi geçen zararlar tekâlif-i harbiye m usâdere gibi tedâbîr-i
harbiyeye şâmildir. T ah rîb ât ve şâire gibi efâl-i harbiye burada mevzû-i bahs
değildir. Bundan başka şim diye kadar T ü rk iye’de kalan ecânibin duçâr olduğu
zararlar gerek hüküm etin tedâbîr-i harbiyesinden gerek ale’l-ıtlak eşhasın m uâ-
melât-ı husûsiyesinden m ütevellid olsun evvelen hüküm et tarafından tazm în ve
ba’ dehu alâkadârândan hüküm etçe taksîm olunm ak lâzım dır diyorlardı. Sebeb
olarak harb esnâsında m em lekette kalan ecnebi tebaanın her zarara karşı vika
yesi hüküm etin taht-ı m es’ ûliyetinde olduğunu ve her m em lekette bunun içün
fevkalâde takayyüdât icrâ edildiğini söyliyorlardı. Şim di kabul olunan şekl-i h u
sûsî: Zararlar hüküm ete âid olm ayıp hüküm et bu husûsta tedâbîr-i seria-i adli
ye ve idâriye ittihâz edeceğini taahhüd etm ekle iktifâ olunacaktır. İki esaslı nok
ta m uhtefün fihdir:
i — T ü rk tâbiiyetindeki ecnebi serm ayeli şirketlerin harb esnâsındaki zarar

larını ecnebi tebaasının zararları gibi tedkîk ve tazm in etm eği m uâhedeye dere
eylemektir.
2 — Ecnebi sermayeli T ü rk şirketlerinin harbden evvelki şerâit-i m ukavelele
rini dünyanın her tarafından olduğu gibi şerâit-i cedîdeye göre tedkîk ve ta’dîl
etmeği kabul eylemektir.
Bizim iki nokta hakkında iddiâm ız, bunlar T ü rk tebaası ve şirketlerine ta
allûk ettiğinden m uâhede ile m ünâsebetdâr olm adığı ve ihtilâfâtın m ahkem eleri
mize âid olduğu zemînindedir. O nların teklifine göre m ezkûr şirketler zararlarının
bir a ’zâ bizden, bir a ’zâ alâkadârdan, bir a ’zâ bîtarafdan m ürekkeb üç kişilik
hakem hey’eti ile tedkîk ve hükm olunm alıdır. Biz diyoruz ki b a ’zı m ukavelâtda
harb esnâsında hüküm et şirkete vaz’-ı yedd ederse hesâbın nasıl görüleceği dere
edilmiştir. Bunlar ahkâm e göre m uâm ele görür. B a’zı m addeler m ukavelâtda
m ünderic değildir ve b a ’zı şirketlerin m ukavelâtında ise hal-i harb esâsen nazara
alınmamıştır. Bu ahvâlde m ehkem elerim ize m ürâcaat olunarak halledilm elidir.
O n lar m ahkem elerin bu mesâili sür’atle ve lâzım gelen m a’lûm ât ve ihtısâs ile
halledem eyeceğini iddiâ ediyorlar. Binâenalyh
1 — Şirketlerle harb senelerinin hesabâtından tevellüd edecek ihtilâfâtı, ya
pacağım ız bir kanun-i m ahsûsla m uvakkat bir m üddet içün hakem hey’eti vâsı
tası ile hallini kabuleder m isiniz? sür’atle em r ve iş’ârı *.
2 — Fransızca readaptation denilen şerâit-i cedîdeye tevfîk keyfiyetine gelin
ce bu bâbda taleblerine bir hakem h ey’eti vâsıtasiyle ihtilâfâtı halletm ekdir.
M uâhedede dercolunm ası m e’m ûldur. Fakat hüküm et esâs i’tibâriyle bu ihtilâ-
fâtı birinci m addede olduğu gibi bir kanun-i m ahsûs ile m uayyen bir hakem
hey’eti vâsıtası ile halletm eği kabul ediyor m u? Sür’atle em r ve iş’ârı.
İS M E T
* Bkz. No. 254.
No. 240
(31 Aralık 1922)
A dnan Beyden bugün aldığım ız telgrafta kendisini ziyâret eden General
H arrington İstanbul’da N oel yortuları esnâsında İngiliz askeri tarafından ik a’
olunan hâdisâtdan dolayı çok m üteessif olduğunu ve bu bâbd a tahkikata devam
edildiğini ve Çanakkale vak’asından dolayı da teessürlerini tekrar ettiğini* ve sulh
hakkından îkbînliğini m uhâfaza eylediğini ve İngiltere’nin harb etm ek istem edi
ğini ve kendisinin şahsen bir ân evvel sulhün in’ikadi ile yeni ta’yîn olunduğu
Şim alî İngiltere K u m an danlığın a kavuşm ak tem ennisinde bu lun du ğu nu beyân
eylediği bildirilm ektedir. Berây-ı m a’lum ât.
* Bkz. No. 230.
No. 241
J\fo. 181 31 Kânun-ı evvel 38

(31 Aralık 1922)
A d nan Beyden bugün aldığım ız telgrafta âtideki m a’lum ât verilmektedir.

General Pelle kendisini ziyâret ederek Konferansın aldığı şekl-i ahır hakkında
m übâhasede bulunacağını söyledikten sonra inkıtâın netâyic-i vahîm e tevlîd ede
bileceğini, Fransızlar girm ese bile İngilizlerin harbe m ecbur olacaklarını ve ka
pitülasyonların ilgası içün her m em leketin olduğu gibi bir devre-i intikaliye ka
bul etm enin istiklâl ve hakim iyetim izi m uhill olm ayacağı ve G azi Paşa ile bana
m ülâkî olsa sulhü ihlâl etm em ek içün tavsiyede bulunacağını söyleyerek bu be
yanâtı hüküm etin em ri üzerine yaptığını ilâve eder. Berây-ı m a’lum ât.
No. 242

(31 Aralık 1922)
A fganistan’ın Londra sefır-i kebîri A bdülh âdi H anın L ozan ’a m uvâsalatını
istihbar eden Sefir Sultan A hm ed m üşârünileyhe berây-ı tevdî’ zîrdeki telgrafnâ-
meyi irsâl etm ektedir. Telgrafnâm enin tebliği hususunun iş’ân m ercûdur.
Devlet-i Aliyye-i Afganistanm L ondra
Sefir-i K ebîri A bd ü lhâd i H an H azretlerine
L ozan ’a teşrifinizden gayet m em nun oldum . Ben de T ü rk birader ve din

daşlarım ıza A ’lâhazret Em îr A m an u llah H an H azretlerinin ve m illetim in selâm ı
nı teblîğ ve A n a d o lu ’daki m ezâlim ve tahribâtın m üşâhedesi içün seyahata çık-
mışem. Y u n an lılar yaptığı vahşet ve fecâyiini lisan ve kalem ile beyân edem iyo
rum . Ç ünki hiç kim senin lisan veya kalem ile onların yaptıkları tahribât ve fe-
câyia tercüm an olam az. K öyler, kasabalar ve şehirlerin anûdâne tahribâtı hesa
ba sığm az derecededir. Fecâyi’ ve katl-i-âm lar ve taarruzlar sayılm az nisbetde
gayet çoktur. Binâenaleyh bu anûdâne tahribâtın tazm inâtı L ozan Konferansın
da diğer mesâil gibi zarûrî m evzû’-i bahs olm alıdır. V e zât-ı âlilerine de insâni-
yet nâm ına Konferansın teveccühünü bu m es’eleye celb buyurm anızı ve kendi
millet ve hüküm et-i aliyyesine habedâr buyurm anızı tevakku’ eylerim.
A fgan Sefiri
Sultan A hm ed*
* Sultan A hm et Han, Afganistan’ın T ürkiye’de ilk Büyükelçisidir. 1921 yılında Ankara’da

göreve başladı. 1928 yılma kadar bu görevde kaldı. Sonra 1931-1939 yıllan arasında ikinci defa
Ankara’da Afganistan Büyükelçisi olarak görev yaptı. Türk-A fgan dostluğu için çalıştı.
No. 243
No. 182 (tarihsiz) *
Erkân-ı harbiye-i u m um iyeye m ürsel 55 num aralı telgrafnâm ede de m ezkûr

Sivrihisaryan biraderler hakkındaki tedkikatda Afyonkarahisar’ında 11 num aralı
üserâ garnizonunda Sivri hisariyan ailesine m ensûb Jerar İplikçiyan ve Şerç Hı-
rant isim lerinde iki birader bu lun du ğu ve bunların m ukaddem â İzm ir’de Sen
Joıj kilisesinde çalışmış oldukları anlaşılmıştır. Tahliyesi m atlûb eşhâs bunlar ise
m em leket haricine çıkarılm ak üzere iş’ân m ercû du r**.
(İmzasız)
* 31 Aralık 1922 veya 1 O cak 1923 tarihli olduğu anlaşılıyor.
** Bkz. No. 248.
No. 244
No. 183 1 Kânun-ı sânî 39
(1 Ocak 1923)
C . 29 Kânun-i evvel 38, 155 num aranın üçüncü m addesine.* A d lî kapitülas
yonların yerine derm iyân edilen tekâlife karşı esâsen m utasavver olduğu veçhile
bîtaraf devlet tâbiiyyetinde bulunan hukukşinâslardan ıslâhât-ı adliye içün
m üşâvir celbine teşebbüs edildiği takdirde müttefiklerin m uzır tekliflerini dâfi’
olacağı kanaatında olm am akla beraber bîtaraf devletler tebaalarından teklif-i
devletleri veçhile ve tarafınızdan müşâvir-i adlîlerle şim diden hususî m ukaveleler
akdine salâhiyyetdâr bu lun du ğu nu z H ey’et-i V ekîlece ve bugünkü 1 Kânun-i
sânî 339 tarihinde M eclisin hafi ictim âında tarafımızdan verilen izâhât üzerine
takarrür etmiştir. Bu hususda esâsen sizce de m usam m en olduğu veçhile bunu
ahde geçirm em ek ve resmî beyânâtda bulunm am ak lâzımdır.
* Bkz. No. 226.

2 — H aşan Beyi dün H ey’et-i Vekile, bugün de M eclis hey’et-i um um iye-i
hafi celsede istim â’ etti. Y a n n hey’et-i vekilede nokta-i nazarım ızı tesbit ve M ec
lise tekrar arz edeceğiz. Netice-i hâsıla derhal bildirilecektir.
No. 245
(1 Ocak 1923)
L ozan ’dan Fransa hâriciye nezâretine gelen bir raporda Barrere’in Tem ps
gaztesinin tenkidâtından şikâyet ve tenkidâtm devamı halinde vazifesine devam
edem eyeceğini beyân ettiği, Barrere ile B om bard’ın aralarının açık olduğu Paris
M üm essilliğim izden bildirilm ektedir.
(İm za yok)
No. 246
No. 167 1 Kânun-i sânî 39
(1 Ocak 1923)
Düvel-i müttefika hey’ât-ı m urahhasası T ü rk iye’de tâbiyyet-i ecnebiyeyi hâiz

veya O sm anlı olup da serm âyesinin kısm-i m ühim m i ecnebi bulunan imtiyâzlı
şirketlerin şerâit-i hâzıra dâhilinde faaliyetlerine devâm im kânı olm adığından
T ü rkiye hüküm etince şerâit-i hâzıra-i iktisâdiyeye tevfikan m ukavelelerinde ta’dî-
lat-ı lâzime ya’ ni readaptation m uâm elsinin icrâsı tekliflerinde m usırr bulun
m aktadırlar. H ey’et-i m urahhasam ızın bu husûsdaki nokta-i nazarı ise sermâyesi
kime âid olursa olsun O sm anlı tâbiiyetinde bulunan şirketler içün kat’iyyen
Konferansta m üzâkere bile kabul edilem eyeceği ve ecnebi tâbiiyetinde bulunan
lara gelince bu husûsda da m ukavelenâm eleri m u ’teber olup ta’dîlât iktizâ ettiği
takdirde bunun ancak hüküm etin arzusuna tebean vuku’bulabileceği zem îninde
olup bu suretle cevâb verilmekte ve ısrar edilm ekte bulunm akla beraber diğer
tarafdan nokta-i nazarım ızın tervicine hâdim olacağı m ütâlaasıyle ber vech-i âtî
teşebbüsün fâidesini hüküm etim izin nazar-ı tedkîk ve takdirine arz etm eği m u
vafık buluyoruz. Şöyle ki: M a ’lûm -ı devletleri bu yurulduğu veçhile harb ve
mütâkere zam anında şim endifer gibi ale’l-um ûm im tiyâzlı şirkâte hüküm etçe
vaz’-ı yedd edilm iş ve hukuk-ı düvel îcâbı işbu hesâbâtın tasfiyesi zarurî bu lun
muş olduğundan şim diden alakadar şirkâtin N âfıa V ekâletince işbu hesâbâtın
rü’yet ve tasfiyesine d a’vet olunm ası hey’et-i m urahhasam ızın nokta-i nazarını
fı’ len te’yîd etmiş olacağından bu vaz’iyyet karşısında m ukabil hey’ât-ı m urah-
hasanın iddiâlarından sarf-ı nazar etmelerini teshîl edeceği gibi m üzâkerât esnâ-
sında m ezkûr şirketler m ukavelât-ı m evcûdlerinde ta’dîlât teklîf ettikleri takdirde
hüküm et dahî siyâset-i m illiye ve iktisâdiyem iz nokta-i nazarından lüzûm
gördüğü şerâiti kabul ettirebileceğini arz ve iş’âr-ı sâm îlerine intizâr olunur.
H ey’et-i müşâvire-i m âliye karan ile: Ferid*.
İS M E T
* Bkz. No. 255.
No. 247
Hey ’eti Vekile Riyasetine
No. 168 1 Kânun-u sânı 339
(1 Ocak 1923)
31 K ânun-ı evvel 38 raporudur:
T a ’ tildir. M aliye için Barrere ile konferans yaptım . C u rzo n ’dan M u su l hak
kında cevabî m ektup a ld ım *. Ç o k m ülâyim ane yazılm ış. Artık m ünakaşatı zaid
görüyor. M esâili kom isyona ihale edecekm iş. A ram ızda sû-i tefehhüm olmuş.
Ben dâim â M usul vilâyetinin cenub hududunda, o da Irak’ ın şimal hududunda
tashihatdan bahsederm iyiz. Kendisi Paris’ten avdet eder etm ez mütehassısları-
* Lord C urzon ’un bu m ektubu konusunda basında çıkan bir haber aşağıdadır:
Une lettre de lord C u rzon sur la question de Mossoul
L A U S A N N E , 31 decem bre. — Peu avant de se rendre â Paris, lord Curzon a envoye au

chef de la delegation turque une lettre en reponse â la dem iere note concem ant Mossoul.
Dans ce docum ent, lord C urzon exprim e sa satisfaction de ce que ism et pacha soit d ’accord
avec lui sur le fait q u ’une nouvelle discussion de la question de M ossoul n ’est pas necessaire.
Apres avoir rappele â ismet pacha que c’etait pour la comm odite des T urcs que cette question
avait ete traitee par correspondance, lord C urzon a ajoute q u ’il est pret, quand on le voudra et
probablem ent sous peu, â aborder la question des frontieres de Syrie et de l’Irak â une reunion
de la commission territoriale.
C e fut entierement pour repondre au desir expres d ’Ismet pacha que la discussion de cette
question a ete ajoum ee.
Lord C urzon ajoute q u ’il est pret â exposer publiquem ent â la comm ission les raisons qui
font q u ’il est impossible au gouvem em ent britannique d ’accepter les revendications turques tou-
chant M ossoul, Lord Curzon dit q u ’il şerait heureux de voir ismet pacha accepter la proposition
de nom mer une commission d ’experts turcs et anglais pour etudier la question des frontieres in-
ternationales de l’Irak, et des son retour â Lausanne, les experts britanniques seront â la disposition
de la Turquie. O n croit savoir que les experts britanniques en question ont dejâ ete mandes de
Londres. (Le Journal, 3.1.1923)
m ızla şimal hududunu çizm ek üzere kendi mütehassısları çalışacak im iş**.
M üttefikler Paris’te toplanıyorlar. A lm an tazm inatını L ozan konferansı ile yeni
den pazarlık edecekler imiş. M a ’hazâ endişeli değilim.
İS M E T
** Curzon, Paris’e hareketinden önce, 30 Aralık 1922 günü Söm ürgeler Bakanlığına yazarak
M usul konusunda bir uzm an istedi. Şunları yazdı:
“ Follovving for Colonial Oflice.
“ ismet Pasha has accepted my proposal for a meeting of ou r respective experts to discuss
Irak frontier question. M y proposal vvas confined to northem boundary alone. H e uses vvord fron-
tiers in plural and clearly intends, having been vvorsted in paper encounter, to raise vvhole question
anevv in proposed meeting. A t same time I do not think I ought to refuse and shall therefore
be obliged if Bullard can be sent out on M onday or T uesday at least to help m e.” (Curzon to
Crovve, T el. No. 168, or Decem ber 30, 1922: D B F P -I/ 18, p. 426, No. 305).
No. 248

(1 Ocak 1923)
182 num araya zeyldir: *
Tahliyelerini rica ettiğim Sivrihisariyan kardeşlerin elyevm U şak’da bulun-

duklannı İtalya m urahhası ilâveten bildiriyor.
İS M E T
* Bkz. No. 243.
No. 249
icra Vekilleri Riyâsetine
No. 170 Lozan 1/ 1/139 ( 1923)
174 num aralı telgrafnâm e cevâbıdır*.
Sinod’un dâim â üç piskoposdan noksan olm am ası elzem dir. Diyakoslardan

âcilen bir iki piskopos daha takdîs fevâid-i milliyeyi m üstelzim dir**.
İS M E T
No. 250

(1 Ocak 1923)
1 K ânun-i sânî 339 raporudur.
T a ’tîldir. Bom pard ile m ahkem eler m es’elesini görüştüm . Ecnebi hakim leri
projesinde musırdırlar. Bu kapitülasyonlar işinde bize asıl m üşkilâtı Fransızlar
yapıyorlar. Paris’te bu akşam başvekiller toplanıyorlar. Verilecek kararlann bi
zim içün ehem m iyyet-i azîm esi vardır.
İS M E T
No. 251
No. 184 2 Kânun-i sanî 339

(2 Ocak 1923)
K u riye C em al ve Sırri Efendiler avdet arzusundadırlar. Evrak gönderm ek

lüzûm unda sıra ile iâdeleri tabiîdir. L ü zû m görülm eden hem en iâdeleri m atlûb
ise iş’ârı m ercûdur.
No. 252
No. 185, 186, 187 2 Kânun-i sânî 39

(2 Ocak 1923)
M ad d e 1 — Boğazların serbestîsi ve gayr-ı askerîliği hakkm daki projeye aid

Fevzi Paşa H azretlerinden aldığım telgrafnâm e aynen ikinci m addededir.
2 — Boğazların serbestîsi ve gayr-ı askerîliği hakkm daki projeler tedkik

olundu. Askerî te’minât hususunun kontrolü da’vet etmesi hasebiyle tercih buyu-
rulm adığm a nazaran projelerim ize hususât-ı âtiyenin ilâve ve kabulünde ısrâr
etm ekliğim izin zarurî bu lun du ğu nu arz eylerim:
A — Boğazların gayr-ı askerîliği T ü rkiye gayr-ı askerî aksâm haricindeki
T rakya ve A nad olu dâhilinde m üdâfaa-i m em leket içün hal-i hazerde olduğu gi
bi hal-i sulhda dahi ittihâz-i tedâbîrde serbesttir.
B — T ü rkiye nefsi İstanbul-u yakından ve uzaktan m üdâfaa edecek olan

kuvây-ı askeriyeden m âadâ karadan yapılacak yakın ve uzak daim î tahkim âtın
ihdâsında cenâhlarını debarkem ana karşı m üdâfaa içün sâbit tertibât-ı tahaffuzi-
ye vazında serbesttir.
C — İstanbul ve civarı ta’biri İstanbul garnizon kuvvetlerinin manevra

ta’ lim ve terbiye nokta-i nazarından geşt u güzârlarına m ân i’ teşkil etmez. Bu
kuvvetler m anevra içün serbestî-i hareketlerini m uhâfaza ederler.
D — T e ’minât-i askeriye ve siyâsiye alınam adığına nazaran, G elibolu şibih

ceziresinde dâim ! bir garnizon kuvveti bulundurm ak lâzım ise de bu kabul etti-
rilemediği takdirde G elibo lu ’nun gayr-ı askerilik h ududunu (Şarköy) hâriç (Ek-
sabil) (Bakla Burununa) takrıb içün çalışılmalıdır. Bu takdirde G elibolu şibih
ceziresindeki ve Ç anakkale’ deki jan d arm a m ikdarı beş binden noksan olm am alı
dır.
H — Gayr-ı askerî m enâtıkda herhangi m uhill-i âsâyiş bir vak’a hâdis olur
sa T ü rkiye hüküm eti bilâ istizân jan d arm aya kuvvetü’z-zahr asker sevk edilebi
lir.
T — Boğazların serbestîsi: i- 14 K ânun-i evvel 38 tarihli İsmet Paşa H azret

lerinin projesi ile tam âm en m utâbıkım . T e ’m inât olm adığına nazaran mevâdd-i
âtiyenin sarâhaten ilâvesi m uvafık olur.
b — H içbir donanm a M arm ara Denizinde ve Boğazlar m ıntıkasında bu lu

nurken T ü rk iy e’ye i’lân-ı harb edem ez. Bu tarzda hal-i harb vukuunda T ü rk i
y e’nin bîtaraf sefâin hakkında dahi Boğazlar içün kuyûd-i m ânia ihdâsına hakkı
vardır.
c — Tayyerelerin harb ve gerekse sulh zam anlarında hiçbir bahane ile

T ü rk iy e’nin ta’yin edeceği askerî m evâki’ ve liman üzerinde dolaşam az.
d — O n beş kilom etre kaydını benem ehal silmelidir. Ç ü n ki gayr-ı askerî
m ıntıkanın hâricinde yapacağım ız müessesâtın dâim a fotoğraflarını alabilirler.
Bu esbâbdan dolayı sefâin-i havâiyenin sefain-i bahriye ile Boğazlardan birlikte
m ürûr m ünâkaşasını kaldırm alıdır.
M ad d e 3 — H içbir devlet Boğazlar hakkındaki işbu projelerin yalnız başına

ve T ü rk iye aleyhine m üteveccih olarak bizzât tefsir ve ta’dîline salâhiyetdâr de
ğildir. H er bir tarz-ı tefsîrin icrâsı T ü rk iy e’nin kabul ve tasvibine m ütevakkıf bu
lunm ası m eşrûtdur m addesinin de sokulması bilâhire kelim elerden m a’nâ çıkar
tarak hukukum uzun ihlâl edilm em esini bir dereceye kadar taht te’m ine almış
olur.
4 — A d alar ve T rak ya hududları hakkındaki kuyûdât-ı askeriyeye dâir
m ütâlaam ı zeylen arz edeceğim Efendim .
5 — H ey’et-i V ekile Riyâsetine ve H ariciye Vekâletine yazılm ıştır.
V ü sûllün ü n iş’ârı *.
* Bkz. No. 275.
No. 253
No. 188 2 Kânun-ı sâni 39
(2 Ocak 1923)
C 31 K ânun-i evvel 162 n u m araya*:
H arb ve işgal esnâsında tebeam ızm zararlarını tazm ini kabul edenler miyâ-
nında Y un an lılar da dâhil midir? A cilen iş’ârını rica ed erim **.
* Bkz. No. 238.

** Bkz. No. 263.
No. 254
Na. 189 2 Kânun-ı sâni 39
(2 Ocak 1923)
C . 31 K ânun-i evvel 38 ve 165 nu m araya*:
Ekseriyet-i sermayesi ecnebi olan T ü rk şirketlerine m üteallik bu gibi husû-

sâtın m uâhede ile m ünâsebetdâr olm adığı ve ihtilâlâtın m ahkem elerim ize âid ol
duğu hakkındaki nokta-i nazarınız m usîbdir. M ukaveleleri hâricinde diğer bir
türlü tarz-ı hail ve ecânibin dâhil olacağı hakem hey’eti kabul olunam az Efen
dim.
No. 255
(2 Ocak 1923)
C 31 K ânun-i evvel 38,167 num aralı ve H ey’et-i müşâvire-i M âliye kararı ile Fe
rid Bey im zâlı telgrafa*:
1 — Bu telgrafnâm ede m ünderic teklife dâir re’y-i devletinizin leh veya

aleyhde olunduğunda tereddüd hâsıl oldu.
2 — Bu gibi serm ayedârlann m ukavelenâm eleri m ûcebince m ürâcaat ede

cekleri m ahal tabiatiyle hüküm etim izdir. Sulh m uâhedeleri ile alâkaları kat’iy-
yen kabul edilem ez. Evvelce bu hususda görüşm ek üzere İzm ir-K asaba hattı
M üdir-i um um îsi m ösyö D elete hüküm etim ize m ürâcaat etmiş ve hüküm etçe
m ürâcaatı kabul edilmiş ve İzm ir’e kadar gelmiş b u lun du ğu halde Konferansın
İçtimâi üzerine sarf-ı nazarla m uâhedeye idhâl ettirm ek em eliyle oraya gitmiştir.
Binâenaleyh arzu ettikleri takdirde tekrar A nkara’ya gelm ekte m uhtârdırlar.
* Bkz. No. 246.
No. 256
(2 Ocak 1923)
C 28, 29/12/38 tarih ve 157, 158 num aralı iki tele: *
1 — M isâk-ı M illî hududu hâricinde kalan em lâk ve arazinin vereseye aidi

yetini kabul etm ek m uvâfıkdır. A n cak buna m ukabil verese dahi hudud-i m illî
dâhilinde kalan em lâk devr ile(?) im tiyazların hazine-i m âliyeye âidiyetini kabul
ve ibrâ eylemeleri lâzımdır.
2 — M usu l hududu dâhilinde olduğundan petrol im tiyazları üzerinde şim

diden hiçbir taahhüd kabul edem eyiz.
3 — Verese nâm ına hareket eden zâtın M u su l’un bize iâdesi içün A m erika
hüküm etinin bize m uâvenetde bulunacağına dâir beyânâtı Am erika m urahhas-ı
resmîsi tarafından dahi te’yîd ve tevsik olunduğu takdirde karar ittihâz etmek
üzere iş’âr bu yuru lm ası**.
* Bkz. No. 227.
** Bkz. No. 289.
No. 257
(2 Ocak 1923)
A d n an Beyden alınan 31 K ânun-i evvel tarihli telgrafa nazaran resmî ve
gayr-ı resmî Fransız mehâfıli M u su l m es’elesinin mesail-i sâireden ayrı olarak
doğrudan doğruya İngilizlerle aram ızda halledilm esi husûsunun tarafımızdan
te’m inine çalışılması lüzûm un da m üşârünileyh nezdinde ısrâr etm ekte imişler.
No. 258
No. 193 2 Kânun-i sâni 39
(2 Ocak 1923)
Fransız sefaretinden alındığı bildirilen m a’lum ât ber vech-i âtîdir:
İngilizler M usul m es’elesi dolayısiyle Konferansı akâm ete uğratm akta, aynı
zam anda L ozan ’da bulunan bütün hey’et-i m urahhasaları kendi taraflarına cel-
bederek Türkleri i’tilâfgirizlikle ithâm a çalışm aktadırlar. M u su l m es’elesinin ay
rıca T ü rklerle İngilizler arasında halledilm esi içün T ü rkler tarafından yapılacak
bir teklif İngilizlerin hilekârlığını suya düşüreceği ve M u su l hâriç olm ak üzere
sulh m uâhedesini de im za kabil olduğu takdirde T ü rklerin karşısında yalnız İn
gilizlerin kalacağı, o zam an İngiliz efkâr-ı um ûm iyesinin M usu l m es’elesi içün
Türklerle harb etm eye hiçbir zam an râzı olm ayacağı ve T ü rkler tarafından yapı
lacak böyle bir teklifi İngilizler reddederlerse diğer hey’et-i m urahhasalar tabia-
tiyle T ü rk ler tarafını iltizâm ederek M usu l m es’elesi içün Konferansın akam ete
uğram asına râzı olm ayacaklardır.
No. 259
(2 Ocak 1923)
Sinod Prokopyos, M eletyos, Pervasyos ism indeki eski m etropolidlerden
m ürekkebdir. T akd îs edilm ek üzere bulunan piskoposlar adedinin dokuza iblâ
ğına ve bilhassa diyakosların takdisine i’tinâ edilm ektedir*. N eticede tafsilâtı arz
edilecektir.
* Bkz. No. 207, 231, 249.
No. 260

(2 Ocak 1923)
R u s Şuralar Kongresinin onuncu konferansının hîn-i küşâdm da Y oldaş Ka-

m enof tarafından irâd edilip M oskova Sefaretim izden bildirilen nutkun aksâm-ı
m ühim m esi ber vech-i zır m a’rûzdur.
Lozan Konferansı T ü rklerin semere-i zaferidir. Em peryalizm e karşı

köylünün tüfengi ile istihsâl edilen bu zaferden dolayı Türkleri tebrik ederiz.
L ozan ’a T ürklerin dostu sıfatiyle gönderilm ezden evvel m ahv olm ak derecelerin
de bulundukları zam anda em peryalizim m ücâdelâtına devâm ettikleri gibi yine
devam etm elerini isteriz. Fakat görüyoruz ki devletler bu zaferi ibtâl edecek mâ-
hiyetde bir sulhnâm eye vaz’-ı im zâya Türkleri icbâr etm ek istiyorlar. Biz ise bil
fiil Konferansta T ü rk iye’nin hakim iyyet-i tam m esini m üdafaa ediyoruz. K arade
niz ve Boğazların inkişâf-ı iktisâdım ız nokta-i nazarından pek b ü yük bir ehem
miyeti hâiz olduğunu hiçbir vakit inkâr etm edik ve etm eyeceğiz. Bunun içün
R usya T ü rkiyen in hakim iyetini m üdâfaa m uâhede-i m evcûde ve m enâfıim iz icâ-
bâtındandır. Böyle olduğu halde T ü rk iy e’nin bu hakim iyet m es’elesinde ba’zı
fedâkârlıklara tem âyül ettiği m eş’hûd oluyor. Biz bu yolda kendisini ta’kib ede
m eyiz. H ud u du m u zu n her ân bir taarruz ihtim âline m a’rûz kalm asına razı ola
m ayız. Bizce K aradeniz sevâhilinin m ücâdelât-i m üstakbeleden tecridi kat’iyyen
m ültezem dir. Bu hususu da Boğazların sefâin-i ticâriyeye küşade ve harbiyyeye
mesdûd bulunm ası ile m üm kinü’l-husûldur. Binâberin K arad eniz’i m uhâsım bir
donanm aya açık bulunduran vesikada Şura hüküm etinin im zası bulunm ayacak
tır*.
M uhtar
* 22 Aralık 1922 günü M oskova O pera binasında toplanan X . Sovyet Kongresinde hasta
olan Lenin hazır bulunam am ış ve onun yerine siyasal konuşm ayı Kam enev yapmıştı. O n u n bu
konuşması, “ O n un cu Sovyet Kongresinde Kam enev, İngiltere’nin Lozan’daki politikasını şiddetle
eleştirdi” başlığıyla bazı Avrupa gazetelerinde de yayınlanm ıştı. Bu yayınlardan bir parça aşağıya
alındı:
Au Dixiem e Congres des Soviets
KAM EN EVV C R I T I Q U E A P R E M E N T L A
P O L IT IQ U E A N G L A IS E A L A U S A N N E
Kanemevv, ensuite, critiqua avec une severite particuliere l’attitude de la G rande Bretagne â
la conference de Lausanne.
II se passe, â Lausanne, un fait significatif et des plus aises â constater: la G rece et la G ran
de-Bretagne n’y montrent q u ’une seule idee: convertir la T u rq u ie en une vaste colonie.La Russie,
elle, ne soutient la T u rq uie que parce que ce pays com bat l’imperialisme.
La G rece n ’est pas bolcheviste, c ’est entendu. N ’em peche q u ’elle fusille sans hesiter plusieurs
de ses ministres, qui n’ont ete, au fond, que les instruments de l’Angleterre.
Pour nous, nous ne nous laisserons pas influencer: nous resterons les amis de la T urquie,
tant que la T u rq uie continuera â manifester des sentiments antimperialistes. Et s’il arrive q u ’un
jou r, le gouvem em ent d ’Angora fasse des “ courbettes” a la G rande-Bretagne et â Lord Curzon, la
Russie alors, s’elTacera et laissera les T u rcs suivre cette politique de servilite. M ais ce jour-lâ n’est
pas encore venu.
En fait, la conference de Lausanne n’a, â l’heure actuelle, encore rien regle.
Et, il nous sera bien permis de constater par ailleurs que la politique aventureuse de lord
C urzon n ’a fait, en ce qui concem e notamm ent la question des reparations, que semer â profu-
sion de nouveaux germes de guerre. (Pelit Parisien, 26.11.1922).
No. 261
(2 Ocak 1923)
1 — Boğazlar serbestîsinin hey’et-i um ûm iyesini ihtivâ etm ek ve Boğazlar

dan sefain-i ticâriye ve harbiyenin m üruruna ve ticarî ve askerî tayyarelerin uça
rak geçm esine ve Boğazların gayr-ı askeriliğine ve te’ m inâta âid olm ak üzere
tanzîm olunan en son proje sureti lefîen takdîm kılınmıştır.
Proje gayr-ı askerilik ve serbestî-i m ürur ve kom isyon ve te’m inât hakkm da-
ki müteferrik lâyihalar üzerinde talebim iz üzerine b a ’zı ta’dîlât yapıldıktan sonra
m ezkûr lâhıyaların hey’et-i um ûm iyesinin hukuk mütahassısları tarafından bir
leştirilmesiyle Fransızlar tarafından vücûda getirilmiştir. Bu projenin b a ’zı me-
vâddı üzerinde Ingilizler i’tirâzlarını m uhâfaza ettikleri gibi tarafım ızdan da
ba’zı tashîhât ve m etâlib derm iyânm da ısrâr olunm aktadır.
2 — Projede Ingilizlerin kabul etmek istem edikleri m evâdd projede işâret o-

lunm uştur. Istihbârata nazaran bunların m âhiyet ve esbâbı şunlardır:
Ingiliz i ’tirâzlan:
A — Y u n a n donanm asının Ç anakkale Boğazı karşısındaki Y u n an adaların

da dem irlem em esine, Ingilizler İm roz adasının Y u n a n ’a terki şartıyle m uvâfakat
edeceklerm iş. Biz Bozca A d a ve İm roz’un T ü rk iye’ye iadesinde musırrız. B una
m ukabil Y u n a n donanm asının L im n i’de dem ir atabilm esini ıztırâr hâlinde ka
bul edeceğiz.
B — 13. m addede Boğazlar kom isyonunun yalnız B oğazlardan geçecek sefâ-

in-i harbiye um ûriyle m eşgul olm ası projede kabul olunm aktadır. İngilizler
gayr-ı askerî m ıntıkanın hiç olm azsa ataşe militerler vâsıtasıyle kontrolünde ısrâr
edeceklerse de en nihâyet talebim iz veçhile bu kontrolden sarf-ı nazar edecekle
rini Fransızlar te’m în ettiler.
3 — Türk Kuyûd-ı ihtirâziyesi:
A — K ılavuzluğun m ecburî olm ası husûsunda m üm kin olduğu kadar ısrâr

olunacaktır.
B — M uhâsım ların Boğazların yirm i mil uzağına kadar olan sahada hare-
kât-ı harbiyede bulunm am alarını kabul etmediler. Y aln ız Boğazlar dâhilinde-
ta’ bîri kabul olundu. Buna karasuları hudû d u ilâve olunm asına çalışılacaktır.
C — Sekizinci sahîfede dördüncü fıkranın nihâyetine İngilizler Boğazlarda

tevakkuf zam anı olarak sefer içün m uktazî olan m üddetten m âdâ ayrıca yirm i
dört saat ilâve etmişlerdir. B unun hazfettirilm esinde ısrâr olunacaktır.
D — İngilizler gayr-ı askerî m ıntıkanın bir i’tilâf kom isyonu tarafından tah
didini taleb etmektedirler. Y aln ız harita üzerinde işaretle iktifa edilm esine çalışı
lacaktır.
E — Y edin ci m addenin (sahîfe 12) nihâyetine G elibolu Şibihcezîresinde ja n
darm adan m âadâ bir T ü rk garnizonu bulundurm ak hakkını tanıyan bir kayd
vaz’ına çalışılacaktır.
F — Boğazlar kom isyonunda Y u n an lı a’zâ bulunm am asına gayret oluna

caktır.
G — Boğazlar K om isyonu yalnız selâin-i harbiyenin m ürûru içün m evzu’
kavâidin tatbîkı ile m eşgul olacağından m a’lum ât kabilinden dahî olsa ticarî se-
fainle iştigal etm em esine çalışılacaktır. M a ’m âfıh teklîf olunan şekliyle dahî m u
zır olam az.
Fransızlar on beşinci m addenin nihayetindeki kayd-ı ihtirazım ızın kabul
olunduğunu sûret-i husûsiyede söylediler. Cereyân-ı halden peyderpey arz-ı
m a’lûm ât olunacaktır. Ferm an *.
5 — H ey ’et-i V ekîle Riyâsetine ve Erkân-ı H arbiye-i U m û m iye Riyâsetine

arz olunm uştur.
İS M E T
No. 262
(3 Ocak 1923)
Fevzi Paşa Hazretleri M u su l’un her hangi şerâit ile olursa olsun idarem iz
altına geçm esi lâzım geldiği m ütâlaasındadır. Berây-ı m a’lûm ât.
No. 263
(3 Ocak 1923)
C . * H arb ve işgal zam anında tebaam ızın zararlarını tazm în bahsinde Y u
nanlılar içün düvel-i m üttefıkanın kabul ettikleri m adde aynen şudur:
“ Bir m uhtelit m ahkem enin M ondros M ütârekesinden sonra T ü rk toprağın

daki ePâl ve ihm âllerinden dolayı Y u n a n orduları ile m e’m urlarına tahmilin
hükm edeceği zararlar Yunanistan hüküm etince tesviye edilecektir.”
B una karşı Y unanlıların derm iyân ettiği kayd-ı ihtirâzî, kendilerinin harbin
bir devresine kadar m üttefikler m iyânında bulundukları ve ondan sonra T ü rkiye
ile m uhârib oldukları cihetle m ebhûs zararların taksimi keyfiyetinin tarafeyn te
baası emvâl ve hukuk ve m enâfiıyle iştigal eden İktisâd K om isyonun un vezâifın-
den hâriç ve M âliye K om isyonuna dâirdir ki bundan m aksadları da m ezkur ko
m isyonda bu zararları m asârif işgaliye ile karşılaştırmağa çalışm aktır.
M üttefiklere gelince biz, m em leketim izdeki m üttefikler em vâlinin harb esnâ-

sındaki zararlarını tazm în edeceğim ize m ukabil m üttefiklerin dahî İstanbul,
A d an a ve şâire işgal m m takalannda T ü rk tebaası em vâlini hacz ve zabtetm ek ve
requisition yapm ak sûretleriyle îk a ’ettikleri zararların tazm în ve telâfisini istemiş
tik. G eçen gün Barrere ile olan m ülâkatda bunu kabul edeceklerini ve bu cihet-
den m üşkilât çıkm ayacağını te’m în etmişti. Bugün ise diğer bir Fransız m urah
hası ile bu m evzû’da cereyân eden ikinci m ükâlem ede yine m üşkil davrandılar.
Fakat her halde te’m înine çalışılacak veyahud m üttefiklerle olan bu zarar taz-
mîni cihetinden Y u n an lılar hâriç olm ak üzere m ütekabilen sarf-ı nazar etmek
şıkkı tervîc olunacaktır E fend im **.
No. 264
No. 175, 176 3 Kânun-i sâni 39

(3 Ocak 1923)
No. 175
G ü m rü k m es’elesi hakkında m ütalaam ız ber vech-i âtı telhîs olunur:
M uâhede-i sulhiye im zâsıyle beraber ecânib gerek T ü rk tâcirlerinin müte-

kabilen icrây-i ticâret hususunda te’mîn-i em niyyetleri içün düvel-i müttefika
m urahhasları T ü rkiye ile diğer devletler arasındaki m ünâsebât-ı ticâriyeyi tesbît
lüzûm unu ileri sürmekte müttefiklerdir. Bu lüzum ticaretim iz nokta-i nazarın
dan da ehem m iyyetle düşünülecek bir cihetdir.
Elim izde bütün m enâfi’-i iktisâdiyem izi m uhâfazayı kâfıl ciddî tçdkîkata
m üstenid ve m ukavelât-ı ticâriye akdi içün m uktazî sütunları hâvi bir ta’rife
m evcud olsaydı vaz’iyyeti tesbit içün d er’akab ticâret m ukavelâtı akdi m üzâkerâ-
tına girişilmek tabiî idi. Fakat böyle bir ta’rife bulunm adığı gibi istatistik m a’lu-
m âtm ın cem ’i, ta’rifenin ihzârı. M eclisden geçirilmesi oldukça bir zam ana
m ütevakkıf bulun duğundan der’akeb m üzâkerât-ı ticâriyeye başlam ak içün de
eldeki ta’rifeden istifâdeden başka çâre mevcûd değildir. Binâenaleyh eldeki ta’ri
fenin tedkîkat m üddeti esnâsm da tesbîtine m ukabil diğer devletlerin de asgarî
idhâlât ve ihrâcât resim lerinin tesbîtinden istifâde etm ek içün çalışm ak lâzımdır.
Buna vüsûl içün düşünd üğü m üz proje âtideki tarzda tesbît edilmiştir:
1 — M uâhede-i sulhiyede yalnız bir m adde vaz’edilerek bu m adde ile

T ü rk iye’de ba’dem â iktisâdî kapitülasyonların kâm ilen ve ebediyyen m ülga ol
duğu yazılacaktır.
2 — Bu m uâhede-i sulhiye hâricinde şerâitimizi kabul edecek her devletle

ayn ayrı birer ticâret m ukavelesi h ey’ât-ı m urahhasa arasında akdedilecektir.
3 — İşbu m ukaveleler A vru pa’lılar arasında akdedilm iş m ukavelât nüm ûne

ittihâz edilerek hazırlanmıştır.
No. 176
4 — M ukaveleler yalnız iki sene içün yapılacaktır. İki seneye kadar ticâret
mukavelesi akdi içün hazırlanam adığım ız halde altı aydan altı aya tem dîd et
m ek hakkını hâiz olacağız.
5 — Bu m ukavelelerde esas ta’rife-i hâzıram ızı m üddet-i m ezkûre içün tes

bit etm ektir...Şu farkla ki ta’rifem izdeki beş misilleri lede’-lîcâb yedi bu çu ğa ka
dar tezyîde salâhiyetdâr bulunacağız. O n beş m isiller ibka olunacak. M em nûâ-
tın beş misil ta’rifesine dâhil edilecek. H ey’et-i m urahhasam ızca him âyesi elzem
görülen ba’zı eşyânın idhâlat resmi yirm i beş m isline kadar tezyîd edilebilm ek
üzere ta’rifem ize bir üçüncü cedvel ilâve olunacak. M evcud istihlâkât rüsûm u
devâm edecek. H aşan Beyin getirdiği evrâk arasında tasnîf edilm iş olan m em nû-
ât m uhâfaza edilecek. Y en i istihlâkât-ı dâhiliye rüsûm u dâhilde m üm âsili bu lu
nan eşya hakkında dâhil ve hâriç içün siyyânen tatbîk edilecektir.
6 — B una m ukabil devletlerin ta’rifeleri m a’lûm -ı devletleri olduğu veçhile

m uhtelif esâsâta göre tanzîm edilm iş bulun duğundan ta’rifesini tesbit edebilecek
olan devletlerle b ’il-m ukabele en ziyâde m azhar-ı m üsâade olan devlete hâlen
tatbîk edilen ta’rifelerinin bize karşı yine iki sene m üddetle tesbîtini ve kavânîn-i
mevzûası i’tibâriyle hiçbir devlete karşı ta’ rifesini tesbit edem eyecek olan devlet
ler içün de en ziyâde m azhar-ı m üsaade olan m illet m uâm elesinin hakkım ızda
tatbîkini ve istihlâkât rüsûm u hakkında kabul ettiğim iz şerâitin m ütekabilen ka
bulünü taleb edeceğiz.
7 — B undan m âadâ ticâret m ukavelelerinde m evcud şerâit-i sâire-i em niy-
yeti m uhtevî ve m enşe’ şehâdetnâm elerine ve sâireye m üteallik m addeler derce-
dilecektir. Devletlerle m üzâkerâta girm ek içün tesbît ettiğim iz esâsât ber vech-i
bâlâdır. M uvâfakat olunduğu takdirde sür’atle cevâb verilmesi m üsterham dır*.
İS M E T
* Bkz. No. 272, 285.
No. 265
(3 Ocak 1923)
2 K ânun-i sânî raporudur.
1 — T â lî kom isyonlarda çalışıldı. Ekalliyetlerde terakki vardır. Gayr-ı

m üslim lerin askerlikten istisnâsında, afv-ı um ûm înin M üslim anlara teşm ilinde
m usırdırlar. Afv-ı um ûm înin m ütekabil olm asını kabul ettirdik ve M üslüm anlar-
dan y ü z elli kişinin m em lekete girm em ek ve em vâli tasfiye edilm ek şartıyle afv-ı
um ûm înin M üslim anlara teşmîlini kabul edebileceğim izi, fakat askerlikten istis-
nâyı kabul edem eyeceğim izi ifâde ettik. M übâdele-i ahâlide Patrikin ihrâcına
m uhtelif ve m ütaddid kiliselerin m üm ânaatı zikrolundu.
2 — M âliyenin kom isyonları in’ ikad etm iyor. H usûsî m esâî vardır. D iğer
telgrafnâm em e sür’atle cevâb istirhâm ederim.
3 — Paris konferansı devâm ediyor. M ütenâkız şâyıât vardır. Fransızlar

m em nun değil imiş. C u rzo n avdet ed iyor*. İskenderun’da, M u su l’da isyan çık-
* Paris Konferansı, A lm an ya’nın “T am irat” borçlan ile ilgili olarak Fransa, İngiltere ve İtalya
Başbakanlan arasında 2 O cak 1923 günü başlamıştı. Konferansta Fransız ve İngiliz tezleri çarpışı
yordu. İngiltere, A lm anya borçlannın ertelenmesinden yanaydı; Fransa ise bir güvence olm adan
tığına dâir buralarda havâdis çoktur. B ir iki m ühim İngiliz simsârı M usu l pet
rolleri içün çok zam andan beri olan teşebbüslerini ta’cîl ve teşrîd ediyorlar.
M uhtelif şeraitlerini kabul edersek M u su l’un iâdesini te’m în edeceklerini söyli-
yorlar. Bu akşam ki şartları elli sene im tiyâz, M usu l petrollerinin yüzde on iki
buçuk hissesi bize âid. A m erika’yı ve sâireyi tatmîn etm ek onlara âid. H üküm et
rüsûm u tabiî imiş. Curzon gelsin bakalım ahvâl nedir.
4 — İngiliz A m ele Partisinden iki a ’zâ L on dra’dan m ülâkat alarak yanım a

geldiler. K onferans inkıtâ’ ederse A m ele Partisinden bir h ey’etin A n kara’ya gi
derek m uvakkat bir i’tilâf vücuda getirmesini ve sonra partinin onu parlam ento
ya ve hüküm etlerine kabul ettireceğini, bu sûretle m usâdem eye m ahal verm eye
rek kat’î i’tilâfa im kân ve zam an bırakılm asını teklîf ediyorlar. M uvakkat i’tilâfa
zem în olacak bir projeleri var. İngilizler G elibolu ’ya çekiliyorlar. M u su l’dan ba
his yok. Ekalliyet ve ahkâm -ı şâire ağır am a M isâk-ı M illî dâhilinde kabul ede
cekler gibidir. A n cak inkıtâ’ ihtim âline karşı tehlikeli safahâtı şim diden bertaraf
ederek m üsterih ve endişesiz kılm am ak içün cevâb-ı redd vereceğim . Ben bura
da sulh-i ka’î yapm ak içün bulunuyorum . Buna im kân olm azsa başka vazîfem
kalm az ve o halde tehaddüs edecek ahvâli ta’yîn ve tanzîm benim içün
m üm kün değildir**.
İS M E T
tamirat borçlannın ertelenmesine karşıydı. Ü ç müttefik devletin Paris’te anlaşıp anlaşamamaları

Lozan konferansını da etkiler diye düşünülüyordu. İngiltere ile Fransa Paris’te anlaşamazlarsa L o
zan’da Türklerin karşısında daha zayıf durum da kalırlar, anlaşırlarsa Lozan’da da Türklerin karşı
sına tek cephe halinde çıkarlar diye yorum lar yapılıyordu. Bu nedenle L ozan ’daki T ü rk delegasyo
nu da Paris konferansı ile ilgili gelişmeleri yakından izliyordu.
Lord Curzon, Paris konferansı dolayısiyle oraya gelecek olan İngiltere Başbakanı Bonar ile
görüşmek üzere Paris’e gitmişti. Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Poincare ile de görüşmüş ve
2 O ca k 1923 akşamı tekrar Lozan’a dönmüştü.
** Bkz. No. 284.
No. 266
(3 Ocak 1922)
H ey ’et-i sulhiye tahsîsâtına ahîren ilâve edilen yü z bin liraya âcil ihtiyâç
vardır. H angi tarihte ve ne vâsıta ile gönderildiğinin em r ve iş’ârı *.
No. 267
No. 179 3 K ânun-i sânî 39
(3 Ocak 1923)
K ü n yeleri evrâk gönderm ek zam anında sıra ile iâde etm ek tabiîdir. Bilâ
lüzum hem en iâdelerine lüzûm olm adığı m a’rûzdur.
İS M E T
No. 268

(4 Ocak 1923)
Filistin m andasının T ü rk devletine i’tâsı içün İstanbul’da b a ’zı M usevî zevât

riyâset-i celîleye m ürâcaat etmişlerdi. Filistin M isâk-ı M illî’nin birinci m addesi
sarâhatına dâhil ve A rab ekseriyetle m eskûn araziden bu lun du ğu nd an ve K onfe
ransta cereyan eden m üzâkerât neticesinde hey’et-i m urahhasam ızca M isâk-ı
M illî ahkâm ı m iyânında bu m eddenin de düvel-i m üttefıkaya karşı müdâfaası
tabiî ve zât-ı m es’elenin bu dâirede K onferansça bir neticeye rabtedileceği m un-
tazar olduğundan bu bâbda m adde-i m ezkûredekinden başka bir şekilde her
hangi bir teşebbüs icrâsı veya böyle bir teşebbüse zahîr olm am ız im kânı bu lun
m adığı ve M usevî tebaam ızdan b a ’zısının M isâk-ı M illîye m u hâlif tahm inâtda
bulun m alan muvâfık görülem ediği cevâben arz olunm uştur. Berây-ı m a’lûm ât.
No. 269

(4 Ocak 1923)
T elgrafnâm elerinizin D ersaadet-Köstence kablosundan im rârım berây-i

te’ mîin üzerlerine (voie Constanza) işareti vaz’ettirilmesi m ercûdur. Bu tarîk ile
gelen telgraflar diğer tarîka nazaran kelim ede on dört kuruş m ikdânn da galî-
d ir*. Bu fark İstanbul’da m evcud asâkir-i ecnebiye kum andanlığınca masârif-i
ta’m îriye için ihtiyaten vaz’edilm iş olduğundan adem -i istifası zım nında te-
şebbüsât icrâ edilm ektedir**.
* Lozan ile İstanbul ve Ankara arasında iki telgraf hattı vardı. Biri “ Eastern” (Doğu) telgraf
hattıydı ve Akdeniz üzerinden İstanbul’a geliyordu. Öteki hat Rom anya’nın Köstence şehri üzerin
den, Karadeniz yoluyla İstanbul’a ulaşıyordu ki buna kısaca Köstence hattı deniyordu. Eastern
hattı İngilizlerin elindeydi. Köstence hattına da M üttefik kuvvetler el koym uşlardı. Lozan konfe
ransı günlerinde Ankara ile Lozan arasında telgraf haberleşmesinde çeşitli güçlüklerle karşılaşılı
yordu. G üçlükler kimi zaman pek önem kazanıyordu. Başbakan Hüseyin R au f O rbay, haberleşme
de güçlüklerin giderilmesi için Köstence hattının kullanılmasının uygun olacağını düşünmüştü.
A m a İsmet Paşa, daha güvenilir ve daha hızlı haberleşme sağladığı gerekçesiyle Eastern hattının
kullanılmasının daha uygun olacağı görüşündeydi.
** Bkz. No. 287.
No. 270
jVo. 200 4 Kânun-i sânî 39
(4 Ocak 1923)
1 — Bu sabah M ou gin ile görüştüm . Telgraflarım ızın te’hîr edildiğini, tak-
dîm ve te’hîr yapıldığını, tedkikatım ız neticesinde telgrafların Eastern kablosun
dan geçmesi yüzü nd en bu gibi m uam elâta m a’rûz olm ası ihtimâl-i galibini an
ladığım ızı, bunun içün tarîk-i m uhâbereyi Köstence hattına çevirdiğim izi, fakat
onun da düvel-i m ütteflka kıtaâtı başkum andanlığı tarafından m ürâkebe olun
d uğunu ve ta’m îr masrafı diye kelim e başına on dört kuruş zam m iyât yapıldığı
nı öğrendiğim izi, m üzâkerât-ı sulhiyyeyi ehem m iyetle ihlâl edebilecek olan bu
gibi m uâm elâta hiç olm azsa m em leketim iz dâhilinde taham m ül edem eceğim izi,
m uhâberem izde sür’at ve em niyyeti düvel-i m üttefîkanın bize karşı m üteahhid
bulunduklannı ifâde ve bunların r e fi içün teşebbüsât-ı m üessirede bulunulm ası
lüzûm unu ilâve ettim *.
2 — İngilizlerin M usul m es’elesinde son günlerde m üzâkere zem inine gire

rek ısrârlarını ta’dîl ettikleri halde Fransa delegasyonunun kapitülasyonlarda
el’ân ısrâr ettiklerini, halbuki m illetim izin kapitülasyonlarda hiçbir fedâkârlık
yapm ayacağı m uhakkak iken bu tavrın arzum uzun kat’iyyen hilâfına olarak m il
letim izin Fransa hüküm eti hakkında m ütehassıs olduğu em niyyeti selb edeceği
ni, halbuki Konferansta inkıtâ’ olsa da bizim Fransızlarla K onferanstan evvelki
zam anlarda olduğu gibi dost kalm ak arzusunda bu lun du ğu m u zu, her halde
m ülga bulunan kapitülasyonların velev en ufak bir hükm ünün iâdesi im kânı ol
m adığını lisân-ı kat’î ile ifade ettim. Berây-ı m a’lumât.
* Bkz. No. 269, 287.

No. 271

(4 Ocak 1923)
İstanbul’da Hilâl-ı A h m er K âtib-i U m ûm îsi D oktor H ikm et Bey nâm ına

O sm anlı Bankası vasıtası ile yü z bin lira gönderilm iş ve Frank m übâyaa ederek
doğrudan doğruya m u ’tem ed Fuad Bey nâm ına irsâl edilm esi M âliye Vekâletin
de tebliğ edilm iştir E fendim *.
* Bkz. No. 266 aynca No. 200, 210, 217.

Konferans günlerinde gazeteci kaynayan Lozan’da pek sır saklanam adığı ve hemen hemen
her şeyin az ya da çok basma sızdığı anlaşılıyor. T ü rk delegasyonuna 100 bin liralık ek ödenek
gönderildiği de gazetelere sızmış ve bir gazeteci bundan, konferansın kesilmeyeceği yolunda ahkâm
da çıkarmıştı. Bu telgrafla ayni tarihi taşıyan Le Pelit Parisien gazetesinin Lozan’daki muhabiri Ro-
bert V aucher şunları haber veriyordu:
“ Lausanne, 3 janvier (dtp. Pelit Parisien)
“Je Ju ge inutile de vous com m uniquer les bruits pessimistes qui circulent ici, car au moment
oîı certains parlent de depart, j ’apprends de bonne source que la G rande Assem blee Nationale
d’Angora vient de voter un supplem ent de credit de 100.000 livres pour les frais de la delegation â
Lausanne.
“ O n ju g e done â Angora que les negociations vont continuer...” (Pelit Parisien, 4.1.1923).
No. 272

(4 Ocak 1923)
1 — G ü m rü k mesâili hakkında teklif buyurulacak proje m usîbdir. Devlet

inhisârında bulunan m evâd hakkındaki m em nûiyet hakkı bittabi’ m ah fûzdur*.
2 — M e n ’-i idhâlât kanununa dâhil olan eşyanın on iki misli güm rük res
mine teb’an idhâline dâir lâyıha-i kanûniye kabul edilmiştir. Bundan ziyâde
resme tâbi’ tutulm ası bizce m atlûb eşyanın nelerden ibâret olacağını H aşan Bey
getirecektir.
No. 273
No. 203 4 Kânun-i sani 339
(4 Ocak 1923)
C 160 tele*:
i — Sam sun-Sivas dem iryolunun inşâsı 1912 istikrâzına m erbût olarak Re-
gie G enerale de C hem in de fer şirketine bâ irâde-i seniyye verilmiş fakat şartnâ-
m e ve m ukavelenâm e kat’iyyen im za ve teâtî edilm eden H arb-ı um ûm î infilak
ettiğinden i’tilâf-ı m ezkûr meclis-i vükelâ kararıyle keen lem yekûn addedilm iş,
şirket zarar ve ziyanın H üküm et-i O sm ân iyeye âidiyetinden bahisle protesto ey
lemiştir.
H üküm et kesb-i kat’iyyet etmiş bir m ukavele m evcud değildir şeklinde ce
vap vermiş ve şirket m ukavelenin irâdeye iktirânından ve yegâne vâsıta-i teblîğ
olan Fransız sefaretine resmen tebliğinden ve binâenaleyh kesb-i kat’iyyet etti
ğinden ve hat hüküm etçe şirkete teslim edilm ek suretiyle m ukavele m evki’-i tat-
bika da konduğundan ve hüküm etin fesih kararı vermesi ve hattın iâdesini taleb
etmesi de m ukavelenin m evcudiyetini zım nen tanımış dem ek olduğundan bahis
le tekrar cevap vermiştir. Bilâhire A m erika sefareti de Fransız hüküm eti nâm ına
aynı protestoyu yapmıştır. İcab eden cevaplar verilmiştir.
Ç ester’le Anadoli-i Şarkî’de dem iryollarının inşâ ve işletilmesi hakkındaki

m üzâkere de ber vech-i bâlâm ünâziün fîhi hukuk nazardan dûr tutulm am ış ve
icâbında şirket-i m ezkûreye verilecek tazm inât derpîş edilm ek suretiyle bu hatâ
ayrıca bir mukavele-i m üzeyyele ile m üzâkere olunan diğer hutût m iyânm a
konm uştur.
M ezkû r şirketle yapılan m ukaveleye nazaran şirket hüküm etin bir m üteahhi
di sıfat ve m âhiyetini hâizdir. Şirket beher kilom etreye sekiz bin lira alacaktır.
Para farkı ve galây-ı es’âr dolayısiyle on misli ziyadeleşecek olan bu m eblağ

hüküm etçe deruhde edilm eyecek ve şirket ise eski fiatla m ezkûr işi yapam aya
caktır.
A m erikalı Ç ester ile ve refiki ile m üzâkereyi m enâfık’-i vataniye nokta-i na
zarından daha m uvâfık gördüğünden m üzâkerâta devam edileceği N âfıa V ekâle
tinden bildirilmiştir.
N âfıa Vekâletinin tezkeresi sureti takdim edildi E fen d im **.

H âriciye Vekâleti Vekili
* Bkz. No. 234.
** Bu belge önce telgraf olarak gönderilmiş, sonra yazıyla da tekrarlanmıştır.
No. 274

(4 Ocak 1923)
C 3 K ânun-i evvel 339 tarih ve 174 num aralı şifreye*:
Telgrafnâm enin m üttefiklerle zarar tazm îni cihetinden Y u n an lılar hâriç ol
m ak üzere sarf-ı nazar etm ek şıkkı tervîc olunacaktır’dan m aksûd tarafeyn sarf-ı
nazar edecek m idir, yoksa yalnız biz m üttefiklerden istemekten sarf-ı nazar mı
edeceğiz? S ü r’at-i iş’ânnı rica ederim .
* Bkz. No. 263.
No. 275
Y azı

(4 Ocak 1923)
185. 186 ve 187 num aralı şifrelere* cevâb ve Boğazlar hakkm daki 89 nu m a
ralı h ey’et-i m urahhasa raporuna zeyldir. 185, 186, 187 num aralı raporların ek
ser m ahalleri hallolunam adığından lâyıkıyle anlaşılam am ıştır. A nlaşılan nikat ve
husûsât-ı şâire hakkında ber vech-i zır arz-ı m a’lûm ât olunur:
1 — Evvelce sûretleri takdîm olunan Boğazlar’a m ütaallik m uhtelif projeler

Konferansta m esâinin seyrini ve buna m ütaallik m esâilin tedricen aldığı eşkâl-i
m uhtelife hakkında bir fikir verm ek üzere takdîm olunm uştur. Ü zerinde hâlen
m ünâkaşa edilm ekte olan son proje 89 num aralı rapora m erbût olanıd ır**.
2 — 185 num aralı telgrafın B fıkrasında İstanbul’da sâbit tertîbât-ı tahaffuzi-

ye vaz’ında serbest olm am ız taleb olunm aktadır. İstanbul Bahr-ı Siyâh Boğazı
nın m edhalinde kâin olduğundan hazerde sâbit tertibat istihsâl olunam am ıştır.
M a ’m âlîh İstanbul içün on iki bin kişilik bir garnizonun terkîb ve nizâm -ı har
binde tam âm en serbest old uğum uzdan seyyâr ağır topçu ilâh bulunm akta ser
bestiz. Askerî tayyârelerin geçm em esi içün çok çalışılmıştı. A skerî tayyâreleri se-
fâin-i harbiyenin gayr-ı m ünfek bir uzvu addettiklerinden im kân hâsıl olam adı.
* Bkz. No. 252.

** Bkz. No. 261.
Proje m uharrer on beş kilom etre Boğaz sâhillerinin tarafeyninde on beşer kilo
metrelik bir arâziyi ihtivâ etm eyip Boğazların ortasından tarafeyninde on beş ki
lom etrelik bir sahanın keşf ve tarassudu ihtim âli bertaraf olunm uştur.
3 — M em leketim izin bütün aksâm ında ordu ve donanm a husûsâtında ta-

m âm en serbest olm am ız bizim m es’ele-i esâsiyemizdir. K a b u l ettiğim iz bütün
tertibât buna m uallakdır. Binâenaleyh m uâhedede nerelerde ne gibi askerî tah
didat kabul olunduğu m usarrahdır ve bu tahdîdâtda kontrolsüzdür. M uayyen
işbu tahdîdât hâricinde hiçbir tahdîdât-ı askeriye olm am ası emr-i tabiîdir. B u l
garistan’a bâ m uâhede gönüllü usûlü tahm îl edilm iş olduğu gibi ordusu da
hadd-i asgarîye indirilm iş olduğundan Bulgaristan’ın bu kuyûddan kısmen kur
tulm asına sebeb teşkîl edebilecek m üddeiyâtına m eydan verilm em ek üzere Şarkî
T rak ya ’ daki ordum uzun yirm i binden fazla olm am ası içün bir sûret-i hail aran
m akta olduğu bana m üteaddid d e fa ihsâs olunm uştur. Ben buna dâim â i’tirâz
etmiş ve Boğazlar hakkındaki i’tilâf tekliflerinin gayr-ı askerî m ıntakalar hâricin
de m em leketin hiçbir kısmı içün askerî tahdîdât mevzû-i bahs olm am ası farazi-
yesine göre m ütâlaa edilm iş olduğunu beyân etmiştim.
4 — Son birkaç gün zarfında 89 num aralı rapora leffen takdîm kılınan pro
jed e istihsâl olunan ta’dîlât düvel-i i’tilâfıye tarafından tashîh şeklinde teksîr
edilm iş ve sûret-i husûsiyede bize verilmiştir ki bir sûreti leffen takdîm kılınmış
tır.
A — İşbu tashîhe nazaran İngilizler on üçüncü m adde içün vaz’ettikleri

kayd-ı ihtirâzîden vazgeçm işlerdir. T ek lîf olunan yeni m adde gayr-ı askerî m ıntı
kanın kontrolünü refettiği gibi kom isyon vezâiflnin geçecek ecnebi sefâin-i har
biye ve tayyârelerinin 2 ve 3 üncü fıkralarda m evzû’ ahkâm e tam âm en riâyeti
te’m înden ibâret olduğunu tasrîh etmektedir.
B — Beşinci m addede evvelce m evcûd olup İngilizlerin i’tirâzını m ûcib olan

“esbâb-ı m ücbire-i bahriye m üstesnâ olm ak üzere Y u n an donanm ası oralarda
dem irleyecektir” cüm lesi “fakat Y u n a n donanm ası bu sulardan T ü rk iye’ye karşı
üssü’l-harekât olarak veyahud bahrî ve askerî tahşîdât içün bu m aksadla kulla
nılam az” şekline ifrağ olunm uştur. Bu tebeddülün İm roz Adası ile B ozcaada’nın
T ü rk iy e’ye iâdesini de tazam m ün ettiğini Fransızlar sûret-i husûsiyede söyledi
ler.
C — Tarafım ızdan sefâin-i ticâriyenin m ürûruna m a’tû f telakki ve hafzı ta
leb olunan on beşinci m addenin son dört satırı tayyolunm uştur.
D — Siyâsî te’ mînât olarak 89 num aralı raporda m erbût projenin on yedin
ci m addesinin sol tarafında m uharrer m etnin cü z’î ta’dilâtla kabul olunduğu
haber alındı. Bu ta’dîlât ikinci fıkranın nihâyetinde m uharrer “dont elleş dispo-
sent” ta’bîrinin “ que le Conseil de la Societe des Nations decidera â cet effet”
sûretine kalbinden ibaret imiş. Bundan fazla te’mînât-ı siyâsiye istihsâli m üm kin
olmamıştır.
İşbu te’m înât-ı siyâsiyeyi ben esâsen düvel-i ecnebiyenin tecâvüzüne karşı
taleb ettim. O n la r bu bir taraflı te’m înâta i’tiraz ederek taahhüd ettiğim iz me-
vâddı bizim ihlâl etm em iz hâlinde mesûliyyeti deruhde etm ediğim izi izhâr etti
ler ve bu hâlde gayr-ı askerîliğin m ürâkabesini şart ittihâz ettiler. H er türlü
m ürâkabeden âzâde olm ak ve bahsolunan gayr-ı askerî ve serbestî m ürûr terti-
bâtını m uâhede ile zâten taahhüd etmiş olm ak sebebiyle tecâvüzün tarafeyne
şâmil olmasını zarurî olarak kabul ettik. Bu sûretle hiç olm azsa düvel-i ecnebi
yenin tecâvüzüne karşı da te’minât-ı siyâsiye deruhde ediyoruz ve bir tarafdan
tecâvüz olup da te’m înât ahkâm ına riâyet olunm azsa bu te’m înâtın gayr-ı askerî
ve serbestî-i m ürûr tertibâtının gayr-ı m ünfek aksâm ı olduğunu kaydettirm iş
oluyorum .
Bir de bu te’mînât-ı siyâsiyeyi m üctem ıan ve m ünferiden olm ak üzere taleb

etmiş iken m ünferdien kaydınden sarf-ı nazar etm ek m ecbûriyetinde kaldım.
Ç ü n ki T ü rkiye ile herhangi bir devlet arasında hâdis olacak herhangi bir m uhâ-
rebeye her devletin m ütehâlikâne iştirâk etm eğe m ecbûr olm ası dem ek onların
T ü rk iye’nin politikasına tâbi’ olm aları dem ektir m a’nâsını çıkardılar, yah u d dev
letler T ü rk iy e’nin politikasını m ürâkabe etm ek m ecbûriyetine düşeceklerdir de
diler. Hâsılı iki tarafı teskin ve tehlikeli bir halde ve esâsen gayr-ı kabil olması
sebebiyle m ünferiden ta’bîrinden sarf-ı nazar ederek kabil-i istihsâl a’zam î me-
nâfi’-i siyâsiye ile iktifa eyledim .
6 — 89 num aralı rapora m erbût projede m ünderic m etâlibim izin diğer kıs
mı hakkında henüz m üsbet bir netîce elde edilem em iştir.
7 — H ey ’et-i Vekîle Riyâsetine ve Erkân-ı H arbiye-i U m û m iye Riyâsetine

arz olunm uştur.
İS M E T
C O N V E N T I O N R E L A T IV E A L A L IB E R T E D E S D E T R O I T S
E R R A T U M
Article 5. — Supprim er la dem iere ligne, “ m ais ne pourra l’y faire m ouiller
sauf le cas de fortune de m er” et la rem placer par: “ mais ne pourra pas user de
ces eaux com m e base d ’operation contre la T u rq u ie, ou pour une concentration
navale ou militaire dans ce b u t” .
Article 13 — R em placer l’article 13 actuel par le suivant:
“ Article 13 — L a com mission sera chargee de s’assurer que sont dûm ent ob-
servees les dispositions concernant le passage des bâtim ents de guerre et aero-
nefs militaires, dispositions faisant l’objet des paragraphes 2 et 3 de l’annexe ci-
jo in te”.
A rticle 15 — Supprim er les 4 dernieres ligııes, â partir des mots: “ Ces

reglem ents” ete...
No. 276
No. 180, 181, 182 4 Kânun-i sânî 339
(4 Ocak 1923)
3 K ânun-i sânî 39 raporudur.
1 — Ekalliyetler tâlî kom isyonunda gayr-ı m üslim lerin askerlikten istisnâsmı

yeniden mevzû-ı bahs ettiler. Afv-ı um ûm î m es’elesi de hallolunm adı.
2 — M âliye işleri içün bugün husûsî m ülâkatlar oldu. H iç birisi m üsâid de
ğildir. Fransızlar her husûsda m usırr ve m uanniddirler. Ben b a ’zı askerî
m es’eleler içün Ceneral YVeygand ile görüştüm. H üsn-i telakki etti. Sonra ka
pitülasyon m esâilini açarak bir m üddet-i m uvakkate içün adliyede ba’zı te’mînât
lüzûm unda ısrâr etti.
3 — İngiliz A m ele Partisinden iki a ’zâ bugün tekrar gelerek Konferans inkı-
tâ’ ederse m usâdem eye m ahal kalm ayarak m uvakkat bir sûret-i tesviye bu lun
ması için m üdâvele-i efkâr ve bir proje i’ tâ ettiler. İnkıtâ’dan sonraki ahvâli
düşünm ek salâhiyetim hâricinde olduğundan bu zem îni m ütâlaa m üm kün ola
m ayacağını ifâde ettim .İnkıtâ’ olursa B ü yük M illet M eclisi İngiliz parlam entosu
na m ürâcaat ederse m usâdem eye m ahal kalm ayarak parlam entolar arasında iki
hey’et ile m üzâkere m üm kin olacağını söylediler. M eclis karârı ile yapılabilecek
işlere dâir fikir derm iyânı m üm kin olm adığını söyledim . N ihâyet inkıtâ’ olursa
kendilerinin görüşm eğe hazır olduğunu söylediler.
No. 181
4 — İngilizlerin talebi üzerine m utahassıslarım ız bu akşam onların muta-

hassısları ile birleşerek M usu l vilayeti hududlarını görüştüler. Şim diye kadar
serdolunan delâilden sarf-ı nazar ederek ve M usu l vilâyetinin Irak’ın h ey’et-i
um ûm iyesi içinde A raplara karşı ekalliyetde kaldığını ve sevk’ul-ceyşce vilâyetin
Irak’a lâzım olduğunu iddiâ ve vilâyetin şimâl hudu d u nu n Irak ile T ü rkiye ara
sında hududu teşkîl edeceğini derm iyân ettiler. C id d î bir şey görüşülem edi. İn
giliz m ahâfılinden bana îsâl edilen diğer bir haberde dahî M usul işinin sulh
m üzâkerâtından ayrılarak ayrıca iki devlet arasında bir m es’ele yapılm ası
m ürecceh olacağını izhâr ettiler*.
* M usul konusunda T ü rk ve İngiliz uzmanlarının görüşmeleriyle ilgili olarak 4 O cak 1923

tarihli İsviçre gazetelerinde şu kısa haber görüldü:
5 — A n glo-O tom an nâm ı altında bir gaz sendikasına elli sene m üddetle
M usul vilâyetinde im tiyâz i’tâsını ve bu sendikanın T ü rkiye hüküm etine yüzde
on iki bu çu k verdiğini kabul edeceğini ve bu im tiyazın şartı M usu l vilâyetinin
T ü rk iy e’ye iâdesi olm asını ve sendikanın A m erika ve Fransa tebaasının m üsâvât
üzerine iştirâki te’m în edeceğini bir m utavassıt ve az çok m a’lûm bir İngiliz sâ-
hib-i nüfûz onları temsîlen teklîf etm ekte ve hüküm eti M usu l vilâyetini terke ic-
bâr edecek bir hareket-i um ûm iye-i m âliye vücûda getirebileceklerini iddiâ ede
rek im tiyâzm i’ tâsma dâir benden m ektub taleb etm ektedir. Şim dilik tahrîrî bir
vesîka verm ek niyetinde değilim .
İS M E T
La question de Mossoul
La question de M ossoul a ete l’objet ces jours derniers de conversations privees entre les de-
legues interresses, mais il n’a pas ete possible d ’arriver â un accord.Les Anglais et les T u rcs main-
tenant leurs points de vue. O n croit d ’ailleurs que les Turcs, d ’apres les instructions q u ’ils auraient
reçues tout recem ment, ne modifıeront pas leur maniere de voir. Dans ces conditions, il şerait
possible que la question de M ossoul et d ’autres problemes difliciles fussent reserves pour une con
ference ulterieure qui devrait am ener la conclusion definitive de la paix.
( Gazelle de Lausanne, Journal de Geneve, Tribüne de Geneve, 4 .1. 1923).
No. 277
4 Ocak 1923
C . 24/12/22 ve 154 num aralı tele*.
Salâhiyetnâm eler İstanbul’dan Fransızca olarak aynen keşîde edilm ek üzere

yarın sabah hareket edecek olan kuriye Behçet Bey ile gönderilmiştir. Lâzım ge
len ta’dîlât icra edildikten sonra en serî’ vâsıta ile irsâli m ercûdur.
İS M E T .
* Bkz. No. 201.
No. 278
(4 Ocak 1923)
1 — 187 num aralı ve 2 K ânu n-i sânî 39 tarihli telgrafnâm enin “sefain-i
bahriye ile” cüm lesinden “m addesi” kelimesine kadar;
2 — 186 num aralı ve 2 K ânun-i sânî 39 tarihli telgrafnâm enin “G elibo
lu ’nun gayr-ı askerî” kelim esinden sonraki kelime ile m il adedinin;
3 — 185 num aralı ve 2 K ânun-ı sânî 39 telgrafnâm enin B fıkrasının;
4 — 190 num aralı ve 2 K ânun-i sânî 39 telgrafnâm enin ikinci m addesinden

i’tibâren tekrar akdi ile keşîdesi;
5 — 149, 152 ve 157 num aralı telgraflarınız vürûd etmemiştir.
6 — K u ru ye ile 140 num araya kadar telgraflarınız sureti gelmiştir. K uriye

hareket edince diğerlerinin de irsâli m ercûdur.
İS M E T
No. 279
No. 205, 206 5 Kânun-i sâni 39
(5 Ocak 1923)
C 2 K ânun-i sâni 172 ve 173 num aralara*
M akam -ı Hilâfet yalnız T ü rk iy e’ye aid olm ayıp bilcüm le âlem-i İslâm a şâ
mil ve aiddir. Binaen aleyh halife-i M üslim în em îrü’l-m ü’m inîndir. Bu i’tibarla
halifenin vaz’iyyetini hukuk ve salâhiyyet-i meşrûasını icâbât-ı asriyeye ve zarûri-
yât-ı zam âneye göre tesbit ve ta’yin eylem ek T ü rkiye Devletinin salâhiyyeti fev-
kındadır. Ç ü n ki T ü rkiye Devletinin halifeye istiklâl ve hâkim iyet-i m illîsini ihlâl
etm eksizin verilebileceğini h ukuk ve salâhiyyât-ı diğer İslâm hey’ât-ı ictim âiyye-
leri tarafından vâcibü’r-riâye telakki etm ek lâzım dır ki h ukuk ve salâhiyyât-ı
m ezkûre yalnız T ü rk iye’ye m ünhasır kalm asın. Âlem -i İslâm ın m üstakil ve gay-
r-ı m üstakil olanlarının ahvâl-i m ahsûsalan buna gayr-ı m üsâid ve gayr-ı m üte
ham m il olabilir. Binâenaleyh h ukuk ve salâhiyyât-ı hilâfeti âm ve şâmil bir
sûretde ta’yîn etm ek ancak bütün İslâm hey’ât-ı ictim âiyesinin hâiz-i salâhiyyet
hey’et-i m urahhasalarından m ürekkeb bir şûrây-ı islâmın içtim â’ ve husûs-ı m ez
kûru hail ve tesbît eylemesi tabiî ve zarurîdir.
T ü rkiye Devleti bu yevm -i m üsâidin hulûlüne kadar m akam -ı hilâfeti ve

halifeyi hüsn-i m uhâfaza ve sıyânet eylem eyi dînî ve vicdânî ve tarihî bir vazife
olarak m aaliftihâr îfâ edecektir. M evzû-ı bahs olan kongrenin içtim â zam anı her
halde T ü rk iy e’nin hayat ve istiklâlinin em niyyetle kurtulm uş bulunacağı sulh-
dan sonra olabilecektir. K ongreye bir program dâhilinde âlem -i İslâm ın hangi
m akam veya zât tarafından ne suretle d a’vet edilmesi m uvâfık olacağı başkaca
* Bu iki telgraf arşivde bulunam adı.

şâyân-ı teem m ül ve tesbitdir. Zârâ bu m es’ele doğrudan doğruya ittihâd-ı İslâm
siyâsetine vücûd ve faaliyet verm ek olacağından çok nâzik ve m ühim dir. Bunun
içün zât-ı devletleri C hotani ** ile bilhassa ve diğer İslâm cem iyetlerinin sâhib-i
salâhiyyet m ümessilleri ile m ahrem âne m es’ele m utâlaa edilerek şifahî ve gayr-ı
m uharrer bir şekilde bir avan proje ihzâr etm eniz muvâfık olur. C h otan i’ye ber
vech-i bâlâ m utâleât dâiresinde cevab verilmesini rica ederim.
** M r. Chotani, merkezi Hindistan’ın Bom bay kentinde bulunan Hind Hilâfet Komitesi baş-
kanıydı. Bu komite, İstiklâl Savaşımız boyunca T ü rkiye’ye destek olmuş, ayrıca H indistan’da para
toplayarak A nkara’ya göndermiştir. M r. Chotani ile T ü rk makam ları arasında 1921-1922 yıllarında
epeyce yazışm alar olmuştur. T ü rk iy e ’nin Paris temsilciliği aracılığıyla yürütülen bu yazışmaların
bir bölüm ünü daha önce yayınlam ış bulunuyorum . Bkz. Bilâl N. Şimşir, Atatürk ile Tazifmalar, 1,
( 1920- 1923), Ankara: 1981 ve Bilâl N. Şimşir, Homage to Mustafa Kemal Atatürk, İslâmabad, Pakis
tan: 1401/1981.
No. 280
(5 Ocak 1923)
H aşan Bey bugün saat bir treni ile doğru seyâhatına devam etm ek üzere
L ozan’a m üteveccihen hareket etm iştir*.
* Bkz. No. 189, 191, 233. Lozan Konferansında İkinci T ü rk delegesi Haşan Saka, 30 Aralık
1922 günü A n kara’ya vardı. Bir hafta orada kaldı. Lozan Konferansı hakkında H üküm ete ve
T ürkiye Büyük M illet M eclisine bilgi sundu. Haşan Beyin T ü rkiye’ye gidişi, Ankara’da T ürk
Hüküm eti ile görüşmeleri ve sonra geri dönüşü yabancı basında yakından izlendi. Yola çıktığı
günden dönüşüne kadar geçen günler içinde, yabancı basında Haşan Bey ile ilgili kısa kısa ve fa
kat sık sık haberler çıkmıştır. Y abancı basın, Haşan Bey’in A nkara’ya gidip gelişinden sonra L o
zan ’daki T ü rk delegasyonunun tutum unda bir değişiklik olup olm ayacağını anlam ağa çalışmış, bu
geziden sonra İsmet Paşa’ya yeni talimat gönderileceğini ve T ü rkiye’nin tutum unda bir yum uşam a
olacağını sanmış, bunu beklemiştir. Haşan Saka’nın bu seyahati sırasında T ü rk basınına yaptığı
açıklamayla ilgili olarak yabancı gazetelerde çıkan bir haber aşağıya alındı:
Declarations de Hassan Bey
Hassan bey, delegue turc, venant de Lausanne et se rendant â Angora, qui doit fournir â
l’Assem blee nationale des explications sur les debats de la conference de Lausanne, a fait, â la
presse turque de Constantinople, les declarations suivantes:
L a question des Detroits sera facilement resolue si les puissances interessees nous donnent,
collectivement puis individuellement, des garanties de securite pour Constantinople, puisque nous
acceptons la liberte de la navigation comm erciale. La modalite du passage des navires de guerre
sera reglee par une commission speciale.
A u sujet des minorites, Hassan bey a dit:
N ous acceptons les principes prevus dans les autres traites et nous reconnaissons les minori
tes religieuses, mais nous rejetons les minorites de race et de langues. L a question de l’echange
des populations est encore en discussion. Nous reconnaitrons le patriarche oecum enique com m e
chef religieux, mais nous lui denions tout autre privilege.
Nous considerons les capitulations com m e abolies: il est done impossible de les retablir. Les
puissances proposent leur maintien sous une forme juridique. La question est encore en discussion.
En ce qui concerne les reparations, nous demandons â la G rece 4 milliards de franes-or.
Nous n’acceptons pas la reconnaissance des frais d ’occupation des troupes interalliees.La question
des tarifs douaniers et de la dette publique de M ossoul est encore en discussion.
Hassan bey a term ine en disant:
N ous nous plaignons de la lenteur des debats de la conference. N ous esperons que le traite
pourra etre signe â fin janvier, bien que de nom breuses questions importantes ne soient pas enco
re resolues et que les exigences des puissances depassent les limites des principes prevus par le
pacte national et constituant le m inim um de nos revendications. (Journal de Geneve, 2g. 12.1922).
No. 281
No. 185, 186 5 Kânun-i sânî 39
(5 Ocak 1923)
No. 185
4 K ânun-i sânî 39 raporudur:
1 — M übâdele-i A hâli kom isyonda Patrik’in ihrâcınu kabul etmediler.

M es’ele bi ihtilaf ile rapor edilerek kom isyona gelecektir*. M illiyetler tâlî kom is
yon u nd a şidedetli m ünâkaşât çıkardılar.
* İkinci Kom isyonda Fener Rum Patrikhanesinin İstanbul’dan çıkarılmasını savunmayı

üstlenmiş bulunan Dr. R ıza Nur, bu konuda şunları yazıyor:
“ Lozan’da müzâkere esnasında öğrendim. Frenklerde esaslı bir zihniyet var... Bir şey alm a
yınca asla bir şey vermiyorlar... Bir de uğraştırarak verirsen onlara kıymetli oluyor... O nlara bir
yem göstermeli... Bu da Patrik’i ve Patrikhaneyi İstanbul’dan kovmak. Kovm aktan feragat edince
bu müspet veriş değil, menfi veriş olur... Patrikhanenin İstanbul’dan gitmesi bizim zaranm ızadır.
Ç ün kü bu yılan yuvası pençemiz altında durm alıdır. O vakit deliğinden çıkarm ayız. Eğer kovarsak
A ynaroz’a yerleşir, istediği gibi zehirini saçar. İyi bir koz, fakat tehlikeli oyun. İyi idare etmek
lâzım....
“ Patrikhanenin tardı bize hüküm etçe verilen talimatnam ede yok. Akla gelmiş bir şey değil.
Başka çarem de yok am a.... Bir gün Y a A llah!... Deyip Patrikhanenin İstanbul’dan tardını celsede
resmen teklif ettim. V e bunda şiddetle devam ve ısrar ettim. İş o kadar şiddetlendi ki, tam mana-
sıyle kıyamet koptu. D ünyaya yayıldı. En m ühim mesele oldu...” ( Hayat ve Hatıratım, III, s.1075-
1076).
Rıza N ur’ un iddia ettiği gibi Patrikhane sorunu “ en m ühim mesele" olm uş değildi. A m a y a
bancı basında bu konuya epeyce yer veriliyordu. O günkü oturum dan sonra yabancı gazetelerde
çıkan haberlerden biri aşağıya alındı:
L a co n fe re n ce d e L au san n e
La question du patriarcat
(Depeche de nötre envoye special.)
La sous-commission pour l’echange des populations est revenue mardi apres-midi sur la deli-
cate question du patriarcat oecum enique de Constantinople. Des l’ouverture de la seance, le dele-
2 — A m erika m urahhası ile m ülâkâtım ın hülâsasına göre Erm eni m es’ele-
sinde çok yum uşak olm uşlardır. K apitülasyonlarda esâs i’tibâriyle m usırdırlar.
Fakat yine m ülâyım fark vardır. Bizim m üracaatım ız üzerine Chester projesine
A nkara’ca m üm ânaat edildiği haberi şâyi’ olm uştur. M üracaatım ız haberini red
dettim. Fakat m âcerâ m em leketim ce m a’lûm olduğundan m ûcib-i bedbîni oldu
ğunu söyledim . M uhkırâne ve m ütecâvizâne vaz’iyyet alm ağa lüzûm olm aksızın
menâfı-i iktisâdiyenin dostâne vaz’iyyete tâbi’ olduğunu kavlen ve fı’len izhârda
devâm m üessir görünm ektedir. Buradaki m urahhası bu husûsda bana m üracaa
ta sevketmek muvâfıkdır. Ç içerin ile dostâne m ülâkât ettim.
No. 186
3 — Paris m üzâkeresi inkıtâ etmiştir. Fransızlar ve İngilizler bana bundan

üm m idlenm em ekliğim i ihsâs ve iblâğ ettiler**. M a ’mâfıh Fransızlarda ye’s var
dır. Fransızlar mesâil-i m âliyede kat’iyyen m üşkil ve i’tilâfgirizdirler.
4 — B urada i’tilâf m urahhasları m üzâkerededirler. Bize bir proje hazırlıyor

lar. Ben de hazırlıyorum . H aber aldığım a göre A lm an ta’m îrâtında İngiliz me-
gue britannique, M . Ryan, en l’absence de lord Curzon, a tenu â m arquer une fois de plus l’atti-
tude de son gouvem em ent. II a, en effet, lu une declaration qui constate que le gouvem em ent bri-
tannique ne saurait se rallier â aucune proposition tendant â eloigner de Constantinople le patri-
arcat oecum enique. Q uelle que puisse etre la solution qui sera donnee â cette question, l’Angle-
terre insiste sur l’injustice q u ’il y aurait â porter atteinte aux driots purement spirituels et â la ju-
ridiction du patriarche primat des Eglises orthodoxes et chef de PEglise grecque orthodoxe en
Turquie.
M . Caclam anos, pour la G rece, a fait alors de nouvelles suggestions, tendant â maintenir au
patriarcat de Constantinople les elements constitutifs de l’institution patriarcale qui derivent des
saint conciles. Le delegue grec insista sur le fait q u ’il est canoniquem ent exclu, d ’apres lui, de cre-
er une autorite ecclesiastique autocephale, soit dans un dom aine oiı le patriarche est chef, soit
dans le diocese de Constantinople. Neanmoins, l’exercice de droits tels que la creation d ’une admi-
nistration d ’inspection et d ’entretien d ’ecoles confessionnelles, couvents, oeuvres charitables chreti-
ennes, pourrait etre detache de la personne du patriarche et devolu â un grand vicaire designe par
le patriarche, sous le controle du gouvem em ent turc.
C ’est alors que le delegue turc a fait rem arquer que les nouvelles propositions grecques equi-
valent au rejet de la proposition de la delegation française quant â la separation des pouvoirs spi
rituels et temporels du patriarche. T o u t en faisant savoir au president de la sous commission que
la delegation turque examinera encore les suggestions grecques, Riza N our bey declara que, dans
ces conditions, il se voyait dans l’obligation de revenir des aujourd’hui â son premier point de
vue, qui est l’eloignem ent pur et simple du patriarche oecum enique de Constantinople.
Cette seance, qui du reste fut assez breve, n’a fait faire aucun pas en avant, au contraire; car
devant l’attitude de la delegation grecque, les T urcs reviennent simplement â leur intransigeance
de la premiere heure. Ils avaient pourtant manifeste des intentions plus conciliantes aux preceden-
tes seances de la sous-commission.
H E N R Y R O L L IN
(Le Temps, 4.1.1923)
** Paris’te M üttefik başbakanları arasında görüşmelerin anlaşm azlıkla sona ermesinden L o
zan’da Türklerin yararlanm ağa kalkışıp kalkışm ayacaktan yabancı basının da zihnini kurcalamıştı.
5 O cak günü İsmet Paşa, gazetecilerin sorulannı cevaplandırdı: “ Paris görüşmeleri sonucunun Lo-
vâidinc m ukâbil Fransızlar bizim sulhum uzun b a ’zı m evâddını ezcüm le M u
sul’u tahhüd etmişlerdi. Paris’te ihtilâf olunca burada vaz’iyyet ne olacak? Ü ç
dört güne kadar hazırlayacakları projeyi tebliğ ederken bu cihet tavazzuh ede
cektir. Vaziyyet karışık ve gergindir.
5 — M usu l petrolü için adam ları Londra’ya gönderm ekliğim bir İngiliz
mutavassıtı ile takarrür etti. Y arın göndereceğim . Erbâb-ı nüfûz ve ticâret ile ve
bizzât Bonar lavv ile petrol m üzâkeresi açacağım . Petrolde m enâfi’ ile M usu l’u
kurtaracak bir sûret-i hail arayacağım .
İS M E T
zan’da T ürkiye’ nin tutum unu hiçbir şekilde değiştirm eyeceğini” belirtti. Bu konuda Havas ajansı
nın geçtiği haber şudur:
Une declaration d ’ Ismet pacha,
Lausanne, 5 Janvier — İsmet pacha, chef de la delegation ottomane, a repondu hier soir aux
joum alistes qui l’interrogeaient au sujet de la repercussion possible sur la conference de paix, de
l’echec de la conference de Paris.
— Favorable ou defavorable, l’issue des pourparlers de Paris ne modifıera aucunem ent nötre
attitude. Nous estimons nos revendications justes et legitimes et nous continuerons â nous en tenir
au pacte national. L a conference de Lausanne est une chose, celle de Paris en est une autre. Voilâ
pour le cöte turc.
C et apres-midi se reunit la sous-commission financiere, qui est une de celles ou les negociati-
ons ont fait le moins de progres concernant le sort de la dette ottomane. Elle suivait un sort favo
rable lorsque Ferid bey, representant du gouvem em ent d’Angora â Paris, est intervenu dans le de-
bat et a tout remis en question. 11 en resulte un desaccord que la seance que la sous-commission
de cet apres-midi, va constater officiellement. (Havas). (Le Malin, 6.1.1923).
No. 282
No. 187, 188, 189 5 Kânun-i sânî 339
(5 Ocak 1923)
No. 187
1 — Boğazların açıklığına m ikâbil devletlerin verm ek istedikleri te’m înâtm

en son şekli ber vech- âtîdir.
2 — Boğazların ve m ücâvir m enâtıkın dem ilitarizasyonu T ü rk iye içün askerî

nokta-i nazardan gayr-ı m uhik bir tehlike teşkîl etm em esi ve efâ l-i harbiyenin
Boğazlar serbestîsini ve dem ilitarize m enâtıkın em niyyetini ihlâl etm em esi içün
düvel-i m üteâkide husûsat-i âtiyeyi kararlaştırmışlardır:
Serbestî-i m ürûra m üteallik ahkâm ın ihlâl edilm esi veya ânî bir taarruz ya-
hud herhangi bir fi’l-i harb veya tehlike-i harb Boğazlardan serbestî-i seyr ü se
feri veya dem ilitarize m enatıkın em niyyetini ihlâl edecek olursa düvel-i m üteâki-
de ve her halde Fransa ve İngiltere ve İtalya ve Japon ya C e m ’iyyet-i A kvâm
meclisinin bu husûsda kararlaştıracağı bi’l-um ûm vesâitle efâ l-i m ezkûreyi
m üctem ian m en’edeceklerdir.
No. 188
Fıkra-i ânifede mevzû-i bahs olan hareketi istilzâm eden e fâ l bertaraf olun
ca işbu m uâhede ahkâm ı ile ta’yin edilm iş olan Boğazlar statüsü yeniden bi-te-
m âm ihâ tatbîk olunacaktır. Dem ilitarizasiyon ve Boğazların serbestîsi ahkâm ın
dan cüz-i m ütem m im teşkîl eden ahkâm -ı ânife düvel-i m üteâkidenin C e m ’iy
yet-i A kvâm m ukâvelenâm esi m ûcebince hâiz bu lun m uş olabilecekleri hakuk ve
taahhüdâtı ihlâl etmeyecektir.
3 — M â rü ’z-zikr formül bizim tarafım ızdan dahî serbestî-i m üruru m uhill

olarak yapılabilecek şeylere karşı da bir garanti m âhiyetini hâizdir. Fakat yalnız
bize karşı vukua gelecek e fâ li te’m înât altına alm ak ve bizim yapabileceğim iz
şeyleri hârice bıraktırm ak ihtim âli yoktur. Şim diye kadar bu husûsdaki te-
şebbüsâtım ız semeresiz kalmıştır.
No. 189
M a ’ mâfîh bizim hüküm etim izin eFâli bu hüküm den hâriç bıraktınlsa dahî
tarafımızdan ahkâm -ı m ezkûre ihlâl edildiği takdirde yine devletlerin ve bilvâsıta
C e m ’iyyet-i Akvâm ın hakk-ı i’tirâzı bulunacağından hükm -i m ezkûrun idhâlinde
de bundan fazla m ahzûr yoktur. Bilakis aleyhim izde m ünferiden m üdâhaleyi
m en’etm ek nokta-i nazarından laidesi de vardır. D iğer tarafdan bu te’m înât
form ülü dört devletin m üctem ian hareketini istilzâm etm ek i’tibâriyle Boğazların
dem ilitarize m enâtıkın em niyyeti nokta-i nazarından bir te’sîri olabilecektir.
Eğer te’m înât ister isek ancak bu şekilde istihsâl edebileceğim ize göre ya te’mî-
nâtdan büsbütün vazgeçm ek veyahud bu şekli kabul etm ek m ecbûriyetindeyiz.
Bu husûsdaki m ütâlaa-i kat’iyyenin m akine başında iş’âr buyurulm asını rica
ed erim *.
İS M E T
Bkz. No. 293.
No. 283
(6 Ocak 1923)
Şekerden 15, kahveden 20, petrolden 6, çaydan 40, prinçten 10, baharâttan
30, m argarinden 80, m um dan 30, sabundan 5, boş çuvaldan 5, ve elli adet
çöpü m uhtevî kibritin beher kutusundan 20 para ve kezâlik elli varakı muhtevi
sigara kâğıdının beher defterinden 1 kuruş istihlâk resmi istîfâ olunm akta idügi
M âliye Vekâletinden bildirilm iştir Efendim .
No. 284
(6 Ocak 1923)
C 177 telgrafın dördüncü m addesine*:
İngiliz A m ele Partisi m urahhaslarına verilen cevab muvâfıkdır.
* Bkz. No. 265.
No. 285
No. 210, 211, 212, 213, 214 6 Kânun-ı sâni 39

(6 Ocak 1923)
C 5 K ânun-i sânî 175*:
B ugün İstanbul’dan sûret-i m ahsûsada gelen A m erika Fevkalâde M üm essil

liği m e’ m uru m ösyö B em ey ile görüştüm . A m erikalılar bizim gösterdiğim iz
hüsn-i kabul ve teşkilâta karşı m urahhaslarının Boğazlar, kapitülasyonlar ve
ekalliyetler m esailinde aldıkları m usırr etvârın efkâr-ı um ûm iyem izi bilhassa
M eclisi fevkalâde tehyîc ettiğini ve bunun behem ehal Ç ester projesini müteessir
edeceğini ve belki de m üzâkeresinin hitâm bulm ak üzere olan bu işin ebediy-
yen ellerinden çıkabileceğini îzâh ettim.
Kendisi hüküm eti ve L ozan ’daki m urahhasları tarafından gösterilen lüzum

üzerine konferansta hâl-i ihtilâfda kalan mesâil hakkında hüküm etim izin son
nokta-ı nazarını anlayıp derhal Vaşington ve L ozan’a yazm ak vazifesiyle geldiği
ni söylediğinden izâhât-ı kâfiye verm ek suretiyle kapitülasyonlardan bir zerresi
nin kabul edilm eyeceğini, Boğazlardaki fedâkârlığım ıza m ukabil m ünferid ve
m üşterek te’m inât istediğim izi, hınstiyanlann askerlikten istisnâlanna kat’iyyen
m uvâfakat etm eyeceğim izi, M u su l’un T ü rk iye’den ayrılm az bir cü z’ olduğunu
* Bkz. No. 264.

ve gaz m es’elesinde herkesle anlaşm ak ve açık kapı politikasını ta’kip etm ek ar
zusunda b u lun du ğu m u zu anlattım. V e bir hafta zarfında vaz’iyyetin tahakkuku
ihtim âlini işâret ederek bu m üddet zarfında da A m erika m urahhasları vaz’-ı sâ-
bıklarını m uhâfaza ederlerse şim diye kadar hüküm et ve meclisin A m erika ser
m ayesine göstediği hüsn-i kabûlün ebediyyen terkine m ecbu r edilebileceğini
söyledim. A n k ara’ya seyahatında M oskova ataşe m ilerim ize tesâdıf ettiğinden
çok ehem m iyetle telakki ettiğini anladım . V e kuvvet verdim .K apitülasyonlara
karşı A m erika’nın benâm hukukşinâslarından m üşâvir sıfatiyle celbetm enin A v
rupa efkâr-ı um ûm iyesindeki tereddüdleri vâki’ ve m üessir bir tedbir olacağını
îzah etti. M uâhedeye bu b âbd a bir kelim e dercetm eyeceğim izi fakat m ünhası
ran hüküm etim ize aid m esâilde zât-ı devletinizin salâhiyyet-i tam m eyi hâiz ol
duğunuzu ve lüzum görürseniz bu gibi mesâili husûsî halledebileceğinizi, sulh
akdi m esâilinde de salâhiyyetinizin kat’î olduğunu bildirdim . İngilizlerle M usul
m es’elesinin (Phalli) m üm kün olup olm adığını m ükerreren istim zâc etti. G az
m es’elesi üzerinde herkesle anlaşırız dedim .
Y arın tren olm adığından pazartesi günü İstanbul’a avdet ve oradan telgrafla
hüküm etini ve m urahhasları haberdâr etm ek ve belki de L ozan ’a gitm ek içün
çok isti’câl ediyor. İnkıtâ olursa taarruz istikam etlerim izi anlam ağa çalıştı. B e
nim işim olm adığını söyledim ve m übhem ifâdelerle her tarafda tehlike göster
dim.
No. 286

(6 Ocak 1923)
M u su l’dan gelen m evsûk-ul kilem bir yolcunun verdiği m a’lum ât ber vech-i
âtîdir:
M usu ld a İngilizlerin kuvveti yoktur. Y ü ze karîb tayyâre vardır. İngilizler

Irak ve T ü rk idarelerinden hangilerini istedikleri hakkında ahâliden tahrirî re’y
topluyorlar. Ekseriyet hüküm etim izi istiyor. Bir ay evvel Nasturîler Ö zd em ir Bey
m üfrezesiyle Fâris A ğa aşîreti üzerine taarruz etm işler ise de inhizâm a uğram ış
lardır. Revandiz üç yüz kadar hayvan iğtinâm etmiştir. M üfrezenin zâyıâtı yok
tur. Seyyid T a h a M u su l’a avdet eylemiştir. Sem ike Şeyh M ah m u d ’un yanında
imiş. M aiyetinde kimse yokm uş. Bu harekâta m erkum iştirâk etmemiştir.
No. 287
(6 Ocak 1923)
1 — K östence tarîkiyle keşîde edilen telgraflar diğerlerinden on saat sonra

geldiği gibi ekseriya halledilem iyor. Şifrelerin beşer onar satırlık müteselsil tel
graflara taksîm edilerek kem â fı’s-sâbık Eastern kablosu ile gönderilm esi m ercû
d u r*.
2 — 200 ve 201 num aralı ve 4 K ânun-i sânî tarihli iki telgrafnâm e halledile-
m ediğinden tekrarı m ercûdur.
İS M E T
* Bkz. No. 269.
No. 288
(6 Ocak 1923)
M âliyenin tâlî kom isyonunda m üzâkere inkıtâ’ etti. B üyük kom isyona rapor
yapılacaktır. Fransızlar 1914 e kadar olan borçları kabul ediyorlar. Biz 1918 e
kadar borçların taksîmini istiyoruz. Sıhhiye tâli kom isyonunda Sıhhiye K om is
yonunda düvel-i selâseden üç dört a’zâ teklîf ettiler. K a b u l etmedik.
2 — K apitülasyon K om isyonunu ictim âa d a’vet ediyorlar. M arki Garroni ile

görüştüm . Kapitülasyonda musirdir. U zu n m ülâkâtım esnâsında istidlâl ettim ki
İtalyanlar Irak’ı, Suriye’yi alm am ışlar. H iç olm azsa adlî bir te’m înât olm asına
atf-ı ehem m iyet ediyorlar. Benim onu da verm ediğim den pek ziyâde şikâyet etti.
Y arın cevâb-ı kat’îyi vereceğim.
3 — Lord C u rzon m üsteşârını gönderdi. M usul m es’elesini görüştük. M usul

şehrini verm eyerek K ürdistan arâzisini vermek ve petrolde bize bir hisse vermek
teklîf ediyor. M usul şehrini alm adan şarktan ve şark-ı cenûbîden arâzi alınam a
yacağını ve M usul şehrini istediğim izi söyledim. Bizim içün M usul bir vatan
m es’elesi, kendileri içün petrol m es’elesidir. Petrol hususunda kendilerini tatmîn
edecek sûretde beraber çalışm ağa âm âde olduğum uzu söyledim , M usu l şehrini
verm eyeceklerini söyledi. M ünkesirâne ayrıld ı*. Lord C u rzo n M usu l m es’elesin-
deki kat’î talebim izin acısını yarın U hûd-ı A tîka K om isyonun da çıkarm ağa çalı
şacaktır.
4 — Petrol hususunda nâm ım a alâkadârânla görüşm ek üzere L on dra’ya iki

müşâvir gön derd im **. İngilizleri petrolde tatmîn edip arâziyi iâde ettirm eğe te
şebbüs edeceklerdir.
İS M E T
* Lord Curzon da karam sar görünüyor ve bu görüşme üzerine şu kadar yazıyor:

“ Intervievv betrvveen my experts and his (İsmet Pasha’s) about rectifıcation of northem M osul
boundary had no effect. Q uestion of Patriarchate vvhich has been badly handled by Greeks, of ca
pitulations, and of debts, are also at a deadlock and I do not at present see an exit from these dif-
ficulties” (F. 0 . 424/256, p.51, No. 23 ve D B F P -I/ 18, p.431, No. 310)
** Londra’ya gönderilenlerin M uh tar Çilli ile M ustafa Şeref Ö zkan Beyler olduktan anlaşılı
yor. Rıza N u r bu konuda şunları söylüyor:
“ (İsmet Paşa) Petrolü vererek M usul’u almak için Londra’ya M uhtar ile M ustafa Ş erefi
göndermeye karar vermiş. Bunlara orada N azırlar ile doğrudan doğruya temasa girip işi halletme
leri vazifesini vermiş. O nlara harcırahlannı hazırlatıyor. Bana söyledi. Ben katiyyen razı olmadım...
Dinlem edi gönderdi....
“ Bu adam lar Londra’da bir şey yapam adılar. Bilâkis Curzon derhal bize bir nota gönder
di...” (Hayat ve Hatıratım, III, s. 1037)
T ü rk delegasyonundan iki kişinin gizlice Londra’ya gönderildiği iki gün sonra basına sızmış
tı. Kulağı delik olan bir Fransız gazetesi 8 O cak 1923 günü şu haberi verdi:
“ D eux Delegues Turcs Partent Pour Londres
Lausanne, 7 janvier (d’un de nos env. spec.)

D eux membres de la delegation turque sont partis en grand mystere pour Londres; l’un,
M oukhtar bey, est le specialiste dans ce pays des questions de ehemin de fer et de petrole, le deu-
xieme, C h erif Bey, est l’ancien ministre du C om m erce”. (Pelit Parisıen, 8.1.1923)
Bir başka Fransız gazetesi de Londra’dan şu haberi almıştı:
D eux experts turcs â Londres
Nötre correspondant particulier de Londres nous telephone:

O n s’interesse vivement â l’arrivee â Londres de deux experts turcs qui viennent de Lausan
ne. Le ehef de la delegation est Rustem bey. O n a dit q u ’ils venaient discuter la question de
M ossoul avec certains groupem ents petroliers. Le Foreign office declare que cette visite n’ayant ri-
en d ’offıciel, il n’ est pas probable que ces deux representants turcs dem andent une entrevue au
ministere. A ux questions posees par un representant du Daily Express, les T urcs ont repondu
q u ’ils etaient venus voir les m onum ents de Londres. (Le Temps, 1 1.1.1923).
No. 289
j \[0 102 6 Kânun-ı sâni 39
(6 Ocak 1923)
ı g ı num ara ve 2 Kânun-i sânî telgrafnâm e cevâbıdır*:
29 tarih ve 157, 158 num aralı telgrafnâm ede** A m erikalı O m u zter M ayer
(Unterm ayer) tarafından temsîl edilen grubun teklîfâtı kabul edildiği takdirde
A m erika hüküm etinin M usu l m es’elesinde T ü rkiye lehine icrây-ı nüfûz etmesi
kat’î sûretde va’dedilem ezse de her halde m uhtem el diye beyânâtda bu lun u ld u
ğu arz edilmişti.
B unun bir m uâvenet va’dı suretinde tefsîr buyurulm ası içün tasrîh-i keyfiyet
olunur Efendim .
İS M E T
* Bkz. No. 256.
** Bkz. No. 227.
No. 290
(6 Ocak 1923)
G eçen kuriye ile beyne’l-milel seyâhat-ı havâiye m ukâvelenâm esi hakkında

takdîm kılınan rapor cevâbının ta’çilini ve keyfiyetin aynı zam anda telgrafla da
iş’ânnın m üsâade buyurulm ası *.
İS M E T
* Bkz. No. 295.
No. 291
Hey ’eti Vekîle Riyasetine
No. 194, 195, 196 6 Kânun-i sânî 39

(6 Ocak 1923)
N o. 194 — Bugün ikinci kom isyon tekrar içtim â’ etti. K apitülasyonlar hak
kında geçen celsede m uhtelif m urahhaslar tarafından îrâd edilm iş olan beyânâta
mufassalen cevab verdim. T e k lîf edilen şeklin kapitülasyon rejim inden daha ağır
olduğunu ve ecnebi hükkâm ının m ahkem elerim ize idhâli hâkim iyete m ünâfî
bulun duğunu ve m ukâbil teklifim izin hukuk-i um ûm iye-i düvel ahkâm ı dâire
sinde m üstakil devletler gibi m ukâvelât akdinden ibâret olduğunu esbâb-ı m ûci-
be ve m üdellelesi ile söyleyerek nokta-i nazarım ızda m usırr b u lun du ğu m u zu ilâ
ve eyledim . M ösyö Barere ve Lord C u rzon evvelki celsede söylediklerini kısmen
tekrâr etm ekle beraber m ukâbil teklîf olarak bir şey verm ek üzere düşünm ekli
ğim izi nisbeten leyyin bir lisan ile ifâde eylediler. T ekrar söz alarak nokta-i na
zarım ızda sâbit old uğum uzu ifâde, istiklâl ve hâkim iyetim izle ve adâletle kâbil-i
te’lîf olacak bir sulh esâsının m üttefiklerce kabul edilm esini cevâben beyân et
tim ve tarafım ızdan yapılacak bir şey olm adığını anlattım .Reis keyfiyetin
düşünülm esini ve bir çâre-i i’tilâf bulunm asını beyân ile celseye hitâm verdi *.
Konferanstan sonra A m erika delegesi M ister C h ild ile görüştüm .
N o. 195 — Sûret-i kat’iyyede son sözüm üzü söylem iş olduğum uzu ve başka
bir şeyin üm m id edilm em esini beyân eylem ekliğim üzerine m um âileyh b a ’zı ka
nunlarım ızda ve bilhassa kanun-ı ticâretde yapılm ası zarurî olan ba’zı ta’dîlât ve
ıslâhât lâyihalarını ihzâr etm ek ve B ü yük M illet M eclisine teklîf eylem ek üzere
siyâsî zevâtdan değil belki sırf h ukuk şinâslardan ve A m erika ile müttefik devlet
ler tebealanndan dört beş kişiden m ürekkeb m uvakkat bir kom isyon teşkîl olun
ması fikrini ileri sürdü. Bu teklîf m üşâvir istihdâmı projesinden dahî hafifdir.
M afhazâ bu fikri m ülâhaza ve teem m ül edeceğim i fakat hiçbir vakit bu bâbda
resmî taahhüde girem eyeceğim i bu m ülâkât hâricinde veya Konferansta sorulur
sa redd-i efkâr edeceğim i ve bir de kat’iyyen m üttefik devletler tebaasından kim
seyi alam ayacağım ı ve kendilerinin düşünerek ihzâr ettikleri bir m ütâlaayı ken
dilerine hürm eten düşünm ek üzere kabul eylediğim i ifade ve aynı teklîfı tahri
ren verm ek istemesi üzerine m üttefikler duyarlar ve üm m idlenirler ve bugünkü
beyânât-ı kat’iyyem den sonra tekrar başka bir fikrim varmış zehâbına düşerler
diye tahrirî teklifi alm aktan i’tizâr ettim .Kendisi efkâr-ı um ûm iyeyi oyalam akdan
ve hâzırlam aktan başka bir şey düşünm ediğini söyledi.
* Kapitülâsyonlar kom isyonunun bu toplantısı hakkında Lord Curzon şunları yazıyor:

“ At meeting of Com m ission for Capitulations this aftem oon the usual etiquette was faithfully
observed. T h e President in gentle accents advocated conciliation and repeated the Allied terms. is
met Pasha delivered what he term ed a reply to our speeches a vveek ago, but failed to recede in
slightest degree from either the formulas or the facts of his previous position, the T urkish plan as
expounded by him being to refuse ali concessions here, and to ofîer negotiations of separate treati-
es vvith individual Povvers later on. I replied to ism et and pointed out the consequences of a failu-
re to settle the m atter now, nam ely large exodus of comm ercial com m unities if deprived of protec-
tion o f Capitulations and constant friction betvveen foreign govem m ents and Turkish authorities
över com plaints of those vvho m ight remain... In my vievv the sitting was both futile and fruitless...
(F . 0 .424/256, p.84, No. 38; D B F P -I/ 18, 431-432, N 0.311: Curzon to Crovve, T el. No. 181, of Janu-
ary 6, 1923).
No. 196 — M üşahedeye nazaran kapitülasyon m es’elesi bugün hakikaten
sarsılmış gib id ir**. M ütâlaam a nazaran devletlerden hiç birine karşı taahhüde
girm em ek şartıle bîtaraf devletler tebaasından m a’ rûf dört beş hukunşinâsın hiz
mete alınması ve B ü yük M illet M eclisine teklîf edilecek ve b a ’zı kanunlarım ızın
ıslâh ve ta’dîlini hâvi levâyihin ihzâr ve tanzim iyle m uvazzaf olacak bir kom is
yon teşkîl edilmesi içün şim diden tarafım ızdan teşebbüsâtda bulunulm ası bu
m es’elenin natlûbum uz veçhile ahalline ve m üttefiklerin kendi m em leketleri ef-
kâr-ı um ûm iyesini tatm îne kifayet edebilir. Bu m ütâlaa şâyân-ı kabul görüldüğü
takdirde teşebbüsât-ı lâzim ede bu lun m ak içün keyfiyetin m akine başında iş’ârını
rica ed erim ***.
İS M E T
** İsmet Paşa’nın Kapitülasyonlar hakkındaki cevabı, dış basında “Türklerin U yuşm az T u

tum ları” olarak yorum landı. Ö rneğin Journal de Geneve gazetesi 7 O cak 1923 günü şu yazıyı yayın
ladı:
Intransigeance
Lausanne, 6 janvier.
(De nötre envoye special)
L a seance de la commission des capitulations qui s’est tenue cet apres-midi n’a fait que con-
sacrer l’antagonism e irreductible des deux theses en presence. Le desaccord constate officiellement
il y une dizaine de jours a subsiste, malgre toutes les conversations qui se sont deroulees depuis
lors dans les coulisses. ismet pacha fut absolument intransigeant. II ne veut â aucun prix des me-
sures transitoires d ’ ordre judiciaire prevues par les Allies. II se refuse m eme â apporter aucune
contre-proposition. T ou t se bom a dans ces conditions â de simples exposes de principe, et la se
ance prit Fin sur l’espoir tim idement exprime par les chefs des delegations alliees que les represen-
tants d ’Angora pourront encore changer d ’idee.
En depit des nombreuses concessions faites par les Allies, l’intransigeance des T urcs s’aflirme
ainsi de plus. Ils speculent visiblement sur le desaccord franco-anglais. Sans doute esperent-ils que
M .Poincare, apres les evenements de Paris, reviendra peu â peu â la politique preconisee par
M .Franklin-Bouillon.Ils ne semblent pas se douter cependant que leur attitude actuelle dans la
question des capitulations et de la dette est plus prejudiciable encore aux interets de la France
q u ’â ceux de l’Angleterre. Rien non plus, dans les relations qui se sont etablies â Lausannes entre
les delegations française et anglaise ne s’est produit qui justifıe le moins du monde leur espoir.
M ais les tendances extremistes, un moment reprimees par quelques esprits moderes et clairvo-
yants, l’emportent aujourd’hui dans l’entourage d ’Ismet pacha, et si l’on ne parle pas encore ou-
vertement de rupture, l’idee d ’un ajoum em ent inevitable fait de jo u r en jo u r plus de progres. is
met pacha a d’ailleurs lui-meme montre le bout de Poreille lorsqu’il a annonce cet apres-midi â la
commission des capitulations q u ’il şerait dispose â conclure des accords separes avec les diverses
puissances. Son je u de la sorte rappelle de plus en plus celui des bolcheviks â Genes.
(Journal de Gmeve, 7.1.1923)
*** Bkz. No. 294.
No. 292
(7 Ocak 1923)
İstanbul’da kalacak Rum ların bir sene m üddetle em lâklanm satıp m em le
keti terkde serbest olm aları ve bu m üddet zarfında askerlikten istisna edilm eleri
kabul olunduğu takdirde hem * ............. larını arzu edenlerin ısrarlarını reP ve
bu suretle İstanbul’dakilerin gitmesi te’m în edilm iş olacağını Tarenyes iddia
ediyor. Berây-ı m âlum ât.
* Bir sözcük okunam adı.
No. 293

Gayet aceledir. f7 0cak 1923)
C 5/1/39 ve 188 num aralı tele *:
1 — Boğazlar içün te’m inâtdan büsbütün sarf-ı nazar etmek muvafık

görülm em iştir.
2 — Bizce en m uvafık tarz-ı te’m inât boğazlarda ve M arm ara’da harekât-ı

hasm âneye m ücâseret edecek devlete karşı m uahedeye vaz’-i im za edenlerin
kendiliklerinden hal-i harbe geçm eğe m üteahhid olm alarıdır. C e m ’iyyet-i Ak-
vâm ’ın m üzâkere ve karar vermesi m ûcib-i em niyyet telakki edilm em iştir.
3 — Gayr-i askerî m enâtık arasında sarâhaten İstanbul şehrinin em niyyetini

ve T rak ya’ nın garp hududundaki gayr-ı askerî m enâtıkı dahi ilâve etm ek lâzım
dır.
4 — Boğazlarda harekât-ı hasm âneye m übâşeret neticesinde T ü rk iy e’nin

em niyetini m üdâfaa içün m ünâsib göreceği her türlü tedâbır-i tedâfüiyyeye der
hal m ürâcaatda serbest olduğu ilâve olunm alıdır.
No. 294
(7 Ocak 1923)
Gayet aceledir.
C 7 K ânun-i evvel 195 n u m araya*:
Bir gûnâ taahhüd-i düveliyi tazam m ün etm em ek şartiyle teklifiniz m usîb
No. 295
(7 Ocak 1923)
C 6 K ânun-i sâni 39 ve 193 num aralı şifreye*:
1 — Seyâhat-ı havâiye hakkındaki teklifâtı esâs i’tibâriyle kabul ediyoruz.
2 — Şirketin bütün teklifatına m uttali’ olm adıkça bu bâbda buradan kat’î

m ütalaa beyân etm ek m üm kün olam ayacaktır.
3 — O raca esaslı suretde tedkikat yapılarak şâyân-ı kabul bir şeklin teklif
buyurulm ası m ercû du r**.
* Bkz. No. 290.
** Bkz. No. 317.
No. 296
No. 197, 198 7 Kânun-i sânî 39
(7 Ocak 1923)
6 K ânun-i sânî raporudur:
No. 197
1 — Kapitülasyonlar kom isyonu içtim â’ etti. M ufassal beyânât ile geçm iş

m ülâhazâta cevâb verdim. A d lî sistemi kat’iyyen reddettim . Tekliflerine m ukabil
bir şey teklîf etm ekliğim lüzû m u n dan m ülâyim âne ısrâr ettiler. Reddettim . Z a
m an ile m ünâsib bir sûret-i hail bulunm ası temennîsi ile içtim â’ hitâm buldu.
M esele m uallak kaldı. A m erika m urahhasının bilâhire husûsî olarak mütehassıs
kom isyonu teklîfıni ayrıca arz ettim . Eğer birkaç m üşâvir kendi hesabım ıza alır
sak m es’elenin halledilm iş olacağına üm m idim hâsıl olm uştur. İtalya m urahha-
sasmdan bilâhire sûret-i m ahsûsada bana gönderilen bir haberde yine bir m uh
telit kom isyon teklif edilm ekte ve bu kom isyonun kanun ihzârı ile tatbikât-ı ka-
nuniyeye nezâreti husûsunda vazîfe ve salâhiyet sâhibi olm ası kâfi gösterilmekte
ve İtalya efkâr-ı um ûm iyesine karşı böyle bir cem île gösterm ek im kân ve fırsatı
m evcûd olduğu bildirilm ektedir. K a t’iyyen reddettim. İtalyanların kapitülasyon
lardan vazgeçm ediğini i’lân etm ek husûsunda diğerlerine tekaddüm ve iltizâm
sür’atle T ü rk iy e’de bü yük bir m em nûniyet-i kalbiye tevlid edeceğini ve bu
m üstesnâ fırsatı kaçırm am ası m ütâlaasını iblâğ eyledim . M üşâvirler m es’elesine
cevâb isterim *. Bu m es’elenin noksan kalan cevâbını m üsta’celen alm ak hâiz-i
ehem m iyyetdir.
2 — Tarafım ızdan R ıza N u r Beyin riyâset ettiği ekalliyetler tâlî kom isyo
nunda gayr-ı m üslim lerin askerliğinde ısrâr ve bunu kom isyona şevkettiler. B u
na m ukabil afv-ı um ûm î m es’elesini halletm edik. Bilakis ve bilm ukâbele afv-ı
um ûm îyi kendi m üstem lekerindeki birçok M üslüm anlara teşmîl edecek vaz’iyyet
aldık. Başlıca bu iki nokta kalmıştır. Venizelos eski şekilde imtiyâzât-ı m ezhebi-
yeyi yeniden mevzû-i bahs etmiş ise de şiddetli m ukâbelem iz üzerine iskât edil
miştir.
No. 198
Bundan sonra m üttefikler m üteâkiben Erm eni yurdu, Âsurî, G eldan î yurdu
içün m üteâkib mufassal beyânât ve m üddeiyâta başladılar. R ıza N u r Bey bu
beyânâta m üsâade edem eyeceğini ifâde ve Reisden vaktiyle söz alm ak husûsun
da tekaddüm veısrâr etmiş ve nihâyet Reisin çabalam asına rağm en kom isyonu
hey’eti ile beraber terk ederek çekilm iştir**. Erm eni m esâilinde söz söylemek,
* Bkz. No. 294, 291, 297, 300

** R ıza Nur, olayı uzun uzun anlatıyor. Söylediğine göre, İkinci Kom isyon Başkanı M ontag-
na ile konuyu önceden görüşmüş. M ontagna M üttefiklerin Ermeni yurdundan söz etmek istedikle
rini, bu konuşm alarına itiraz edilmemesini istemiş. O n un ısrarları karşısında Rıza Nur, yalnız baş
kanın bir-iki cüm lelik bir konuşm ayla işi geçiştirmesine razı olmuş. Sonrasını Rıza N u r’un kale
minden okuyalım:
“ Dedim ki: ’Eğer hepsi nam ına sen (M ontagna) reis sıfatiyle iki satırı geçmemek üzere ’Er-
menilere yazık olmuştur. Bunlara yurt verin!” ... dersen (konuşmana) razı olurum ... “ Peki” dedi.
‘N am usunuz ile bunun böyle olacağını temin ediyor m usunuz?’ dedim . ‘Evet!’ dedi...
“ 6 Kânunusani 1923 celseleri sonunda M ontanya Ermeni Yu rdu meselesine geçti. Bunun için
yazdığı şeyi okum ağa başladı. Baktım uzun bir şey... müdafaa yapıyordu. Y in e baktım benim aklı
ma gelmeyeni de ilâve edip yapıyor... D em ek üste tüy dikiyordu. M ontanya tasavvur ettiğim tipin
en m üm taz mahlûku demek. İtiraz ettim, kulak asmıyor. “ D inlem eyiz, böyle mi olacaktı?" dedim.
Aldırm ıyor... Sade devam ediyor. Sanki anadan doğm a sağır olm uş... O bitirdi Rum bold başladı.
Yine itiraz ediyorum . Söz istiyorum. H iç aldırm ıyorlar... Devam ediyorlar... U zun uzun okuyorlar,
teklifât yapm ak içün emr-i vâki’ ihdâsine çalışan m üttefiklere karşı vaz’iyyetin is
tilzâm ettiği tedbîr bu idi. R ıza N u r Bey beyânâtında m üttefiklere bir âlet-i si
yâsiye olarak kullanm ak yüzünden Erm enilerin bugünkü felâketlerine sebeb ol
m akla bir taahhüd-i m a’nevî altında iseler bunun T ü rk iy e’ye taallûku olam aya
cağını ifâde etmiş idi. Konferans reisleri bana yazdıkları m üşterek bir m ektubda
hâdiseden bahs ile tahkîr-âm îz beyânât olduğunu ifâde etm işlerdir. Kendilerine
cevâb vererek haberdâr olduğum uzu, beyânât ve m üddeiyât karşısında kalm akla
müdâfaa-i hukuk vaz’iyyetinde ve ıztırâr hâlinde bu lun du ğu m u zdan bahs ve hâ
disenin kapanm ış addedilebileceğini ifâde eyledik. G eçende de yine emr-i vâki’
yapm ak istem elerine şiddetle m ukâbele etmiş idik. K asden Erm eni m es’elesin-
den bahsetm ek istedikleri zam an m etîn ve şedîd hareket etm ek m ecbûriyetim iz
tabîd ir***.
sade yüzleri kıpkırmızı, telâşları var. Dem ek bir uygunsuzluk çıkm asından korkuyorlar. Ben bir
düzüye söz istiyorum. O bitirdi, Fransız delegesi başladı. Bu defa talebimi şiddetlendirdim. A yağa
kalktım. Ben de M ontanya gibi: “ Birkaç kelimecik söyleyeceğim ” , dedim. Söze Fransızlardan evvel
başladım.
“ Dedim ki: “ İtilâf devletleri Ermenileri kendilerine siyasî âlet yapm ışlar, ateşe saldırmışlardır.
Kendi devletleri aleyhine isyan ettirmişlerdir. Bunun neticesi onların te’dibi olmuştur. T ed ip ile,
sâri hastalık ve hicret ile kırılmışlardır. Bunun bütün mes’ uliyeti bize değil, İtilâf devletlerine âittir.
Ermenilere m ükâfat lâzımsa siz verin!... El malı ile dost kazanılmaz. Ermeniler mazlum im iş...A n
cak dünyada m azlum millet bir tane değildir. M ısır hürriyeti için birkaç defadır ve daha dün kan
içinde çalkandı. Hindistan, T un us, Cezayir, Fas hürriyetini, yurdunu istiyor. Hatta İrlandalılar
yurtlan, istiklâlleri için kaç asırdır, ne kadar kan döktüler?! Siz bunlara istiklâllerini, yurtlarını ve
rin... Bütün bu okuduklarınız keenlemyekûndur. Bu şart dahilinde burada duram ayız. Celseyi ter-
kediyorum ” dedim ...
“ M ontanya pür telâş: “Celseyi terk edem ezsin!” diye bar bar bağırm ağa başladı. Yırtınıyor.
Dedim ki: “ Celseyi terk edemeyiz m i?” M ontanya: “ Evet, edem ezsiniz!” diyor. Dedim: “T ü rk H e
yetini burada tutm ağa kâdir bir kuvvet var mı? Celseyi terk ederiz ve nasıl terk ediyoruz
görünüz!” ... Bizim müşavir ve kâtiplere: “ Haydin, kalkın!” ... dedim . Kalktılar. Kâtip A hm ed C e
vad önüm de duruyordu, şaşırmış, “ Beyefendi ben de çıkacak m ıyım ?” diye bağınyor. “ Ne duru
yorsun, kalk!...” dedim. Çantası ve kâğıtları topluyor. Acele ve telâşından kâğıtları düşürdü, yerle
re dağıttı. T opladı, o da kalktı. Ben başta, diğerleri arkamda hat yaptık. M ontanya’ya: “ İşte bakı
nız, nasıl gidiyoruz. Bonjur M ösyö” dedim . Y ürüdük. M ontanya halâ bağırıyor: “ Celseyi terk ede
mezsiniz” diyor, tepiniyor. Diğer delegeler, birbirine karışmış, herkes hayrette. Biz çıktık, gittik...
“ Otele geldik. İsmet’e (Paşa’ya) “Y in e Ermenilerden bahsettiler. Ben de celseyi terkettim.
Celseyi terketm em ek için çok gayret ve telâş ettiler. D inlem edim ” dedim. Diğer tafsilâtı anlattım.
Bana sarıldı ve: “Seni bin kere tebrik ederim. Ermeni mes’elesini işte toprağa göm m üşsündür” de
di. Y üzüm den öptü. Ben korkacak zannediyordum , bilâkis cesaretle karşıladı ve çok keyiflendi.
Ben de ferahladım ...” (Hayat ve Hatıratım, III, s. 1061-1064).
*** O lay, dış basında genişçe verildi. Ertesi günkü gazetelerin haber ve yorum larından üçü
aşağıdadır:
U N V IF IN C ID E N T A L A U S A N N E
L es d elegu es tu rcs q u itten t la salle des seances
Lausanne, 6 janvier. - Un incident a m arque la seance que tenait ce matin la sous-commissi-
on des minorites. Les delegues turcs, ayant â leur tete Riza Nour, depute d ’Angora, ont quitte la
salle des seances en declarant q u ’ils ne voulaient plus poursuivre la discussion. Voici comm ent
l’incident s’est produit:
M . M ontana, president de la sous-commission, avait lu une declaration au sujet de l’etablis-
sement d ’ un foyer national arm enien.Le delegue anglais, sir Horace H um boldt, appuya la motion
de son collegue, en ajoutant q u ’il faisait la meme proposition en faveur des Assyro-Chaideens,
auxquels la G rande-Bretagne porte un puissant interet.
Le representant de la France ayant dem ande la parole pour exposer â son tour le point de
vue de son gouvernement, Riza N our insista pour obtenir la parole sans plus attendre. O n dut ce-
der a ses instances, et c’est alors que l’incident s’est produit.
Riza N aour declara q u ’il com prenait l’interet prim ordial que les grandes puissances portent
aux minorites en T urquie, car, a-t-il dit, le m alheur de ces minorites est toujours venu de ce que
les grandes puissances occidentales ont encourage les minorites en T urq uie â s’armer et â lutter
contre le gouvernem ent central. A u nom de la delegation ottomane, Riza N our declara que, dans
ces conditions, il ne pouvait continuer d ’entendre les propos qui venaient d ’etre devant elle, et
que la delegation ottomane considerait com m e nulles et non avenues les declarations qui venaient
d’etre faites.
II annonça que, dans ces conditions, il n’avait plus q u ’â se retirer.
Le president de la commission, M . M ontana, fit observer â la delegation ottom ane la gravite

du geste q u ’elle allait accomplir.
Riza Nour, sans attendre davantage, se leva et quitta la salle des seances.
(Echo de Paris, 7.1.1923)
Etrange façon de discuter!
La derniere seance de la sous-commission des minorites a ete m arquee par un incident tres
rcgrettable. La sous commission a d ’abord exam ine la question de l’armistice. Elle a constate q u ’il
n’etait pas possible de prendre une decision et que la question devait etre tranchee par la com
mission pleniere.
Les delegues des trois puissances alliees ont alors donne lecture d ’une declaration dans la
quelle elleş soumettent aux T urcs la question des Arm eniens, celle des Assyro-Chaideens, des Bul-
gares de la T hrace occidentale, ete.
D ’apres ces declarations, rien â ce sujet ne doit fıgurer dans le traite de paix, mais les Allies
desirent soumettre ces questions, qui les interessent au point de vue humanitaire, â l’examen bien-
veillant des T urcs dans l’idee que peut-etre, avec la collaboration de la S. d. N., ils pourraient trou-
ver une solution, notamm ent en ce qui concerne les Arm eniens, et â leur accorder certaines ga-
ranties, tout en maintenant la souverainete de la Turquie.
Les delegues italiens et anglais avaient pris la parole, lorsque le delegue turc, Riza N our bey,
a dem ande â faire une courte declaration. II a dit q u ’il com prenait fort bien que les puissances
s’interessassent au şort des minorites, puisque ce sont elleş qui ont fait le m alheur de ces popula
tions en s’en servant com m e agents pour leur politique. II a ajoute que la T u rq u ie n ’avait pas â
s’occuper de ces questions, et il a quitte la salle.
Apres son depart, le delegue français a donne lecture de sa declaration, conçue dans des ter-
mes analogues â celles de l’Italie et de la Grande-Bretagne. Puis le president a leve la seance en
constatant que Riza N our bey, par son geste, assumait une lourde responsabilite. Le delegue an
glais s’est prononce dans le meme sens.
Protestation des Allies

Les delegations alliees ont envoye cet apres-midi â ism et pacha une lettre pour protester con
tre Pattitude prise par R iza N our â la seance de samedi matin de la sous-commission des minori-
Sabahleyin erken Fransız Barere m ülâkâtında m âliye mesâil-i muhtelifesini
m üzâkereden sonra bana tebligât-ı âtiyede bulundu. Evvelen Paris’te konferan
sın ihtilâf-ı efkâra m üncer olm ası ta’m îrâta âiddir. U m û m î siyâset ve Lozan si
yâseti m üttefikler arasında hep aynıdır.Başka sûretle düşünm em ek lâzımdır. Sa
niyen bütün m esâilde dayandık durduk. T ü rk m ürahhasları hiçbir m es’elede
ilerlemiyorlar. Bu usûl ile sulha varacağım ızı zannediyor m uyuz? Birincinin ce
vâbını verdim. İkincinin teferruâtına girdim . M u su l’u istiyoruz, fikriniz nedir de
dim. İngilizlere âiddir ve biz onlarla beraberiz dedi. K apitülasyonları kat’iyyen
reddediyoruz dedim . Isrâr edeceklerini ve her halde teklîf yapm am ızı söyledi.
Bunların cevâbını da resmen verdim.
İS M E T
tes.Ils relevent que cette façon d ’agir ne peut q u ’entraver la bonne marche des pourparlers, q u ’elle
n’est pas diplom atique, et que les Allies ne peuvent la considerer que com m e une oflense.
( Gazetie de Lausanne, 7.1.1923)
L ’ incident â la sous-commission des minorites
Une note des Allies â ismet pacha

Les plenipotentiaires ont fait parvenir samedi soir â ismet pacha une note conjointe dans la-
quelle ils parlent de l’incident cree dans la seance du matin de la sous-commission des nationali-
tes par R iza N our bey. Dans leur note, les A llies remettent les choses au point et dem andent au
chef de la delegation turque ce q u ’il pense de l’attitude de son collaborateur.
L ’A rm enie sacrifıee
(De nötre envoye special)

L ’incident provoque par Riza N our bey, qui a quitte brusquem ent ce matin la seance de la
commission, a demontre une fois de plus l’absolue intransigeance des T urcs dans la question du
foyer arm enien.C ’est lâ une constatation d ’autant plus grave que les Allies etaient sur le point de
capituler presque completement. II ressort, en effet, des declarations apportees par les delegues an
glais, italiens et français, que l’on avait renonce â mentionner la question armenienne dans le fu-
tur traite de paix. O n n’exigeait plus du gouvem em ent d ’A ngora aucune garantie touchant la
creation et le statut du futur foyer; on lui dem andait simplement de prendre en consideration les
revendications de ses victimes et de leur accorder une vague autonom ie administrative et munici-
pale. C om m e l’a souligne le representant de la France, il n’y avait rien lâ qui pût porter atteinte â
sa souverainete, plusieurs Etats europeens ayant assume, eux aussi, des engagem ents analogues.
La Tchecoslovaquie, par exemple, a accepte des restrictions beaucoup plus grandes en faveur des
Ruthenes des Carpathes. En repoussant par avance ces suggestions, Riza N our a done prouve que
les Turcs se refusaient â faire la moindre concession, et q u ’ils n’hesiteraient pas, au cas oti les A l
lies persisteraient, â provoquer une rupture de la conference. O r, il paraît douteux que, dans les
circonstances actuelles, les Allies veuillent s’exposer â une pareille m enace.Angora aura raison ain-
si de toutes les considerations humanitaires. En depit de la protestation adressee par lord Curzon,
M . Barrere et le m arquis Garroni â ism et pacha, concem ant l’attitude provocante de son repre
sentant, il est done â peu pres certain que la question armenienne sera desormais ecartee.
{Journal de Geneve, 7.1.1923)

No. 297
(7 Ocak 7923)
M ösyö Berkes (?) ile m ülâkata nazaran adliye içün m üşavir kabul ve intiha
bına salâhiyetdâr olduğum ifade buyurulm uştur. Ö n ce H ey’et-i Vekîlenin m u
vafakatim M eclisin m uvafakati ile teşrik etmiş idiniz. F i’l-hakîka m es’ele
m üsta’celiyet ve m übrem iyet iktisâb ettiğinden m ütehassıs ecnebi adliye m üşavi
ri intihâb ve kabul etm ekte m uvâfakat-ı sâm îlerinin tasrîh ve tekrar buyurulm a-
sını istirhâm ederim *.
İS M E T
* Bkz. No. 294 ve 300.
No. 298
(7 Ocak 7923)
M açka kışlasında ve İstanbul’daki depolardaki silâhlarım ızın İngilizlerin
götürdüklerini istihbâr ettim. İngilizlerin bu hareketinden üç komiserler nezdin-
de şikâyetde bulunm asını A dnan Beye yazdım . Berây-ı m a’lum ât arz eylerim.
No. 299
(8 Ocak 7923)
M üttefiklerin afv-ı um um înin M üslüm anlara teşm îlinde onlardan bir kısmı
nın m eselâ E dhem ve A dapazarı havâlisindeki Çerkeslerin kendileriyle birlikte
harb eylediğini söyleyerek afva idhâlini istediklerini İngiliz m atbuâtında
gördüm . M üttefiklerin vâki’ ise bu iddialan bize karşı m ütârekeden sonra da
m uhârib bulunduklarını isbât eder sanırım. Bu bâbdaki m a’lum âtınızın iş’ârını
rica ederim .
No. 300
(8 Ocak 1923)
Gayet müsta ’celdir
C 7 K ânun-i sânî 199 n um araya*:
1 K ânun-i sânide H ey’et-i Vekilenin ve M eclisin teklifleri kabul ettiğini yaz

m ıştım **. D ün de kezâ bir gün â taahhüd-i düveliyi tazam m ün etm em ek şartıy-
le bîtaraf devlet tebaalarından hususî m ukavele akdi suretiyle müşâvir-i adlî cel
binin tasvîb edildiğini arz ettim. Benim fikrimde adlî kapitülasyonları kat’iyyen
kabul etm em ek ve buna tem as eden herhangi bir hükm ü m uâhedeye dercettir-
m em ek ve fakat sâlifü’l-arz şerâit tahtında bizim teşebbüsüm üzle adlî m üşâvirler
istihdâm etmektir.
* Bkz. No. 297.
** Bkz. No. 294.
No. 301
No. 223, 224 8 Kânun-ı sânî 39

(8 Ocak 1923)
A d an a şöm endöferlerini A nkara mukavelesi m ûcibince Fransa hüküm eti ta
rafından gösterilecek bir gruba devrini m üteahhidiz. Bir seneyi m ütecâviz
m üddetdir Fransa hüküm eti doğrudan doğruya bu hatları işletm ekten ve O sm a
niye’deki muhtâc-ı ta’mîr kısmını ta’m îr etmekte idi.* Teşebbüsât-ı mükerreremiz
üzerine Fransa hüküm eti ahîren buraya gelen m ösyö K ip ert’in temsîl ettiği bir
gruba işletmeği devretmiş. M ösyö Kipert harâb olan kısm ın ta’mîri içün mev-
cûd paralan olm adığını ve ta’m îr hususunu m üteahhid bulunm adıklarını, b u
nun tarafım ızdan yapılm ası lüzûm un u ifâde ediyor. Y a ’ni şöm endeferleri işlete
cekler, vâridâtı alacaklar, fakat ta’mirâtı yapm ayacaklar dem ek oluyor. V a z’iyye-
tin garâbeti m üstağnî-i arzdır. O sm an iye kısmının ta’ m îr edilm em esi m em leketi
mizin iktisâdiyâtına esâsından te’sîr ediyor. M üdâfaa-i m em leket nokta-i naza
rından derece-i ehem m iyyeti ise vâreste-i arzdır.
Fransız hüküm etinin bu tarz-ı telakkîsi ve işletme grubuna bu yolda dev-

reylemesi ne ile tefsîr edilebileceğinde m ütehayyirim . Erkân-ı H arbiye-i U m ûm i-
ye K ânun-i sânînin onuna kadar işletme şirketi ta’ m ire başlam azsa m ecburiyet-i
askeriye hatlara vaz’-ı yed hem ta’m îr ve hem işletm eyi icâb ettirdiğini teblîğ
ediyor. H arab kısm ın işletme um ûrunu m üteahhid ve Fransa hüküm eti tarafın
dan bu hususda salâhiyetdâr şirket tarafından da hal ta’m irinin te’mîni olam a
dığı takdirde bu kabiliyetde bir şirket gösterilinceye kadar hüküm etçe hatların
idare ve ta’ m irâtm icrâsına ve bu bâbd a ihtiyar olunacak masrafın şirket tarafın
dan tesviyesine Fransızların m uvâfakatlarının m üsta’celen istihsâlini ehem m iy-
yetle rica ederim **.
2 — Paris M üm essilliğine, A dnan Beyefendiye ve berây-ı m a’lum ât İsmet

Paşa H azretlerine yazılmıştır.
** Bkz. No. 325.
No. 302
(8 Ocak 1923)
31 K ânun-i evvelde bir İngiliz m üfrezesinin H aliç Enspektörlüğü m erâkibi-

nin bağlı olduğu sala çıkarak dört parça m otor gam botum uzun m akine aksâmı-
na aid âlât ve edevatı cebren götürdükleri ve 2 K ânun-i sânide havuzda karada
bulunan ve anahtarları kendilerinde olan üç m otorun m akine aksâm ına aid
ba ’zı âlâtı aldıkları, M açka ve T aşkışla’daki mavzerler, filinta, Rus ve R om anya
tüfengleri ile m akanizm alarının ve m akineli tüfeng edevâtının ve tüfengçi takım
larının sekiz kam yon derûnunda vapurlara nakl ve tahm îl edildiği ve keyfiyetin
H arrington nezdinde protesto edildiği M üdâfaa-i M illiye Vekâletinden bildirili
yor. Dört K ânun-i sânide H arrington Ü sküdar cihetinde te’sîs ettikleri tel örgü
hattından m üselleh jan darm a ve eşhâs kendilerinden vesika alm aksızın geçirm e
yeceklerini bildirm iş ve Ayastefanos istihkâm ve kom perden (?) ve m ikdâr m al
zem enin alınacağını ihtiyâr etmiştir. Berây-ı m a’lum ât.
No. 303
(8 Ocak 1923)
Süleym aniye hâkim i Şeyh M ah m u d ’un İngilizlere derm iyân ettiği ve onla
rın kabul eylediği tekâlifin şunlardan ibâret olduğu istihbâr edilmiştir. K arzen
üç m ilyon lira elli m akineli ester i’tâsı ve M usul vilâyetinin K ürtlere teslimi ile
beş sene m üddetle siyâset-i dâhiliye ve hâriciyelerine m üdâhale edilm em esi. Be-
rây-ı m a’lumât.
No. 304
(8 Ocak 1923)
26 K ânun-i evvel tarih ve 149 num aralı telgrafnâm e tekrar taleb edilm ediği
halde altı gün sonra bir daha gönderilmiştir. Bu yanlışlığın neden tevellüd etti
ğinin iş’ârı m ercûdur.
İS M E T
No. 305
(8 Ocak 1923)
T a ’ tîldir. Ç içerin’in istidlâline nazaran Fransız İngiliz siyâseti bir iki gün
içinde tavazzuh edecektir.
İS M E T
No. 306

(8 Ocak 1923)
190, 200, 203, 205 ve m âb a’dı, 206 num ara telgrafnâm elerin serîan posta ile
gönderilmesi m ercûdur.
No. 307

(9 Ocak 1923)
6 Kânun-i sânî ve 215 num aralı telgrafnâm enin hüküm etim izi istiyor’dan
m üfreze kelimesine kadar olan cüm le hal edilem ediğinden tekrar akdiyle senan
keşidesi.
İS M E T
No. 308
No. 227 g Kânun-ı sânî 39

(9 Ocak 1923)
C 8/1 /39 ve 204 tele:
149 num aralı telgrafnâm em iz 4/1/39 ve 184 telgrafnâm enizin beşinci m ad
desinde vürûd etm ediği bildirilm ekle tekrâr keşîde edilm iştir Efendim.
No. 309
Fevzi Paşa Hazretlerine

(9 Ocak 7923)
Bugün beni ziyâret eden M îralay M ougin Fransızların K ânun-i sânînin on
beşinde Ruhr-u işgal edeceklerini söyledi.
No. 310
(9 Ocak 7923)
Fevzi Paşa H azretlerinin 7 K ânun-i sânî 39 tarihli istihbârâtından:
(Kayd-ı ihtiyâtla telakki edilen bir habere nazaran, R uslar Besarabya’nın

kendilerine iâdesi ve Sovyet idare ve hüküm etinin tasdîkı, R u sya’ya ikrâzâtda
bulunulm ası şartıyle bitaraf kalm ayı ve Boğazlar hakkındaki nokta-i nazarların
dan ferâgat eylem eği kabul etmişler.) Berây-ı m a’lum ât.
No. 311
(9 Ocak 1923)
85 num aralı telgrafım a zeyld ir*.
Şim diye kadar Y u n an Salîb-i ahm erinden alınan sekiz kısım listede esâm isi
ne dâir verilen m a’lum ât(a göre) üserâm ızın m evcudu 453 zâbit, 5699 nefer ve
201 sivil ki cem ’an 6353 kişidir. M ütebaki ve bilhassa sivil üserâm ıza aid listeler
de Hilâl-i A h m er’e tevdî’ edilmiştir. V ü rû d u n d a m a’lum ât verilecektir.
* Bkz. No. 109.
No. 312
(9 Ocak 1923)
8 K ânun-i sânî 39 tarihli rapordur:
1 — Sıhhiye tâli kom isyonu içtim â’ etti. İstanbul’daki beyne’l-milel sıhhiye

M eclisi lağv, sıhhiye um ûru hüküm ete terk ediliyor. G em ilerden ton başına
alınm akta olan ve başka devletlerde m evcut olm ayan sıhhî vergi bâkidir. M ülga
meclisin paralan tasfiye edilip ihrâc edilecek sâbık idârenin m e’m urlarına
tekâüd ve tazm înât verildikten sonra mütebâkisi hüküm ete devolunacaktır. H acc
içün beyne’l-milel ve T ü rkiye hâricinde olm ak üzere bir kom isyon teşekkül edi
yor. Bu kom isyona bir m urahhas da biz göndereceğiz. 1912 Paris sıhhî m ukâve-
lenâm esini 54-88- ve 90 ninci m addelerini rezerve ederek kabul ediyoruz. K eza-
lik fuhşun, m ugâyır-ı âdâb neşriyâtın m en’i hakkında beyn e’l-m ilel m ukâvelenâ-
meleri kabul ediyoruz. A fyon hakkında m evcud olan beyne’el milel m ukâvele-
nâm eyi biz ve bir iki hüküm etden m âadâ bütün devletler kabul etmiştir. Afyon
istihsâline ve afyon m ütahzarâtının tâbi’ olacağı kuyûd-i istihzâriyeye ve idhâl ve
ihrâcının tâbi’ olacağı kuyûd ve usûle m ü teallikdir.K abulünü hem zarurî bu l
duk hem bizim tarz-ı ticâretim ize m u gayir görm edik. M a ’hazâ tekrar tedkîk
ediyoruz. Bu m ukavele oraca m a’lûm ise m ütalaalarının iş’ârı m üsterham dır.
A ncak bunlara m ukâbil Sıhhiye K om isyonu teklîf ediyorlar ki bunun üç ecnebi
a’zâsı T ü rk reisi ile beraber beş sene m üddetle çalışacaklardır. Bu şekli kat’iy-
yen reddedeceğiz.
İS M E T
No. 313

(9 Ocak 1923)
Bir Y u n an müfrezesinin K araağaç’ı işgal etmiş olduğu işâa ediliyor. Bu hâ

dise dem ektir*. E m r u iş’ârı m a’rû zd u r**.
İS M E T
* 9 O cak 1923 günlü Avrupa gazetelerinde şu haber çıkmıştı:
LE S E V E N E M E N T S D ’O R IE N T
L es tro u p es h e lle n iq u es a u ra ien t v ıo le zo n e n eu tre
L O N D R E S , 8 janvier. — O n m ande de Constantinople au Daily Express, en date du 7 jan-

vier:
“ La ı ı ’e division grecque a occupe Karagatch (zone neutre de la Maritza). Le colonel français
comm andant â Karagatch a proteste au nom des allies. Le general grec a pris note de cette protes-
tation, mais a refuse de se retirer.” (Havas.)
O n sait que la gare de Karagatch, qui se trouve sur la rıve droite de la M aritza, est occupee
par les Grecs depuis Parmistice conclu â M oudania. Par contre, la tete de pont reliant cette gare
â Andrinople est tenue par un bataillon français. L ’avance des troupes grecques â laquelle fait al-
lusion la depeche ci-dessus doit s’etre produite dans la zone neutre, qui separe la gare de la tete
du pont. (Le Matin, 9.1.1923)
10 O cak 1923 günlü Avrupa gazetelerinde de benzer haberler görüldü. Bunlardan biri aşağı
dadır:
L es b ru its d ’ u ne attaq u e grecq u e en T h ra c e
Selon des nouvelles de Constantinople qui sont parvenues â Paris la nuit dem iere, le gouver-
nement grec aurait l’intention de faire avancer aujourd’hui meme son armee en T hrace orientale.
Cette attaque contre les T urcs, qui n’ont en Thrace orientale que quelques unites de gendarme-
rie, viserait evidem ment la ville de Constantinople et les rives des Detroits.
Le gouvem em ent français, aussitot averti des bruits qui courent â Constantinople, s’est mis
en comm unication avec Rom e ainsi q u ’avec Londres et a envoye des instructions â son ministre â
Athenes, afin de ne rien negliger pour prevenir une agression grecque. II convient d ’ajouter que le
representant du gouvem em ent grec â Paris declarait hier encore, au quai d ’O rsay, que la Grece
n’a nullement l’intention de se lancer dans une pareille aventure. (Le Temps, 10.1.1923)
** Bkz. No. 318.
No. 314
No. 208 9 K ânun-ı sânî 39
(9 Ocak 1923)
R eunion M üslim anları tarafından A nkara’ya gönderilen yü z bin Frankın

vüsûlüne dâir kendilerine şim diye kadar m a’ lûm ât verilm ediğinden m eblağ-ı
m ezkûrun alınıp alınm adığı istifsâr edilm ektedir. A nadolu Ajansının 2 K ânun-i
sânî tarihli bir tebliğinde paranın alındığı i’lân edildiği görülm üş olduğundan
R eu n ion’a tarafım ızdan cevâb-ı m üsbet verildiği berây-ı m a’ lûm ât m a’rûzd u r*.
İS M E T
* Bkz. No. 319.
No. 315
(9 Ocak 1923)
M üttefikler afv-ı um ûm înin tarafım ızdan M üslüm anlara da teşmilini istiyor

lar. Bu husûsda musırdırlar. M üslüm an ekalliyetler m uahededen çıkarıldığı za
man K ürtler,Araplar, Çerkeslerden bahsettiler. Biz M üslüm anların afvından im-
tinâ’ ettik. En nihâyet yüz elli kişiyi istisna edeceğiz. Binâen aleyh hâinlerin
rüesâsı her halde afvdan müstefîd olm ayacaklardır kanâtındayım *.
İS M E T
* Bkz. No. 339 ve 350.
No. 316
(9 Ocak 1923)
Ç içerin Karasin ile beraber gelerek A ra lo fd a n aldıkları m a’lûm âta göre ti-
câret-i hâriciye bürolarının tarafım ızdan m en’edildiğini bildirm işlerdir. Bunların
konsolosluk m uâm elâtı yapm alarından ve ticâret içün m uktazî te’ m înât ve mu-
kâvelat ihzâr edilm ediğinden dolayı avdetim den evvel faâliyetleri m en ’edilm iş ise
de bir tarafdan m uvakkat bir sûret-i tesviye bulunm uş, diğer tarafdan ticâret
m uâhedesi akdi tesrî’ kılınmış olduğunu biliyorum . Y en i m a’lûm ât yoktur. A lır
sam m uayyen m evâdd üzerine konuşabiliriz dedim . Karasin îzâhât vererek ticâ-
ret-i hâriciye bürolarının seyâhat edenleri vize etm ek salâhiyetleri değil ise de
R usya’ya gidecek eşyây-ı ticâriyeyi vize etmek vazifeleri olduğunu tasrîh etti.
M a ’lûm ât alm adan bir şey söyleyem em . T icâret m uâhedesinin intâcı içün Ara-
lo fa ta’lîmât vermenizi rica ederim dedim ve bilhassa G ürcistan’da gem ilerim iz
ve ticâretimiz pek ziyâde m üşkilât ve ta’kibâta m a’rûz olduğunu söyledim.
M a ’lum ât ve tafsilât i’ tâsını rica ederim *.
İS M E T
* Bkz. No. 326.
No. 317
(10 Ocak 1923)
Seyâhat-ı havâiye m ukavelesinin tedkiki içün M üdâfaa-i M illiye, D âhiliye ve
M âliye Vekâletlerince ta’yîn olunan zevâtın m üştereken verdikleri raporda şir
ketin teklifât-ı esâsiyesi elde olm adıkça bu bâbda kat’î suretde beyân-ı m ütâlaa-
nin m üm kün olam ayacağı gösterilmiştir. İstasyon mevâzii ile hutût-i havâiye is
tikametlerinin cihet-i askeriyece ta’yin ve tesbiti şartıyla m ezkûr m ukaveleye işti-
râkde M üdâfaa-i M illiye Vekâleti m ahzûr görm em ektedir. İşbu m ukavele hak
kında hey’ et-i m urahhasaca esaslı bir suretde tedkikat icrâ ettirilmesi mercû-
d ur*.
* Bkz. No. 290, 295.
No. 318
Adnan Beyefendiye
(10 Ocak 1923)
H an ya’nın Pepovle köyünden Resm oî (?) ailesine m ensup yirmi yaşında bâ-
kire H avva’yı Y un an lılar cebren evinden alıp götürm üşler. H an ya’da Kuvarkaki
(?) M ustafa A ğa A hm edaki Ali Beyi öldürm üşler. G irit’de İslâm lar taham m ülün
fevkında zülüm ve tazyîk içinde imişler. A d a ahali-i İslâm iyesi tahlîs edilm ezse
cüm lesi m ahkûm -i helâk imişler. H an ya’daki üserâm ız ac ve m uhtâc-ı m erha
met bir halde bulunuyorlarm ış. B unlar hakkındaki teşebbüsât neticesinden
m a’lum ât i’tâsını rica ederim.
No. 319
(10 Ocak 1923)
C 208 tele*:
R eunion ahâli-i islâmiyesi tarafından gönderilen yü z bin Frank m uâdili A n

kara’da tesellüm edilm iş ve C e m ’iyyet-i İslâm iye reisi (ne) G azi M üşîr M ustafa
K em al Paşa H azretleri tarafından teşekküm âm e yazılıp gönderilmiştir.
ıo K ânun-i sânî tarihli ve 233 num aralıdır.

* Bkz. No. 314.
No. 320
(10 Ocak 1923)
C 9/1/39.207 n um araya*:
K a raağaç’ın Y un an lılar tarafından işgaline dâir resmî gayr-ı resmî m a’lum â-

tımız yoktur. T a h k ik ettiriyorum.
* Bkz. No. 313.
No. 321
No. 235, 236, 237 10 Kânun-ı sânî 39
(10 Ocak 1923)
Y aln ız Fevzi Paşaya: M oskova Sefaretinden alınan m a’lum âtı âtîdeki telgraf
la İsmet Paşaya teblîğ ettik.
K arahan 2 Kânun-i sânîde M oskova sefirimizle m ülâkatında son haberlere
göre Lozan sulhünün im zâsı kuvve-i karîbeye geldiğini söylem ekle beraber Çiçe-
rin’in daha evvelki iş’ârından Boğazlarla gayr-ı askerî m ıntıka m es’elesinden
m âadâ nikat-ı esâsiyenin hiç birinde beyne’t-tarafeyn i’tilâf hâsıl olam adığının
anlaşıldığını ilâve etmiştir. Sefirim iz bu ifâdâtdaki tenâkuzu istîzâh etmiştir.
No. 236
Zât-i âlinizin Ç içerin ’e hususî m ülâkatlarınızda cereyân eden efkâr ve mütâ-

laâtdan m a’lum ât verdiğinizi ve aranızda sam im î temaslar olduğunu te’yîdle be
raber elde edilecek te’m inât ne kadar kuvvetli olursa olsun Boğazların sefâin-i
harbiyeye küşâdı R u sya’yı dahi dâim â tehdidde bulunduracağından böyle bir
m üsâadeyi natık m ukaveleye im zâ etm em ek kararında R u sya’nın sâbit-kadem
olduğunu Ç içerin’ in zâtınıza bildirdiğini beyân ve bu m es’elede göz göre göre
hatâya düşm ekte olduğum uzu bir kat daha izhâr içün ba’d e’s-sulh birtakım te-
dâbîr bu yeni rejimin ibtâli çaresi bulunm adıkça paytahtın İstanbul’a nakli
kat’iyyen câiz olm adığını zâtınızın Ç içerin ’e ifâde ettiğinizi ilâve etmiştir. T ü rk i
ye’nin vaz’ iyyet-i hâzırasını R u sya’nın lâyıkıyle takdîr ettiğini ve L ozan’da ta’kib
edilecek hatt-ı hareket tarafeyn arasında evvelce kararlaştırılmış olm adığından
biz Boğazlar m ukavelesini R u sya’sız im zâ edersek bu keyfiyyet R usya ile m ünâ-
sebâtım ıza îrâs-i halel edem eyeceği kanaatında bulun duğunu ve diğer bilcüm le
m üddeiyâtım ızm m ecm uu tam âm en devletlerce kabul ve im zâ edilm edikçe Bo
ğazlara dâir m uahedeyi im zâ etm em eğe Ç içerin ’in tavsiyesi üzerine muvâfakat
eylediğinizi ayrıca bildirmiştir.
No. 237
Karahan İ’tilâf devletlerinin diğer esaslarda bizi tatm îne m ütem âyil olm a
dıkları ve binâenaleyh sulhün kaybolm adığı hakkında R usya m uhâfilinde mev-
cud bir zehâbı îm â etm ek istemiştir. Biz devletlerin tekrar m uhâsam âta başlaya
caklarını zannetm ediğim izden dolayı Boğazlar m es’elesinde m üsâid davranm ak
ta imişiz. H albuki R usya bu zanda değilmiş. İki hüküm et arasında asıl ihtilâf
bu noktada imiş *. Berây-ı m a’lûmât.
* Bu telgraf M oskova Büyükelçiliğinin 10.1.1923 günü Ankara’ya ulaşan 3.1.1923 günkü, 13

sayılı şifre telgrafı üzerine çekilmiştir. M oskova’da K arahan’la görüşme 2.1.1923 gecesi yapılmıştır.
No. 322
No. 210, 211,212 10 Kânun-i sânî 39
(10 Ocak 1923)
1 — Ekalliyetler K om isyonu C u rzo n ’un riyâsetinde içtim â etti. D aha evvel

sabahleyin İtalyan İkinci M urahhası askerlikten istisnâdan vazgeçeceklerini, b u
na m ukâbil afv-ı um ûm î hakkında düvel-i m uazzam anın M üslüm an tebaası
içün taleb eylediğim iz m evâddan vazgeçm ekliğim izi bildirm iş idi. Ç ü n ki bilhas
sa Fransa H ey’eti yalnız M üslüm an tebaaya şâmil bir afv taahhüd edem eyeceği
ni, bütün Fransız tebaaya teşmîl ise hâlen lâzım ve m üm kin olm adığını bildir
mekte, ancak bu bâbda tahkîkât yaparak tedâbîr-i afvkârâneye tevessül edeceği
ni beyânât-ı resm iye ile izhâr edecek imiş. Afvdan vazgeçm eyeceğim i ancak
T ü rkiye lehindeki hareketlerinden dolayı M üslim an ahâlinin afvedileceği hak
kında beyânât-ı aleniye ve resm iyeyi sened ittihâz ve izhâr-ı i’tim âd ile esâsı
m uhâfaza ve şekle riâyet edilebileceğini izhâr ettim. B unun içün b i’t-tabi’ asker
likten istisnâ bertaraf edilm ek meşrût kılındı. Erm eni ve Asûrî, G eldani yurdları
hakkında kısa beyânât olacağı ve bu n a m ukâbil tarafım dan da redd-i kat’î kısa
nutukla te’yîd edileceği takarrür etti. K om isyonun um ûm î ictim âında İtalyan
İkinci M urahhası tâlî kom isyon reisi olarak hâzırladığı ve tevzî’ ettiği mufassal
nutkundan telhîsen ve şifahen ve çok m ülâyim bir şekilde îzâhât verdi. Askerlik
ve afv m es’elesi lehinde bir zemîn-i i’ tilâfa varılacağını üm m id etti. Y u rd lar hak
kında bütün dünyanın alâkadâr oldu ğu nu , velhâsıl kısaca talebini tekrâr etti.
Ba’dehu Barrere ekalliyetler içün C e m ’iyyet-i Akvâm m üm essilinden ve ekalliyet
lerin gayr-ı m üslim lere hasrından vazgeçm ek gibi m üsâadeleri tasrîh ve tebârüz
ettirerek bir nutuk okudu ve yurdları tekrâr etti. Askerlikten vazgeçtiklerini tas
rîh etm em işlerdi.
No. 211
C evâb î nutkum da yurdlar vatanın inkısâmı m âhiyetinde olduğundan böyle

bir zem îne temas etm ek dahî bizim içün gayr-ı m üm kin olduğunu ifadeden
sonra askerlikten istisnâyı kabul edem eyeceğim izi ve bu kadar m üşkil m esâî ih-
tiyâr olunduktan sonra askerlik ve afv-ı um ûm î m esâilinde i’tilâf husûlü üm m id
olunduğunu bildirdim . C urzon nihâyetde bütün mesâili hülâsa etti. K abu l olu
nan m evâddın ehem m iyyetini ve verdiğim iz te’ mînâtın kıym etini tebârüz ettirdi.
C e m ’iyyet-i Akvâm M üm essili ve ekalliyetlerin m üslim anâsıra teşmîli de muvâ-
fık olacak idüğini sulhün avdetinden ve C em ’ iyyet-i A kvâm a girdikten sonra ol
sun İstanbul’da m üm essil kabul edileceğini üm m id ettiğini ve K ürdler, Araplar,
Çerkesler gibi m üslim ekalliyetler de ikinci m addede gösterilen hukuk-ı sâirenin
de şâyân-ı arzû idügini söyledi. Velhâsıl askerlik ve afv-ı um ûm î m es’elelerine
de tem as etti. İm tinâım ızı anlayam adığını bildirdi. Sonra yurdlar içün talebleri-
ni tekrâr ederek sulhden sonra olsun T ü rk iye’nin bu cem âatlara bir yurd ver
meği muvâfık göreceğini üm m id ettiğini bildirdi. H em en bütün m addelere te
mas ve hattâ ve hattâ tâlî kom isyonda Erm eniler m üzâkerâtına iştirâkden imti-
nâ’ ve salonu terk ettiğim izden bahsetti. Bununla beraber hey’et-i um ûm iyesi
gayet m ülâyim ve cidalden ictinâb vaz’iyyetinde idi. T ekrâr mevâdd-ı esâsiyesi-
ne cevâp verdim. Sulhden sonra T ü rkiye vatandaşları arasındaki hayat-ı i’tilâf
herkese m odel olacağına em în olduğum u bildirdi.
No. 212
Afv-ı um ûm î m addesi m es’elesinde Fransa ile İngiltere arasında ihtilâf te-

zâhür etti. Bu um ûm î ictim â’da ilk ihtilâf idi. Ben buna karışmadım . T â lî ko
m isyonda tekrâr çalışılması takarrür etti. Afv m es’elesinde M üslim anları istisna
etm em iz vesîle-i m ünâkaşa oldu.
Ekalliyetler m es’elesi m üsâid bir sûretde hitâm a erm ekte addolunabilir. Er
meni yurdu da son günlerindedir. Şâyân-ı dikkatdır ki m uhterem Am erika M u
rahhası bütün m üzâkerâta hiç karışmamışlardır.
2 — Sıhhiye tâlî kom isyonunda m uvakkat bir İ’tilâf-ı Sıhhiye komitesine i’ti-
râz ettik ve afyon beyne’l-milel ahdi hakkında tedkikâtım ız hitâm bulm adığın
dan her iki nokta kom isyona ihâle olundu. A fyon ahdi hakkındaki burada ted-
kîkâta nazaran kabulüne m âni’ yoktur. Zâten bizim afyon ihrâc edeceğim iz
m em leketler kâm ilen kabul etmiş olduklarından kabul ve adem -i kabulda bizim
içün esâslı bir fark olm az. B unu kabul edeceğiz. İstanbul’da sıhhiye beyne’l-
milel komitesini reddedeceğiz.
3 — Ç içerin bugün Karasin ve diğer bir nâzınn vürûdu üzerine bizi ziyâfete
çağırdılar. Karasin L on dra’ya gidiyor. Çiçerin diyor ki m üttefikler bir daha
serfürû ettiler. İngilizlerle husûsî bir i’tilâf yaparak m uâhedeye idhâl etm em ek
şartıyle İngiliz hâkim leri kabul edeceğim izi işitmiş. Rusların İngiliz hâkim leri ta
rafından m uhâkem esi, onları aşağı derekesine indireceğini söyliyor. T ü rk iy e ’de
yalnız T ü rk hâkim ler olacağına m utm ain olmasını bildirdim .
İS M E T
No. 323
No. 214, 215 10 Kânun-i sânî 1339

M üsta’celdir (10 Ocak 1923)
No. 214
İstanbul R um Patrikinin ihrâcı teklifinin kiliseleri tahrik ettiğini Lord C u r

zon bize iblâğ etti. F i’l-hakîka H ıristiyanlığın bu m es’eleyi m üşterek bir
mes’ele-i diniye addetm ekte olduğunu m üşâhede ettik. R u m Patrikhânesinin
idâri ve siyâsî m âhiyetiyle m em leket içün bir tehlike olduğu esâsında ısrâr ve
bunu bizzât L ord C u rzo n ’a îzâh ettim. B unun la beraber Patrik’in ihrâcı
mes’elesinin tarafından ve hiçbir m urahhas tarafından d ün yaya karşı im zâ edile
m eyeceğini R ıza N u r Beye b i’l-vâsıta ve bana doğrudan d oğruya C u rzon beyân
eyledi*. H ıristiyan bir cebri m âhiyetine getirilm em ek içün Patrik’in İstan
b u l’dan ihrâcı teklifinden sarf-ı nazar ettik. Şekil böyle oldu.
* Lord Curzon, Fener Rum Patrikliğinin İstanbul’da bırakılm asına karar verilişini, “ çok giz
li” kaydıyla Londra’ya şöyle rapor etmiştir:
“ The Marçuess Curzon of Kedleston to Sir E. Croıve.
No. 192 T elegraphie Lausanne, January 10, 1923

Most secret.
“ T h is m orning took place sitting of m y commission to receive report of sub-committee on
exchange of prisoners and population vvhich had reached deadlock ovving to refusal of T urks to
agree to retention of Greek population of Constantinople except at price of abolition of Greek Pat-
riarehate. I had sent M r. Nicolson last night to see Riza N ur Bey, vvho had represented Turkish
delegation in sub-committee, to inform him that this vvas a point on vvhich I could not give vvay
and to propose settlement by vvhich Patriarchate should be allovved to remain at Constantinople
in enjoym ent of its spiritual and ecclesiastical funetions vvhile surrendering civil and political rights
and povvers. I had simultaneously urged M . Veniselos to accept this solution if Turkish assent
could be obtained. T his morning half-an-hour before sitting,ismet Pasha came dovvn to see me and
after arguing vvhole case vvith familiar but good-tempered obstinacy until last second of last minu-
te gave vvay after the clock already struck, thus bearing out my deseription of his method as given
in a previous telegram. (1) A t a meeting I concluded my speech by proposing (? above) solution
on behalf of allies and it vvas forthvvith accepted by ismet. I think this m ay legitim ately be regar-
ded as a not inconsiderable achievement in vievv of its effect upon opinion of the vvorld.” (d b f p -
i /18, p- 437-438. No. 318)
1 Bir başka telgrafında Curzon, İsmet Paşa’nın müzâkere yöntem ini şöyle anlatıyor:
“ I have just risen from a conversation of more than one and a half hours vvith ismet Pasha,
the result of vvhich... vvere vvholly negative. He is impervious either to argument, vvarning or appe-
al, and can only go on repeating the same catchvvords, indulging in the same futile quibbles, and
making the same childish complaints. O n e might ju st as vvell argue vvith the Pyram id of C heops.”
(D B F P -I/ 18, p. 415, No. 293)
Dem ek ki İsmet Paşa, “ Nuh diyor, peygam ber dem iyor” imiş. C urzon onunla konuşurken
sanki duvara konuşuyorm uş. Firavunun piramidi gibiym iş İsmet Paşa.
C u rzo n riyasetinde M übâdele-i A hâli K om isyonun un ictim âm da m uhtelif
mesâilde ve İtalya M urahhasının îzâhatından sonra m üzâkere Patrik işine inti
kâl edince C u rzo n bütün dünyanın bu m es’ele ile alâkadâr olduğunu ve idâri
ve siyâsî vazâifı bırakılm ayacak olan Patrik’in ruhânî vazâife devâm ına T ü rk i
ye’nin m üsâdesini üm m id ettiğini söyledi. Fransız, R u m , Sırp te’yîd ettiler. Ve-
nizelos im tiyâzâtdan nikâh ve talak gibi m uâm elât-i diniyeden bahsetti. Cevâ-
ben R u m Patrikhanesinin siyâsî ve idâri işlerle iştigâl etm eyeceğine dâir beyânâ-
tmı sened ittihâz ederim . Ekalliyetlerin hukuku bu husûsda m uâhede içün ihzâr
ettiğimiz m evâdd ile tanzîm edilmişti. M übâdele-i ahâli esnâsm da Patrik’ın da
İstanbul’dan azîm eti tarafımızdan teklîf olunm uştu. Bu teklîfden sarf-ı nazar
ediyorum dedim . Bu suretle Patrik m ünâkaşası siyâsî ve idâri vazâif ve im tiyâzâ-
tı olm adığının ve ekalliyetler hukuku nâm ı altında tanıdığım ız m evâddan m âa
da bir taahhüde girm ediğim izin tasrîh ve i’lânı ile hitâm bu lm u ştu r**. Şahsen
Patrik’in İstanbul’dan ihrâcı m üm kin olm am ış ise de birçok m uallak mesâil
arasında bu nu n bir m es’ele-i um ûm iye-i H ıristiyaniye şekline girm esinden ihti-
râz etm ek lüzüm u da hâsıl olm uş idi.
İS M E T
** Rum Patrikhanesinin İstanbul’da bırakılması Avrupa basınında epeyce yankı yaptı. Bu

konuda İsviçre gazetelerinde çıkan yazılardan ikisi aşağıya alınmıştır:
LA CO N FER EN CE DE LAU SANN E
La situation
O n a vu, hier, en lisant le compte-rendu des travaux de la conference, que nous entrons
dans l’ere des miracles. Les obstacles tombent com m e par enchantement, les chemins les plus ma-
laises deviennent soudain carossables, les fronts soucieux se rasserenent et l’avenir “ouvre sa porte
rose et d aire.”
M ais il n’est pas que les A llies â faire des concessions. Les T urcs en ont fait une. II fut ad-
mis, mercredi, que le patriarcat oecum enique restât â Constantinople. C eux de nos lecleurs qui
suivent de pres les travaux de la conference auront remarque que, dans la derniere partie de son
article de mardi, nötre correspondant de Constantinople ecrivait que les T urcs admettaient le
maintien du patriarcat, â condition qu ’il fût prive de ses privileges seculiers. O r, jusqu ’aujourd’hui les
Turcs ont refuse categoriquement de garder â Constantinople, m eme depouille de ses pouvoirs ci-
vils, le chef des eglises ortodoxes. Pouvant se renseigner de premiere main, M . Gentizon a su,
avant nous, que les T urcs allaient se montrer un peu conciliants.
I l y a longtemps que les G recs ont admis la limitation des pouvoirs du patriarcat. Ils n’ont
pu que reconnaître l’action politique nefaste du patriarche Meletios, mais ils peuvent faire valoir,
en revanche, les resultats de leur lente penetration. Ils ont cree des hopitaux, des orphelinats, des
ecoles, ceuvres privees, entretenues par la com m unaute. Le patriarcat doit continuer â les diriger.
Conferant le sacrement du mariage, il est dans ses attributions de prononcer le divorce et, d ’une
maniere generale, de determ iner le statut familial de ses ouailles. Les musulmans vivant en pays
chretien ont ces privileges, il n’y avait pas de raison pour les refuser aux chretiens en terre d ’ Is-
lam. C ar la separation entre PEglise et l’ Etat, proclamee par le nouveau gouvem em ent turc n’est,
en fait, realisee que dans la personne du sultan. Jadis chef politique et religieux tout â la fois, il
n’est plus aujourd’hui que le chef religieux et s’est refugie â la M ecqu e.’Les T urcs ont done ac-
cepte le maintien du patriarcat â Constantinople, en lui reservant ses droits religieux. Les G recs se
sont declares satisfaits. T an t m ieux. ( Tribüne de Geneve, 11.1. 102“})
Echange des populations. La question du patriarche
L a premiere commission s’est reunie mercredi matin en seance pleniere pour entendre le
rapport de la sous-commission pour Pechange des populations.
II resulte de ce rapport que les trois questions suivantes: 1) restitution des otages civils; 2)
echange des prisonniers de guerre; 3) echange des populations, sont reglees, tout au moins dans
leur principe. Les points restant â regler le seront par la sous-commission, qui espere pouvoir ap-
porter dans deux ou trois jours un texte d ’accord satisfaisant pour tout le monde.
L ’ensem ble de ces questions fera l’objet d ’un traite separe entre la T u rq u ie et la Grece. Les
otages civils, au nom bre de 9811, dont 9600 homm es, seront rendus tout de süite apres la signatu-
re de ce traite separe.De meme que les G recs rendront tous leurs prisonniers de guerre, les T urcs
rendront un nom bre egal de prisonniers, mais ils conserveront les autres ju s q u ’â la conclusion de
la paix definitive.
Restait l’importante question du patriarcat grec de Constantinople.
Les representants des Allies, lord Curzon, M . Barrere, le m arquis G arroni, ont pris les pre-
miers la parole pour soutenir le maintien du patriarche, mais depouille de ses attributions admi-
nistratives et civilles, sauf en ce qui concerne le mariage et le divorce, qui sont consideres com m e
des sacrements. Le patriarche ne conserverait que des attributions exclusivement spirituelles et
morales.
M . Veniselos a rappele les arguments q u ’il avait fait valoir dans la sous-commission. II a dit
q u ’il ne voyait aucune raison pour que les T u rcs insistent sur l’eloignem ent du patriarcat alors
q u ’il sera depouille des attributions politiques qui lui furent conferees par des gouvernements
turcs.
Le delegue roum ain a dit q u ’etant donne que le patriarche est le prim at de l’ Eglise orthodo-
xe et le chef d’ une institution seculaire. il avait le devoir de prevenir la delegation turque que son
eloignement choquerait les sentiments religeux du peuple roum ain. “ C e n’est pas, a-t-il ajoute. au
moment 0C1 les T urcs cherchent â renouer les rapports avec les nations chretiennes q u ’il faudrait
eloigner le patriarcat de Constantinople.”
Enlin, le delegue serbe a parle du patriarcat com m e une institution veneree dans le monde
entier.
ism et pacha a pris acte de la declaration que le patriarche n’aura plus d ’attributions politi-
ques et, en consequence, les T urcs renoncent â dem ander son eloignem ent de Constantinople.
(Journal de Geneve, 11.1.1923)
Patrihhanenin İstanbul’da bırakılm asıyla ilgili olarak Fransız gazetelerinin yayınlarından iki
örnek aşağıdadır:
A LAU SAN N E
Les delegues turcs cedent sur la question du patriarcat
L A U S A N N E , 10 janvier. — Un serieux progres a ete realise ce matin â la conference de la paix, au

sujet de Pechange des populations et du patriarcat de Constantinople. Les T u rcs ont accepte, par
la voix d ’ Ismet pacha, de ne pas eloigner de Constantinople le patriarcat oecum enique,â la condi-
tion que celui-ci soit depouille de toutes fonctions administratives et civiles.
L a nouvelle de cette acceptation a ete favorablement accueillie par toutes les delegations. O n
savait, en effet, que les Grecs faisaient du maintien du patriarcat â Constantinople une question
de paix ou de rupture, et que l’agitation militaire signalee en. T hrace occidentale s’expliquait en
partie par l’inquietude des G recs â ce sujet.
Lord Curzon a remercie la delegation turque au nom de toutes les delegations pour les con
cessions q u ’elle venait de faire et a laisse entendre â ismet pacha que les negociations pour les
autres problemes de la paix s’en trouveront facilitees.
La commission avait enregistre auparavant, sur le rapport de M . M ontana (Italie), des ac-
cords de principe sur la restitution des otages civils, sur Pechange des prisonniers de guerre et sur
Pechange des minorites grecques et turques. ismet pacha a fait â ce triple sujet des reserves de
detail qui, de l’avis general, trouveront satisfaction.
II est â noter que ces questions sont collaterales au traite de paix en discussion. Elleş feront
l’objet d ’un accord special entre la T u rq u ie et la Grece, qui devra etre signe et recevoir execution
avant la signature par les interesses du traite de paix generale. (Havas)
(Malin, 11.1.1923)
LA C O N FE R E N CE DE LAU SAN N E
L ’ a ccord est fait su r la qu estion d u patriarcat
(Par telephone, de nolre envoye special)
Lausanne, JOjanvier
La commission territoriale et militaire, presidee par lord Curzon, s’est reunie ce matin. Elle
a constate qu ’un accord complet s’etait realise dans toutes les questions traitees par la commission
pour Pechange des populations. C ’est un pas nouveau vers la conclusion definitive de la paix de
Lausanne.
Prie par lord Curzon de com m enter son rapport, M . M ontana a rappele que la sous-com-
mission pour l’echange des populations s’est occupee de trois questions principales: la restitution
des otages civils, Pechange des prisonniers de guerre et Pechange des populations. Des solutions
satisfaisantes sont envisagees. La T u rq uie rendra, une semaine apres la signature de la convention
sur l’echange des populations, les 9,800 personnes considerees com m e otages civils. Aussitöt apres
cette signature le gouvem em ent grec renverra en T urquie tous ses prisonniers de guerre et le gou-
vernement turc en rendra le m eme nom bre. A la conclusion de la paix de Lausanne, la T urquie
rendra le reste des prisonniers grecs. Enfın, les populations seront obligatoirement echangees. Tou-
tefois, un accord etant intervenu au sujet du patriarcat oecum enique, la T urq uie consent â ne pas
eloigner de Constantinople la colonie grecque et le chef de PEglise grecque orthodoxe. La Grece,
de son cöte, gardera les m usulmans de T hrace occidentale.
La question du patriarcat oecum enique a ete reglee ce matin seulement. Lord Curzon, M.
Barrere, M . Spalaikovitch et M . Venizelos ont fait tour â tour devant la commission pleniere l’his-
torique de cet epineux probleme. Le president de la commission dem anda alors au premier dele-
gue turc s’il consentirait â ne pas insister sur l’eloignement de Constantinople du patriarcat oecu-
menique au cas oîı le chef de PEglise grecque, considere desormais uniquem ent com m e une auto-
rite spirituelle, şerait depouille de toutes ses attributions administratives et civiles, sauf en ce qui
concem e la conclusion et l’annulation du mariage.
C ’est alors qu ’ Ismet pacha declara que, dans ces conditions, la T u rq uie retirait ses reserves
et se ralliait volontiers sur ce point aux suggestions que venait de faire lord Curzon. L ’accord etait
realise.
II est bon de noter que les questions qui ont trait â Pechange des populations feront l’objet
d’ une convention speciale qui pourra etre signee par la T u rq u ie et la G rece avant la fin des nego-
ciations de Lausanne pour la paix definitive en Orient.
Ainsi se trouve reglee une question qui passionnait les milıeux religieux anglo-saxons et qui avait provo-
que de vives interventions de la part des representants de PAngleterre et des Etats-Unis.
U ne autre question epineuse, celle de M ossoul, paraît egalem ent en bonne voie. L ’attribution
de la ville m eme de M ossoul resterait seule en discussion actuellem ent, tandis que l’on se şerait
dejâ entendu sur le partage du reste du vilayet.
C et apres-midi, se reuniront trois sous-commissions econom iques. O n a l’intention de pous-
ser tres activement leurs travaux, car on a le desir de reunir la commission pleniere des questions
economiques, presidee par M . Barrere, des vendredi matin. (Le Temps, 11.1.1923).
No. 324
(10 Ocak 1923)
Şeyh Sunnisi için M arki G arroni ile birkaç gün evvel görüştüm . H ü kü m e
tinden soracağını söyledi. Şeyh H azretlerinin ilk önce m üracaat ve arz-ı hizm et
ettiğini söyledi ve m üstağni göründü. Şim diye kadar bu babta bir m alûm at ver
m ediler. A lınacak m alûm at derhal arzedilecektir*.
İS M E T
* Bkz. No. 81 , 21 1 .
No. 325
Adnan Beyefendiye, Paris Mümessilliğine
No. 238, 239 11 Kânun-ı sânî 339
(11 Ocak 1923)
A n k ara İ’tilâfnâm esinin onuncu m addesi m ucebince teşekkül eden Fransız
grubunun meclis-i idâre reisi M ösyö K ib er (?) buraya gelmiştir. A m anos kısmı
ta’m îr olunarak um um hattın nakliyâta küşâdı hüküm etin m enâfı’-i hayâtiyesin-
dendir.K iber gruplarının vaz’ iyyet-i hukukiyyesi sarîh olm adığından ve ta’mirâta
m uktazî üç, dört yü z bin lirayı tedârik edem eyeceklerinden bahisle ta’m irâtın
tarafımızdan icrasını istiyor. Bu m ecbûriyetin hüküm ete âid olduğuna dâir
tahhüdüm üz yoktur. Şirketin bittabi’ ta’m irâtı icra etmesi lâzım dır. H albuki bu
grup yalnız bir m ilyon Franklık bir serm aye ile teşekkül etm iş ve Y enice-N usay-
bin hattının kâm ilen fennî bir şekilde işletm eye vaz’ı altm ış m ilyon Frank ser
m aye ile kabil görülm ekte bulunm uş olduğundan grubun bu işi başarması
m üstahyel görülm ektedir. H üküm et ber vech-i bâlâ m eblağ-ı m ezbûru sarf m ec
buriyetinde bulunm adığından M ösyö K ib er’e Fransa hüküm eti ve m ensub ol
duğu grup ile m uhâbere edebilm esi içün on gün kadar daha m ühlet verilebile
ceği ve bunun da inkızasında um um hatta vaz’-ı yed olunacağı kendisine ifâde
edilmiştir. M üdâfaa-i m illîyeye âid esbâbdan dolayı ta’m irâtın teehhür etmemesi
lâzımdır. Vesâitim izle ta’m ir lüzûm u tahakkuk ettiği halde um um hattın işlet
mesine vaz’-i yed olunacağı hususunun şim diden lâzım gelenlere ihbâr edilm esi
ni rica ederim . Bu m ühlet zarfında bir cevâb-ı kat’î i’tâsı lâzım d ır*.
No. 326
No. 240, 24 J, 242, 243, 244, 245 11 Kânun-ı sânî 39

(11 Ocak 1923)
No. 240
C . 2 16.* A ralof ile son m ülâkatlarım da Çester projesi m üzâkerâtının ciddî

olup olm adığını anlam ak istedi. Bu hususta m ütehaşşîdirler. T a n Gazetesinin
Rus-Fransız ittifakını mürevvic m ekalât yazdığını, Fransa’nın evvelce İngilte
re’ nin yaptığı gibi Rusların A nkara hüküm etinden ayrılm alarını istediğini söyle
di ve dedi ki, “siz Konferansa giderken Fransızın siyâsetine istinâd ediyordunuz.
Bunda haklı idiniz. Fakat ben zannediyorum ki hesabı buna istinâd ettirmemek
muvâfık-ı ihtiyât olur.
No. 241
Y egân e sâdık dostunuz R u sya’dır. Konferanstan evvel ve esnâsmda çok

Fransız dostluğu tezâhürâtında bulunarak hatâ ettiniz. Ticaret-i hâriciye
mümessillikleri ile İzm ir R us kosolatosu işinde gösterdiğiniz tavır hârice aram ı
zın açık olduğunu irâe etti.” M ün âsib cevaplarını verdim ve iskât ettim. Ticâre-
t-i hâriciye m üm essilliklerinin ta’tîl-i faâliyet eylemeleri lüzûm u Rus sefaretine
ve bu mümessilliklerin T ü rk iye’de açtıkları m üteaddid şuabâtı üzerindeki bayrak
ve levhaların resmî devâire m ahsûs olm alarından bahisle kaldırılm aları Dâhiliye
Vekâletine ve sefarete bildirilmişti.
No. 242
Levha ve bayraklar hiçbir yerde tebligâta rağm en kaldırılm am ış ve bu hu-

susda hüküm etçe de m üsâm ahakâr davranılmıştır. Fakat bu idarenin T ra b
zon’da tazyıkatına uğrayan erbâb-ı ticâretinin m ünâsebetsiz adam ları vâsıtasıyla
levhaya bir gece boya sürülm üş olduğunu haber aldık ve Ruslar şikâyet etti.
Bunun resmî m üessesâtdan m a’dûd olm adığı, fakat vukua gelen hâl kavânînimi-
ze m ugayir olduğu takdirde icrây-ı îcâbı m ukarrer olduğundan bahisle sefârete
cevap verildi ve D âhiliye Vekâletine de tahkikat icrâsı lüzûm unu yazdık.
No. 243
Ticâret-i hâriciye mümessillikleri m es’elesine gelince m a’lûm-ı devletleri
olan şekilden ya’ni ferd veya şirket suretiyle m uâm elâtına verilen m üsâadeden
m âadâ diğer bir suretle tazyikat yapılm am ıştır. Ticâret m uâhedesi m üzâkerâtına
devâm olunm aktadır. H ukuk-ı düvel esâsâtına m uvâfık olan m addelerde iki
hey’et-i m urahhasa arasında i’tilâf hâsıl olm uş fakat ticâret-i hâriciye m üm essil
likleri hakkında en son verdikleri proje kapitülasyonlar ahkâm ından pek şedîd
ahkâm ı muhtevi bulunm uştur.
Bu hafta nihâyetinde m urahhaslarım ız bunu şiddetle reddedeceklerdir. V er
dikleri bu m addenin projesine nazaran ticâret-i hâriciye m üm essilliklerinin doğ
rudan doğruya devlet müesseseleri olduğu ve sefaretin eczây-ı asliyesinden b u
lun duğu ve bu m ünâsebetle im tiyâzât ve m uâfıyât-ı diplom atikiyeden müstefid
olması lâzım geldiği ve ticâret-i hâriciye m üm essilliğinin şu’be-i m ahsûsası ola
rak yapacağı bilcüm le m uâm elât-ı İktisâdiye istihsâl edeceği im tiyâzâtı ve istikrâ-
zâtı m uhtelit şirketler teşkili gibi ahvâlde m ehâkim im izin salâhiyyetini kabul et
medikleri gibi m âlî vergilere aid kavânîn ve nizâm âta tâbi’ olm ayacaklarını ileri
sürüyorlar.
No. 245
Bu teklifatın onda biri şiddetinde L ozan ’da zât-ı sâm îlerine teklif yapılm a
mış olsa gerektir. İzm ir konsolatosu m es’elesine gelince, m a’lûm -ı devletleri ol
duğu üzere İzm ir’in m enâtık-ı harbiyeden m a’dûdiyeti hasebiyle orada hiçbir
devletin konsoloslarını resm en tanım adık.Buna binâen R u sya’nın da orada res
mî konsolosunu kabulde m a’zûr idik. Fakat B ayezit’teki R us konsolatosunun
re f ve ilgası takdîrinde İzm ir’de R us konsolatosunu (?) olm ak üzere belki kabul
edebileceğim izi söylemiştik. B ugün e kadar tek bir R us tebaası olm ayan Baye-
zit’deki konsolato ilga edilm ediği gibi âsâyış-ı m ahallîyi ihlâl edecek tedâbîrde
bulunan ve hattâ karakolum uza girip bir adam ı çıkarm ak cü r’etinde bulunan
konsülü dahi kaldırm am ışlardır.
Bu mesâili M uh tar Beye yazdık. Bayezit konsolosu derhal kaldınlm azsa b e

râtını istirdada m ecbur kalacağım ızı bildirdik. Tarafınızdan da Ç içerin nezdinde
Bayezit konsolatosunun ilgası içün teşebbüsât icrâsını rica ederim .
No. 327
No. 278, 219 11 Kânun-ı sânî 39
(11 Ocak 1923)
No. 218
İsveç hey’et-i m urahhasasından izhâr edilen arzuya binâen kendileriyle

bugün sûret-i husûsiyede görüşüldü. Ecânibin hukuku hakkında m uâhedeye
dercedilecek ahkâm a bîtarafların iltihâk edebileceğine dâir bir m adde derci hu-
sûsundaki nokta-i nazarım ızı anlam ak istediler. M üttefiklerle T ü rkiye arasında
cereyan eden m üzâkerâta ve akdedilecek m uâhedeye bîtarafların iştirâki K onfe
ransın hidâyetinden beri T ü r k hey’et-i m urahhasası tarafından kabul edilm em iş
olduğundan m uâhede-i sulihiyeye böyle bir m adde derci h ey’etim iz tarafından
tasvîb edilem eyeceği tefhîm edildi. Fakat T ü rkiye bitaraflarla dahî m ünâsebâtını
tanzîm etm eği esâs i’tibâriyle faideli addettiği cihetle İsveç hüküm eti ile hukuk-i
düvel-i um ûm îye ve m uâm ele-i m ütekabile kâidesine muvâfık mukâvelât-ı m ah
sûsa akdine tarafdar old uğum uzu ve b i’l-farz bu şerâit dâiresinde ikâmet ve
konsolosluk m ukavelesi L ozan ’da sulhün akdine kadar m üzâkere ve intâc edile
bileceğini bildirdik.
No. 219
K endileriyle m ukaddem â kapitülasyon usûlü câri olm uş devletlerle bu kabîl

m uâhedât akdi kapitülasyon usûlünün mefsûhıyetini takviye ettiğinden m üzâke
reye yanaştıkları takdirde derhal m üzâkerâta girişerek düvel-i müttefıka ile yapa
cağım ız ikâm et ve şehbenderlik mukaveleleri ahkâm ına ve dolayısiyle Harb-i
U m ûm î içinde Alm anlar, AvusturyalIlar ve İsviçrelilerle yaptığım ız m ukâvelâta
m üm âsil m ukâvelâtın m üzâkeresine derhal şürû’ ederek m uâhede-i sulhiyenin
hitâm ına kadar bunların da intâcı fikrinde olduğum uzu arz ve ihtiyaten ilk vâsı
ta ile bîtaraf devletlerle bu kabîl m uâhedât-ı hukukiye akdine salâhiyeti m üş’ir
salâhiyetnam elerin irsâlini rica ederim *.
İS M E T
* Bkz. No. 351.
No. 328

(11 Ocak 1923)
1 o K ânun-i sânî 39 raporudur:
1 — M übâdele-i ahâli ve Ü serâ K om isyonu C urzon riyâsetinde içtim â’ etti.

D iğer raporla hülâsasını yazdım *.
2 — İtalya hey’etine bu gece husûsî bir ziyâfet verdim. Patrik’ in İstan

b u l’dan âtiyen çıkarılması im kânını m uhafaza ettiğimizi söylediler. Politika ile
ve idâri işlerle uğraşm ayacaklarını beyânım a cevâben m utlaka uğraşacaklarını ve
delâil-i kâfiye bu lun u r bulun m az çıkarılacağını iddiâ ve teşvîk ediyorlardı. K a
pitülasyonları kendilerinin yegâne mes’elesi addetm ekte olduklarını tekrar ettiler
ve bu husûsda İtalyanlar bilhassa musırdırlar.
No. 329
(12 Ocak 1923)
İzm ir’ den çıkan b a ’zı R um ların tebdîl-i tâbiyyetle ele’lhusûs İtalyan tebeası
olarak tekrar avdete teşebbüs ettikleri görülüyor. M ecb u rî m übâdelenin esas i’ti-
bâriyle kabul edilm esine rağm en bu yolda teşebbüsle tekrar avdet ve yerleşecek
lerin adedleri çok olacağını zannediyorum . Filhakika dâhiliye V ekâletince m em
lekete girm elerine m üsâade edilm em esi vârid-i hâtır olursa da daha esaslı bir
tedbîri şim diden teem m ül etm ek m ecburiyeti de derkârdır. Bu hususdaki mütâ-
laa-i devletlerinin iş’ârını rica ederim .
No. 330
12 Kânun-ı sânî 339
(12 Ocak 1923)
M ad d e i — 16 M art 36 tarihinden sonra İstanbul hüküm etince vuku’bulan

bilcüm le ta’yîn ve nasıblar ve yapılan teşkilât vesâire adem -i m eşrûiyetine binâ
en hüküm etim izce tanınm am akta olduğundan sefaret ve şehbenderliklerin de
kanun-ı m ahsûs ahkâm ına nazaran tanınm ası ihtimâl-i hukukîsi yoktur. Binâe
naleyh uhdem ize geçen sefârât ve şehbenderhanelerde m üstahdem bilcüm le
m e’m ûrin bütçem ize de dâhil olm adıkları içün alm akta oldukları m aaş ve tahsi-
sât tabiatiyle kat’olunm uştur. Bunlardan m a’zûliyet ve tekaüde m üstahak olan
lara 16 M arttan evvelki m aaşlarına göre m aaş tahsîs ettirilmesi m üm kün oldu
ğundan îcab eden istidâlarını gönderm eleri lâzımdır.
M ad d e 2 — Bu suretle lağvolunan sefârât ve şehbenderhânelerin eşyası ve

evrak ve vesâiki m uhâfaza edilm ek zerurî olduğundan H eyet-i Vekîlenin m ukar-
rerâtına tevfikan M üvâzene-i m âliye Encüm enine tevdî olunan bütçe m ûcebince
en küçük m e’m ûrlardan birer kişi m uhâfız olm ak üzere bırakılmıştır. Bunların
maaş ve tahsısâtı bizim bütçe ve usûlüm üze göre gönderilecektir. Bu bâbdaki
listeler alâkadârâna tebliğ edilm ek üzere Paris ve R om a m üm essilliklerine
gönderilmiştir.
M ad d e 3 — H içbir yerde m aslahatgüzâr ve diğer nâm la m e’m ûr ibkası

vâki’ değildir. K an u n ve m üvâzene-i m âliye ve M eclis h enüz bâlâda m ezkûr lis
tedeki en küçük m e’m urlara aid kadroyu henüz kabul ve tasdîk etm ediği içün
paralarının irsâli (teehhür) edecektir Efendim *.
* Bkz. No. 331, 335.
No. 331
(12 Ocak 1923)
U h dem ize geçen sefaret ve şehbenderliklerde tevdî-i u m û r ettiğim iz kâtibler-
le tercüm an ve hadem eler m aaş alam adıklarından m ütevâlî sûretde m üştekkidir-
ler. M um aileyhim e tevdî-i vazîfe ettiğimiz günden beri işleyen m aaşlarına m ah
subu icra edilm ek üzere şim dilik bir m ikdâr avans i’tâsı zarûrî görüldüğünden
serîan yirm i bin İsviçre Frankının em rim e irsalini rica ed erim *.
İS M E T
* Bkz. No. 330, 335.
No. 332
No. 222, 223 12 Kânun-ı sâni 339 *

(12 Ocak 1923)
No. 222
1 — M übâdele-i ahâli ve ekalliyetler tâlî kom isyonları tarafımızdan R ıza

N u r Beyin riyâsetiyle içtim â’ etti. R ehîne sivil üserâm ızın evvelen ve kâmilen ve
ba’dehu üseray-ı harbiyem izin kâm ilen iâdesi takarrür etti. Üseray-ı harbiyem iz
Y u n an vapurları ile İzm ir’de kâm ilen iâde olunacak, sivil üserâ ve üserây-ı har
biyem iz adeden ve ismen tahkîk ve te’yîd olunduktan sonra aynı vapurlarla ve
aynı adedde üserây-ı harbiye iâde edilecektir. Gayr-ı m üslim lerin askerlikten is-
tisnâlan hakkındaki teklîf m uvakkaten cârî olm ak gibi mutavassıt bir şekilde ve
büyük m ücâdelâtdan sonra bertaraf edilm iştir add olu nabilir**. Afv-ı um ûm î
* T elgraf 11 Ocakta kalem e alınmış, 12 O cakta çekilmiştir.

** İtilâf devletleri ve Yunanistan, T ürkiye’deki hristiyan azınlıkların askerlikten m uaf tutul
malarını istemişler ve bunun için direnmişlerdir. Rıza N ur bu konuda şunları yazıyor:
“ O n lar Hıristiyanlan hizmet-i askeriyeden istisna etmek istiyorlar ve buna çok ehem m iyet ve
riyorlar... Benim zorum: Behem ehal asker olm alılar ve istenilen yerde kullanılmalılar. Bunda ka-
hakkındaki teklifin M üslim anlara teşm ilinden kat’î im tinâım ız ismen yü z elli ki
şinin istisnâsiyle neticelenecektir. Y ü z elli kişi esâm isinin şim diden hüküm etçe
ta’yîn ve tasrîhi m ercûdur.
No. 223
2 — K apitülasyonlar içün G arroni nezdinde Fransız ve İngiliz İkinci M u

rahhasları ile bir husûsî içtim âim iz oldu. Şayân-ı hayrettir ki en son ısrâr İtal-
yanlarda kalmıştır. Son ukde-i ihtilâf-ı adlî m uvakkat istihâle devrindedir. U zu n
m ünâkaşatdan sonra reddettim ve adlî kapitülasyonlardan m âada olan ecnebile
rin hukukunu ale’l-usûl tanzîm edecek m evâddın m üzâkere ve tanzîm ine devâm
olunm asını teklîf ettim. İngiliz kuyûd-i ihtiyâtiye derm iyân etti. Bugün adlî ka
pitülasyonlar bir derece daha zaîfdir.
3 — H aşan Bey g eld i***. G azi Paşadan, R a u f Beyden ve arkadaşlardan ve

M eclisten sıhhat ve kuvvet haberleri getirdi. Bu rapor Birinci İnönü (zaferi günü
olan) 11 K ânun-i sânî tarihlidir.
İS M E T
rarlıyım. Israrımın sebebi şu: T ürkler askere gidiyor, dükkânını kapatıyor, ticareti gidiyor. Hristi-
yan ise kalıp zengin oluyor. T ü rk karısının koynunda kalamıyor. Ç ocuk yapam ıyor, hristiyan yapı
yor. T ü rk harpte kırılıyor, Rum kırılmıyor, çoğalıyorlar. T ü rkiye’nin çok yerinde eskiden Rum yok
veya çok az iken bu suretle çoğalmışlardır. Beni nihayet celsede çok sıkıştırdılar. Ben de resmen
söyledim. Hem cevap bulamadılar, hem de çocuk yapm a m es’elesine güldüler. Keza Rum ve Er
meni askerlikten korkuyorlar. Hele Harbi U m um ide yapılan amele taburları gözlerini pek yıldır
mış. Dem ek askerlik olursa, gençler askerlik çağı gelince Yunanistan’a kaçacaklar. Yirm iden yukan
yaştakiler de ecelleriyle öle öle bitecekler. Dem ek ki kur’a yaşı hristiyanlar için bir hendektir. Bu
suretle m übadele ile atam ayacağım ız hristiyanları da otuz yılda her yıl safra döker gibi dökeceğiz.
Kırk elli yıl içinde bu askerlik onları bitirecektir. Bu hesabı yapıyorum . Bu sebeple bu nokta üze
rinde tutundum durdum . Asla sarsılmadım. Beni yerimden sökemediler ve nihayet muvaffak ol
dum. Hakikaten sulhten sonraki beş yıllık pratik, askerlik çağına gelen Rum , Ermeni ve Yahudilerin
ekseriyetle kaçtıklarını gösterdi. Bir asker kaçağı da tabiî ceza korkusuyla bir daha dönem iyor. Bin
şükür... Bu muvaffakiyetimden pek m em nunum .” (Hayat ve Hatıratım, III, s. 1046, ve 1049-1050)
*** Haşan Saka’nın Ankara’dan dönüşü, yabancı basın çevrelerinde de merakla izlenmiştir.
Lozan’a indiği zaman Haşan Saka yabancı basına uzun bir demeç vermiş ve T ü rk Hüküm etinin
tutum unu açıklamıştır. Bu demecin 13 O cak 1923 günlü Le Temps gazetesinde çıkan metni aşağıya
alınmıştır.
L a c o n fe re n ce d e L au sa n n e
L e re to u r d e H assan b e y
O n mande de Lausanne:
Hassan bey, revenu jeudi soir d ’Angora, s’est rendu aussitot aupres d ’Ismet pacha, avec qui
il a eu un entretien.
Plusieurs m em bres de la delegation turque, qui s’etaient rendus â la gare pour recevoir Has
san bey, ont laisse entendre â un representant de l’agence Reuter que les dispositions du gouver-
nement d ’Angora etaient conciliantes.
Hassan bey a fait â PAgence econom ique et fınanciere, sur les resultats de son voyage â An-
gora, des declarations dont voici les principaux passages:
Dette publiçue — En ce qui nous concem e, je pois vous dire que, pour la Dette publique, nous
ferons â la premiere seance de la comm ission financiere une declaration par laquelle nous con-
firmerons et reconnaitrons defınitivement le decret de M ouharrem sur tous les points, selon le de-
sir des allies. A ucun changem ent ne sera exige par nous en ce qui concem e le conseil de la Dette
publique, duquel pourtant nous demanderons q u ’on ecarte seulement les delegues des creanciers
allemands et autrichiens dont il ne peut plus etre question.
La date du point de depart du payement des annuites devra etre fixee, soit a partir de 1918,
soit de 1920, â condition que chaque province livre dans l’intervalle des deux annees, â l’adminis-
tration de la Dette publique, les revenus afferents â ces payements. Sur cette base, les allies n’au-
ront q u ’â fixer eux-memes la date qui leur conviendra.
Dommages de guerre — En ce qui concem e la date de repartition de la Dette — point delicat
— qu ’on admette seulement en principe nötre these et nous nous entendrons certainement sur les
modalites de compensation des dettes respectives, de m eme que pour les domm ages de guerre;
mais nous resterons intraitables sur la question des dom m ages de guerre dus par la Grece.
Emprunts de ehemim de fer — La date de la repartition de la Dette publique une fois recon-
nue, nous l’appliquerons aussi aux emprunts des ehemins de fer, ainsi q u ’â toutes les autres det
tes sur le meme systeme de la proportionnalite preconisee par les allies.
Si, dans l’avenir, la T urquie prend des arrangem ents fınanciers â l’etranger, c’est surtout
avec la France q u ’elle desire le faire, en raison des relations morales et fınancieres q u ’elle tient
beaucoup â conserver et meme â developper.
Les anciennes concessions — O n a eu tort de eroire que la question des concessions doit etre
discutee â Lausanne. Les concessions sont des affaires privees qui doivent se traiter par nötre gou-
vernement â Angora.
Nous garderons â leurs detenteurs legitimes et nous reconnaitrons les concessions des socie-
tes dans les conditions stipulees par leur cahier des charges, sous reserves de certaines modifica-
tions dans les rendements et tarifs, com m e il arrive, par exemple, pour les ehemins de fer.
Les Capitulations — Je sais q u ’â la conference on s’efforce d ’etablir un regime equitable sur
ce point; mais je puis vous affirmer q u ’en ce qui concem e le regime juridique, nous n’ admettrons
aucun compromis qui touche aux revendications nationales. T ou t au plus accepterions-nous un ju -
risconsultant ou un conseil juridique, mais qui ne pourra sieger aux seances des tribunaux.’ Nous
elaborons, en ce moment, un nouveau code, qui est inspire des codes etrangers et, d ’ailleurs, il y
a huit ans dejâ que nous avons etabli la liberte des contrats. Le contrat fait la loi des parties. Les
capitulations etaient plutöt un regime politique que juridique, et ce regime lesait, au fond, les in-
terets des etrangers.
Les douanes — Pour le regime douanier, nous accepterons ce regime transitoire pour une pe-
riode de trois ou quatre ans et â condition de faire, meme pendant cette periode transitoire, avec
chaque pays, des accords com m erciaux qui deviendront ensuite defınitifs. Pour le tarif douanier, je
puis dire qu ’il est un des plus reduits. U ne loi supprime les mesures extraordinaires et reduit le
coefTıcient de 15 0/0 â 120/0.
Nötre tarif a un but fıscal et non pas prohibitif. Nous avons besoin de revenus et la Dette
publique en prendra sa part, necessaire aux annuites.
La guestion de Mossoul — Je dois vous avouer que c’est lâ le point delicat de la conference. Je
n’ai pas de nouvelles instruetions â ce sujet. Nous garderons nötre point de vue, estimant nos re
vendications trop justes. Nous attendons, en outre, le resultat des negociations de Londres: mais je
erois q u ’i! vaut mieux aussi que cette question soit reglee â Lausanne dans un esprit de concilia-
tion et j ’espere que nous arriverons bientöt â un accord. (Le Temps, 13.1.1923).
No. 333
No. 224 12/13 Kânun-ı sânî 39
( 12/13 Ocak 1923)
Bizdeki Y u n an esirlerinin listelerini tertîb edip Hilâl-i A h m er vâsıtası ile

Y u n an hüküm etine verm ek lâzım dır. Fakat işbu liste gönderilm eden Y u n an
hüküm etinden, nezdinde bulunan esirlerim izin listesini istem ek îcâb eder. T e l
grafımın vüsûlünde hem en bu sûretle teşebbüsât-ı resm iyeye tevessül buyurul-
ması m ercû du r*.
İS M E T
* Bkz. No. 359, 383, 420.
No. 334
(13 Ocak 1923)
C 206. * A fyon m ukavelesini kabulde İktisad ve Sıhhiye Vekâletlerince mah-

zûr görülm ediği bildirilm iştir. O ra ca tensîb buyurulacak şekilde kabulü muvâ-
fıkdır.
* Bkz. No. 312, 322.
No. 335
No. 249 13 Kânun sânî 39
(13 Ocak 1923)
C 12/1/39 ve 221 n um araya*:
ı6/M art/3 6 tarihinden sonra İstanbul hüküm etince yapılan ta’yirı ve nasıb-
ları kanun-i m ahsûs ahkâm ına nazaran tanınm ak im kân-ı kanunîsi yoktur. Bu
bâbda mufassal tahrirât**, postadadır Efendim .
* Bkz. No. 331.
** Bkz. No. 330.
No. 336
No. 250, 251 13 Kânun-ı sânî 39

(13 Ocak 1923)
Refet Paşa H azretlerinden aldığım telgrafnâm ede T ra k ya ’da Y u n an

hüküm etinin M üd an ya M ukavelesi ahkâm ını ihlâl edici ahvâl ve harekâtda b u
lunm ağa başladığı; m ezkûr m ukavelenâm enin üçüncü m addesi T ü rk ve Y un an
orduları arasındaki teması m en’etm ek içün M eriç’in garp sâhilinin düvel-i
müttefıka m üfrezeleri tarafından işgalini âm ir olduğu halde bugün Y unanlıların
düvel-i müttefıka m üfrezeleri yerine kendi askerlerini ikam e eyledikleri ve M e
riç’in garp sâhillerinde K u leli Burgaz-M ustafapaşa ve K uleli Burgaz-D edeağaç
m ıntıkalarında tahşidât-ı askeriye yaparak yolcularım ıza m üşkilât îka’ ve
şöm endöfer m e’ m urlarından M üslim an ve Y ahudileri trenleri terke m ecbur et
mek gibi tedbirler ittihâz ettikleri; M üd an ya M ukavelenâm esi ve ona takaddüm
eden siyâsî m ükâlem elerle kazandıkları dört, beş aylık m üddet zarfında ordula
rının iâde-i intizâm ına çalışan Y unanlıların T ü rk ordularının denizin diğer tara
fında bulunm asından cesâret alarak Lozan Konferansını işkâl edecek herhangi
bir harekete kalkışmak içün M ü d an ya M ukavelesini ihlâl etm ekte oldukları;M e-
riç’in garbinde bulunan Y u n an efrâdının ekseriyet-i azîm esi tam âm en İngiliz or
dusuna m ahsus elbise ile iksa edildikleri, hatta şapkalarındaki arm aları bile mu-
hâfaza eyledikleri ve bütün m evcûdiyetleri ile M eriç sâhillerinde bü yük fecîalar
ihdâs edebilecek hâdiseler hazırlam akta olduğuklan ve bunun içün düvel-i
m ü ’telifenin emr-i vâki’ karşısında kalm am aları için ittihâz-ı tedâbîr eylemeleri
îcab ederken bu gibi ahvâle m üsâm ahakâr davranm aları nazar-ı dikkati câlib
bulunduğu bildirilm ektedir.
M ü d an ya M ukavelesi m ûcebince düvel-i m ü ’telifenin M eriç’in garp sâhille

rinde Y un an la bizim aram ızdaki teması m en’edecek tedâbîr ittihâzını m üteahhid
oldukları halde bunu yapm am aları m ezkûr m ukavelenâm enin yalnız Y u n an lı
larca değil müttefiklerce de ihlâl edilm ekte olduğunu izhâra kâfidir. O raca îcab
edenlerin şiddetle nazar-ı dikkatlerini celb etm enizi rica ederim Efendim *.
Ao. 336’ya Ek
Zâta mahsusdur Karargâh, 10 Kânun-ı sânî 39
Gayet aceledir (70 Ocak 1923)
Hemen keşîde edilecektir
1 — Y an ım d a İngilizce tercüm anı bulunm adığı için üçüncü m addenin A d

nan Beyefendi nezdinde tercüm e ettirilerek benim im zam la G eneral H arring-
ton’a verilmesini ve diğer ceneralların sûret-i m ünâsibede haberdâr edilm esini
Salahattin A dil Paşa H azretlerinden ve fevkalâde komiserlerin nazar-ı dikkatinin
celbedilm esini A d n an Beyefendiden istirhâm ederim .
2 — A dnan Beyefendiye Salâhattin A d il Paşa H azretlerine ve berây-ı m a’lû-
m at H ey ’et-i V ekile ve Erkân-ı H arbiye-i U m ûm iye Riyâsetine arzedilm iştir.
3 — M ü d an ya M ukavelenâm esinin üçüncü m addesi m ûcebince T ü rk ve
Y u n an orduları arasındaki temâs-ı m en ’etm ek üzere M e riç’in garb sahili düvel-i
m ü ’telife m üfrezeleri tarafından işgal olunacak ve yine aynı m ukavelenin
dördüncü m addesi m ûcebince M eriç garbindeki dem iryolunun K uleli Burgaz-
M ustafa Paşa arasındaki kısm ından T ü rkiye Devleti tebaası içün serbestî-i
m ürûr te’m în edilecek idi. Son günlerin hâdisâtı M eriç garbindeki Y u n an ordu
sunca m ukavelenâm enin bu m addelerine riâyet edilm ediğini gösterm ektedir.Yu
nan ordusu M eriç geçitleri civârında harâretli bir sûretde tahaşşüd etm ektedir.
M eriç kenarlan yakınında ve be-tahsîs Edirne’ye yakın olan Bosnaköy ile Sofulu
civârında birinci m ürûr için lâzım gelen vesâit cem ’ ve ihzâr olunm uştur. M eriç
kenarındaki Y u n a n m üfrezeleri bu hafta içinde m uhtelif m ahallerden m ürûr (ş-
h: şark) sâhilinde çalışan köylülere ateş etmiş ise de Sofulu karşısında edilen
ateş te’siriyle köylülerin bir öküzünü öldürm üşlerdir. M eriç garbinde olan K u le
li B urgaz’la M ustafa Paşa arasındaki dem iryolları kısım larında işleyen trenlerde
M üslüm an ve Y ah u d i m e’m urların K uleli Burgaz istasyonunda trenleri terke
m ecbur edilmesi hakkında izâhât veren K araağaç’taki M uhtelit Şöm endöfer K o
m isyonuna m ensub bulunan a ’zâ bu tedbîrin bu m ıntıkada yapılm akta olan
tahşîdât-ı askeriyesi ile ittihâz eylediğin; kom isyon m üvâcehesinde resmen beyân
etmiştir. Bu m ahallerinde m ürur vesâiti ihzâr olunan M eriç’in tekm îl garp sâhili
Y u n an m üfrezelerinin taht-i işgalinde bulun duğu gibi K u leli Burgaz köprüleri
nin hem en başında bir Y u n an müfrezesi vardır. K araağaç dahi geceli gündüzlü
Y u n an postalarının taht-ı işgalindedir. Bundan başka yine bu hafta içinde Edir
ne’ye gitm ekte olan yolcular ve bunların eşyası ile eşyây-i ticâriye ve (t i ) posta
K uleli B u rgaz’da Y u n an m e’m urları vâsıtası ile taharri ettirilmiştir. T ekm îl bu
ahvâl M ü d an ya M ukavelenâm esinin üçüncü ve dördüncü m addelerine riâyet
edilm ediğini göstermektedir. A n a d o lu ’da uğradıkları hezîm etlerinden sonra
M üd an ya M ukavelesi ve ona takaddüm eden siyâ-î m ükâlem elerle kazandıkları
dört beş aylık m üddet zarfında ordularının iâde-i intizâm ına çalışan Y u n an lıla
rın T ü r k ordularının diğer tarafında bulunm asından cesâret alarak Lozan K o n
feransını işkâl edecek herhangi bir harekete kalkışm ak içün M ü d an ya M ukave-
lenâmesini ihlâl etmeleri nazar-ı dikkate alınm ağa lâyıktır. Böyle bir arzuya
kat’iyyetle hükm etm ek m üm kün olm asa bile m ütareke devresinde bulunan or
dulara m ensub kuvvetlerin bu kadar yakın bir suretde tahşîd edilm esinin tekmil
arzular ve hüsn-i niyetler hilâfına m evcut olduğu fedaları tarih-i harb kesretle
kaydeder. Y u n an ordusunun A n a d o lu ’daki inhizâm ını ta’ kib eden devrede
gösterdiği inzibatsızlık bunu m üteâkib Y un an istan ’da zuhûr eden hadisâtdaki
vaz’iyyeti düşünülecek olursa tarih-i harbin eski acı tecrübelerinin te
kerrüründen pek ziyâde korkulm ak zarureti vardır. Böyle bir hâdisenin vukuu
mes’uliyyeti ise ancak M ü d an ya M ukavelenâm esinin üçüncü m addesi ahkâm ı
nın tam âm en tatbik edilm em iş olm asına âid olacaktır. Bu m addeye gelince M e-
riç’in garb sâhilinde yerleşm esi tcab eden düvel-i m ü ’telife kıtaatı yerine bu
sâhil elyevm Y u n an kıtaâtının taht-ı işgalindedir. B una m ukabil düvel-i mütelife
kuvvetleri ancak M eriç’in garb sâhilinde bulunm ası îcab ederken bundan üç
gün evvel L ü leb u rgaz’daki dem iryolu köprüsü ile şim adi köprüsünün şarkındaki
sâhiline İngiliz nöbetçileri ikam e edilmiştir. M ahallindeki zâbitin i’tirâzına rağ
men bu nöbetçiler el’ân kaldırılm am ıştır. Bu m ünâsebetle M eriç garbinde bu lu
nan Y u n an efrâdının ekseriyyet-i azîm esinin şapoları da dahil olm ak üzere ta
m âm en İngiliz ordusuna m ahsûs elbise ile iksâ edildikleri dahi şapkalarındaki
armalarını bile m uhafaza ettiklerini tahattur etm ek m ecburiyetindeyim . Bu şerâ-
it tahtında köprülerin bizim taraftaki başlarına ikam e olunan İngiliz növbetçileri
bilakis (y v k n a) ordusunun ancak m ürûru teshîle yarayacak ve belki de T ü rk
jandarm aları ile İngiliz efrâdı arasında hiç arzu olunm ayan bir yanlışlığı m ûcib
olabilecektir. Y u n an ordusunun A n a d o lu ’da ve T ra k ya ’da îk a ’ ettiği fecâyi’i ye
niden tatbika hazırlanırken İngiliz üniformasını lâbis bulunm asına muvâfakat
olunm ayacağına em inim . Düvel-i m ü ’telife ceneralleri hazerâtının M eriç garbine
cereyân eden vak’adan oradaki m üfrezeleri m a’rifetiyle haberdâr edildiklerine ve
buna karşı tedâbir-i m âniaya tevessül buyurduklarına tam âm en kaniim .Fakat
M eriç sâhillerinde bulunan ve M erç’i m ürûra vesâit ihzâr eder Yunanlıların bir
emr-i vâki’ yapm alarına m eydan verilmemesi yalnız Edirne ve M ustafapaşa
K öprülerinde m üfrezeler bulundurulm asiyle m üm kün olam ayacağını zannediyo
rum. M eriç sâhillerinde hazırlanan hâdise yer yüzü nd e büyük fecîalar ihdâs
edebilecek m âhitdedir. Bunun büyük m es’ûlü ile alâkadâr olanlar m iyânında
bu lun duğum uz içün vaz’iyyetin düvel-i m ü ’telife ceneralleri hazerâtının nazar-ı
ittılâına arzını pek lüzûm lu gördüm . Düvel-i m ü ’telife ceneralleri hazerâtının bi-
lâhire Y un an lıların bir emr-i vâkii karşısında kalm am aları için M ü d an ya m uka
velenâmesinin m addesi m ucebince Y u n an ordusunun en serî’ bir sûretde M eriç
sâhillerinden uzaklaştırılm asını ve buna intizâren Y un an lıların M eriç sâhillerin
de ihzâr ettikleri m ürûr m alzem esinin (c v 1 n d k 1 r y: olundukları) m ahaller
de düvel-i m ü ’telife kıtaâtı tarafından hem en taht-ı tarassuda alınm ası ve Y u n an
efrâdı üzerindeki İngiliz üniform asını her hangi bir m esâfeden tefrîki m üm kün
olabilecek bir şekilde ta’dîl ettirilmesini arz eylediğim üniform asiyle bir yanlışlığı
m ûcib olabilecek olan K u lelibu rgaz ve dem iryolu ve şöse köprülerinin şark sâhi-
lindeki İngiliz növbetçilerini M ü d an ya M ukavelenâm esinin üçüncü m addesine
tevfikan garb sahiline alınm ası ve M u d an ya M ukavelenâm esinin ihlâline vesile
taharri eden Y u n an kıtaâtının K u lelibu rgaz ile M ustafapaşa arasındaki serbestî-i
seyâhata m ütaallik dördüncü m adde ahkâm ına riâyet ettirilmesini ehem m iyetle
rica ve zât-ı devletlerinin bu bâbda ittihaz buyuracaklarına em in olduğum tedâ-
bîrden bendelerini lütfen haberdâr buyurm alarını ve en sam im î hissiyât-ı
hörm etkârânem in kabulünü istirhâm ederim *.
REFET
* Yunan istan ’ın M udanya anlaşmasını çiğneyerek Doğu T ra k ya ’yı işgale hazırlandığı yolun
da yabancı basında da sık sık haberler çıkıyordu. Bir örnek olarak Fransız Le Matin gazetesinin
bir haberi aşağıya aktarıldı:
DANS LES B A LK A N S
Les Grecs continuent â organiser l’ invasion
de la T hrace orientale
15.000 refugies d ’Asie-M ineure seraient charges d ’y fomenter des troubles
B E LG R A D E , 14 janvier — La presse de Belgrade manifeste une certaine inquietude â la nou-
velle venue de Salonique q u ’il se şerait forme en T hrace occidentale,â l’instigation grecque, un
parti fort d ’une quinzaine de mille homm es recrutes parmi les refugies armeniens et les Tcherkes-
ses emigres de l’Asie-M ineure.
C ette troupe şerait sous les ordres du general armenien T orkom , dont Petat-major est can-
tonne â Kulelli-Bourgas.
Son objectif şerait de passer dans la T hrace orientale afin d ’y provoquer des desordres et de
donner ainsi â la G rece un pretexte â intervention militaire dans la T hrace orientale.
( LeMatin, 15.1.1923).
No. 337
(13 Ocak 1923)
Refakatinde Eşref olduğu halde beray-ı tedâvi İsviçre’ye giden Çerkeş Ed-
hem ’in L ozan ’a giderek hey’eti m urahhasam ıza sûikasd tertibatiyle alâkadâr ol
ması bazı istidlâata nazaran Erkân-ı H arbiye-i U m u m iyece m uhtem el
görülm ektedir*.
M U STAFA KEM AL
* O dönem de suikast olayları oldukça yaygındı, ittihat ve Terakki Liderlerinden T alât Paşa
Berlin’de, C em al Paşa T iflis’te, Sait Halim Paşa R om a’da Ermeni suikastlerine kurban gitmişlerdi.
Bu acı olayların üzerinden henüz bir-bir buçuk yıl geçmişti.
A yrıca Lozan konferansı günlerinde de suikastler eksik olm uyordu. Varşova’da Polonya C u m
hurbaşkanı bir suikast sonucu öldürülm üştü. Sofya’da Bulgar İçişleri bakanına suikast düzenlen
mişti ve daha sonra Bulgar Başbakanı Stam buliyski de öldürülm üştü. Lozan şehrinde de Rus dele
gesi Vorovski bir suikastte öldürüldü.
Bütün bu örnekler de gözönünde tutularak İsmet Paşa Lozan’da Çerkeş Ethem, Ermeni ko
mitecileri vs. tarafından girişilebilecek bir suikast eylem ine karşı A n kara’dan uyarılıyor ve sürekli
korunuyordu. Lozan’a giderken yanında on kadar nefer götüren İsmet Paşa için ayrıca İsviçre
hükümetinden de korum a istenmişti. İsviçre H üküm etinin verdiği iki korum a polisi otelde, yolda,
konferans binasında İsmet Paşa’yı korumuşlardır.
No. 338
(13 Ocak 1923)
C 17 K ânun-i evvel 38/3:65 tahrirâta:
1 — Evvelce ecnebilerin m üdâhale ve te’sîri ile tanzîm edilen ve elyevm câri

olan M a ’den N izâm nâm esinin m a’den taharrisi ve im tiyâz istihsâli hakkındaki
ahkâm ı m enâfı’-i devleti te’m în edem eyeceğinden derdest ta’dîldir. O zam ana
kadar V an ve Bitlis havâlisinde petrol imtiyâzı taleb eden K ont.... ile akdoluna-
cak m ukâvelenâm ede hüküm ete te’mîn olunacak m enâfıin teklifatda bulunan
zevât ile devlet m ütehassısları arasında ayrıca tesbît edilm esi ve hisse-i tem ettu’a
devletin behem ehâl iştirâkinin te’m îni elzemdir.
2 — Teşebbüsâtın m üsbet bir sûretde neticelenm esi vâsi’ serm âyeye ve

büyük ihtısâs ve tecrübeye m ütevakkıf olduğundan m um aileyhim ânın gerek ser-
m âyedârlar ile gerekse ihtısâs sahibi bulunan bü yük petrol şirket ve gruplarla
alâkalarının ta’yîn ve tesbitini İktisad Vekâleti elzem görm ektedir.
No. 339

(13 Ocak 1923)
1 — M übâdele-i üserâ ve ahâli tâlî kom isyonu yeni birtakım müşkilâtı hal
letmeğe çalıştı. İsimlerini ta’yîn edeceğim iz yüz elli kişinin m em lekete girm em e
si fakat başka m ahkûm iyet olm am ası şartı ile afv-ı um ûm inin m üslim ve gayr-ı
m üslim lere teşmîli m ukâbilinde ve m uâfıyet-i askeriye teklifinden vazgeçecekler
dir. Biz de bunları kabul ed iyoruz*.
2 — Fransız m âliye m utahassısları ile benim odam da akşam a kadar içtim â’

ve m üzâkere edilmiştir. B a ’zı m evâdd hakkında sûret-i u m ûm iyede Fransızlar
i’tilâfkâr görünm üşlerse de teferruâtlı ve vâzıh netâyic hâsıl olup olm ayacağı
m echûldur.
3 — L on d ra’ya giden hey’etim iz geldi. M utavassıtların burada teklifleri ve
vaidleri m ûcibince hüküm et-i m erkeziye ile onları görüştürecekler ve buna m u
kâbil m utavassıtlarla petrol im tiyâzâtı konuşulacaktı. Salâhiyetdâr olm ayan zer-
vât ile m üzâkerâtdan im tinâ’ ettik. Sûret-i um ûm iyede istikşâfımıza göre
hüküm et-i m erkeziye L ozan ’dan ayrı bir teşebbüse tarafdâr değildir.
4 — C u rzon bana yazdığı bir m ektubda L on dra’ya eşhâs-ı husûsiye ve şir

ketlerle m ünâsebetde bulunarak M usul m es’elesini halletm ek teşebbüsünden
haberdâr ve m ütehayyir olduğunu ve sâhib-i slâhiyet kendisi olduğunu ve diğer
zevâtın hüküm et nâm ına salâhiyetleri olm adığını bildiriyor**. C evâbım da A vru
pa’nın her tarafından olduğu gibi L on dra’dan dahî teşebbüsât-ı İktisâdiye içün
m ürâcaat vuku’bulduğun u ve m e’m urlarım ın eshâb-ı m ürâcaat hakkında tedkî-
kât yapm ak üzere gittiğini ve tarafım ızdan teşebbüsât-ı siyâsiye yapılm adığını
bildirdim ***.
İS M E T
** İsmet Paşa’nın, Lord C urzon ’u atlayıp M usul işini Londra’da halletmeğe kalkışması
C urzon ’u kızdırmıştır. T ü rk delegasyonu ile ilişki kuran bazı petrolcüler de M usul işinde direnen
Lord C u rzon ’un yakında değiştirileceği ve yerine milletvekili Ronald M c N eil’in atanacağı yolunda
söylentiler çıkarmışlardır. Bu söylentiler Lord C urzon ’u daha da sinirlendirmiştir. Curzon bu
söylentilerin yalanlanması için bir yandan doğrudan Başbakan Bonar Lavv’a telgraf çekmiş, öte
yandan da Foreign OfTıce’de Sir E. Crovve’a şunları yazmıştır:
“ İsmet Pasha has been endeavouring vvithout success to persuade, threaten or force me to
surrender to Turkey the M osul vilayet in d u d in g of course the oil-bearing region. I have, acting
upon the advice and authority o f the Cabinet resolutely and persistently declined. Recognising his
failure here, he sends behind m y back some vvholly unscrupulous and untrustvvorthy agents to
London to try and effect a deal either vvith His M ajesty’s Governm ent or vvith private persons in
London, so that I may, by this perfidious manoeuvre, be confronted vvith an agreement or un-
derstanding of vvhich I knevv nothing, and vvhich is in direct opposition to the policy vvhich I am
pursuing here.
“These agents enter into com m unication vvith tvvo M em bers of Parliament (Sir W . YVatson
Rutherford and M ajör Bamett) vvho actually discuss vvith them a concession for oil in an area un-
der the British M andate, and vvhich I have declined to yield (..... )
“ I am also at once informing ismet Pasha of my extreme surprise at his conduct in despatch-
ing these agents to London, and I am telling him that the gentlemen vvith vvhom they have dealt
are destitute of any authority, and are altogether repudiated by His M ajesty’s G overnm ent.”
(D B F P-I/ 18, p. 445-446, n.5)
*** Bu konuda basında da yazılar çıkmıştır. Bunlardan ikisi aşağıdadır:
L ’ affaire de Mossoul
t O n a annonce, il y a cinq ou six jours, le depart d’experts turcs pour Londres, oû ils allaient,
assurait-on, d ’accord avec la delegation britannique, traiter Paffaire de M ossoul. La nouvelle
avait ete accueillie en France avec am ertum e et nous ne l’avions pas comm entee, d’abord parce
que nous avons toujours estime q u ’il etait preferable de laisser les interesses poursuivre directe-
ment ces negociations, ensuite parce que certain details qu ’on donnait paraissaient sujets â caution.
O r, voici les faits. Des experts turcs sont, en efîet, partis pour Londres, mais sous leur propre
responsabilite et sans y etre en rien invites par la delegation britannique. C ’est un agent des socie-
tes petrolieres anglaises, fort actif, depuis longtemps â Lausanne, qui les a decides â entreprendre
te voyage; il leur promettait de les introduire au Foreign Ö lüce oîı, disait-il, on les attendait; il leur
assurait egalem ent que le trust etait pret â negocier avec eux. M ais, â peine arrives â Londres,
les Turcs ont trouve porte close au Foreign Office, qui leur a fait savoir que la delegation britan-
nique â Lausanne etait seule qualifee pour traiter l’affaire de M ossoul; en m eme temps, il les pre-
venait, ainsi que les societes petrolieres, que tous les accords qui pourraient etre eventuellement
conclus ne saurait en rien engager le gouvem em ent britannique ni modifıer sa position. Cette
aventure s’est done terminee par le retour precipite des experts turcs, qui sont rentres hier matin,
apres un bref et inutile sejour â Londres.
P IE R R E D E L A C R E T E L L E
(Journal des Debats, 15.1.1923)
L a q u e stio n d e M ossoul et les d e m e m iş anglais
(Par telephone, de nötre envoye special)
Lausannes, 18 janvier
D ans un de mes derniers telegrammes, je faisais allusıon incidem m ent â une note adressee
recemment par lord C urzon â la delegation turque au sujet de M ossoul. La delegation britanni-
que, qui paraît tenir absolum ent â envelopper du plus profonds mystere tout ce qui touche â cette
question, a dementi formellement cette information. C e dementi peut s’ajouter â la liste dejâ lon-
gue de ceux q u ’elle a lances ici, et dont l’ inexactitude au moins partielle, a ete constatee chaque
fois par la süite. Je suis, en effet, en mesure d’afiirmer que la delegation britannique a adresse â
la delegation turque, il y a cinq jours, non pas en effet une note, mais une lettre qualifiee de pri-
vee, au sujet du voyage de deux expets turcs â Londres.
La delegation turque a repondu de la m eme façon. Elle estime que, des propositions lui
ayant ete faites par des groupes financiers anglais au sujet de l’exploitation eventuelle des petroles
de Mossoul, elle avait le droit de s’enquerir de la valeur de ces propositions et de la situation des
groupements qui les faisaient.
Je erois savoir par ailleurs que, depuis la derniere reunion des experts anglais et turcs au su
jet de la fıxation des frontieres asiatiques de la T urquie, cette question a ete abordee â nouveau
au cours de conversations officieuses, sans avoir encore abouti. Du cöte turc, on demenderait
q u ’on s’en remît â un plebiscite pour la fixation du sort de la partie du vilayet de M ossoul qui
reste contestee, tandis que, du cöte anglais, on voudrait recourir â un arbitrage.
O n sait par ailleurs q u ’une societe mixte tureo britannique “ Corporation for the economic
development of T u rk ey” , qui com pte au nom bre de ses souscripteurs M . Leslie Urquhart, vient
d’etre enregistree â Londres et a com m e objet la reeherehe et l’exploitation de gisemenets de pet
role en Turquie. (Le Temps, 19.1.1923).
No. 340
No. 247 Ankara, 14 Kânun-ı sânî 39
(14 Ocak 1923)
5 K ânun-i sânî tarihli m ektubunu aldım. Y azıların beni çok m ütehassis

ediyor. K albim d e her gün derinleşen m uhabbetini tavsîf içün kelim e yoktur.
Hasretle, aşkla gözlerinden öperim . Görüşeceğiz, hem m es’ûd günlerde. O n u da
sen te’m în edeceksin. Y arın orduları teftişe çıkıyorum . A ynı zam anda bu seyâ-
hatı siyasî dahi kılacağım . H alkla yakından m ufassal görüşeceğim . M ecliste
vaz’iyyet şim dilik tahkîm edilmiştir. Beni sûret-i m ahsûsada bir tablo yaparak
tenvîr et güzel, sıcak kardeşim.
M. KEM AL
No. 341
(14 Ocak 1923)
M aiyet-i âlîlerinde bulunan Süvari Binbaşısı A tıf Efendinin İzm ir’in esnây-i
işgalinde aldığı “ M erd ek” isimli hayvan hakkında 13 K ânun-i evvel tarihli ve
7590 num aralı telgrafnâm e cevabının serîan iş’ârını M üdâfaa-i M illiye Vekâleti
nin te’kîdine binâen rica ederim.
No. 342
(14 Ocak 1923)
Zâta mahsus. Mahremdir.
Fransızların harekâtı dolayısıyla A lm an ya siyâseti hakkında m ahrem âne ted-

kikatda bulunarak neticesini size bildirm ek üzere G azi Paşa ile bil’istişâre
m ülga Bern Sefirliğinde bulunan Cevat Beyi sûret-i m ahsûsada m e’m ûr kıldık
ve keyfiyeti Paris M üm essilliğim iz vesâtetı ile kendisine yazdık. Berây-ı m âlûm ât
arz olunur.
No. 343
(14 Ocak 1923)
Zâta mahsus. Gayet mahremdir.
Esbak Bern Sefiri Fuad Selim Beyin elyevm İsviçre’de ikamet etm ekte oldu
ğunu haber alıyoruz. Vaktiyle Selânik’te Başşehbenderlikte ve Bern Sefaretinde
faaliyet ve reviyyetle idârey-i m aslahat etmişti. K endisinden ileride de istifade
edilm ek m üm kün olduğunu düşünüyorum . Fakat vaz’iyyet-i hâzırası ve kendi
hakkında m ütâlaa-i devletlerinin iş’arını rica ederim *.
* Bkz. No. 363
No. 344

(14 Ocak 1923)
İngilizlerin Y u n a n ’ı harbe teşvik ettikleri ve silâh gönderdikleri, bundan

maksatları bizi L ozan ’da tazyîk eylem ek ve Konferansın akâm eti halinde Boğaz
vesâir mesâili harben halle çalışm ak olacağı istihbârâta atfen berây-ı m a’lûmât.
No. 345
(14 Ocak 1923)
13 Kânun-ı sânî 39 raporudur:
1 — M âliye K om isyonu içtim â’ etti. 1918 e kadar olan borçlar lüzûm unda
ısrâr ettik. Reddettiler. M asârif-i işgâliye ve yalnız tarafımızdan efâl-i harbiye
tazmînâtı taleb ettiler ve reddim izi reddettiler. C u rzon şiddetle şikâyet etti. Y in e
kat’iyyen reddettik. M es’elenin ba’zı nıkâtının tâlî kom isyonda tekrar tedkîki
mevzû-ı bahs oldu. Celse ta’tîl edildi. C u rzon i’tirâz etmiş. N ihâyet bir gün da
ha içtim â’ edilerek bugün kü m âliye m es’elelerinin m üzâkeresini kabul ettiler.
G erçi m âliye mesâili ziyâde faaliyet aldı ise de esaslar olduğu gibi duruyor.
C urzon bütün bu m esâilde a’zam î m üşkilât ve m âni’ göstererek m uallak olan
M usul m es’elesinde râm etm ek fikrindedir.
2 — Akşam İngilizlerin küçük büyük bütün hey’etlere d a’veti vardı. C urzon

ile aram ızda bir dâm var iken hiç konuşm adık. M uhitindekiler ise bize hep
sulhden bahsediyorlardı. H ülâsa şudur: M usu l işini bu sulhe ta’lîk etm eyerek
sonra İngiltere ile T ü rkiye arasına ta’lîk etmek. M usul h ududu arâzi üzerinde
alâkadârlar arasında hallolunur gibi bir şekil bulm ak. Velhâsıl şimdi halletm e
mek tereşşuh ediyor. İtalyanlar kapitülasyonlara verdiği ehem m iyyeti m uhâfaza
ve ısrâr ediyorlar.
İS M E T
No. 346
No. 227, 228 14 Kânun-i sânî 39
No. 127 (14 Ocak 1923)
14 Kânun-i sânî 39 raporudur.
1 — Pazar ta’tîlidir. Bugün m uallak kalan mesâil-i m âliyeyi Bom pard ile
çalıştık. Borcun kapital üzerine taksimini kabul ve tarz-ı tatbîkını m ülâhaza edi
yorlar. H arb nihâyetine kadar olan borçları kısmen kabul ve evrâk-ı nakdiyenin
taksîmini tedkîk edeceklerdir. Fransız sermayeli olan T ü rk şirketlerinin zararları
nı tazmîn ve m ukâvelelerini ta’dîl içün te’m înât istiyorlar. Sonra efâl-i harbiye
tazmînâtı taleb ediyorlar. Bu hasârâtın müttefiklerle ancak m ukâbil olm ak şar-
tıyle kabul olunabileceğini veya m ütekâbilen vazgeçilebileceğini söyledim.
M es’ûliyet-i harbiye esâsına girerek ve Fransız tebaasının harbden zararlarını
deruhde edem eyeceklerini ileri sürerek kat’iyyen ısrâr ediyorlar. K a t’iyyen red
dediyoruz. Efâl-i harbiye ta’mîri nâm ı altında bizi düvel-i m erkeziyedeki ta’mî-
rât işleri vaz'iyyetine düşürm ek istediklerini ihsâs ederek cidden m ütevahhis ve
k a ti bulunuyorum .
2 — Am erika M urahhası Konferansın ne netîce verebileceğini bana sordu.

Sonra bizim le ticâret m uâhedesi ne zam an akdedebileceklerini mevzû-i bahs et
ti. Y arın başlayacağım ızı ve Konferansta sulh olsa da olm asa da kendileriyle
bütün m ukâvelâtı şim diden akd ve im za etm ek m uvâfık olacağını ifâde ettim.
Konferans netîcesini beklediklerini söyledikten sonra m ülâhazam ı hüküm etine
iblâğ edeceğini bildirdi. M uvâfık cevâb verirlerse derhal ecânibin ikâmeti, kon
solosluk, ticâret m uâhedeleri akdine başlayacağım . İtalya’dan gelen Rus
m ümessili m ülâkâtında m âliyeden dolayı İngilizlerin son teklîfat derm iyânını
m evzû-ı bahs ve inkıtâa intizâr olunduğunu îm â etti.
No. 228
3 — C u rzo n ’un bir iki güne kadar L ondra’ya gideceği söyleniyor. Bom pard
da Paris’e gidecektir. İngilizler gerek m âliye ve gerek diğer m esâilde bizim aley
him ize yeniden şiddetli vaz’iyyet alıyorlar ve alacaklardır. M aksadları yıldırıp
M usul’dan vazgeçirm ek ve vazgeçm ezsek müttefikleri de kendi m es’elelerini hal
ledem eyecek vaz’iyyete sokmaktır. Binâen aleyh sulh hâlen M usu l m es’elesinin
üzerindedir. D iğer tarafdan m üttefikler şahsî hücûm larla hey’eti yıldırm ak ve
i’tibârdan düşürm ek ta’biyesindedirler. Bunun en m ütecaviz şeklini buradaki
Fransız hey’eti Ferid Bey aleyhine yaptılar. M es’elenin esâsı, Ferid Bey D üyûn-ı
U m ûm iye Fransız dâyinler vekîli ile m üzâkere ederken Fransızların Alm anlarla
meşgul ve sulha m ecbûr ve İngilizlerin zâten şâirlerini m uhârebeye sürm ekle
m e’lû f ve İtalyanların ise ehem m iyyetden ârî olduğunu ve bu m eâlda söylemiş.
H albuki Fransız, m üttefiklerin m ütârekeyi m üteâkib şerâitini dikte etm em ek ha
tâsını yaptıklarına teessüf etm ekle söze başlamıştı. H er ne ise bu m ülâkâtı Fran-
sızlar kendi aralarında Fransa’ya hakâret telakki ederek Ferid Beyle m ünâsebât-
dan im tinâ’ ettiler. M üttefiklere m übâlağalı sûretde yetiştirerek tevsî ettiler. Se-
beb-i aslî, Ferid Beyin li-m aslahatin yaptığı m üzakerât ve teklîfât idi.M ünâsebâ-
ta taalluk eden kısmını m üdâhale ederek bertaraf etmiş isem de husûm etiyle
m eşhûr olan Debats gâyet m ütecâvizâne bir m akale yazarak gazetede m ünâka
şa ve tecâvüz açtı*. D iğer gazetelerin henüz ne vaz’iyyet alacağı m a’lûm değil-
* Journal des Debats adlı Paris gazetesinin Lozan’daki muhabiri Pierre de Lacretelle, o
günlerde sistematik olarak Türkiye aleyhinde yazılar yazıyordu. Ferit T e k beye saldıran da ayni
muhabir oldu. Bu gazetecinin 14.1.1923 tarihli Journal des Debats gazetesinde Ferit Bey aleyhinde
yazdığı uzun yazıyı daha önce çıkmış olan Dış Basında Atatürk adlı kitabım a almıştım, (s. 196-198)
Bu saldırıya karşı Ferit T ek Bey, gazeteye aşağıdaki mektubu gönderdi. Bu m ektup Journal des De
bats gazetesinin 17 O cak 1923 günlü sayısında yayınlanmıştır:
Une lettre de Ferid bey
Nous recevons la lettre suivante:

Monsieur le Directeur,
J ’ai lu avec un profond etonnement la correspondance, datee du 13 janvier, de votre envoye

special â Lausanne. Je tiens â dire, tout de süite, que je ne peux pas em ployer dans ma reponse
le ton inconvenant de votre correspondant. II me paraît, en verite, inadmissible que l’on emploie
dans les discussions politiques des moyens aussi lamentables â l’egard d ’un homme qui n’a fait
que son devoir. O n peut discuter, refuter des opinions, mais on n’a pas, croyons-nous, le droit de
denaturer la verite et d ’injurier haineusement. C e şerait indigne du bon renom de la haute culture
et de la parfaite civilite de la France.
A Lausanne, je n’ai pas fait autre chose que defendre les interets de m on pays. Dans la pra-
tique intemationale on a le droit de plaider la cause de sa nation, m em e devant un pays ami et
sincerement aime.
Faut-il ajouter que les propos que, selon votre correspondant, j ’aurais tenus â l’egard de la
France, ainsi que la conversation que j ’ai eue avec nötre distingue ami M . Franklin-Bouillon,sont
une pure invention? II en est de meme, naturellement, pour l’assertion particulierement puerile se
lon laquelle j ’aurais brigue le portefeuille des Hnances avec l’appui du gouvem em ent français.
L ’ignorance de M . de Lacretelle de l’esprit et du sentiment d ’independance de la G rande Assem-
blee Nationale de T urquie est vraiment deconcertante. Je n’ai pas â am bitionner d ’etre le ministre
des fınances. Je l’ai ete bien avant l’accord d ’Angora.
Pour ce qui est de ma pretendue hostilite â l’egard du gouvem em ent aupres duquel j ’ai
l’honneur d’etre accredite, permettez moi de relever les contradictions de votre correspondant, qui
tantöt alfırme que j ’ai cherche l’appui du Q u ai d ’Orsay et tantöt m ’accuse de poursuivre une po-
litique hostile â la France. Dans l’un com m e dans l’autre cas, votre correspondant semble avoir
ete le jou et de sa mechante imagination.
dir. Eğer Fransızlar infâz-ı m eram içün şahsa tecâvüz yoluna girerlerse bundan
son derece m ünkesir olacağım ızı M oujen vâsıtasıyle ihsâs eylem ek muvâfık
olur**.
İS M E T
J e considere comm e oiseux de discuter l’economie du projet turc tout entier avec votre cor-
respondant. M ais le plus curieux et le plus etonnant, c’est de voir que votre correspondant me fait
aussi un grief de defendre l’interet des porteurs français. II ecrit, en effet, textuellement, “ que la
Delegation turque exige aussi que les Etats substitues q u ’elle vient d ’exclure remettent immediate-
ment des garanties â l’administration de la Dette, de maniere que le paiment des coupons soit as-
sure regulierement.” Ainsi la Delegation turque, apres avoir d ’abord defendu les droits de son
pays, n’a pas omis de plaider les interets des porteurs français en exigeant des Etats balkaniques
le paiem ent regulier des coupons.
Et maintenant, q u ’il me soit permis, M onsieur le Directeur, de declarer ici que les critiques
de votre correspondant, si violentes et si peu civiles qu ’elles soient, ne parviendront jam ais â mo-
difier la politique d’accord et d ’amitie franco-turque que j ’ai suivie â Paris depuis plus d ’un an.
Parce que cette politique qui im plique une collaboration toujours plus etroite de la T urquie et de
la France, est basee sur l’interet bien compris de mon pays. M ais il n’est peut-etre pas inopportun
de rappeler q u ’il est inutile de froisser les amis sinceres de votre pays.
Veuillez agreer, M onsieur le Directeur, les assurances de ma consideration distinguee.
A. FER İD ,
Representant de Turquie.
** Bkz. No. 358, 404, 425.
No. 347
(15 Ocak 1923)
M ad d e 1 — A dnan Beyefendiden alınan 14/1/39 tarihli telgrafnâme sureti

aynen ikinci m addededir.
M ad d e 2 — İngiliz komiseri bugün nezd-i âcizânem e gelerek sulh müzâke-

ratının iyi gittiğinden bahisle beyân-i m em nuniyet ettikten sonra M usul m es’ele-
sinde ısrâr edeceklerini ve m ’amâfıh bunun m uâhededen ayrı bir suretde tesvi
yesi m üm kün olduğunu söyledi. B unun adâletsizlik olduğunu ve M u su l’un
Türklere âid bulunduğunu söyledim. M usu l şehri Araptır dedi. Ben de latîfe
tarzında Arapları size göndeririz dedim . Bunun üzerine bu m es’elede bir çâre-i
i’tilâf bulunur i’timâd-i kavisindeyim diye cevap verdi.
No. 348
No, 259 15 Kânun-i sânî 39
(15 Ocak 1923)
Kapitülasyonlar hakkında en son m uhâlefet İtalyanlarda kalmış. H albuki

Uşi M uahedesine göre düvel-i saire ilgayı kabul ettikleri takdirde İtalyanların ıs
rar etmemeleri lâzımgelirdi. Vâkıâ Uşi M uâhedesi elyevm m evcud değilse de
vaktiyle vâki’ bir taahhüde rağm en İtalyanların şimdi ısrarlarını sizin gibi garîb
ve yeni bir im tiyaz iddiasıdır zannediyorum .
No. 349
(15 Ocak 1923)
Y un an lılar elindeki sivil üserâmızın ve rehinelerin derhal m übâdelesi ta
karrür ettiği iş’âr buyuruluyor. M übâdelenin ne zam an başlayacağı hakkında
m a’lum ât verilmesi m ercûdur.
No. 350
(15 Ocak 1923)
C 225 telgrafın birinci m addesine*.
H ey’et-i Vekile cerâim siyâsiye için m utlak olarak afv-ı um um î kabul edil
dikten sonra afvdan müstefîd olması îcab eden tebaam ızdan adedi ne olursa ol
sun ba’zı eşhâsın m em lekete girmemesi hususunun m uâhedeye dercine tarafdâr
değildir. Binâberin m uayyen bir m ikdarda eşhâs istisnâ edilm ek ve m ütekabilen
kabul olunm ak şartıyle cerâim-i siyâsiye içün afv-ı um um î kabul ve i’lânı muvâ-
fık görülm ekte ve m uâhedeye istisnânın dercini istiklâl ile gayr-ı kabil-i te’lîf
bulmaktadır.
No. 351
(15 Ocak 1923)
İsveç H üküm eti ile ikam et ve konsolosluk mukavelesi akdine zât-ı âlilerinin
salâhiyyetlerini m üş’îr salâhiyyeynâm e tanzîm olundu. Ç an ta ile gönderilecek
tir*. Bu iki m ukaveleden başka hüküm et-i m ezkûre ile şâir m ukavelât akdi
m atlûb m ıdır ve hüküm et-i m ezkûrece muvâfakat lâhık olm uş mıdır. D iğer bita
raflardan hangileri ile hangi m ukavelât içün salâhiyyetnâm e lâzımdır. Serîan
iş’âr buyurulm ası m ercûdur.
Behçet Beyin m uvâsalatından m ukaddem tahrirâtla iş’âr buyurduğunuz

ibâre ilâve olunarak iki takım salâhiyyetnâm e ihzâr olunm uş ve kuriye C em al
Beyle gönderilmiştir. Bir takım ın tarihi eski diğerinin yenidir. V üsûlünün iş’ârı-
nı rica ederim .
* Bkz. No. 327.
No. 352
(15 Ocak 1923)
M ad d e 1 — 205 ve 206 num aralı telgrafnâm elerin gönderilip gönderilm edi
ğinin serîan iş’ârı.
M ad d e 2 — 215 num aralı telgrafnâm enin üç satırının tekrarı hakkında 202

num aralı telgrafnâm e cevâbının bir an evvel verilmesi ehem m iyyetle m ercûdur.
R E Ş İD S A F V E T
No. 353
No. 230, 231 15 Kânun-ı sânî 39

(15 Ocak 1923)
L ozan ’da bulunan A surî-G elddanî hey’et-i reisi Ceneral(?) A ğa Petros beni
ziyâret ederek âtîdeki teklifde bulundu:
1 — A surî ve Gelanîlerin iskânlan içün H akkâri sancağının tahsîs edilmesi.
Bu m üm kün olm azsa G avur ve Çölem erik kazaları kâm ilen ve Başkale ve Şem-
dinan kazalarından birer m ikdâr arâzinin tahsîsi:
2 — H arbden evvel Çölem erek ve G avur m ıntıkalarında sâkin olup ahvâl

dolayısiyle hicret edenlerin ve bunlardan m âadâ İran, Bağdat ve şâir m em âlikde
bulunan Nesturilerin, velhâsıl bütün Asurî Nesturîlerin tarafım ızdan tahsîs olu
nacak m ıntakada m üctem ian ve evvelce T ü rkiye tarafından m üsâadât dâhilinde
yaşam alarına m üsâade olunması.
3 — Bu şerâit tarafımızdan kabul olunduğu takdirde Asurî-N esturî hey’eti

Türklerle bir d a’vâları olm adığını i’lân edecekler ve bundan başka hâlen M usul
ve havâlisinde bulunan G eldan î kıtaâtı İngilizlerden ayrılarak bize iltihak ve ar
zu edersek M usul üzerindeki iddiâm ızın istihsâli içün de yardım edeceklermiş.
4 — A surî G eldanî hey’eti reisi husûsât-ı m a’rûza hakkında L ozan ’da be
nimle uyuştuktan sonra tatbikatı içün kendisinin veya diğer birinin A nkara’ya
gitmeğe hâzır olduğunu da ilâve etti.
5 — Bu bâbda mütâlaa-i âcizânem m uhâcirlerin ve hâricdeki Geldanîlerin

avdeti içün bir taahhüdde bulunulam az. Asurî-G eldanîlerin bir diğer T ü rk va
tandaşları gibi m em lekette serbestçe yaşayabileceklerini beyân ve m es’elenin
halli içün h ey’et reisini A nkara’ya göndermektir.
Buna tem âyülüm , M usu l civârındaki G eldan î kuvvetlerinin lehim ize hareke
tini te’mîn etm ek fâidesi bir de buradan A surî hey’etini gönderm ek arzusudur.
A ğ a Petros Harb-ı U m û m î’de intikam ordusu kum andanı olarak bize çok
fecâyi’ yapm ış olan bir adam deniliyor. Hâlen bir ehem m iyeti var mıdır? Bu
nun oraya gelm esinde fâide m elhûz m udur? İktızây-i hâlin emr-u iş’ârı müster-
ham dır*.
İS M E T
* Bkz. No. 368.
No. 354
No. 232, 233 15 Kânun-i sânî 339
(15 Ocak 1923)
1 — M âliyenin tâlî kom isyonu dün arz ettiğim esâsât dâhilinde çalıştı. K a
pitülasyonların bir tâlî kom isyonu çalıştı.
2 — Bugün Am erika m urahhası nezdim e gelerek adlî sistemde müdavele-i
efkârdan âtîsi hakkında bedbîn göründükten sonra akşam içün kendisi ile C u r
zon ve benim aram da nezdinde bir içtim â’ ihzâr etti. A m erika hey’etinin
Türkler aleyhine çalıştığına dâir gazetelerimizin şikâyeti sû-i te’sîr ettiğini ve A n
kara’daki teşebbüsât-i iktisâdiyeye yapılan nüm âşıyı kendileri üzerine te’sîr yap
mayı istihdaf ettiği halde bilakis sermâyedarları daha ziyâde endîşenâk ve
hey’etlerini daha ziyâde bîtaraf yaptığını söyledi. Teşebbüsât-ı iktisâdiyeden
m a’lûm âtım yok ise de arada bir sû-i tefehhüm hâsıl olduğunu gördüğüm den
hüsn-i sûretle delâlet edebiliyorum ve Am erika hey’etiııe de izhâr-ı muâvenet-
içün çok fırsat vardır dedim .
3 — Akşam ictim âında C u rzon adlî sistemden vazgeçem eyeceklerini, Lahey

beyne’l-milel m ahkem esinden bir hey’etin m uvakkat bir m üddet vereceklerini
söyledi. Am erikalı m üdâhale ve her halde tarafımızdan bir sûret-i hail bu lun
masını taleb eyledi. Bir iki güne kadar m utahassıslarımızı gönderiyorum , başka
yapacağım yoktur esâsını m üdâfaa ve teklîfatı reddettim. M ütehassıslar ıslâh
edinceye kadar bir zam ana ihtiyâç vardır dediler. B una bir çâre bulm adan
Am erikan ve İngilizleri tatmîn edem eyiz. Binâen aleyh sulh yapam ayız. İnkıtâ’
faciası olacaktır esâsında ısrâr ettiler.
4 — C u rzo n ’un bir iki günde avdeti havâdisi doğru değil. O n beş gün son
ra gidip parlam entoya izâhât verecek imiş. M üsâade edeim işim ki İsmet Paşa
çok tatlı ve m u ’tedil adam dı desin. A ğer inkıtâ’ olursa öm ründe benim kadar
m uannid ve aksi adam görm ediğini iddia edecek imiş. Bu akşam tatlı ve ciddî
m uhâverât esnâsında adlî te’m înât içün şiddetle ısrâr etti. M üttefiklerin bâ-hu-
sûs İtalyanların ve Am erikalıların ayrı ayrı musırr olduklarını söyledi*. Esâs
* 15 O cak 1923 günü Lord Curzon Londra’ya şunlan yazıyor:

“ I have just retum ed from hour and a half vvith ismet and C hild över capitulations. I told
ismet plainly that the matter could not be settled by a mere repetition of the old assertions and
denials which vve have heard for eight vveeks; that vvhile vve are willing to abolish the fıscal capi
tulations and to insert in the treaty the surrender of ali capitulations, vve must have a provisional
judicial system approved by the Povvers for the intervening years before necessary reform of the
Turkish codes can be completed, and that it is for the Turks, having rejected ali our suggestions,
to make proposals themselves and to embody them in a protocol to take treaty.
“ I even made suggestions to ismet as to the lines on vvhich it might be possible for them to
proceed. Othervvise I said vve should have no altemative but to insert our ovvn provisions in the
treaty,adhere to them, and leave if they vvere not accepted. But in that case both C hild and I re-
minded him that not an Am erican dollar nor an English shilling vvould be forthcming for the eco-
nomic restoration of Turkey.
“After repeated appeals to us from ismet to trust to the good faith and splendid intentions of
the Turks, vve left him to take avvay this pili and consider vvith his colleagues hovv far they can
svvallovv it. I entertain little hope except on the last moment theory vvhich is practically becoming
our sole chance vvith these impossible people, vvho seem to com bine the intelligence of an under-
developed child vvith the indurated obstinacy of a m ule.”
(F . 0 . 424/256\ p. 151, No. 75; D B F P -I/ 18, p. 448,449, No. 327).
maksadı M usu l m es’elesi durdukça hiçbir m es’eleyi halletm em ektir. Bilakis her
milletin talebini tevsî’ ve te’yîd ediyor ve m ütem adiyen tazyîk tertibâtım yapı
yor.
İS M E T
No. 355
%âta mahsûsdur (16 Ocak 1923)
Fevkalâde m ahrem dir.
G azi Paşa H azretlerinin de iştirâk eylediği H ey’et-i Vekîlede ahîren K onfe

rans nezdine m e’muriyetleri teklif buyurulan zevât hakkında m üzâkere cereyân
etti. K atib Suad Sedad Efendinin hali hey’etce m a’lûm olduğundan devâm-ı
m e’m uriyetinin muvâfık görülm ediğinin ve m ünâsib bir suretde iâdesinin*; Ha-
im N aum Efendiye buradan m e’m ûren sûret-i husûsiyede İngiltere’ye i’zâm m da
Kânûn-i sânî nihâyetine kadar dört aylık m asârıf ve tahsîsât karşılığı olarak beş
bin lira verildiğinden tahsilâtının Şubat hidâyetinden yürütülm esinin; Cavid Be
yin hey’et-i m urahhasa nezdinde m e’m ûriyeti hidâyetinden beri gayr-ı câiz
görüldüğünün ve orada m evcûdiyeti M ecliste ve alelhusûs H ey’et-i Vekiledeki
rüfeka arasında bâdî-i ıztırâb olduğunun ve bir ân evvel alâkasının kat’ı Gazi
Paşa H azretlerince de m atlûb bulunduğunun, alelhusûs D üyûn-i U m ûm iye
İdaresinden küllî tahsılât aldığı halde idâre-i m ezkûrenin menâfıini m üdâfaa
* Bkz. No. 15.

Lozan konferansının daha ilk günlerinde şüpheleri üzerine çeken kâtip Suad Sedad hakkında
Rıza N ur şunları yazıyor:
“ Hasan’ın (Saka) Lozan’a getirdiği, benim Sirkeci’de H asan’a: Bu çocuk ahlâksızdır, hırsızdır,
bunu götürme! dediğim ve H asan’ın “ Pek namuslu bir gençtir” deyip götürdüğü çocuğu her
encüm ende ve daim a görüyorum . Dikkatimi celbetti. Bunun böyle her yerde bulunm ası lüzumsuz,
niye sanki?... Şüphelendim.
“ G ünler geçti. Otelci bu çocuğun üç gündür m eydanda olmadığını, kapısını açtıklarım, için
de eşya olm ayan kötü bir bavulunu bulduklarını, otele 600 frank kadar borcu olduğunu söyledi.
Bu para iki bin T ürk lirasıdır. M eğerse bizim müşavir ve kâtiplerden de ödünç diye para almış,
yemiş... Polise haber verdik. Aradı. Polisin tahkikatı bitmesinde verdiği m alûm at şudur: Bir gece
Lozan’ın bir fena meyhanesinde İsviçre’ nin en mühim hırsızlarından biri ile görülmüş. Bir gece
yansı Venizelos’un otom obilinde görülmüş. Fransız heyeti ile temasta imiş. Geceleri sık sık Rus
heyeti murahhasasasına gidermiş. Hele son günlerde hep orada imiş. Bizim otelde geceleri kumar
oynarmış. Ü ç gün evvel İsviçre hududundan çıkmış. V iyana civarında trende birinin bavulunu çal
mış. O rdan R usya’ya geçmiş...
“ Borçları, devletin namusu olarak heyet-i murahhasa bütçesi tesviye etti... İşin asıl fenası, de
mek bu namussuz oğlan bir düziye hafiyelik etmiş, ne gördüyse, ne işittiyse, muhasım safa haber
vermiştir.” (Hayat ve Hatıratım, III, s. 1127-1128)
edeceği tabiî görüldükten m âada ayrıca da hey’et-i m urahhasa tahsisâtından
yevm iye beş İngiliz Lirası alması bihakkin şiddetle m uâheze edildiğinin ** ve
İngiliz m enâbiinin Cavid Beyi zât-i sâmîlerine rakîb olarak ve tercîhan propa
ganda yapm aları G azi Paşayı ve biz arkadaşlarınızı bihakkin rencîde ettiğinin
zât-ı devletlerine arzı tekarrür etmiştir Efendim.
** Bkz. No. 191.

Cavit bey, T ürk delegasyonuna bir ay kadar sonra katıldı. Osm anlı Borçlan işinin görüşüle
ceği sırada, 12 Aralık 1922 günü Lozan’a vardı. O n un M aliye Bakanlığı sırasında Fransa’dan alı
nan borçlar konusunda görüşüne başvurulacaktı. A m a Cavit Beyin Lozan’da şüpheleri üzerine
çektiği anlaşılıyor. R ıza N u r bu konuda şunları yazıyor:
“ Fransızların en alâkadar oldukları ve ehem m iyet verdikleri iş, malî ve İktisadî işler. Bunların
da en m ühim ve başta olanı Düyun-u U m um iye...
“ İsmet (Paşa) bu işler için... C avid’i de getirmişti. Cavid de malî bir mütehassıs geçiniyor.
Haşan, Cavit, Cahit, D üyunu U m um iye ile meşguldürler. Bu üçü bir T rinite halindedir. Bir saç
ayağı yaptılar, gece gündüz beraberler... Hem de daima ve hususî olarak Fransız heyeti azası ile
dost halde onlarla oturuyorlar. O n lar ile yemekte, gezmekte beraberler... M ütârekede C avid’i
Fransızların himaye ettiğini, M alta’dan kurtardıklarını, vaktiyle Cavid, M aliye Nazırı iken Fransız
maliye mahafıli ile pek sık temas edip ahbap olduğunu, D üyunu U m um iyede dâyinler vekilliği et
tiğini de biliyoruz. Nasıl olsa Fransızlara minnettardır. O nlara karşı hiç olmazsa yüzü tutmaz.
Bunlar da şüphemi artırıyor.
“ Bir adam sık sık bana geliyor. D üyunu U m um iyenin Lozan’a iki milyon lira yolladığını, bu
iş için bu parayı rüşvet vereceğini söylüyor. G aliba bana rüşvet teklif etmek istiyor, fakat cesaret
edemiyordu. Biraz sonra bu para ve rüşvet verilmek istendiği herkesin ağzına düştü. Ayni zam an
da C avid’e, C ah id’e rüşvet verilmiş olduğu da söyleniyor.
“ M üzâkere, müzâkere Cavid, Haşan, C ahid, düyunu um um iyenin sermaye değil faizinin tak
simi esası üzerine karar vermişler. Bu benim havsalama sığmadı... bütün borç T ürkiye’nin sırtında
duracak. Sade faizi seneviyi bizden arazi alan devletlerle Türkiye arasında taksim edecekler... Felâ
ket....
“ C avid’e sorduk, “sermaye taksiminin fennen asla imkânı yoktur” dedi... “ Bir mühim Avru-
palı mütehassıs bulduk, sermaye taksiminin fennen kabil olduğunu söyledi” dedim. Cavit kızardı.
Pancar gibi oldu. Bu adam pek kibirli idi. Ufak bir itiraz karşısında bile kan başına çıkar, kıpkır
mızı olurdu... Cavid bunun fennen kabil olduğunu biliyor. Kasten olm az diyordu. Hâindir...
“ İsmet’e (Paşa) anlattım. İsmet yine bir fikir söylemiyor... Hüseyin Cahid de gazetesinde Ca-
vid’in sözünü müdafaa ediyor, bizim aleyhim ize yazıyor. Bizi cahillik ile itham ediyor ve bizimle
alay ediyor. O da D âyinler Vekili idi ya!... Bu efendiler yıllarca D üyunu umum iyeden çöplenmiş-
lerdi. H alâ da çöplenmektedirler...
“ Bom par’a behemehal sermaye taksimi olacağını söyledim... Bunun üzerine Fransızlar tara
fından bir kıyamettir koptu. T elâş ve hararetli münakaşa, tehdit. Her şey var...
“ İsmet pek izdirap içinde. Hali perişan. Bana da bir şey söyleyemiyor. Nihayet döküldü:
“Cavid, C ahid, H am id başımıza belâ olmuştur. Bunları nereden getirdim ?!...” dedi...
“ Devam etti: “ Bunlar düşm anla bir olmuşlardır. Hem düşm anla uğraş, hem de bir de bun
larla uğraş. Bunlar hıyanet ediyorlar...
“Bunlardan kurtulmadıktan sonra bu işi halledemeyiz. Engel oluyorlar...” dedi...
“ İşte doğrusu bu idi. Benim de hissiyatım onların hıyanetinde idi...
“ İsmet bana dedi ki: “ Ben bir çare düşünüyorum . Paris’ten Ferid’i getirelim. O n a sermaye
taksimi üzerine bir proje yaptıralım. Fransızlar ile müzâkereye onu m em ur edelim ” . (Hayat ve Ha
tıratım, III, s. 1120-1125).
No. 356
Muhtar Beyefendiye
No. 264, 265, 266 16 Kânun-ı sânî 39
(16 Ocak 1923)
15/16 K ânun-i sânî gecesi A ralo f beni ziyâretle hüküm etinden aldığı m a’lu
mât ve ta’lim âtda İngilizlerin G elibolu Şibihcezîresinin ender ve beş kilometre
arzında bulunan kısm ında bir kanal hafretmekte olduklarının hüküm etçe istih-
bâr edildiğini ve bu bâbda hüküm etim izin m a’lum ât ve nokta-i nazarının istif-
sâr edildiğini söyledi. Cevâben böyle bir am eliyenin ihfası gayr-ı m üm kin oldu
ğuna nazaran vâki’ ise bilinm esi tabiî olduğunu, fakat hüküm etçe bu bâbda
m a’lum ât olm adığını söyledim. Bundan sonra Ç içerin’den m ektup aldığını, Rus
hey’et-i m urahhasasm ın 7 K ânun-i sânîde konferans kâtib-i um um îliğine bir
protestonâme tevdî’ ederek 20 K ânûn-i evvelden beri Boğazlar m üzâkeratı hak
kında m a’lûm âtları olm adığından şikâyet ettiğini, aldığı cevabda projenin hazır-
lanmakta olduğu bildirilm iş ve R u s hey’et-i m urahhasası bu cevâba yine hayret
eylemiş. M üttefiklerin cevâbı T ü rkiye ile kendileri arasında husûsî m üzâkerâtm
devâm etmekte olduğunu ve bu m üzâkerâtm resmî bir netice tevlîd edecek mâ-
hiyetde bulunduğunu ve icâbında Rus hey’et-i m urahhasasına da m a’lum ât ve
rilebileceğini ifâde ediyorm uş. Ç içerin 14 K ânun-i sânîde husûsî m üzâkerât idâ
mesi kolaydır, iştirâk etm eyenler içün de bir taahhüd teşkil etm eyeceği kat’îdir
tarzında cevab vermiş. A ralof bu m es’ele enteresandır, m âhiyeti hakkında şim di
ye kadar vâzıh bir m a’lum ât edinem edik tarzında bir (?) serzenişten bulundu.
Ben cevâben R usya hüküm eti Boğazlar m üzâkerâtına iştirâk içün Konferansa
da’vet edildiler ve m üzâkerâtm bu kısm ına iştirâk ettiler. Fakat Boğazların harb
gem ilerine tam am iyle kapalı olmasını m ebde’den nihâyete kadar iddia ve ihtirâz
ettiler. Bizim M oskova M uâhedesiyle ve kabul ettikleri M isâk-ı M illîm izde böyle
kat’î bir şekil m ezkûr olm adığı gibi Konferansa icabetden evvel de Ruslarla bu
hususda m ü n’akid bir m ukavelem iz yoktu. İstanbul’un ve M arm ara’nın em niye
tini kâfil te’m inât taleb ettik. Gösterdikleri eşkâli tedkik ediyoruz. Benim anladı
ğım Rusların sûret-i kat’iyyede Boğazların harb gem ilerine açılm asına (derpiş
eden) bir tarz-ı halli kabul etm eyeceklerine dâir resm î beyânâtda bulunlarından
elyevm bu bâbda cereyân etm ekte olan m üzâkerâta kendileri iştirâk etm elidir
m erkezindedir dedim . A ralof son fıkraya cevâben R usya h ey’eti nokta-i nazarını
açık olarak ifâde etmekle beraber yine m üzâkerâta iştirâk arzusunda idi. H albu
ki m üzâkerât bizim gıyâbım ızda cereyân ediyordu. Ben İsmet Paşadan bu bâb
da m a’lûm ât isteyeceğimi söyledim . A ralof sizce kâfi görülecek te’m inât ibrâz
edildi mi diye sordu. Ben cevâben Boğazlar m es’elesi de mesâil-i şâire gibi
henüz sûret-i kat’iyyede takrîr ve tesbit edilmiş olm adığını ve m üzâkere edilen
mesâilin hey’et-i um ûm iyesinin hep birden kat’î eşkâl ibrâz edeceğini zannettiği-
mi söyledim. Bundan sonra ticâret-i hâriciye mümessillikleri m es’elesi ile Baye-
zit konsolosonun her ân devleteyn arasında m ühim ihtilâf ihdâs edebilecek
vaz’iyeti üzerinde dört saat kadar devâm eden m ü z’ic fakat bîsûd m ükâlem e ce
reyan etti ve ayrıldık. Bayezid konsolusunun bir ân evvel m ahallinden kaldırıl
ması ve yerine diğer bir konsolosun gönderilmem esi devleteyn m ünâsebât-ı
hâzırasının hüsn-i idâm esi nokta-i nazarından elzem dir. Bu bâbd a m üessir ve
kat’î ve âkil teşebbüsâtda bulunarak neticenin iş’ârı m ercûdur*.
M ad d e 2 — İsmet Paşa Hazretleri ve M uhtar Beyefendiye yazılmıştır.
* Bkz. No. 400,401.
No. 357

(16 Ocak 1923)
Tahrirâtınızda teklif buyurulan zevâtın isimleri hizâlarında gösterilen mu-
hassasât ile Konferans h ey’eti m e’muriyetleri İcra Vekilleri H ey’etinin 14/1/39
tarihli ictim âında kabul edilm iştir Efendim.
No. 358

(16 Ocak 1923)
C 15/1/39 tele*.
Teklif-i devletleri veçhile M ou gin ’e vaz’iyyeti ehem m iyetle îzâh ettim.

M üsta’cel telgrafla Poincare’ye yazdı.
No. 359
J\[o. 234 16 Kânun-i sânî 39

(16 Ocak 1923)
Rehine sivil ve askerî üserâ hakkındaki i’tilâfnâm e bitmiştir. U ç dört güne

kadar im za edilecektir. İm zadan yedi gün sonra başlam ak şartı ile ibtidâ Y u n a
nistan tarafından rehineler İzm ir’e teslim edilecek. Bunların adedi Y u n an listele
rine göre 3000 kadardır. M ütebâkîsinin ne olduklan hakkında bizim liste mûce-
bince tedkîkat ve tahkikat yapılacak 7000 eksik var dem ektir. İm zâdan iki
hafta sonra Y unanistan bütün üserây-ı askeriyemizi m üteaddid vapurlara bindi
rerek birden İzm ir ve İstanbul’a götürecek. B a’det’-tahkik aynı m ikdârda zâbit,
aynı m ikdârda efrâd olarak Y u n a n esiri aynı vapurlara tahm îl edilecek, bizde
kalan m ütebâki Y u n an üserâsı sulhün im zâsm dan üç hafta sonra Y un an istan’a
gönderilecek. Bu işlere bizden ve Yunanistandan birer delege ile beyne’l-milel
Salîb-i A h m er’den üç a’zâdan m ürekkeb kom isyonlar bakacaktır. Derhal tedâbîr
ittihâz buyurulm asını rica ederim İ’tilâfnâm enin aynını dahî telgrafla gönderece
ğim *.
İS M E T
* Bkz. No. 333, 383, 420.
No. 360
jy0_270 I? Kânun-ı sânî 39

(17 Ocak 1923)
C 16/1/39 ve 229 tele*.
1 — 205 ve 206 telgrafnâm elerim iz 5/1/39 da keşide edilmiş, bugün ikinci

d e fa olarak tekrar olunm uştur Efendim.
No. 361
No. 272, 273 17 Kânun-ı sânî 39
(17 Ocak 1923)
ıg4 num aralı telgrafıma zeyldir*.
A n ad olu ’da hâlen üç Episkopos cem ââtca vâki’ d a’vetler imtisâlen m ukad-
dem â Patrikhânece ta’yin olundukları devâiri terkle diğer m ahaller episkoposlık-
larını kabul etmişler ve ruhbân ve ahâli kendilerini tanımıştır. Bunlar Kayse-
ri’ de b i’l-ictim â’ Sinod meclisi teşkil ederek Serokopyus Efendi (?) Kayseri M et-
ropolidliği ile um ûm A nadolu T ü rk Ortodoksları Serepiskoposluğuna naklen,
M illetyus Efendi K onya Episkoposluğuna, M ervasiyus Efendi G üm üşhane Epis-
koposluğuna, ahîren takdîs ve ta’yîn olunan Kostantinos Efendi A nkara Episko
posluğuna ta’yîn olunm uştur. Serepiskopos ve Episkoposlar ve Sinod’un a ’zây-ı
sâresi m u ’teberân ve m uhtelit m ahaller a ’zâsı A nadolu T ü rk O rtodoks Kilise-
si’ nin fi’len teşkîl olunduğunu ihbâr ile Kilisenin bu nâm ve unvân ile tanınm a
sını, nizâm nâm elerinin tasdikini ve Serepiskoposla Episkoposlann ve Sinod
m uhtelit m eclisler hey’etinin kabul ve m e’m ûriyetlerinin icrâsını A dliye Vekâle
tinden istirhâm eylemişlerdir. Bu bâbdaki m azbataları, nizâm nâm e ve Kilisenin
cem aât ve M etropolidân ve m eclis m uhtelit a’zâsının esâmisini hâvi zabıtlar da
vekâlet-i m ezkûreye vârid olm uştur**.
* Bkz. No. 259, 249.
** Bkz. No. 393.
No. 362
No. 235 Kânun-ı sânî 39
(17 Ocak 1923)
1 — M übâdele-i ahâli tâlî kom isyonu ictim âına devâm ediyor. Sivil ve aske
rî üserâ m übâdelesi takarrür etti ise de Y unanlılar tarafından imzâsı m übâdele-i
ahâli karam âm esine ta’ lîk edilm iştir ki iki üç güne kadar m e’m ûldur. M âliye ve
güm rük m üzakerâtı devâm etti. Bizim ta’rife-i hâzıram ızı aynen tesbît ve kabul
etmek teklifine m ukabil olan eski ta’ rifeyi altın fiâtı üzerinde tesbît etmelerini
bilâhire ayrıca mütavassıt bir ta’rife fikrini derm iyân ettiler. M ütevassıt ta’rifeyi
tanzîm ve teblîğ etmediler, hazırlam ağa çalıştılar. M a ’hazâ yarın Bom pard
bilcüm le m âlî müşâvirleri ile Paris’e gidiyor. M uallak mesâil içün kat’î karar ge
tirecek.
2 — Belçika sefirinde bir ziyâfetde m uhtelif zevatla m ülâkatım ın hülâsası
şudur: İtalyanlar kapitülasyonların adlî sisteminde bi usûl-i halle muvâfakat et
mezsek inkıtâ’ olacağından ve kendilerinin buna fevkalâde ehem m iyyet verdikle
rinden bahsettiler. İstanbul, İzmir, E d im e ve sâirede elveym kırk bin İtalyan var
imiş.. Fransızlar da mesâil-i m âliyeden dolayı Konferansın âkıbetinden bedbînî
tereşşuh ettirdiler. Bulgarlar da D edeağaç lim anı ve oraya kadar boydan boya
kendi m allan için bir koridor istiyorlar. İtalyan m urahhası bana bu fikri hara
retle tervîc etti.
3 — D ü n akşam ki m ülâkatım dan İngiliz ve Am erika m urahhaslarında adlî

sistemi kabul edeceğim e dâir üm m îd bırakm am ak içün bugün her ikisine husû
sî m ektub yazdım . Y un an istan’da ve diğer bir m em lekette m evcud olm ayan bir
usûlü kabul edem eyeceğim izi te’yîd eyledim .
4 — Lord C u rzo n ’un kâtib-i husûsîsi bugün M u su l’dan dolayı ne İngilizle-

rin ne Türklerin harb etm ek niyetinde olm adığını, fakat tarafeyn geri çekilem e
yecek kadar ilerlemiş ve İngilizler A raplara bağlanm ış olduklarından zevâhiri ve
izzet-i nefisleri kurtarm ak için M usu l m es’elesinin hallini L ah ey’e veya C e m ’iy
yet-i A kvâm ’a hakem e havâle etm ek fikrini telkîn ediyordu.
İS M E T
No. 363
İcra Vekilleri Hey ’eti Riyasetine

(17 Ocak 1923)
14 Kânun-i sânî tarihli ve 256 num aralı şifre telgrafnâm e cevâbıdır*.
Esbak B em Sefiri Fuad Beyi istifâde içün m ukaddem â aradım . Siyâsetden

çekildi. H âlen M ısır’da mesâlih-i zâtiyesi ile meşgul bulun duğu m ustahberdir.
İS M E T
No. 364

(78 Ocak 7923)
A d lî m üşavirler hakkındaki teşebbüs-i devletleri m üsbet bir şekilde netîcepe-

zîr oluyor mu? Bu hususdaki m uvaffakiyetiniz bence ayrıca m ûcib-i m em nuni
yet olacaktır*.
* Bkz. No. 291, 294, 297, 300.
No. 365

(78 Ocak 7923)
K araağaç’ın bir Y u n an taburu tarafından işgal edildiğini Refet Paşa 15 K â
nun-i sânî tarihli telgrafla bildiriyor*.
* Bkz. No. 313.

Yunanlıların Karaağaç’ı işgal ettikleri haberi geldiği zaman G azi M ustafa Kem al (Atatürk) tz-
mit’te bulunuyordu. İstanbul’daki Dışişleri M urahhası Adnan Bey (Adıvar) da İzmit’e gitmişti.
Oradan, İngiliz Yüksek Komiserliği katında girişimde bulunulmuştur. İstanbul’daki İngiliz Yüksek
Komiser Vekili M r. Henderson, 18.1.1923 günü Londra’ya şunları tellemiştir:
“ I have received telegram from A dnan Bey at Ismid stating that M ustapha Kemal is much
concerned at violation of M udania convention through occupation of Karagatch by Greeks and by
retirement of allied forces to eastem bank of M aritza. Adnan also begged that urgent steps be ta-
ken to avoid ali incidents.
“ Allegations which are of course vvithout foundation are I fancy based first on presence of
Greek detachment at Karagatch and secondly of British sentry on east bank of Kuleli Bourgas
bridge. In m y reply I have consequently denied both statements remarking in the first case that
Karagatch is occupied by French troops and that presence of G reek detachement there is not con-
trary to M udania convention and secondly that General Harington has given instructions for every
single British sentry to be withdrawn to vvest bank...
“ Sent to Lausanne No. 37.”
(F . 0 . 424/256, p. 153, No. 78; D B F P -I/ 18, p. 453-454. No. 331).
No. 366
Lozan ’da İsmet Paşa Hazretlerine
Şifre tel. 18 Kânun-ı sânî 39
JVo. 276 (75 Ocak 1923)
İki üç günden beri Fevzi ve K âzım Karabekir Paşalar Hazerâtı ile birlikte
orduyu teftiş etmekteyiz. Bu telgrafı H ereke’den yazıyorum . M eşhûdâtım dan
m em nunum . İki gün sonra Bursa ve Balıkesir m ıntıkalarına geçip teftişâta de-
vâm edeceğiz. M a ’lum ât, m uhabbet *.
Başkum andan
* Bkz. No. 340.
No. 367
(18 Ocak 1923)
Şifre
Ü serâ teâtisi işlerine bakm ak üzere teşekkül edecek kom isyona a’zâ olacak
delegem izin ta’yini içün m ezkûr komisyon a’zalarının nerede birleşeceğinin
iş’ânnı rica ederim *.
* Bkz. No. 383, 397, 420, 423.
No. 368
(18 Ocak 1923)
C 16/1/39 23° num araya cevab*.
Asurî ve Geldanîlerin m em leketim izde iskânları husûsuna muvâfakat ede

m eyeceğim iz m a’lûm olm akla beraber hiçbir taahhüdü tazam m un etm em ek ve
m ahzâ A ga Petros’un L ozan’dan uzaklaştırm ada bir laide m e’m ûl ise A nkara’ya
gönderilebileceği ve m a’mâfih m erkum un evvelce R um iye şehbenderhanem izde
tercümanlıkta istihdâm edilm iş T ü rk tâbiiyyetinde bulunduğu arz olunur.
No. 369
(18 Ocak 1923)
A n k ara’ya vürûduna intizâr edildiği m a’lûm-ı devletleri olan M acar zâbitâ-
nından Ö jen R oçkay dün m uvâsalat etmiştir.
H Ü S E Y ÎN R A U F
No. 370
(18 Ocak 1923)
1 7 K ânun-ı sânî 39 raporudur.
M übâdele-i ahâli tâlî kom isyonu çalıştı, terakkî etti. A m iral Bristol bugün
akşam a kadar benim le kapitülasyonları m üzâkere ve intikali bir devrenin lüzû-
m una beni iknâa cehdetti.
İS M E T
No. 371
Fevzi Paşa Hazretlerine cevaben
ismet Paşa ile diğer Mümessillere re’sen
(18 Ocak 1923)
Ta ’mîm
Fevzi Paşa Hazretlerine: 15/1/39 tarihli telgrafa cevâbdır.
Y un an lılar sulh m üzâkerâtı devam ettiği esnada bâki kalan kuvây-ı m unta-
zam alarını pey der pey G arb i T rak ya ’ya tahdîş etm iş ve askerleri M eriç boyuna
toplam aya başlamış ve altı fırka tahm in olunan askerlerine yeniden iki fırka da
ha gönderilm eye teşebbüs edilmiş, M eriç’i m ürûr içün alenen vesâit edildiği ve
vesâitin ihzânndan sonra m untazar olduğu veçhile âsâyışı ihlâl hareketleri başla
mış olduğu beyâniyle ahvâlin îcab ettirdiği tedâbîri ittihâz etm ezden m ukaddem
bu husûsda düvel-i müttefika komiserlerinin nazar-ı dikkati celb olunduğu ve
Yunanlıların M ud an ya M ukavelesi ahkâm ına riâyet edecekleri ve m ukavelenin
üçüncü m addesinin tatbîk olunacağı hakkında kat’î ve sarih beyanâta intizâr et
tiğimizi, aksi takdirde düvel-i müttefıka tarafından da im zâ edilen M udanya M u
kavelesine elyevm riâyet olunm adığına hükm etm ek m ecburiyetinde kalınacağı
dün akşamki tarihli bir nota ile İstanbul’a teblîğ olunm uştur Efendim *.
* Bkz. No. 365-Trakya’da Yunan askerî hazırlığı ile ilgili olarak basında da sık sık haberler
görülüyordu. 20 ve 21 O cak 1923 günlü Fransız gazetelerinde çıkan haberlerden üçü aşağıya alın
dı.
T rakya’daki durum la ilgili olarak gazetelerde çıkan haberler:
La situalion s’ aggrave en Thrace
Des rencontres se produisent

entre patrouilles grecques
et gendarmes turcs
A T H E N E S , 18 Janvier. — La situation devient menaçante en T hrace occidentale 0C1 les

Grecs ont masse pres de 70.0000 hommes, sous le com m andem ent du colonel Pangalos, L ’etat-
major a reçu de severes instructions pour completer les effectifs des unites presentes,pour renforcer
la discipline et pour tenir haut le moral de l’armee.
Plusieurs incidents ont dejâ eu lieu entre des patrouilles helleniques et la gendarmerie tur-
que, notamm ent dans la region d ’Ipsala.
II est â craindre que de nouvelles complications surgissent et que Pactivite belliqueuse des
troupes grecques n’ait un fâcheux echo sur les dispositions des autorites kemalistes.
Matin, 20.1.1923
A Lausanne, le desaccord persıste

entre Anglais et Turcs
L A U S A N N E , 19 Janvier. — D e sotırce turque, on assure q u ’au cours des negociations oflı-

cieuses qui se poursuivent entre les Anglais et les Turcs, â Lausanne, ces derniers auraient decline
la proposition anglaise d ’arbitrage de la Societe des nations.
Les T urcs maintiennent leurs revendications tendant â faire connaître, avant la conclusion de
la paix, la souverainete ottomane sur le vilayet de M ossoul. (Havas).
(Matin, 20.1.1923)
Les Preparatifs Grecs en Thrace
Les nouvelles de T hrace q u ’on a reçues â Paris ce matin indiquent un etat de choses assez
dangereux. Voici les faits les plus saillants:
Les troupes grecques qui sont concentrees en T hrace occidentale constituent une force de
60.0000 â 70,0000 hommes.
Ces troupes se sont installees, contrairement â l’esprit de la convention de M oudania, sur
toute la partie de la rive droite de la M aritza que n’occupent pas les troupes françaises.
L ’etat-major grec complete l’effectif et l’armement de ses diverses unites. II s’efîorce aussi,
avec moins de succes peut-etre, de stimuler le moral de ses soldats. C e flechissement persistant du
moral est le seul trait pacifıque de la situation.
Les Grecs paraissent se preparer â franchir la M aritza. Ils ont rassemble du materiel de pon-
tonniers â Bosnakeui.
Des incidents se sont dejâ produits: pres de Boudjak, un poste grec a tire sur des paysans
turcs; dans le secteur d ’lpsala, un choc a eu lieu entre une patrouille grecque et le gendarmerie
turque, et un civil turc a ete tue.
Ces faits montrent qu’il est necessaire d ’inviter les Grecs â s’eloigner de la M aritza.
(Le Temps, 20.1.1923).
La situation en Thrace
O n m ande d ’Angora:
U n com m unique officiel kemaliste dit que les Grecs concentrent leurs troupes tout le long
de la ligne de la M aritza et installent egalement de forts contingents â Karagatch, violant ainsi la
convention de M oudania. Q uelques detachements ont tire sur les habitants et les postes turcs, fai-
sant plusieurs victimes.
D ’autre part, on m ande de Constantinople:
U n com m unique de l’etat-major du corps d ’occupation français â Constantinople dement les
informations signalant que de frequents incidents se produiraient dans les regions de la M aritza et
â Karagatch. La zone d’occupation française est dans un calm e com plet.Les milieux renseignes
dementent egalement les bruits qui ont couru du debarquem ent de detachements des Soviets dans
la region de M idia.
(Le Temps, 21.1.1923).
No. 372
(19 Ocak 1923)
M uhâsebât-i U m û m iye M üdîri Fuad Beyin hesâbâtı m üşâvir Şefik Beye

devr ile A nkara’ya i’zâm ına m üsâade buyurulm asını M âliye Vekili Bey rica edi
yor. Zât-i alinizce inflkâkinde m ahzûr yoksa H ey ’et-i V ekile muvâfık görüyor.
A rz ile bu bâbdaki cevâbınıza intizâr eylerim Efendim.
No. 373
(19 Ocak 1923)
C229*
Tahrirâtlarınız müteferrik suretde gelmiş ve ekserisi m azrûfen hem en âid
olduklan dârelere dağıtılmıştır. Vekâlette kayıdları yoktur. 202 num aralı tahrirâ
tınızda neden bahsolunduğunun iş’ârı.
No. 374
Hey ’et-i Vekîle Riyasetine.
No. 238, 239, 240, 241 19 Kânun-i sânî 39

(19 Ocak 1923)
No. 238
H aşan Beyin avdetinden sonra güm rük mesaili hakkında gerek tâlî kom is
yonda resm en gerek sûret-i husûsiyede İngiliz ve Fransız ve İtalyan delegeleriyle
cereyan eden m üzâkerât neticesinde vâsıl olduğum uz şekil ber vech-i âtîdir:
Evvelce de arzedildiği veçhile güm rüğe m üteallik kapitülasyonlar ahkâm ının

ilgasını m ütezam m ın bir m addenin sulh m uâhedesine derci, sâniyen T ü rkiye ile
Konferansa iştirâk eden devletler arasındaki m uâm elât-ı ticâriyeye âid m evâddın
bir ticâret mukavelesi şeklinde ayrı ayrı teâtîsi, sâlisen beş m isle tâbi’ olan eşya
tablosu ile on iki m isline tâbi’ olan eşya tablosu m ukaveleye rabtolunacak ve
ta’rifede m ezkûr olm ayan eşyadan da kıymeti üzerinde % 20 resim istîfâsine dâ
ir ayrı bir m adde konulacaktır. Bu bizim ta’rife-i hâzıram ızdır. Bu mukavelenin
m üddeti ü ç sene olacaktır. M üttefikler bundan başka on iki misle tâbi’ eşyadan
ba ’zı m ühim lerini bilhassa kendi ticâretlerini alâkadâr eden eşyadan m ürekkeb
mutavassıt bir tablo teklîf ediyorlar. Bu tablodaki eşyanın üç sene m üddet zar
fında 8-9 misle tâbi’ tutulm asını istiyorlar. B una m ukabil bir m adde olarak bi
ze verecekleri şey kendi güm rük kanunlarının hâl-i hâzırına göre en asgarî ta’ri-
felerini tatbîk ettikleri m em leket m uâm elesini T ü rk iye’den gelen idhâlâta tatbik
edecekler.
No. 239
Para kıymeti m ukavelenin tarih-i im zâsındaki altın fiatlanna nisbetle bir ay

zarfında vasatı olarak % 30 tebeddül irâe ettikçe ertesi ay ta’rifenin emsalleri de
o nisbetde tezyîd veya tenkîs edilecek,yalnız altın fiatı beş kâğıda ininceye kadar
beş misli cedvel içün tebeddül olm ayacak fakat para kıymeti tenâkus ederse di
ğer em saller gibi bu da tezyîd olunabilecektir. Para farkına göre bu tebeddülü
Fransa, İtalya ve diğer ta’rife usûlünü tatbîk eden birçok m em leketlerde daha
sık tebeddüller ile yapm aktadırlar. 9 m isline inm esini istedikleri eşyanın ta’rife-
deki num araları ber vech-i âtîdir: Elli bir, altmış beş, altm ış dokuz, yü z yirm i
bir, yüz otuz, yü z yetmiş sekiz, yü z seksen, yüz seksen beş, yü z seksen yedi,
yü z seksen sekiz, yüz doksan iki, iki yüz iki, y ü z yetmiş, iki yüz yetm iş üç ve
yetmiş dört, iki yüz yetm iş beş, üç yüz iki, üç y ü z beş, üç yüz sekiz, üç yüz on
bir, üç yüz on dört ve üç yü z on dokuz num araları ile ta’rifedeki m ezkûr olan
eşyadır.
Bu mutavassıt tabloya idhâl etm ek istedikleri eşya m iyânında en ziyâde
hâiz-i ehem m iyyet olan iki yüz yetm iş num aralı pam uk m ensucât ile ü ç yüz se
kiz num aradaki ipekli m a’m ûlât ve diğer ba’zı m evâddır. Bunların yekûnu idhâ-
lât-i um ûm iyem izin rub’unu teşkîl eder. Pam uklular İngilizler ile İtalyanları ve
ipekli eşya ile diğerleri Fransızlan hâssaten alâkadâr etmektedir. Bu sûretle ısrâr
onlardan geliyor. Belki bunların ba’zılannı 9 misli cedvelinden çıkarm ak
m üm kün olacaktır.
No. 240
Son ve nihâî m üzâkerât-ı husûsiyede bunları A nkara’ya bildirm ek m ecbûri-

yetinde olduğum uzu ve kabul edem eyeceğim izi söyledik. Böyle mutavassıt bir
tablo re’y-i âlîlerinin bilinm esine lüzûm hâsıl olm uştur. İstihsâlât-ı dâhiliye
rüsûm una elyevm tâbi eşyanın m ukavelede zikri taleb olunuyor. Ü ç sene
m üddetle bunlardan m âadâ dâhilde istihsâlâtı olm ayan eşya üzerine yeniden is-
tihsâlât resmi konulm ayacak dâhilde dahî istihsâli olan eşya üzerine aynı resim
konulm ak şartı ile idhâlât üzerine de resim konulacaktır. Bu m üddet-i m ukavele
zarfında tarafeyn yeni şerâite göre ayrıca ticâret m ukaveleleri akdi içün m üzâke-
râta girişmeği m ütekabile taahhüd edeceklerdir.
No. 241
H ülâsa üç sene m üddetle ta’rife-i hâzıram ızı bir mutavassıt tablo ile tesbît
etmiş oluyoruz. O nlardan da güm rük mevkufâtlarına göre asgarî ta’rifelerini tat
bik ettikleri m em leketler gibi m uâm ele görm ek fevâdini istihsâl etmiş oluyoruz
ve bütün i’tirâzlan bizim um ûm î ta’rifemize m ukabil kendilerinin asgarî ta’ rife
lerini istihsâl esâsının aleyhlerinde olduğunu ileri sürüyorlar. Biz de ta’rifemizi
üç sene içün tesbît ediyoruz. H albuki siz yalnız asgarî ta’rifenizi tatbîk ettiğiniz
m em leketler m uâm elesini bize veriyorsunuz, zarar bizim tarafımızdadır.. diyo
ruz. Bir ay zarfında para kıymeti % 30 tereffü’ ettiği takdirde ta’rifenin em salle
rini o nisbetde tenzîl etm em ek içün fı’lî vâsıtalar vardır. Altın Batlarının bir ay
zarfında vasatisini bu dereceye indirm ek içün son günlerde biraz altın m übâyaa
ettirmek ve bu sûretle param ız tereflu’ etse dahî belki bütün m ukavele m üdde
tinde emsâlleri m uhâfaza etm ek ve yalnız param ız tenezzül ettiği zam an nisbet-i
tedenni derecesinde tâ’rife emsâllerini lehim ize çoğaltm ak, bu sûretle tahavvülât
esâsının yalnız lehimize cereyânını te’mîn etm ek çâreleri vardır. G üm rük
m es’elesi husûsunda vardığım ız netîce yukardaki m a’rûzâtdan ibârettir. Nokta-ı
nazarının iş’ânnı rica ederim. M esâil-i m âliyeyi ayn ca arz edeceğim.
No. 375
(19 Ocak 1923)
18 K ânun-ı sânî 339 raporudur:
1 — M übâdele-i ahâli tâlî kom isyonu çalıştı. Y u n an M akedonyasından bize

gelecek M üslim an ahâlinin em vâlini ve va’iyyet-i iktisadiyesini m uhâfaza etmek
içün bilhassa çalışıyoruz. R ıza N u r Beyin riyâset ettiği bu kom isyon pek çok
şey’e muvaffak oldu.
2 — Ç içerin ile m ülâkatda A nkara’ya m uhâberâtının mevzu-i bahs ettim.

Kendisi Boğazların kapalı olmasını iddiâ ediyor. Biz Boğazların şerâit-i m a’lûm e
dâhilinde açıklığını kabul ettik. Bu cihet A nkara’ca m a’lûm olsun ve bu nokta-i
nazardan aram ızda ittihad-ı efkâr m evcud olm adığı bilinsin. Benim suâlim e kar
şı bunu dedi. Bu da gayet tabiîdir. Bununla beraber dâim î tem asımızın m evcu
diyeti onun nezdinde m ünker değildir.
3 — Bir iki günden beri ziyâde bedbîni havası tereşşuh ediyor. M üttefikler
bize evet veya hayır dedirecek bir proje hâzırlıyorlar. Bunu pazartesi verecekler.
Bu akşam A m erika m urahhası ile uzun m üddet konuştum . U hûd-i A tîka içün
yalnız redd ile iktifa etm eyerek bir teklîf yapm aklığım da ısrâr ediyor. Sulh imzâ-
lanırsa Paris ve Londra’dan sonra N ew Y o rk ve W ashington’a kadar kendisi ile
behem ehâl seyâhat eylem ekliğim i tavsiye eyliyor. Bu dem ektir ki Am erika
T ürkiye ile m ünâsebât-ı iktisâdiyeye ve bununla beraber U hûd-i A tîkadan bir
zerre kalm asına atf-ı ehem m iyet etmektedir. Y akın da m üttefiklerle büyük bir
m eydan m uharebesi vereceğiz. M ünferid ve m üteferrik mesâil-i müteferrika üze
rine perâkende m uhârebât verm ekten yoruldular. Bütün mesâil-i m uallaka üze
rine büyük bir m eydan m uhâberesi vermek istiyorlar. Bu a ’sâb m es’elesidir.
A caba bunda hangi m illet kuvvetlidir*.
İS M E T
* Bkz. No. 382.
No. 376
(19 Ocak 1923)
205 num aralı telgrafnâm eniz tekrar edildiği halde halledilem ediğinden yeni
den akden posta ile gönderilmesi müsterhamdır.
No. 377

(20 Ocak 1923)
C Tahrirât 48.
G arb cephesi kum andanlığınca icrâ edilen tahkikât neticesinde üserâ inşaat
taburlarında Edrem it’de ....m üessesesinde m üstahdem Erm eni K atolik milletin
den Leonis M anas isminde bir kimse bulunm adığı anlaşılmıştır.
No. 378

(20 Ocak 1923)
Salib-i A hm er Cem iyeti H âm id Beye b i’l-m ürâcaa üserâ garnizonlarının tef
tişi hususunu m evzû’-i bahs etmişti. İzm ir’deki bir üserâ taburu ile civardaki
üserâ karargâhlarından biri gösterilecektir. Bu m aksadla Salîb-i A h m er’den
M ösyö M orine ile G u neson’un İzm ir’e gelm elerine m üsâade olunduğu Adnan
Beye teblîğ edildi ve Hilâl-i A h m er’e m a’lum ât verildi. Y un an istan ’daki garni
zonların teftişi hakkında da Hilâl-i A h m er’in nazar-ı dikkati celbolunm uştur*.
* Bkz. No. 421.
No. 379
Adnan Beyefendiye
Paris Mümesslliğine
(20 Ocak 1923)
M a ’m ûretü’l-Azîz vilayeti m erkezinde tekrar küşâd edilm esi istenilen Fran
sız rahiblerinin m ektebinde M ekâtib-i husûsiye ta’lim âtnâm esinin altıncı m ad
desi m ûcebince Türkçe, T ü rk T arih ve coğrafyasının T ü rk m uallim ler tarafın
dan tedris teklifine m uvafakat edilm ediğinden küşâdına m uvâfakat olunm am ış
tır. C eneral Pelle M ekâtib-i husûsiye ta’lim âtnâm esinin tatbiki m ekteblerce ka
bul olunacağını te’mîn etm işti.M ougin ise teftişin icrâsı kabul edildiğine dâir ce-
vâb-ı m uvâfakat getirecekti. D ah a getirm edi. Berây-ı m a’lum ât.
No. 380
(20 Ocak 1923)
K ânun-ı sânînin yirm i beşinci günü Ç anakkale’deki jandarm a, polis ve
m e’m urîn-i hüküm etin kâm ilen esir edileceğini bir İngiliz neferi K ale Lim an
Reisi N azm i Beye söylemiştir. Berây-ı m a’lumât.
No. 381
Müşîr Fevzi Paşa Hazretlerine

(20 Ocak 1923)
Makine başında. Bir dakika te’hîr edilmeyecekdir.
M ad d e 1 — İsmet Paşa H azretlerinden şimdi aldığım 18/1/39 raporu ay

nen üçüncü m addedirler. G azi Paşa H azretlerine arzını rica ederim.
M ad d e 2 — A dnan Beyden şimdi aldığım bir telgrafta elim izde bulunan

İngiliz tayyârecilerinin tahliyesi tarafdân olduğunuz bildiriliyor. H albuki zât-ı
âliniz bana bu bâbda hiçbir şey yazm adınız. A dnan Beye cevâb verebilm ek
içün bu hususdaki kararınıza m uhtacım . A cilen iş’ânnı rica ederim .
M ad d e 3-1 — M übâdele-i ahâli tâlî kom isyonu çalıştı. Y u n an M akedon

y a ’sından bize gelecek M üslüm an ahâlinin emvâlini ve vaz’iyyet-i iktisâdiyesini
m uhâfaza etm ek içün çalışıyoruz. R ıza N u r Beyin riyâset ettiği bu komisyon
çok şeye muvaffak oldu.
2 — Ç içerin ile m ülâkatım da Ankara m uhâberâtını mevzû-i bahs etti. K en

disi Boğazların kapalı olm asını m üdâfaa ediyor. Biz Boğazların şerâit-i m a’lûm e
dahilinde açıklığını kabul ettik. Bu cihet A nkara’ca m a’lûm olsun. Bu nokta-i
nazardan aram ızda ittihâd-ı efkâr olm adığı bilinsin. Benim suâlim e karşı bunu
deai. Bu da gayet tabiîdir. Bununla beraber dâim î tem asım ızın m evcûdiyeti
onun nezdinde m ünkatı’ değildir fikri vardır.
No. 382
I
(20 Ocak 1923)
C 18 K ânun-i sânî rapora*:
Şüphesiz sizin ve bizim sinirlerimiz de en kuvvetlisidir. K anâat ve kararları

mız da o derece kat’îdir Efendim.
* Bkz. No. 375.
No. 383
No. 288, 289, 290 20 Kânun-ı sânî 39
(20 Ocak 1923)
C.
1 — Nezdim izdeki Y u n a n esir zâbitânı Kırşehri ve Kayseri gam izonlannda-

dır. Ü serâm ızı hâm ilen gelecek vapurlarla bunların iâdeleri Y un an lılar tarafın
dan vapurlar ile nakledilecek esir zâbitânım ızm rütbelerine göre ayrı ayrı mik-
darlarınm lâ ekall on beş gün evvel tarafımıza iş’ârına mutevakkıfdır.
No. 289
2 — İm zâdan yedi gün sonra başlam ak üzere ibtidâ Y un an lılar tarafından

rehinelerim iz İzm ir’e teslim edilecektir denildiği halde bizdeki rehinelerin sûret-i
tevdîine dâir m a’lum ât verilmiştir. Bizde rehinelerin m ikdârı 114 kişidir. 95 Er
zincan’da, 8 K ırşehiri’nde, 11 K ayseri’dedir. Ü serâ inşâât taburlarındaki tebaa
m ızdan sivil efrâd hakkında bir kayıd yoktur. G erek bunlar gerek esnây-ı işgal
de ahâliye m ezâlim îka’ etm ekle m aznûn Y un an zabitîn ve efrâd hakkında yapı
lacak m uâm eleye dâir m utâlaalarınm serian iş’ârı m ercûdur.
No. 290
3 — M übâdelenin İstanbul’da icrâsına im kân yoktur.
4 — U serâ m übâdele m erkezi olm ak üzere İzmir, İzm it ve M u d an ya’yı ka

bul edebileceğim izi M üdâfaa-i M illiye bildiriyor.
5 — M übâdelenin oralardan icrâ-ı takarrür ettiği takdirde ikişer asker dele

ge ta’yîn kılınarak i’zâm edilecektir*.
* Bkz. No. 333, 359, 397, 420.
No. 384

(20 Ocak 1923)
İstanbul’dan alınan 4 K ânun-i sânî tarihli istihbârât berây-ı m a’lûm ât zîre

naklolunm uştur.
1 — G alata rıhtım ından 500 sandık cebhâne H aydarpaşa’daki beylik İngiliz

vapuruna tahm îl olunm uştur.
2 — M açk a ’daki m avzerlerim izin m akanizm aları sökülerek cebhâne sandık

larına vaz’ ve sevkiyât m ahallinden yine o vapura nakledilm iş ve vapur Dede-
ağaç’a hareket etmiştir.
3 — A lm an ya ve Avusturya’dan getirilmiş toplardan 38 aded serî’ ateşli on

buçuk, dokuz aded uzun m enzilli on beşlik havan toplan ve 700 sandık top
mermisi, yirm i beş kam yon ve diğer levâzım vapura tahm îl olm uştur.
4 — D iğer bir İngiliz vapuruna yirm i beş sandık boğucu gaz makinesi tah
mîl edilmiştir. Bu vapurun semt-i hareketi m echûldur.
Silâh ve cebhânelerim izin D edeağaç tarikiyle Y un an lılara verildiği bu suret

le anlaşılıyor. A dnan Beye düvel-i m üttefikanın yed-i em ânetine m evdû’ olan es-
lihanm bu suretle kaldınlm asını protesto etmesini yazm ıştık*.
No. 385
No. 292 20/ 1/3 9 (20/ 1/ 7923)
İş’âr-ı âlîleri veçhile* N u m an Rıfat Bey Paris M üm essilliği ikinci kâtibliğine

ta’yin kılınmıştır Efendim **.
* Bkz. No. 183, 195.

** Paris M üm essilliğine de şu telgraf çekilmiştir:
“ M ülga sefaret kâtiblerinden Num an Rıfat Bey mümessillik ikinci kâtibliğine ta’yîn kılınmış
tır Efendim.”
No. 386
No. 243, 244, 245 20 Kânun-i sânî 339
(20 Ocak 7923)
N o. 243.
1 — M üb âd ele tâlî kom isyonu ile üserâ ve m ekabir tâlî kom isyonu içtim â’
etti. M übâd ele kom isyonunda Y un an istan’ da sâkin Türklerin em lâk ve arâzisini
zabt ve istimlâki yüzünden hâsıl olan vaz’iyyetden dolayı m übâdele hâl-i sâbıkın
nazar-ı dikkate alınmasını ve Y un an istan’da kalacak ve m übâdeleye tâbi’ olm a
yacak m ıntıkanın Strum a nehrine kadar tevsîni taleb ettik. İstanbul’da m übâde
leye tâbi’ olm ayacak mıntıkanın Pendik’e kadar tem dîdine ve an-asıl İstanbullu
olup m übâdeleye tâbi’ olm ayacak R um lardan hârice çıkanların avdetine m üsâa
de edeceğim izi beyân ettiğimiz halde T ü rk iye’ye gelecek ve evvelce gelen
T ürklerin emlâkinin takdîri ve Y un an istan’da Türklerin ibka olunacağı m ıntıka
nın tesbîtinde i’tilâf hâsıl olmamıştır.
No. 244
2 — Ü serâ ve m ekabir tâlî kom isyonunda düvel-i i’tilâflye G elibolu şibih-ce-

zîresinde ve hâricinde i’tilâf asâkirinin m edfûn bulunduğu m ekabir ve âbideler
arâzisi m ülkiyetinin hüküm etleri nam ına verilmesini taleb ettiler. T ek lîf ettikleri
mevâdd Sevres M uâhedesinde m ünderic m evâddm hem en aynıdır. M ekabir
arazîsi olarak taleb ettikleri arâzi m iyânında A n b uru n u m ıntakasında Avustralya
askerinin m uhârebe ettiği bütün m uhârebe m eydânının istimlâk olunması
şâyân-ı dikkattir. Biz I’tilâf askerlerinin mezarları içün lâzım gelen arâziyi tahsîs
edeceğim izi ve m a’mâfih bu arâzinin m ülkiyetini verem eyeceğim izi, kabristanlar
dan m âadâ herhangi bir m aksadla arazi verm eyeceğim izi açıkça söyledik. İngi
lizler Seddülbahir ve Anafarta’da kabristanlar içün m uktazî arâziden başka bir
şey taleb etmedikleri halde kanlı m uhârebeler dolayısıyle m ukaddes bir sahne
addedilen A n b u ru n u mıntakasının Avustralya ve D om inyonlarca pek m ühim ol
duğunu ve bunun da m ülkiyetini istediklerini söyliyorlar. Fransızlar bizim tekâ
lifimizi kabule âm âdedirler. İngilizler L on dra’dan ta’lîm ât istediler. Biz Ç an ak
kale’de düvel-i İ’tilâfiyeye verilecek aynı hukukun T ü rk iy e’den infikâk eden me-
m âlikde kalan T ü rk askeri m ekabiri içün de tanınm asını taleb ettik. T â lî komis
yon pazartesi günü tekrar toplanacaktır.
No. 245
Lord C u rzo n ’dan aldığım bir m ektubda M usul m es’elesinin aram ızda halli
ne im kân hâsıl olam adığı ve gelecek salı günü T ü rk hey’et-i m urahhasasınm
Suriye veya Irak hu du d lan veyahud her ikisi hakkında nokta-i nazarını komis
yonda îzâh etm ek arzu ettiğimiz takdirde hazırlanabilm em iz içün keyfiyetden
beni haberdâr ettiğini bildirdi *. Vereceğim cevâbda salı günkü ictim â’da Türki-
* Lord Curzon, ayni gün bunu şöyle rapor ediyor:

“ I have now decided upon final course of action to be taken about M osul. İnasmuch as
complete treaty is to be presented to Turks,... it is necessary to bring the matter before the full
commission över vvhich I preside. I have accordingly informed the Turkish and allied delegations
that I propose to take the case on Tuesday (23.1.1923) next. Advantage of this procedure will be
that Turkish case for M osul vvill be stated, in its full vveakness, to vvorld, and that I shall have the
opportunity of summarising the arguments contained in m y various printed m em oranda in a con-
cice and I hope effective reply. I shall hope also to dissipate the fumes of suspicion that have ari-
sen in such noxious abundance from the stili untapped oilfıelds on the M osul area.
“T h e T urks vvill probably have asked in their opening declaration for a complete or a partial
restitution of the vilayet or conceivably for a plebiscite of its inhabitants....”
“ I shall refuse ali these dem ands....”
(F.O . 424/256, p. 165, No. 90; D B F P -I/ 18, p. 456, No. 334)
Lord C urzon ’un İsmet Paşa’ya bir mektup gönderdiği ayni gün İngiliz delagasyonunca ba
sına duyuruldu. Basına verilen kadarıyla Lord C urzon ’un mektubu şuydu:
C h er ismet pacha,
II y a maintenant pres de huit semaines, le 27 novembre, j ’ai propose de soumettre â la pre-
miere commission la question des frontieres de la T u rq uie en Asie, c’est-â-dire des frontieres de
Syrie et de Mesopotamie.
J ’y ai renonce sur votre demande insistante, et parce que vous m ’exprimiez le desir que cette
affaire fût l’objet de conversations privees entre Votre Excellence et moi-meme.
C es conversations, qui ont pris ju s q u ’ici la forme d ’une correspondance dont le texte a ete
com m unique aux principales delegations allieces, n’ont pas pu aboutir.
D ans ces conditions, je ne vois pas d ’autre altemative que de porter l’affaire devant la com-
mision pleniere que j ’ai l’honneur de presider, et je propose q u ’elle se reunisse mardi prochain
dans la matinee.
ye’nin cenub hudu d lann a m üteallik mesâilin m üzâkeresine m uvâfakat ettiğimi
ve M u su l’u taleb ettiğimizi m ûcib esbâbı K om isyona da bildireceğim i ve Suriye
h ududlan m es’elesini Konferansta mevzû-ı bahsetm eğe lüzûm olm adığını yaza
cağım.
İS M E T
J ’en previens â l’avance Votre Excellence, de maniere q u ’elle puisse se preparer, si elle le de-
sire, â exposer devant la commission le point de vue de la delegation turque en ce qui concem e
les frontieres de la Turquie, soit avec la Syrie ou la M esopotamie, soit avec les deux, et je ferai
alors une reponse.
En attendant, je serais heureux de connaître, pour mon information personnelle, les questi-
ons principales que, Votre Excellence pourrait avoir l’intention de traiter.
Lord C urzon ’un T ürk-tngiliz ikili görüşmelerinden vazgeçip M usul işini Konferansa getirmesi
ve ayrıca mektubunda Suriye sınırından da söz etmesi, Fransız basınında çeşitli yorum lara ve eleş
tirilere neden oldu. Ö rneğin Le Temps gazetesinin Lozan muhabiri Henry Rollin şunları yazdı:
“ Dans la lettre qu ’il a adressee â ism et Pacha, Lord C urzon lie la question des frontieres de
M esopotam ie â celle des frontieres de la Syrie...
O n peut done se dem ander si l’on se trouve en presence d ’une mauvaise redaetion pouvant
donner lieu â une interpretation erronee, ou d ’une tentative, grosse de consequences graves, de li-
er deux questions, dont l’ une est dejâ reglee, mais pourrait peut-etre remise en discussion, et dont
l’autre n’a abouti q u ’â la constatation d ’un desaccord sur une des questions auxquelles la T urquie
paraît tenir le plus. II est d ’ailleurs certain que la delegation britannique ne veut â aucun prix
rompre â propos de la question de M ossoul, en raison des commentaires que cela pourrait soule-
ver, et c’est peut-etre lâ une explication de cet abandon soudain du principe de pourparlers separe
sur ce sujet. D ’autres explications peuvent etre envisagees, mais pour pouvoir en apprecier la vale-
ur, il semble preferable d ’attendre que la pensee des delegations britannique et turque se soit pre-
cisee davantage.
(Le Temps, 21.1.1923).
No. 387
No 247 * 20 Kânun-ı sânî 39

(20 Ocak 1923)
B a’zı esbâb-ı İktisâdiye m ülâhazası ile İstanbul’a m ahsûs olm ak üzere bir
m oratoryum i’lânı hey’et-i hüküm etçe teem m ül edildiğine dâir buraya haberler
vârid olm uştur. Bu tedbîrin mesâil-i sulhiye m iyânında en m ü z’ic şekil irâe
eden mesâil-i m âliye ve İktisâdiye üzerine fena akisler icra edeceği rüfekam ızca
vârid görülm ektedir. Sulh işi intâc edilinceye kadar bu nu n te’hîri m ünâsib olur
kanâatm dayız. İcrâ y-ıîcâ b ı* *. İm za H aşan Bey
No. 388

(20 Ocak 1923)
Y un an istan’da bulunan sivil üserâm ızın dokuz bin sekiz y ü z elli yedi oldu
ğu 10/12/38 tarihli ve 85 num aralı telgrafnâm elerine istinaden Konferans m üzâ
kerelerinde iddiâ olunm uş idi. M uh telif devâirden perâkende sûretde gönderil
miş listelerde m uharrer eşhâs m ikdârı yedi bin kadar tuttu. Sivil üserânın iâde-
sinde Salîbi A h m er hey’eti ve hüküm etçe esâs ittihâz olunm ak üzere Y un an lılar
tarafından Y un an istan’a götürülen eşhâs listelerinin sûret-i sahîhede tanzîm ve
ihzârının em ir buyurulm ası *.
İS M E T
* Bkz. No. 397.
No. 389
İcra Vekilleri Hey ’eti Riyasetine

(20 Ocak 1923)
3 K ânun-i evvel 922 tarih ve 45 num aralı telgrafnâm elerinin ikinci m adde
lerinde* G arb î T rak ya ’da m elce’siz kalan ahâlim iz yerleştirildikten sonra daha
altm ış bin hâne iskân olunabileceği ve A n ad olu ’nun aksâm-ı sâiresinden giden
gayr-ı m üslim lerin hâneleri hesâb edilince bugün içün iki yü z bin hâne m uhâ-
cırı m em leketin kabul ve iskâna m üheyyâ olduğu bildirilmişti. Bu m a’lûm ât
Y u n an hey’et-i m urahhasasınca m a’lûm olduğundan bu m a’lûm âtın m enbaı
Yunanlıların eline geçebilecek bir m enba’ mıdır? Bu m a’lûm ât T ü rk çe gazete
lerle neşr edilm iş midir? Sür’at-ı işârı**.
İS M E T
No. 390

(20 Ocak 1923)
ı
B ü yük ziyaın * m urahhas arkadaşlarım ızla cüm lem izi cidden ve sam îmen
müteessir ettiğini arzeder H ey ’et-i M urahhasa nâm ına kıym etdâr vücudunuza
afiyet ve selâmet tem enni eylerim **.
İS M E T
* Atatürk, annesi Zübeyde hanımı kaybetmiştir.

** Bkz. No. 429.
No. 391
(20 Ocak 1923)
İsveç m urahhası ikamet ve konsolosluk mukavelesi akdine hâzır olduğunu
henüz bildirmemiştir. D iğer bîtaraf hüküm etlerin bizim ile ne mukavelesi akdet
m ek isteyecekleri henüz m a’lûm olm am akla beraber Belçika ve İspanya ve D a
nim arka ve H ollanda ile ikam et ve konsolosluk ve şâir hergûna m ukavelât akdi
ne m e’zûniyeti m üş’ ir ve diğer salâhiyetnâm elerdeki ta’bîrâta m üm âsil ta’birâtı
muhtevî bir salâhiyetnâm e gönderilm esi ihtiyâten m uvâfıkdır *.
İS M E T
* Bkz. No. 327, 351.
No. 392
No, 252 20 Kânun-ı sânî 39
(20 Ocak 1923)
Afv-ı um ûm îye m üteallik ahkâm m uâhedeye girm eyip beyânnâm e şeklinde

m uâhedeye m ülhak olacaktır. Y ü z elli şahsın istisnâsını biz taleb ettiğim iz cihet
le bunun zikri bizim lehimizedir. Bu istisnânın beyânnâm eye m ülhak bir proto-
kolda zikri mutasavverdi. İster isek bunun yâlnız prose verbal’da zikri ile de ik-
tifâ edebiliriz. Fakat protokol yapılm ası m üreccahdır. T e ’sîrâtı i’tibâriyle ise bu
şekilde arasında fark yoktur. Y unanistan ile bütün ahkâm da tekabül vardır. Hâ-
disât-ı siyâsiye ile bedîhî bir sûretde m ürtebat bulunan cerâim-i âdiye dahî afva
dâhildir. Bu mukarrerâtın değiştirilmesine hâlen ne im kân ne de lüzûm var
dır*.
İS M E T
* Bkz. No. 412.
No. 393
(20 Ocak 1923)
C . 272 ve 273. *
Kayseri’de müteşekkil kilisenin m ukaddem â tesvîye edilen nizâm nâm esi

ba’zı tenkilât-ı gayr-ı ruhâniyeyi ve Serepiskoposla Episkoposların sıfat-ı ruhâni-
yelerini m utazam m ın bulunm asına göre şimdi bunun tasdîkı, Konferansta
ta’kîb ettiğimiz meslekle m ütenakız olacağı ve hüküm etin henüz rüesây-ı mez-
hebiye ile şekl-i m ünâsebâtı takarrür etm em iş olduğu cihetle yeni kilisenin
vaz’iyyet ve m uâm elâtı dahî bilâhire em sâline muvâfık bir kanûn ile ta’yîn olun
m ak üzere şimdilik m utasarrıflıkça hareketleri şifahen takdîr ve kiliselerinin karî-
ben tasdîk-ı hüküm ete iktirân edeceğinin tebşîri ile iktifa olunm ası m ünâsib te
em m ül edilmiştir. Baha B eyin ** mütâlaası.
İS M E T
* Bkz. No. 361.
** Eski A dliye Nezareti M ezâhip (Mezhepler) M üdürü olan Baha Bey, özellikle Patrikhane
ve kiliseler konusundaki görüşlerine başvurulmak üzere Lozan’a çağırılmış bir uzmandı. Rıza Nur,
Baha Beyden yeterince yararlanılamadığını söylemektedir.
Ayrıca Bkz. No. 141, 150.
No. 394
(20 Ocak 1923)
19Kânun-i sânî tarihiyle İngiliz not verbali üzerine
250 ve 251 num aralı telgrafnâm elere * istinâden K onferansa bir nota ile şi
kâyet etmiştik. İngiliz hey’et-i m urahhasasından alınan cevâbî notada m uayyen
nikatın î ’tilâf kuvvetleri tarafında işgaline nihâyet verilmiş olması hakkında
adem-i m a’lûm ât beyân edilm ekle beraber M eric’in garb sâhilindeki Y u n an te-
cem m uu Şarkî T rak ya ’nın tahliyesinin netîcesi olduğu ve sulhun ihlâlini tergîb
etm eyecek ve buna en ziyâde teessüf edecek olan İngiliz h ey’et-i m urahhasasın-
ca bunun ihlâl-i sulh m aksadına m a’tû f olduğunu farz etm eğe bir sebeb
görülm ediği, A n ad olu ’daki istihzârât-ı askeriyeyi ilerletm ekle iktifa etm eyerek
T rak ya ’da teşkilât-ı askeriye icra ve oraya A n ad olu ’dan top im râr eden ve İstan
b u l’da da top nakline teşebbüs eden T ü rk iye’nin bu husûsdaki şikâyeti m ûcib-i
istiğrâb görüldüğü ve Y u n an askerinin eski İngiliz üniforması giym elerine gelin
ce A vrupa ordularının çoğunda bü yük devletlerin ordularına m ahsûs olan üni
form alar kesretle m üsta’m el ve hattâ T ü rk zâbitlerinde bile bu hâl m eşhûd ol
duğu beyân edildikten sonra 14 K ânun-i evvelde sebeb-i m ücbir şevkiyle Ç a
nakkale’ nin yirm i m il şarkına İngiliz tayyâre zâbiti ile tayyârecisinin m eşrû’
gösterilem eyecek bir sûretde tevkîf edilm esi husûsunda İstanbul kuvây-ı işgaliye
kum andanının teşebbüsâtini te’yîden bunların tahliyesi taleb ve rica edildiği ve
İngiliz zâbtânının şim diye kadar m ûcib-i şikâyetleri olm uş hâdise bundan ibâret
olm am akla beraber işgalin devâm ınca ufak tefek hâdisâtm tekevvünü gayr-ı ka-
bil-i ictinâb olduğu ve T ü rk ler tarafından şikâyet edilen ahvâl-i fevkalâde vaktiy
le tahkîk ve ta’ m îk edildiği halde T ü rk m e’ m ûrîni hareketlerinden m es’ûl ol
dukları, efrâdı bu kabîl hâdisâtı tahrîkden m en’edem edikleri, velhâsıl Y u n an lıla
rın şimendiferlerdeki iz’âcâtından dolayı beyn’el-milel müttefıkîn şimendifer ko
m isyonuna m ürâcaat lüzûm u beyân edilm ektedir**.
İngiliz esirleri ve tayyâreler hakkında bir şey yapm ak kabil ise kendilerine
bildirilm ek üzere em r ü iş’ârı m üsterham dır.
İS M E T
** Lord Curzon, ayni gün Londra’ya şunları tellemiştir:
“ ism et Pasha having sent m e mem orandum accusing Greeks of outrages on Moslems in Gre-
ece and o f violation of M udania convention vvith the alleged countenance of the allies, I have sent
strong reply in vvhich I have dravvn attention to the manner in vvhich T urks are disregarding their
own obligations under that convention and have energetically dem anded release of the tvvo British
airmen detained since Decem ber 14th.” (D B F P-I/ 18, 1.458, No. 335).
No. 395
(21 Ocak 1923)
Y en i bir şehir inşâsı hakkında Reis Paşa H azretlerine vuku’bulan iş’âr-ı âlî
leri buraca nazar-ı dikkate alınmıştır. N afıa Vekâletine esâsen bu hususda teklif
vardır. A n cak oraca vuku’bulacak tekliflerin zât-ı devletleri tarafından ehem m iy-
yetle nazar-ı dikkate alınması bizim içün m ûcib-i teşekkürdür. İsviçreli Profesör
M axim ilian (?) bu gibi işler içün m ürâcaatda bulunm uştu. Zât-ı devlerince bu
zâtın da re’yine m ürâcaat tensîb buyurulduğu takdirde îfay-ı m uktazâsısı ve ne
ticeden m a’lum ât i’tâ buyurulm asını rica ederim.
No. 396
Roma, Paris Mümessilliklerine
(21 Ocak 1923)
Mahremdir
Y unanlıların Selanik’te bulunan dördüncü fırkalarını G arb î T rak ya’ya nakle

başladıkları haber alındı. G arb î T rak ya ’daki Y u n an tahşidâtı m ünâsebetiyle ver
diğim iz notaya bu haberi de ilâve ettik. Bu m ünâsebetle Sırplılarla Y unanlılar
arasında yeni bir anlaşm a veya zem îni m evcud olup olm adığının tedkiki Erkân-ı
H arbiye Riyâsetinden taleb olunm aktadır. Sür’at-i tedkiki ile iş’ârı m ercûdur
Efendim *.
* Bkz. No. 440.
No. 397
No. 296, 297 21 Kânun-ı sânî 39
(21 Ocak 1923)
1 — Y un an istan’daki sivil üserâmızın m ikdân 3800 kişi iddia edildiği anla
şılmıştır. H albuki bu tarihe kadar taayyün eden üseram ız m ikdân 8519 kişi
olup İzm ir’den alındıktan ahîren bildirilen 499 ve K aresi’den gönderilen 1724
kişinin ilâvesi halinde m ecm û’ üserâm ız 10742 ye bâliğ olur. Bu m ikdârdan Ç a
talca liva ve vilayetinden gönderilenler hâricdir.
2 — Sivil üserâmızın D âhiliye’den alınan esâmi cedvelleri aynen hey’et-i
m urahhasaya irsâl kılınmakta idi.
3 — Sivil üserâmızın adedi hakkında m evcud m a’lum âtm bir ân evvel ik
mâli ile M üdâfaa-i M illiye’ye teblîği D âhiliye’ye bildirilmiştir.
4 — N ezdim izde bulunan sivil Y u n an üserâsının şim diden nezâret altında
İzm ir’e doğru yola çıkarılm alan vilâyetlere bildirilm iştir*.
No. 398
jy0 208 21 Kânurı-i sânî 39

(21 Ocak 1923)
C 20 K ânun-i sânî 39, 247 num ara *.
İstanbul’da bulunan em lâk-i islâm iyenin satıştan m uhâfazası içün yalnız İs
tanbul’a m ahsûs olm ak üzere ve sırf bu m aksadla m oratoryum i’lânında oraca
m ahzûru var m ıdır sür’at-i iş’ân **
* Bkz. No. 387.

** Bkz. No. 439.
No. 399

(21 Ocak 1923)
C 19 K ânun-i sânî 238 nu m araya*.
P am uklu ve ipekli m ensucâtm fasıllarının ihtivâ ettiği bütün m evâddı dâhil

etm ek suretiyle mutavassıt tabloya idhâli muvâfıksa da 52, 65, 121, 180, 188,
273 üncü m addelerin mutavassıt tablonun fevkındaki m evcûd ta’rifelerimizde ib-
ka olunm alı ve mutavassıt tablonun dahi kabilse on m isline iblâğına çalışılarak
ve m evcud istihlâk resim lerinin aynen m uhâfaza edilm elidir ve bu bâbd a hiçbir
taahhüde girişilm em elidir ve b i’il-m ukabele tatbikini taahhüd ettikleri asgarî re
sim m ikdânnı üç m isline tezyîd etm em eleri m eşrût olm alıdır. G ü m rü k ta’rifenin
piyasaya göre m ütem âdî tashihâtın icrâsında kabiliyet-i tatbikiye görem iyoruz.
M a ’hazâ para farkı yüzde elli olduğu takdirde senede bir d e fa tashihâtın icrâsı
kabil olabileceği m a’rûzdur.
No. 400

(21 Ocak 1923)
1 — M üb âd ele tâlî kom isyonu in’ikad etti. Y un an lılar istimlâk kanunu ile
M üslim anların emvâlini zabtetm işler ve etmektedirler. 1912 den beri yapılan bu
kanunlar tanınm am ak üzere M üslim anların mallarını takdîr ve tesviye ettirmeğe
çalışıyoruz. M übâdeleden istisnâ edilecek G arbî T rak ya ’nın U strum a K arasu ’ya
kadar tem didini de taleb ettik ise de bunu daha ziyâde istimlâk hakkındaki ta
lebi tervîc ettirm ek içün yapıyoruz.
2 — Fransızlar A nkara İ’tilâfnâmesindeki hududu m uâhedeye koym ak ve

diğer m evâddı aram ızda bırakm ak istiyorlar. Paris’ten hey’etleri avdet etti. Ha-
sârât-ı harbiye taleb edecek son tekâlif-i mâliyeyi verecekler imiş.
3 — Çiçerin ile evvelki günkü m ülâkat hülâsası şudur: A ra lo fa yazdığında

benim le dâim â tem asda bulun duğunu fakat Boğazların açık ve kapalı denilen
esâs mes’elesinde m utâbık olm adığını söylemiş. Bâyezîd konsolosu geri çağrılmış.
Fakat İzm ir’e konsoloslarına m üsâade edilmemiş. Ticaret-i hâriciye m üm essille
rini Berlin’de, R o m a’da olduğu gibi A nkara’da da bir devlet müessesesi halinde
merkezi bulunm ak zarurî imiş. Fakat m ülhakatda devlet müessesesi m âhiyetin
de bulunam az imiş. Bu m es’eleler hakkında m a’lûm ât i’tâsını istirhâm ederim *.
İS M E T
* Bkz. No. 400/3, 401.
No. 401
No. 300, 301, 302 21 Kânun-ı sânî 39
(21 Ocak 1923)
R u sya’nın Bayezid konsolosu orada hiçbir R us tebaası olm adığı halde ba’zı
adam lara R us tâbiiyyetine girdiklerini m üş’ir pasaport vesâire tevzî’ etm ekte ve
Kürdleri ve rüesây-ı aşâiri ifsâd edecek tarzda propagandada bulunm akta ve
m e’m urîn-i m ahalliye ile dâim i suretde b i’l-iltizâm hâl-i m ünâkaşa ve cidâlde
bulunm aktadır. Vilayât-ı şarkiyede ibkası konsoloslarının tebaaları olm adığı hal
de bulunm alarından tevellüd eden elîm m ahzurlara m eydan verm em ek için bu
vesileden bi’l-istilâde konsolosun oradan refin i ve esâsen orada Rus konsolosu
bulunduğu takdirde ileride diğer devletlerin de aynı suretle konsolos bulundur
mak hakkını ileri sürecekleri kaviyyen m a’lûm olduğunu binâen bu konsoloslu-
ğun külliyyen oradan ilga ve refin i taleb edeceğiz. Fakat bundan evvel şahsen
konsolosun kaldırılm asını istedik ve bu hususda Bayezid’de de ileride ecnebi
konsolos bulundurm ayacağım ızı A r a lo f a söyledim.
İzm ir konsolosluğuna gelince: M a ’lûm-i devletleri olduğu üzere İzm ir me-

nâtık-ı harbiyyeden olduğundan orada hiçbir ecnebî konsolos kabul etm iyoruz.
Evvelce bu lun u p da işgalim izi m üteâkib kalan konsolosların sıfat-ı Tesmiyelerini
kat’iyyen reddettik. Bu prensibe rağm en Bayezid m es’elesinin arzum uza muvâ-
fık suretde halli halinde İzm ir’e konsoloslarını kabul edebileceğim izi Fevzi Paşa
da dâhil olduğu halde hüküm etin muvâfakatını istihsâl ve bunu A r a lo fa ihsâs
ettim.
Ticâret-i hâriciye m ümessilleri m es’elesine gelince, Ç içerin ’in m ülhakatda

devlet müessesesi bulun am az tarzındaki beyânâtını sened ittihaz ediyorum . B u
na rağm en AraloPun verdiği notada R u sya’ya gidecek emtia-i ticâriyem izin ve
yolcularım ızın pasaport ve vesâikını konsoloslarımıza m ülhakatda bulunan ticâ-
ret-i hâriciye m ümessilleri tarafından resm en bildirildi, reddettik.
M erkezde A nkara’da ticâret-i hâriciye m ümessilleri bulunm asına gelince:

B unlann Berlin ve R o m a’da olduğu gibi kabulü m es’elesi de vârid olam az. Bil
hassa R o m a’da R usya ile İtalya arasında m ünâsebât-ı tabiiye-i siyâsiye başla
m am ış olduğundan oradaki ticâret-i hâriciye m üm essilliği mâhiyet-i siyâsiyeyi
hâiz olm ayan bir müessese şeklindedir. H albuki bizde bulun durm ak istedikleri
ticâret-i hâriciye m üm essilliği m es’elesi ticâret m uâhedesiyle halledilm edikçe ta
nınm ak ihtimâli yoktur. Ticâret m uâhedenâm e-i m üzakereleri devam etm ekte
dir. A ralo f bir m ükâlem em izde m em leketler arasında ticâret fazla olm adığından
m üzâkerât akam ete uğrasa da m ünâsebâtım ıza te’sîr etm eyeceğini ihsâs etti *.
* Bkz. No. 400.
No. 402

(22 Ocak 1923)
22/1/39 tarihli telgrafnâm enizi şimdi aldım. 2 m adde tam âm en anlaşılm ış
tır.
No. 403

(22 Ocak 1923)
Evvelce... Ferid Bey hâdisesi üzerine m urahhasların şahıslarından m üteşek
kir olacağım ızı ihsâs ettikten sonra son vaz’iyyet m ülâbesesiyle M ou gin ’le mülâ-
katım da M ösyö Poincare’nin sulhde m ühim bir âm il olabileceğini söylemiştim.
M ougin bu husûsu Poincare’ye yazm ış idi. Cevâben aldığı telgrafta M ösyö Po-
incare hakkında gösterdiğim i’tim âda teşekkür ettikten sonra, bizim gibi kendisi
nin de kemâl-i harâretle sulhü arzu eylediğini, Fransa’nın dâim â bu m aksadla
çalışmış olduğunu, sâhil-i m aksûda varılm ak yaklaştığı bir sırada Fransa’nın
hatt-ı hareketini tebdîl etm eyeceğini, fakat m üzâkereye başlandığı zam andan be
ri müttefiklerin bu bâbda gösterdiği bir misâli bizim ta’ kib etmemiş olduğum u
zu, hey’ et-i m urahhasam ız elveym hazırlanm akta olan m etinleri bi’t-tedkik aynı
misâli ta’kib edecek olursa bütün mevki-i m eşrûayı nazar-ı dikkate alan kat’î bir
metin elde edilm iş olacağı, A vrupa ile m ünâsebât-ı tabiiyyenin tekrar başlaması
T ü rk iye’ye m illetler arasında hakkı olan mevkii iktıbâse m eydan vereceğini ve
bu m es’ ûd neticeyi ta’cîl edecek hiçbir şeyi kendinin ihm âl etm eyeceğini söyle
mektedir. Berây-ı m a’lum ât arz ederim.
No. 404
No. 305, 306, 307 22 Kânun-ı sânî 39

(22 Ocak 1923)
Şahsî: İsmet Paşa H azretlerine m ahsusdur.
Ferid Bey hâdisesi m ünâsebetiyle M iralay M ou gin ’e sırf şahsî olarak Ferid
Bey beyânâtının sû’i tefsîre m a’rûz kaldığını ve hususî m âhiyetde olan b a ’zı latî-
felerinin m atbuâta aksettirilerek m urahhaslarım ızın şahıslarına taarruz edilm esi
nin b î fâide olacağından başka milletimizi rencîde edeceğini ve bu hususda Po
incare’nin nüfûzunu isti’m âl ile m atbuâtda başlayan bu cereyânın devâm ma
m eydan verm eyeceğini üm id ettiğimi söylemiştim. Bugün M iralay M ou gin nez-
dim e gelerek diğer telgrafım daki Poincare’nin bana telgrafını naklettikten sonra
şifâen şahsî ve m ahrem olarak Ferid Bey hâdisesi hakkında Poincare’nin şahsî
ve m ahrem bu husustaki telgrafını okudu:
Ferid Bey, H aşan Beyi m uvakkaten istihiâf ettikten sonra birçok m esâildeki
i’tilâflan keen lem yekûn addetm iş, yalanlarıyla, terbiyesizliği ile ve sûi niyetle
herkesi dilgîr etmiştir.
Şu ifâdâtda bulunm uştur: “ Fransa harb etmek istem iyor ve yapam az. R u h r
üzerine kuvvetlerini tahşîd etm ek istiyor. İngiltere harb etm ek isterse fakat
m üzâkere fesâdcûyâne kırk sekiz saat sonra cesur askerlerim iz Irak’a girecekler-
dir.Geriye İtalya kalıyor, bırakın ki güleyim . M illetim iz liyâkat kesbetti, sulhu
istiyoruz fakat harbden korkm ıyoruz.”
Bu edâ üzerine sözüne devâm etmiş; bu kabil birkaç tezâhür üzerine üç

hey’et-i m urahhasa hesâbına Ferid Beyle her türlü m ünâsebâtı kat’a karar ver
miştir.
M iralay M ougin ilâveten dedi ki: birinci derecede Poincare gibi bir Fran
sız’a karşı Avrupa siyâsetinin m erkezi olan Paris’te birinci derecede bir T ü rk
görmek istiyoruz. M a ’lumât-ı sâlifeye nazaran şüphesiz Ferid Beyin velev ki cü z’î
bir zam an içün olsa da m uhâfaza ve sıyâneti lâzım dır. Ben M iralay M o u g in ’e
husûsî ve dostâne bir latîfenin bu tarzda telakki edildiği tarzında cevâb verdim
ve bunda ciddiyetle telakkinin doğru olam ayacağını ve her halde Ferid Beyin
bu tarzda idâre-i kelâm edem eyeceğini söyledim ise de m üşârünileyhin âtiyen
Paris’te îfay-ı vazife etmesi im kânsız olacağı m ütâlaasındayım . A ynı m ütâlaaya
siz de iştirâk ederseniz ne zam an ve en m ünâsib kim in bu vazîfeye ta’yini mu-
vâfık olacağının mütâlaa-i âliyeleri ile birlikte iş’ârını rica ederim *.
* Bkz. No. 346, 358, 404, 486.

Rıza Nur şöyle yazıyor:
“ Puankara, Fransa Hükümetinin Başvekili ve Hariciye Nazırı sıfatıyla Ankara’daki mümessili
miralay M ojen’e: “ Ferid âdi ve yalancı bir adamdır. Böyle bir adam la münâsebette bulunam ayız.
Bunu T ü rk H üküm etine böylece söyle!” demiş. M ojen telgrafı R a u f a göstermiş. R auf da aynen
İsmet’e gönderdi... R auf ile Ferid’in arası pek bozuktur. M illet M eclisinde kürsüde bir defa Rauf,
Ferid’i rezil etmiştir. Şimdi de bunu fırsat bilip telgrafı aynen göndermiş. Ferid’in kaldırılmasını
teklif ediyordu.” (Hayat ve Hatıratım, III, s. 1055-1056)
Anlaşılan R au f O rbay ile Ferid T ek ’in arası eskiden açıkmış. Lozan Konferansının başladığı
günlerde ikisi arasındaki geçimsizlik biraz daha artmış gibidir. R auf O rbay, Başbakan ve Dışişleri
Bakan Vekili sıfatıyla, 19 Kasım 1922 günü Paris M ümessili Ferid T e k ’e şu telgrafı çekmiştir:
“ M erkeze tebliğ olunan m ühim istihbarat-ı siyasiyenin doğruca Lozan H ey’et-i M urahhasa
Riyasetine de iblâğı hususuna itina olunması m ercudur”. (P.B.A .- K . 372/1)
Ferid Tek, buna cevap verirken, “ siyasal işlerin Lozan’da yoğu n laştığın ı söylemiş ve bununla
R auf O rb ay ’ı kızdırmıştır. Ferid Bey A nkara’ya şu telgrafı çekmiştir:
“ C . 19 Teşrinsani telgraf
“ Mesail-i siyasiyenin Lozan’daki Heyet-i M urahhasam ızda temerküzü hasebiyle evvelce m un
tazaman maruz ahbar-ı siyasiye bir müddettenberi arzedilmektedir. M am afih mesâil-i harbiye ile
beraber Fransa hakkında mühim ve lüzum lu görülen istihbarat-ı siyasiyenin arzedileceği m âruz
dur”. {PBA-K. 372/ 1; Paris M üm esslliğinden Hariciye Vekâletine tel, 23.11.1922, No. 1026).
R au f O rbay, 7 Aralık 1923 günü Ferid T ek beye şu sert karşılığı vermiştir:
“ Mesail-i siyasiyenin Lozan’da temerküz etmesine rağm en T ürkiye Büyük M illet M eclisi
Hükümetinin siyaset-i hâriciyesi Hariciye vekaletince tedvir edildiğine nazar-ı dikkat-i âlilerini cel
be müsaadenizi rica eylerim. M esâl-i m ühim m eyi tesrian İsmet Paşa Hazretlerine bildirm ekle be
raber memleketin alâkadar olduğu her hususun Hariciye Vekâletine iş’annı lâzimeden görürüm
Efendim. - Hüseyin R auF ( P B A - K . 372/ 1)
Ferid Bey, R au f O rbay ile İsmet Paşa arasında kalmıştır. Başbakan ve Dışişleri Bakan Vekili
Hüseyin R auf Bey’e saygılı bir telgraf çekmiş, tabiatiyle Dışişleri Bakanlığına bağlı olduğunu, an
cak Lozan konferansıyla ilgili bilgilerin İsmet Paşa’ya da gönderildiğini bildirmiş, önceki telgrafı
nın yanlış açılm ış olabileceğini söylemiş, bir örneğini tekrar göndermiş ve “ memleketin alâkadar
olduğu kaffe-i hususat kemafissabık ve doğrudan doğruya Vekâlet-i Celileye arzedilm ekte ve ancak
bunlardan Lozan konferansının cereyanı ile alâkadar görülenlerin bir sureti Heyet-i M urahhasa
Reisi İsmet Paşa Hazretlerine dahi arz kılınm aktadır” . (P B A - K . 372/ 1: Paris M üm essilliğinden H a
riciye Vekâletine yazı. 7.12.1922, No. 1126)
Bu saygılı telgrafa rağmen R auf O rbay ile Ferid T ek ’in arası düzelmemiştir. Haşan Saka,
1922 Aralık sonunda geçici olarak Ankara’ya gidince, İsmet Paşa, Ferid Beyi Lozan’a getirtmiş,
kendisine Delege Vekili gibilerden bir unvan verilmesini de istemiştir. R au f O rbay, Ferit Bey’in
hiçbir ünvan verilmeden Lozan konferansında çalıştırılmasına razı olmuştur. Ferit Bey’in Lozan’a
gelişi, Fransızların hoşuna gitmemiştir. Zira,ondan önce Fransızlar, O sm anlı borçlarının yalnız fa
izlerinin paylaştınlabileceğini söylüyor ve Cavit Beyi’de bu yola çekmiş görünüyorlardı. Ferit Bey
bu hesabı bozm uş ve Fransızların hışmını üzerine çekmiştir.
R au f O rbay, bu olayı da fırsat bilerek, Ferit Bey’in Paris M üm essilliği görevine son verilmesi
ni istemektedir. İsmet Paşa ise, B üyük bir sefir olarak takdir ettiği Ferit T e k ’in Fransız entrikaları
na kurban edilmesine karşı çıkmaktadır. (Bkz. No. 486). Ancak ilk çırpıda Başbakan Hüseyin R auf
O rbay ağır basacak, Ferit T e k ’i Şubat 1923’te Paris’teki görevinden alacaktır. A m a İsmet Paşa
Başbakan olunca Ferit T e k ’i kabinesine alacak ve ilerde de uzun yıllar Büyükelçi olarak görevlen
direcektir. O cak 1923’te Ferit T ek, R auf O rbay ile İsmet Paşa çekişmesinin ortasında kalmış bir
kimsedir.
No. 405
No. 308 22 Kânurı-i sânî 39

(22 Ocak 1923)
M ougin bugün nezdim e gelerek m uhavere arasında Rusların Heriot vâsıta-

sıyle Fransızlardan bir h ey’et-i ıslâhiye-i askeriye isteyerek buna M areşal Jofî-
re’un riyâset eylemesini arzu ettikleri, fakat Fransa R usya ordusunun tensîkma
yardım etm ek istem edğinden bu teklifi nazar-i i’tibâre alm adıklarını, R usya
borçlarını tanısaydı Fransızların kendileriyle m ünâsebâta girişm ekte beis görm e
yeceklerini söyledi.
No. 406
Hey et-ı Vekile Riyasetine
M üsta ’çeldir 22 Kânun-i sânî 39
(22 Ocak 1923)
N o : 255
2 1 K ânun-i sânî 39 raporudur:
1 — Paris’den gelen Fransız hey’eti henüz m âlî tekâlifi tahrirî olarak verme
di. H arb hasârat-ı şahsiyesi olm ak üzere on beş m ilyon Lira otuz yedi senede
ödenm ek üzere kat’î olarak taleb edecekler. Yunanlılardan ta’mîrât bedeline de
m üsâid olacaklar imiş.
2 — M usul içün alenî kom isyonda m ünâkaşât olacaktır. C urzon en nihâyet-

de m es’elenin hakem e havâlesini teklîf edecek görünüyor. Ben cevâben ve ansı
zın m es’eleyi plebisite havâle etm ek teklifini yapacağım . Esâsı kabul ederse ya
müşterek işgal ve bîtaraf nezâretinde re’y-i âm veya tarafeyn işgalinden m uarrâ
olarak serbest re’y-i âm usûlü teklîf edeceğim . Bu m addenin alındığını ve anla
şıldığını derhal bildirm enizi rica ederim *.
3 — M übâdele-i ahâli m es’elesinde m uallak olan m etâlibim iz şunlardır: İs

lâm em vâlinin istimlâki içün yapılan kanunların gayr-ı vâki’ addiyle emvâlin be
delini tesviye asıl talebim izdir. Y u n an tebaasının da T ü rk iye’ye girmesini m en’
ve Pendik-M altepe-Kartal mevâkiinin de m übâdeleye tâbi’ olması, m übâdeleye
tâbi’ olm ayan ahâlinin dâhilde kalan emvâlinin tasviye-i hesâbâtı gibi talebleri-
miz vardır. Bunlara m ukabil olm ak üzere ihdâs ettiğim iz m es’eleyi ya’ni K ara
su’ya kadar m übâdelenin yapılm am ası teklîfine karşılık tutarak yarın m übâdele-i
üserâ ve ahâli m es’elesini bir netîceye îsâle çalışacağız **.
İS M E T
* Bkz. No. 411
** Bkz. No. 407.
No. 407
No. 258, 259 22 Kânun-i sânî 39
(22 Ocak 1923).
22 Kânun-i sanî 39 raporudur:
No. 258
1 — M übâdele tâlî kom isyonu içtim â etti. İslâm em lâkini te’diye ettirmek
içün teklif ettiğimiz tedâbîr-i esâsiye Yunanlılarca kabul edilm ediğinden bütün
m es’ele m uallak kaldı. M ezarlar hakkında asgarî kom isyon ictim âında um ûm i-
yetle m ezarlar arazisinin tasarrufundan vazgeçtiler. Fakat A rıburunu sâha-i har
binin m ezarlar gibi tahsîs edilm esi Avustralyalılarca taleb edildiği hakkında In-
gilizlerin ısrârı tarafımızdan reddolunduğundan m es’ele m uallak kaldı.
2 — T âbiiyetler m es’elesinde İtalyanlar bizden iki bin beş y ü z âile reisinin

İtalyan tâbiiyetine girm esini kabul etm ekliğim izi taleb etmişlerdi. Biz de başka
kimse duym am ak, âile efrâdına şâmil olm ayarak bin kişiye şâmil olm ak, M üsli-
m an, R um , Erm eni olm am ak üzere m uâhede hâricinde ayrıca bir i’tilâf yapaca
ğımızı söylem iştik*.
No. 259
Garroni şerâitim izden şiddetle şikâyet ve ka’iyyetle reddetti. M es’ele ka
pitülasyonlar işinin adlî sistemden m âadâ işlerini bitirm ek içün İtalyanlara
m ütârekeden sonra yaptıkları yeni İtalyan tebaası hakkında muvâfakat verm ek
ten ibârettir ki m üm kin olduğu kadar asgarî ve m ahzûrsuz yapm ağa çalışıyoruz.
3 — Y arın T ü rkiye’ nin A n a d o lu ’daki cenub hududları mevzû-i bahs olacak

tır. Fransızlar A nkara İ’tilâfnâm esine riâyet olunduğu kaydıyle oradaki hududu
alm akta iktifa etm ek fikrindedirler. İngilizler behem m ehâl yalnız kalm ayarak
Fransız m es’elesini de ortaya sürm eğe çalışıyorlar. Biz Ankara İ’tilâfnâmesini
m er’î addederek bütün kuvvetleri M usul aleyhine tevhîd edeceğiz**.
4 — M âliye teklifini vermediler. Projeyi hazırlıyorlar.
İS M E T
* Bkz. No. 416

** Bkz. No. 414.
No. 408
Paris, Roma, Moskova, Tiflis,
Baku, Batum Mümessilliklerine
(23 Ocak 1923).
K ânun-i evvelin 31 inci günü bir İngiliz müfrezesi H aliç’te bulunan dört
m otor gam botum uzun m akine aksâm ına âid âlât ve edevâtı ve 2 K ânun-i sânî-
de dahî havuzdaki üç m otorun m akine aksâmını almışlardır. M açk a ve Taşkış-
lalardan m uhtelifü’l-ecnâs esliha ve m ekanizm aları dahi alınıp vaporlara tahmîl
edilerek gönderilmiştir.
B unun üzerine fevkalâde komiserlere gönderdiğim iz şifâhî bir notada âlât
ve esliha-i m ezkûre T ü rk hüküm etinin m alı olup İstanbul’da ve düvel-i müttefi-
kanın m üşterek m uhâfaza ve m es’ûliyetleri altında bulundurulm akta olduğun
dan ve sâhibinin m a’lum ât ve m uvâfakatı olm aksızın m em leketten çıkarılm aları
gayr-ı câiz olacağını kendilerinin de takdîr edeceklerinden bahisle işbu tarz-ı ha-
reketden dolayı protesto eyledik ve bunların Y u n an ordusuna teslimi m aksadiy-
le D edeağaç’a sevkedilecekleri m üstahber olduğundan işbu levâzım ve eslihanın
ne m aksadla ve nereye gönderildikleri hakkında âcilen cevâb vermelerini istedik.
Berây-ı m a’lûm ât*.
* Bkz. No. 384.
No. 409
Adnan Beyefendiye
„ , ...
Gayet aceledir
(23 Ocak 1923) 7
'
M ü lg â Bükreş Sefârethânesinin tahliyesine m ahallî m ahâkim inden hüküm
istihsâl edilmiş olduğu anlaşılıyor. Sefârethânede bir kasa derûnunda Sefaretin
güm üş takımları ile billurdan b a ’zı evânî bulunduğu ve kasa alâhâlihi naklolun
duğu takdirde bunların kırılacağı ve anahtarı gönderilm ezse kasa kapısının kırı
lacağı bildirilmiştir. R om anya M üm essiline m ürâcaatla kasanın kırılm ak ihtim â
li olduğuna nazaran R om an ya hüküm etinin bir gün için te’hîrine m übâşeret
olunm ası esbâbının.....? m evcuddur.
İktizâ ederse Köstence şehbenderi Enver Beyden de bu bâbd a izâhât alına

rak kendisinde bulunduğu söylenen anahtarı Bükreş’teki İsviçre sefaretine tevdî’
buyurtm anızı rica ederim *.
Bkz. No. 410, 507.
No. 410
Adnan Beyefendiye
(23 Ocak 1923)
M ü lg a H ariciye Nezâreti tarafından Köstence’de şehbender olarak bulunan
Fazıl Bey aleyhine ısdâr olunan bir hüküm den dolayı şehbenderhânenin eşya ve
dosyalan pencerelerden dışarı atılmış ve bilâhire bir m ahzene konulmuştur.
M es’ele bir tahliye hükm ünün icrasından ibâret olduğu halde İsviçre Sefaretinin
bu bâbdaki i’tirâzına ehem m iyyet verilmemiştir. Şehbenderhâne eşyası içün hâlâ
bir bin a bulunam adığı anlaşıldığından eski bina dâhilinde hiç olm azsa üç oda
nın tahsîsi lâzımdır. Bu m uâm elâtın yolsuzluğu R om an ya m üm essilinin nazar-ı
dikkatına vaz’ buyurulm asını ve husûs-ı m ezkûrun te’m iniyle berâber neticeden
m a’lum ât i’tâsını rica ederim *.
* Bkz. No. 409, 507.
No. 411
(23 Ocak 1923)
C . 22 K ânun-i sânî 255 num aranın ikinci m addesine: *
1 — H ey’et-i Vekîlede görüşüldü, İngilizlerin hakem e havâle edilm ek teklifi

ne karşı zât-ı âlîlerinin plebisit teklif buyuracağınıza nazaran ârânm tezâhürü
içün yalnız işgal kuvvetlerinden değil oradaki teşkilâtının da tahliye edilerek
(muvakkat bir) idarenin te’sîsi veyahud H afık’a (?) kadar m ıntıkanın müştereken
işgali ile re’y-i âm m e m ürâcaat edilmesi lüzûm un a kanaat hâsıl oldu.
2 — Bugünkü m ahallî gazetelerde İstanbul’dan m evrûd 22 K ânun-i sânî ta

rihli bir telgrafnâm ede T a n Gazetesinin h ey’et-i m urahhasam ızın M usu l hakkın
da plebisit taleb ettiği bildiriliyor.
* Bkz. No. 406, 414, 445.
No. 412
No. 313, 314 23 Kânurı-ı sânî 39

(23 Ocak 1923)
C 20/1/39 tarih ve 252 n um araya*.
H ey’et-i V ekîlede görüşüldü. Afv-ı um ûm îye m üteallik m evâddın bir proto-

kola derci muvâfıkdır. A ncak Y unanlıların Gunaris tarafdârı ve hüküm et-i hâzı
ra aleyhdân bulunanları afvdan istisnâ etm ekte bulunm alarına nazaran m üteka-
bilen harekât-i m illiye aleyhdârlarının istisnâsı lâzım gelirdi kanaatındayız.
255 num aralı telgrafın birinci m addesinde afvın m utlak olduğu ve yüz elli
kişinin m em leket dâhiline girem eyeceği iş’âr buyurulduğundan afvın cerâim-i
âdiyeye de teşmilinin ve m utlak olm asının muvâfık görülm ediği arz edilmiş idi.
Binâenaleyh cerâim-i siyâsiye ile hiçbir irtibâtı bulunm ayan cerâim-i âdiyenin
afvda dâhil olup olm adığının ve m em leket dâhiline girm eyecek olan eşhâsın afv-
dan ve netâyic-i hukukiyesinden istifade edip etm eyeceğinin vâzıhan iş’arını rica
ve işbu mukarrerâtm tebdiline im kân bulunm adığına hâlen bir şey denilem ez
ise de ta’dîl lüzûm u tabiî görüldüğü arz olunur.
No. 413
(23 Ocak 1923)
C . 20 Kânun-i sânî tele*.
1 — M em leketim ize gelebilecek m uhâcirîn hakkında evvelce arz olunan

m a’lûm ât Sıhhiye Vekâletinin tedkikatına m üsteniden ve iki vekâlet arasında ce-
reyân eden m uhâbere üzerine yazılm ış olduğuna nazaran buradan çıkm asına
ihtimâl verilemez. B ura m atbuâtm da bu tarzda neşriyât görülm em iştir.
2 — G arbî A n ad olu ’ya m uhâcir kabul edilebileceği evvelce bildirilm iş olan

altmış bin hânenin büyük bir kısm ına da İstanbul’dan fevc fevc gelen m illî yer
siz m uhacirler yerleştirildiği cihetle elyevm oraya ancak yirm i bin hâne kolaylık
la kabul olunabilir.
3 — Elim izde kabil-i iskân bir halde emlâk-i m etrûkeden bugün T ü rkiye
dâhilinde köyler de dâhil olduğu halde yüz bin hâne yoktur ve bunlardan
büyük kısm ına da ber vech-i bâlâ şim diden m elce’siz kalan halkım ız yerleştiril
miştir.
* Bkz. No. 389.
No. 414

(23 Ocak 1923)
B ugün son derece buhranlı oldu. Curzon bütün vesâitini bütün gün is-
ti’m âl etti. M usu l’ un siyâsî m uharebe günüdür. Konferansın m ebâdisinde olma-
dığım ızı bütün cihan efkâr-ı um um iyesine karşı M usu l yüzünden sulh âlem ini
tehlikeye koym ak m es’uliyeti ağır olduğunu iddiâ ve M u su l’u taleb ettim. Ce-
miyyet-i A kvâm ’a m üracaat etm eğe karar verdi. O n u n m ahrem niyeti sulh pro
jesinin hey’et-i um ûm iyesini pazarlığa koym azdan evvel M usu l m es’elesini hal
letmek idi. Ç ü n kü m üşkil vaz’iyete girdi. V e ric’at etti. B üyük m üsadem e aka
binde İspanya Sefirinin ziyafeti m ünâsebetiyle anladım ki İtalya ve A m erika
m ahâfılinde meserret var idi. Belki m uzafîeriyet günüdür. Zafer çok buhrânlı
günde olur. Fakat anlaşılm az. Ben böyle söz sarfetmişim.Bilesiniz ki çok yorgu
num . U ç gece uyum adım . Bugünkü M usul m üsâdem esini düşündüm . C urzon
inkıtâ karşısında şimdilik ric’at etti. B ü yük ve m ütem âdî tertibât ve tehdidât
yaptı. Ç o k yoruldum . Benim güzel G azi Şefim beni bu kadar im tihâna niçin fe-
dâ ettin. B ü yük ziyafetlerin birinci dam lasını hep senin sıhhatına ve en büyük
buhrânlardan sonra benim le içerler. Selâm selâm! A ca b seni tekrar görecek m i
yim? C urzon sandalyesinde yığılm ış idi. V ed â’ ederken Garroni bana çok çalım
lı hâlin var diye gülüyordu. İngiliz’i M usul yüzünden sulhu tehdîd eder göster
dik. Dehşetli propaganda ve m ü cad ele’*.
İS M E T
* İsmet Paşa’nın M usul konusundaki resmî raporu için bkz. No. 419.
No. 415
(24 Ocak 1923)
Afv-ı um ûm î m es’elesi m üzâkere edilirken Zağlol Paşa* ve şâir m evkuf bulu

nan vatanperverlerin dahi afv-ı ’ um ûm îden müstefîd olm aları husûsunun m üzâ-
kerâtda te’ mîni rica.
* M ısır Vaft partisi lideri Zaglul Paşa, İngilizler tarafından tutuklanıp Cebelitarık’a sürgün
edilmiş bulunuyordu.
No. 416
(24 Ocak 1923)
C . 258 telgrafın ikinci m addesine*. İtalyanlar tarafından hilâf-ı kanun ola
rak istisnâen İtalya tâbiiyyetine m üctem ian girmelerini kabul etm em iz taleb olu
nan bin kişi kimlerdir. Aileleri efrâdına şâmil olm adığı takdirde tebdîl-i tâbiiy-
yetde neden ısrâr ediyorlar. Bu adam lar nerelidir ve başkalarından ihtifası nasıl
m üm kün olacaktır. Tebdîl-i tâbiiyyeti kabul edersek kanûnen m em leketten çık
m aları lâzım geleceğinden bu cihete riâyet olunacak mıdır?
No. 417
Müşîr Fevzi Paşa Hazretlerine
J\fo. 318 24 Kânun-ı sânî 39
(24 Ocak 1923)
M iralay M ou gin ’den Fransızların Ruslar Besarabya’ya taarruz edeceklerin
den endişe etm ekte oldukları ve Lozan Konferansı devam ederken vukua gele
cek böyle bir taarruzun R us delegelerinin uzaklaştırılmasını ve bu suretle bizim
de m uahede ile m erbût olduğum uz uzaklaştırılan R uslar yüzünden Konferansı
ta’vîk edeceğim iz m ülâhazasındadır. H er halde Rusların Besarabya üzerine taar
ruzlarını üm m id etmekte ve bu ihtim alden endişe eylemektedirler. Berây-ı
m a’lumât.
No. 418
JVo. 319 24 Kânun-i sânî 39
(24 Ocak 1923)
C . 23 tarihli rapora*. M usu l ve Suriye hududları m ünâkaşasına dâir olan

telgrafınızın vürûdu akabinde M ou gin ’i d a’vet ederek evvelce arzettiğim Poinca-
re’nin telgrafına ve Suriye hudûdu mevzû-i bahs olunca Fransız delegeleri Suri
ye hududlarının Ankara İ’tilâfnâmesi ile halledildiğini yine onlara (?) karşı m u
rahhaslarımızın dürüst hareketi m uhâfaza etmelerine rağm en M u su l’un C em ’iy-
yet-i Akvâm ’a havâlesinde İngilizlere m üzâheretleriyle A nkara İ’tilâfnâmesiyle
m ükellef oldukları bize m üzâheretin aksini iltizâm ettiklerine nazar-ı dikkatlerini
ehem m iyyetle celbettiğim i ve bu hususda M eclisde beyânâtda bulunm adan ev-
vel M ösyö Poincare’nin nokta-i nazarını bilm enin fâideli olacağını îzâh ettim ve
cumartesi gününe kadar cevâba intizâr eyleyeceğim i de ihdâs eyled im **. Berâ-
y-ı m a’lum ât.
** İstanbul’daki İngiliz Yüksek Komiserliği, R au f O rb ay’ın bu girişimini de hemen haber al

mıştır. Yüksek Kom iser Vekili Henderson, 25 O cak günü bunu Londra’ya tellemiş ve T ü rkiye’nin
27 O cak gününe (yani Cum artesine) kadar cevap beklediğini belirterek bu tarihin anlamı üzerinde
durmuştur. O n u n kanaatine göre, T ü rk Hüküm eti, 27 O cak günü Rus Büyükelçisi A ralof ile
Türk-Sovyet antlaşmasını görüşecekti ve o yüzden o tarihten önce Fransa’nın cevabını bekliyordu.
Henderson, T ü rk H üküm etinin hem ordusuyla hem de Sovyetler yoluyla İngiltere üzerinde baskı
yapm ağa çalıştığı kanısındaydı. (Bkz. Henderspn’dan Lindsay’e tel. 25.1.1923, No. 41: D B F P - I / 18,
p. 470, No. 344).
No. 419
No. 260, 261 24 Kânun-i sânî 339
(24 Ocak 1923)
23/1/923 raporudur.
No. 260
1 — B ugün öğleden sonra iki d e fa içtim â’ eden A râzi K om isyonunda

T ü rkiye’nin cenub hududları m evzû-ı bahs oldu. Fransızlar Ankara İ’tilâfı ile
Suriye hu dudunun m ukarrer olduğunu söylediler. H iç sesimi çıkarm adım . M u
sul m es’elesinin m ünâkaşası hakikî bir büyük m usâdem e olm uştur.
Sabahleyin ben M usul vilâyetinin T ü rk iye’ye lâdesini îcâb ettiren esbâb ve

delâili pek m ufassal îzâh ettim. Lord C urzon u zun bir cevâbla m ukabele etti.
Nihâyetinde her iki taraf kendi nokta-ı nazarında ısrâr etm ekte olduğundan Irak
şimal hududunun hallini bîtaraf addettiği C em ’iyyet-i A kvâm a havâleyi teklîf et
ti. M uh telif sûret-i haller arasında plebisitten ictinâb etti. Fransa, İtalya ve J a
ponya İngiliz’i tervîc ve takviye ettiler. Ö ğleden sonra C u rzo n ’a cevâb vererek
ihtilâfı C e m ’iyyet-i A kvâm ’a havale ve tevdî’a muvâfakat edem eyeceğim i kat’î
olarak beyân ve plebisitten ictinâb etmesini tenkid ettim. N ihâyette bilâ kayd u
şart M u su l’un T ü rk iye’ye iâdesi esâsının kabulünü taleb ettim.
No. 261
İngiliz en nihâyetde tekrar m es’eleyi C e m ’iyyet-i A kvâm ’a arzederek sulh-i

âlem in tehlikeye m a’rûz olduğunu ifâde ve ihtilâfın halline m üdâhale etmesini
derhal taleb edeceğini söyledi. M u su l’un iâdesi teklifinde ısrâr ettim. Bunun
karşısında inkıtâa intizâr ederken İngilizlerin tekrar C e m ’iyyet-i Akvâm ’a mürâ-
caat etmesi m ütâlaası ile içtim â’ hitâm buldu. B ü yük buhrân oldu. C urzon
C e m ’iyyet-i A kvâm ’a m ürâcaat ederek ihtilâfın tahkikini taleb edecektir. V a z’iy-
yet ciddîdir. İnkişâfı peyderpey arz olunacaktır. B ü yük buhrân ve m ücâdele
gü n ü dü r*.
* Musul sorununun konferansta görüşülmesini Lord Curzon şöyle rapor etmiştir:

“ In this m om ing’s discussion, I began by asking ismet Pasha to State the Turkish d a im to
M osul. In reply he gave a re-hash of the Turkish case... reiterated the old fallacies, ethnic, geog-
raphical, economic, strategic, ete. and laid unexpected stress on the contention that we are not
justifıed in holding any part of a vilayet of vvhich we were only in partial occupation at the exact
hour vvhen the M udros armistice... vvas signed... In reply I m ade the speech... basing m y case
upon: (a) the obligation of treaty or of honour into vvhich vve have entered, (b) the juridical position
vvhich vve occupy in Irak, (c) the interests and vievvs of the various racial or religious groups in
the M osul vilayet... I ended, as I had proposed, by saying that, inasmuch as the T urks and our-
selves found it impossible to agree, H .M .’s Governm ent vvere quite prepared to refer the determi-
nation of the disputed frontier betvveen T urkey and Irak to the League of Nations and to abide
by the result...
“ W hen vve resumed ism et read out his response. After ansvvering some of the points in my
speech of the m om ing, he then refused arbitration in any form, ineluding, apparently, reference to
the League o f Nations, persisted in deseribing M osul as part of the mother-soil of Turkey and de-
manded a plebiscite of the inhabitants.
“ This demand enabled me to point out vvith exactitude hovv futile and dangerous an instru-
ment a plebiscite must be in a country vvith a partially nomadic population...
“1 pointed out vvhat a deplorable impression vvould be produced upon vvorld-opinion, if the
Turks vvere to refuse the offer now m ade to them vvith the approval of ali the povvers... I then of-
fered to let ism et defer his final reply till tomorrovv m om ing. I might as vvell have appealed to the
Sphinx o f Egypt or apostrophised the m um m y of Tuthankam en. ismet,... merely replied that his
arguments remained unansvvered and unansvverable, that M osul vvas a part of the motherland,
that he had no doubt that I vvas about to give up, and that reference to the League of Nations
vvas out o f the question...” ( F . 0 . 424/256\ p. ıg3, No. 109; D B F P - I / 1S, p. 463-465, No. 340: Cur-
zon’dan Foreign O ffice’a, tel. 23.1.1923, No. 224).
Lozan Konferansı, 23 Ocak 1923 günü, biri öğleyin, diğeri akşam, iki basın bildirisi
yayınladı. Bu bildirilerin metinleri aşağıdadır:
Le communique officiel de 11 heures.

L a commission des questions territoriales et militaries s’est reunie mardi â 11 heures pour
examiner la question des frontieres meridionales de la T urquie en Asie.
Apres avoir rappele les circonstances dans lesquelles la discussion de ce sujet avait ete ajour-
nee, ainsi que les conditions dans lesquelles le probleme se posait maintenant devant la commission,
Lord Curzon a donne la parole â la delegation turque.
ism et Pacha a expose en detail les raisons d ’ordre ethnographique, historique, politique, ge-
ographique, econom ique et strategique pour lesquelles la T urquie devait revendiquer la possession
du vilayet de Mossoul.
Lord Curzon, en se felicitant de l’occasion qui lui etait donnee d ’exposer publiquem ent la
these britannique, a expose pour quelles raisons son gouvem em ent se trouvait dans l’obligation de
soutenir le rattaehement du vilayet de M ossoul â l’Irak. II a ensuite discute l’un apres l’autre cha-
cun des arguments produits par ism et pacha. Apres avoir declare que la question du petrole â la-
quelle la delegation turque n’avait pas fait allusion, etait absolument etrangere â l’attitude adoptee
par le gouvem em ent Britannique, Lord Curzon a conclu que son gouvem em ent ne pouvait pas
faire droit â la dem ande turque,m ais q u ’il etait pret â soumettre la delimitation de la frontiere en
tre la T urquie et PIrak â l’examen d ’une autorite impartiale, en l’espece la Societe des nations,
dont il acceptait d’avance la decision.
2 — Bir habere göre R uslar Boğazlar m ukavelesini im zâlayacaklar imiş. G e
libolu’da bir kuvve-i askeriyem iz bulunm asını onlar da şart ediyorlarmış.
İS M E T
M . Bompard, apres avoir constate que la question de la frontiere entre la T urq uie et la
Syrie, dejâ reglee par des accords anterieurs, n’etait pas soulevee, a tenu de s’associer â la proposi-
tion extremement liberale faite par la delegation britannique et a insiste aupres de la delegation
turque pour q u ’elle l’acceptât.
Le m arquis Garroni s’est associe â cet appel.
ism et pacha s’est reserve de faire connaître sa reponse dans une seance qui aura lieu cet ap-
res-midi â 18 heures. ( G a ze lle de Lausanne, 24. 1. 1923).
Le communique de 19 heures 45.
La commission des questions territoriales a tenu une nouvelle reunion â 18 heures.

ism et pacha a repondu aux divers points de l’argumentation developpee par lord Curzon â
la seance du matin et a declare que la T urquie ne pouvait pas s’en remettre â un arbitrage pour
decider du sort d ’un territoire qui doit etre considere com m e une partie de la Turquie; en rele-
vant que la delegation britannique avait ecarte l’idee d ’un plebistice, il a dem ande la restitution
de M ossoul â la Turquie.
Lord Curzon, apres avoir replique aux remarques qu ’Ismet pacha venait de presenter, a indi-
que par quelles raisons le systeme du plebiscite devait etre ecarte; il a montre que la procedure
prevue par le Pacte de la Societe des nations garantissait â la T u rq uie q u ’elle aurait toute liberte
pour defendre pleinement ses interets devant le Conseil de la Societe. II a fait appel â la delegati
on turque pour que, apres un nouvel examen, elle modifıât son attitude et a declare que, si elle
s’y refusait, le gouvem em ent britannique s’adresserait neanmoins au Conseil de la Societe, confor-
mement â l’article 11 du Pacte.
Le baron Hayashi a fait appel â la delegation turque pour q u ’elle exam inât â nouveau la
proposition qui lui etait soumise.
M . Bompard s’est exprime dans le meme sens au nom de la delegation française, en insis-
tant sur la lourde responsabilite q u ’assumerait la delegation turque en rejetant la proposition equ-
itable et sage dont elle est saisie.
Le marquis G arroni, â son tour, a fait appel encore une fois â l’esprit de sagesse de la dele
gation turque.
ism et pacha a brievement replique en maintenant ses declarations anterieures.
Lord Curzon a alors annonce qu ’il ferait sans delai aupres du Conseil de la Societe des nations
la demarche â laquelle il avait fait allusion, en se basant sur l’article 11.
( G a ze lle de Lausanne, 24.1.1923).
No. 420
263 24 Kânun-ı sânî 339
(24 Ocak 1923)
C . 20/1 /39 ve 289 num aralı şifreye: *
M ad d e 1 — Y un an istan’daki rehinelerim iz teslîm edildikten sonra elim izde

ki rehineler iâde edilecektir. İnşâât taburlarındaki tebaam ız m übadele-i ahâli
başladığı zam an ilk kafile olarak gönderilecektir. Bu da ancak sulhun im zasın
dan sonra olabilecektir”'*.
M ad d e 2 — M ezâlim îkâ etm ekle m aznun Y u n an zâbitânı şim diye kadar

tecziye edilm edilerse m a’ füvv kalacaklardır.
İS M E T
** Bkz. No. 420, 423.
No. 421
Heyet-i Vekile Riyasetine

(24 Ocak 1923)
C . 20/1/23 ve 284 num aralı telgrafa*:
Esâsen Salîb-i A hm er, m übâdeleye derhal mübâşeret edileceğinden üserâ

garnizonlarının teftişinden sarf-ı nazar etmiştir.
İS M E T
* Bkz. No. 378.
No. 422
No. 265, 266, 267, 268. 24 Kânun-i sânî 339

(24 Ocak 1923)
No. 265
D ü n M usu l hakkında Konferansta cereyân eden m ünâkaşât sırasında Lord

Curzon C e m ’iyyet-i Akvâm ın ekseriyet i’tibâriyle bîtaraf hüküm etlerden m üte
şekkil ve bü yük bir kuvve-i m a’neviyeyi hâiz olduğundan bahs ettikten sonra şâ-
yed T ü rk ler İngiliz teklifini kabul etmiş olsalardı sulhden sonra iştirâk edecekle
rini m ukaddem â bildirm iş oldukları C e m ’iyyet-i Akvâm ’a henüz dâhil olm adık
ları takdirde bile C em ’iyyet-i Akvâm m ukavelenâm esinin on yedinci maddesi
kabil-i tatbîk olacak idügini söyledi ve bu m adde m ûcibince biri veya her ikisi
de C em iyyet a’zâsm dan olm ayan devletler arasında bir ihtilâf tahaddüsünde
C e m ’iyyete dâhil olm ayan
İşbu devletin veya devletlerin hall-i ihtilâf zım m ında C e m ’iyyet-i Akvâm
a’zâsına terettüb eden ahkâm a riâyete d a’vet olunacaklarını ve kabul ettikleri
takdirde C e m ’iyyet-i A kvâm meclisi tahkikat icrâ ederek en m uvâfık gördüğü te-
dâbîri teklif edeceğini söyledi ve buna karşı T ü rk hey’etinin C e m ’iyyete dâhil
olm adıklarından kendilerini m üdâfaa edem eyeceklerini iddiâ edem eyeceklerini,
çünki dördüncü m adde m ûcebince C e m ’iyyet-i Akvâm m eclisinde a’zâsı bu lun
m ayan devlet mecliste kendisine âid bir işi m üzâkere edildiğinde oraya a’zâ
gönderm ek hakkını hâiz olacağını ilâve ve bu veçhile T ü rkler haklarını m ükem
mel sûretde m üdâfaa im kânına m âlik bulunacaklarını îzâh eyledi.M atbuâtda
No. 267
gördüğüne ve aldığı m a’lûm âtdan anladığına göre T ürklerin M u su l’a

yürüm ek hazırlığında bulun duğunu ve bu hâl sulh-i âlem i tehdîd eder m âhiyet-
de bu lun du ğu nu derm iyân ederek T ü rkler tarafından taleb-i vâki’ sûret-i kat’iy-
yede reddolunursa hüküm eti nâm ına müşkilen hareket edeceğini ve yine
C em ’iyyet m ukavelenâm esinin ı ı inci m addesi m ûcebince harb veya tehlike-i
harb bütün C e m ’iyeti alakadâr ettiğinden bu gibi ahvâlde a’zâdan herhangi biri
tarafından C e m ’iyyet-i A kvâm ’m ictim âa d a’vet etm ek hakkını hâiz olduğundan
M eclis-i A kvâm a m ürâcaat edeceğini ve T ü rk hüküm etine d a’vetnâm e gönderte-
ceğini ve T ü rk hüküm eti bunu da reddederse C e m ’iyyet tarafından T ü rkiye
hakkında 16 ncı m addede m uharrer tedâbîr-i tazyîkiyeye m ürâcaat
No. 268
olunacağını bildirdi. Bu on altıncı m addedeki tazyîkat ise bütün C e m ’iyye

t-i A kvâm ’a dâhil devletlerin, C e m ’iyyetin da’vetine icabet etm eden veya kararı
nı redd ile harbe tevessül eden devletle ticârî, m âlî ilah m ünâsebetlerini-
kat’etmeleri ve onun aleyhine tedâbîriye-i bahriye ve havâiye tatbîk olunm ası gi
bi şeylerdir. B i’r-rızâ C em ’iyyet-i Akvâm ın hakem liğini kabul etm ek teklifi tara
fımızdan reddolunm ası üzerine C u rzon bu takdirde ittihaz eylediği m ârü’z-zikr
hatt-ı harekete bilâ im hâl tevessül edeceğini söylemiştir. İngilizlerin C e m ’iyyet-i
A kvâm ’a bu sûretle m ürâcaat ederek T ü rkiye’yi d a’vet ettirmeleri ihtim âline
karşı hazırlanm aklığım ız lâzımdır. Bu bâbda hüküm etin nokta-i nazarını bildir
melerini istirhâm ederim *.
İS M E T
* Gerçekten Lord Curzon, hiç vakit geçirmeden M usul işini M illetler Cem iyetine havale et
meğe karar vermiştir. 24 O cak 1923 günü M illetler Cem iyeti G enel Sekreteri İngiliz Sir E. Drum-
mond, Cenevre’den Lozan’a gelmiş, ayni gün C urzon ile Drum m ond başbaşa verip M usul işinin
M illetler Cem iyetine götürmenin yöntemlerini kararlaştırmışlardır. Curzon, bunları Londra’ya ra
por ederken, 25 O cak 1923 günü M illetler Cem iyeti Konseyine resmî bir mektup göndereceğini de
duyurmaktadır. (FO . 424/256, p. 196; No. 116 ve D B F P -I/ 18, p. 466, No. 342)
25 O cak 1923 günlü gazeteler, Lord C urzon ’un M illetler Cem iyetine başvurduğunu duyuru
yorlardı:
Echo de Paris gazetesi: “ ismet Paşa’mn reddetmesine rağmen Lord C urzon M usul sorunu için
Milletler Cem iyetine başvurdu” diye başlık atmıştı. Journal de Geneve: “ M usul sorunu için M illetler
Cem iyetine başvuruldu” diyordu. Le Journal gazetesi: “ M usul Sorunu yüzünden Lozan Konferansı
Kesilecek m i?” diye başlık atmıştı ve alt başlığında “ Lord Curzon bu konuda M illetler Cem iyetine
çağrıda bulundu” diyordu. Pelit Parisien gazetesinin başlığı şuydu: “ M usul Sorunu Lozan’da, ismet
Paşa M illetler Cem iyetinin Hakem liğini Reddetti. A m a Lord Curzon dün hemen, 11. madde gere
ğince M illetler Cem iyetine başvurmaktan geri durm adı” . Le Temps gazetesi de “ M usul ve M illetler
Cem iyeti” başlıklı bir yorum yayınlıyor, Lozan Konferansında iki oturum görüşülen M usul işinin
Milletler Cem iyetine götürülmekte olduğunu anlatıyor ve yorum luyordu...
No. 423
(24 Ocak 1923)
C . 18 Kânun-i sânî 23 ve 277 num aralı şifreye*:
U serâ K om isyonu a’zâlarm ın İzm ir’de birleşecekleri m a’rûzdur.
İS M E T
* Bkz. No. 367, 397, 420.
No. 424
Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine.
No. 270 24 Kânunusâni 1339

(24 Ocak 1923)
G azi M ustafa K em al Paşa H azretlerine mahsustur.
Ç içerin ’den aldığım 22 K ânun-i sânî tarihli m ektupta m uhterem validenizin

ziyam dan pek ziyâde müteessir olduğu ve T ü rkiye’yi yeniden tesîs ve İstanbul’u
ikinci d e fa fethedip T ü rk milletinin prestijini kazanan Zat-ı Âlilerinin kederine
tam âm ile iştirâk ettiği bildirilm ekte ve işbu hissiyâtın Zât-ı Devletlerine arzı rica
edilmektedir. Bundan m âadâ m üşârünileyh birkaç senelik bir teşrîk-ı mesâi
sâyesinde m uzafîeriyetim izde hissesi olm akla müftehir olduğunu ve eski ve yeni
T ü rkiye’yi yekdiğeri ile m ukayese ettikten sonra T ü rk milleti ve onun kahram an
Reisi ile R us teşrik-i mesâisininin İstanbul’un em niyetini kâfil yegâne tedbîr
olan Boğazların harp gem ilerine m esdûdiyetini istihsâl edebileceğini beyân ve
bu netîceyi görm ekle bahtiyâr olabilm ek üm m idini izhâr eylemektedir.
A lacağım cevâbı derhal kendisine iblâğ edeceğimi arzederim .

No. 425
No. 320 25 Kanun-ı sanı 39

(25 Ocak 1923)
Zâta mahsûsdur.
22 K ânun-ı sânî tarihli ve 305 num aralı telgrafnâm em le * arz ettiğim esbâb
dolayısiyle Ferid Beyin Paris M üm essilliğindedevâm -ı m e’m uriyetinin gayr-i câiz
ve gayr-ı kabil olduğunda G azi M ustafa K em al Paşa Hazretleri de dâhil olduğu
halde H ey’et-i Vekîle m üttefıkdir. T ebdilin in kendi tarafından isti’fâ suretiyle
vukuu şâyân-ı tercîhdir. E l’ân orada bulunduğunu zannettiğim m üşârünileyhe
keyfıyyetin iblağı ve Paris’te M üm essillik um ûrunun diğeri intihâb ve i’zâm edi
linceye kadar m aslahatgüzâr ünvânı alm am ak şartiyle ve yalnız tebliğ ve tebellü
ğü m e’m ur olarak R agıb Beyin bulunm ası şimdilik m ünâsib görülm ektedir.
Telgrafın vüsûlünün ve neticesinin inbâsı m üsterham dır**.
* Bkz. No. 404.
** Bkz. No. 486 ve 493.
No. 426

(25 Ocak 1923)
Çata mansusdur:
Çester projesinin N âfıa Vekâletince m üzâkeresi hitâm bularak H ey’et-i Ve-

kîleye sevk edildi. M eclis’e sevkı zam anı mıdır? Fransızlar da buraya paralı
adam ları gelm ekte ve projeyi akam ete sevk içün uğraşacakları da hissolunm ak-
tadır. M ütâlâanızın sü’at-ı iş’ânn ı rica ederim *.
No. 427
Adnan Beyefendiye
(25 Ocak 1923)
1 — Erkân-ı H arbiye-i U m û m iye istihbaratından: ikinci Y u n an kolordusu
na m ensub Selânik ve D ram a’da oldukları bilinen dördüncü ve dokuzuncu fır
kalar G a rb î T rak ya ’ya harekete hazır olm ak içün em ir almışlar.
2 — İngilizler bir vapurla iki bin sandık cebhâne, m üteaddid sandık bom ba
iki yüz m itralyöz, on tayyare, yirm i top ve pek çok m alzem eyi D edeağaç’a Y u
nanlılara berây-ı m uâvenet gönderm işler,
3 — İngilizler İstanbul’ da Ç am lıca civârını tahkîm ediyorm uşlar, İstan

bu l’daki İngiliz zâbitân ve efradı seferber olm aları içün em ir almışlar.
4 — Y un an lılar yakında 1924 sınıfını da silâh altına çağıracaklarm ış.
No. 428

(25 Ocak 1923)
Y u n an lılar sivil esirlerimizin adedini üç bin gösteriyorlar. Fakat h ey’et-i

m urahhasada m evcud olan listeler bu iddiânın aksini gösterdiği gibi işbu rehi
nelerin adedlerini mıntıka i’tibârıyle gösteren zîrdeki cedvelden dahî bu iddiânın
butlânı tezâhür eder.
A d et
48 Bursa 207 K arahisansâhib

26 Ç al kazâsı 61 İzm ir
36 D enizli Seferihisar
296 İzmit kazası IOI Bayındır
189 Adapazırı 23 M enem en
54 İznik IOI T ire
69 Karam ürsel 280 K ütah ya
567 Saruhan 209 G ödem
89 Çivril 100 Sim av
186 Eskişehir kurâsı 151 U şak
Adet
>75 Seyitgazi 2 Arm utili

9°6 Eskişehir kasabası 62 Salihli
10 Çifteler 25 Eşme
416 Aydın 8 Demirci
500 Ertuğrul 339 Kasaba
61 Biga 1911 İnönü m uhârebesinde
35 T urgutlu 1724 Karesi livâsı
31 Alaşehir 499 İzm ir
800 M ağnisa
10742 Y ekû n
*3 » Karaağaç
33 Akhisar
2 Sarayköy
Denizli’nin G erm encik
216 A ydın hapishânesinde
2 Som a
No. 429
(25 Ocak 1923)
Sam im î kardeşlerimin teessürâtıma iştirâki âlâm ım ı ta’dil ediyor. Size ve
bütün arkadaşlara teşekkür ederim Efendim *.
* Atatürk, annesinin ölümü dolayısiyle çekilen başsağlığı mesajına teşekkür etmektedir. Bkz.
No. 390.
No. 430
Adnan Beyefendiye
(25 Ocak 1923)
D ört aydan beri Korfu adasında bulunan dokuz yü z sivil esirimizin gıdaları
bir kuru ekm eğe m ünhasır kalarak sefalet ve perişânî içinde yaşadıkları ve üç
ayda doksan vefiyat verdikleri anlaşılıyor.
îâdenin vukuuna değin bunların şerâit-i hayâtiyesinin ıslâhı ve keyfiyetin
m üm kün olduğu kadar tashihi m ercûdur.
No. 431

(25 Ocak 1923)
C u rzo n ’un zât-ıâlîlerine m ukabele ettiği ifade M eclis’teki K ü rd a’zâ da

T ü rk değildir. M ustafa K em al Paşa tarafından intihâb olunm uştur. Cahildirler.
O k u y u b yazm ak bilm ezler. K ürdleri kat’iyyen temsîl etm eğe hakları yoktur ze
m ininde beyânâtda bulunm ası m eb’uslar tarafından C urzon aleyhinde ve Türk-
K ürd vahdeti hakkında tezâhürâtı m ûcib oldu. C urzon bu tarzda ifâdede bu
lundu mu? *
2 — Berrere’in R om a’ya iâde edildiği Evrak-ı H avâdis’de görüldü. Aslı var

m ı?**
* Curzon, 23 O cak 1923 sabahı Birinci Kom isyonda M usul işi görüşülürken şunları söyle
miştir:
“ A nkara’nın Kürt milletvekillerine gelince, onların nasıl seçilmiş olduklarını kendi kendime
sormaktayım. Halk oyuyla seçilmiş tek bir milletvekili var mıdır? Bütün bu insanların doğrudan
doğruya atanmış oldukları ve bunlar arasında bir takımının, dil bilm edikleri için, Meclisin çalış
malarına katılmadıkları herkesçe bilinm ektedir...” ( Tutanaklar, I / ı / ı , s. 359)
** Fransa Başdelegesi M . Barrere, dinlenmeye ihtiyacı olduğunu ve rahatsızlanmak üzere
bulunduğunu belirterek, Lozan Konferansının nâzik bir döneme girdiği bir sırada, 23 O cak 1923
günü Lozan’dan ayrılmış ve Rom a’ya gitmiştir. İkinci Fransız delegesi M . Bom pard onun yerini
almıştır. Lord Curzon, Barrere’in ayrılışından hiç hoşlanmamış ve onun yerine geçen Bom pard ile
İtalyan Delegesi Garroni’nin, T ürkiye’ye yeni ödün verebileceklerinden kuşkulanmıştır. (D B F P -l/
18, p. 461-462, No. 338)
Curzon, bir başka telgrafında da, Barrere’in aslında hasta olmadığını, Türklere ödün vermek
durum unda kalm am ak için konferansı terkettiğini, ayni zam anda alçakça ve ödlekçe davranmış
olabileceğini, fakat ne olursa olsun Lozan’dan ayrıldığını anlatıyor. Ayni otelde kalan T ü rk ve
Fransız delegelerinin şimdi ahpaplık ettiklerini, T ürklere antlaşma projesinin sunulması arefesinde
İngiltere’nin azınlıkta kaldığını ileri sürüyor. (DBFP-I/J 8 p. 466-467, No. 343).
No. 432
No. 271, 272 25 Kânun-ı sânî 39

(25 Ocak 1923)
24 Kânun-i sânî 39 raporudur:
No. 271
Bugün M üb âd ele ve Askerî M ekabir tâlî kom isyonu içtim â’ etti.
1 — M üb âd ele tâlî kom isyonunda R u m ve T ü rk ahâlinin m übadelesi içün

m ünâkaşa edilm ekte olan m ukavele tanzîm ve kabul olunm uştur. İki güne ka
dar üserâ m übâdelesi içün tanzîm kılınan m ukavele ile birlikte bir iki güne ka
dar im za olunacak ve mevki-i m er’iyyete vaz’olunacaktır. T ü rk ve Y un an
hüküm etlerinin beheri ahâli m übâdelesi içün beyne’l-m ilel Salîb-i A hm er
hey’eti em rine on bin İsviçre Frankı vereceklerdir.
2 — Askerî m ekabir içün de b a ’zı mevâdd takarrür etmiştir. İngilizler Arı-

burununda m ezarlardan m âadâ Avusturalya ve Y en i Zellan da askerlerinin mu-
hârebe ettiği m uharebe m eydanını da talebde m usırr görünüyorlar.Aram ızda ih
tilâf bâkî kalmıştır. T ü rk iye’den infikâk eden m em âlikte ve kendi arâzilerinde
bulunan şühedâ ve üserâ m ezarlıkları ve harb âbideleri içün taleb ettiğimiz aynı
hukuku kabul ettiler.
3 — İngilizler dün A râzi kom isyonunda M usu l m es’elesi dolayısiyle husûle

gelen büyük hâdiselerden dolayı endîşe veya adem -i hoşnudî hissettirmeğe çalış
tılar. Lord C u rzo n ’un M u su l m es’eksin d en dolayı C e m ’iyyet-i Akvâm ’a m üra
caat ettiği söyleniyor*.
No. 272
4 — Garroni ile görüştüm. Dostluktan bahsetti. İki bin beş yüz kişiyi İtal
yan tâbiiyetine almış. O nları bize kabul ettirmeğe çalışıyor. Çiçerin ile m ülâkat
ettim. Ç içerin ’in Fransızlarla m ünâsebet te’ sîs ettiği ve Boğazlar m uâhedesini
im zâ edeceği anlaşılm aktadır. R uslar im za içün G elibolu garnizonunun düvel-i
İ’tilâfıye tarafından kabulünü ve K aradeniz’e geçecek donanm a kuvvetinin tenki
sini şart koşacaklar. A ram ızda m ünâziün fıh mesâili konuştuk. Ticâret-i H ârici
ye dâirelerinin m ülhakatda husûsî şirketler m ahiyetinden başka olam ayacağını
tasrîh etti. Bayezid konsolosu değişecek ise de konsolosluğun ilgası em niyyetlerini
ihlâl edecek imiş. T alebim üzerine keyfiyeti bir daha tedkîk edecek. İstanbul
konsolosluğu hakkında m a’lûm at istedi**. Sür’atle m a’lûm ât rica ederim . Bu
akşam Ç içerin ’e ilk defa olarak A nkara’daki m ümessilin tebdîli lüzum unu söyle
dim. H iç sesini çıkarm adı. M uhtar Beyden m em nun olup olm adıklarını sor
dum. M em nuniyet ifâde etti. H albuki A nkara’da aram ızda sû-i tefehhüm oldu
ğunu söylediğim gibi ticaret m uâhedesini behem ehâl bitirm ek içün ta’lîm ât ver
melerini rica ettim. Çiçerin birkaç güne kadar bize m uâhede projesinin hey’et-i
um ûm iyesi verileceğini, ondan sonra inkıtâ’ veya fasıla olacağını da işitmiş. Bir
İtalyan m enbaından benim istim âım a göre adlî sistem hakkında hazırladıkları
yeni teklîf isimler başka olm ak üzere takriben evvelkine m üşâbih imiş.
İS M E T
No. 433
icra Vekilleri Hey’eti Riyasetine

(25 Ocak 1923)
Ç içerin ’den aldığım 22 K ânun-i sânî tarihli bir m ektubda R us ticâret-i

hâriciye müessesâtının A n ad olu ’da faaliyetine m üm ânaat olunduğu, halbuki bu
gibi müessesâtın Berlin, Varşova, T ah ran ilah gibi şehirlerde m evcud bu lun du
ğu ve bunların her yerde Rus sefaret veya resmî h ey’etlere m erbut bulunduğu
ve Rus m ümessil ve sefirlerinin aynı zam anda ticâret m ümessili sıfatını hâiz ol
dukları ve mevzû-i bahs müessesâtın taşralardaki şu’ belerinin m em leketin kavâ-
nîn ve nizâmât-i ticâriye ve m âliyesine taabi bulunm aları tabiî ise de merkez-i
hüküm etde bulunan R u s Ticâret-i H âriciye Kom iserliği m üm essilinin ancak res
m î bir m e’m ûr olabileceği ve buna binâen imtiyâzât-i mahsûsa-i lâzim eyi hâiz
bulunm ası zarûrî olduğu ve bu sistemi kabul etm em ek R usya ile ticareti im kân
sız kılmak dem ek olacağı zikredildikten sonra İzm ir’de Fransız ve İtalyan konso
losları m evcud ve şehr-i m ezkûrede Fransızca gazeteler neşredilirken R us konso-
loshânesinin açılm asına m üsâade edilm em esinin garîb olduğu ve zâten geri çağ
rılması m ukarrer olan Bayezid R us konsolosunun azli ile iktifa olunm ayıp kon-
soloshânesinin ilgâsı taleb olunduğu ve bunun vilâyât-ı şarkıyede um ûm Rus
konsolosluklarının kaldırılm asına bir m ukaddim e teşkîl edeceği anlaşıldığı ve İs
tanbul’da da bir konsoloshâne küşâdine m üsâade edilm ediği m akâm -ı şikâyetde
serd edilm ektedir. Bu bâbd a tenvîr edilm ekliğim i rica ederim *.
No. 434
Ankara Hâriciye Vekâletine
Jsfo. 274 25 Kânun-ı sânî 39
(25 Ocak 1923)
Sıhhiye Vekâletine. İstanbul karantina kadrosunun kat’î tesbit ve ta’yîninin

avdetim e te’hîr olunm ası ve um ûr-ı sâirede de pek çok tebeddülât vâki’ oldu
ğundan bunların da te’hîrini rica ederim . R ıza N u r*.
İS M E T
* Dr. Rıza N ur ayni gün İstanbul’a da şu telgrafı çekmiştir: İstanbul Hâriciye M ümessili
Adnan Beyefendi Hazretlerine. Âkil M uhtar Beye. K at’î kadronun te’hîrini Sıhhiye Vekâletine yaz
dım. Tasfiyeye devâm ediniz. Tazm inâtı bol vermeyin. Çünki ecnebi, Rum ve sâireye gidecektir.
Rıza Nur. İSM E T
No. 435

(26 Ocak 1923)
272 num aralı ve 25 K ânun-i sânî tarihli telgrafnâm enizin Bayezit konsolosu
değişecek ise ibâresine kadar sür’at-ı tekrârı m ercûdur.
No. 436

(26 Ocak 1923)
G arb Cebhesinin iş’ârına nazaran hâlen G arb Cebhesi em rindeki Y u n an

üserâsının m ikdân 17 askerî doktor, 14156 asker, 7926 sivil ki cem ’an on doktor
ve 17646 nefer emrin vürûdundan i’tibâren yedi gün zarfında İzm ir’de ve 2
doktorla 4436 askerin sekiz günde yine İzm ir’de hazır olabilecekleri tesbit edil
miştir.
2 — Birinci ordu mıntıkasındaki üserâ kâmilen M u d an ya’dan irkâb oluna
cağına nazaran kaç günde M ü d an ya’da toplanabilecekleri ayrıca arz olunacak
tır.
3 — Bu m ikdânn takriben % 6 kadan hastanelerde bulunduğundan um ûm

yekünden 1325 neferin istisnâsı lâzım gelir*.
* Yunanistan’daki T ü rk esirlerinin sayısı için Bkz. No. 428.
No. 437
No. 275, 276, 277 26 Kânun-i sânî 339
(26 Ocak 1923)
No. 275
1 — T â lî kom isyonlar m ezarlar ve üserây-ı harbiye içün içtim â etti. A n b u r-

nu arazisinin İngilizlere verilmesi m es’elesi m ünâkaşa ve rezerv edildi. Tâbiiyet
tâli kom isyonunda m ütarekeden beri ecnebi tâbiiyetine geçenlerin ale’l-ıtlâk ta
nınması teklîfini reddettik. Y aln ız sona İngiliz rezerv yaptı. B una m ukâbil İtalya
heyetine bin beş yüz nüfûsun İtalyan tâbiiyetine geçm esini kabul ettiğimizi
m üş’ir bir m ektub verdik.Kadm lar ve sağîr çocuklar bu nüfûsa m ünzam dır.
Bunların yüz elli kadarı R um ve Ermenidir. İzm ir’de R u m ve Erm eni kabulü
esâmi üzerine tedkîkim ize vâbestedir. M ütebâkisi Avusturya tebaası ile Y ahudi-
lerden ve Latinlerden olacaklar. H usûsî olarak bu m ukaveleyi yapm ağa m ecbur
olduk.
2 — M âliye teklîlâtı alındı. D üyûn-i um âm iyenin taksîminde sermâyenin

taksimini hâmillerin kabûlüne ta’lîkan kabul ediyorlar. Bizden ta’mîrât bedeli
olarak topdan on beş m ilyon altın lira ve bunun yüzde beş faiz ve bir amorti
olarak otuz yedi senede ödenmesini ya’ni senede dokuz yüz bin altın lira tesvi
yesini ve buna m ukâbil düyûn-i um ûm iyeye yüzde on beş fazlasıyla yeni te’ mî-
nât taleb ediyorlar. 1918 e kadar borçtan bahsetm iyorlar. T ü rk şirketlerinin taz-
mînini m uâhedeye dercediyorum . Gem ilerim izin bedeli olan altı m ilyon İngiliz
lirasını vermiyorlar. Yunanlılarla ta’mîrât bedelini birbirim ize bağışlam am ızı
söyliyorlar. Evrak nakdiye karşılığı olarak zabtettikleri beş m ilyon altın Lirayı
ta’mîrât bedeli olarak ihtiyâten zabtediyorlar. İstanbul m ukâvelatının m er’iyyeti,
şimendifer şirketlerinin adaptasiyonu, A nadolu hattının tarafımızdan istimlâki ve
bizim de dâhil olacağım ız bir işletme şirketine devri gibi şerâit vardır.
G örülüyor ki zâhiren yalnız masârif-i işgâliyeden bahsetm eyerek mevâdd-ı sâire-
yi kabul etmemiş, belki ağırlaştırmışlardır.
No. 276
3 — İngilizler bir teblîğ neşrettiler. İnkıtâ’ havâdisi sahî değildir. M üttefikler

çarşam ba günü proje verecekler. C u m a günü bir iki mutahassıs bırakarak avdet
edecekler dediler. Fransızlar tebliğ neşretmediler. İtalyanlar sulh projesi verece
ğini söylediler. İftirâk vaktini tasrîh etmediler. M ütenâkız olm ak ile beraber
hülâsa şudir: Salı veya çarşam ba bir proje verip 2 şubatta C urzon M usul
m es’elesinin tedkîkini İngiltere nâm ına C em ’iyyet-i Akvâm K âtib-i um ûm îliğin-
den taleb etmiştir.
4 — Bom pard m ülâkâtım da gazetelerin Fransızların İskenderun’da

zulm ünden bahsettiklerinden buna m âni’ olm am ızı Poincare’nin telgrafına atfen
taleb etti. Gazetelere ne yapabiliyoruz dedim , nüfuzunuz vardır dedi. H üküm ete
iblâğ ederim. Fakat gazetelere ne yapılır. İskenderun’da A nkara i’tilâfnâmesine
göre te’ sîs edilecek idâre-i husûsiye teessüs etti mi? dedim . Bilm iyorum dedi.
Belki onun te’sîridir. Son teklîf-i m âliyeyi işâret ederek sulhün olm am asına Pa
ris’te karar verildiğine müteessiriz dedim . M üteessiren te’m îne çalıştı. Fransızlar
bugünlerde İngilizlerin âdî bir iltifatına kapılarak fi’len onlardan ziyâde aleyhi
m izde hareket etmektedirler. İngilizlerle sulh olm asını Fransızların da kasden is
tem ediklerine esâslı şübhem vardır.
No. 277 s
5 — Bu akşam d a’vetim de (?) bulunduk. Japon hey’eti reisine m uallak olan

beş m es’eleyi ta’dâd ederek işin nasıl hallolunacağını sordum . M u su l’un
C e m ’iyyet-i A kvâm ’a havalesini ve adlî sistemi m uvakkat bir zam an içün kabul
edersek mesâil-i şâire hallolunacağını ve Y un an istan’ın esâsen fena borçlu oldu
ğunu telkîn ediyordu. Y a ’ni Y u n an bir şey verem eyecek demektir.
6 — T ah m în olunan vaz’iyyet şudur: M usul ve adlî sistem ve mesâil-i mâli-

ye-i m a’lûm e ve Şarkî T rak ya hududu ve Y u n an ta’mîrâtı gibi beş esâslı
m es’ele vardır. Bu noktalar kâm ilen bizim aleyhim izde olm ak üzere bir iki gün
zarfında um ûm î proje verecekler. Bir iki gün de burada intizâr edeceklerdir.
Sonra bizim de m es’eleyi hüküm etle görüşm em izi arzu ve tervîc ederek avdet ve
bu sûretle Konferansa fasıla vereceklerdir. Bilâhire im zâ ve kabul niyetimizi da
ha evvel ifade ettirerek kendileri im zâya gelm ek isteyeceklerdir.
M u su l’u C em ’iyyet-i A kvâm ’a havâle etmek onun âtîsini m uhakkak tehlike

ye koym ak demektir. H üküm etin nokta-i nazarı nedir? *
No. 438
No. 278 26 Kânun-i sânı 339
(26 Ocak 1923)
^âta mahsûsdur
C .25 K ânun-i sânî ve 321 num araya*:
Fransızlar bize hiçbir şeyde m üsâid değildirler. O nlard an hayır yoktur.

Sulh olm adığı halde dahî inşâata devam etmek ve ikrâzı yapm ak şartını ayn ca
te’m în ederek Çester’i tercîh etm ek muvâfıkdır.
İS M E T
* Bkz. No. 426.
No. 439
No. 279 26 Kânun-1 sânî 339

(26 Ocak 1923)
C . 21 K ânun-i sânî num ara 298 *
Y aln ız em lâk-i islâmiyenin satılmaktan muhâfazası m aksadiyle ve yalnız

faizlerinin ödenm esi şartıyle m ahdûd ve m uayyen bir m oratoryum yapılm asında
m anzûr görülm ediği.
İS M E T
* Bkz. No. 398.
No. 440
No. 280 26 Kânun-ı sânî 39 *
(26 Ocak 1923)
C . 21 K ânun-i sânî No. 294**
Sırpların kuvvet gönderm ek suretiyle Yunanlıları takviye edecekleri m uhte

mel değildir. Burada böyle bir istidlal yoktur. Y akın da Belgrad’dan Bulgar sefiri
* T elgraf 25.1.1923 tarihinde kalem e alınmış ve ertesi gün çekilmiştir.

** Bkz. No. 396.
gelecek. Havâdisi te’yîd veya tashîh ederim. M am aafih Sırpların Y un an lılara
herhangi bir suretle olursa olsun m uhalefeti m e’m ul değildir.
İS M E T
No. 441
(27 Ocak 1923)
C . 272/25 Kânun-ı sânî dördüncü m addeye.*
R uslar İstanbul’da konsül cenerallik teklif ettiler. M aksadları orada İ’tilâf

Devletleri tarafından him âye edilm ekte olan beyaz Rusları elde etm ek olduğu
anlaşılıyor. B una muvaffak olm asalar da her halde İstanbul’da bizim le m üttefik
ler arasında bir m es’ele çıkartarak Konferansı neticelendirm em ek içün olan m e
sâilerine bu cihetden de m üzahereti düşündükleri anlaşılıyor. Bugün İstanbul’da
Bolşevik hüküm etine m ensûb ve bizce resmen tanınm ayan ticâret-i hâriciye
m ümessillikleri R usya ile m üvâredât ve m ünâkalâtı vize etmektedir. B una rağ
men m evcudiyetlerini kabul ettiğim iz i’tilâf kuvvetleri vaz’iyyet-i m ahsûsalarını
da bildikleri halde ısrârları hüsn-i niyete m akrûn ve bizce sulh akdine kadar ka-
bil-i kabul değildir. M uhâcirin m esâili ile uğraşm ak üzere sıfat-ı resmiyesi olm a
m ak kaydı ile bir m e’m ûr ile m aiyyet kâtiblerine İstanbul’a gitm elerine m üsâde
ettik. Burada Ruslara karşı ta’kib ettiğim iz meslek, nezâket ve m ülâyem etle sû-i
kasdlarını m üm kün oldukça dostâne bir suretde bertaraf etmektir.
* Bkz. No. 432.
No. 442

(27 Ocak 1923)
26 K ânun-i sânî raporudur.
1 — Bir iki tâlî kom isyon son işlerini bitirip rapor yaptılar. Fransızlar ver
dikleri yeni projelerde yeni ağır m addeler göstermişlerdir. Fransızlar ya bizim
sulh yapm am ızı istem iyorlar veya hem bize her fenalığı yapm ak hem de
yüzüm üze gülerek hazm ettirm ek kabil olduğuna kani’dirler. İnkisâr ve intibâhı-
mızı sarîh bir sûretde kendilerine ihsâs ettim. Bugün bana eğer inkıtâ’ olursa
Suriye’de dahî Fransızlara hücum edileceği rivayetinin esâsını sordular. Vazîfem
sulh yapm ağa çalışmaktır. İnkıtâ’ olursa m âbaadını bilem em dedim . C id d î infı-
âlimizi M ou gin ’le hissettirmeliyiz. Son âna kadar İ’tilâfa sadâkatim izi m uhâfaza
ettik. Son âna kadar kendilerinden iğfal gördük.
2 — M üttefikler Konferansı inkıtâa götürdüklerinden bu hâlde Am erika ile

ayn m uâhede yapm ak im kânını istîzâh ettim .Burada olam ayacağını, Konferans
tan sonra hüküm etten alacakları ta’lîm âta göre hareket edeceklerini bildirdiler.
Denildiğine göre çarşam ba günü alenen bize m uâhede projesi verecekler. C u m a
günü C urzon gidecek, diğer hey’etler kalacaklar. M üttefikun aleyhdir ki vaz’iy-
yet ağırdır ve vahâm et M u su l’dan m ünbaisdir.
3 — Bugün burda hey’etimiz a ’zâsına gazeteciler dem işler ki burada böyle

taleb ve iddiâ ediyorsunuz. H albuki m illetiniz orada sulh istiyor. Bu gibi zaîf te-
reşşihâta m ahal verilmemesini bilhassa rica ederim *.
İS M E T
* Bkz. No. 443.
No. 443
No. 283, 285 27 Kânurı-ı sânî 39

(27 Ocak 1923)
27 Kânun-i sânî 339 raporudur:
1 — A kşam a kadar birinci, ikinci ve üçüncü büyük K om isyonlar birikmiş

işlerini gözden geçirdiler. Yunanlılarla sivil ve askerî üserânın ve ahâlinin m übâ
delesi m ukaveleleri kabul edildi. İki gün sonra im za edilecektir. C urzon G elibo
lu’ da A rıburunu arâzisini de m ezarlar gibi tasarruf etmek içün m ezarlara
hürm et lüzûm undan bahs ile propaganda yaptı. Bundan sonra kapitülasyon
mesâili, daha sonra bütün m âlî mesâilin hülâsaları gözden geçirildi. M âlî mesâil
yeniden bilhassa ağırlaştırılmış idi. U zu n m ünâkaşâtdan sonra herkes nokta-i
nazarını m uhâfaza etti. Y u n an ta’mîrâtı tekrar şiddetle mevzu-i bahs oldu. Ve-
nizelos da işgal masârıfı, m uhâcirler masârıfı nâmı altında para istedi. H ülâsa
Lozan Konferansının mesâi-i resmiyesi hitam buldu. Şu halde M usul, adlî ka
pitülasyonlar, T rakya hududu, mesâil-i m âliyede bilhassa on beş m ilyon lira
tazm inât ve Y u n an ta’mîrâtı m uallaktır. M u su l’u kat’iyyen taleb etm em üzerine
Konferans bilhassa mesâil-i m âliyeyi daha ziyâde ağırlaştırarak hitâm a ermiştir.
2 — Bom pard bana bu akşam Poincare’nin G azi Paşaya telgrafını gösterdi.
Konferansın atîsi hakkında şu m a’lûm âtı verdi. K onferans L ozan ’da m uvaffak
olmamıştır. 29 da m uâhede metni bize husûsî olarak verilecek. 31 de yine ko
m isyonlar içtimâi halinde resmen verilecek ve bize kabul nasîhat edilecek. Eğer
biz reddedersek inkıtâ’ olacak. E ğer biz hüküm etim izle görüşm ek üzere ayrılır
sak zevahir kurtarılacak. Konferans inkıtâ’ etm eyecek, bir iki ay sonra başka bir
teşebbüse bakılacaktır. 1 Şubatta Boğazlar K om isyonu in’ikad edecek, belki im
za teklîf edilecek, bittabi’ o da kalacaktır. 2 Şubatta C u rzon L on dra’ya gidecek
tir. Cereyân-ı ahvâl hakîkaten budur. M usâdem e hitâm bulm uştur. Burada bir
inkıtâ’ yapm ış olm ayarak, belki fasıla vermiş olarak A nkara’ya avdet edeceğim .
Fakat hakîkatde inkıtâ’dır ve yeniden içtim â’ fırsata bağlıdır.
3 — Am erika m urahhası geçen gün M usul ve kapitülasyon geri bırakılm ak

şartıyle mesâil-i şâire kabil-i haildir dem iş idi. Japon m urahhası da aynı şey’i
söyledi. Fransız bu d e fa kat’î akam etten bahsetti. İtalyan da bu fikri ilka eyledi.
Y u n an ta’mîrâtı mevzû-i bahs oldukça verecek bir şey’i olm adığını ileri sürerler.
Binâenaleyh hâlen sulh şerâiti en m üsâid şöyle tahm în olunabilir. M u su l’un
ta’vîkı lâzım dır. A d lî sistemden kurtulm ak ihtimâli vardır, fakat m uhakkak de
ğildir. M esâil-i m âliyede bilhassa tazm înâtdan kurtulm ağa behem ehâl çalışaca
ğım. M uvaffak olm azsam kabul etm eyeceğim .Trakya hududunda tashîhât ya’ni
K araağaç şüphelidir. Bilâ kayd u şart İstanbul ve Boğazlar, ordu şâire m a’lûm-
dur. Şurasını da tasrîh etm eğe m ecburum ki müttefikler, bu d e fa her m es’elede
m uvakkat sistem zihniyetinde olduklanndan biz böyle tem âyül gösterince onlar
şerâitin hiç birini bilhassa kapitülasyon ve mesâil-i m âliyeyi tahfif etmeyebilirler.
Bu halde de inkıtâ’ kabil-i ictinâb değildir.
Şim di hallolunacak şudur: Fâsıla vererek A n k ara’ya gelm ek ve vaz’ iyyeti

M u su l’dan ferâgatla başlayarak yeni bir sulh im kânı aram aktan hangisi muvâ-
fıkdır. Ben M u su l’dan ferâgat göstererek sulh aram ak fikrindeyim . R ıza N u r Be
yin m ütalaası dördüncü m addededir. H aşan Beyin fikri beşinci m addededir.
No. 285
4 — T aayyü n eden m uâhede ahkâm ı T ü rkiye’ye siyâseten ve iktisâden istik

lâl ve kabiliyet-i hayâtiye verecek bir şekilde değildir. T ü rk iye’nin kabiliyet-i ha-
yâtiyeye m âlik olması fikri henüz daha A vrupalılann zihnine girmemiştir. M u
sul mem leketin neşv u nem ası içün pek elzem olan petrolleri ile bize pek lâzım
dır. K eza elden çıkması ise başım ıza bir K ürdistan belâsı çıkarm ak dem ektir ki
bizi böğrüm üzden urur. Ermenistanla birleşir. Hem de istikbâlimiz olan Şark ile ara
m ızı keser. Bu cihetlerden dolayı mes’ele pek m ühim dir. İngilizler işi inkıtâa sevkct-
mişlerdir. Fransızlarla İtalyanları uşak gibi sürüklem ekte idiler ve sonra da
sürüklemişlerdir. Bu inkıtâ’ tehdîdi ya ciddî veya blöfdür. C id d î ise Y u n an or
dusunu tensîk gibi hazırlıklar içün bizi Konferansla oyaladılar. D aha ziyâde ben
blöf olduğu zannındayım . İlk günden beri bu işin bir inkıtâ’ olm adan hallinin
m üm kin olacağı kanâatm dayım . Ellerindeki tehdîdâtın hepsini yapm adan
T ü rk ’e göre olması lâzım gelen sulhnâm eyi kabul etm ezler. Şim diye kadar tuttu
ğum uz m ukavem et ve sebât ta’biyesini son haddine kadar denem ek lâzımdır.
İngiliz elkâr-ı um ûm iyesi M u su l’u değil Bağdat’ı bile tahliye etm ek cihetindedir
(cehtindedir). Fransa ve İtalya’nın harbe iştirâk etm eyeceği m uhakkak gibidir.
İngiliz efkâr-ı um ûm iyesi de harb aleyhindedir. T eh d îd ile bizi m etâlibim izden
ferâgat ettirmek istiyorlar. H enüz M u su l’u vermek gibi fedâkârlıkların zam anı
gelmediği, bir d e fa fedâkârlık edersek diğer m etâliblerinde de daha m usırr ola
caklar ve artık tutunam ayacağım ız fikrindeyim. İnkıtâı biz değil onlar yapıyor.
Buna kuvvetli bir sûretde göğüs gererek ahvâli (görmek) tarassud etmek ve ona
göre hatt-ı hareket ittihâz etm ek (fikrindeyim) kanâatm dayım . Lozan muhîti A n
kara’nın I ’tilâfiyûn (Allie) m etâlibine boyun eğeceği fikrindedir. Bundan çok ümmi-
de düşüyorlar. (Bu da onlara çok üm it veriyor) Bu halde işi m uallakda bırakarak
A nkara’ya gelm em iz en m ünâsib bir tarîkdir. 27/1/1923
D R . R IZ A N U R *
5 — Artık hitâm bulm uş addolunan m üzâkerât-ı sulhiye neticesinde inkıtâı

istilzâm kat’î gibi görünen mesâil-i esasiye şunlardır:
1) M usul şehri ve cenubu 2) adlî kapitülasyonlar 3) ahvâl-i harbiye ve tedâ-

bîr-i harbiyeden mütevellid müttefiklerin istediği m aktûan on beş m ilyon altın
tazm înat ve ta’mîrât 4) İstanbul hüküm etinin yaptığı m ukavelâtm m er’iyyeti 5)
Eski imtiyâzâtı tanım ak ve şimendiferlerin şerâit-i hâzıraya tevfikını kabul etmek
ve A lm an şirketi addolunan A nad olu ve Bağdat hatlarının müttefiklere m ensûb
bir gruba devri 6) Y un an istan’dan taleb olunan dört m ilyar altın Frank ta’mîrât
7) taksîm-i düyûnun serm aye üzerinden icrası mes’eleleridir. D üyûn-ı um ûm iye-
sinin ibkasına dâir tarafımızdan yapılacak beyânât-ı tahrîyeye bunun içün muâ-
hedeye koym ak istedikleri m addeyi hazf içün kâfidir.
Fikr-i âcizânem ce sulhün anahtarı M usul ve tazmînât-ı şahsiye m es’elelerin-

dedir. M usu l içün fedâkârlık gayet m ühim ve nâzik bir m es’eledir. Buna şahsen
karar verem iyorum . Tazm înât-ı şahsiye içün b a ’zı m ukabil teklîfatımızla tarîkini
aram ak sulh içün şayân-ı kabul telakkî olunabilir. Evvelâ evrâk-ı nakdiyem izden
Suriye ve Irak içün hisse-i d üyûn olarak taleb ettiğimiz 30 m ilyonun evrâk-ı
nakdiye ile m ahsûbu teklîf olunabilir. Zâten bunu kabul etmiş değildirler. Sâni-
yen birinci tertibin hâmilleri verilmek üzere düyûn-i um ûm iyeye iâdesini taleb
ettiğimiz beş m ilyon altın ile İngilizlerden istediğim iz fakat kabul etmedikleri
m a’lûm harb gem ilerinin bedelleri ile m ahsûbu m üm kindir. Yunanlılardan be-
* Rıza Nur, bu belgeyi Hayat ve Hatıratım adlı kitabında da veriyor. Şu farkla ki, altlan çizil
miş olan kelimeler telgrafta var, kitapta yok; parantez içindeki kelimeler de kitapta var, telgrafta
yoktur. (Bkz. Hayat ve Hatıratım, III, s. 1150-1151).
hem ehâl bir m ikdar ta’m îrât bedeli alm ak m ecbûriyetindeyiz. Fakat istediğimiz
dört m ilyar altın Frangı Y u n a n kabul etse dahî m addeten verm ek im kânı yok
tur. B unu bir hadd-ı asgarîye kadar indirm ek m a’kuldur. Bunlarla diğer metai-
bi te’ mîn etm ek ve düyûn-u um ûm iyenin Frank olarak te’diyesini de halletm ek
sûretiyle sulhu aram ak ve bunu yaparken zaaf gösterm ediğim iz ve her talebleri-
ni kabul edeceğim iz m a’nâsını verdirm em ek lâzım dır. A d lî kapitülasyonların
m em leketim izde ıslâhât-ı adliyeyi daha ziyâde tekem m ül ettireceğim ize ve bu
m aksadla Avrupa erbâb-ı hukukundan mutahassısları m em leketim ize celbedece-
ğim ize dâir beyânât ile işi halletm ek üm m idi vardır. D iğer teferruât-ı m esâilde
biraz i’tilâfkâr olabiliriz. Kanâatim bundan ibârettir.
H A Ş A N H Ü SN İ
6 — M üttefikler A n kara’nın sulh istediği, yalnız buradaki m urahhasların

m uannid olduğu zannındadır**.
İS M E T
** Bkz. No. 444, 473, 483.
No. 444
No. 331, 332 27 Kânun-ı sânî 39
(27 Ocak 1923)
Gayet aceledir
C . 27 K ânun-i sânî 339 281 n um araya*:
1 — 27 K ânun-i sânî raporunuz da dâhil olduğu halde Konferansın son

günlerinin safahâtına âid telgrafnâm eler m uhteviyâtı derhal Başkum andan Paşa
Hazretlerine nakledildiği gibi bu akşam da H ey’et-i Vekîlece tezakkür edildi.
Konferansın İstanbul tahliye edilm eksizin fasıla ile dağılm ası bizim içün pek
m uzır ve gayr-ı kabil-i kabul göründü. İnkıtâ’ buna nazaran şâyân-ı tercîhdir.
A ncak vaz’ iyyet yarın M eclis’e arz edilecek ve netice-i m ukarrerât derhal bildiri
lecektir**.
2 — 26 K ânun-i sânî raporunuzun üçüncü m ad d esi*** hakkındaki arzunuz

son günlerde m üteaddid hafi celselerde M eclis h ey’et-i um ûm iyesine etrâfiyle
arz ve m ahzuru îzâh ve bu yüzden Konferans intizâr devrelerine ilka edebileceği
de tasrîh edilm iş olm akla berâber M eclis’de ve m uhitde milletin sulha arzusunu
işâa ve i’lân edecek bir hâl görülm ediği gibi gösterilm eyeceğinden müsterih olu
nuz Efendim.
No. 445
No. 282 27 Kânun-ı sânî 39 *
(27 Ocak 1923)
C . 23/1/923 ve num ara 3 12 **
A râzi K om isyonunun 23 K ânun-i sânî tarihli sabah celsesinde Irak m anda

sından ve ahâlisinin İngilizlere adem -i m erbûtiyetinden bahsederken İngilte
re’nin hürriyet va’ dettiği Irak ahâlisini bir ân işgalden âzâde olarak m ukadde
ratları hakkında i’tây-ı re’yde serbest bıraktığı takdirde işgal, him âye ve m anda
içün re’y verecek tek bir insan bulunm ayacağını beyân etmiş ve T ü rk iye’nin va
tanın bir parçası olan M usul vilâyetinden vazgeçem eyeceğini îzâh etmiştim.
M usul vilâyeti içün ben plebisit taleb etmemiş olm akla beraber Lord Curzon
verdiği cevâbda plebisit ihtim âlini tenkîd ve reddetmiştir.
İS M E T
* T elgraf 26.1.1923 tarihinde kaleme alınmış ve ertesi gün kapatılıp çekilmiştir.
** Bkz. No. 411.
No. 446
No. 333, 334, 335, 336 28 Kânun-ı sânî 39

(28 Ocak 7923)
M ad d e 1 — M ösyö Poincare’nin İzm ir’de bulunan G azi Paşa Hazretlerine

gönderdiği m ektub sureti ikinci m addede, bunu m üteâkib Paşadan aldığım ve
tasavvur cevabın hülâsasını m üş’ir telgrfanâm e sureti üçüncü m addededir. Bu
bâbdaki m ütâlâanızın en kısa zam anda ve a ’zam î sür’atle iş’ârını rica ederim *.
M ad d e 2 — G azi M ustafa K em al Paşa Hazretlerine: Lozan Konferansının

bidayetinden beri Fransa h ey’et-i m urahhasasının verdiğim ta’lim âta tevfikan ne
kadar sulhperverâne bir sûretde hareket ettiği ve T ü rk iye’nin taleb ve iddia ede
bilecek bir vaziyyeti tevlîd edecek olan adilâne bir sulhü elde edebilm ek husu
sunda elinden geldiği kadar çalıştığı zât-i devletlerince bi’t-tabi’ m a’lûm dur.
M üzâkerât hal-i hâzırda son safhaya dâhil olm uştur. Sulhün imzâsını ta’vîk ede
cek olan her hareket işimizi bozacak bir m âhiyettedir. T ü rkiye Fransa hüküm e
tinin m uâvenet ve hüsn-i rızâsı ile arzu ettiği ta’vizâta nâil olm uştur. M es’ûd
neticelere m üsâid olan ve Lozan Konferansının intâcını m ûcib olacak bulunan
hafif m üsâadâta razı olm ak suretiyle menâfi-i m ahsûsayı te’m în edecek olan bu
fıkr-i i’tilâfperverâneye m üsâid bulun m ak T ü rkiye’ye âiddir. Fransa’nın müsâva-
ta olan ananevî m uhabbeti nâm ına bu kat’î ve m ühim ânda îfa buyurduğunuz
hidemât-i âliyeye zam îm eten bu d e fa da böyle m u ’tedil ve vatanperverâne hare
ketini ikm âl ve kendisini terakki ve hürriyet idâresi içinde m illî refah ve inkişâfa
vakfedebilm ek içün B üyük M illet M eclisi önünde nüfûz-i âlînizi isti’m âl ile onu
iknâ’ buyurm anızı istiyorum. Son m uzaferriyâtın m enâfiini verecek olan devâmlı
bir sulhü te’m în etm ekle zât-ı devletiniz bir kere daha T ü rk iy e ’nin m enâfi’i ha-
yâtiyesine hizm et etmiş olacaksınız. Em înim ki necîb m em leketinizin teâlisi içün
vakf-ı nefs etm eği bir vazîfe telakki eden zât-ı devletinizin te’siri m ühim olacak
olan bu m uâhedeyi reddetm eyeceksiniz. İmza: Poincare**.
M ad d e 3 — Poincare’den gelen m ektubun bir aynını İsmet Paşa’ya tebliğ
ile mütalaasını istifsâr ve neticesini serian iş’âr buyurm anızı rica ederim. Poinca-
re’ye verilecek cevapta L o zan ’daki H ey’eti m urahhasam ızın kabul edeceği ve
H üküm et ve M ecliste arzedeceği şerâit-i sulhiyenin kabul ve tasdiki için en cid
dî ve samimî mesâimi sarf edeceğim i arz ederim tarzında bir ifadede bulunm ayı
m ünâsip görüyorum . Fevzi ve K arabekir Paşalar dahi bu m ütalaam a iştirak edi
yorlar Efendim . İmza: M ustafa K em al.
** Fransa başbakanı M . Poincare’nin bu mesajı, İzmir’deki Fransız Konsolosu aracılığıyla,

27 O cak 1923 günü G azi M ustafa Kem al Paşa’ya iletilmiştir. Poincare ile G azi M . Kemal arasında
yazışm alar olduğu basına da sızmıştır. Bir Fransız gazetesinde bu konuda çıkan haberin metni şu
dur:
M . Poincare et Moustapha K em al
Une depeche de Lausanne, â l’agence Havas, signale que M . Poincare a telegraphie â M ous
tapha Kemal pour lui dem ander d ’accepter les conditions de paix des Allies. U n telegramm e de
Constantinople â l’agence Radio confirme cette nouvelle.
L ’Echo National dit que la depeche de M . Poincare aurait ete redigee par M . Franklin-Bou-
illon, qui, de son cote, avait adresse au chef du gouvem em ent d’Angora un telegramme ainsi con-
çu: “C h er ami, vous supplie manifester votre amitie pour France en acceptant clauses Lausanne. -
Signe: Votre ami Franklin” .
L ejo u rn al ajoute:
C ’est par l’effet prodigieux de cette amitie que nous avons failli nous brouiller avec les An-
glais, que la France a perdu le benefıce du regime des capitulations, que nous avons ouvert nötre
frontiere de Syrie et prive Alep de ses ressources en eaux, que les Russes ont ete introduits â la
Conference de Lausanne et que ladite Conference, apres deux mois d ’inutiles efforts, est d ’ores et
dejâ vouee â un echec certain. (Journal des Debats, 30.1.1923).
No. 447
No. 337, 338 28 Kânun-ı sânî 39

(28 Ocak 1923)
M oskova Sefaretinden ıg tarihli alınan m a’lumât:
Karahan ile m ülakatlarım da ifâdâtı:
L ozan’ da T ü rk ve Rus h ey’et-i m urahhasalarınm her noktada m üttehidü’l-

efkâr hareket ettikleri hakkında A n kara’da bir zehâb m evcud olduğunu
gördüğüm üzden fl’l-hakîka gayr-ı askerî m ıntıkada ecnebî kontrolünün reddi,
ekalliyetler bahsında daha m üsâid şerâit istihsâli ve Patrikin ibkasıyle beraber
salâhiyyetinin yalnız hususât-ı ruhâniyeye hasrı ve m uhtelit m ehâkim de T ü rkiye
hüküm etinin m e’m ûru sıfat-ı resmiyesi ile ecnebi hâkim ler istihdâm ı gibi T ü rk i
ye içün ve R usya içün birer sebeb-i m em nuniyet olan netâyicin istihsâlinde Rus
hey’et-i m urahhasının çok yardım ı olm uştur.
Paris Konferansının neticesi tahakkuk edinceye kadar esaslarda nokta-i na

zarımız hakkında hiçbir taahhüde girişilmemesi hususunda Çiçerin tarafından
İsmet Paşaya vuku’bulan dostâne tavsiyenin bu netâyic-i mem nuniyet-bahsâsın-
da ve bilhassa ekalliyetler m es’elesindeki m uvaffakiyetden dolayı İsmet Paşa Çi-
çerin’e sûret-i m ahsûsada teşekkür etmiştir. Rus H ey’eti T ü rk h ey’etine gerek
mesâil-i siyâsiyede gerek diğer m esâilde pek dostâne ve kıym etdâr hizm etlerde
bulunm uştur. M ukaddem â İstanbul ve Boğazlar hakkında Ç a r hüküm eti ile
düvel-i i’tilâfiye arasında m üttehaz m ukarrerât yedim izde olduğundan T ü rk
hey’eti tarafından Boğazlara dâir verilen son teklif-i m ukabilin tanzim inde Çiçe-
rin’in m a’lum ât ve vesâyâsından pek çok istifâde edilmiştir.
No. 448
No. 339, 340 28 Kânun-ı sânî 39
M iista’cel (28 Ocak 1923)
A nkara İ’tilâfnâmesinin onuncu m addesi m ûcebince Fransa hüküm eti tara

fından irâe edilecek bir gruba devri kabul edilen Y enice-N usaybin dem iryolları
nın en ziyâde hâsılât getiren M ersin-A dana-M a’m ûre ve Toprakkale-İskenderun
kısımları ile H aleb-Cerabulus kısmı hüküm et-i m üşârünileyhâca teşkil edilen bir
grup tarafından işletilmekte olduğu halde takriben bir m ilyon Frank ile ta’mîri
kabil olan M a ’m ûre-M eydan-ı Ekbez arası senelerden beri m etrûk bir halde bı
rakılmaktadır. İşbu ta’mîrât i’tilâfnâm enin hîn-i m üzâkeresinde grup tarafından
icrâsı tezekkür edilmiş ve Fransa hüküm etinin Paris M üm essilim ize ahîren tev-
dî’ eylediği notasında bildirildiği veçhile işbu grubun yap m ağa m ecbur olduğu
bir ta’m irâtdır. G erek ihtiyâcât-i askeriye gerekse hayat-ı iktisâdiyesi âdeta felce
dûçâr ve havâli-i m ezkûre halkının şikâyât-i m ütem âdiyesini m ûcib olan ta’mi-
rât-ı m ezkûrenin bir ân evvel icrâsı zarûrî ve bu halin devâm ı kat’iyyen tecvîz
edilem eyerek binnetice vaz’-ı yed edilecektir. Binâenaleyh m ezkûr grubca yapıl
ması lâzım gelen ta’mirâtın ta’cîliyle vaz’-ı yed m uam elesine m eydan bırakılm a
ması ve bu husûsta Erkân-ı H arbiye-i U m û m iye’ce gruba verilen m ühlet
K ânun-i sânî nihâyetinde m ukazî olacağından bu m es’elenin orada bir ân evvel
intâcine him m et buyurulm ası ve neticeden m a’lum at i’tâsını ehem m iyetle rica
ederim *.
* Bkz. No. 301, 325.
No. 449
No. 341, 342, 343, 344 28 Kânun-ı sânî 39
(28 Ocak 1923)
M ad d e 1 — Bugün H ey ’et-i Vekîlece taraf-ı devletlerinden taleb buyurulan

nokta-i n azar* hakkında tesbit edilen metin ikinci m addededir. Ö ğled en sonra
içtim â’ eden M eclis hey’et-i um ûm iyesine hafi olarak son telgrafınız ve Poinca-
re’nin Paşaya yazdığı m ektup arz, bu m eyânda bu sabah benim M ojen ’e Poin-
care’ye iblâğ eylem ek üzere beyânâtım sureti aynen kırâat edildikten sonra
m üzâkere yapılarak bu bâbda ittihâz edecekleri karar zât-ı âlilerine arz edilecek
tir. 26 (tarihli) raporunuza kadar vaziyyet G azi Paşaya arz edilm işdir bu bâbda
m üşârünileyhin cevâbı 3. m ad d ededir**. Benim M o u g in ’e tebligatım 4. m adde
d ed ir***. H ey ’et-i um ûm iyesinin m ütâlaasinden sonra nokta-i nazar-ı âlîlerinin
âcilen iş’ârım rica ederim. Y arın da m etnin M ecliste m üzâkeresine devam edile
ceğinden intâc edildiği takdirde derhal arz olunacaktır. C ereyân eden m üzâke-
râtdan ihtisâsâtımız H ey’et-i V ekîle nokta-i nazarının kabul edileceği m erkezin
dedir.
M ad d e 2 — İş’ârât-ı âlîlerine göre m üttefikler tarafından teklîf olunacak
proje bizce gayr-ı kabil-i kabul esâsâtı ihtivâ etm ektedir. Konferansın sulh ile
neticelenm eyerek dağılm ası üzerine aleyhim izde olan vaz’iyyet-i hâzıraya ve İs-
* Bkz. No. 446.

** Bkz. No. 450.
*** Bkz. No. 451.
tanbul’da ecnebi işgaline gayr-ı m uayyen bir m üddetle taham m ül edem eyeceği
mizi düvel-i m üttefikaya bildirm ek m ecburiyetindeyiz. A n cak m üzâkerâtın ne
gibi esbâbdan nâşı neticeye m üncer olm adığını ve sulh-i âlem in ne gibi sevâik
ile teessüs edem ediğini A vrupa ve A m erika efkâr-ı um ûm iyesine bir beyânnam e
ile bildirm eyi faideli görm ekteyiz.
Fi’l-hakika m atm a’-ı nazarları M usu l petrollerine m a’tûf olan İngiliz sermâ-
yedârânının tatmîn ihtirâsâtı içün bütün İngiliz milletinin yeni fedâkârlıklara
sevk olunduğunu herkesin bilmesi ve Fransız m illetinin dahi İstanbul’da T ü rk
kavânîn ve nizâm âtına tam âm en tebaiyyet etmek üzere teşekkül eden birtakım
şirketlerin L ozan ’da Fransız diplom asisini vâsıta ittihâz ederek taahhüdleri hilâ
fında birtakım m utâlebât serdeylediklerini ve T ü rk milletini soym ağa m a’tûf
olan bu m utâlebât yüzünden sulhün akam ete şevkine kadar cesaret gösterdikle
rini anlam ası iktizâ eder.
Tazm inât-ı şahsiye bahsinde dahî Y u n an ordusunun hiçbir sebeb-i askerîye

m üstenid olm aksızın yaptığı bunca tahribât ve m ezâlim in tazm îni içün devletler
Y unanistan’a hiçbir tazyîk yapm adıkları halde kendi tebaaları içün T ü rk iye’den
tazm inât talebine kalkışmalarını vicdan-ı beşeriyetin aslâ tasvîb edem eyeceğini
ileri sürm ek ve fakat Y u n an ordusunun ahâlim ize irâs eylediği bi’l-cüm le zarar
ların tazmîn olunacağı düvel-i m ütteflkaca kabul ve taahhüd olunduğu takdirde
düvel-i m üttefıka tebaasının zararlarını te’diyeye im kân bulacağım ızı zikreyle-
m ek ve A nadolu şimendiferleri m es’elesinde im tiyâznâm e şerâitine tam âm en sâ
dık olduğum uzu i’lân etmekten başka hiçbir şey yapam ayacağım ız ilân olunm a
lıdır.
Velhâsıl verdikleri projeye m ukabil tarafımızdan derhal bir proje tevdî’

olunması ve ancak projem iz dâiresinde sulh yapacağım ız i’lân olunm alıdır.
Düvel-i m üttefıkanın karşım ızda m üttehid bir cebhe halinde abluka ve şâire
gibi tazyıkat yapm alarına m âni’ olm ak içün aralarındaki vahdet ve salâbeti kır
mak üzere ezcüm le M usul m es’elesinin hallini her türlü cebir ve tazyîkdan âzâ-
de bir halde bulundurulacak olan ahâlinin ârây-ı um ûm iyesine terk ettiğimizi
ve petrolleri işletmek husûsunda dahi m üzakerâta âm âde olduğum uzu i’lân et
mek ve Am erika ile ayrıca m uâhede akdine tevessül etm ek muvâfık olur.
B er vech-i bâlâ esâsât dâiresinde devâm-ı m üzâkerâta im kân görülm ediği ve

vereceğim iz proje aslâ rûy-ı kabul görm ediği halde vazîfenizin hitâm bulduğunu
kaydederek A n kara’ya hareketiniz m ünâsib olur Efendim.
No. 450
icra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey Efendiye.
No. 345, 346 28 Kânun-ı sânî 39

(28 Ocak 1923)
Bütün iş’ârdan istidlâl olunan en m ühim nokta İngilizlerin ve Fransızların

sulh yapm ak istememeleri ve mesâili son m a’lum olan zem îne girdikten sonra
darılarak gayr-ı m uayyen bir zam an için vaz’iyyet-i haziranın m uhafazasını ve
zam an ile vaz’iyyet-i hazıraya istinâsımızı te’mîn etm ek olduğu anlaşılıyor.
M es’ele yalnız M u su l h u dudunun tespitinde hususî bir prensip kabul etmekten
ibâret bulunsaydı ve mesâil-i sairede ciddî ve sam im î olsalardı derdim ki müte-
vâzi olalım. Bu m üstedlel zannetiğim nokta üzerinde İsmet Paşa’nın yeni ve
ciddî bir tedkik yapm ası ve buna göre H ey’et-i Vekilenin m es’eleyi m ütâlaa et
mesi son karar verilmeden evvel elzem dir. Anlaşıldığına göre mesâil-i m üteaddi-
denin îsâl edilebileceği son netice bugün için m ühim tebdil ve tedile uğratılma-
yacaktır.
No. 346
K abu l etm ekle m a’rûz bulunacağım ız zararlarla faâliyet-i askeriyeye geç

m ekle istihsâl eyleyeceğim iz neticeyi çok dikkatle karşılaştırmak m ecburiyetinde
yiz. H er halde kararım ız m üsbet olm ağa m ahkûm ise bunu behem ehel K onfe
rans ta’til edilm eden ve İsmet Paşa avdet eylem eden verm ek lâzımdır. İsmet Pa-
şa’ nm avdeti halinde verilecek tek bir karar vardır. O da faaliyet-i askeriyeye
geçmektir. Bugünkü H ey’et-i V ekile m üzâkeresinden ve M eclisle hasbihalden
sonra tebârüs eden nokta-i nazarlara ve İsmet Paşa’dan talep eyleyeceğiniz son
rapora muttali olunca daha kat-i m ütâleât arzedeceğim . 28.1.39.
Başkum andan
No. 451
No. 348, 349, 350, 351, 352 28 Kânun-ı sânî 39

(28 Ocak 1923)
M ad d e 4 — M illetim izin dört seneden beri m a’lûm olan asgarî metâlib-i

meşrûası dâhilinde her türlü fedâkârlığı ne m üsâade yapabileceğim izi fakat b u
nun hâricinde adlî ve m âlî kapitülasyonları ve m em leketim izi nâm ütenâhî bâr-ı
m âlî altında ezecek teklîf-i m âliyeyi kabul etmenin hattâ B ü yük M illet M eclisi
nin bile salâhiyyeti fevkinde görülebileceğini îzâh ederek diğer eşkâlin sulhü
te’m în edem eyeceğini ve İngilizlerin mesâisinin Fransızlan bizden ayırm ak isti
kametini gösterdiğini ve Konferansta bizce gayr-ı kabil-i kabul olan kapitülas
yonları tebdîl-i şekl ettirerek sonuna kadar Fransızlara m üdâfaa ettirdiklerini ve
bu suretle müttefiklerin sulhü tehlikeye ilka etmekte olduklarını, bunun önünü
alabilecek yegâne zâtın M ösyö Poincare olabileceğini izâh edebildiğim i zannedi
yorum. M ösyö Poincare bu zannım ı takviye etmişti.
No. 349
H albuki G azi Paşaya gelen son m ektubu M ud an ya konferansından evvel

M ösyö Franklin vasıtasiyle verilen te’m inatın ve şim diye kadar m aalesef m üdâ
faa bile edilem eyen husûsâtın tekrânndan başka bir şey olm adığını gördüm .An-
ladığım a göre m üttefikler bize bir m uâhede tam metni tevdî’ edeceklermiş. M u
sul hakkında kabul edebileceğim iz plebisitten C u rzo n ’un ictinâb etmesi kapita
listlerin m enâfiini m üdâfaa içün m illetlerin ârâsına hürm etsizlik demektir.
No. 350
Zarar ve ziyanlarını her zam an hüküm etle anlaşabilecek olan ecnebi serm â
yesi T ü rk hüküm etlerinin hukukunu m üdâfaa ile m illetlerin değil kapitalistlerin
nokta-i nazarını m üdâfaa edegelm ektedirler. H ayatım ız bahâsına da arzu ettiği
miz borçların tesviyesinden bizi m en’edecek kuyûd-ı taham m ülfersâ vaz’etmeleri
hiçbir zam an kabul edem eyeceğim iz adliyede ecnebi hakim leri ikamesine çalışıl
ması sûretleriyle bizi ni’ met-i sulhden m ahrum etm eğe teşebbüsleri m üttefikle
rin hiç olm azsa M enâfi’-i sulh-ı cihân nokta-i nazarından yanlış ve devâmı ha
linde kendi taraflarından sulhü m utlak olarak ihlâli m ûcib olacak şerâiti bize
cebretm eğe çalıştıklarını gösterir.
No. 351 — M etni verdikten sonra cevâb içün hey’etimizin A nkara’ya gelip
danışıp hazırlanm asını teklîf suretiyle bir fasılayı te’m în etm eğe çalışacakları ve
bu suretle İngilizlerin şimdiye kadar siyâsetlerinin esâsını teşkil eden intizâr ve işi
uzatarak em ellerini istihsâl yoluna gidecekleri de anlaşılıyor. Bunun tehlikesini
M ösyö Poincare’nin nazar-ı dikkate alm asını kemal-i sam imiyet, ciddiyet ve
hürmetle vasıfda m ecburiyet-i m illiye ve vicdaniye görüyorum .
No. 352 — M urahhaslarım ızın bidâyetden beri neyi kabul edecekleri ve ne
yi kat’iyyen kabul edem eyecekleri hakkında ta’lim ât ve salahiyyet-i kat’iyyeleri
mevcuddur. B unun içün A nkara’ya gelm elerine lüzûm yoktur. M ösyö Poinca-
re’den daha üm m id bahş bir cevâb beklem ekte kendim i haklı görüyorum . A ca
ba hâdisâtın seyrine m âni’ olam ayacak mı? Ö nüm üzdeki çarşam baya kadar za
man olduğuna kaniim ve Fransa reis-i hüküm etinin sulh-i beşeri tehlikeye
düşürecek müttefikin hey’et-i m urahhasasm ın te’kib etm ekte oldukları hareketin
istikametini tebdile muvaffak olacağından henüz kat’-ı üm m îd etm edim *.
* R au f Bey’in A lbay M ougin ’e söylediği yukardaki sözler, Fransızlar tarafından ertesi gün
İstanbul’daki Ingiliz Yüksek Komiserliğine de aktarılmış. İngiliz Yüksek Kom iser Vekili M r. Hen-
derson, bu konuda şunlan rapor ediyor:
“ Frendi High Com m issioner read to rae today (29.1.1923) text of President of the C ou n cil’s
(Poincare’ s) telegram to M ustapha Kem al Pacha, vvhich vvas com m unicated to the latter by the
French Consul, Sm ym a, on January 27th, as vvell as telegram from Colonel M ougin vvho had si-
milarly com m unicated it to R auf Bey.
“Judging from M ougin’s telegram President of the C ou n cil’s appeal had met with somevvhat
discourteous reception by R eouf Bey, vvho referred to Franklin-Bouillon’s assurances for vvhich he
said there vvas nothing to shovv. He hinted that President of the C ou n cil’s fine vvords did not
amount to much more. H e said that G rand National Assembly, even if it vvished, had no povver
to accept judicial capitulations. He took exception to varıous fınancial clauses of the proposed
treaty and accused French of serving capitalist interests.
H e also, of course, referred to Karagatch and M osul as being points on vvhich T urks not
make concessions, and observed that object of British vvas to detach French from Turks.
“ Finally he com plined of delay involved in asking Turkish delegation to bring Treaty to An-
gora, and said that they had no need to leave Lausanne, as they had full povvers and instructions.
“ Generally speaking R e o u fs declaration vvas depreciation of value of President of the Coun-
cil’s intervention, and French High Com m issioner vvas clearly dissatisfied vvith it” . (Henderson to
C urzon, 29.1.1923, No. 59: D B F P -I/ 18, p. 479, No. 352).
No. 452
(28 Ocak 1923)
İnkıtâ’-ı m üzâkerâtın gayr-ı kabil-i ictinâb olduğu sizce tahakkuk edince da
ha evvel M ösyö? ile görüşerek alacakları vaz’iyyeti (?) ve inkıta’ halinde tevhîd-i
mesâiyi (?) te’ m ine teşebbüsâtda bulunm anız fâideli görülm ektedir, Efendim.
No. 453
, ... (28 Ocak 1923)
Muşta çeldir '
28/1/39 ve 341 num aralı ve m âbaadlı telgrafnâm enin * ikinci m addesinde

arz ettiğim nokta-i nazar hüküm etin nokta-i nazan ve bu sabah devam eden
hafi celse m üzâkereleri neticesinde re’ye konarak m üttefıken tasvîb olunm uştur,
arz ederim.
No. 454

(28 Ocak 1923)
Gayet müsta ’çeldir
Poincare’ye verilecek cevâb hakkındaki 336 num aralı şifre* tam âm en halle-
dilem ediğinden başka bir bir m iftâhla akdiyle senan keşidesi m ercûdur.
İS M E T
* Bkz. No. 446.
No. 455

(28 Ocak 1923)
İtalyan m urahhası G alli Rodos vâlisi oldu. Garroni ile gelerek dediler ki
Rodos ile sâhilimiz arasında işleyen İtalyan gem ilerine tarafımızdan m üsâade
edilm iyorm uş, buna m üsâade edilsin. O nların tahm inine göre eğer sebeb A n a
dolu Rum ları veya Y un an lılar bulunduğu zannı ise bunların bulunm aycağını şi
fahen hattâ tahriren taahhüd edecekler. Kendisi o sûretle A dalarda İslâm lann
him âye ve teksirini ve Rum ların kesr-i nüfûzunu ta’kîb edecektir. R odos’ta nîm
resmî mümessilimizi kabul ve m ünâsebât-i m ütekabilenin sıklaştırılmasını
te’ m în edecek. Bir iki güne kadar hareket edeceğinden vapura m üsaâde hakkın
da kendisine cevâb vermek m ecburiyetindeyim . M üm künse tervîci ve iktizây-ı
hâlin sür’atle iş’ârı m üsterham dır. Bu m es’elenin bir kabotaj hakkı iddiâsına
m ahal verm em esine dikkat edeceğim izi ihtiyâten ifâde ettim.
No. 456

(29 Ocak 1923)
1 — Pazar ta’tîldir. M arki G arroni’nin m ahrem âne dost nasîhatı şudur:

Çarşam ba günü m uâhede projesini verdikleri zam an benim A nkara’ya gidip
gelm ek gibi bir şey taleb etm eyerek sekiz on gün gibi bir m üddet taleb edip
m ukabil teklîfat yapm aktır. Bu halde kendileri gitm eyecekler ve C urzon da m u
rahhaslar bırakarak gidecek ve Konferans devâm edecektir. K apitülasyon adlî
m evâddında da b a ’zı noktalar telkîn etm ek istedi.M usul’u İngiltere ile aram ızda
halletm ek üzere ta’lîk etm ek ve C e m ’iyyet-i A kvâm ’ın hakem liğini kabul etm e
sem bile hakem esâsını kabul etm ekliğim m ütâlaasındadır. Bir d e fa müşterek
bir sulh yapılsa artık kendileri diğerlerine tâbi’ olm aktan kurtulacaklarını söyli-
yor. İntıbaım şudur ki inkıtâ’ ve m uhârebe hâlinde İngilizlerin G elibolu şibih
ceziresine yerleşeceklerinden çok ihtirâz ediyorlar ve İstanbul’ un tahliyesi halin
de İngilizleri yalnız bırakm am ak içün G elibolu’ya kendileri de asker göndere
ceklerini söyliyorlar. Am erika m urahhasının ismââtı şudur: Artık komisyon ve
tâlî kom isyonluk iş kalmamıştır. Başm urahhaslar içtim â’ yapıp son m addeler
üzerine görüşm elidirler. Ç içerin ’in m ülâkatı şudur: Boğazlar m ukavelesinin
münferiden im zâsını teklîf edebilirler. T â ki R uslarla aram ızı açsın ve Ruslara
da T ü rkler aleyhine arkadan teklîfat yapabilsinler. Boğazlar m ukavelesinin ayrı
ca imzâsı ancak İstanbul ve B oğazlann derhâl tahliyesini taahhüd ettikleri hâlde
kabildir dedim . O n u n zannına göre inkıtâ’ olursa m üttefikler ayn ayrı bizim le
sulh yapm ak içün m üsâbaka ve İngilizler hepsinden sür’atle teklîfat serdedecek-
ler imiş. O n lan n telkînâtı bu zem indedir.
2 — Franklin-Bouillon Paris’te beni telefonla buldu. Burada inkıtâ’dan son

ra kim seye haber vermeden benim le görüşm ek üzere San R em o’da birleşeceğini
ve Fransa ile m es’elenin hallolunacağını ve bu husûsda mufassal m ektub yaza
cağını söyledi. M ektubu yarın sabah beklediğim i bildirince çarşam ba* günü
Poincare ile ayrıca görüşerek yazabileceğini bildirdi. Ç arşam ba resmen m uâhe-
denin verileceği gündür.
No. 457
Adnan Beyefendiye
j\f0 354 30 Kânun-ı sânî 39
(30 Ocak 1923)
Bulgaristan Sobranyası Sofya’daki câm iin yıkılması içün bir kanun lâhıyası
kabul etmiş. Sofya’da yegâne kalan câm iin yıkılm ası Bulgaristan’ın unsur-ı islâ-
m a karşı hürm etkâr davrandığı hakkm daki iddiâlarına m uhâlif bir fiil teşkil ede
cektir. B una m ahal kalm am ak içün teşebbüsât icrâsını rica ederim.
No. 458
(30 Ocak 1923)
29/1/23 tarihli Lifild ( ? ) ajansının Lozan Konferansındaki T ü rk vezne
darının iki yüz elli İngiliz lirası alarak firâr ettiğini neşrettiği gazetelerde
görülmüştür. Zannedilm em ekle beraber bu bâbdaki m a’lum âtım zın iş’ârını rica
ederim *.
* Lozan Konferansında T ürk veznedarı Fuat (Ağralı) idi.
Dr. Rıza Nur, Fuad Bey hakkında şunlan yazıyor:
“ Bu adam , yani Fuad, kimsenin yevmiyesini vaktinde vermez, herkes şikâyet eder, işine bak
maz, bir mâli encüm ene gidip çalışmaz ve yerinde durmaz, zaten bir şey bilm ez de. Bana şikâyet
ettiler. Azarladım , yine olmadı. Bir defa kayboldu, hep parasız kaldık. Polise arattık. Cenevre’de
bir kadınla bir otele kapanmış, bir hafta kaldı. Sonra Lozan’a getirdiler” . (Hayat ve Hatıratım, III,
s. 1093)
Bu “ kaybolması” yüzünden, “ para alıp firar ettiği” yolunda söylentiler çıkmış olabilir. Am a bu
söylentiler yalanlanmıştır. Bkz. No. 282.
No. 459

(30 Ocak 1923)
K u riye M ülâzim Refı Bey A nkara’ya müteveccihen 28 sabahı hareket etmiş

tir. M uvâsalatm ın lütfen iş’ân.
No. 460
No. 290, 291 30 Kânun-ı sânî 39

(30 Ocak 1923)
M ad d e 1 — M üttefikler hazırladıkları m uâhede projesini verdiler. K u rye ile
geliyor*.
Son günlerde bilinenden ağır şekildir. M usul C e m ’iyyet-i Akvâm meclisinin

vereceği karara ta’lîkan 15 m ilyon altın Liralık ta’mîrâtı Y un an lılarla m ütekabi-
len bağışlam ak gibi m evâdd-i m a’lûm eden m âadâ İstanbul kuvveti dâhil olduğu
halde T ra k ya ’daki kuvvetimizin yirm i bir bin kişiye tahdîdi kapitülasyonların
adlî sisteminde beyânât hâlinde m uhtelit m ahâkim usûlü, ticarî ve adlî m ütte
fiklerle takarrür eden m evâddın şâir bilcüm le ecnebilere teşmîli gibi mevâdd
vardır. M uâhed e ağırdır. Konferansta görüşülen m evâddan reddolunanlar ibka
olunduktan m âadâ yeniler de ilâve olunm uştur.
T rak ya hududu K araağaç’ı verm eyerek evvelki h ududdur
No. 291
M ad d e 2 — Am erika m urahhasının telkînâtı şudur: M usu l m es’elesini ha

kem e havâle etmek. M üttefiklerin istedikleri tazm înâta m ukabile zabtettikleri
beş m ilyon altın lira ile İngiltere’deki gem ilerin bedelini hasretmek ve şâir me-
sâil-i m âliyeyi hakem e havâle etm ek ve Y u n an ta’m îrâtına bedel kim ne aldı ki
siz alacaksınız m ütâlaasiyle iktifa etti. K apitülasyonlardan hiç bahsetm eyerek il
gaya devâm etm ek gibi şerâitle sulh m üm kündür. Şerâitin sun’î olarak ağırlaştı
rılm asına bakm ayınız. Başm urahhaslar toplanırsak esâsları sür’atle hallederiz di
yor. C urzon gidecek. H âriciye m üsteşânnı m urahhas olarak bırakacak, herkes
kalacak, bir çâre-i hail aranacaktır.
M usu l içün re’y-i âm usûlünü ve kendileri ile ayrı sulh im kânını mevzû-i
bahs ettim. H er ikisi aleyhinde bulundu. O halde M u su l’un hakem e havâlesini
kabul eylediği (takdirde) m üzâkereye başlam ak m üm kündür. Y ah u d ısrâr ile in-
kıtâa gitm ek lâzım dır. Evvel m a’rûzâtım da bunu söyledim.
İS M E T
* Bu projenin tam Türkçe çevirisi için Bkz. Tutanaklar, Takım I, cilt 1, kitap 2, Ek. A.Ş. 53-150.
No. 461
(30 Ocak 1923)
345 num aralı telgrafnâm enin 3. m addesinin* zam an ile vaz’iyyet-i hâzıra-
dan lafza üzerine İsmet Paşanın yeni kadar olan kısım halledilem ediğinden baş
ka bir miftâh ile akdedilerek senan tekrarı.
İS M E T
* Bkz. No. 450.
No. 462
No. 293, 294, 295 30 Kânun-ı sânî 39

(30 Ocak 1923)
No. 293
B ugün zevalde sivil rehinelerin iâdesi ve askerî üserânın m übâdelesi içün

tanzîm edilmiş olan i’tilâfnâm e ile ahâli m übâdelesine m üteallik m ukavelenam e
T ü rkiye ve Y u n an m urahhaslan tarafından im za edilmiştir.
U serâ hakkındaki i’tilâfnâm e tarafeynce tasdîka hâcet kalm adan bugünden

i’tibâren m er’î olacaktır. M übâdele-i ahâli m ukavelnâm esi sulh m uâhedesinin
tasdîkını m üteâkıb m er’iyyete girecekti.
İkisinin suretleri kuriye Refik Efendi ile takdîm kılınmıştır. Bugünden i’ti
bâren m er’î olan üserâ m übâdelesi i’tilâfnâmesine nazaran evvelâ Y un an lılar
bugünden i’tibâren bir hafta sonra sivil rehinelerim izin iâdesine başlayacaklar
dır.
O n d an sonra iki hafta zarfında Y u n a n ’da m evcud olanlar iâde edilm iş bu
lunacaktır.
No. 294
Bu sivil rehinelerim izin iâdesini m üteâkib bizim elim izde bulunm ası m uhte
mel Y u n an tebaasından sivil üserâyı iâde edeceğiz. Biz bu gibi eşhâsın adem-i
m evcudiyetini burada iddiâ ettik. Y un an lılar yüz kadar bulun duğunu söylediler.
Aileleri Y un an istan’a hicret eden T ü rk tebaası R um lardan A nadolu dâhiline
teh td olunan erkekler bu sınıfda dâhil değildir. Bunlar ahali m übâdelesi muka-
velenâmesi m ûcebince sulh m uâhedesinin imzâsını m üteâkib tahliye edilecektir.
Sivil üserânın iâdesini m üteâkib ve ondan nihâyet on beş gün zarfında Y un an
hüküm eti bütün T ü rk askerî üserâsını hep birden İzm ir’e iâde edecektir.
T ü rk hüküm eti Y u n an üserâsından aynı m ikdârda zabit ve neferi aynı va
purlarla sevkolunm ak üzere ihzâr edecektir. Y u n an üserâsından m ütebâki kala
cak m ikdâr sulhün imzâsım m üteâkib ve nihâyet üç hafta zarfında iâde oluna
caktır. Sivil rehineler ve üserây-ı harbiye m ütekabilen cerâim-i âdiye de dâhil
olduğu halde afvedilmişlerdir. Salîb-i A hm er kom isyonunun m asânfm ı m ukabil
olm ak üzere on bin Frank verilmiştir. Y un an istan’da bulunan sivil üserâmızın
m ükem m el bir listesinin üserâ m übadelesi içün ta’yîn olunacak m ümessilimize
i’tâsını istirhâm ederim.
İS M E T
No. 463

(30 Ocak 1923)
Sivrihisaryan birâderlerin tahliye edilip edilm ediklerine dâir henüz bir ce
vâb gelm edi. Elân m evkûf iseler derekab serbest bırakılm aları ve talgrafla m a’lû-
mât i’tâsı rica o lu n ur*.
İS M E T
* Bkz. No. 466.
No. 464
No. 357, 358 31 Kânun-ı sânî 39
(31 Ocak 1923)
Y unanlıların tahliyesinden sonra ve istirdâdım ızdan evvel birçok Bulgar hu

dudun m uhâfazasız kalm asından b i’l-istifâde Şarkî T ra k ya ’da yerleşmişlerdi. İs-
tirdâdı m üteâkib bu kabilden olanlar hüsn-i m uâm ele ile ihrâc olundular. Kırk-
kilise’den çıkarılanlar bu m iyândadır. Yoksa Kırkkilise’de öteden beri sâkin Bul-
garlardan Y un an işgali zam anında tazyıkat neticesi olarak memleketi terk ile bu
kere avdet edenlere m üdâhale olunmam ıştır.
No. 358 ~ Bulgarlann 1913 i’tilâfinden bahisle şikâyete hakları yoktur. Bu

i’tilâfnâm e m ûcebince bir kere hicret etmiş ve m übâdeleye tâbi’ tutulm uş Bul
garların tekrar avdetlerine iğmâ-ı ayn olunm ayacaktır. Zirâ T rakya Bulgar C e
m iyeti’nin hedefi bu avdeti te’mîn ederek B üyük Bulgaristan âm âline yolaçm ak-
tır. İstanbul vilayeti dâhilinde ise ahalisi kâmilen B ulgar olm ak üzere başlı başı
na köy yoktur. B a ’d e’l-m ütâreke Ç a talca ’ya birkaç B ulgar gelerek R u m köyleri
ne yerleştirilmişlerdir. H içbir tazyîka m a’rûz değildirler.
No. 465

(31 Ocak 1923)
İzmit, Bursa ve Bilecik m ıntakasındaki üserâ, emrin Birinci O rd u ya tarih-i
vüsûlünden i’tibâren on gün zarfında M ü d a n y a ’da irkâbe ihzâr edilebilecektir*.
* Bkz. No. 488.
No. 466
(31 Ocak 1923)
C . 296*
Fevzi Paşa G azi Paşa ile seyahatdadır. M üşkilât ile cevâb alabiliyorum . M a
kine başında ta’kib ediyorum . İki Erm eni hakkındaki m a’lum âtı alınca derhal
bildireceğim .
* Bkz. No. 463.
No. 467
(31 Ocak 1923)
1 — Fevzi Paşadan evvelce vâki’ olan suâle cevâben 28 tarihli bugün vâsıl
olan telgrafı ikinci m addesidir.
2 — Fikrim , M u su l’un Cem iyet-i A kvâm ’a terki kat’iyyen m uvâfık değildir.
A d lî sistem hakkında evvelce M üdâfaa-i M illiye Vekâletine fikrimi bildirmiş-
tim .Y a’ni İstanbul’da üç sene m üddetle m uhtelit bir m ahkem e kabul olunabilir.
Y un an istan’ın dahi m utlaka i’m ârâta m ecbûr tutulm ası lüzû m u n a kani’ bu lun
duğum u arz eylerim . Fevzi.
No. 468

(37 Ocak 1923)
Gayet Mahremdir
1 — Tarafım ızdan da ihzâr edilm ekte olduğu evvelce bildirilen m ukabil

proje verildi mi? A cilen iş’ânn ı rica ederim.
2 — Ceneral Pelle A d nan Beye, verilecek projeler üzerinde m üzâkerâta d e

vam edilebileceğini hüküm eti nâm ına dün teblîğ ettiğini berây-ı m a’lum ât arz
ederim.
No. 469
No. 297, 298 31 Kânun-i sânî 39

(37 Ocak 1923)
M ad d e 1 — Ü serâ ve ahâli m übâdelesi m ukavelelerini Y un an lılarla im za et

tik.
M ad d e 2 — H ey’et-i U m û m iyede m uâhde projesini verecekler. C evâb içün

sekiz gün m ühlet isteyeceğim. Bu sekiz gün zarfında başm urahhaslar arasında
evvelâ prensipleri halletm ek lüzum u Am erika m urahhası tarafından harâretle
ta’ kib olunuyor. Ajans H avas A nkara hüküm etinden yapılan tebligatda projenin
bir hülâsa-i mesâî olduğunu i’lân etti. C u rzon bunu tekzîb ederek ve m üttefik
ler arasında birkaç gün evvel verilmiş olan karara m uhâlif olduğunu tasrîh ede
rek hatt-ı hareketini değiştirm eyeceğini i’lân eyledi.
M ustafa K em al Paşa H azretlerinin Poincare’ye cevâbından fevkalâde m em
nun olduk. Fransız hey’et-i m urahhasasına hem en iblâğ ettim *. M üttefikler
arasında vaz’iyyet teşevvüş etm iş.Balfour Paris’te M usu l içün T ü rklere cem ’iy-
yet-i Akvâm hakem liğini tekrâr teklîf, kabul etm ez isek h ücûm um uza intizâr ve
hücûm eder isek tedabîr-i zecriyeye teşebbüs edeceklerini i’lân eyledi **.
* Bkz. No. 446, m adde 3.

** M illetler Cem iyetinde İngiliz Tem silcisi Lord Balfour’un konuşması o gün basına da aşa
ğıdaki biçim de yansımıştı.
La Question T u rqu e Devant Le Conseil De La S.D.N.
Lord B a lfour declare que U Conseil devra prendre toutes Us mesures necessaires pour proteger la p a ix du monde
C ’etait hier matin grande seance â la Societe des nations, la seance la plus importante, â
moins q u ’un jo u r on ne parle de la Ruhr.
Des rumeurs de guerre en Orient ont franchi le seuil paisible du palais du Petit Luxem bourg
et lord Ballfour, delegue de la Grande-Bretagne n’ a point cache la gravite de la situation.
Lord Balfour a parle du differend entre le gouvernement britannique et les T urcs au sujet de la
limitation des frontieres de l’Irak. - pas une fois le nom de M ossoul ne fut prononce - sur un ton
de conversation serieuse et serree. O n eût dit que lord Balfour s’adressait par-dessus la tete du
conseil de la S .D .N . â un interlocuteur qui n’etait pas lâ. Sans aucun doute, il s’adressait â la
Turquie, pour lui bien prouver que le point final n’etait pas mis, que tous les ponts n ’etaient pas
rompus. Evidemment, pour l’instant, il ne peut s’agir que de suggestions; des propositions d ’arbit-
rage sont dans l’air; des bruits de guerre circulent en Orient; mais ce ne sont que des bruits..
Dans le discours de lord Balfour, ce sont les mots danger et paix du monde qui reviennent
le plus souvent. Lord Balfour qui s’exprime en anglais rappelle d ’abord que la question a ete por-
tee â l’ordre du jou r par une lettre de lord Curzon, au nom du gouvernement britannique. II
ajoute;
Lord Curzon a propose â la Societe des nations d ’offrir ses bons offices pour discuter la
question des frontieres d’ un territoire mandate (le territoire de l’Irak) par la Societe des nations et
cette proposition a ete appuyee par ses collegues de France, d ’Italie et du Japon, qui ont ete una-
nimes â declarer que cette suggestion etait raisonnable, moderee, et servirait en tout cas les inte-
rets de la paix entre les nations.
M alheureusement, les representants turcs du gouvernement d ’A ngora â la conferencec de

Lausanne ne se sont pas encore rallies â cette proposition et on doit envisager Phypothese onu ils
ne s’y rallieraient pas.
A u cas 0C1 la proposition de Lord C urzon ne rencontrerait pas l’agrement des delegues turcs,
il y a lieu d’envisager quelle procedure nous pourrons suivre.
A nötre avis, il y aura lieu d ’invoquer, dans une reunion speciale du conseil de la Societe
des nations, l’article 2 du Pacte que vous connaissez tous, oîı il est expressement declare que “toute
guerre ou menace de guerre, q u ’elle affecte directement ou non l’un des membres de la Socie
te, interesse la societe tout entiere”.
O n convoquerait une reunion speciale du conseil qui prendrait toutes mesures sages et utiles
pour proteger la paix du monde.
T elle est la methode que le gouvernement de Sa M ajeste britannique propose de suivre dans
le cas, qui est encore â l’etat d’hypothese et qui, je l’espere, ne se produira pas, oû le gouvem e-
ment turc n’accepterait pas les bons offices de la Societe. ( P etit Parisien, 31.1.1923).
Ç içerin ile m ülakatım ızın hülâsası şudur: Kendisi m üzâkerâtın tarzına i’ti-
râz ederek Boğazlar m es’elesinin m uallakda olduğunu i’lân ve avdet edecektir.
Biz m es’elenin m uallak değil sulh m uahedesine m erbût olduğunu i’lân etm işiz
dir. Başka bir şey yapam ayız. Sulh olm azsa inkıtâ’ olm am ası, fâsıla olması fik
rindedir. Y aln ız bize bir fedâkârlığa m al olan uzam ayı kabul edem eyiz. Biz
harb ya sulh fikrindeyiz. Bu hâlde kendisiyle teşrîk-i harekât teklîf ettim. İstedi
ğim iz, para ve cebhâne ile m uâvenet ve teşebbüsünüzde teşrîk-i harekâtdır.
Y a ’ni biz Boğazlara ve T rak ya ’ya onlar da R om anya aleyhine hareket edecek
lerdir. İlk önce teşrîk-i harekâtın hattâ ihzârât ve tehdîdâtı A vru p a’yı bizim le sul-
he m ecbûr eder dedim . Cevâbı bu d un
Rom anya aleyhinde ve her m es’elede muâvenet-i siyâsiye yapılacaktır. V e bu

pek m ühim dir. Hüsûsât-ı şâire içün M oskova’da arîz u am îk görüşürüz. İşte
onların kuvvet ve siyâsetleri bu derecedir. AraloFun tebdîli (burada birkaç keli
m e açılam am ış) kendilerinin Berlin’de ve diğer m illetler sefâretlerinin M osko
va’da hep m üstakil hatları ve m e’m ûrlan olduğunu ve T ü rk ler de bilm ukabele
aynı (birkaç kelime açılm amıştır) ikinci d e fa olarak açtım . M usırr göründüm .
M oskova’ya yazacağını ve adam ların az olacağını söyledi. Telgrafhâne m uâm elâ-
tını tekrar etti. Şiddetle i’tirâzım üzerine vaz’iyyeti tedkîk edeceğini söyledi. İ’ti-
râzı m uhafaza ettim. K arah an ’ın M oskova’da sefirimize yaptığı çalım lar asılsız
türrehâtdır.
İS M E T
No. 470
No. 300 31 Kânun-i sânî 39. keşidesi

(31 Ocak 1923)
1 Şubat 39 ( 1923) vürudu
Ö nü m ü zdeki dört gün zarfında müttefiklerin tekliflerine cevâb verilmesi ta

karrür etmiştir.
M uallak mesâili diğerleriyle birleştirerek sulhe varabilm ek içün M usul

mes’elesinde İngiltere ile bir zemtn-i i’tilâf bulm ak esâs ve zaruret hâlinde bu lu
nuyor.
Zem în-i i’tilâf ancak ya b a ’d e’s-sulh bir sene zarfında M usul m es’elesini
Türkiye-İngiltere arasında halletm ek, yahud Cem iyet-i A kvam hakem liğini ka
bul etmek, yahud bir diğer hakem kabul eylem ek gibi üç şekil hâlinde
görülüyor. Biz birinci şıkkı tercih ediyoruz. Bunun ve kat’î ıztırâr hâlinde diğer
lerinin de kabul edilip edilm eyeceğini (n) vakt-i m erhûnundan evvel iş’ân.
M urahhas R ıza N u r M urahhas H aşan
İS M E T *
* İcra Vekilleri Heyeti Reisi R au f Bey, bu telgrafı o zaman İzm ir’de bulunan Atatürk’e şöyle
tellemiştir:
“ Başkumandan G azi Mustafa K em al Paşa H azretlerine
Şifre Ankara, 1/2/339
Dakika tehiri caiz değildir.

1 — Bugün öğle vakti îsm et Paşa’dan aldığım telgraf ikinci maddededir. Rıza Nur ve Haşan
Beylerin im zalan satır hizasında ve kapalı, İsmet Paşanın imzası açık olarak gelmiştir. Bu tarz-ı
takrirden son günlerde R ıza Nur beyin M usul meselesindeki fikrinden tekrar rücu ettiği ve Haşan
beyle birlikte M usul’u feda ile yeniden sulh müzâkeratına girmeği arzu ettikleri anlaşılıyor ise de
tavzihi keyfiyet için İsmet Paşa’ nm mütaleasını m akina başında sordum. D ün mübadele-i üsera
hakkında M eclise malûm at verdikten sonra azadan iki zatın takriri üzerine Heyet-i U m um iye
müttefikan İsmet Paşa’ nın gösterdiği liyakat ve metanete teşekkür ve beyanı itimat eylediklerini İs
met Paşa Hazretlerine arz ettim.
2- ( ) İcra Vekilleri Heyeti Reisi
No. 471
No. 363 1 Şubat 39 (1 Şubat 1923)
M ad d e 1 — İnkıtâ’ halinde ordunun ittihaz edeceği ve ta’kib eyleyeceği

hatt-ı hareket hakkında vâki’ olan suâlim e cevâben İzm ir’den G azi M ustafa K e
mal Paşadan aldığım telgrafnâm e aynen ikinci m addededir. M ütâlâanızın âcilen
iş’ârını rica ederim.
M ad d e 2 — İcra Vekilleri H ey’eti Reisi R a u f Beyefendiye:
Konferansın inkıtâı hâlinde harekât-ı askeriyeye başlanıp başlanam ayacağı

mes’elesini şu suretle m ütâlaa ediyorum : Fevzi ve K âzım K arabekir Paşalar bu
m ütâlaam a iştirâk ediyorlar. Konferans iki şekilde duçâr-ı ta’tîl olabilir.
I — M uhâsım lar (kasîr) bir proje teklif ederler ve bunu reddettiğim iz tak
dirde Konferansın hitâm bulacağını bildirirler.
II — M uhâsım lar yine bize bir proje tevdî’ ve bizden m ukabil bir projeye
intizâr ettiklerini ihsâs ederler. Bu halde Konferans ta’tîl değil te’cîl edilmiş
olur.
Birinci ihtim âle göre harekât-ı askeriyeye m übâşeret tabiî ve elzem dir ve o
yolda hareket edilecektir.
İkinci hale göre harekât-ı askeriyeye başlam a m es’elesi (taham m ül) m a’nâsı-
nı tazam m üm eder. M uhâsım lan m ızm m es’uliyeti bize tahm îl içün bu şıkkı ih-
tiyâr etmeleri galib, ziyâdesiyle. B una karşı ittihâz olunacak karar vaz’iyyetin bi
raz daha inkişâfına bağlıdır.
Bir üçüncü şık daha vardır. Konferans şu veya bu şekilde duçâr-ı ta ’tîl olup
da İngilizler 16 M art hâdisesine m üşâbih bir vaz’iyyet ihdâs ederlerse bu da
m ühim bir sebeb-i harb o lu r.* İsmet Paşanın hâricde kalm am ası pek m ühim
ve lâzım olduğundan bütün bu ihtim âlât tafsîlen kendisine bildirilm eli ve hare-
kât-ı askeriyeye başlam azdan evvel diplom atik bir vesile ile infikâk ve avdetini
te’ mîn edecek esbâb ve vesâit şim diden ihzâr olunm alıdır. Başkum andan M u s
tafa K em al.
* Basında da Lozan konferansının süresiz kesilmesi durum unda T ü rkiye’nin silâha başvura
cağı, öncellikle M usul üzerine yürüm eğe hazırlandığı ve M ustafa K em al Paşa’nın da teftiş gezisini
yanda kesip İzm ir’den Ankara’ya döndüğü yolunda haberler yayınlanıyordu. Konferans kesilecek,
yeniden savaş çıkacak mıydı? Zihinleri kurcalayan asıl soru buydu. Bu konudaki gazete haberleri
nin üçü aşağıdadır:
La Conference Sera-t-elle A journee Sine Die?
L A U S A N N E , 28 Janvier. — L ’ere des conversations ofTıcielles est close depuis hier.
La commission des Detroits reste neanmoins convoquee pour jeudi, mais pour des raisons
que le president, lord Curzon, seul connaît, le projet de convention n’a pas encore ete officielle-
ment com m unique â la delegation russe qui avait demande â disposer d ’un delai de trois jours
pour l’examiner. II est vrai que la quasi certitude que les T urcs repousseront mercredi les termes
du traite rend im probable et inutile une reunion de la commission des Detroits.
L a convention preparee com m e annexe au traite ne sera certainement pas signee si le traite
ne l’est pas.
ism et pacha, dans des conversations particulieres avec les representants allies, paraît etre ac-
quis â l’idee d ’un ajournement sine die de la conference.
M ustapha K em al pacha rentre d’urgence â Angora
C O N S T A N T İN O P L E , 28 Janvier. — U ne depeche d ’A ngora signale qu ’â la süite de la tour-

nure prise par la conference de Lausanne, le conseil des commissaires a invite M ustapha Kem al
pacha, actuellem ent â Sm ym e, â rentrer d ’urgence â Angora.
(Le Journal, 29.1.1923).
M . Poincare invite Mustapha K em al â Conclure Paix
M . Poincare a fait adresser, vendredi, un telegramm e personnel â M ustapha Kem al pacha, faisant
appel â ses sentiments de conciliation et lui conseillant de conclure la paix.
En Cas de Rupture M ustapha K em al M archerait Sur Mossoul
Londres, 29 jan vier (dep. Petit Parisien.)

O n m ande de Constantinople au Tim es que M ustapha Kem al, qui venait d ’arriver â Sm ym e
ou une grande reception avait ete organisee en son honneur, a ete rappele hier, d ’urgence, â An-
gora par un telegramme du conseil des commissaires du peuple, reclament son retour immediat,
afin de presider une reunion extraordinaire du conseil, convoque pour discuter de la situation
creee par l’echec de la conference de Lausanne.
Annulant tous ses engagements, M ustapha Kem al a quitte S m ym e aussitot, au milieu de
manifestations enthousiastes.
D ans les milieux officiels d ’Angora, ajoute le correspondant, on declare que le chef du gou-
vernement nationaliste va etre appele â prendre des decisions tres importantes. “ La possibilite
d’une rupture â Lausanne, afiirme-t-on, ne nous emeut pas. Si la delegation britannique ne chan-
ge pas d’attitude au dem ier moment, ism et pacha publiera une proclamation expliquant au mon-
de entier la position de la T urquie et il quittera Lausanne et l’armee turque marchera sur Mosso-
ul” .
A Constantinople, poursuit le correspondant, on a presque abandonne tout espoir d’eviter
une guerre. T ou s les preparatifs en vue de l’evacuation des sujets britanniques sont termines.
D ’autre part, suivant le correspondant du T im es â Bağdad, la cham bre de comm erce britan-
nique de cette ville a reçu du secretaire d ’Etat, sir Percy Cox, haut commissaire britannique en
M esopotamie, une note declarant que les autorites britanniques ont decide de renforcer la gam i-
son de M ossoul en lui adjoignant une partie des forces aeriennes de Bagdad.
O n craint, ajoute le correspondant, que la T u rq uie n’invite les tribus de la frontiere â effec-
tuer des raids sur le vilayet de M ossoul et l’on espere que la presence dans cette ville d ’une im-
portante gam ision britannique previendra tout conflit.
Indiquons enfin, en terminant, que sir Percy C ox, qui a ete mande par le gouvem em ent bri-
tannique pour discuter de la question de M ossoul, est arrive aujourd’hui â Londres, apres avoir
emprunte successivement la voie des airs, la voie maritime et la voie terrestre pour effectuer ce
long voyage. (Petit Parisien, 30.1.1923).
L’ attitude D u G ouvem em ent T u rc
Le correspondant de l’agence Havas â Constantinople telegraphie:

O n mande d ’Angora q u ’â la reception des demieres nouvelles de Lausanne, qui envisageaient
la possibilite d ’une rupture, le Conseil des commissaires s’est reuni hier; il a decide de convoquer
aujourd’hui une seance extraordinaire de l’Assem blee nationale.
M oustapha Kem al pacha, interrompant son voyage d ’inspection, rentre d ’urgence â Angora.
D ans la presse locale et dans tous les milieux turcs, se manifeste un grand pessimisme.
O n telegraphie, d’ autre part, de Constantinople au Times:
D ans les milieux officiels d ’Angora, on declare que le chef du govem em ent nationaliste va
etre appele â prendre des decisions tres importantes. “ La possibilite d ’une rupture â Lausanne, af-
fırme-t-on, ne nous emeut pas. Si la delegation britannique ne change pas d ’attitude au dem ier
moment, ism et pacha publiera une proclamation, expliquant au m onde entier la position de la
Turquie, et il quittera Lausanne, et l’armee turque marchera sur M ossoul” .
A Constantinople, on a presque abandonne tout espoir d ’eviter une guerre. T ou s les prepa
ratifs en vue de l’evacuation des sujets britanniques sont termines.
Les Anglais ont renforce la gam ison de M ossoul: des escadrilles d ’avions ont, notamment,
ete envoyes de Bagdad dans cette ville.
Sir Percy C ox, haut commissaire britannique â Bagdad, qui a efîectue une partie du voyage
par la voie des airs, est arrive, hier, â Londres, pour conferer avec le gouvem em ent. II repartira
probablem ent sous peu pour Bagdad.
(Journal des Debats, 30.1.1923).
No. 472
No. 364 1 Şubat 1923
Müsta ’celdir
M ad d e i — D ü n m übâdele-i üserâ m ukavelenâm esinin im zâsını M eclis’e

arz m ünâsebetiyle vâki’ olan beyânâtım üzerine M ar’aş M e b ’ûsu H asib, Erzu
rum M eb ’usu N usret Efendiler tarafından verilen ve hey’et-i um ûm iyede mütte-
fıkan kabul edilen takrir ikinci m addededir.
M ad d e 2 — Lozan Konferansında m enâfi’ ve âm âl ve hukuk-ı milleyim izin

m uhâfaza ve sıyânetinde gösterdiği kudret ve m ahâret ve hakkın m üdâfaasında
ki cesâret ve m etânetinden dolayı i’tim âd ve teşekkürâtım ızın hey’et-i m urahha
sa reisi İsmet Paşa H azretlerine iblâğına karâr i’tâsını teklif ederiz*.
* Bu telgraf 369 numara ile ayni gün tekrar Lozan’a çekilmiştir.
No. 473
No. 365 1 Şubat 39(1 Şubat 1923)
1 — C . 30 K ânun-i sânî 300 num aralı telgrafınız* yalnız R ıza N u r ve H a

şan Beyefendilerin m ütâlaası m ıdır yoksa zât-ı devletleri de aynı m ütâlaya işti
râk bu yuru yor mısınız? M akin e başında cevâbınıza m untazınm .
2 — Evvelce H ey’et-i V ekile nokta-i nazarı olarak ertesi günü M eclis’in itti-
fak-ı ârâsma iktirân eden m ufassal iş’ânm ızı aldınız ve anladınız mı? îş ’ânnı ri
ca ederim **.
No. 474
No. 366 1 Şubat 39

(1 Şubat 1923)
298 num ara ve 3 1/1/3 9 tarihli telgrafnâm enizde * “onların kuvvet ve siyâ
setleri” ibâresinden sonra olan kısım halledilem ediğinden başka m iftahla kapatı
larak sür’at-ı keşidesi m ercû du r**.
* Bkz. No. 469.

** Bkz. No. 484.
No. 475
No. 299 1 Şubat 39
(1 Şubat 1923)
Birinci ve ikinci ve üçüncü K om isyonlar birbirini m üteâkib içtim â’ ederek

Curzon, Garroni ve Bom pard pazartesi* günü sûret-i husûsiyede verilen m uâ-
hede projesini m üdâfaa ve bizi (imzaya) d a’vet ettiler. C u rzo n H arb-i U m û m î
neticesinde m ağlûb olan T ü rk iy e’nin Y un an lılara karşı ihrâz ettiği muzafferiyet
sâyesinde Lozan K onferansında pek m üsâid şerâit istihsâl ettiğini beyân ve B o
ğazlar, adalar ve Şarkî T rak ya m esâilinde kazandığım ız fevâidi tafsîl ve teklîf et
tikleri şerâitin pek m u ’tedil olduğunu m üdâfaa etti. G arroni ve Bom pard’ın adlî
ve m âlî m esâil içün verdikleri îzâhâtı m üteâkib Lord C u rzo n bizi teklîf olunan
m uahedeyi im zâya d a’vet etti. Ben, bizden ayrılan m em leketlerle kemâl-i serbes
ti ile ta’yîn m ukadderatları keyfiyetini kendilerine bıraktığım ızı beyân ettikten
sonra m uâhedenin tedlûki ve cevâb-ı i’tâsı içün bir hafta m üddet taleb ettim.
M üttefikler yan m saat husûsî m üzâkereyi m üteâkib p a za r** gününe kadar vakit
* 29 O cak 1923.
M üttefikler, hazırladıkları Barış Antlaşm ası Projesini 29 O cak 1923 Pazartesi günü özel ola
rak T ü rk delegasyonuna vermişlerdir. A yni projenin özetini bir gün önceden dış basına da verdik
leri anlaşılıyor. Zira 29 O cak 1923 günlü yabancı gazeteler bölüm bölüm Antlaşm a Projesini ya
yınlamışlardır. (örn eğin Le Temps, 29.1.1923)
** Kom isyonlar 31 O cak 1923 Çarşam ba günü toplanmış ve Barış Antlaşması Projesi o gün
resmen T ü rk delegasyonuna sunulm uştur. T ü rk delegasyonuna 4 Şubat 1923 Pazar gününe kadar
süre tanınmıştır.
bıraktılar. Lord C urzon c u m a * ** günü gitm eğe karar verm işken hareketini iki
gün te’hîr ettiğini beyân etti ****.
İS M E T
*** C u m a günü 2 Şubat 1923 tarihine rastlamaktadır. Dem ek ki Curzon, gidişini C u-

m a’dan Pazara, yani 2 Şubattan 4 Şubata kadar ertelemiştir.
**** İsmet Paşa’nın bir haftalık süre istemesi ve Lord C urzon ’un dört günlük bir süre tanı
ması, konferansın kesilmesi ve savaşın yeniden başlaması tehlikesinin atlatıldığı biçim inde yorum
lanmıştır. Dış basının bu konudaki yayınlarından birkaç örnek aşağıdadır:
A LA U SAN N E LA R U P T U R E S E M B L E E V IT Ü E
1M P 0 R T A N T E C 0 M M U N 1C A T I O J V D U G O U V E R M E M E N T F R A M Ç A I S
Nous avons signale â plusieurs reprises que, dans la pensee du gouvem em ent français, le
projet de traite qui a ete soumis hier ofTiciellement aux delegues turcs â Lausanne, et q u ’ils con-
naissaient dejâ officieusement depuis lundi soir, n’avait rien de definitif et q u ’il ne saurait, en tout
cas, leur etre presente com m e un ultimatum q u ’ils devraient accepter ou rejeter en bloc.
Profondement desireux d ’eviter une rupture des negociations qui se sont peniblement pour-
suivies depuis deux mois et dem i en Suisse, rupture qui pourrait avoir pour consequence une rep-
rise des hostilites en Orient, le gouvem em ent français a cru devoir exposer â nouveau ce point de
vue, avant la dem iere seance pleniere de la conference. Dans une com m unication q u ’il a fait ad-
resser avant-hier â Angora par l’entremise du general Pelle, nötre haut commissaire â Constanti
nople, et dont le texte a ete egalem ent transmis â Londres, â Rom e et â Lausanne, il a, en ef-
fet, insiste sur ce point que le projet de traite en question m arque simplemeut l’etat actuel des
pourparlers et que des conversations ulterieures restent possibles si, les T urcs consentent â s’y
preter.
II a ajoute q u ’au cas ou ism et pacha et ses collegues manifestarient le desir de continuer ces
conversations â Lausanne, il şerait pret â laisser sa delegation dans cette ville, mais que, si les de
legues turcs estimaient devoir se rendre â Angora pour y soumettre le projet de traite â l’Assem-
blee nationale, le gouvem em ent français şerait egalement dispose â reprendre plus tard les pour
parlers dans tel lieu qui şerait choisi.
Le but poursuivi par la France, en precisant ainsi son point de vue etait, non pas de se se-
parer de ses allies, mais - dans l’interet m eme de la paix que tous souhaitent vivement voir retab-
lir en Orient - de menager la possibilite de futures conversations au cours desquelles les T urcs
pourraient faire preuve â leur tour de cet esprit de conciliation auquel le president du Conseil faisait
appel dans son recent telegram m e â M ustapha Kem al.
C ette attitude a d ’ailleurs dejâ porte ses fruits. Non seulement â Lausanne, la delegation
turque, au lieu de rejeter, com m e on pouvait le craindre, le projet de traite s’est bom ee â ajour-
ner sa reponse â dim anche ou lundi,m ais, dans les milieux officiels britanniques, oû la com m uni
cation française avait tout d ’abord cause quelque inquietude, on reconnaissait franchement hier,
que cet emoi n’etait pas justifie. U ne note Reuter ajoutait meme q u ’on n ’avait pas, â Londres
plus q u ’â Paris, attache aux dem ieres propositions alliees, le caractere d ’un ultimatum. Ainsi que
le desirait le gouvem em ent français, tout espoir n’est done pas perdu et une paix definitive peut
encore sortir des negociations de Lausanne.
Lord, C urzon r a decide prolonger son jejour.-A .JU LL IE N . ( L e M a lin , 1.2.1923).

A LAUSAN N E
LE S J O U R N fiE S D fiC ISIV E S
LE S A L L I ES O N T P R fiS E N T fi LE T R A IT fi
A L A S İG N A T U R E DES T U R C S
ism et pacha dem ande un delai

de huit jours
Lord C u rzon en accorde quatre
L A U S A N N E , 31 janvier. — Conform em ent au programm e, la conference s’est reunie ce ma-

tin â 10 h. 30.
Lord Curzon, en qualite de president de la premiere commission, a ouvert la seance en pre
sence des delegues turcs.
T o u r â tour, lord Curzon, M . Bompard et le marquis G arroni, presidents des grandes com-
missions de la conference, ont defini l’esprit du traite qui a ete presente â la signature de la T ur-
quie. Ils ont montre toutes les concessions qui ont ete faites par les allies aux revendications otto-
manes.
M . Bompard a fait allusion aux responsabilites encourues par la T u rq uie dans les origınes
de la grande guerre.
Toutes les declarations des allies ont attire l’attention de la delegation ottomane sur la grave
responsabilite q u ’elle encourait en rejetant en bloc le projet qui lui est presente.
L ’observateur americain, M . C hild, et les representants du Japon, de la Roum anie et de la

Serbie se sont associes â ces observations et ont fait appel â l’esprit pacifique des representants de
la Turquie.
ism et pacha a pris ensuite la parole. II est demeure dans des considerations generales, mais
il a, au debut de son intervention, conteste la validite des mandats octroyes par le traite de Ver-
sailles aux grandes puissances et il s’est fait le defenseur des pays mandates et de quelques autres
encore corame l’Egypte.
II a demande un delai de huit jours pour permettre â la delegation ottomane de faire â la
conference de la paix une reponse substantielle.
La seance de la conference a ete suspendue pendant une heure pour permettre aux chefs des
delegations alliees de se concerter quant â la reponse â faire â ismet pacha.
A la reprise de la seance, lord Curzon a annonce qu ’il n ’etait pas possible de donner cora-
plete satisfaction â la dem ande turque, mais que, neanmoins, il etait dispose â demeurer ju s q u ’â
dim anche soir.
II a formüle l’espoir que ces quelques jou m ees seraient mises â profit pour rechercher les
moyens de hâter la signature de la paix. (Havas). {Le Malin, 1.2.1923)
IL N ’Y A PA S E U R U P T U R E A L A U S A N N E
ism et pacha demande un delai de huit jo u rs

Lord Curzon accepte d’ attendre quatre jo u rs
La France s’ etait declaree opposee â

toute procedure ayant aspect d ’ultimatum
L A U S A N N E , 30 janvier — Jam ais la conference de Lausanne n’avait ete agitee com m e elle
le fut ce soir lorsque fut publiee une depeche de Paris donnant la nouvelle que le gouvem em ent
français ne considerait le traite de paix qui sera soumis demain aux T u rcs que com m e un etat
des pourparlers actuels et que la delegation française resterait tout entiere â Lausanne au cas oiı
la delegation ottomane manifesterait l’intention de contınuer les negociations.
II importe d’ailleurs de dire que le resume de la note française â Angora reflete simplement
et ne fait que souligner ce qui a ete l’attitude invariable de la delegation française depuis le retour
de M . Bompard de Paris.
L a delegation française, â dessein, a toujours evite de parler de projet de traite. Elle s’est, en
efTet, inlassablement appliquee â montrer aux T urcs qu ’elle n’entendait pas, en ce qui la concer-
nait, les placer devant une sorte d ’ultim atum . Lorsque lord Curzon, par un com m unique brutal,
eut fait savoir la decision de la delegation anglaise de quitter Lausanne vendredi, soit quarante-
huit heures apres la dem iere seance pleniere, la delegation française tint a ce q u ’on sût que son
propre depart ne comporterait aucune signification brutale â l’egard de la T urq uie et que celle-ci
devrait estimer que la procedure am iable restait ouverte.La note française au gouvem em ent d ’An-
gora ne saurait done etre pour les Anglais une surprise et ils auraient tort d ’y voir un changem ent
de front. II faut reconnaître, au contraire, que la France a ete ju sq u ’au bout fidele â sa politique
d’accomm odem ent.
A u reste, pour qui a suivi avec attention les travaux de la conference il ne saurait faire de
doute que l’ intransigeance finale de la T urq uie a ete due dans une large mesure â la procedure
brusquee par laquelle le gouvem em ent britannique avait elos brutalement la discussion sur Mos-
soul. La France avait raisonnablement soutenu la proposition anglaise de faire arbitrer le differend
par la Societe des nations; elle ne pouvait en revanehe s’associer formellement au dem ier geste de
lord Curzon qui, sans concert prealable et sur le refus des Turcs, avait declare que sans delai,
c’est-â-dire sans q u ’il restât le temps materiel pour songer â une mediation encore possible, il sai-
sissait par le moyen detourne de la m enace de guerre l’organisme recuse par les T urcs pour cause
de suspicion legitime. I l y a lieu de relever d ’ailleurs que la delegation italienne fut constamment
d’accord avec nous pour attenuer dans toute la mesure possible le ton cassant et les procedes
sommaires de lord C urzon .O n eroit savoir ici q u ’elle approuve nötre note â Angora.
En resume, la delegation française considere que les T urcs sont saisis de propositions q u ’ils
doivent avoir le temps d ’examnier, q u ’ils sont admis â les discuter encore, q u ’on ne les place
point dans l’obligation de dire simplement oui ou non. Les Anglais ne pouvaient pas ignorer cela, et
si la com m unication du gouvem em ent français â M ustapha Kem al donne â cette attitude une
consecration accentuee, il n’y a pas lâ un fait nouveau.
O n laisse cependant entendre dans les milieux de la conference que m eme s’il est admis
q u ’il ne s’agit que d ’une divergence de vues quant â la forme, il peut resulter des reserves françai-
ses un espoir accru ehez les T urcs de conclure des paix separees. Depuis longtemps les Turcs
n’ont-ils pas laisse entendre que, la presente conference elose, d ’autres pourraient utilement s’ouv-
rir?-T O N Y R O C H E (Le Journal, 1.2.1923)
L ’ impression des Turcs
L A U S A N N E , 31 janvier. — U ne personnalite turque qualifiee vient de me faire la declara
tion suivante:
La note française â Angora aura un retentissement bienfaisant dans le monde de l’ Islam oti
l’impression grandissait au cours des pourparlers de Lausanne que la politique anglaise seule pre-
valait.
Nous pouvons maintenant envisager de façon moins pessimiste la conclusion de la Conferen
ce. — (Journal.)
Une note anglaise
M ais dans le meme moment l’hotel de la delegation britannique etait envahi, on entourait
les representants de la G rande Bretagne et, bientöt, le ehef de service de presse de la delegation
anglaise, avec l’autorisation expresse de lord Curzon, faisait la com m unication suivante:
O n declare du cöte britannique ne vouloir accorder aucun credit â des informations qui sont
en flagrante contradiction avec ce qui a ete entendu, de part et d ’autre, entre les Allies il y a
quelques jours, et que ces informations ont ete publiees sans avoir ete com m uniquees, prealable-
ment, ni au gouvem em ent, ni â la delegation britannique. C ette dem iere n’a pas l’intention de
modifier son plan dejâ arrete.
T rois seances plenieres de dem i-heure en dem i-heure
L A U S A N N E , 31 Janvier. — Les dem ieres seances, tenues ce matin, se sont echelonnees de
demi-heure en demi-heure, la reunion de la premiere commission ayant lieu â 10 h. 1/2, celle de
la seconde â 11 heures, celle de la troisieme â 11 h. 1/2
ism et reclame un delai
L A U S A N N E , 31 janvier. — Voici les premieres informations sur ce qui s’est passe ce matin
au cours de la seance de la conference de la paix.
T o u r â tour, lord Curzon, M .Bom pard et le marquis Garroni, presidents des grandes com-
missions de la conference, ont defini esprit du traite qui a ete presente â la signature de la T ur-
quie. Ils ont montre toutes les concessions qui ont ete faites par les Allies aux revendications otto-
manes.
M . Bompard a fait allusion aux responsabilites encourues par la T u rq uie dans les origines
de la grande guerre.
Toutes les declarations des Allies ont ete faites avec moderation, mais avec fermete, et tous
ont attire l’attention de la delegation ottomane sur la grave responsabilite q u ’elle encourrait en re-
jetant en bloc le projet qui lui est presente.
L ’observateur americain, M . C hild, et les representants du Japon, de la Roum anie et de la
Serbie se sont associes â ces observations et ont fait appel â l’esprit pacifıque des representants de
la Turquie.
ism et pacha a pris ensuite la parole. II est dem eure dans des considera-
tions generales, mais il a, au debut de son intervention, conteste la validite des mandats octroyes
par le traite de Versailles aux grandes puissances et il s’est fait le defenseur des revendications des
pays mandates et de quelques autres encore, com m e PEgypte.
II a demande un delai de huit jours pour permettre â la delegation ottomane de faire â la
conference de la paix une reponse substantielle.
La seance de la conference a ete suspendue pour permettre aux chefs des delegations alliees
de se concerter quant â la reponse â faire â ismet pacha.
Lord Curzon consent â attendre ju squ ’ â dim anche soir
L A U S A N N E , 31 janvier. — La suspension de la seance a dure une heure. Pendant ce

temps, les chefs des delegations alliees ont delibere sur la reponse â faire â la dem ande de delai
formulee par ismet pacha.
A la reprise de la seance, lord Curzon a annoııce q u ’il n’etait pas possible de donner com-
plete satisfaction â la dem ande turque mais que, neanmoins, et en tout cas, il etait dispose quant
â lui â demeurer ju q u ’â dim anche soir.
II a formüle l’espoir que ces quelques journees seraient mises â profıt pour rechercher les
moyens de hâter de la signature de la paix.
A u cours de sa premiere intervention au debut de la seance, lord Curzon avait prononce un
long discours dans lequel il avait fait l’eloge du travail de toutes les delegations, y compris la dele
gation ottomane, il a maintenu les revendications anglaises sur M ossoul, Gallipoli et les capitulati-
ons.
II avait ajoute que les Anglais sont prets â accorder le delai necessaire pour permettre â la
delegation ottomane de prendre le temps de la reflexion. M ais il avait declare formellement que
s’il s’agissait de recomm encer les negociations de paix il preferait s’en aller des maintenant.
Une note Reuter
L O N D R E S , 31 janvier. — L ’agence Reuter croit savoir que la note française relative â la
Conference de Lausanne n’a pas encore ete reçue â Londres.O n presume q u ’elle sera envoyee par
l’intermediaire de l’ambassadeur d ’Angleterre â Paris.
L ’agence Reuter ajoute qu’on a l’impression que l’envoi de la note a provoque une inquietu-
de non motivee.
Le traite de Lausanne n’a pas du point de vue britannique, le sens d ’un ultimatum.
(Le Journal, 1.2.1923)
No. 476
No. 367,368 2 Şubat 39
(2/2/ 1923)
28 Kânun-i sânî tarih ve 285 num ara ile başlayan* ve zât-i âlîleriyle rüfe-
kay-ı kirâm ınızın m ütâleât ve kanaatlarını m üş’îr bulunan telgrafnâm eler, 31
Kânun-i sânî tarih ve 300 num aralı son telgrafnâm enin ** vürûdu üzerine bir
kere daha tedkîk ve tahlîl edildi. V a z’iyyet hakkında zât-ı devletinizin nikât-ı na
zar ve kanâatlannız sarîhdir. R ıza N u r Beyefendi evvelâ M u su l’un m ukadderatı
nı şimdilik ihm âl etm ek ve inkıtâ’ yerine sulh çareleri aram ak şıkkını iltizâm
buyurdukları halde b i’l-âhire m ütâleâtınıza iştirâk ile M u su l’ dan sarf-ı nazar et
m enin kendilerince câiz olm adığını 28 Kânun-i sânî 286 num aralı telgrafla***
bildirdiler. H aşan Beyefendi sarih olm ayan M usu l şehri ve cenubu diye ifâde
ettikleri ve kendilerince karar verm enin pek nâzik bir m es’ele bulun duğunu be
yân eyledikleri M usul m es’elesinden sonra mesâil-i m âliyeyi dûr u dirâz tahlîl
ederek M u su l’un terki ve düyûn-i um ûm iyenin beyânnâm e ile tasdîkı suretlerini
ileri sürerek ve fakat kanaat ve karar hakkında son sözlerini söylem ek istem edik
leri görüldü.
No. 368
D ün aldığım 31 K ânun-ı sânî 300 num aralı telgrafnâm eden de R ıza N u r ve

H aşan Beyefendilerin M usu l m es’elesinin ba’d e’s-sulh bir sene zarfında ve
T ü rkiye ile İngiltere arasında halline ve bu suretle m echulâta ve belki de yeni
den bir harbe sebep olacak şekilde ve m uallakde bırakılm aya tarafdâr oldukları
anlaşılm akla beraber zât-ı devletinizin bu m ütâalaya iştirâk edip etm ediğinizde
evvelki iş’ârınıza nazaran tereddüd hâsıl olduğundan istifsâr ettim. M a ’ruzât-ı
sâlifeye göre 31 Kânun-i sânî 300 num aralı telgrafnâm ede vakt-i m erhûnundan
evvel evvelce H ey’et-i Vekîlenin ve M eclisin müttefıkan ittihâz ettikleri ve şim di
ye kadar almış olm anız lâzım gelen karâra rağm en iş’ârı taleb buyurulan m a’lû-
m âtın da i’tâ edilebilm esi içün âtîdeki hususun sarâhaten bilinm esine lüzûm-ı
kat’î vardır: Farz-ı m uhâl olarak M u su l’u şu veya bu tarzda şim dilik hallini terk
etmek m üm kün olduğu takdirde bizim istiklâlimiz içün elzem ve hayâtı
gördüğüm üz diğer m etâlibim izin müttefiklerce kabulü suretiyle bir sulh akdi
m üm kün m üdür, değil midir? Başkaca fedâkârlığa lüzûm görülecek midir,
görülecekse bunlar nedir? V azıhan ve âcilen iş’ârını rica ederim E fen d im ****.
* Bkz. No. 443.
** Bkz. No. 470.
*** 286 sayılı telgraf bulunam adı. A m a R ıza Nur’un bu görüşü bir önceki telgrafla A nka
ra’ya iletilmişti. (Bkz. No. 443)
**** Bkz. No. 483.
No. 477
İsmet Paşa Hazretlerine*
No. 370 2 Şubat 39 ( 1923)
2. M ad d e 1 — Evvelce bu bâbdaki ricalarım a cevaben i’tâ buyurulan

m üdellel te’m inâta rağm en Fransa Cum huriyeti ile dört günden beri m üzâkere
etmekte olduğunuzundan ancak bu vesile ile haberdâr olduğum u arza m ecbu
rum . Bu m ıyânda zât-ı vâlâlanna hiç şüphesiz m ahrem âne arz ettiği hâricde ve
dâhilde bilinmesi bugün içün devletin ve zât-ı âlînizin mevkii nokta-i nazarın
dan şübhesiz gayr-ı câiz bulunan m es’ eleden Fransa ricâline tarafımızdan ifâdât-
da bulunulm asından ve (m enba’ ?) edilm esinden d ah î m üteessir oldum .
2 — Zât-ı âlînize bundan evvelki telgrafnâm em de arz ettiğim şekl-i hail

sükûnetle ve arîz u am îk taharri edilerek ve teennî olunarak ittihâz (îcâb ve ic-
râatdan) bizce (fazîlet) derecede m ültezem olan zât-ı îlilerinin m evki’ ve şerefinin
sıyânetine (nakdinden) (de m e’zûniyet ve sûreti?) A n kara’ya avdet buyurulm ası
lüzûm unu (?) tekrar arz etm eğe m ecburum .
* Bu telgrafın aslında İsmet Paşaya değil, onun aracılığıyla Paris Müm essili Ferit (Tek) Be
ye çekildiği anlaşılıyor. Arşivde bulam adığım 369 sayılı telgrafın devamı niteliğindedir. Başı olm a
dığı için telgrafı anlamak biraz zordur. Am a Başbakan Hüseyin R auf Beyin, kendisine haber ver
meden Fransızlarla müzâkereye girişmiş olan Ferit Beyi merkeze çağırmakta olduğu görülüyor (Bkz.
No. 493).
No. 478
No. 371 2 Şubat 39 ( 1923)
Gürcistan, Azerbaycan, R u sya’da dahi birçok papas ve şâir tevkifat yapıldığı

ve büyük bir aksü’l-am elden korkulduğu, Lehistan ve R om an ya’ya karşı hare-
kât-i askeriye icrası ve Kafkasya hâriç olm ak üzere kırk yaşına kadar seferberlik
yapıldığı şâyıâtının deverân ettiği Batum Başşehbenderliğinin istihbârâtına atfen
m a’rûzdur.
D iğer taraftan R usya’daki m e’m ûrum uzdan alınan istihbârâta göre de aske
rî, hâricî, güm rük, m âliye nokta-i nazardan R u sya’da zahm etkeş müstakil
hüküm etciklerinin M oskova’ya bağlanm a ameliyesinin hitâm bulm ak üzere ol
duğu, bâ m uâhede hiçbir tarafa iltihak etm eyecek olan N ahçivan’ın da bu gurû-
ha ilhak ettirilmek üzere bulun duğunu ilâveten arz ederim.
No. 479
2 Şubat 339 ( 1923)

İstanbul’da A dnan Beyefendiye:
Zât-ı Hazret-i H ilâfetpenâhînin dua ve teveccühâtına hey’et-i m urahhasam ız

arz-ı teşekkürât eder.
İslâm iyete taalluk eden daha b a ’zı m evâddı hey’et-i m urahhasam ıza hallet
tirmek istemişlerse de hepsinde hey’et-i m urahhasam ız m akâm -ı Hilâfete m üte
allik mesâilin salâhiyetim iz hâricinde bulunduğunu ifade ve te’yîd eylemiştir.
İS M E T
No. 480
No. 302 İstanbul, 2 Şubat 39
(2/2/1923)
Bugün Ceneral Pelle hasta olduğu m ünâsebetiyle kendisinin gelem eyeceğin

den bahisle Sefarete kadar gelmesini rica etmesi üzerine H ikm et Bey dört son
rada Sefarete gitmiş ve M üsteşar C urelly, Baştercüm an ve K onsolos K öyn e de
hazır bulunduğu halde Ceneral Pelle ile görüşm üştür. İfâdesine nazaran Sefaret
hane M eclis’ i bilhassa m atbuâtın Fransız hüküm et ve m üm essilliğine karşı son
günlerde kullandığı lisandan şikâyetle m ünâkaşaya başlayarak ale’l-usûl Fransız
ların lehim ize vâki’ olan faaliyetinden ve bu faaliyet esnâsm da b i’l-hassa İngiliz-
ler tarafından tesâdüf ettikleri m üşkilâtdan m a’lûm olan lisanla uzun uzadıya
bahsettikten sonra gerek ne gibi bir ittisâ’ alacağı kestirilem eyen bir harb ihti
mâlinin gerekse vaz’ iyyet-i hâzıranm tem âdîsinin husûsiyle Fransızlarca tecvîzi
kabil olam ayacağından Konferansın sulhe m üncer olm ası içün ne derecede ça
lıştıklarına İngilizleri dahî kendi nokta-i nazarlarına yakınlaşm ağa m ecbur eden
son hareketlerini misâl göstererek bizim dahî kendilerine yardım etm em izi âdetâ
bir lisan-ı sûzişle rica eylemişlerdir. H ikm et Bey tarafından lâzım gelen cevaplar
verilmiş ve Konferansın hidâyetinden beri kendilerinden bihakkin beklediğim iz
m üzahereti görm ediğim iz Fransız hey’etinin son projede tezâhür eden nokta-i
nazarları ile pek büyük sukut-i hayâle duçâr olan efkâr-ı um ûm iyenin tercüm a
nı olm ak üzere m atbüâtın neşriyatında haklı olduğu ve aynı m atbuâtın lehim ize
vâki’ olduğu âsâriyle görülecek her türlü faaliyeti dahi lâyık olduğu şekilde kar
şılayacağının tabiî bu lun du ğu nu söylemiştir, sulh içün kendileriyle beraber ça
lışmak içün en sarîh haklarım ızdan fedâkârlık edem eyeceğim izi ve tarafımızdan
bu hususda kabil olan her şeyin yapılm ış olduğu bildirilmiştir. M esâil-i m âliye,
iktisadiye gibi m ünâziun-fîh m esâil hakkında ayrı ayrı m ünâkaşaya girilm ek is
tenmiş ise de H ikm et Bey bu hususda yalnız i’tirâzlannı derm iyan etmiş ve
m ünâkaşaya girm ek istememiştir. Bilhassa mesâil-i m âliyede gazetelerin Bidâyet
m ahkem elerinde ecnebi hükkâm bulunacağı hakkında verdikleri m a’lûm âtın
doğru olm adığı ve bu husûsda tarafımızdan m üsâadâtda bulunulm azsa sulhün
yapılam ayacağı tarzıdda beyânâtda bulunm uşlardır. Tazm inâtda ve şâir husû-
sâtda m usırr görünm eyen hey’et adliye m esâilinde ısrâr etm ek istemiştir.Velhâsıl
Fransız Sefareti hey’eti bugünkü hareketiyle evvelâ m atbuâtın Fransızlar aley
hindeki şedîd neşriyâtından m ütelâşî gözükerek tarafım ızdan m atbuât üzerine
Fransa lehine bir te’sîr icrâ ettirmek, sâniyen yapabileceğim iz son fedâkârlıkların
derecesi hakkında ağzımızı aram ak istemiştir. Bu husûsda kendilerine ihsâs edi
len hiçbir nokta yoktur. A n cak ve ancak mesâil-i m illiyeden bahsolunm uştur
Efendim *.
ADNAN
* Bkz. No. 489.
No. 481
No. 303, 304 2 Şubat 339 ( 1923)
1 Şubat raporudur.
Ö ğleden evvel Arazi K om isyonu içtim â’ etti. Lord C u rzon tanzîm kılınan
Boğazlar m ukavelenam esi içün hey’etim ize söz verdi. Ben m ukavelenin kabulü
içün Şarkî T rak ya’da kuvvetlerimiz içün vaz’ı mutasavver tahdidatın re fi ve b u
nun içün bir garnizon kabulü içün öteden beri serdetmekte olduğum uz talebi
mizi tekrar ettim .M oskova’da Ruslar teklîf olunan projenin tanzim ine ve m üzâ
keresine iştirâk ettirilm ediğinden şikâyet ve bir tâlî kom isyonda kemâl-i dikkatle
m üzâkere olunsa idi belki i’tilâf m üm kin olabileceğini iddiâ ve hâl-i aslîsinde
m uâhedât-ı atîkayı kabul edem eyeceğini ve R usya Boğazlar m ukâvelenâm esine
vaz’ı- im zâ etm eden Boğazlar m es’elesinin açık kalacağını söylediler. Lord C u r
zon Rusların beyân-ı fıkr ve m ütâlaa etmeleri içün kâfi fırsat verildiğini iddiâ ve
m etâlibim izin de gayr-ı m a’kül ve gayr-ı kabil olduğunu m u ’tedil bir lisanla be
yân etti.
No. 304
Ç içerin sulh akdini ve bilhassa Boğazlar m es’elesinde bir i’tilâf husûlünü iş
kâl içün m ukâvelenâm enin T ü rk hey’et-i m urahhasasına zor ve tehdîdle kabul
ettirildiğini ve m a’lûm âtı hâricinde ba’zı m üsâadâtda bu lun du ğu m u zu beyân,
K ars ve Ankara m uâhedelerine nazaran tarz-ı hareketim izi tenkîd etti. îctim a’da
Ç içerin’e bir cevâb verm edim . T arz-ı hareketim izin aram ızda m ü n ’akid m uâhe-
dâta m ugâyer olm adığını tahriren yazarak ve kendi m a’lûm âtı hâricinde m üsâa-
dâtda bu lun duğum uzun da doğru olm adığını ve çünki her şeyden kendisini
vaktiyle haberdâr ettiğimi söyleyerek keyfiyetin kendi tarafından tashihini taleb
edeceğim.
ÎS M E T
No. 482
JVo. 305 2 Şubat 339 ( 1923)
C . 3 0/1/23* Lifild (?) Ajansının telgrafı kâtib Suad Efendinin birkaç kişiyi
dolandırıp A lm an ya’ya firâr eylem esinden galatdır. Fuad Bey vazifesini hüsn-i
ifâ etmektedir. Ajans vâsıtası ile tekzîb edilmiştir.
İS M E T
* Bkz. No. 458.
No. 483
No. 306 2 Şubat 39 ( 1923)
C evâb 365 ve 1 Şubat telgrafnâm eye*.
M ad d e 1 — R ıza N u r Bey ve H aşan Beylerin fıkr-i zâtileri 27 K ânun-i sânî

tarihli telgrafdadır **. Bunu aldınız mı?
M ad d e 2 - 300 num aralı telgrafnâm e*** ü çü m üz tarafından müşterekdir.

Bu da elân görülen sulh ihtim âlinin şeklidir. H ey’et-i Vekilinin nokta-i nazarı
olarak M eclis’in ittifak-ı ârâsm a iktirân eden 28 K ânun-i sânî tarihli iş’ârât ****
alınmış ve anlaşılmıştır. O yolda hareket edilmektedir.
M ad d e 3 — Bugün Lord C u rzon ile yalnız m üzâkere ettim. M uallak mesâ-

il-i arziyede sâbittir, ya’ni M usu l C e m ’iyyet-i Akvâm M eclisine havâle ve Şarkî
* Bkz. No. 473.

** Bkz. No. 443.
*** Bkz. No. 470.
**** Bkz. No. 449 ve 453.
T rakya h ududu şimdiki gibidir. G elibo lu ’da bir kuvvetimiz bulunm asını kabul
etmiyor. Dört kilom etre arzında bulun an A N Z A K arâzîsi m ezarlık gibi sed-
dettirmek isteniliyor. İstanbul dâhil olduğu hâlde Şarkî T rak ya ’da kuvvetimiz
yirmi bin ile tahdîd edilmiştir. Tenedos ve İm roz adaları bize iâde ediliyor. Fa
kat ahâlisi m übadeleye tâbi’ olm ayarak m uhtâriyet-i idâreye m âlik olacaktır.
M ad d e 4 — A d lî ve m âlî mesâil-i esâsiyeyi akşam a kadar konuşacağım .
M ad d e 5 — K ararım ız şu iki ihtimâldedir: A -A d lî ve m âlî’de esaslı te
beddül olm azsa m ukabil projem izi vereceğiz. M u su l’u m uallakda bırakm ak, Ka-
raağac’ı ve şim endifer hattını taleb, T ra k ya ’da tahdîdât-ı askeriyeyi, G elibolu ’da
kuvvet bulundurm ak fikrinden sarf-ı nazar, m ezarlıklardaki ihtilâfı hakem e havâ-
le edeceğiz. K apitülasyonlar kâmilen redd, m âlî tekâlifine m ünâsib sûrede ce-
vâb. Y un an lılar ta’ mîrâtı içün ale’l-hesâb asgarî peşin para. B-Eğer adlî ve m âlî
m esâilde esâslı tebeddül olursa burada m ukabil proje verm eyerek teklîfâtı hâmi-
len A nkara’ya gelm ek ve on beş gün bir fasıla istemek.
M ad d e 6 — V üsûlünün iş’ân.
İS M E T
No. 484
No. 307 2 Şubat 39 ( 1923)
366 num aralı ve 1 Şubat tarihli telgrafnâm e* cevâbıdır. T ek râ n taleb edilen

kısım birinci m addededir.
1 — O n lan n kuvvet ve siyâsetleri bu derecededir. A ra lo fu n değiştirilmesi
mes’elesini ikinci d e fa olarak açtım ve m usırr göründüm . M oskova’ya yazacağı
nı ve adam larının az olduğunu söyledi. Telgrafhâne m uâm elâtını tekrâr etti.
Şiddeüe i’tirâzım üzerine kendilerinin Berlin’de ve diğer m illetler sefâretlerinde,
M oskova’da hep m üstakil hatlan ve m e’m ûrları olduğunu ve T ü rkler de M os
kova’da bi’l-m ukâbele aynı vasfı kabul edeceğini söyledi. İ’tirâzımı m uhâfaza et
tim. K arah an ’ın M oskova sefirimize yaptığı çalım lar asılsız türrehâtdır.
İS M E T
* Bkz. No. 474.
No. 485
icra Vekilleri Hey \eti Riyasetine
No. 308 2 Şubat 39 ( 1923)
V enizelos’un B am pard’a gönderdiği bir takrirde T ü rk hüküm etinin T ra b

zon’da kalan üç bin R u m u n tehcîrini em retm iş olduğu ve Kayseri Rum larının
da M ersin’e m üteveccihen yola çıkarılm akta oldukları ve İstanbul’da Y u n an ve
T ü rk tâbiiyetinde olup da hâlen m ezkur şehirde bulunm ayan R um lara âid em
valin satılacağı haber alınm ış olduğu bildirilerek m übâdelenin T ü rk hey’et-i
m urahhasasınm talebi üzerine M ayısda icrâsı kabul edilm iş ve m uhtelit bir ko
misyon tarafından şerâit-i tatbikatı ta’yîn edilmesi takarrür eylem iş olduğu hâlde
buna m uhâlif hareketde bulunulm asının doğru olam ayacağı beyân olunm akta
ve Y u n an hüküm eti de Şarkî M akedonya’da ahâliye böyle m uâm ele etm eğe ve
ya G arbı T rak ya M üslüm anlarının emvâli hakkında tedâbîr ittihâz eylem eğe te
şebbüs edecek olursa bundan nasıl bir netice hâsıl olacağı suâl edilm ekte ve
Ankara hüküm eti nezdinde teşebbüsâtda bulunulm ası rica edilm ektedir. Bu
bâbda m a’lûm ât i’tâsını rica ederim *.
İS M E T
* Bkz. No. 494.
No. 486
No. 309 2 Şubat 39 ( 1923)
1 — Ferid Bey hakkında vuku’bulan şikâyet haksızdır, sun’îdir. Kendisini

buraya çağırdım , vazîfe îfâ ettirdim. Fransızların hoşuna gitm edi. T ecâvüz ve
entrika yaptılar. O n u n la kat’-i m ünâsebet şeklini bana da gösterdiler. A nkara’ya
yazılan sözlerin on kat hafifini bana söylem ek istediler. D erakab m ukavem et et
tim. Başm urahhaslar m es’eleyi iki hey’et arasında dostâne ve dürüstâne tedkîk
ve halledebileceğim izi, buna m uvâfakat olunm azsa bu şekilde tecâvüze aynen
m ukâbele edeceğim i bildirdim . M es’ele yatıştı, hitâm buldu. Sonra el altından
da gazetesine m a’lûm ât verip neşriyât yaptırdılar. B unun üzerine A nkara’ya
yazdım ki ilâveten ve ihtiyâten inkisâr izhâr edesiniz. Poincare tarafından atfolu-
nan sözlere inkisâr ve nefretle m ukâbele ve aslâ kabul edilem eyeceğini ifâde et
mek muvâfık ve kâfi idi. T eb d îli hakkında M ougen ilâve ettiklerini Paris’te tek-
zîb etmişler.
2 — Kanâat-ı şahsiyem şudur: H akîkaten Fransızların Ferid bey arasında
adem-i em niyyet hâsıl olm uştur. Fakat onlann entrikaları üzerine kaldırılmasına
muvâfakat edem eyiz.U zun m üddet aynı hâlde kalm ak ve ondan sonra da m uâ
dil bir sefaret veya m e’m ûriyete kaldırm ak lâzım dır. B ü yük bir sefirimizi m ahzâ
vazîfesini îfâ ettiğinden dolayı âdî tecâvüzâta kurban edersek m uhâzîri gayr-ı
kâbil-i tasavvurdur*.
İS M E T
* Bkz. No. 404, 425 ve 493.
Ferit (Tek) Bey konusunda İsmet Paşa ile Hüseyin R auf Bey arasında gizli yazışm alar sürer
ken, 28 O cak 1923 tarihli Avrupa gazeteleri, Ferit Beyin Paris M üm essilliği görevinden alındığı yo-
lunda İstanbul çıkışlı bir haber yayınladılar. Böyle bir haber öyle seziliyor ki kasıtlı olarak basma
verilmişti. Paris’teki T ürk delegasyonu, Ferit B ey’in görevinden alındığı yolundaki haberin aslı ol
madığı yolunda hemen bir açıklam a yaptı. Bu açıklama veya yalanlam a da 30 O cak 1923 günlü
gazetelerde yayınlandı. Ferit Beyle ilgili iki haberin metinleri şudur:
L e ra p p e l d e F e rid b e y
Constantinople, 27 janvier.
L e gouvem em ent turc a rappele Ferid bey, son representant â Paris, â la süite des incidents
survenus recem ment â Lausanne. (O n se souvient que Ferid bey avait remplace â Lausanne, au
titre d ’expert fınancier, Hassan bey envoye â A ngora pour y chercher les instructions de la Gran-
de assemblee. Pendant son long sejour â la conference, le representant turc â Paris avait imagine
un projet relatif â la dette ottomane et aux domm ages de guerre, qui contribua beaucoup â era-
brouiller la situation. D ’autre part, l’attitude constamment et ouvertement francophobe de Ferid
bey le designait de moins en moins pour representer son pays â Paris. -Red.)
( Gazelle de Lausanne, 28.1.1923)
F e rid b e y n ’ a pas ete rap p ele
Le Bureau de la presse turc est autorise â declarer ce qui suit:

L a delegation turque â Lausanne dement categoriquement la nouvelle en circulation, ces
jours dem iers, rappel de Ferid bey, representant plenipotentiaire â Paris.
Elle ajoute que le gouvem em ent turc n’a envisage â aucun moment une pareille mesure.
(Malin, 30.1.1923)
İsmet Paşa’nın kanat germesine rağmen Hüseyin R auf Bey, Ferit Beyin görevine son verilme
si için direniyor ve bütün ağırlığını koyuyordu.(Bkz. No. 493).
No. 487
No. 310 2 Şubat 339 ( 1923)
Şim di C u rzon’ dan aldığım bir m ektupta K ânun-i evvel evâilinde İzm ir
m ülhakatından Bornova’da İngiliz kilisesine cebren girildiği ve derûnunda telvi-
sâtda bulunulduğu ve vakıa üzerine valinin nazar-ı dikkatinin celbedildiği hâlde
yirmi K ânun-i sânî tarihinde kilisede hâlâ Türklerin yatm akta olduğu ve tazmî-
nât verilmediği ve işbu vukuâtın Konferansta m ezarlıklara ve emâkin-i diniyeye
Türklerin riâyeti hakkında verdiğim te’m inâtla gayr-ı kâbil-i te’lîf görüldüğü
derm iyân ediliyor. Bu çirkin m es’elenin sür’at-i fevkalâde ile halliyle neticeden
bendenizi haberdâr etm enizi rica ederim *.
No. 488
No. 311 2 Şubat 39(1923)
C . 31 K ânun-i sânî 39, num ara 359*
1 — Y un an istan’da bulunan askerî üserâm ız üç hafta sonra İzm ir’de teslîm

olunacaklarından aynı vapurlarla sevkedilebilmeleri içün İzmit, Bursa ve Bilecik
m ıntakalanndaki Y u n an askerî üserâsinin de ona göre İzm ir’e tevcihi muvâfık-
dır.
2 — T ü rk tebaası olan R u m m evkufin ahâli m übadelesine dâhil oldukların

dan ancak akd-i sulhü m üteâkib serbest bırakılacaklardır.
İS M E T
* Bkz. No. 465.
No. 489
No. 372 3 Şubat 39( 1923)
2 Şubatta Dersaadet M urahhaslığı m e’m ûrlanndan D oktor H ikm et Bey Ce-

neral Pelle ile görüşm üştür. Ceneral, M eclis bilhassa m atbuâtın Fransa aleyhin
de kullandığı lisandan şikâyet ettikten sonra gerek bir harb ihtim âlinin gerek
vaz’iyyet-i hâzıranın tem adisinin husûsiyle Fransızlarca tecvizi kabil olam ayaca
ğından Konferansın sulhe m üncer olması içün ne derecede çalıştıklarına İngiliz-
leri dahî kendi nokta-i nazarlarına yakınlaşm aya m ecbur eden son hareketlerini
misâl göstererek bizim de kendilerine yardım etm em izi rica etmiştir. Mesâil-i
mâliye ve iktisadiye hakkında H ikm et Bey yalnız i’tirâzlarını derm iyân ederek
m ünâkaşaya girm ek istememiştir. Ceneral gazetelerin Bidâyet m ahkem elerinde
ecnebi hükkâm bulunacağı hakkında verdikleri m a’lum âtın doğru olm adığı ve
bu husûsda tarafımızdan m üsâadâtda bulunulm azsa sulh yapılam ayacağı tarzın
da beyânâtda bulunm uş ve tazm inât ve şâir husûsaâtda m usir görünm ediği hal
de adliye m esâilinde ısrâr etm ek istemiştir. A dnan Bey bu tarz-ı ifâdenin, tarafı
m ızdan m atbuât üzerine Fransa lehine bir te’sîr icrâ ettirmeğe ve sâniyen yapa
bileceğim iz son fedâkârlığın derecesi hakkında ağzım ızı aram ağa m ahm ûl oldu
ğunu söyliyor*.
No. 490
No. 373 3 Şubat 339 ( 1923)
2 Şubat 39 ve 368 num aralı telgrafım ızın* (farz-ı m uhal olarak M u su l’u şu
veya bu tarzda terketmek) cüm lesi (farz-ı m uhal olarak M u su l’u şu veya bu
tarzda şim dilik hallini terketmek) olacaktır Efendim.
* Bkz. No. 476.
No. 491
No. 374 3 Şubat 39 ( 1923)
Gayet aceledir
C . 2 Şubat/306 nu m araya*
H ey’et-i m urahhasam ızın fıkr-i zâtilerini hâvi 27 K ânun-i sânî tarihli telgraf
alındı. A nlaşıldı**. K ezâ bugün gelen 2 Şubat 306 num aralı telgraf*** alındı
ve heyetim izce görüşüldü. K ararım ız ber vech-i atîdir:
1 — M esâil-i m aliye ve adliyede lehim ize esaslı tebeddülât olm adığı halde
M usul m es’elesinin hallini ârây-ı um ûm iyeye ta’lîkan ve evvelce verdiğim iz ta’li-
mâta tevfikan hareket olunm ası lâzımdır.
2 — M esâil-i m âliye ve adliyede m ühim ve esâslı lehim ize tebeddülât oldu

ğu takdirde iş’ârınız veçhile ta’lim ât alm ak üzere A n kara’ya avdetiniz aslâ câiz
değildir. Bu tebeddülâtm sulh im kânını ne dereceye kadar teshîl edeceği buraca
da tedkîk ve ta’yîn edilm ek üzere iş’ârı ve alınacak cevaba kadar avdetinizin
te’hîri m uktazîdir.
No. 492
No. 375 3 Şubat 39 ( 1923)
C . 2 Şubat 305 n u m araya*. L ozan ’a muvâsalatmızı ta’kîben kâtib Suad

Efendinin H ey ’et-i V ekile karan hâricinde olarak H aşan B ey tarafından
götürüldüğünü ve biraderinin B atu m ’da Bolşeviklerle tevhîd-i m esâi ederek m es
leklerini tervîcen gazete neşretmekte olduğunu resm î tahkikata istinâden arz et
miştim. H aşan Beyin A n kara’yı teşriflerinde keyfiyeti tekrar îzâh ettim. H ey’et-i
m urahhasaya b i’l-âhire ilhak buyurulan zevâtm tahsisâtlan hakkında iş’ânm z
üzerine ittihâz edilen m ukarrerâtdan sonra zâtınıza m ahsus m a’ruzâtım da da
Suad Efendinin iâdesini rica etmiş idim . Şim di endişem bu iâde haberini d uy
m asından fırânnı ta’cîl etmiş olm ası noktasındadır. Bu suretle orada Y u n an lıla
rın eline geçtiğini iş’âr b u yurd uğu n u z gelecek m uhâcirlerin iskân m ahallerine
dâir havâdis de derhâtır edilince Suad Efendinin daha birçok m ahrem ve sır
husûsâtı hâm ilen tegayyub ettiği tahm în olun abilir**.
Bu noktada beni tenvîr ve tatm în buyurm anızı sûret-i m ahsûsada rica ede
rim.
* Bkz. No. 482.

** Bkz. No. 15, 355.
No. 493
No. 376, 377, 378 4 Şubat 339 ( 1923)
Suad B ey* fart-ı meşguliyetden son günlerde hasta düştü. K ıym etdâr muâve-
netinden m ahrum kaldık. Tevfik K âm il B e y ** ile diğer rüfekası tam m a’nâsıyla
geceli gündüzlü çalışarak her şeyden evvel hey’et-i m urahhasam ızın um urunu
velev en ufak bir teehhürden sıyânete ve bu m iyânda işi m ühim ve kesîr olan
İstanbul um ûrı hâriciyesini tedvire ve diğer sefârât mürâceâtını da tatmîne bezl-i
mesâi ve vakf-ı hayat ettiklerine en sıkı tem as suretiyle şahsen de şâhid ve kani
im. Zât-ı devletleriyle olan m uhâberâtım ızda hey’et-i m urahhasam ızdan taleb
* Suad Davas: Dışişleri M üsteşar Yardım cısıydı. D aha sonra R om a (1923-1932), Paris
(1932-1939) ve T ah ran (1939-1941) Büyükelçiliklerinde bulundu ve T ah ran ’da görevi başında vefat
etti. Savaş içinde cenazesinin yurda getirilmesi epeyce zor oldu.
** Tevfik Kâm il Koperler: Dışişleri M üdürlerindendi. D aha Sonra Sofya (1931 -1933) ve
M adrid’de (1934-1938) Elçilik yaptı.
zarureti olan cevâblardan b a ’zılannın bugün e kadar vürûd etmemesini de bir
cihân-ı husûm ete karşı vuku’bulm akta olan hürm et ve şükrân ile gördüğüm üz
m ücâdelât ve m ücâhedâtınızın tevlîd ettiği taham m ülsüz m eşâğılın netice-i tabi-
iyyesi olduğunu da anlıyoruz.
N o. 377 — Bu m eyânda Ferid Bey hâdisesi hakkında vâki’ olan iş’ânnıza

cevab arz ettiğim 22 K ânun-i sânî, 305 num aralı telgrafnâm e *** ile rica ettiğim
cevâb da dâhildir ve bu kadar olarak(?) m a’rûzâtımdır.
2 — U m ûr-ı hâriciyeye bi’l-m ecbûriye üçüncü d e fa d ır vekâlet ediyorum .

H er defasında Ferid Beyefendinin m uâm elâtda alelekser lüzûm undan ziyâde
hissiyâtla m üteharrik olduğunu m üşâhede ettim. Bu d e fa k i vekâletimde m erke
zin m a’ lum âtı olm adan cereyân eden b a ’zı m uâm elât dolayısıyla hürm etkârâne
olm akla beraber kuvvetlice nazar-ı dikkatlerini celbe m ecbur oldum . A ldığım ve
kendi nokta-i nazarlarından m üdellel olan cevablarından ve adem -i tekerrürü
hakkında vaadlarından m ütm aîn olarak sükût ettim. H âdise üzerine gerek zât-i
âlînize vâki’ olan m a’rûzâtım gerek G azi Paşa ile m uhâberât ve H ey’et-i Vekîle
ile m üzakerât neticesinde m üşârünileyhin Paris’de devâm-ı m e’muriyeti câiz ol
m adığını H ey ’et-i H üküm etçe müttefikan takarrür etmiş ve o vazifede istihdâmı
imkânı m ünselib olmuştur.
3 — N o. 378 — M a ’rûzât-ı sâlifeden başka Ferid Beyefendi vaadlanna rağ

men Paris’te Fransız hüküm et-i cum huriyesi ile bir sulh-i m ünferid hakkında
dört gün icrâ ettiğini bildirdiği m üzâkerâtdan beni vazîfeten değil şahsına taal
luk eden bir m es’ elenin îzâhı esnâsında ve lütfen haberdâr etm ek sûretiyle zât-ı
âlînizin ta’bîrini isti’mâl ediyorum dürüst hareket etmemiştir. İcrâ Vekilleri
H ey’eti Reisi ve Hâriciye Vekâleti Vekili olarak m üşârünileyhin başka bir sefaret-
de istihdâm ma dahî muvâfakat edem eyeceğim den başka m eb ’ûs olarak da m u
halefeti vazîfe-i milliye telakki etm ekteyim . L ozan’a celb ve nezdinizde misâfir
bulundurm ak suretiyle hâricen ve dâhilen hâdisenin sû-i te’sîrini izâle m aksadı
ta’kib buyuruluyorsa bu m üddet zarfında Ferid Beyefendiyi m e’zûn telakki ede
bileceğim i arz eylerim E fend im ****.
*** Bkz. No. 404

**** Lozan Konferansına ara verildiği 4 Şubat 1923 günü Başbakan Hüseyin R auf O rbay,
Ferit T e k ’in görevden alınması için ısrar etmektedir. Kayıtlarda Ferit T e k ’in 22 Şubat 1923 günü
Paris M ümessilliği görevinin sona erdiği belirtiliyor. A m a R auf Beyin “ başka bir sefarette istihda
mına dahi muvafakat edem eyeceğini” belirttiği Ferit Bey, 1923-1924 yıllannda Bakû Elçisi, 1925-
1932 yıllannda Londra Büyükelçisi, 1932-1939 yıllannda Varşova ve 1939-1943 yıllannda da T okyo
Büyükelçisi olarak yaklaşık 20 yıl boyunca T ürk diplomasisine hizmette bulunm uştur.
No. 494
No. 379 4 Şubat 39 ( 1923)
C . 2 Şubat 308 num araya *
H ıristiyanlara harica gitm ek içün verilen m üsâde baki olduğundan bu

m üsâadeden istifade edenlerden m âadâ ne K ayseri’den ne de T rab zo n ’dan ceb
ren hiçbir R u m çıkarılm am ıştır. Y u n an ve T ü rk tâbiiyyetinde olup da İstan
bu l’da bulunm ayan R um ların em vâlini satmak hususunda hiçbir em ir verilm e
miş olduğundan bu haber hilâf-ı hakikatdir.
Bkz. No. 485.
No. 495
No. 380 4 Şubat 39 ( 1923)
1 — Erkân-ı H arbiye-i U m û m iye’nin istihbârâtı ikinci m adededir.
2 — (H arington’un Ç anakkale mıntıkasını esnây-ı teftişinde verdiği bir

emirle Çanakkale mıntakasındaki bilum um askerî faaliyet ve icrââtın ta’tîlini
emrettiği ve İstanbul’dan verdiği bir em irde de Çanakkale m ıntakasındaki kıtaât
ve am elenin 10 Şubat tarihine kadar harekete hazır bulunm alarını ve bu mınta-
kada bulunan tekmîl m ühim m ât ve m alzem enin aynı tarihe kadar nakle âm âde
bulundurulm asını teblîğ ettiği ve m uhtelif kum andanlara gönderdiği m azrûfun
beş Şubatda açılm asını bildirdiği).
3 — Bundan ben, C u rzo n ’un müfârekatı gününe tesâdüfi dolayısiyle bizden

taarruz bekledikleri m a’nâsmı istihrâc ediyorum *.
* Başbakan R auf O rb ay ’ın tahm ini pek yanlış değildi. İngiliz belgelerinden anlaşıldığına
göre, G eneral Harington gerçekten bir T ü rk saldırısı bekliyor ve İstanbul bölgesinden Ç anakka
le’ye çekilm ek için talimat istiyordu.Harington, İngiltere Harbiye Bakanlığına gönderdiği 28 O cak
1923 tarihli ve 3515 sayılı telgrafında şöyle diyordu:
“ I hope that before Lausanne conference breaks up instructions m ay be given me as to mili-

tary policy the G overnm ent wishes to be pursued here. If T urks refuse to sign treaty it vvould be
quite vvrong to suppose that British force will be able to remain as at present... I have defınite evi-
dence of Turkish plan to surround us here accom panied by plan of destruction of certain places
by explosives....
“ YVe are in a thoroughly unsound military position here as I often pointed out, and our positi-
on on Ismid peninsula invites attack. Delay is ali in favour of the T urks....T o think that vve stili
occupy Constantinople in a military sense is a farce. Constantinople cannot be efîectively control-
led by us...
“ M y considered military opinion, if vve are going to have definite break or w ar with Turkey,
is that our military force should be withdrawn (rom Constantinople and Ismid to Gallipoli penin
sula...” (D B F P -l / 1 8 p. 473-474, n. 1, 2.).
No. 496
No. 381 4 Şubat 39 (1923)
C . 2 Şubat / 310 n um araya*. Bornova’daki İngiliz kilisesinin kapısı değil,

penceresi kırılmış ve kapısı arkadan açılmıştır. M erm erlerden birkaçı yerinden
oynattırılmış ve kilisede telvisâtda bulunulm adığı tahakkuk etmiştir. Kilisede
köpeklerin yattığı doğru değildir. M a ’mâfih Ç anakkale’de Y ukarı çarşıda kâin
Tayıflı C âm iin e İngiliz efradı tarafından hayvanât çekilip bağlanm ış ve bu suret
le ibâdethâneye İngiliz m e’ murîn-i resmiyesi tarafından taarrûz ve tecâvüz edil
miştir.
* Bkz. No. 487.
No. 497
No. 382 4 Şubat 39 (1923)
1 — Şark cebhesinden alınan Kürdistan ve Semiko hakkında son m a’lum ât

ikinci ve m üteâkib m addelerdedir.
2 — Sem iko İngilizlere fırârinden sonra onların ve hattâ İranlılann m üzâhe-

retleriyle Kürdistan istiklâlini um ûm rüesâya telkin içün her vâsıtaya m ürâcaat
etmişti. Fakat bize sâdık rüesânın m etâneti ve tedâbiri sâyesinde Semiko Seyyid
T a h a ile İngilizlerden kat’-ı alâka ederek yalnız başına bize sâdık şeyhlere ilticâ
etmiş ve onlar da afvı içün teşebbüsâtda bulunm uşlardır. Servet ve çocuğu iâde
edilm ek şartı ile hüküm et evâmirine itâate âm âde olduğunu b i’l-vâsıta bildirdi
ğinden kabul-i dehâleti em rolunm uştur.
3 — Seyyid T a h a İngilizler tarafından şimâlen Çölem erike kadar m ıtakada

hüküm dâr i’lân edilm iş ve elyevm Erbil’de ücretli asker kaydetm ektedir. Fakat
hiçbir reis kendisiyle tem asa ve ona tâbi’ olm ağa tenezzül etmemiştir.
4 — İngilizler K ürdistan’da hilâfet ve saltanat m es’elesi hakkında birtakım
hâinler vâsıtası ile elkârı zehirlem eğe çalışmışlarsa da m ad d î bir şeye muvaffak
olam am ışlardır.
5 — N em rud M ustafa Süleym aniye’de Şeyh M ah m u d tarafından nezâretde

bulundurulm akta imiş.
No. 498
No. 312 4 Şubat 39 (1923)
Çiçerin tarafından verilen m ektubun hülâsası ber vech-i âtî m a’rûzdur:
M ad d e i — M oskova ile A nkara arasındaki telgraf m uhâberâtının pek fena

bir sûretde cereyân eylediği, M oskova’dan gönderilen m akine ve R us m e’mûrla-
nnın bertaraf edilerek yerlerine R u s m akinelerinin isti’m âlini bilm eyen T ü rk
m e’m ûrlannın ikâm e edildiği, kuriye ile m uhâbereye m üsâade edilm ediği, çünki
hüküm etinin, sefârethâne ve konsoloshânelerinin R us m e’m ûrlan na tevdîi hak-
kındaki notaya cevâb verilmediği bildirilm ektedir.
M ad d e 2 — Ç içerin ’e verilmesi m uktazî cevâb hakkındaki m a’lûm ât i’tâsını

rica ederim *.
İS M E T
* Bkz. No. 502.
No. 499
No. 313, 314 4 Şubat 39 (1923)
3 Şubat raporudur:
M ad d e 1 — Bugün başm urahhaslarla m ülakat ettim. A ’zam î şerâiti söyledi

ler. T ra k ya ’da tahdîdât-i askeriyeden vazgeçtiler. Borçların serm âye üzerinden
taksîmini kabul ettiler. Ellerinde bulunan beş m ilyon altın ile İngiltere’deki ge
m iler bedelini karşılık tutarak taleb ettikleri on iki m ilyon altın ta’m îrâtdan vaz
geçeceklerini, A m erika m urahhası vâsıtası ile istim zâca cevâben ihsâs ettiler.
A d lî sistemde tarafımızdan beyânât ile iktifa olunacağını tasrîh ederek bu
beyânâtda m üşâvirler istihdâm m ı ve kanunlarım ızın ıslâhını ve m üşâvirlere b a ’zı
vazâif ta’yînini ifade ediyorlar.
Yunanlılardan her halde peşin bir şey alm ak m ütebâkîsini tahkîk (bu keli
m e açılam am ıştır) eylem ek tarzında kat’î teklifime daha bir şekil bulam adılar.
Dört Şubat akşam ı m ühlet bitiyor ve İngiliz hey’eti avdet etm ek kararını m uhâ-
faza ediyor. M üttefikler bizden bugün kat’î cevâb istiyorlar.
No. 314
M ad d e 2 — 370 num aralı ta’lim âtınızın birinci m addesi mesâil-i m âliye ve
adliyede tebeddülâtdan dolayı kabil-i tatbîk değildir. Bununla beraber m es’eleyi
ta’lîk ve Ankara’dan ta’lim ât ahzı da kâbil bulunm uyor.
V a ’ziyyete göre ittihâz ettiğimiz karar şudur:
Şim diye kadar tevâfuk hâsıl olm uş veya yakınlaşm ış m evâdd ya’ni M u
sul’dan m âadâ mesâil-i arziye, Boğazlar, ekalliyetler, takriben güm rük, takrîben
düyûn-i um ûm iye, üserây-ı harbiye ve m ekâbir ve şâir m ukâvelâtı ta’dâd ederek
ihtilâf m evcud olan noktalar, y a ’ni alelum ûm mesâil-i iktisâdiyeye ve ecnebilerin
ikâmet ve (burada bir kelime açılam ımıştır)..sindeki farkları irâe eylem ek, tevâ
fuk hâsıl olan noktalan im zâ ederek bir sulh yapm ak, ihtilâf m evcud olan nok
talan m üzâkereye devam etm ek sûretinde teklîf hazırlıyoruz. M u su l’u bir sene
zarfında İngiltere ile halletm ek şeklini de irâe edeceğiz. İnkıtâ’ m uhakkak gibi
dir*.
İS M E T
* H. R auf Bey, İsmet Paşanın 313 ve 314 sayılı şifre telgrafını 4/2/1923 tarihinde G azi
M ustafa Kem al Paşaya tellemiştir: “ Bu gece son ve kat’î vaz’iyyetin haberine intizâr edeceğim.
Vürûdunda derhal arz ederim Efendim ” diye eklemiştir.
(tahkîk) kelimesinin rakamları (4353) dür.(ta’lîk) kelimesinin rakamları (0356) dir.(te’cîl) keli
mesinin rakamları (6652) dir.(te’sîr) kelimesinin rakamları (6852) dir.
No. 500
No. 315 4 Şubat 39 (1923) *
G azi M üşîr M ustafa K em al Paşa Hazretleri nâm ına O sm anlı Bankası vâsı-
tasiyle H ind Hilâfet Kom itesi tarafından iki bin İngiliz Lirası gönderilm iş ol-
m ağla G azi Paşa tarafından tesellüm ünün telgrafla iş’ârı ve m akbuzunun bizzât
kendi im zâları ile iâdesi ayrıca rica edilm iş olm akla arz olunur.
İS M E T
* T elgraf 3 Şubat’ta kaleme alınmış, ertesi gün kapatılıp çekilmiştir.
No. 501
Zâta Mahsusdur 5 Şubat 39 (1923)
K arikatür albüm ünü g örd ü m *. Bahşiş olarak bir aded de âcizlerine irsâli
muvâfık olur m u? G özlerinden öperim Paşam.
* Derso’nun karikatür albüm ü olsa gerek. Rıza Nur bu konuda şunları söylüyor:
“ Lozan’a birçok ressamlar gelmişti. Delegelerin resimlerini yapıyorlardı. Bir tanesi pek meş
hurdur, karikatürcüdür. Adı Derso’dur. Bu adam resmini yapacağı adam a bir defa bir iki dakika
kadar bakıyor, sonra gidip karikatürünü yapıyor. Am m a m ükem m el yapıyor. Birçok resimler yap
tı. Bir albüm vücuda getirdi... Bu albüm Sinop’ta kütüphanem dedir” . (Hayat ve Hatıratım, III, s.
998)-
Derso’nun albüm ünün 200 nüsha basıldığı, pek nadir bir yapıt olduğu söylenir.
No. 502
No. 383 5 Şubat 39 (1923)
C . 4/ 2/39 tarihli ve 312 num aralı tele*.
1 — Rus sistemi m akinelerle Rus telgrafçılarını sırf aradaki m uhâberâtın tes

hili nâm ına fedakârlık olm ak üzere ve m uvakkaten kabul etmiştik. H er m em le
kette telgraf inhisân devlete âid olduğundan ve telgrafçılarım ız m ezkûr m akine
lerin isti’m âlini lâyıkıyle öğrendiklerinden m uvakkat bir sûret-i tesviyeye nihâyet
verilmesi gayr-ı dostâne bir hareket telaki edilemez.
2 — Esbâb-ı m ücbire olm adıkça telgrafhânem iz T ü rkiye dâhilinde m uhâbe

râtı m untazam an icra etm ektedir. H ududun öbür tarafında d a aynı sür’atle ha
reket olunursa şikâyete m ahal kalm az. T elgraf İdarem iz hat bozukluğunun Ba-
tum ile Tiflis arasında olduğunu beyân ediyor. K en di toprağım ızda telgrafların
a’zam î sür’atle sevkedildiğini ve R usya dâhilinde de aynı hüsn-i niyetle hareket
edilmesi lüzûm unu buradaki sefaretlerine vaktiyle teblîğ etmiştik. Bizim ba’zan
M oskova’dan on beş günde telgraf aldığım ız vardır.
3 — K u riye ile m uhabereye m üsâade edilm ediği kat’iyyen gayr-ı vâki’dir.

Bi’l-akis bu hususda bizim şikâyetlerim iz vardır. B atum ’dan kuriyelerim iz tekrar
Tiflis’e avdetle vize alm ağa icbâr olunuyor. B atum ’da m usaddak listelerle gel
m eyen paketlerim iz alınarak T iflis’e götürülüyor ve oradan T rab zo n ’a iâde edili
yor. Buradaki R u s sefareti de 24 K ânun-i sânı 23 tarihinde Vekâlete bu yolda
tebligat yaptı. Tarafım ızdan aynı tedâbîr henüz tatbîk edilm em iştir. Kuriyelerine
her tarafda vize veriyoruz. Götürdükleri paketleri birgûnâ tahdidâta tâbi’ tutm u
yoruz. Fakat kendilerinin muvâfık gördükleri tedâbîr tarafımızdan da tatbîk edi
lirse şikâyet etmemelidirler.
4 — Ç a r hüküm etine âid sefârethâne ve konsoloshâne binaları m es’elesi

M üd anya M ütârekenâm esi ile İstanbul’da kabul olunan vaz’iyyetin devâmı
m üddetince halledilem ez. İ’tilâf devletleri ile aram ızda m es’ele çıkarm ağa m a’tûf
olan bu talebleri ancak sulhten sonra tedkîk olunabilir.
5 — Ç içerin’e mutâleât-ı ânife dâhilinde cevâb i’tâsı m ercûdur Efendim.
No. 503
No. 316, 3 17 5 Şubat 39 (1923)
4 Şubat raporudur:
M ad d e i — M ukâbil teklifâtımızı gönderdik. M usu l’u bir sene m üddetde

halletm ek ve diğer hudud mesâilini ve bilcüm le mesâli araziyeyi kabul eylemek,
Boğazlar m ukâvelenâm esini, ekalliyetler ve ticâret m ukâvelenâm esi ve saire gibi
ittifak hâsıl olan m evâdd ile sulh akdetm ek ve m uallak bulunan mesâil-i m âliye
ve iktisâdiyeyi bilâhire görüşm ek esâsları var idi.
M ad d e 2 — Bunun üzerine öğleden sonra Lord C u rzon nezdinde içtim â’

ettik. M usu l’u C e m ’iyyet-i Akvâm ’a tevdî’ ettiğinden beyânnâm e ile m es’elenin
hallinin bir sene ta’ lîk ve aram ıza da dostâne sûret-i hail taharri edileceğini ve
Y u n an tazmînâtı içün m uâhede ile m ütekâbilen anlaşılmasını, itilâf husûlünde
hakem e mürâcaatı ve mevâdd-ı iktisâdiyeden yalnız dördüncü m addenin halli
nin altı ay sonraya ta’lîk edilmesini ve adlî sistem içün bizim beyânnâm em izi
değil onların beyânâm esinde ısrâr edildiğini teblîğ ve cevâb taleb ettikleri, M u
sul ve Y u n an tazmînâtı içün m adde kabulü sisteminde beyânâm em ize ve bilhas
sa taham m ül edem eyeceğim iz m evâdd-ı iktisâdiyenin m uâhededen ihracında ıs-
râr ettim. M ütekabil beyânât ve tehdîdât ile üç dört saat süren m ücâdelâtdan
sonra ayrıldık.
İngilizlerin bütün mesâili hallolunduğundan gerek kapitülasyon gerek İkti

sadî m esâilde İtalyanlar ve bilhassa Fransızlar ısrâr ettiler. Gitm esi m ukarrer
olan İngiliz delegasyonu intizar etti. Fransız ve İtalyanlar nezdim ize gelerek adlî
sisteminde ve mevâdd-ı iktisâdiyede ısrâr eylediler. A m erika hey’eti geldi, benim
adlî sistem hakkındaki beyânâtım ın kâfi ve m uvâfık olduğunda anlaştık.
M evâdd-ı iktisâdiyeyi m uâhededen çıkartm ak üzere çalışacağını va’detti. Fakat
bir cevâb gönderm ediler. Şim di geç vakittir. Fransız fevkalâde mütehevvirdir. İn-
gilizler m utm ain ve ferah bir halde olm akla beraber avdet ettiler ve bir teblîğ
neşrederek kapitülasyonlardan inkıtâı i’lân ettiler. *
Biz m evâdd-ı iktisâdiyeden inkıtâı neşrediyoruz.
N o. 3 17.
Fransızlar da avdet etm ek üzere hazırdırlar deniliyor. Am erikalıların te-

şebbüsât ve efkârından m a’lûm ât alam adım .
V aziyet şudur:
3 — Bütün mesâil-i araziyeyi ve İngilizlerle bütün mesâili hallettiğimiz halde

İtalya, bilhassa Fransızların alâkadâr olduğu mesâil-i iktisâdiyeden dolayı Türki-
yenin gayr-ı kabil-i taham m ül müşkilât-ı iktisâdiyeye d ûçâr olm asına râzı olm a
dığım ızdan dolayı Konferans inkıtâ’ etmiştir. Am erikalılarla görüşm edik. D iğer
hey’etlerin hatt-ı hareketlerini görm eden evvel inkıtâın m âhiyet ve ciddiyeti hak
kında bir şey söyleyem em . H er halde İngilizlerle bütün mesâil hallolunduğun
dan onlarla m ünâsebâtda her yerde m u’tadil bulunulm asını rica ederim.
İS M E T
* Lozan Konferansının kesilmesi üzerine Lord Curzon, 5 Şubat 1923 günü Paris’ten Lon
dra’ya şunları telliyor:
“T h e Turkish ansvver vvas found to be a complete acceptance of the terms relating to territo-
rial matters, frontier, T hrace, the Islands and the Straits... T h e T urks yielded to the Allied decisi-
ons about Karagatch, the M aritsa Railvvay, Imbros and T enedos, the G allipoli garison, and the
A nzac graves, but they asked that the decision about M osul should be postponed for a year to ad-
mit of discussion betvveen the British and Turkish Govem m ents. O n the other hand they rejected
the formula as regards the future judicial regime for foreigners... and they asked for the postpone-
ment of the econom ic clauses of the Treaty en block for discussion at a later date.
“T h e Allied Delegation met immediately to consider their reply... U pon the judicial question
we decided, and vvere indeed bound, to stand fırm. T h e econom ic question mainly concerned the
French... M . Bompard... decided to postpone the question of certain of the econom ic articles for a
period of 6 months in order to adm it of further examination...
“ O n behalf of the Allies I m ade the necessary statement to ismet Pasha vvho was accompani-
ed by Riza N our and Hassan Bey. After a brief reirement for reflexion he accepted m y declara-
tion about the Irak frontier. But upon the two other issues he stood firm...
“ I described his refusal of the terms offcred to him as incredible. M onsieur Bom pard, arou-
sed to unusual passion, denounced it as a erime. Every form of argument, adjuration, vvaming, re-
quest, appeal vvas addressed to ism et vvithout producing the smallest efleet...
“T h e T urks had novv retired in sombre silence, but vvith a stili unbroken obstinacy, to their
hotel...
“ His M ajesty’s Government will recognize that in the end the result they so much feared viz..
that the break, if it occured, vvould take place upon issues for vvhich I vvas responsible or in
vvhich Great Britain was principally concerned, was successfully escaped. Ali the points for vvhich
I had fought had been secured and the methods pursued in the first commission had been tri-
umphantly vindicated. It vvas upon matters o f greater importance to the French and Italians than
to ourselves that the rupture took place...
“ Nevertheless in closing this series of telegrams, I record the opinion that it vvill presently be
found that the Lausanne conference has not failed and that the Treaty vvill stili be signed...”
(.D BFP -I/ 18; pp. 505-507, No. 370)
İsmet Paşa, Hatıralar’ ında Lozan Konferansının kesilmesini şöyle anlatıyor:
“ M uahede projesi iki gün evvel bizim elimize verilmişti. Bu iki gün içinde projeyi tetkik ettiği
miz zam an gördük ki, bizim arzu ettiğimiz, bizim hedef tuttuğum uz bir T ürkiye elde edilmiş ol
m uyordu. Kapitülâsyonlar mevzuunda istediğimizi vermiyorlar, malî meselelerde tekliflerimizin hiç
birini nazarı dikkate almamışlar, ö n ü m ü ze bir takım imtiyazlar çıkarıyorlar. M ali mesele olarak
müttefiklerin diğer bütün muahedelerde yaptıkları, alıştıktan bir zarar ve ziyan hesabından bahse
diyorlar. Harp dolayısiyla T ürkiye’ye tevessül edecek m ecburiyetler, mükellefiyetler tespit edilmiş.
Hulâsa, karşılıklı m üzâkerelerle yapılmış, vücude getirilmiş manzarası altında tek taraflı olarak ha
zırlanan bir muahedenin imzasına bizi dâvet ettiler...
“ Biz nihayete kadar noktainazarım ızda ısrar ettik. Fakat onlar aralarında daha evvel karar
vermişler. H içbir değişiklik yapm ak niyetinde değiller. Hazırladıktan m uahede projesini menfi şekli
ile bize behem ehal kabul ettirmek isteğinde olduklan anlaşılıyordu, görülüyordu. Nihayet hiçbir
neticeye varamadık ve biz salonu terk ettik” . (Hatıralar, II, s. 91-93)
Konferansın kesilmesi olayını anlatan, T ü rkiye’nin karşı-projesini ve İsmet Paşa’nın 4 Şubat
1923 Pazar günü basına verdiği demeci içeren Gazelle de Lausanne’m 5.2.1923 günlü sayısında çık
mış “ Lozan’ın Kesilm esi’’ başlıklı yazı aşağıya alındı:
L A R U P T U R E DE L A U S A N N E
C ’ en est fait!
L a conference est rompue. Les negociations n’ont pas abouti. Lord C urzon a quitte Lausan
ne par l’Orient-Express â 21 h. 35. Les autres delegations partiront, sans doute, lundi.
La nouvelle de l’echec est d’autant plus regrettable que, dans la jo u m e e de dim anche et jus-
q u ’au dem ier moment, on a pu esperer qu ’une entente interviendrait fınalement. Avant de com-
menter, brievement ce soir, ces fâcheux evenemeııts, resumons la jou m ee de dim anche.
Ainsi que nous le disions, hier, la delegation turque a travaille toute la nuit â rediger le con-
tre-projet qu ’elle presenterait aux Allies dans la journee de dimanche.
C ’est dim anche, vers 13 h. 30 seulement, q u ’Ismet pacha a remis sa reponse. U ne reunion
des chefs des delegations alliees eut lieu â 14 h. 40 â Beau-Rivage. Le memoire turc y a ete lon-
guement examine. Des explications ont ete demandees aux Turcs, puis, â 17 h. 30, ismet pacha a
ete appele â Beau-Rivage. Lâ, les Allies lui ont com m unique leurs observations sur son memoire:
C ap itu la tio n s. — Les Allies s’en tiennent aux propositions françaises.
M ossoul. — Les Allies acceptent la proposition turque de ne pas faire figurer la question au
traite et de la regler, d’ici un an, entre l’Angleterre et la Turquie.
R ep aration s entre Allies et Turquie: la compensation des 12 millions de livres turques or est
acceptee. Par contre, les Allies refusent de reconnaître les reparations â payer par la Grece.
C lau ses e co n o m iq u es: maintien du point de vue allie, sous reserve de nouvelles negocia
tions economiques dans six mois. Lord Curzon rappelle qu’ il quitte Lausanne par l’Orient-Express
â 21 h. 10.
Les Turcs dem andent â deliberer entre eux.
A 19 h. 45. ils rentrent dans la salle des deliberations et declarent refuser les contre-proposi-
tions des Allies relatives aux capitulations et aux questions economiques.
Et ils se retirent.
Auissitöt apres, les Allies decident de faire une supreme tentative aupres d ’Ismet pacha.
M M . Bompard, Child et M ontagna, second delegue italien, se rendent chez le chef de la delegation
ottomane. Le m arquis G arroni est reçu par M . Tchitcherine. Le depart de l’Orient-Express est
retarde pour permettre â lord Curzon de connaître le resultat de l’entrevue.
M algre toutes ces demarches, les T urcs refuserent irreductiblem ent de ceder sur les clauses
relatives au regim e des etrangers en Turquie. C ’est done sur une question interessant tous les A lli
es que s’echouent les negociations. L ’intransigeance butee et fanatique des T urcs ne s’etait jam ais
si bien fait voir.
Nous avons montre, au jo u r le jou r, l’attitude excessivement conciliante des Allies. L ’action
de la France a ete amicale au delâ, semblait-il, des voeux les plus exigeants. Q uant â lord C u r
zon, dans ces derniers jours notamment, il a fait voir son souci de ne pas precipiter la rupture.
Non content de remettre son depart,il s’est encore fait porter sur le quai de depart les demieres
informations, pret â descendre de vagon si, â la derniere minute, une chance d ’arrangem ent appa-
raissait.
M ais les T urcs n’ont pas voulu comprendre. Ils ont refuse le statut inespere que leur offraient
les puissances, grises par leur victoire et leur mysticisme nationaliste etroit, com plique d ’une
mefıance avouee pour tout ce qui vient de l’O ccident. A u devant de quel malheur vont ils? L ’ave-
nir le dira.
Nous ne demandons qu ’â nous tromper. Nous souhaitons de tout coeur que la seule pers-
peetive de nouvelles guerres fasse refleehir les uns et les autres et que de nouvelles et proehaines
negociations aboutissent.
Nous n ’avons voulu que noter la premiere impression ressentie â la nouvelle de l’echec des
negociations longues et laborieuses dont ce journal s’est eflorce de noter impartialement au jou r le
jo u r les phases diverses.
II y aura lieu d ’y revenir â loisir.

Gaston B R ID E L
(Gazelle de Lausanne, 5.2.1923).
Les co n tre-p rop o sition s tu rq u es
La reponse de la delegation turque aux propositions alliees debute en donnant l’assurance

que l’on est arrive aujourd’hui, sur les points fondamentaux, â une ünite de vues suffisante pour
etablir la paix.
F ro n tiere d e la T h ra c e occid en tale.

— T elle q u ’elle est proposee par les Allies. En presence de la renonciation des puissances al
liees â la limitation des forces turques en Thrace, la T urquie renonce â Karagatch et â la frontiere
de 1913.
Q u estio n des D eroits. — La T u rq uie accepte la solution donnee. Elle renonce â demander
le maintien d ’une gam ison T u rq u e â Gallipoli.
Q u estio n d e M ossoul. — La T u rq uie estime qu ’il convient que cette question soit resolue
d’un com m un accord entre la T urquie et l’Angleterre dans l’espace d ’une annee.
Les T urcs acceptent le reglement prevu des questions des nationalites et des minorites.
Q u estio n s fın an cieres. — Les T urcs acceptent le m ode de paiement de remboursement de
la dette publique ottomane, ainsi que de la repartition des charges provenant de la dette.Ils sont
d’ accord pour que les annuites relatives â la part de la dette incombant aux territoires detaches
commencent â courir â partir de l’annee 1920.
R ep aration s. — Les T urcs renoncent â la somme depassant 5 millions de livres turques or
qui se trouvait pendant la guerre en Allem agne et en Autriche, ainsi q u ’â la somme de 7 millions
de livres or revenant â la T urquie pour des navires de guerre comm andes et non livres.
Par contre, elle accueille avec plaisir la renonciation reciproque des puissances alliees â la
somme de 12 millions de livres or reclam ee par elleş â titre de reparations pour les domm ages de
guerre subis par les ressortissants allies.
La T urquie prend acte de l’acceptation en principe par les puissances alliees d ’une somme
suffisante pour la reparation des devastations causees par l’agression de la Grece contre la Turquie.
A ffaires sanitaires. — La T urquie est prete â engager comme conseiller dans l’administraition
sanitaire des frontieres des medecins specialistes europeens pour une duree de cinq annees. Ces
medecins remplaceraient la commission sanitaire primitivement prevue.
L e s clauses fiscales concem ant des etrangers sont egalem ent resolues.
C o n v e n tio n re la tiv e au regim e d u com m erce. — Elle est acceptee, â condition que l’abo-
lition des capitulations economiques figüre egalem ent dans le traite de paix, que cette convention
ait une duree de cinq annees pour les quatre puissances alliees et une annee pour les autres puis
sances signataires.
En plus des questions precitees, ajoute le memoire turc, il y en a d ’autres qui peuvent etre
considerees com m e partiellement resolues. II en existe egalem ent qui n’ont pas encore reçu de so-
lution.
Si l’on compare les questions qui ont ete resolues et qui sont enumerees plus haut, et celles
qui ne l’ont pas encore ete, on voit clairement que les premieres constituent les questions fonda-
mentales et forment 80 % des questions devant figurer dans le traite. O n peut done admettre q u ’il
ne reste plus, grâce aux grands sacrifıces consentis par la T urq uie, aucun obstacle serieux â la
conclusion de la paix.
ism et pach a con clu t com m e suit:
“J ’ a i l ’ h o n n e u r de p ro p o ser en co n seq u en ce d e co n clu re la p a ix en ap p osan t n os sig-

n atu res au bas des qu estio n s essen tielles su r lesq u elles l’ a ccord s’ est eta b li. Les negociations
peuvent continuer par une partie des delegations sur les questions en suspens qui seront resolues
ensuite”.
O rg a n isa tio n ju d ic ia ire

En ce qui concem e l’organisation judiciaire, la delegation turque tient â faire la declaration
suivante:
Le gouvem em ent turc se propose de prendre incessamment â son service pour la periode
q u ’il jugera necessaire, et qui ne sera pas inferieure â cinq annees, des conseillers legistes europe
ens qui seront choisis parmi les jurisconsultes ressortisants des pays n ’ayant pas participe â la
guerre de 1914-1918 et qui seront des fonetionnaires tures. Ces conseillers legistes dependront du mi-
nistere de la justice, ou ils participeront aux travaux des commissions de reforme legislative et se
ront specialement charges de suivre dans les villes de Constantinople et de Smyrne le fonetionne-
ment des juridietions civiles, comm erciales et penales turques et de recevoir toutes plaints aux-
quelles pourraient donner lieu soit l’administration de la justice çivile com m erciale ou penale, soit
Pexecution des peines, soit l’application des lois, avec mission d ’en rendre com pte au ministre de
la justice â 1’eflet d’assurer la stricte observation de la legislation turque.
Dans les matieres correctionnelles, la mise en liberte sous caution devra toujours etre pro-
noncee, â moins que la securite publique ne soit de ce fait compromise ou que la mise en liberte
provisoire n’entrave la bonne marehe de Pinstruction de Pafiaire. T ou t com prom is et clause com-
promissoire en matiere çivile ou com m erciale sont permis et les decisions arbitrales ainsi rendues
seront executees sur le visa des presidents du tribunal de premiere instance qui ne pourra refuser
son visa q u ’au cas ou la decision şerait contraire â l’ordre public.
La presente declaration sera valable pour une duree de cinq annees.

En quittant le Lausanne-Palace, M . Bompard se rend â la gare. II informe lord Curzon du
resultat negatif de sa demarehe aupres d ’ Ismet pacha.
Lord Curzon et M . Bompard prennent conge tres cordialement et l’Orient-Express part a 21

h. 35, emmenant lord Curzon et ses collaborateurs.
A 21 h. 45 M . Bompard rentre au Palace. II declare aux joum alistes:
Messieurs, la conference a abouti â un echec. C ’est un grand malheur, surtout pour la T ur-
quie. Les Turcs se sont montres irreductibles sur la question du regime judiciaire. Ils refusent toute
garantie aux ressortissants etrangers. La conference de Lausanne est terminee. Je pars demain.
Du cöte turc, on declare que c ’est sur les question economiques q u ’il n’a pas ete possible de
se mettre d ’accord.
D E C L A R A T IO N S D ’IS M E T P A C H A
ismet pacha a reçu dim anche soir les representants de la presse. II a constate que, en ce qui
le concernait, il avait agi, au cours de la conference, avec Pentier sentiment de la responsabilite
que les delegues avaient envers leur peuple et sa destinee. Toutes les decisions que j ’ai prises, a-t-
il dit, je puis les soumettre en toute tranquillite de conscience â l’examen des peuples.
ismet pacha a montre les concessions q u ’il avait consenties pour les questions territoriales,
pour la liberte de passage des Detroits, pour les conventions commerciales et aussi pour les capitula-
tions.
Nous avons, ajoute-t-il, concede tout ce qui etait possible et juste. Dans les questions financi-
eres, les T urcs sont des debiteurs honnetes et ils sont prets â assumer les charges qui leur revien-
nent. Restent les questions economiques. Je ne les ai pas acceptees: nous ne pouvons signer des
contrats que d’autres ont faits â nötre insu. D ’autre part, pendant l’occupation etrangere, on a ac-
corde des concessions concernant tout le pays. O n nous dit maintenant de signer des concessions
inconnues concernant des territoires inconnus. J ’ai refuse et ce refus est logique. J ’ai refuse ce ser-
vage econom ique de mon pays. Celui-ci est detruit d ’un bout â l’autre et on veut nous enlever
toute possibilite econom ique pour nous relever.
En reponse â une question. ism et pacha constate q u ’aucune com m unication ne lui a ete-
faite au sujet de la conference, c’est-â-dire si elle est terminee ou simplement interrompue.
II compte quitter Lausanne dans un ou deux jours, mais il attend des A llies une com m uni
cation officielle au sujet de la conference. Cette question est tres importante, puisque l’armistice
avait ete conclu ju sq u ’â l’ouverture de la conference et pendant la duree de celle-ci. (Gazelle de
Lausanne, 5.2.1923).
No. 503/Bis
Bilcümle Mümessillik ve Sefaretlere
No. 365 5 Şubat 39 (1923)
Gayet Aceledir
Şimdi 5/ 2/39 İsmet Paşadan aldığım (bir telgrafnâmede), M usul m es’elesi-

nin bir sene zarfında tarafeyn arasında görüşülm ek şartıyle te’hîr etmek suretiy
le vâki’ olan i’tilâfkâr tekâlifine rağm en Fransız ve İtalyanların m âlî kapitülas
yonlarda sonuna kadar ısrân üzerine Konferans’ın duçâr-ı inkıtâ’ olduğu her
halde İngilizlerle bütün mesâil hallolduğundan onlarla m ünâsebetde her yerde
m u’tedil bulunulm asını bildiriyor ve rica ediyor.
No. 504
No. 318, 319 6 Şubat 39 (1923)
Beş Şubat raporudur:
M ad d e i — Fransız hey’eti öğle vakti avdet etti. H areketinden evvel Bom -

pard ile defeâtla görüştüm. A m erika ve İtalya ve diğerleri henüz gitmediler.
M ülakatlarım hülâsası şudur:
Zâhiren ittihâz ettikleri tedâbîre göre Konferans resmen inkıtâ’ etmemiştir,

devâm ediyor. A d lî sistem hakkında yapılacak beyânnâm e husûsunda en son
bir şekle muvâfakat ettim. Bu m uvâfakatım ı bildirirsem ve m uâhedenâm enin
mevâdd-ı iktisâdiyesinin çıkarılm asını taleb ederek m ütebâkisini aynen hey’et-i
aslıyesini im zâ edeceğim i yazar isem Am erika ve İtalya ayrı ayrı bana tavassut
ederek gidenleri toplayacaklarını söylediler. D iğer m evâdd üzerine ufak ufak fa
kat hey’et-i um ûm iyesinde m ühim ta’dîlât yapılm asına m eyyâl değildirler.
No. 319
M ad d e 2 — V a z’iyyeti ber vech-i âtî m ütâlaa ettik: Konferans resm en de

vâm ediyor nazariyesi altında bizim evvel em irde A nkara’ya avdetim iz lâzımdır.
Ç ü n ki verdiğim iz şerâitde fevkalâde fedâkârlık ettiğim iz halde istihsal olunan ne-
tâyic bir d e fa orada m ütâlaa edilm ek îcab ediyor. 7 Şubat sabahı bir kâtib bı
rakarak avdet etm ek ve Y un an lılar içinden geçm em ek içün Köstence ve Burgaz
tarîklerini arıyorum . Bu suretle bir iki gün geç kalacağım . Tavassut tekliflerine
A nkara’ya gidip gelm ek m ecbûriyetinde olduğum u söyledim .
M ad d e 3 — H üküm ete teklîfâtım ber vech-i âtîdir:
A — K onferansın inkıtâı resmen teblîğ olunm adığından devâm etmektedir.

Ba’zı hey-et-i m urahhasalann hüküm etlerine gitmeleri gibi fasıladan istifade
ederek T ü rk m urahhasları da merkez-i hüküm ete geliyorlar.
B — O rd u yu m addeten ve m a’nen kavî ve hâzır bulundurm ak.
C — M em lekette sulh olm adığından dolayı endîşe izhârına katiyyen m ahal

vermemek.
D — İngilizlerle hiçbir noktada m usâdem eye m ahal verm em ek.

No. 505
No. 384 6 Şubat 339 (1923)
Fevkalâde m üsta’çeldir
Makine başında bir me’mûr
çektirecek ve ta ’kîb edecektir.
C . 6 Şubat 318 num araya*:
1 — Telgrafınızı aldık. H ey’et-i Vekîlede m üzâkere ettik. V a z’iyyet-i hâzıra-

ya nazaran üçüncü m addeyi ber vech-i zîr ikinci m addede aynen nakledildiği
veçhile i’lân ettik. O radan m üfârekatınızdan evvel tarafınızdan bu yolda beyâ-
nâtda bulunulm ası m enâfı’-i vataniye iktızâsındadır Efendim.
2 — Lozan Konferansında sulha vâsıl olm ak içün vâki’ olan fevkalâde m e

sâiye rağmen hiçbir netice hâsıl olm adığından vazifeleri hitâm bulm uş olan m u
rahhaslarım ız avdet ediyorlar.
3 — 6/ 2/39 altı sonra’da yazıldı.

* Bkz. No. 504.
No. 506
Paris Mümessilliğine
6 Şubat 339 (1923)
İzm ir lim am dahilinde ancak 1000 ton tonilatolu torpidolar bulunabilecek
tir. K araburun — O ğlan — A dalar hattından içeriye hiçbir ecnebi zırhlı ve kru
vazör ve bin tondan büyük torpido ve m uhripler giremeyecektir. Bu şerait hilâ
fına lim anda bulunanlar 7 Şubat 339’da nısfelleyle kadar lim anı terkedecektir.
İşbu tebliğin bir suretinin derakip alâkadarana tebliğ ve neticenin inbası müte-
m ennadır*.
p.B.A.-K. 372/1 H Ü S E Y İN R A U F
* Bu telgraf üzerine, T ürkiye’nin Paris M üm essilliği, 7 Şubat 1923 günü Fransa Dışişleri
Bakanlığına şu notayı sunmuştur:
“M ission Dıplom alxque Turque â Paris, au M inistere des A ffaircs Etrangeres de France.
Paris, le 7 Janvier 1923

Conform em ent aux instructions de son Gouvem em ent, la M ission diplom atique turque a
l’honneur de porter â la connaissance du Ministere des Affaires Etrangeres de la Republique ce
qui suit:
L ’arret dans le port de S m ym e n’est permis q u ’aux torpilleurs jaugeant au-dessous de mille
tonnes. A ucun cuirasse et croiseur ainsi que les torpilleurs de plus de mille tonnes, battant pavil-
lon etranger ne pourront passer la ligne Kara Broun-Oglan-Adalar. Les bâtiments de guerre se
trouvant â l’heure presente, contrairement aux prescriptions susmentionnees, dans le port de
Sm ym e, devront le quitter le 7 courant ju s q u ’â minuit.
(PBA-K. 372/ 1).
İzm ir Lim anının 1000 tondan büyük yabancı savaş gemilerine kapatılmasıyla ilgili T ü rk
Hüküm eti karan, 6 Şubat 1923 günü İstanbul’daki M üttefik Yüksek Komiserlerine de duyurul
muştur. İngiliz Yüksek Kom iser Vekili Henderson, ayni gün Londra’ya şunları telliyor:
“ I have just received from Adnan Bey copy of telegram from R eou f Bey confirming demand
that ali foreign vvarships o f more than a thousand tons must leave S m ym a before m idnight Febru-
ary 7th...
“ In the meantime Turkish authorities at Sm ym a have informed Senior Naval OfTıcer there
that arrival of light cruiser despatched today from Constantinople vvill be resisted. Com m ander-in-
C hief M editerranean has proposed to Adm iralty to vvarn Sm yrna authorities that if British vvar
ships are interfered vvith town will be bombarded.
“ French Adm iral is also sending additional ship from here to Sm ym a but it is under a thou
sand tons and vvill not arrive till tomorrovv aftem oon...” (FO . 424/256, p. 505, No. 230 ve D B F P -I/
18, p. 509, No. 372: Henderson’dan F .O .’e te l. 6.2.1923, No. 61, Ç o k ivedi.).
No. 507
No. 320 6 Şubat 39 (1923)
C e v âb *.
B ugün R om an ya m urahhası M ösyö D iam andi H âriciye Nezâretinden aldığı

bir telgraf üzerine yine Bükreş’teki Sefaretimiz eşyasiyle R om an ya hüküm etinin
meşgul olduğunu ve K östence’deki şehbenderhânem iz eşyası içün de m e’mûrî-
n-i âidesine ta’lîm ât verilmiş olduğunu bildirmiştir.
İS M E T
* Bkz. No. 409, 410.
No. 508
No. Aded. 423? 6 Şubat 39 (1923)
Makine başında
G eneral Pelle bugün H ikm et Beyi d a’vet ederek gazetelerin lisanından şikâ
yet ettikten sonra inkıtâın beyhude yere olduğunu, adlî kapitülasyonların ta’dî-
lâtı tarafımızdan kabul edildiğini ve mesâil-i m âliyenin de ta’lîki kendi tarafla-
nndan kabul edildiğini, binâenaleyh sulhun im zâsında bir m ahzur kalmadığını
söylemiştir.* Bi’t-tabi’ bendeniz bunun derece-i sıhhatına vâkıf değilim Efendim.
ADNAN
* Fransız makamları, b a n ; imzalanm asına ciddi bir engel kalmadığı yolundaki haberleri ba
sın yoluyla da yayıyorlardı. Havas ajansı, yetkili Fransız m akam lanndan alarak, 6 Şubat 1923
günü aşağıdaki haberi geçmişti ve haber gazetelerde çıkmıştı:
Paris, 6 fevrier.
(H avas). — L ’horizon dipiomatigue s ’est subitement eclairci du câte de Lausanne.
Le redacteur diplomatique de l’A gence Havas apprend de source autorisee qu ’avant de quit-
ter Lausanne, M . Bompard a eu une entrevue avec ismet pacha dont il a rendu compte au presi-
dent du conseil dans un telegramme que M . Poincare a reçu dans l’apres midi. II resulte de cette
communnication qu ’apres ce nouvel echange de vues, le chef de la delegation turque, mieux instruit
des intentions personnelles des allies, n’a pas persiste dans son attitude intransigeante de la veille.
II a accepte le texte qui avait ete soumis precedemment sur le regime des capitulations. La
question qui, â la dem iere minute, avait empeche la signature du traite dim anche, se trouve done
ainsi resolue. Bien entendu, les reserves formulees par la delegation turque sur d ’autres questions
comm e le statut de M ossoul, subsistent puisque les Allies les ont acceptees.
M . Poincare, desireux de maintenir l’unite d ’action avec les allies de la France, s’est empres-
se de com m uniquer aussitöt â Londres cette nouvelle favorable.
Le gouvem em ent britannique en a eu connaissance dans la soiree meme, mais sans doute
trop tard pour pouvoir en deliberer au cours du conseil des ministres tenu â la fin de l’apre-midi,
des Parrivee de lord Curzon.
Dans sa conversation avec le delegue français, ismet pacha a precise â nouveau que, s’il avait
l’intention de se rendre â Angora pour conferer avec son gouvemement, il entendait bien, dans tous
les cas, que l’armistice de M oudanie empeeherait la reprise, des hostilites au moins pendant le
temps de son absence.
A u x dernieres nouvelles, lundi soir, Nihad bey aurait declare que le chef de la delegation
nationaliste ne quittera plus Lausanne.
Dans ces conditions on ne voit pas,dans les milieux français, la raison qui pourrait s’opposer
â la signature proehaine du traite qui a ete si laborieusement prepare en com m un et qui doit, au
prix des concessions admis, par les Allies, assurer le reglement de la paix en Orient.
( Tribüne de Lausanne, 6.2.1923.)
No. 509
Paris Mümessilliğinden Hariciye Vekâletine.
Şifre tel. 6 Şubat 339 (1923)
No. 1352
Şim diye kadar konferansta m ühim müşkilât ihdas eden Fransızlar, konfe
ransın inkıtâı hakikati önünde telâşa düştüler. H üküm et m ehafili Türklerin İn
gilizlerle ayrı sulh akdi ihtim alinden korkmaktadırlar. G erek bu m ülâhaza, ge
rek inkıta netayicinin gittikçe aleyhlerine tevcih edeceği ve şeraitin ağırlaşacağı
zannı kendilerini İngilizlerle m üştereken intacı sulh için L on dra’da m üstacel ba
zı teşebbüslere sevk etti. Poincare L on dra’ya m üracaatla İsmet Paşa’nın sulha
am ade olduğunu zannettiğini beyan ve m üşarileyhin seyahatini tehir için m üşte
rek Fransız-İngiliz teşebbüsü teklif etti. Londra buna cevaben böyle bir teşebbüs
için arzusu kâfi olm ayıp İsmet Paşa tarafından bir teklif gelmesi lüzum unu bil
dirdi.
Berai m alûm at m aruzdur.
PBA-K. 371/1.
No. 510
Lozan, 7 Şubat 39 (1923)
(Vürudu 7/2/39)
6 Şubat raporudur.
1 — Am erika, İtalya m urahhasları hareket etti. İtalyanlar yalnız m urahhas
ların gittiği h ey’etin kaldığı, H üküm etler arasında görüşülerek bir çâre-yi hail
bulunm akta olduğunu, bizim gitm em ekliğim izi söylediler. Isrâr ettiler. V e m u
rahhaslar gitti.
Fransızlar m ünâziünfih olan iki noktayı ya’ni adlî sistemi için yaptığım be-
yânât ve bütün m evâdd-ı iktisâdiyenin çıkanlm asile m es’eleyi hail edilm iş adde
diyorsam ki Bom pard’ı da böyle söylem iştim , bunu tahriren yazar isem K onfe
ransın iki üç gün içinde tekrar toplanacağını söylediler. Bütün hey’etler gibi
merkez-i hüküm etim e gitm ek ihtiyâcında olduğum u tekrâr ve ısrâr ettim.
2 — Y o ld a Belgrad veya Bükreş’ten beni tekrar çevirmek, her halde A n ka

ra’ya gitmekten m en’etm ek için telkinat yapm aları da m uhtem eldir.
M üsalem et-i esâs hudud ve arâzi m es’eleleridir. Bunda tatmîn edilm iş olan
İngilizler mesâil-i sâirede diğerlerini şiddetle tazyîk etm eğe başlamışlardır. T elâş
o raddededir ki hiçbir noktada bağlanm ayarak vaz’iyyetin azam î randım anını
anlamış olduğum uzdan bilâhire bunlardan rücû’ etm ek ihtim âlim iz vardır. A n
cak bu endîşe onları yeniden m üttehid cebheye sevk edebileceği gibi bize yolda
yapacakları m üteaddid teklifâta cevâb verm ek gibi m üşkil vaz’iyyetde de bu lun
durabilir.
A râzi m es’eleleri üzerine aldığım ız vaz’iyyetler yani M u su l’un bir sene zar
fında hail edilmesi ve (ihtilâf-ı efkâr... Cem iyyet-i A kvâm a havâlesi), Şarkî Trak-
ya hududunun aynen şimdiki gibi kabulü gibi kararlar hakkında hüküm etim in
nokta-i nazarını bilm ek istiyoruz.
Bu gibi mesâil-i esâsiye üzerine buradan anlaşm ak kabil olm adığından A n

kara’ya geliyor isem de nâgehânî ahvâle karşı hüküm etim in nokta-i nazarının
Bükreş’ e bildirilm esini* rica ederim . Saat altı evvelde hareket ediyorum .
İS M E T
* Bkz. No. 511.
No. 511
No. 385 7 Şubat 39 (1923)
C . 7/2/39 ve bilâ num ara tele*:
1 — M eclis-i M illî’de ittifakla tasvîb edilen hüküm etin bu bâbdaki nokta-i

nazarı 28/ 1/39 da mufassalan bildirilm işti**. 7 sabahı hareket edeceğinizi bildi
ren 6/ 2/39 tarih ve 319 num aralı telgrafınıza cevâb da oradan müfârakatı-
nızdan evvel Lozan Konferansında sulha vâsıl olm ak içün vâki’ olan fevkalâde
m esâîye rağm en hiçbir netice hâsıl olm adığından vazifelerinizin hitâm bulm uş
olduğunu ve avdet ettiğinizi i’lân buyurm anız bildirilm işti***. H üküm etin ve
M eclis’in işbu nikat-ı nazarında hiçbir tebeddül olm adığı bugünkü M eclis cel-
se-i hafîyesinde cereyân eden m üzâkerâtdan da anlaşıldı. G eç gelen bu telgrafı
nızı yarın H ey’et-i Vekîleye arz eder tahavviil olursa âcilen Bükreş’e yazarım .
2 — G azi Paşaya: Bugün H ey’et-i Vekîlede görüşüldü. İsmet Paşa H azretle
rinin seyâhata devam ile A nkara’ya teşrifleri... Efendim.
* Bkz. No. 510.

** Bkz. No. 449 ve 453.
**» Bkz. No. 505.
No. 512
Lozan, 7 Şubat 39 (1923)
91919 ve 14141 parolalı m iftâhlar L ozan’da kalan M ustafa Şeref Beye bıra
kılmıştır. Bunlarla yolda H ey ’et-i M urahhasaya telgraf keşîde edilmemesi.
No. 513
İsmet PaşaJdan Paris Mümessilliğine
7 Şubat 39 (1923)
M uahede-i sulhiye cevaben 4 şubatta teklif-i tahririye yaptık. Başlıca mesai-

l-i esasiye üzerinde muvafakat hasıl olan noktalarım ızı tadad ile bunlar üzerine
sulh yapılm asını ve m ütebaki m evadın m üzâkeresine devam olunm asını teklif
ettik. M ütebaki mevad iktisadı ve m alî bazı mesail ile ecanibe aid m ukavelâta
m üteallik idi. 4 Şubat akşam ı Başm urahhaslarla m üzâkerede bazı mesail-i arzi-
ye üzerinde tevafuk-u efkâr hasıl olm uş ise de m evadd-ı iktisadiye ve m âliyenin
ihracı (?) hususunda itilâf hasıl olm adı. M üttefikler teklifimize tahriri bir cevap
verm eksizin m üteakiben L o zan ’ı terkettiler. G erek K atib-i U m um iden , gerek
hey’etlerden şifahen istidlâl ettiğime göre, konferans tâlik olunm uş, fakat tâtil
olunmam ıştır. Ben de bunu tâtil addetm iyorum . Fırsattan istifade ederek diğer
heyet-i m urahhasalar gibi H üküm et ile temas etm ek üzere merkez-i hüküm ete
hareket ediyorum . -4 Şubat *.
PBA-K. 372/ 1.
* Telgrafın altında 4 Şubat, üstünde ise 7 Şubat 1923 tarihi var. Anlaşılan 4 Şubatta kale
me alınmış, fakat biraz gecikerek 7 Şubatta çekilmiştir.
No. 514
Paris Mümessilliğinden Hariciye Vekaletine
Tel. 7 Şubat 339 (1923)
C . 6 Şubat tele*.
tzm ir limanı hakkındaki em irnam eleri bugün saat on ikide Fransız

H üküm etine tebliğ edilmiştir.
* Bkz. No. 506.
No. 515
Paris Mümessilliğinden Hariciye Vekâletine
No. 1355 7 Şubat 1923
1 — İzm ir lim anındaki sefaini harbiyenin 7 Şubat nısfılleyle kadar lim an
dan çekilmeleri hakkındaki telgrafnam elerinin Fransız H âriciyesine tebliğine
m ukabil M ösyö Poincare âtideki cevabın Zat-ı Devletlerine arzını âcizlerinden
rica etti.
2 — Böyle bir tebliğe (fransızcası sommation) m utavaat edem eyiz. Gem ileri
m iz bu akşam çekilm eyeceklerdir. T aarru za uğrarlarsa kendilerini m üdafaa ede
ceklerdir*.
3 — İşbu telgraf 7 Şubat ikibuçuk sonra tanzim olunm uştur.
PB A -K . 372/1.
* T ü rk notasına karşı fransız cevabı 7 Şubat 1923 günü öğleden sonra saat 2.30’da telefonla
Türkiye M üm essilliğine bildirilmiştir ve fransızcası şöyledir:
Le 7 Fevrier 1923
Telephone â 2.30 heures.
Reponse verbale de M . Poincare â la note verbale turque concem ant le stationnement des
navires de guerre â Sm ym e:
“ Nous ne pouvons ceder â une sommation de cette sorte. Nos bâtiments ne se retireront pas
ce soir. S’ils seront attaques ils se defendront” .
(PBA-K. 372/1).
No. 516
Hariciye Vekaletinden Paris Mümessilliğine
Ankara, 7 Şubat (1923)
Saat 22.
7 Şubat sabahından itibaren İzm ir limanı torpil ile seddedildi. Keyfiyetin

alâkadarana tebliği m ercudur*.
* Bu telgraf üzerine Paris M üm essilliğim izce Fransa Dışişleri Bakanlığına aşağıdaki nota su
nulmuştur:
M ission Diplom atique Turgue â Paris,
au M inistere des Affaires Elrangeres de France.
Note verbale Paris, le 8 Fevrier 1923

No. 1358
Conform em ent aux instructions reçues de son Gouvem em ent, la M ission diplom atique Tur-
que a l’honneur de porter â la connaissance du Ministere des Affaires Etrangeres de la Republi-
que ce qui suit:
Le port de Sm ym e est ferme par des mines depuis le 7 Fevrier 1923.
(PBA-K. 372/1).
İzmir limanına mayın döşendiği, 7 Şubat gece yarısı İstanbul’daki İngiliz Yüksek Komiserli
ğine de duyurulm uş. 8 Şubat günü Henderson Londra’ya şunları tellemiştir:
“ I received at midnight vvritten com m unication from Adnan Bey informing me by order of
his govemment that Turkish general stafî had decided to close port of Sm ym a by barrage of mines
as from February 7 th.
“ I sent a message to Adnan Bey last night vvaming him that H .M .’s Ship “C uraçoa” vvould
enter Sm ym a this m om ing.
“ Com m ender-in-Chief is keeping Adm iralty fully informed of developments” . ( D B F P - 1/ 18, p.
517, n. 1 to No. 576).
No. 517
icra Vekilleri Heyeti Reisi Hüseyin Rauf Bey’den Takiben Başkumandan
Ankara, 8 Şubat 339 (1923)

Makina başında.
1 — B ugün Heyet-i V ekile m üzâkeratı neticesinde İsmet Paşa H azretlerinin

seyahate devamı ile A n kara’ya avdetleri faideli görüldüğünden m üşarileyhin ta
rafı âcıziden evvela kendisine cevaben yazılan ikinci m addedeki şifreli telgrafna-
me veçhile hareket edeceği arz olunur efendim.
2— ( ) arasındaki kısım. *
İcra Vekilleri H eyeti Reisi
* İkinci maddedeki telgraf metni yoktur.
No. 518
8 Şubat 339 (1923)
İzm ir lim anının torpil ile şeddinden sonra talimat-ı m ahsusasına tevfikan
sefain-i ticariyenin dûhul ve hurûcu için bir geçit m ahalli bırakıldığı Erkân-ı
Harbiye-i U m um iyenin iş’arından anlaşıldı *.
* Paris M üm essilliği durum u Fransa Dışişleri Bakanlığına şu nota ile duyurmuştur:

M ission D iplom atiçue Turque â Paris,
au M in islere des Affaires Etrangeres de France.
Conform em ent aux instructions reçues de son G ouvem em ent, la M ission diplom atique tur-
que a I’honneur de porter â la haute connaissance du G ouvem em ent de la R epublique Française
ce qui suit:
L e port de Sm ym e ayant ete ferme par des mines un passage a ete reserve pour Pentree et la
sortie des bâtiments de comm erce./.
(PBA -K. 372/1).
No. 519
No. 1365 8 Şubat 339 (1923)
İzm ir lim anının şeddi hakkındaki em irnam eleri Fransız hâriciyesine tebliğ
olundu. İşbu tebliğe cevap verm eyeceklerini ve fakat taram a vasıtasıyle m ethale
m üdaheleye teşebbüs edeceklerini müsteşarın ifadesinden istidlâl ettiğim m aruz
dur.
PBA-K. 372/ 1.
No. 520
8 Şubat 339 (1923)
No. 1364 (Kısmen)
i — Bu sabahki Fransız m atbuatı hem en um um iyetle İzm ir limanı hakkın-

daki teşebbüsüm üzü şiddetle tenkit etmektedir... Ekseriyetle M üttefiklerin
m üttehiden hareketi halinde Türklerin şiddetten vazgeçerek L ozan şartlarını ka
bul edeceklerini söylüyor. M ondros m ütârekesinin henüz m er’i olduğunu iddia
eden gazeteler de var...
3 — Fransız M eclis-i M ebusanı H ariciye Encüm eni birkaç gün evvel R hur
ve Lozan hakkında Poincare’den izahat istemiş. Fakat Poincare M eclis istihzah-
ları gibi komisyon teşebbüsünün de tehirini talep etmiştir. D ün hariciye
encüm eni T a rd ieu ’nun teklifi ile Poincare’nin kom isyona izahat itasında İsrara
karar vermiştir. Poincare’nin M ecliste m uhalefet tarafından m uaheze edilmesi
ihtimali varsa da yine de rey alacağını zannediyorum .
PBA-K. 372/ 1.
No. 521
10 Şubat 339 (1923)
D üşm an sefaininin İzm ir lim anına dahil olm ak üzere tarafımızdan atılan
torpilleri toplam ağa başlam aları ve yahut U zunada ve mevki-i m üstahkemin
herhangi bir kısmına karşı yapacakları ihraç harekâtının harekât-ı hasmaniye ibti-
dar m ahiyetinde telâkki edileceği ve bu suretle fiilen bir tecavüz vukuunda tara
fım ızdan m üdafaa olunacağı 9 Şubat tarihiyle Erkân-ı H arbiye-i U m u m iye R i
yasetinden tebliğ olunm aktadır*.
P B A -K . 372/ 1.
* Paris M üm essilliği, 10 Şubat 1923 tarihli, 1374 sayılı bir telgrafla, yukardaki telgrafın
Fransa Dışişlerine duyurulup duyurulm ayacağını sormuştur. Ertesi gün Hüseyin R au f bey, iki keli
melik bir telgrafla “ Evet efendim ” diye cevap vermiştir. Bunun üzerine Paris M üm essilliği Fran
sa’ya şu notayı vermiştir:
M ission D iplom a tiçuc T u rçu e â Paris,
au M inistere des Affaires Etrangeres de France.
No. 1378
Conform em ent aux instructions reçues de son G ouvem em ent, la M ission diplom atique tur-
que a l’honneur de porter â la haute connaissance du M inistere des Affaires Etrangeres de la Re-
publique, ce qui suit:
“ T o u t debarquem ent eflectue sur n’importe quel point de la place forte de Sm ym e, ou toute
tentative de repechage des mines posees sur l’ordre du com m endem ent turc, seront consideres par
le G ouvem em ent de la G rande Assem blee Nationale de T u rq uie com m e un comm encem ent
d’hostilites, et com m e une attaque contre laquelle il sera dans Pobligation de se defendre”.
(PBA -K . 372/1).
No. 522
ismet Paşa ’dan Heyet ’i Vekîle Riyasetine
Bükreş, 10 Şubat 39 (7923)
(Viinıdu 11/2/39)
B ugün 10 Şubatta M urahhas H eyetinin bir kısmı ile Bükreş’e geldim . Salı*
günü K östence’den hareketle Ç arşa m b a** günü sabahleyin İstanbul’a gelece
ğim ve İstanbul’da durm aksızın A nkara’ya hareket edeceğim . İzm ir’de bulunan
sefain-i harbiyenin yirm i dört saatte uzaklaşması için H üküm etin ültim atom
verdiği ve bu yüzden vaziyyetin gerginleştiği gazetelerde m ütâlaa olunm uştur.
Konferansta sulh için pek çok netâyiç elde edilmiş olup m ütebakisinin de elde
edilmesi m e’m ûldür. Binâenaleyh H âriciye Vekîli ve H ey’et-i M urahhasa Reisi
sıfatıile benim avdetim e kadar vaz’iyyet-i um um iyenin olduğu gibi muhâfazasını
* 13 Şubat 1923.
** 14 Şubat 1923.
İsmet Paşa 14 Şubat sabahı İstanbul’da olm ayı umuyordu. Am a R om anya’da çetin bir kışa
yakalandılar. Bükreş-Köstence arasında kara saplandılar ve üçbuçuk saatlik bu yolu 36 saatte ala
bildiler. İsmet Paşa’ nın İstanbul’a gelişi iki gün gecikti.
istirhâm ederim . Nâzır-ı m es’ûlün izâhâtm a ehem m iyet vermeksizin ittihâz-ı
mukarrerât etm ek haksız ve isâbetsizdir. Lozan elyevm inkıta’ etmemiş ve ta’lîk
olunm uş şekilde gösterilmekte olduğundan benim izâhâtım ı dinlem eden evvel
şekil değiştirm eğe sebep yoktu r***.
Telgrafnâm enizi kamilen hail edem edik. İstanbul’da A dnan Beye yeni ta’li-
m âtınız var ise gönderm enizi rica ederim.
M ustafa K em al Paşa H azretleriyle Fevzi Paşa H azretlerinin de A nkara’da

bulunm alarını taleb ettiğimin iblâğ buyurulm asını istirhâm ederim.
İS M E T
*** Bkz. No. 531.
No. 523
İsmet Paşa 'dan İcra Vekilleri Riyasetine
Bükreş, 10 Şubat 39 (1923)
(Vürudu 11 Şubat 39)
G azi Paşa H azretlerine m ahsustur.
Cihanın vaziyeti um um iyesinde harp endişesi vardır. Herkes isteyerek veya

istemeyerek bu ihtimali m evzubahis ediyor. Biz kısmı azam ini istihsal etmiş ol
duğum uz sulha kat’i olarak varabiliriz. Fakat ufak sebeplerle hiç kimse isteme
diği halde harp de vaki olabilir. Ahvali tesadüf ve fevrana bırakm ayınız.
Y akın dan sıkı bir inzibat ile vaziyete hâkim olunuz. Avdetim e kadar ahvali
m uhafaza etm ek elzem dir. İzm ir hadisesi üzerine buralarda harbin kabili icti-
nab olm adığı zihniyeti hasıl olm uştur*. Böyle bir zihniyet karşımızdakileri
ümitsizliğe ve şiddete sevk edebiliyor. D erhal A nkara’ya gelm enizi istirham ede
rim.
İS M E T
* Gerçekten T ü rk makam larının İzmir limanını yabancı savaş gemilerine kapatmaları üzeri
ne, 7-10 Şubat 1923 günleri pek gergindir. Başta tngilizler olmak üzere Müttefikler, banşa kadar
savaş gemilerinin hareketlerini sınırlamayacaklarını iddia etmişler, bir yandan T ürk hükümetine
nota verirken, öte yandan da inadına İzm ir’e savaş gemileri göndermişlerdi. Silâhlı bir çatışmaya
ramak kalmış gibiydi, tngilizler, İstanbul’da gerileyince arkasından İstanbul’u boşaltmaya zorlana
bileceklerini düşünüyor ve İzm ir limanına kadar bir çeşit kuvvet gösterisine kalkışıyorlardı, tsmet
Paşa, haklı olarak, gereksiz bir silâhlı çatışma olayının Lozan’da harcanan emekleri ve sağlanan
sonuçlan silip götürebileceğinden endişe duyuyordu.
No. 524
Adnan Beyden İsmet Paşa Hazretlerine
No. 4/1593 İstanbul, 10 Şubat 1923.
Başkum andan Paşa Hazretleri A n k ara’ya teşrifinizden evvel zât-ı âlîleri ile
Fevzi Paşa huzûruyla görüşm ek istediklerini arz ederim .
ADNAN
No. 525
İstanbul, 11 Şubat 39 (1923)

Pek aceledir.
İzm ir lim anı hâdisesinde vaz’iyyet-i hâzıranın on beş gün m üddetle ve av-
det-i âlîlerine kadar m uhâfazası takarrür ettiği ve bu husûsda endîşe buyurul-
maması R a u f Beyefendiden şimdi aldığım en m ahrem şifrede bildirilm iştir Efen
dim.
ADNAN
No. 526
H. Rauf Bey’den Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine
ve Erkanı Harbiye-i Umumiye Reisi Müşir Fevzi Paşa Hazretlerine
Ankara, 11 Şubat 39 (1923)
Takiben.
Dakika tehiri caiz değildir.
i — İsmet Paşa’ dan şimdi 1 1.2.39, 20.30 evvelde aldığım telgrafnam e* ay
nen ikinci m addededir. Kendisine m üsterih olmasını yazdım . D ü n akşam
* İsmet Paşa’nın Bükreş’ten Heyeti Vekile Riyasetine çektiği 10 Şubat 1923 tarihli telgrafı.
No. 523.
K östence’ye vapuru m ahsus gönderildiğinden işar ettiği tarihten daha evvel mu-
vassalatı m e’m uldür efendim **.
2 — (İsmet Paşa’nın telgrafnamesi aynen yazılacak)
H ariciye Vekâleti Vekili
** İsmet Paşa, zamanından önce değil, zamanından sonra İstanbul’a gelebilmiştir. Kara
saplanmışlar. R ıza N ur şöyle anlatıyor:
“ Şimdi yol meselesi var. ismet Edirne’den geçmek istemiyor. Y unanlılar kendisine bir suikast
yaparlar diye korkuyor... Herhalde îsm et’in hakkı var. Rom anya tariki ile gitmeğe karar verdik...
“ Bükreş’te birkaç gün ikametten sonra Köstence’ye gidiyoruz. T ren bir noktada kara saplan
dı, kaldı. Ne ileri ne geri kımıldanmıyor. Baktım iki yanım ızda karlar vagonların irtifaını aşıyor.
Ç ok fenama gitti. Y a burada günlerce kalırsak... Belki aç kalmam ız bile muhtemel. Şu kar da bit
ti. Ç ünkü lokomotifin her yeri dondu. Biz de donuyoruz...
“ Bereket versin Rom anya Hüküm eti arkadan amele ve asker taburları gönderdi. O n lar birkaç
gün uğraşıp yolu açtılar. Köstence’ye geldik. İsmet telgraf ile G ülcem al vapurunu istemiş. Vapur
orada...” ( Hayat ve Hatıratım, III, s. 1 160-1161).
No. 527
Adnan Beyden İsmet Paşa Hazretlerine
No. 89/132 İstanbul, 11 Şubat 1923
R a u f Beyden aldığım telgrafı ber vech-i zır arz eylerim:
M eclisin İsmet Paşanın bir ân evvel Ankara’ya m uvâsalatına sabırsızlıkla

m untazır bulun duğunu ve Fransızların Paşam ızın aleyhine cerayân husûlüne
çalıştıklarını m ahrem âne tarafımdan kendilerine söylem enizi rica ederim.
ADNAN
No. 528
Hüseyin Rauf Beyden İstanbul’da
Adnan Beyefendiye
Ankara, 11 Şubat 39
Makine başında (11 Şubat 1923)
Dakika te’hîri caiz değildir.
1 — Âtideki telgrafnâm enin vüsûlünde İsmet Paşa H azretlerine i’tâsını rica

ederim Efendim.
2 — İsmet Paşa Hazretlerine: K östence’den keşîde buyurulan telgrafnâm eni-
zi bugün 1 1/ 2/39 on bu çu k evvel’de aldım. A ynen G azi Paşa ile Fevzi Paşa
H azretlerine derhal yazd ım *. Vapur-ı m ahsûs gönderildiğinden iş’ânnızdan ev
vel m uvasalatınız ihtim âlini de zikrettim . A dnan Beyefendi İzm ir lim anı ve sefa-
in-i bahriye hâdisesini îzâh edince sizin mesâinizin işgal edilm ek arzusunda b u
lunm adığım a i’tim âd buyurulacağına üm m idvârım . T ekrarı arzu buyurulan
K östence’ye keşîde ettiğim telgrafnâm e A m addesindedir. C ü m len iz hoşgeldiniz
Efendim.
A — K östence’ye çektiğim iz telgraf aynen tekrar edilecektir**.
* Bkz. No. 523 ve 526.

** No. 525 veya 527 olabilir.
No. 529
İstanbul, 11 Şubat 1923
M ad d e 1 — İnkıtâ’ i’lân edilm edi. İzm ir hâdisesi ancak hâdd devresini ge
çirmiş sayılabilir *.
2 — Başkum andan Paşaya nerede m ülâkî olm ak tasavvurunda iseniz iş’ân.
3 — Başkum andan 15 Şubat 39 da İzm ir’de olm ak m ecburiyetindedir Efen

dim.
ADNAN
* Başbakan H . R a u f Bey, bugünlerde İstanbul’daki İngiliz Yüksek Kom iserliğine sözlü me
sajlar ulaştırmış, T ürkiye’ nin İngiltere’ye karşı düşm anca niyetler beslemediğini duyurm uş ve İz
mir’deki gerginliğin giderilmesi için M üttefiklerin gereken önlemleri almalarını rica etmiştir. R auf
Beyin bu yoldaki sözlü mesajı Adnan (Adıvar) aracılığı ile İngiliz Yüksek Kom iser Vekili Hender-
son’a ulaştırılmıştır. Bunun üzerine Henderson, 12 Şubat günü Londra’ya çektiği telgrafta, gergin
liği gidermek için İzm ir’deki İngiliz savaş gemilerinin geri çekilmesini önem le H üküm etine öner
miştir. Henderson, 15 Şubat günü İzm ir’de M ustafa Kemal Paşa tarafından İktisat Kongresinin
açılmasından ve İsmet Paşa’nın Köstence’den İstanbul’a gelişinden önce, İngiliz savaş gemilerinin
İzmir’den çekilmeleri için de ısrar etmiştir. Dolayısiyle 11 ve 12 Şubat günleri İzm ir bunalımının
artık yum uşam aya ve giderilmeye yüz tuttuğu anlaşılıyordu. (Bkz. F.O. 424/256, p. 546, No. 284
ve D B F P -I/ 18, p. 536-537, No. 390: H enderson’dan F .O .’e tel. 12.2.1923, No. 80).
No. 530
12 Şubat 39 (1923)
Başvekil Bratianu ve H âriciye N âzın D u ca ’nm ısrâr ile teklifleri şudur: İm

zaya m âni’ olan mesâil-i m âliye ve İktisâdiye ve ecânibin ikam etgâh m es’eleleri-
nin yeniden m üzâkeresini düvel-i m üttefikaya ve bize teblîğ içün teşebbüs ede
ceklerdir. B una tarafımdan m üsaade olunm asını taleb ediyorlar. Bu husûsda
müttefikler tarafından bir vazifeleri yoktur. M uvâfakatlan da m uhakkak değildir.
Sulh-ı âlem içün böyle bir tecrübeye girişmek istiyorlar. G ayr-ı m uayyen ahvâl
tahtında pek çok taraflar... tâbi’ olan sulh bir ehem m iyyetsiz hâdise ile büyük
tehlikeye düşebiliyor. Ben hüküm etim le tem asda bulunm adan bu bâbda bir ka
rar verem eyeceğim . A ncak sulh arzum uz ciddî ve hakîkî olduğundan diğer taraf
arzu ederse sulhün kabil-i istihsâl olduğunu ifâde ile iktifa eyledim . Kardan
Köstence yolu hâlâ açılm adı. Rum enlerin Ruslardan ve Rus politikasından en
dîşeleri ziyâdedir.
İS M E T
No. 531
Adnan Beyefendiye
No. 386, 387, 388 72 Şubat 39 (1923)
1 — İkinci m addedeki şifrenin İsmet Paşa H azretlerine m ülâki olduğunuz

zam an tevdîini rica ederim Efendim .
2 — İsmet Paşa Hazretlerine: M atbuâtda m anzûr-ı âlîleri olan İzm ir limanı

hâdisesine âid Bükreş’den keşîde buyurulan telgrafname-i devletleri cevâbıdır*.
A — Başm urahhas olarak Konferans m üzâkerâtını idare buyurduğunuz

m üddetçe ve m erkeze avdet buyuruluncaya kadar unvân-ı âlîlerinin H âriciye
Vekîli olm asına rağm en intihâb kanunundaki sarâhat m ûcebince hüküm etin
umûr-ı hâriciyesinde Konferansa âid ve buraya âid m uâm elât da dâhil olduğu
halde sevk ve idâresi m es’ûliyeti vekâlete vekîl olan zâta âid ve müteveccih bu
lunduğundan buraca hatâ olarak yapıldığı tahm în buyurulan husûsâtdan zât-ı
devletlerine bir günâ m es’ûliyetin teveccüh etm eyeceğini arz ve te’m în ederim.
B — N o. 387- H ey’et-i V ekîlece ve H âriciye Vekâletince Konferansa dâir it

tihâz edilen m ukarrerâta esâs m ünhasıran hürm et ve fevkalâde i’tim âd ettiğimiz
zât-i âlîleriyle rüfekay-ı kirâm lannın iş’ârâtı teşkîl ettiğinden m üzâkerâtın son
birkaç günlük cereyânı hâriç olm ak şartıyla diğer ittihâz edilen m ukarrerâtda
uzaktan görem ediğiniz derecede isâbet olduğunu avdetinizde bizzat tedkîk bu
yurarak anlayacağınıza kanâatim vardır. Son birkaç günlük m üzâkerât ve hâdi-
sât hakkında iş’ârât-ı âlîlerinde m übâyenet görüldüğünden ve vâki’ olan ba’zı
m ühim istifsânmıza cevâb alınam adığından b i’t-tabi’ karar ittihâzı m üm küm
olam azdı. Bu sebebden avdet-i âlîlerine ta’lîk zarûreti bu bâbdaki arzuy-ı devlet-
lerinin inzim âm iyle de hâsıl olm uş ve şu halde bu kısım da ne karar ittihâz edil
miş ve ne de hatâ yapılabilm iştir. G erek tarafıma gerekse G azi Paşaya bilhassa
son Bükreş’ten keşîde buyurulan telgrafnâm elerinizde** bu nikat hakkında
müteessir ve endîşenâk bu lun du ğu nu zu gördüğüm den tasm îm ve teskîn fikrine
m üsâraata m ecbûr oldum .
No. 388 — İzm ir vaz’iyyet-i hakikiyesi hakkında İstanbul’a daha erken m u

vasalatındı üm id ettiğim den derhal takdîm edilm ek üzere A d nan Beye tafsılât-ı
lâzim eyi bildirm iştim .Gazi Paşa H azretleri 1 1/ 2/39 akşam ı İzm ir’e avdet ve Fev
zi Paşa H azretleriyle birlikte İngilizlerin ihdâs ettikleri vaz’iyyeti tedkîk buyur-
d uklann a ve avdetinizle karar-ı kat’î ittihâzine kadar tarafım ızdan bir hâdise çı
karılm am ası esbâbım İngilizler ve sairleri tarafından esbbâb-ı m üdâfaam ızı kesr
tarzında m üdâhalât ve harekâta teşebbüs edilm em ek şartıyle istiklâl buyurdukla
rını bu sabah kendilerinden aldığım bir telgrafnâm enden tekrar anladığım ı arz
ederim Efendim.
** Bkz. No. 523.
No. 532
Mission Diplomatıgue Turque â Paris au Ministere des Affaires Etrangeres
de France
Note Verbale
No. 1379 Paris, le 12 Fevrier 1923
Conform em ent aux instructions reçues de son G ouvem em ent, la M ission

D iplom atique turque a l’honneur de porter â la haute connaissance du M iniste
re des Affaires Etrangeres de la R ep ub liqu e ce qui suit:
“ II resulte de diverses declarations oflicielles et officieuses publiees par la

presse europeenne, que les gouvem em ents allies soucieux de legitim er leur atti-
tude en ce qui concem e la situation creee â Sm ym e par les dem iers evene-
ments, cherchent â se prevaloir de l’arm istice de M oundros. C et armistice, sig-
ne par l’ancien G ouvem em ent de l’Em pire O ttom an, ne saurait etre invoque en
aucune façon, depuis que les Allies l’ont annule, en autorisant les G recs â de-
barquer â Sm ym e.
Le Gouvernement de la G rande Assem blee Nationale de Turquie, seul gou-
vernement responsable, estime qu e les relations entre les Allies et ledit G ou-
vem em ent sont regies uniquem ent aujourd’hui par l’accord de M oudan ia q u ’il
s’est toujours efforce de respecter pour sa part et, qui ne confırm e en rien l’ar-
mistice de M oundros.
En consequence, le Gouvernem ent de la G rande Assem blee Nationale ne

saurait se dessaisir d ’aucun de ses droits souverains sur n’im porte quel port de
son territoire, y com pris S m ym e” .
PBA-K. 372/1
No. 533
M . 1380 12 Şubat 339 (1923)
1 — İzm ir lim anında ihraç hareketine veya torpil toplanm asına m üteallik
olup 10 Şubatta irsal ve 11 Şubatta tavzih buyurulan telgrafnameleri ile M on
dros ve M ud anya mukaveleleri hakkındaki nokta-i nazarlarını m übeyyin 11 Şu
bat telgrafnameleri Fransız H âriciyesine tebliğ edildi.
2 — Peretti birinci tebliğe cevaben mevkii m üstahkem e ihraç hareketinin

kat’iyyen m evzuubahs olm adığını, fakat torpil hakkındaki kısmı şayan-ı kabul
görm eyeceklerini ve gemileri orada bulundukça onları vikayeye m üteallik teda-
biri ittihazda kendilerini haklı gördüklerini söyledi. Kendisine tebliğim izi te’kid
edecek surette cevap verildi.
3 — M ondros ve M ud an ya m ukavelenam elerine dair nokta-i nazarım ız hak-

kındaki notaya cevaben Peretti, İzm ir lim anındaki sefain-i harbiye meselesi hak
kında M ondros m ütârekesine istinad etmediklerini ve H üküm etin bunu
düşünm em iş olduğunu, İzm ir lim anındaki sefain-i harbiyenin m ezkûr mütâreke-
nam elerden dolayı değil, İzm ir hâriki esnasında tebaalarını him aye m aksadiyle
bulunm uş olduklarını, fakat 7 Şubat tarihli H üküm etim iz tebliğini alınca lim an
da kalmakta İsrar etm elerinin bir emr-i vaki haline geldiğini söyledi.
4 — Beyanat-ı vakıa Peretti’nin şifahi notalarım ızın esna-i tevdiinde söyle

dikleri sözlerden ibaret olup tahriri bir cevap alındığı takdirde arzedileceği m a
ruzdur.
No. 534
İzmir’de Başkumandan Mustafa Kemal Paşa’dan Lozan’dan Dönüş Yolunda
ismet Paşa ’ya
No. 166 İstanbul, 13 Şubat 1923
Şubat’ m onbeşinci günü İzm ir’de iktisat Kongresini bizzat küşat etmeyi pek
m ühim telâkki ediyorum . Erzincan, Diyarbekir gibi uzak yerlerden m üntehap
halk m ümessilleri gelmiştir. Şubatın onbeşinci günü akşam ı İzm ir’den hareket
edebileceğim . A nkara’ya beraber gitm em izi muvafık buluyorum . Bu telgrafın
vusülünü işar buyurm anızı rica ederim *.
M USTAFA KEM AL
ADNAN
* Bkz. No. 536.
No. 535
Gazi Mustafa Kemal Paşa ’dan ismet Paşa Hazretlerine
No. 445 Beyoğlu *, 13 Şubat 1923
Gayet Müstaceldir.
R a u f B ey’e ve doğrudan doğruya bana gönderdiğiniz telgrafnameleri al

d ım **. 1 1 .2. 1339’da İzm ir’e muvassalat ettim .Zatı devletleriyle m ülâkat ve
m üzakerat neticesine kadar vaziyet-i haziranın m uhafazası için tedbir-i lazim e it
tihaz edilmiştir. Ankara’ya birlikte m uvasalat etm eden daha evvel m ülâkatı fai-
deli görm ekteyim . Bunun için iki suretle hareket m üm kündür. Birincisi: İstan
b u l’a getirecek olan G ülcem al vapurundan çıkmaksızın doğru Bandırm a’ya ve
oradan İzm ir’e gelm enizdir. İzm ir’e Fevzi Paşa H azretleriyle kısa bir m ülâkattan
sonra birlikte hareket olunur.
Ben iktisat kongresini açm ak için ayın onbeşinde (İzm ir’de) bulunm aya
m ecburum . O nd oku zu n cu akşam ı A nkara’ya hareket niyetindeyim . H asta olan
Fevzi Paşa Hazretleri o güne kadar iadei afiyet ederse beraber hareket edeceğiz.
Bu m üm kün olm adığı takdirde:
* Telgraf, İzm ir’den İstanbul’a gönderilmiş ve ordan aktarmalı olarak yeniden Beyoğ-
lu’ ndan çekilmiştir.
İkinci Suret: Ben on beş akşam ı İzm ir’den, siz ona göre İstanbul’dan hare
ket ederek Eskişehir’de birleştikten sonra Ankara’ya hareket ederiz. K âzım K a-
rabekir Paşa Hazretleri beraberdir. İşarınıza m untazırım efendim ***.
M USTAFA KEM AL
ADNAN
*** Bkz. No. 536.
No. 536
İstanbul’da Adnan Beyefendiye
13 Şubat 1923 saat 11.30
G azi M ustafa K em al Paşa H azretlerine
Cevap 1 3 *
A nkara’ya beraber gitm ek (hakkmdaki) telgrafınızı aldım , sam imen teşekkür

ederim. Eskişehir’de birleşecek surette hareket ederiz **.
İS M E T
* Bkz. No. 535.

** İsmet Paşa, Eskişehir’de Atatürk’le buluşup görüşmesini şöyle anlatıyor:
“ Lozan dönüşünde İstanbul’da pek az kaldıktan sonra Ankara’ya hareket ettim.Eskişehir’de,
İzmir’den gelmekte olan Atatürk ile buluştuk. Fevzi Paşa da beraberdi. Atatürk İktisat Kongresin
den geliyordu. Her ikisiyle ayrı ayrı ve beraber konuştum. Sulh yapm ak ihtimali üzerinde kanaati
mi öğrenmek istiyorlardı. Bir sulh ihtimali var mı, yok mu? Üzerinde durulan husus bu. Benim
kendilerine naklettiğim, sulh ihtimali vardır...
“ Bu esas üzerinde bir kanaate, bir mutabakata vardıktan sonra, M eclis içi ve M eclis dışı
münâsebetleri ona göre idare etmek için bir istikamet tâyini arzusu bizim Eskişehir’de buluşm am ı
zın hedefini teşkil etmiştir. Hakikaten M ustafa Kem al Paşa ve Fevzi Paşa ile Eskişehir’de buluşup
görüşmemiz çok faydalı oldu. Zannediyorum ki, onlar da konferansın neticesi ve akıbeti hakkında
kendilerine rahatlık verecek bir kanıya vardılar. Bundan sonra aramızda herhangi bir görüş ayrılığı
olmaksızın M eclis’e gitmeye karar verdik...
“ Eskişehir’de tren içinde yaptığım ız görüşmede sulh olacaktır kanaatine vararak, görüş birliği
halinde Ankara’ya hareket ettik. Ankara’ya geldikten sonra aram ızda bir ihtilât olmaksızın M eclis
müzâkereleri yapıldı...
“ M eclis müzâkereleri tabiatiyle benimle çok çekişmeli geçtiği kadar,Atatürk müzâkerelere ka-
nştıkça bütün hücum lar ona karşı yapılıyor ve onun üstünde toplanıyordu. Lozan’dan dönerken,
bizim Atatürk ile Eskişehir’de buluşm am ız zihinlerde bazı tereddütler yaratmış. M eclis’ten evvel
görüşülmüş, bir takım kararlara varılmış olduğu zannıyla benim aleyhimde ve Atatürk aleyhinde
nihayete kadar her türlü tenkitler, kötülemeler yapılmış, m ücadele edilmiştir” . ( H atıralar , II, s.
95.97 ve 98.).
No. 537
No. 386 13 Şubat 39 (1923)
1 — Bükreş’ten hareket ettiğiniz tahm in edildiğinden tekrârı arzu b u yuru

lan telgraf İstanbul’d a A dnan Beye keşîde edilmiştir. 12 Şubat telgrafınız dün
geç vakit dâhil oldu. Bükreş’te bu lun du ğu nu z anlaşıldı. M ezkû r telgrafnâm e
tekrar ikinci m addede arz olunur.
2 — 7 Şubat telgrafnâm e cevâbıdır: M eclis-i M illîde ittifakla tasvîb edilen

hüküm etin bu bâbdaki nokta-i nazarı 28 K ânun-i sânîde m ufassalen bildirilm iş
ti. Y ed i sabahı hareket edeceğinizi bildiren 6 Şubat tarihli ve 319 num aralı’nıza
cevâb da oradan m üfarekatınızdan evvel Lozan Konferansında sulha vâsıl olm ak
içün vâki’ olan re’y irâde, fevkalâde m esâîye rağm en hiç netice hâsıl olm adığın
dan vazîfelerinizin hitâm bulm uş olduğu ve avdet ettiğinizi i’lân buyurm anız
bildirilmişti. H üküm etin ve M eclisin işbu nikat-ı nazarlarında hiçbir tebeddül
olm adığı bugünkü M eclis celse-i hafîyesinde cereyân eden m üzâkerâtda da anla
şıldı. G eç gelen bu telgrafınızı yarın H ey’et-i Vekîleye arz ederim . Tahavvül
olursa âcilen Bükreş’e yazarım *.
* Bkz. No. 511.
No. 538
Tel. 13 Şubat 39 (1923)
No. 1381
1 — Bu sabahki m atbuat İzm ir lim anındaki sefain-i harbiyeye lim anı terket-
meleri için H üküm etim iz tarafından Cum artesi günü yeniden üç günlük m ühlet
verildiğini ve bunun hitam ında... hareketim izi alacağım ızı neşrediyorlar.
2 — M üm essiliğe bu babda bir tebliğ gelm ediği cihetle bera-i m alûm at ar-
zolunur*.
PBA-K. 372/ 1.
No. 539
Paris Mümessilliğinden İstanbul'da ismet Paşa’ya.
Tel. 13 Şubat 1339 (1923)
No. 1391
Heyet-i m urahhasaya refaket eden Daily M ail m uhabiri gazetesine çektiği

telgrafta Zat-ı Devletleri ile R ıza N u r Bey arasında, itilâf-ı sulhiyenin kabul ve
adem-i kabulü hakkında ihtilâf bulunduğunu ve bu ihtilâfın A n kara’ya varınca
inşirah edeceğini yazm aktadır. Berai m alûm at m aruzdur.
PBA-K. 372/ 1.
No. 540
Paris Mümessilliği Maslahatgüzarı Hüseyin Ragıb Beyden
Hariciye Vekaletine
Açık Tel Le 14 Fevrier 1923
Seance ouverture Com m unes Bonar Law espere signature traite mais declare
Angleterre decidee â tout qu oiqu e danger im m ediat n ’existerait pas stop Cur-
zon C ham bre Lords dit que T u rq u ie avait occasion devenir Etat stable et pren-
dre place (parmi) nations civilisees stop Conditions paix etant tres genereuses
avait cru refus turc im possible stop T u rcs com m is grande faute et s’en rendront
com pte bientot*.
H U S S E IN R A G H IB
PBA-K. 372/ 1.
* Lord Curzon, Lozan’da barış andlaşmasını imzalamam akla Türklerin “ büyük hata” işle
diklerini tekrarlıyordu. 9 Şubat günü İstanbul’da Henderson’a bir telgraf gönderdi. İstanbul’dan
geçecek olan ism et Paşa’ya C urzon ’un özel mesajının iletilmesini istedi. Bu mesajında Curzon
şöyle diyordu:
“ O u r point of wiew is
(1) that the T urks made a gross mistake in not signing at Lausanne before m y departure last
Sunday (4.2.1923), after immense concessions that had been made;
(2) that ismet would have done vvell to rectify that error next m om ing before leaving Laus
anne, as M . Bompard reported his intention to do;
(3) that we are stili willing at any time to sign treaty in that form;
(4) that we can offer no opinion as to additional concessions believed to have been offered by
Bompard and M ontagna at last moment after I had left...
“ His M ajesty’s Governm ent found with great relief at Lausanne that great bulk of questions
at issue betvveen the allies and Turkish government vvere satisfactorily resolved, and they are gra-
tified at friendly sentiments that prevailed betvveen H .M .’s G overnm ent and Turkish delegation
after eleven vveeks’ association. I desire to be personally remembered to ism et Pasha, and renevv
my advice to him, so frequently given, to take what he has secured vvhüe he can stili get it... I
should like to receive a friendly message from him that he will duly consider m y advice, and that
the handshake will be possible in the near future... (F. 0 . 424/256, p. 526, No. 257 ve D B F P -I/ 18, p.
522, No. 380: C urzon ’a tel. 9.2.1923, No. 31).
Yüksek Kom iser Vekili Henderson, 17 Şubat 1923 sabahı İstanbul’da İsmet Paşa ile görüştü
ve C urzon ’un yukardaki mesajını kendisine iletti, ismet Paşa da C urzon 'a dostça bir mesaj yolladı.
Henderson bunu şöyle rapor ediyor:
“ I saw İsmet Pasha this m om ing....
“ I then delivered personal message in you r telegram No. 31, and described to him Britısh
point of vvievv as indicated in the first part of that telegram. ism et begged m e to convey to you a
most friendly message in response to yours. H e said that though you and he had disagreed on
many points he had great admiration for and confıdence in you, and that at Lausanne your opi-
nion had been the only one that counted for him. I said that you had equally great sym pathy
and confidence in him. H e added he had alvvays paid great attention to your advice...
“G enerally speaking he vvas friendly and pacific and gave me impression of being most an-
xious to have your advice as to the best course to pursue...
“ I consider it most desirable that you should if possible send him some message in reply...”
(F. 0 .424/256, p. 565, No. 315; D B F P -I/ 18, p. 552-553, No, 402: Henderson’dan C urzon ’a tel.
17.2.1923, No. 90).
Lord Curzon, 20 Şubat 1920 günü H enderson’un yukardaki teline şu karşılığı vermiştir:
“ Please thank ismet for his friendly sentiments tovvards myself, and express m y confıdent be-
lief that he vvill use ali his influence in the cause of peace” . (D B F P -I/ 1 8 p. 553, n. 3).
İsmet Paşa, C urzon ’un mesajına 25 Şubat 1923 günü şu karşılığı vermiştir:
“ I present to Y o u r Excellency m y best respects and thaııks for message received on m y pas-
sage through Constantinople and for good vvishes vvhich you have ju st sent me. Allovv m e to say
that I stili entertain conviction that mere knovvledge of humble claims of Turkish people, which like-
every people asks only to live free and independent, is conducive to, and sufficient to assure,
world peace” . (D B F P -I/ 18, p. 553. n.3).
İsmet Paşa, Bükreş’ten geçerken de Lord C u rzon ’dan bir mesaj almış. Bunu şöyle anlatıyor:
“ R om anya’da bir gün kaldım ... Bu bir gün içinde R om anya’daki İngiliz sefareti vasıtasıyla
bana Lord C urzon ’un bir mesajını tebliğ ettiler. Kim senin bilm ediği bir mesaj. Bir sır gibi gizli
tutulmuş, dostane yazılmış bir mesaj. Lord Curzon mesajında sulh olacağından bahsediyor, konfe
rans esnasında Lozan’da çalıştığım gibi Ankara’da da sulh için uğraşacağım dan söz ediyor, bana
muvaffakiyet diliyor ve aram ızdaki münâsebetlerin konferansta bir sulh ile neticelenmesi ümidini
ve temennisini tekrar ediyordu. Ben de cevap verdim, teşekkür ettim ” . (Hatıralar, II, s. 94)
Bu mesajlar üzerine İsmet Paşa, Eskişehir’deki görüşmesinde ve Ankara’da, daha rahatlıkla
“sulh ihtimali vardır” diyebilmiştir.
İsmet Paşa şöyle der: “ Lord C u rzon ’un benim hakkında ne düşündüğünü bilmem. Buna da
ir bir vesika okum adım . Fakat bende kalan bir sevgi ve saygı hissidir...” (Hatıralar, II, s. 76). İngi
liz belgelerine bakılırsa Lord C u rzon ’un da ism et Paşa hakkında ayni duygulan beslediği söylene
biliyor. (BNŞ).
No. 541
Tel. 14 Şubat 339 (1923)
C. 1381 tele*.
Düvel-i İtilâfiye Kom iserleri sulhun akdine kadar sefain-i harbiyelerinin li
m anlarım ıza duhul ve hurucu hakkında vazettiğimiz tedbirleri tanım ayacaklarını
m übeyyin bir nota verdiler. Biz bu notaya tahriren cevap verm ezden evvel üç
gün zarfında nokta-i nazarlarının tavzih edilmesini taleb ettik. M esele bundan
ibarettir. O n lar M ondros m ütârekesine istinad ediyorlar, biz Düvel-i İtilâfiye ile
m ünâsebatım ızı M udanya m ukavelesinin tanzim ettiği kanaatindeyiz. V e bu
noktai nazar.... ettiğimiz ve verdikleri notada taleb ettikleri bilakayıt küşat keza
m ülga M ondros m ukavelenam esi ahkâm ı idi. İsmet Paşa gelinceye kadar izah
ve istizah ile vakit kazanm ayı ve sonra cevap vermeyi iltizam ediyoruz.
PBA-K. 372/ 1.
* Bkz. No. 538
No. 542
Paris Mümessilliği Maslahatgüzarı Hüseyin Ragıb Beyden
Hariciye Vekaletine
Açık Tel. 15 Şubat 1923
C h am bre Com m unes debats reponse discours T ron e A u bry H erbert unio-
niste critique politique C u rzon Lausanne dem ande convocation rapide nouvelle
conference et souhaite cooperation France-Angleterre en O rient stop Ronald
M acN eal sous-secretaire Foreign O ffice defend politique C u rzon stop Estime
Grande Bretagne fait concession extraordinairem ent genereuses stop Echec con
ference şerait produit questions fınancieres interessant Angleterre moins que
autres allies.
No. 543
Paris Mümessilliğinden Hariciye Vekaletine.
No. 1401 17 Şubat 339 (1923)
1 — Fransız H âriciyesi bugün Lozan konferansı hakkında San K itabın bi

rinci cildini neşretmiştir. K itap Heyet-i U m u m iye içtim aatı ile m uhtelif kom is
yonların zabıtlarını ve sulh projesini muhtevidir.
2 — T em p s gazetesi bu akşam ki başm akalesinde L o zan ’da Fransa heyet-i

m urahhasasının daim a Lord C u rzo n ’a m üzaheret ettiklerini beyan ve Sarı Ki-
tap’tan birçok m ütalealar nakletmektedir. Bu m üteleanın İngiltere’de C u rzo n ’un
avdetinden sonra Türklerle anlaşm ak için tebarüz eden cereyana bir m ukabele
İngilizlere serzeniş olarak yazıldığı (? anlaşılmaktadır).
3 — K itap posta ile takdim edilecektir.
PBA-K. 372/ 1.
No. 544
Hariciye Vekaletinden Paris Mümessilliğine.
Tel. 21 Şubat 339 (1923)
H ariciye Vekili İsmet Paşa H azretlerinin dün avdet ettikleri ve 2 i Şubat ta
rihinden itibaren vazife-i Vekâleti ifaya m übaşeret ettikleri tam im en beyan olu
nur.
H ariciye Vekili N am ına
SU A D
DİZİN
- A -
Abdülbaki, 279. 239, 280, 292, 294, 312, 320, 324, 329, 333,
Abdülham id veresesi, 44, 48, 294, 312. 336, 337. 340. 345. 36 i >384. 39°. 397. 4° 5.
Abdülkadir M uzaffer Efendi, 32, 235. 429, 448, 449, 456, 461, 463, 493, 496, 502,
Abdülaziz, 109. 506.
Abdülhadi Han, 304. Anadolu, Asie M ineure, IX , 7, 9, 13, 14, 16,
Abdülm ecid Efendi, 4, 109, 110. 18, 50, 66, 71, 74, 82, 87, 88, 113, 114,
Abdürrahim Bey, 279. 121, 123, 125, 126, 129, 131, 133, 146, 153-
Actıon Française, 104. 156, 159, 163, 178, 190, 211, 213, 217, 223,
Adakale, 10, 12, 135, 148. 234. 243, 250, 251, 253, 259, 264, 274, 301,
Adalar, Ege Adaları, A dalar Denizi, X IV , 9, 356. 377. 378, 396, 413>4 ‘6, 425 . 428, 442 ,
12, 27, 102, 106, 120, 122, 131, 167, 311, 444. 45° . 464-
315, 46°, 5° 3- Anafartalar, 411.
Adana demiryolu, 21, 27, 29, 33, 34, 59, 80, Angleterre, Bkz. İngiltere.
146, 171, 175, 182, 184, 187, 214, 226, 238, Ankara, Angora, X -X II, X IV -X V II, X V III, 5,
247, 290, 317, 350, 454. 7, 11, 19, 37, 38, 46, 64, 67, 70, 71, 74, 77,
Adapazarı, 438. 79, 81, 82, 85-87, 89, 90, 92-96, 102, 103,
Adnan (Adıvar) (Dışişleri Bakanlığı İstanbul 109, I Io, 115, 123, 126, 133, 137, 140, 142,
Temsilcisi), X II, 58, 59, 63, 68, 76, 86, 94, 149, 160, 166, 170, 171, 179, 187, 197, 200,
95. 96. 247. 271, 296. 303. 304. 351. 357. 215, 216, 235, 237, 239, 25O, 2 5i, 256, 26i,
366, 376, 398,406, 407, 426, 438, 439, 443, 263, 265, 269, 270, 273, 274, 289, 296- 299,
462, 467, 481,482, 487, 504, 505, 509, 513, 305, 320, 322, 333, 337, 356, 358, 359, 372,
5 I4_5 I6, 518, 520, 521. 38ı, 385. 389. 390. 396, 399.400, 402, 405,
Afganistan, 34, 46, 161, 224, 247, 304, 305. 407, 423. 44O, 442, 443,449-451.454. 456,
Afrika, IX , 16, 166. 458, 4 6 i, 462, 467, 468,470-472,477,480,
Afyonkarahisar, 165, 354, 361, 374. 483, 485, 486, 488, 489,493, 494,502,505,
Afyon anlaşması (mukavelesi), 59, 61, 361, 374. 507, 510, 513-515, 520, 521, 523, 524.
A ğa Petros (Asuri-Geldani Heyeti baş Ankara Anlaşması, Ankara İtilafnamesi, X , 40,
kanı), 64, 67, 388, 389, 399. 7 ’ > 73. 74. ı°5> '7>. 238, 275, 350, 366,
Ahm et Bey (Güm ülcine eşrafından), 279. 419. 425, 43°. 431. 445. 454-
Ahm et Cevat (Açıkalın), 346. Ankara İtilâf mukavelesi, Bkz. Ankara Anlaşası,
Akdeniz, X V II, 196, 206, 213, 322. İtilafnamesi.
Akhisar, 439. Anzak (Anzac: Australian and Nevv Zealand
Âkil M uhtar, 443. Arm y Corps), 484, 497.
Akpmar, 177. Aralof, 6, 22, 25, 26, 35, 59, 65, 77, 118, 142,
Alaşehir, 439. 192, 194, 198,207, 208, 250-252, 356, 367,
Alexandropol, Bkz. Karaağaç. 393> 420, 431, 469, 484.
Ali Türkgeldi, 140. A n b u m u , 4 11, 425, 441, 444, 448.
Alm anya, Allem agne, 319, 382, 409, 483, 499. Armistice de M oudania, Bkz. M udanya M üta
Anıanullah Han, 304 rekesi.
Am asya, 135, 148. Armutili, 439.
Amerika, A B D , 3, 11, 15, 19, 36, 54, 81, 83, Asie M ineure, Bkz. Anadolu.
101, 123, 126, 127, 131, 133, 137, 140, 149, “Asuri Y u rd u ” , 55, 67, 211, 282, 345, 360, 388,
172, 175, 177, 182, 183, 194, 213, 214, 216, 389. 399-
Asya, IX , X V II, 150, 432. Belgrad, X V , 17, 27, 115, 170, 171, 378, 446,
Atıf, Binbaşı, 62, 382. 506.
Atina, 165, 256, 401. Berkes, M. 349.
Atrenos kazası, Bursa’nın, 172. Berlin, 150, 378, 419, 420, 442, 469, 484.
Avezzana, Baron (İtalya Büyükelçisi), 107. Berlin M uahedesi, (Berlin Kongresi), 135, 212,
Avrupa, IX , X V , 28, 40, 49, 81, 102, m , 120, 221, 234, 245.
'5 ° . '5 7 , >77, >79- >82, >93. 211, 242, 243, Bem , 36, 38, 103, 137, 256, 266, 382.
274, 279, 293, 299, 318, 355, 416, 421, 422, Bem ey, (Amerikan Yüksek Komiserliği görevli
451, 456, 469, 485. si), 53. 336 -
Avustralya, 411, 441. Besarabya, 12, 74, 148, 229, 430.
Avusturya, Autriche, 172, 409, 444, 499. Beyoğlu, 520.
Aydın (demiryolu), 21, 23, 27, 173, 183, 195, Beyrut, 256.
215. 439- Biga, 178, 439.
Azerbaycan, 480. Bilecik, X , 83, 87, 466, 487.
Azınlıklar, Akalliyetler, Minorites, X IV , 26-32, Bilsel, Prof. C em il, X III.
37-40, 42, 44, 45, 49, 51, 55, 58, 106, 169, Bingazi, 166.
268, 276, 282, 283, 289, 300, 315, 336, 347, Birinci D ünya Savaşı, Harbi U m um i, ıo ı , 104,
360, 363, 371,494- 115, 212, 372, 389,474, 510.
Bitlis, 62, 379.
Black Sea, Bkz. Karadeniz.
- B -
Boğazlar, Les Detroits du Bosphore et des Dar-
Bağdat (demiryolu), 2 i, 172, 183, 184, 195, danelles, Straits, X , X IV , 7, 13, 15, 17, 18,
274. 389. 45° . 472- 20-27, 29, 32, 34-39, 41, 42, 47, 48, 51, 52,
Baha Bey (M ezhepler Eski M üdürü), 30, 227, 54, 58, 65, 75, 84, 106, 111, 118, 124, 127,
4>5- 13 1» ' 37, 145 , ' 47, 149 , >5*. >57, 159* 161,
Bakla Burnu, 190, 310. 167-172, 177-180, 182-185, '87-193, 196-
Bakü, 73, 425. 199, 202, 204-207, 213, 223, 225, 226, 236,
Balfour, Lord, 468. 237. 239, 248, 249, 251-255, 257-260, 265,
Balkan, Balkans, 3, 102, 116, 120, 125, 131, 267, 269, 272, 273, 276, 280, 281, 284, 292,
197, 221, 237, 272, 378. 3° 9> 3' 314-3‘ 6, 325, 326, 334-336, 343,
Balıkesir, 399. 354, 355, 393, 407, 4‘ 9> 449, 454, 461, 469,
Balya, 34. 4 71,4 8 2 ,4 9 4 ,4 9 6 ,4 9 9 ,50 1.
B an; Antlaşm ası, Bkz. Lozan Antlaşması. Bolya Şirketi, 45.
Barış Konferansı, Bkz. Lozan Banş Konferansı. Bombay, 109.
Bamett, M ajör, 380.
Bampard, 29, 47, 63, 78, 90, 123, 147, 223,
Barrere, 10, 21, 29, 40, 46, 47, 55, 76, 144, 226, 249, 292, 306, 320, 392, 396, 433, 440,
146, 175, 178, 182, 219, 223, 265, 269, 273,
284, 302, 306,307, 317, 341, 348, 364, 365,
449, 476, 478, 484, 497, 498, 5° ° " 5° 2, 5° 5>
506, 523.
440. Bone, General, 7.
Barres, M aurice, 230. Borçlar, Bkz. Osm anlı Borçlan.
Basra, 172. Bornova, 87, 89, 486, 492.
Basri Bey (Debre M ebusu), 115. Bosnaköy, 376, 401.
Başkale, 389. Bosphore, Bkz. Boğazlar.
Batı T rakya, G arbi Trakya, Thrace O ccidenta- Boussac (Adana’da Fransız Pamuk Fabrikası
le, 6, 7, 9, 10, 17, 26, 41, 67, 70, 76, 106, M üdürü), 226.
120, 122, 131, 133, 138, 141, 154, 169, 170, Bozcaada, Tenedos, 22, 38, 149, 178, 190, 210,
201, 209, 210,229, 279, 400, 413, 416, 417, 265, 316, 326, 484, 497.
419, 438, 485, 499. Bratianu (Romen Başbakanı), 516.
Batum, 6, 73, 90, 118, 119, 425, 480, 489, 495. Bridel, Gaston (Gazette de Lausanne M uhabi
Bayezid, Bkz. Doğu Bayazit. ri), 499-
Bayındır, 438. Bristol, Amiral M ark, 27, 213, 216, 280.
Behçet Bey, 388. Britanya, Bkz. İngiltere.
Belçika, 12, 145, 182, 248, 397, 414. Brüksel, 183, 256.
Bucak, Boudjak, 402. '37. '45- >49. '52. 156 , ‘58 . ‘59- i 6 7'
Budapeşte, 256. 170, 177, 178, 184-186, 190, 197, 204, 211,
Bulgaristan, 3, n , 102, 103, 120, 140, 167, 178, 212, 215, 2 l6, 219,220,224,229, 248,249,
283, 462. 254, 255, 258-260, 264, 265, 268-270, 272,
Bursa, 83, 87, 135, 172, 399, 438, 466, 487. 273, 275, 276, 280, 282-284, 288-290, 292,
Bükreş, 73, 91-93, 140, 256, 426, 504, 506, 507, 295. 298, 299, 30i, 307, 3 11, 319, 320, 333,
5 12-5 15. 522 , 5 24- 338, 339. 3 4 1. 348. 360. 362-365. 3 % 380.
381, 383. 384. 39°. 397. 4 1 1 . 4 12, 416 . 428,
- C -
431-436. 440. 441. 445. 448, 458, 459. 461 .
463, 467, 468, 471, 474-478, 482, 483, 486,
Caclam anos, Bkz. Kaklam anos. 4 9 1- 496-500. 5°5> 523 -526 .
Cafer Tayyar, 102.
Cahit Bey (Yalçın) Hüseyin, 392. - ç -
Canpolat Bey, Bkz. İsmail Canpolat.
Capitulations, Bkz. Kapitülasyonlar. Çaladiri, 209.
Cavit Bey, 65, 216, 262, 263, 290, 391, 392, Ç al Kazası, 438.
Çanakkale, Dardanelles, IX , 31, 36, 68, 70, 88,
423-
Cebelitarık, 297. 89, 127, 131, 169, 178, 231, 257, 269, 295,
Celalettin A rif Bey, 104, 107, 140. 296, 3°2. 3°3> 3*5. 4°7> 4 ‘ '. 4 9 '. 492-
Cem alettin (Kurye), 38, 265, 267, 309, 388. Çekoslovakya, Tchecoslovaquie, 348.
Cem al Hüsnü (Taray), İkinci Katip, 36, 38, Çerkeş Ethem, 6, 56, 62, 119, 378.
256, 261, 266. Çiçerin, T chitcherine (Rus Dışişleri Bakanı),
Cem al Paşa, 378. ı ı , 14, 15, 17, 20, 21, 24, 26, 27, 34-36,
Cem iyet-i Akvam, Bkz. M illetler Cem iyeti. 40, 42, 52, 57, 59, 60, 65, 67, 68, 71, 75,
Cenevre, Geneve, 24, 198, 199, 242, 243, 289, 77, 80, 84, 86, 89, 126, 143, 150, 157, 159,
435 . 462. 160, 167, 168,170, 177-179, 185, 186, 92,
Cerablus, 454. 198, 207,208, 210, 212, 224, 248, 251, 253,
Cevad Abbas (Giirer), 140. 254, 259,281, 333, 356, 359, 361, 393, 405,
Cevat Bey, 104. 4°7> 4'9>420, 436, 441, 442, 454, 461, 469,
Cevad Bey (Ezine), (Belgrad’daki T ü rk Elçisi), 482, 483, 493, 496, 499.
63. 115, 282. Çifteler, 439.
Cezayir, 346. Çivril, 438.
Chester projesi, Cester, 45, 50, 76, 78, 299, Çölemerek, Çölem erik (Hakkâri), X IV , 389,
324, 367, 437, 446. 492-
C hild (A B D ’nin Rom a Büyükelçisi), 41, 137,
182, 280, 341, 390, 476, 478, 498. - D -
C hotani, Hind Hilafet Komitesi Başkanı, 52, Daily Chronicle, 104.

33 '- Daily Express, 339.
Cisrimustafa Paşa, Bkz. M ustafa Paşa. Daily Herald, 104.
C larke, 152. Daily Mail, 96, 104, 523.
Confederation Helvetique, Bkz. İsviçre. Daily Telegraph, 104, 179, 180, 182.
Conference de Lausanne, Bkz. Lozan Barış Damat Ferit, 159.
Konferansı. Danimarka, 19, 108, 175, 182,414.
Constanza, Bkz. Köstence. Dardanelles, Bkz. Çanakkale.
C ox, Sir Percy, 472. Danca, 177, 253.
Crovve, Sir Eyre, 204, 308, 341, 362, 380. Debre, 115.
Cumhuriyet Gazetesi, 105, 109. Dedeağaç, 8, 76, 121, 122, 127, 128, 146, 301,
Curelly, M üsteşar, 481. 375. 397. 409. 426 , 438-
C urzon, Lord (İngiliz Başdelegesi), X I, X V , 3, De Lacroix, (Bern’de Fransız Müsteşarı) 103,
5-10, 17, 18, 20, 21, 24, 26, 27, 29, 30, 35, 230.
36, 40-42, 44, 47, 58, 62-64, 66, 69. 72, 75> Delegasyon, Bkz. T ü rk Delegasyonu.
77, 79, 80, 85-87, 90, 96, 97, 104, 106, 111, Delete, (İzm ir-Kasaba hattı Genel M üdürü),
112, 116-118, 121-123, 125, 127-132, 136, 312.
Demirci, 439. Erzincan, 520.
Demir Hisar, 301. Erzurum, 194, 473.
Denizli, 173,438,439. Eski İstanbul Burnu, 178.
Derizor, X IV . Eskişehir, 438, 439, 521, 524.
Dersaadet, Bkz. İstanbul. Eşme, 439.
Derso, Ressam, 264, 495. Eşref, 119, 378.
Dette Publique, Bkz. Osm anlı Borçlan. Ethem, Bkz. Çerkeş Ethem.
Detroits, Bkz. Boğazlar. Ezine, 257.
Diam andi, (Romen II. M urahhası), 229, 504.
Doğu Bayazit, Bayazit, 59, 60, 65, 77, 368, 394, - F -
4 ıg, 441,442.
Fâris A ğa aşireti, 337.
Diyarbakır, 520.
Fas, 346.
Doğu Sının, X IV .
Fatih, 215.
Doğu T rakya, Şarki Trakya, Thrace Orientale,
Faysal, 43, 28g.
X , 6, 7, 45, 91, 120, 122, 131, 155, 156,
Fazıl Bey (Köstence Konsolusu), 427.
169, 178, 191, 200, 226, 270, 301, 326, 378,
Ferit (Tek), T ürkiye’nin Fransa Tem silcisi, X I,
445.4 65.48 2 , 484. 5°6. X II, 37, 41, 42, 44, 46, 65, 72, 76, 87, 88,
Drama, 438.
103, 134, 140, 175, 262, 263, 277, 285, 299,
Drum m ond, Sir E. (M illetler Cem iyeti Genel
Sekreteri), 435.
3° 2. 3° 7>3' 2, 385. 386, 421, 422, 423, 437,
480, 485, 486, 490.
D uca (Hariciye N azın), 516.
Fevzi Paşa, 44, 47, 49, 68, 73, 74, 83, 93, 267,
270, 271, 279, 309, 317, 358, 399, 400, 407,
- E - 423, 425, 430, 453, 466, 467, 470, 513, 514,
5 16 ,518 , 520, 521.
Ebululâ Bey, 105.
Fırat, X IV .
Echo de Paris, 104, 160, 255, 264, 436.
Filistin, 32, 50, 235, 283, 294, 321.
Echo Nationcd, 104, 129, 453.
Fisse, Sepharadi Cem iyeti Başkanı, 199.
Edim e, Andrinople, 121, 127, 189, 200, 355,
Flammarion, Cam ille, 230.
376, 377. 515-
Fonjallaz, A lbay, 241.
Edremit, 14, 123,406.
Forbes, Adam , 152.
Ege Adaları, Bkz. Adalar.
France, Anatole, 229, 230.
Ege Denizi, 3, 6, 7, 12, 102.
Franklin-Bouillon, 35, 82, 151, 252, 342, 453,
Egypte, Bkz. Mısır.
458, 461.
Ekalliyetler, Bkz. Azınlıklar.
Fransa, France, X , 4, 13, 25, 35, 43, 45, 47,
Elazığ, Elâziz, 68.
EUftkeron Vima, 237. 5°. 56. 59. 72. 74. 80, 82, 84-86, 91, 93,
95, 103-107, 110, 126, 128, 132, 139, 147,
Emir Ali adası, ıgo.
150, 164, 168, 201, 204, 208, 210, 223, 229,
Enver Bey (Köstence Konsolosu), 73, 140, 426.
234, 247, 264, 266, 274, 302, 319, 320, 322,
Ereğli, 216.
Erbil, 492. 329. 335- 347. 350. 35'. 36°. 36 '. 366. 367.
Erio, Paul (Gazeteci), 1 ıo, 246. 373. 385. 403. 421. 422, 431. 45°. 452. 453.
Erivan, 283. 455. 468, 477. 480, 487. 5° 3>5 18, 525, 526.
Fuad Bey (Ağralı), Veznedar, 50, 67, 86, 323,
Ermeni, Ermenistan, 7, 9, 10, n , 16, 18, 19,
402, 462, 483.
27. 3°. 3'. 34. 4° . 42. 46, 55. 68. 83, 123,
Fuad Bey (Balkan), 26, 209.
127 . 13 1» 133. >34. 136. 143. l6 a . >72, 174.
Fuad Selim (Eski Bern Elçisi), 63, 66, 382, 397.
176, 182, 201, 204, 209, 211, 218, 220, 228-
232, 240, 246, 247, 268, 272, 273, 281, 282,
289, 290, 299, 300, 346, 372, 378, 425, 444, - G -
448, 466. A yn ca Bkz. “ Ermeni Y u rd u ” . Galata, 409.
“ Ermeni Y u rd u ” X IV , 22, 26, 28, 32, 55, 58, Galli (İtalyan Rodos Valisi), 82, 460.
192. 215-218, 236, 263, 345, 360. Gallipoli, Bkz. G elibolu.
Ertuğrul, 439. Gandi, Gandhi, 36, 257.
Ertuğrul Efendi (Vahdettin’in küçük oğlu), 108. G arbi Trakya, Bkz. Batı Trakya.
G arp Cephesi, X . Haroun Alitcha Bey, 103.
Garroni, M arki, 13, 14, 21, 28, 37, 38, 40, 59, Haşan Hüsnü, 451.
77, 82, 123, 147, 149, 157, 159, 178, 187, Haşan (Saka), M aliye Bakanı, II. Delege, X ,
216, 219, 260, 264-266, 273, 278, 283, 284, 37, 44, 46, 52, 61, 79, 84, 85, 88, 119, 127,
291, 292, 299, 338, 348, 364, 366, 425, 433, 261-263, a85. 293. 296> 299, 306, 319, 331,
440, 441, 461, 474, 476, 478, 499. 332> 372. 39‘ . 392. 403. 4>2, 449. 470. 479.
Gaulis, M adam e Berthe-George (Gazeteci), 8, 483, 486, 489, 497.
103, 126, 147. Hasib, M araş M ebusu, 473.
Gauvain, Auguste, 109, 230. Havva, H anya’nın Pepovle köyünden, 357.
G âvur Kazası, 389. Hayashi, 40, 433.
Gazelle de Lausanne, 329, 433, 498, 499, 501. Haydar Paşa, 409.
G azi Paşa, Bkz. Mustafa Kemal Paşa (Atatürk). Hâkim, Dr. (Hintli), 11, 144.
G ebze, 177. Henderson, (İstanbul Yüksek Kom iser Vekili),
“G eldani Y u rd u ” , 55, 64, 282, 345, 360, 388, 44, 131, 296, 398, 431, 459, 504, 509, 516,
389, 390.
524-
G elibolu, G allipoli, X IV , 22, 65, 82, 86, 137, Henry, (İngiliz Binbaşısı), 236.
■45. ' 73. ' 78> i8 4- l86> ' 9° . 202> 2° 4. 253> Hereke, 399.
254, 258, 265, 268, 272, 310, 316, 320, 393, Heriot, Edouard, 428.
433. 44'. 448. 461. 478, 484. 492>497- Hırant, Serç, 46, 305.
Gentizon, Paul (Gazeteci), 110. Hicaz, 44, 273, 296, 298.
George, Lloyd, 298. Hikmet Bey, Dr. (Dışişleri İstanbul Bürosu m e
Germencik, 439. murlarından), 91, 481, 482, 487, 504.
G ignoux, 200.
Hikmet (Bayur) Yusuf, (Lozan’da T ürk Dele
Girit, 58, 246, 357.
gasyonu Üyesi), 104, 115.
Givkoviç, Trajan (Yugoslav M ümessili), 115.
Hindistan, İnde, 144, 283, 331, 346.
Goeben (Yavuz) Zırhlısı, 239, 240.
Gonaris, Gunaris, 264, 427. Hoca Salih Efendi (Güm ülçine Müftüsü), 279.
G öçm enler, M uharcirler, 14, 27, 268, 447, 389. Hollanda, 19, 175, 414.
G ödem , 438. Humanile, 104.
G rande Assemblee Nationale de Turquie, Bkz. Humus, 175.
Türkiye Büyük M illet Meclisi. Hükümet-i Osm aniye, Bkz. Osm anlı İmpara
G rande Bretagne, Bkz. İngiltere. torluğu.
Grece, Bkz. Yunanistan. Hüseyin (Pektaş), 104.
Grevv (A B D ’nin Bern Büyükelçisi), 137. Hüseyin R auf (Orbay), Başbakan, Dışişleri Ba-
G rey, Edvvard, 196, 252. ği Maslahatgüzarı, 76, 140, 437, 525.
Guneson, 406. Hüseyin R auf (Orbay), Başbakan, Dışişleri Ba
Gunzburger, 199. kan Vekili, X II, X V III, 4-23, 25-39, 4>~74>
GülcemalV&p\ım, 515. 76, 79-92, 94-96, 108-110, 116, 118, 119,
Güm ülçine, 2og, 279, 301. 121, 124, 126, 129, 130, 132-136, 139-144,
G üm üşhane, 396. 148, 151, 153, 155, 156, 160, 163, 164, 166,
Gürcistan, X , 193, 480. 171, 173-177, 180, 181, 188, 189, 194-196,
203, 204, 206-210, 214, 215, 218, 227, 228,
- H -
232-236, 238, 245-247, 251, 253, 257, 263,
Haim Naum Efendi, 391. 266, 267, 270-272, 277-279, 285, 287, 290,
Hakkari, 64, 389. 291. 295-298, 300, 304, 306, 309, 311-314,
Halep, 454. 317, 321-325, 331, 336, 337, 343, 344, 349-
Haliç, 73, 351. 354. 357-359. 366, 368, 370. 371. 374. 375-
Hama, 21, 171, 175, 187. 379. 382, 383. 386-388, 394-396. 398, 400-
Hamid Bey, 147, 171, 406. 402, 406-410, 417, 418, 420-423,427-431,
Hanya, 58, 357, 358. 437-440, 443, 444, 447, 452-456. 459. 460,
Harbi U m um i, Bkz. Birinci D ünya Savaşı. 462, 466, 467, 470, 472-474, 479, 480, 486-
Harim, X IV . 496. 5° ‘ .503. 504.507. 5° 9- 5’ °> 5I2>5' 4-
Harington, General, X I, 46, 62, 108, 131, 284, 5 16, 518, 520, 522, 525.
3° 3. 351. 376, 398, 49*• Hüseyin (Mekke Şerifi), Hussein Cherif, 144.
- I - 193, 196, 197, 203, 205, 206, 209-212, 220,
222, 228, 230, 237, 246,249,256,260,270,
Irak, X IV , 106, 127, 136, 150, 152, 224, 274,
271, 290, 291, 296, 301,310,317,322,323,
275, 283, 288, 294, 302, 307, 328, 338, 422,
325. 329. 332. 333. 336,337.343,349.354.
432, 450, 497.
360, 362-365, 370, 374, 395, 397, 398, 401,
416, 418, 426, 428, 431, 438,443,444,447,
- İ -
449. 45° . 454, 456. 459.46 i >46 3.466,467,
İkdam, 298. 47', 472, 481, 485. 491,492,496-5° ° . 5° 9.
İllustration, 109, 110. 512-516,520-522,524.
İmroz, İmbros (Gökçeada) 22, 38, 149, 178, İsveç, 3, 19, 45, 60, 64, 101, 108, 175, 182,
190, 268, 316, 326, 484, 497. 368,388, 414.
İngiltere, Angleterre, Britanya, G rande Bretag- İsviçre, Confederation Helvetique, Suisse, X ,
ne, X , 5, 19, 45, 48, 79, 84, 101, 103, 110, X I, 6, 19, 21, 33, 6 ı, i i i , 112, 113, 115,
128, 132, 147, 149, 150, 151, 161, 164, 175, 119, 175, 240, 241, 244, 264, 266, 289, 328,
177, 208, 222-224, 234, 247, 264, 266, 288, 378. 382, 426.
303. 3' 5. 3i 9. 335. 342. 347. 361. 365. 463. İtalya, İtalie, X , 4, 103, 107, 110, 123, 124,
468, 469, 477, 497, 499, 523, 525, 526. 128, 132, 147, 149, 164, 165, 170, 208, 210,
İnönü Muharebesi, 439. 223, 264, 266, 319, 335, 347, 365, 369, 384,
Intransigent, 293. 403, 420, 422, 429, 450, 502, 506.
İplikçiyan, Jerar, 46, 305. İzmir, Sm ym e, IX , X , X V III, 9, 59, 68, 71,
İpsala, 401. 75, 77, 87, 91-96, n o , 134, 165, 183, 189,
İran, Perse, 29, 274, 389. 218, 239, 267, 271, 279, 305, 312, 367, 368,
İrlanda, 281, 346. 370, 371. 382. 385, 397. 406, 408, 409, 419,
İskeçe, 26, 279, 301. 420, 438, 439, 443, 444, 452, 453, 459, 464,
İskenderun, 78, 319, 445, 454. 470. 471. 487. 5°°> 5° 3> 504, 5o8-511 . 513,
İsmail Canbolat, (Belgrad M ümessili), 17, 27, 5'4> 5 ‘ 6, 5 '8 , 520-522.
1 1 5 ,1 7 1 ,2 1 4 . İzmit, İsmid, 68, 83, 87, 173, 398, 409, 438,
İsmet Paşa (İnönü), (Baş Delege-Dışişleri Baka 466, 487, 492.
nı), X , X I, X III-X V III, 3-96, 102-109, 112- İznik, 438.
115, 117-121, 124-144, 146-148, 150-153, İzzet Paşa, 147, 149, 159.
■55. >57. '5 9"'64. 166, 168-177, 179-181,
183-185, 187-189, 192, 194-196, 197, 199- -J-
205, 207-210, 213-217, 219, 220, 224-228,
Japonya, X , 15, 335, 449.
230-238, 240-243, 245-247, 249-252, 254-
Joflre, M areşal, 423.
258, 260-267, 269-273, 276-279, 281-285,
Journal, 104, 109, 110, 207, 246, 255, 274, 289,
287, 290, 291, 293, 295-309, 311-314, 316,
307,436, 477, 478.
3i 7. 319-325. 327. 330. 331. 334-337. 339- Journal des Debats, 104, 109, 259, 381, 385, 412,
344. 348-358. 36 l > 36 2. 366. 36 7. 369-371. 453. 472-
374. 375. 378-384. 386-388, 391, 393-400, Journal de Geneve, 113, 114, 120, 169, 182, 199,
402, 404-415, 417-421, 423-430, 432-440,
200, 216, 220, 230, 237, 242, 254, 259, 283,
442, 443, 445-448, 451-455, 457, 459-467,
469, 470, 473-476, 479-481, 483-489, 491-
293. 297. 329, 332, 342, 348-
495, 497. 498, 5°°-5°4> 506-508, 510, 512- - K -
517,520,522-526.
İsmet Sıtkı, Dr. (İsmail Sıtkı), 44, 297. Kafkaslar, Kafkasya, 85, 185, 480.
İspanya, 19, 108, 140, 175, 182, 199,414,429. Kaklam anos, Caclam anos (Y unanlı Delege),
İsraelite, Bkz. Yahudi. 263, 333-
İstanbul, Constantinople, Dersaadet, IX -X I, Kam enof, 48, 314.
X V H. 3- 5. 7-9. '4 . '6-19, 21, 23, 31, Kapitülasyonlar, Capitulations, IX , X I, X V I, 3,
34 . 36 . 39 . 52 - 57 . 59 , 60, 69, 71, 76-79, 93, 5, 14, 19, 21, 25, 37, 40, 43, 44, 46, 47, 49,
101, 104-106, 110, I I I , 115, 116, 123, 127, 50, 52-56, 61, 64, 66, 67, 81, 86, 106, i i i ,
129, 131 , 133. «37. 139 . ‘45-H 7. "56 , 159. ■35, ' 37,' 45, >57, i6 5> >75. 182, 187, 203,
165, 168, 169, 176-180, 182-184, ‘ 87. 190, 205, 216, 223, 260, 273,
280, 289, 291-293, 295, 300, 301, 322, 333, - L -
336, 338, 240-342, 344,350, 367, 373, 387, Lacaze, Am iral, 276.
38 9. 397. 448, 45° . 451.458. 461, 463. 478, Lacretelle, Pierre de, 381, 385.
484,498,501. Lahey Adalet Divanı, Lahey Beynelmilel M ah
Karaağaç, Alexandropol, Karagatch, 6, 9, 10, kemesi, 66, 390, 397.
57, 58, 66, 82, 86, 102, 130, 133, 136, 200, La Suisse, 220, 297.
La Tribüne de Geneve, 104, 108.
355. 358. 376, 398. 402. 439- 449. 463. 497- Lausanne, Bkz. Lozan.
Karabiga, 178, 253.
Karaburun, 503. Law, Bonar (İngiliz Başbakanı), 52, 96, 302,
Karacan, Ali Naci, XIII. 380, 5 2 3 -
Karaçalı, 177. Lehistan, Bkz. Polonya.
Karadeniz, Black Sea, X , 7, 20-22, 24, 26, 27, Le Malin, 103, 104, 109, 150, 263, 301, 334,
32, 121, 122, 150, 159,161, 167-169, 177, 355. 378, 4° > . 475. 486.
178, 182, 186, 188, 191, 196-198, 202, 205- Lenin, 314.
207, 213, 214, 237, 253, 259, 314, 322. Le Pelit Parisien, 104, 125.
Libya, Trablusgarb, 16, 166, 283.
Karahan, 58, 80, 143, 188, 192, 359, 484. Limni, Lemnos, 22, 149, 178, 190.
Karahisansahib, 438.
Lindsay, R .C . (İngiliz Büyükelçisi), 101, 431.
Karaköy, X . Londra, London, Londres, 46, 54, 62, 64, 103,
Karamürsel, 438.
126, 161, 168, 179, 180, 182-184, 195. >96,
Karasin, 57, 356, 357, 361 205, 215, 221, 224, 247, 304, 355, 361, 380,
Karesi, 439.
381, 384, 398, 405, 4 11, 416, 472, 475, 490,
Kars, 483.
Kartal, 424.
5° 4>506. 5° 9>5‘ 6-
Lozan, Lausanne, X V II, X V III, 4, 5, 23, 28,
Kasaba, 312, 439.
Kavak, 190.
3°. 32. 35. 46> 52. 53. 59. 6°. 62, 65, 78-
80, 82, 88, 92, 93, 95-97, 103-105, 109,
Kayseri, 40, 44, 47, 68, 277, 296, 396, 408, 415,
116, 119, 129, 139, 142, 150, 151, 159, 168,
484, 491.
171, 188, 193, 198, 199, 201, 207, 240, 241,
Kâzım Paşa, Karabekir, 267, 399, 453, 470, 246, 250, 255,263, 266, 276, 281, 284, 285,
52'- 295. 297, 301,304, 306-308, 313-315, 320,
Kerkük, X IV . 322, 323. 33'. 332. 334. 336>339. 342 346,
Kıbns, 131. 364. 36 5, 368-369. 37° . 378, 380,381, 383,
Kırşehir, 68, 408. 388, 399. 4OI>422, 433, 435, 436, 440, 449,
Kiber (Fransız G rubunun meclis-i idare reisi), 453. 454. 456-47«. 472. 475. 476, 478, 490.
366. 495. 5 ° '- 5°5>5°7> 508, 5 11, 513, 520, 521,
Kilikya, 136, 211, 217, 229. 523- 526.
Kipert G rubu, 56, 350. Lozan Antlaşması, Barış Antlaşması, T raite de
Kireççiler, İskeçe kazasına bağlı, 279. Lausanne, IX , X III, 78, 85, 478.
Kitzki, Albert, 173. Lozan Barış Konferansı, Barış Konferansı, K on
Konferans, Bkz. Lozan Barış Konferansı. ferans, Conference de Lausanne, IX -X I,
Konya, 296, 396. XIII, X V III, X I X , 6, 43, 48, 65, 90, 91,
Korf, 76, 439. 96, 97, 101-104, 106, 108, 111-116 , 118,
Kosova, 115. 120, 123, 125, 130, 135-137, 141, 146-151.
Kostantinos Efendi (Ankara Episkoposu), 396. 157, 161, 168, 175, 179, 180, 182, 192, 194,
215, 216, 220,225, 226, 235, 237, 254, 270,
Köstence, Constanza, X V II, 42, 50, 53, 90, 91,
272, 275, 282,283, 285, 292, 293, 304, 313-
94, 321, 322, 338, 426, 504, 512, 515-517.
3 15, 320, 321,323, 331, 334, 341, 346, 362,
Köyne, Konsolos, 481.
363. 367. 372,375. 377, 378, 383. 384. 39'-
K rupp Şirketi, 172.
393- 397. 403.4' 2, 4' 3> 4>5. 4*8, 43° , 432.
Kuleli Burgaz, 375, 376, 378.
434. 436, 44° . 447-449. 45'- 453. 455. 458,
K um bağı, 190. 461-463, 470, 471, 473, 474, 481, 487, 490,
Küçükçekm ece, 177.
497. 498. 502. 503. 507. 5' 2, 5' 7. 522.
Kürdistan, 22, 288, 449, 492, 493. Lüleburgaz, 377.
Kütahya, 173, 438. Lyautey, General, 121, 126.
- M - Moskova, X V , 58, 73, 80, 89, 118, 142, 143,
172, 229, 251, 314, 337, 358, 359, 425, 454,
M açka kışlası, 349, 351, 409, 425.
469, 480, 482, 484, 493, 495.
M adrid, 489.
Moskova Antlaşması, M uahedesi, Moskova
M akedonya, 126, 209, 210, 229, 294, 405, 485.
Ahidâm esi, 172, 393.
Malta adası, 101, 108, 236, 296, 392.
M ougin, A lbay, 11, 19, 35, 43, 57, 65, 72, 74,
Maltepe, 424.
78, 81, 135, 139, 175, 188, 252, 277, 290,
M am ure, 454, 455.
322, 353, 421-423, 430, 448, 455, 459, 485.
M anas, Leonis, 406.
M udanya, 68, 77, 83, 355, 402, 409, 444.
M anisa, M ağnisa, 439.
M udanya M ütarekesi, M ukavelenamesi, Konfe
M araş, 473.
ransı, Arm istice de M oudania, X , 61, 62,
Marizta, Bkz. Meriç.
67. 7°, 95, >33, 147. i6 5> 198, 200, 239,
M armara, 22, 159, 169, 177, 178, 183, 184,
252, 290, 375-378, 398, 400, 416, 496, 505,
188, 190, 203-206, 223, 253, 259, 290, 310.
M axim ilian, Prof. 70, 417. 519, 525-
M uhacir, Bkz. Göçm enler.
M c Neil Ronald, (İngiliz Milletvekili) 380, 525.
M uhtar Bey (Moskova Büyükelçisi), 118, 314,
Medivani, 159, 229, 251.
368, 393, 394, 442-
Meletios, Patrik, 246, 296, 313, 363.
M uhtar Bey (Çilli), 104, 152, 339.
M enem en, 328.
Musevi, Bkz. Yahudi.
Menteşe, 173.
Mustafa A ğa Ahm edaki A li Bey (Hanya’lı),
M eray, Seha L. Prof., X III.
Meriç, M aritza, X , 6, 62, 120-122, 130, 131,
357-
Mustafa Kem al Paşa (Atatürk) G azi Paşa,
301. 375-377. 398. 400-402, 416, 497. (T B M M Başkanı ve Başkomutan), X II,
Mersin, 187, 194, 239, 454, 485. X V III, 6, 16, 24, 25, 30, 35, 38, 41, 58, 59,
Mervasius Efendi (Güm üşhane Episkoposu), 62, 65, 66, 69, 74-76, 8o, 81, 85, 89, 92-94,
396. 96, 115, 119, 139, 142, 144, 166, 192, 199,
Meskene, X IV . 201, 230, 240-242, 250, 266, 278, 279, 295-
M evlana Şevket Ali, 36, 257. 298, 358 , 366, 378 , 382, 3 9 ', 398, 399- 407,
M eydan-ı Ekber, 455. 414, 416, 428, 429, 439, 449, 451-453, 455,
M ezopotam ya, 298, 411, 412. 457. 459, 466, 468, 470-472, 490, 494, 507 ,
M ısır, Egypte, 44, 66, 141, 273, 283, 296-298, 5 !° , 5 13> 5'4- 5 i6 >5 i8>520, 521.
346, 397, 432, 476. Mustafa Paşa, Cisrimustafa Paşa, 121, 122, 127,
M idilli, 12, 149, 252. 375’ 378.
M ilas, 173. Mustafa Şeref Özkan, 339, 507.
M illetler Cem iyeti, Cem iyet-i Akvâm, 75, 77, M usul, M ossoul, X IV , ıo, 12-15, *7> '8 , 20,
78, 83, 145, 147, 150, 156, 211, 215, 216, 21, 24, 28, 29, 32, 37, 40, 43, 45, 47-49,
219, 224, 227, 249, 253, 254, 259, 265, 268, 51-54, 62, 63, 69, 72-75, 77-80, 83-86, 88,
280, 288, 298, 335, 360, 397, 429, 430-436, 89, 91, 136, 147, 149-153, 156, 161, 172,
441, 445, 461, 463, 467-469, 483, 496, 506. 179, i 87> >97, 205, 224, 260, 273-275, 284,
M illetyus Efendi (Konya Episkoposu), 396. 288, 289, 292-294, 297, 299, 301, 302, 307,
M illioud, Prof. M aurice, 242. 308, 312, 313, 317, 319,320, 322,328,329,
Minorites, Bkz. Azınlıklar. 334, 336-340, 348, 365, 373, 380, 381, 383,
M isak-ı M illi, X IV , 3, to, 32, 40, 105, 161, 384, 386, 389,391, 401, 411, 412, 424, 428-
167, 188, 207, 212, 215, 219, 235, 275, 290, 432, 435, 436, 442, 445,448-450,452,456,
298, 312, 321, 393. 457, 463, 467-472, 478, 479, 486, 488, 494,
M ondros M ütarekesi, M oudros, 95, 115, 146, 498, 499, 505, 506.
147, 151, 198, 200, 239, 249, 252, 259, 317, M ünir Bey, 104.
4 3 2 ,5 11, 5 18 ,5 19 , 525. M üslim iye, X IV .
M ontagna (İtalyan Delegesi), X V I, 16, 164,
- N -
165, 281, 282, 345, 346, 347, 365, 498.
M onos, 68. Nahçıvan, 480.
M orine, M . 406. Nansen, 156.
Momitıg Post, 104. Napoleon, 186.
Na’ra, 231. Peretti, 519.
Nemrut M ustafa Paşa, 89, 493. Pervasyos, Papaz, 313.
Nesturi, 211. Pelit Parisien, 208, 255, 315, 323, 339, 436, 468.
N euilly Antlaşması, IX , 122. Pittard, Eugene Prof. 199, 200, 242.
Nevv York, 405. Poincare (Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı)
Nicolson, 362. X I, 3, 5, 6, 72, 80, 8 ı, 84, 92, 104-106,
Nihad Reşat (Belger), 505. 110, 118, 147, 290, 302, 320, 342, 421, 422,
Nikarya, 12, 149. 445, 449, 452, 453, 455, 458-461, 468, 471,
Nil Vadisi, 297. 5 0 5 ,5 0 6 ,5 0 8 ,5 0 9 ,5 11.
Ninçiç (Lozan Konferansında Yugoslav Delege Polonya, Lehistan, 10, 138, 378, 480.
si), 125. Pompei, 264.
Noradunghian Efendi, 22, 192, 229. Popoviç, T om ir (Yugoslav Elçi), 115.
Norveç, 182. Prens adalan, 190.
Num an Rıfat (M enem encioğlu), (Paris M üm es Prokopius (Kayseri Piskoposu), 296, 313.
silliği II. Kâtibi, Bükreş G eçici İşgüderi),
36, 69, 140, 256, 266, 410. - R -
Nureddin Paşa, 183.
Radek, 143.
Nusaybin, 366, 454.
Ragıp Bey, Bkz. Hüseyin Ragıb.
Nusret Efendi (Erzurum M ebusu), 473.
Rakovski, U krayna Reisi, 12, 13, 145, 150, 159,
O ğlan , 503.
160, 185, 186, 223, 224, 229, 251.
O nikiada, 13, 149, 275.
Raynoud, Robert (Gazeteci), 109.
Osm anlı Bankası, 180, 323, 494.
Refet Paşa (Bele), X , 3, 4, 9, 16, 134, 62, 104,
Osm anlı Borçlan, Borçlar, Dette Publique,
110, 115, 128, 129, 131, 132, 134, 140, 164-
X IV , 25, 32, 34, 246, 372, 386, 392, 493.
166, 179, 201, 204, 209, 230, 231, 236, 246,
Osm anlı İmparatorluğu, Osm anlı Devleti,
270, 271, 284, 375, 378, 398.
Hükümet-i Osm aniye, IX , X V , 14, 146,
Refi Bey, (Kuriye, M ülâzım ), 462.
■58. 173. 255>298. 306, 324. 5*8- Refik Efendi, (Kuriye), 464.
O u ch y Antlaşması, 64.
Regnier, Henri de, 230.
- O -
Re’si İbn Hani, X IV .
Reşadiye Gemisi, 24, 197.
Ö m er Lütfi Bey (Am asya M ebusu), 135, 148. Reşat Bey, 118.
ö r e n , 209. Reşit, 119.
Ö zdem ir Bey, 337. Reşit Safvet (Atabinen), 38, 64, 104, 119, 159,
265, 388.
- P -
Renuinon Adası, 57, 58, 356, 358.
Papa Konstantin, 296. Rıdvanbeyoğlu Hüsrev (Gerede), Sofya Elçisi,
Paris, X I, X V , X I X , 3, 4, 12, 36, 41, 49, 68- 140.
70, 72, 73, 76, 88, 91-93, 95, 97, 103-107, Rıza N ur, Dr. (Sağlık Bakanı-III. Delege), X ,
113, 126, 134, 140, 141, 146-148, 175, 211 X III, 13, 18, 21, 55, 77, 79, 85, 96, 119,
221, 247, 256, 263, 269, 276, 277, 30i, 302, 152, 156, 170, 185, 227, 260, 262-264, 272,
308, 309, 320, 333, 334, 348, 35 i, 354, 355, 281, 282, 289, 293, 332, 333, 339, 345-348,
366, 370, 382, 405, 406, 417, 422, 424, 425, 362, 371 > 39'. 392, 405. 443. 449. 450. 462,
4 3 7 , 445 . 4 5 5 - 4 6 1 , 468 , 4 7 6 , 480 . 485 - 486 , 470, 479, 483, 495, 497, 515, 523.
49°. 5°3> 505.508-512, 518, 519, 522, 523, Rıza Tevfik, 144.
.
525 526 . Roche, T o n y (Le Journal Gazetesi M uhabiri),
Paris Antlaşması (1856), T raite de Paris, 103. 477-
Paris Konferansı, 319, 454. Roçkay, O jen (M acar Subayı), 67, 400.
Pasiç (Yugoslav Başbakanı), 115. Rodos, 82, 460.
Pekin, X IX . Roger, M m e. Noelle, 199, 244.
Pelle, General, 46, 87, 91, 139, 171, 175, 290, Rollin, Henry, 333, 412.
304, 407, 467, 481, 487, 504. Roma, X V , 12, 70, 73, 76, 103, 137, 140, 148,
Pendik, 424. 247. 256, 355, 370, 378, 417, 420, 425, 440,
Pepovle köyü, 357. 475-
Romanya, X , X V II, ı ı , 20, 73, 95, 102, 120, Seyid T aha, 89, 337, 492.
122, 125, 138, 140, 143, 147, 179, 186, 229, Seyid İdris o f Hodeida, 298.
237, 281, 283, 351, 426, 427, 469, 480, 504, Sheikh Ali el Ghiati, 297.
5 '2. 524- Sırbistan, Sırbiye, 170, 177, 281.
Ruhr, 57,223 , 3 5 3 ,4 2 2 ,5 11. Sırrı Efendi, 309.
Rum , 7, 16, 18, 21, 26, 27, 31, 54, 60, 87, 88, Simav, 438.
125, 128, 134, 147, 154, 155, 162, 172, 174, Sinop, 495.
176, 182, 187, 209, 211, 212, 214, 220, 223, Sirkeci (Garı), X , 119, 391.
228, 230, 299, 300, 343, 362, 363, 370, 372, Sisam, 12, 149.
425, 4 4i, 444, 460, 464, 466, 484, 485, 487, Sivas (Demiryolu), 50, 324.
49*• Sivaslıyan, 47.
Rum bold, 291,345, 347. Sivrihisaryan Kardeşler, 83, 165, 305, 465.
Rum eli, 27, 138, 141, 178, 190, 215, 223, 259, Sm ym e, Bkz. İzmir.
271. Sofulu, 376.
Rustem Bey, 339. Sofya, 82, 102, 140, 378, 462, 489.
Rusya, Russia, X , n , 22, 29, 40, 58, 59, 142, Soma, 439.
■5°> 159» >67-169, 178-180, 185, 186, 188, Somiko, 89.
192-194, 254, 273, 274, 314, 315, 357, 359, Söke, 189.
367. 393. 419. 420, 447. 480, 482, 495- Spalakovich, 220, 365.
Ruşen Eşref (Ünaydın) Rouchene, 109, 112. Stamboliyski (Bulgar Başbakanı), X , 3, 102,
Rutherford, Sir W. VVatson, 380. 128, 378.
Ryan, Andrevv, 32, 223, 236. Stançef (Bulgar eski Büyükelçisi), X .
St. Helen, 186.
- S - Stokholm, 171.
Straits, Bkz. Boğazlar.
Sabri Hoca, Hodja, 144.
Struma Nehri, 410.
Sadettin Ferit, 105.
Suat (Davas), 489, 526.
Safvet Bey, 104.
Suat Sedat Efendi (Türk D elegasyonunuda Kâ-
Saint-Germain Antlaşması, IX.
t‘P). 6, 65, 88, 118, 391, 483, 489.
Sait Halim Paşa, 378.
Sudan, 297.
Sakız, 12.
Suisse, Bkz. İsviçre.
Salâhattin A dil Paşa, 7, 123, 125, 376.
Sultan Ahm ed (Afganistan’ın T ürkiye Sefiri),
Salahaddin Neş’et, 105.
Salih Bey, 277. 3° 4. 3° 5-
Salihli, 439. Sultan Osman Gem isi, 24, 197.
Samsun Dem iryolu, 50, 324. Suriye, X IV , 17, 19, 32, 38, 40, 45, 75, 106,
San Remo, 461. 150, 211, 235, 238, 247, 267, 274-276, 283,
Sarayköy. 439. 294, 298, 300, 302, 307, 338, 411, 412, 430,
Sauervvein, Jules, 301. 433. 450, 453-
Saruhan, 173, 189,438. Süleymaniye, X IV , 89, 183, 189, 351, 493.
Savof, 8, 126. Süleyman, Kanuni Sultan, 198.
Sedat Reşat Paşa, 6, 118. Süleym an Şah, 186.
Seddülbahir, 411. Sünüsi, Sünnisi, Bkz. Şeyh Sünüsi.
Seferihisar, 438. Süveyş Kanalı, 297.
Selanik, Salonique, 70, 103, 138, 210, 294, 378,
- ş -
382, 417, 438.
Semadirek, 22, 149, 178, ıgo, 210. Şahin, 209.
Sem ikeŞeyh M ahm ud, 337. Şalenmand, Dr. 154.
Semiko, 492. Şaltman, Dr. 174.
Serokopyus Efendi, 396. Şaponyiç, Radom ir (Yugoslav İşgüderi), 115.
Server Cem al (Balısoy), 140. Şarki Trakya, Bkz. Doğu Trakya.
Sevres Antlaşması, Traite de Sevres, 144, 156, Şarköy, 310.
186, 270, 295, 410. Şefik Bey, 263, 402.
Seyid G azi, 439. Şem dinan, 389.
Şeref Bey, 104. Tröne, A ubry Herbert, 525.
Şevket Bey, Yarbay (Doğruer), 104. T un a nehri, 135, 148, 161, 184.
Şeyh M ahm ud, 22, 56, 189, 351, 493. Tunus, 283, 346.
Şeyh Sünüsi, 16, 24, 41, 59, 166, 201, 278, 366. Turgutlu, 439.
Şile, 177. Türkiye, T urquie, T urkey, X , X I, X IV , X V , 3,
Şimşir, Bilâl N. (Büyükelçi-Türk T arih K u ru 5, 7, 10, 11, 14, 15, 18, 22, 23, 32, 34, 42,
mu Üyesi), X I X , 102, 103, 105, 106, 108, 48. 49. 52, 53 . 58-60 , 67-69, 77, 79, 80, 84,
n o , 115, 331. 90, 95, 101, 105, 108, I 1 0 , I I I , 115, 120,
Şükrü (Kaya), 104. 122, 125-127, 13 i, 133, 135, 138, 140, 14i,
i 43- ‘ 45 > >5 °. *5 *. ■56-158. ' 6 1 , 167-169,
- T -
178-180, 184-188, 191-194, 198-200, 206,
T ah ir Bey (Taner), 104. 208, 211, 216, 218, 220, 222, 224-226, 228,
T ah ir Lütfı (Tokay), 115. 235-237. 240-244. 246, 248, 253, 254, 258,
Tahran, 442, 489. 259, 266, 267, 273, 274, 281, 283,2
T alat Paşa, 378. 292, 294, 297, 298, 305, 306, 310,3
Tan Gazetesi, 367, 427. 3 18, 326-330, 334, 336, 340, 343, 345-347,
T ardieu, 511. 354. 3 6 '. 364. 365. 368, 371, 373.3
T asiç, A lbay, 5, 115. 383. 386, 389, 39° . 403. 4io, 412,4
Taşkışla, 351,425. 425. 43>-433. 436> 441. 452-454. 456, 464.
Tchitcherine, Bkz. Çiçerin. 468, 469, 471, 472, 474, 476-479. 492. 495.
T ekfur Dağı, 177. 497-501. 509. 5' 9-
Temps, 24, 46, g7, 104, 110, 120, 133, 144, 150, T ürkiye Büyük M illet M eclisi (T B M M ), Gran-
179, 200, 201, 220, 255, 276, 288, 293, 306, de Assemblee Nationale de T urquie, X ,
333. 339. 372. 373. 381. 402, 4>2. 436. 474. X II, X V , 5, 6, 30, 36, 76, 79, 84, 94, 96,
526. 101, 108-110, 113-115, 129, 133, 142, 144,
Tenedos, Bkz. Bozcaada. >57. >69. >92, >93. 224, 225, 235, 246, 256,
Tevfık (Bıyıklıoğlu), 104. 276, 277, 269, 283, 293, 298, 306,3
Tevfik (Çerkeş), 119.
33>. 34>. 342, 350, 354. 37°. 385.4
Tevfık Kâm il Bey (Koperler), 88, 489.
45>-453. 458. 459. 470, 507. 5>2, 5>9. 52>.
Tevfik Paşa, 196. 522.
The Müslim Standard, 11 o. T ürk Delegasyonu, Delegasyon, IX, X V , 58.
Thrace, Bkz. Trakya. T ürk T arih K urum u, X IX .
T hrace Occidentale, Bkz. Batı Trakya. Tyrell (İngiliz Dışişleri M üsteşan), 12, 145.
T hrace Orientale, Bkz. Doğu Trakya.
Tiflis, 73, 90, 378, 425, 495. - U -
Times, 104, 196, 293, 297, 472.

Ukrayna, X , 145, 150, 193, 229.
T irana, X V III.
Unterm ayer (O m uzter M ayer) 294, 340.
Tire, 438.
Urquhart, Leslie, 381.
Tokyo, 490.
Uşak, 47, 438.
Toprakkale, 454.
Uşi, O uch y, 282, 387.
Toulouse, 141.
Uzunada, 5 11.
Tovvnshend, General, 4, 43, 289.
Trablusgarb, Tripolitaine, Bkz. Libya.
- Ü -
Trabzon, 23, 187, 194, 216, 484, 491, 495.
Traite de Lausanne, Bkz. Lozan Antlaşması. Üsküdar, 351.
Traite de Sevres, Bkz. Sevres Antlaşması.
- V -
T rakya (Sının), Thrace, X IV , 14, 6 ı, 70, 71,
79, 83, 102, 110, 118, 120-122, 130, 145, Vahdettin, Vahideddine, 4, 44, 108, 109, 144,
>55. 159. ‘ 74. 237. 294, 301, 311, 343, 365, 235. 296.
377. 401, 4>6, 448- 449. 463. 465. 469. 484. Van, 62, 379.
493- Varşova, 378, 490.
Tribüne de Geneve, 259, 329, 364. Vaşington, 336.
Tribüne de Lausanne, 505. Vaucher, Robert, 323.
Veli (Saltık), 104. Yenice, 336, 454.
Venedik, X . Yeni Zelanda, 441.
Venizelos, 6-8, 87, 120, 122, 130, 131, 146, 169, Yugoslavya, X , 3, 5, 7, 102, 115, 116, 120, 125,
220,246, 263, 264, 345, 362-365, 448, 484. 214, 237, 283, Ayrıca Bkz. Sırbistan.
V em on, 152. Yunanistan, Grece, X , X IV , 7, 11, 12, 14, 18,
Versailles Antlaşması, IX , 106. 20, 22, 26, 57, 61, 64, 68, 69, 71, 75, 81,
Veygand, 273. 83, 103, m , 120, 121, 128, 154, 173, 174,
Vorovski, 7, 8, 124, 126, 157, 160, 185, 378. 179, 186, 189, 196, 210, 211, 223, 225, 237,
240, 272, 28 i, 283, 315, 317, 332, 333, 355,
- W -
364. 365 . 371-373. 377. 378, 397. 406 , 410 .
W allenberg, Gustave O scar (İsveç Elçisi), 101. 413, 417, 433, 444, 445, 464, 487.
VVashington Konferansı, 240. Y u su f Hikmet (Bayur) Bkz. Hikmet.
VVeygand, General, 122, 328. Y u su f Kem al Bey, 251.
Yücel, Yaşar, Prof. Dr. X IX .
- Y -
Yahudi, İsraelite, M usevi, 24, 32, 50, 198, 199, - Z -

2 11,2 3 5 , 321. 372. 376, 444- Zaven (Ermeni Patriği), 246.
Yahya Kem al (Beyatlı), X V II. Zekâi (Apaydın), 302.
Yakup Şevki Paşa, 279. Zoğlul Paşa, Zağlul Paşa, 11, 44, 74, 141, 297.
Yaver Paşa, (Başmabeyinci), 108. Zübeyde Hanım , 414.
Yavuz Zırhlısı, 23, 35, 196, 252. Zühtü (İnhan), 104.
B İL Â L N . Ş İM Ş İR ’İN D İĞ E R K İT A P L A R I
1. Conlribution i l ’Hisioire des Populations Turgues en Bulgarie, 1876- 1880, Ankara : 1966, 1986
2. Rumeli'den Türk Göçleri,Cilt I ( 1877- 1878), Ankara : 1968, 1989
3. Rumeli’den Türk Göçleri, Cill I I ( 1879), Ankara : 1970, 1989
4. Rumeli’den Türk Göçleri, Cilt III ( 1880- 1885), Ankara : 1989
5. Fransız Belgelerine Göre Midhal Paşa’nın Sonu ( 1878- 1884), Ankara : 197°
6. İngiliz BelgeriyleSakarya’dan İzmir’e, 1921- 1922, İstanbul : 1972; Ankara: 1989
7. İngiliz Belgelerinde Atatürk, Cilt I, Ankara : 1973
8. İngiliz Belgelerinde Atatürk, Cilt II, Ankara : 1975
9. İngiliz Belgelerinde Atatürk, C ilt III, Ankara : 1979
10. İngiliz Belgelerinde Atatürk, C ilt IV, Ankara : 1984
11. Malta Sürgünleri, İstanbul : 1976, Ankara : 1985
12. Ege Sorunu. Belgeler. Cilt 1(1912-1913), Ankara : 1976, 1989
13. Ege Sorunu. Belgeler. C ilt II (1913-1914), Ankara : 1982, 1989
14. İngiliz Belgelerinde Türkiye’de "Kürt Sorunu”, 1924- 1938, Ankara : 1975
15. Atatürk ile Yazışmalar, Cilt I ( 1920- 1923), Ankara : 1981
16. Dış Basında Atatürk ve Türk Devrimi, Cilt I ( 1922- 1924), Ankara : 1981
17. Homage to Mustafa Kemal Atatürk, Hero of the East, Islamabad : 1981
18. British Document on Ottoman Armenians, Vol. I, Ankara : 1982, 1989
19. British Documents on Ottoman Armenians, Vol. II, Ankara : 1983, 1989
20. British Documents on Ottoman Armenians, Vol. III, Ankara : ıg8g
21. British Documents on Ottoman Armenians, Vo. IV, Ankara : 1990
22. The Genesıs of the Arrneman Çhtestıon, Ankara : 1984
23. The Deportees of Malta and the Armenian Question, Ankara : 1984
24. Documents Diplomatiques Ottamans, Affaires Armeniennes, Vol. I, Ankara : 1984
25. Documents Diplomatiques Ottamans, Affaires Armeniennes, Vol. II, Ankara : 1989
26. Osmanlı Ermenileri, Ankara : 1986
27. Aperçu Historiçues sur la Questıon Armenienne, Ankara : 1985
28. Türk Basınında Bulgaristan Türkleri. £orla Ad Değiştirme Sorunu, Ocak-Nisan 1985, Anka
ra : 1985
29. Bulgaristan Türkleri, 1878- 1985, Ankara : ıg86
30. The Turks of Bulgaria, 1878- 1985, London : 1988
31. Glimpses on the Turkish Minority in Bulgaria, Ankara : 1986
32. The Turkish Minority Press in Bulgaria : Its History and Tragedy, 1865- 1985, Ankara : 1986
33. Turkish Minority Education and Literatüre in Bulgaria, Ankara : 1986
34. The Turks of Bulgaria in International Fora, Vol. I ( 1985), Ankara : 1990
35. The Turks of Bulgaria in International Fora, Vol. I I ( 1986), Ankara : ıggo
36. Ankara, Ankara... Bir başkentin Doğuşu, Ankara : 1988
37. Atatürk’ün Hastalığı, Ankara : 1989
38. Türk Yazı Reformu (Basılıyor).
39. Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanlan / (Basılıyor).
40. Atatürk’ün Büyük Söylevi Üzerine Belgeler (Basılıyor).
90. 06. Y. 0152. 188
İİt
' ' • . v * •
IS B N 9 7 5 -16 -0 2 6 6 -1 Tk.
IS B N 9 7 5 - 1 6 -0 2 6 7 -X
Fiyatı: 35 000 Lira

Bilal N.şimşir - Lozan Telgrafları Cilt I (1922-1923) TTK Yayınları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilal N.şimşir - Lozan Telgrafları Cilt I (1922-1923) TTK Yayınları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

A T A T Ü R K K Ü L T Ü R , D İ L VE T A R İ H Y Ü K S E K K U R

TÜRK DİPLOMATİK BELGELERİNDE

B İLÂ L N. ŞİM ŞİR

PUBLICATIONS DE LA SOClfiTfi T U R Q U E D ’H ISTOIRE

DOCUMENTS DIPLOMATIQUES TURCS

IMPRIMERIE DE LA SOClfiTfi T U RQU E D ’HISTOIRE - A NKARA

PUBLICATIONS OF TURKİSH HISTORICAL SOCIETY

B İLÂ L N. ŞİM ŞİR

Kasım 1922 (No. 1 — 59)...................................................................... 101

T arih î Lozan konferansı ve barışının T ü rk siyasal tarihindeki yeri bilinir.

Bunun ötesinde Lozan, O sm anlı im paratorluğunu sona erdirmiştir. Avru­

Buna karşılık Lozan, yeni T ü rk devletini tarih sahnesine çıkarm ıştır.Ulusal

Bu bakım lardan Lozan, yakın dönem T ü rk siyasal tarihine eğilecek herkesi

B üyük Zaferden Lozan konferansına varan hızlı gelişmeler, birkaç satır­

Lozan yolculuğunu İsmet Paşa şöyle anlatıyor:

“Ankara’dan 4 K asım da hareket ettik. Y old a köprüler atılmış, tren A nka­

“ A yın 8’inde İstanbul’dan L ozan ’a hareket ettik. Sirkeci G arında yine

“T ren im iz İsviçre’ye doğru yol alıyor. Bulgaristan’dan geçerken Bulgar Baş­

İsmet Pasa, Lozan’a varınca sıkıcı bir durum la karşılaşmıştır. 13 Kasım da

İsmet Paşa, Paris’te Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı M . Poincare ile

Bütün bu belgeler bu kitapta bulunacaktır. Belgelerin hem en hepsi kapalı

1 İsmet İnönü, Hatıralar, 2. Kitap, Bilgi Yayınevi, Ankara: 1987, s.48-49

O günlerde başvekil veya başbakan H üseyin R a u f (O rbay) Bey idi. T ü rkiye

Bütün bu yayınlar değişik açılardan Lozan’ ı aydınlatm ışlardır. A ncak bu ta­

4 M . C em il, Lozan, Ahm et İhsan M atbaası, İstanbul; 1933, C ilt I ve II

12 Dışişleri Bakanlığı Arşivi (DBA), Ankara

“ Benim bu vaziyetimden istifade etmek isteyen diplom atlar her tekliflerini,

“ Ü zerim de fevkalâde tesir yaptı. Derhal kendisine:

“ M ösyö M ontagna, bana bak, ben protesto bilm em , dedim .

“ N e bilirsin?” diye sordu.

“ Beni protesto eden adam derhal ciddiyetini bıraktı:

“ Şim di m uharebe lâfını nereden çıkardın? dedi.

“ Ben bütün öm rüm de em ir aldım ve em ir verdim. Bunun dışında protes­

İsmet Paşa’nın “ am atör diplom atlığı” Lozan telgraflarına da yansımıştır. Bu

13 İsmet İnönü, Hatıralar, 2, s. 87

O günlerde L ozan ’dan A n kara’ya iki kanaldan telgraf çekiliyordu: Biri, A k ­

Lozan ile Ankara arasında telgraf haberleşmesi pek kolay olmamıştır. G e­

Lozan günlerindeki haberleşm e zorluğu, bir bakım a T ü rk iç politikasını da

Burada yayınlanan belgelerin dili oldukça eskidir. 1920’lerin resmi dilidir.

K itabın yayınlanm asına önayak olan T ü rk T arih K u ru m u Başkanı Sayın

İsteği üzerine İstanbul’da İsveç Elçisiyle görüştüm.

2 14 Kasım İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 1............................... 102

Y ugoslavya’dan geçerken trende Bulgar Başbakanı

14 Kasım ismet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 2 ........................ 103

Konferansın 20 Kasım tarihine ertelendiğini bildir­

İstanbul ticaret m ahkem elerinde açılm ış dâvalar ve

19 Kasım İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 5,6,7. ....................

1. 15 K asım da Paris’te Poincare ile görüştüm. Po­

kararlar karşısında kalm a olasılığına değindim .

2. O teld e basın m uhabirlerini kabul edip politika­

3. 16 K asım da Fransa Dışişleri Müsteşarıyla,

4. Paris’teki İtalyan Büyükelçisi ziyaretim e geldi.

Paris M üm essilliğim iz, Konferansa katılm ak iste­

19 Kasım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden İsmet Paşa’ya Genelge

Vahdettin 17 Kasım günü, bir İngiliz Kruvazörü

19 Kasım günlü telgrafınız alındı.

V ahdettin’in kaçışı üzerine A bdülm ecid Efendi

ıo 20 K asım Başbakan Hüseyin Rauf Beyden Refet Paşa aracılığıyla

Tovvnshend benim le görüşm ek istiyor. Size başvur­

11 20 Kasım ismet Paşa’dan Büyük Millet Meclisi Başkanlığına tel. No.

1. Konferans açılm adan önce otelde Poincare ile

2. Konferans, İsviçre Cum hurbaşkanının söyleviyle

13 21 Kasım ismet Paşa ’dan Başbakanlığa tel. No. 11, 12 ...................

C urzon’la görüştüm. Konferansın çalışm a biçim in­

Bunun ötesinde Lozan, O sm anlı im paratorluğunu sona erdirmiştir. Avru

B üyük Zaferden Lozan konferansına varan hızlı gelişmeler, birkaç satır

“Ankara’dan 4 K asım da hareket ettik. Y old a köprüler atılmış, tren A nka

“T ren im iz İsviçre’ye doğru yol alıyor. Bulgaristan’dan geçerken Bulgar Baş

Bütün bu yayınlar değişik açılardan Lozan’ ı aydınlatm ışlardır. A ncak bu ta

“ Ben bütün öm rüm de em ir aldım ve em ir verdim. Bunun dışında protes

O günlerde L ozan ’dan A n kara’ya iki kanaldan telgraf çekiliyordu: Biri, A k

Lozan ile Ankara arasında telgraf haberleşmesi pek kolay olmamıştır. G e

Konferansın 20 Kasım tarihine ertelendiğini bildir

1. 15 K asım da Paris’te Poincare ile görüştüm. Po

2. O teld e basın m uhabirlerini kabul edip politika

Paris M üm essilliğim iz, Konferansa katılm ak iste

Tovvnshend benim le görüşm ek istiyor. Size başvur

C urzon’la görüştüm. Konferansın çalışm a biçim in

17 22 K asım T B M M Başkanı ve Başkomutan Mustafa Kemal Pa

(^^ A m e rik a lıla rın konferansta bulunm aları ahdî ol

(^6^.us Elçisi Vorovski’yi kabul ettim. Rus heyeti

Y ugoslavya’ya bir temsilci gönderm eyi kararlaştır

C u rzo n ’un yakındığı İstanbul’daki durum konu

Alt komisyon toplandı ve askerden arındırılmış sı

İtilâf Delegeleri iki muhtıra verdiler. Birinde İstan

Telgraflarınızdan bazıları henüz gelm edi. Bizim ki

27 sayılı teliniz tam açılam adı. Tekrarını rica ede

K om isyonda T rak ya sının görüşüldü. C urzon K a

İlgi No. 27. İtilâf devletleri m uhtırasına cevap: G e

Fransız bankalarının O sm anlı özel hesaplarıyla il

M ougin, İstanbul’un durum undan m em nun ol

R om anya ve Bulgaristan’a birer temsilci gönder

M ısırlılar Zoglul Paşa’yı konferansa gönderm ek is

Türkiye-R usya ilişkileri konusunda bilgi: Rus T i

M aliye kom isyonu toplandı. T a m ekonom ik ba

Belçika delegesiyle görüştüm. Bulgarlar, Ege’ye çı

M aliye kom isyonunda görüşlerim izi açıkladık. Y u

A r i a k a le ’ n in plHfn çıkarılm am ası için önerge veril

56 29 Kasım Başbakan ve Dışişleri Bakan Vekili Hüseyin Rauf Bey