Türk-Rus Iliskileri PDF

ÖNSÖZ
Sovyet Rusya ile Türkiye Cumhuriyeti (Mustafa Kemal Türki-

ye’si) aras›nda iliflkilerin kuruluflu ve geliflmesi konusu daha bü-
tün yönleriyle araflt›r›lmam›flt›r. SSCB’nin y›k›l›fl›ndan sonra konu-
ya farkl› bir bak›fl aç›s›yla yaklafl›lmas› ve Rus arflivlerindeki ko-
nuyla ilgili binlerce belgenin araflt›rmac›lar›n istifadesine sunulma-
s›, XX. yüzy›l›n bafllar›nda Sovyet Rusya ile Türkiye Cumhuriyeti
aras›nda siyasi, ekonomik ve kültürel iliflkilerin kuruluflunu daha
objektif bir flekilde ortaya konulmas›n› sa¤lamaktad›r.
Son dönemde iki ülke aras›nda hayat›n bütün alanlar›nda geli-
flen çok yönlü iflbirli¤inin temelleri daha 20-30’lu y›llarda kurulan
iliflkilere dayand›¤›ndan dolay› M. K. Atatürk dönemi Türk-Rus ilifl-
kileri konusunun günümüzde araflt›r›lmas›n›n önemi daha fazla
artmaktad›r. Konuyla ilgili son dönemde kaleme al›nan Türkçe ya-
y›nlar›n daha fazla oldu¤unu belirtmekte fayda vard›r1. Yine çok-
tand›r nadir eser haline gelen Rus diplomat ve yazarlar›n eserleri
de Türkçeye tercüme edilmifltir2.
Tarih boyunca Türkiye ile Rusya’n›n en fazla yak›nlaflt›¤› 20-
30’lu y›llardaki geliflmelerin ve iki ülke aras›ndaki iliflkilerin objek-
–––––––––––––––––––––
1 Bu çal›flmalar flunlard›r: Y. A. Bagirov, Kurtulufl Savafl› Y›llar›nda Azerbay-
can-Türkiye ‹liflkileri, Bilim Yay›nlar›, ‹stanbul 1979; Y. Y. Lansere, Ankara Yaz›,
Kaynak Yay›nlar›, ‹stanbul 2004; Dünden Bugüne Türkiye ve Rusya: Politik Eko-
nomik, Kültürel ‹liflkiler, Der. G. Kazgan – N. Ulçenko, ‹stanbul Bilgi Üniversitesi
Yay›nlar›, ‹stanbul 2003; M. Malevinskaya, “20’li Y›llarda Türkiye ve Sovyet-Türk
‹liflkileri”, Atatürk ve Modern Türkiye, Atatürk Araflt›rma Merkezi, Ankara 2001;
M. S. Meyer, “Rus Tarihçilerinin Yap›tlar›nda Kemalist Reformar”, Atatürk ve Mo-
dern Türkiye, Atatürk Araflt›rma Merkezi, Ankara 2001; M. Perinçek, “Aralov, Mus-
tafa Kemal, Çarflaf Zulmune Karfl› Miting Düzenliyor”, Ayd›nl›k, No 699, 10 Aral›k
2000; M. Perinçek, “Eflba Yoldafl’›n Türkiye Ziyareti ve Bekir Sami Bey”, Teori, No.
174 (2004); B. Potsveriya, “1920-1930’lu Y›llarda Türk-Sovyet ‹liflkileri”, Türk-Rus
‹liflkilerinde 500 Y›l (1491-1992), TTK Yay›nlar›, Ankara 1999; K. Yust, Kemalist
Anadolu Bas›n›, yay. haz. O. Kolo¤lu, ÇGD Yay›nlar›, Ankara 1995.
2 S. ‹. Aralov, Bir Sovyet Diplomat›n›n Türkiye Hat›ralar›, Burçak Yay›nevi,
‹stanbul 1967; Ukraynal› Devrimci Lider Frunze’nin Türkiye An›lar›, Cem Yay›-
nevi, ‹stanbul 1978.
2 ALEKSANDR KOLESN‹KOV
tif ve ilmi aç›dan araflt›r›larak ortaya konulmas›, asl›nda iki ülke

tarihçilerinin ortak çal›flmalar›yla mümkün olabilecektir. Onlarca
y›la yay›lan Rus-Türk iflbirli¤inin tarihi seyrini yorumlayacak bu
tür çal›flmalara olan ihtiyaç uzun dönemden beri hissedilmektedir.
Bu ba¤lamda ümit ediyoruz ki, elinizdeki çal›flma konuyla ilgili
önümüzdeki dönemde yap›lacak çal›flmalar›n mütevazi bir bafllan-
g›c›n› temsil edecektir.
Prof. Dr. Aleksandr KOLESN‹KOV
RUSYA FEDERASYONU VE TÜRK‹YE CUMHUR‹YET‹:
D‹PLOMAT‹K ‹L‹fiK‹LER‹N 90. YILI
Rusya ile Türkiye aras›ndaki iliflkilerde yeni dönemin bafllang›-

c›n›n eski büyük imparatorluklar olan Çarl›k Rusya ile Osmanl›
Devleti’nin y›k›l›fl süreçlerine denk gelmesi, büyük ihtimalle tarihin
kaderidir. Sovyet Rusya ile Türkiye Cumhuriyeti, iki yeni devlet
olarak neredeyse ayn› zamanda adlar›n› dünyan›n siyasi haritas›-
na yazd›rtm›fllard›r. Çetin geçen Rusya’daki iç savafla ve Türki-
ye’nin zor flartlarda yürüttü¤ü Milli Mücadele’ye ra¤men bizim
halklar›m›z birbirlerine yard›m eli uzatt›lar ve dayan›flma içerisin-
de oldular.
Minnettar Türk halk›, komflusu Rusya’dan alt›n ve silah fleklin-
de gelen yard›m ve uluslar aras› arenada kendisine gösterilen des-
te¤i hat›rlamakta ve buna de¤er vermektedir. Nitekim Ankara’da
aç›lan ilk büyükelçili¤in, Rusya Büyükelçili¤i olmas› da tesadüf de-
¤ildir. 90 y›ldan beri de Rus diplomatlar, iki ülke aras›nda çeflitli
alanlarda iflbirli¤inin geliflmesi için çal›flmaktad›rlar.
Diplomatik iliflkilerin bafllang›c›n›n ve Ankara’daki Rusya Büyü-
kelçili¤i’nin kuruluflunun 90. y›l›nda iki ülke aras›ndaki iliflkilerin
zirvede olmas› da büyük önem arz etmektedir. Çok yönlü ortakl›k
politikas› ise siyasi, ticari ve enerji alanlar›nda stratejik mahiyet
kazanmaktad›r.
‹ki ülkenin halk› aras›nda iletiflimin artmas› da sevindirici bir
geliflmedir. Türkiye’yi ziyaret eden Rus turistlerinin say›s› rekorlar
k›rarken, karma evliliklerin say›s› da her geçen gün artmaktad›r.
Sosyal alanlarda da iki ülke aras›ndaki iflbirli¤inin potansiyelinin
çok yüksek oldu¤unu söylemek gerekmektedir. Bütün bu baflar›la-
r› Rus-Türk iliflkilerinin kuruldu¤u 20-30’lu y›llara borçluyuz.
V. ‹VANOVSK‹Y
Rusya Federasyonu Türkiye Büyükelçisi
I. BÖLÜM
SOVYET RUSYASI’NDA (1920-1930)
TÜRK‹YE’YE DA‹R ARAfiTIRMALAR
Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluflundan itibaren Sovyet araflt›r-

mac›lar› bu ülkenin tarihinin araflt›r›lmas›na büyük katk›da bu-
lunmufllard›r. Sovyet araflt›rmac›lar›, Türkiye’yi siyasi, sosyo-eko-
nomik ve kültürel konular baflta olmak üzere çok yönlü incelemifl-
lerdir. Ruslar›n Türklere ilgisi her zaman büyük olmufltur. Türk
halk›n›n Milli Mücadele çerçevesinde istilac›lara ve sultana karfl›
mücadele bafllatmas›ndan ve bu ba¤lamda Mustafa Kemal Ata-
türk’ün Sovyet Rusyas›’ndan yard›m talebinde bulunmas›ndan
sonra bu ilgi daha da artm›flt›r. ‹ki ülke aras›ndaki iliflkiler iflte
böyle bir ortamda tesis edilmifl ve böylece komflu ve dost ülkeyi ta-
n›ma f›rsatlar› ortaya ç›km›flt›r.
1920-30’lu y›llarda Sovyet Rusyas›’nda Türkiye Cumhuriyeti’nin
kurulufluna ve o dönemdeki geliflmesine dair bir tak›m sorunlar› ko-
nu eden ilk çal›flmalar ortaya ç›km›flt›r. Bu tür çal›flmalar›n yazar-
lar›n›n profesyonel flarkiyatç› ve turkolog olmamalar› da dikkat çe-
kicidir. O dönemde bu tür çal›flmalar› daha çok Do¤u ülkelerinde
milli ve kurtulufl hareketlerini destekleyen Komünist teorisyenleri
kaleme alm›flt›r. Bu teorisyenlerin aras›nda devlet adamlar›, diplo-
matlar ve SSCB’nin Do¤u ülkelerindeki ticari atafleleri yer alm›flt›r.
Konuyla ilgili ilk çal›flmalar›n bafl›nda hiç flüphesiz III. Enter-
nasyonel’in temsilcilerinden M. P. Pavloviç’in (Vel’tman)3 “Bor’ba za
–––––––––––––––––––––
3 M. P. Pavloviç (Vel’tman) (1871-1927). Genelkurmay’a ba¤l› yeni akademinin
kurucular›ndand›r. Moskova fiarkiyat Enstitüsü ve Leningrad Dil Enstitüsü’nün
rektörü (1921). SSCB Merkezi ‹cra Komitesi’ne ba¤l› fiarkiyatç›l›k ‹lim Birli¤i’nin
Baflkan›. Halk Komitesi’nin milliyetlerden sorumlu (1921-1923) üyesi. Nov›y Vos-
tok Dergisi’nin kurucusu ve bafl redaktörü. ‹htilal ve iç harbin aktif kat›l›mc›lar›n-
dan olan Pavloviç, Bakü’de 1920’de Do¤u Halklar›n›n I. Toplant›s›’n› organize etmifl-
tir. Do¤u ülkelerinin milli kurtulufl hareketleri ve iç siyasetleri ile ilgili 200’e yak›n
çal›flmas› yay›mlanm›flt›r.
Aziyu i Afriku” (Asya ve Afrika ‹çin Verilen Mücadele),4 “Lozanska-

ya Konferentsiya” (Lozan Konferans›),5 “O Kommunistiçeskom Dvi-
jeniyi v Turtsiyi” (Türkiye’deki Komünist Hareketi Hakk›nda),6
“Turtsiya v Bor’be za Nezavisimost’” (Ba¤›ms›zl›k U¤runda Verilen
Mücadelede Türkiye)7 adl› incelemeleri gelmektedir. Onun Revolüt-
siyonnaya Turtsiya (‹htilalci Türkiye) adl› kitab›8 ise daha da büyük
önem arzetmektedir. Bu kitapta yazar, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun
kuruluflu, geliflmesi ve y›k›l›fl› konular›n›n yan› s›ra Mustafa Ke-
mal’in Türkiyesi’ni ayr›nt›l› bir flekilde tasvir etmektedir. Yazar bu
çal›flmas›nda TBMM’nin ilk dönem milletvekilleri ile meclisin ilk fa-
aliyetlerini incelemekte, Türk ordusunun askeri hareketlerini tas-
vir etmekte, Anadolu’nun ekonomik durumunu betimlemekte ve
dönemin bütün parti ve oluflumlar›n faaliyetlerini de¤erlendirmek-
tedir. Kitab›n bir bölümü de Türkiye’deki Komünist hareketine ay-
r›lm›flt›r.
V. A. Gurko-Kryajin’in9 “Blijniy Vostok i Derjav›” (Orta Do¤u ve
Büyük Güçler),10 “Bor’ba za Proliv›” (Bo¤azlar için Verilen Mücade-
le),11 “Politiçeskiye Gruppirovki v Turtsiyi” (Türkiye’deki Siyasi
Oluflumlar),12 “‹storiya Revolütsiyi v Turtsiyi” (Türkiye’deki ‹htila-
lin Tarihi),13 “Raboçeye i Sotsialistiçeskoye Dvijeniye v Turtsiyi”
(Türkiye’deki Halk ve Sosyalist Hareketler)14 adl› çal›flmalar› da il-
–––––––––––––––––––––
4 M. P. Pavloviç, Bor’ba za Aziyu i Afriku, Moskova 1923.
5 M. P. Pavloviç, “Lozanskaya Konferentsiya”, Nov›y Vostok, No. 3 (1923), s. 3-
34.
6 M. P. Pavloviç, “O Kommunistiçeskom Dvijeniyi v Turtsiyi”, Kommunistiçes-
kiy ‹nternatsional, 1921.
7 M. P. Pavloviç, Turtsiya v Bor’be za Nezavisimost’, Moskova 1925.
8 M. P. Pavloviç, Revolütsiyonnaya Turtsiya, Moskova 1925.
9 V. A. Gurko-Kryajin (1887-1931). Prof. Dr. V. A. Gurko-Kryajin ‹flçi-Köylü K›-
z›l Ordu’nun Askeri Akademisi’nde, Moskova fiarkiyat Enstitüsü’nde, Leningrad
fiarkiyat Enstitüsü’nde ders vermifltir. Rusya’n›n Türkiye ve ‹ran’daki askeri-diplo-
matik temsilciliklerinde görev alm›fl, Nov›y Vostok Dergisi’nin redaktörlü¤ünü yap-
m›flt›r. 90’a yak›n çal›flmas› yay›mlanm›flt›r.
10 V. A. Gurko-Kryajin, Blijniy Vostok i Derjav›, Moskova 1925.
11 V. A. Gurko-Kryajin, “Bor’ba za Proliv›”, Nov›y Vostok, Moskova 1925.
12 V. A. Gurko-Kryajin, “Politiçeskiye Gruppirovki v Turtsiyi”, Nov›y Vostok,
Moskova 1923.
13 V. A. Gurko-Kryajin, “‹storiya Revolütsiyi v Turtsiyi”, Moskova 1923.
14 V. A. Gurko-Kryajin, “Raboçeye i Sotsialistiçeskoye Dvijeniye v Turtsiyi”,
Krasn›y ‹nternatsiyonal Profsoyuzov, No. 2-3, Moskova 1925.
ATATÜRK DÖNEM‹ TÜRK-RUS ‹L‹fiK‹LER‹ 7
ginç bilgi ve teoriler içermektedir. Bu yazar›n baz› çal›flmalar› ma-

alesef günümüzde pek bilinmemektedir. Bundan dolay› onun “Nat-
sional’no-Osvoboditel’noye Dvijeniye na Blijnem Vostoke” (Orta Do-
¤u’daki Milli Kurtulufl Hareketleri)15 adl› araflt›rmas›ndan k›sa da
olsa bahsetmekte fayda vard›r. Bu kitapta yazar gerek Türkiye’de,
gerekse de Türkiye d›fl›ndaki topraklarda (Suriye, Filistin, M›s›r vs.)
milli ba¤›ms›zl›k hareketlerinin seyrini incelemektedir. Kryajin,
Adana vilayetinin sosyo-ekonomik ve siyasi durumunu ayr›nt›l› bir
flekilde incelerken 1920-21 y›llar›nda Kilikia’n›n Frans›zlar taraf›n-
dan istila edilmesine, Mustafa Kemal’in askerlerinin Frans›z istila-
c›lar› ve Ermeni lejyonlar›yla mücadelesine de de¤inmektedir.
‹nceledi¤imiz dönemde P. Kitaygorodkiy,16 N. Sokol’skiy,17 P.
Pavlenko,18 ‹. Butayev,19 O. Bartenev’in20 çal›flmalar› da yay›mlan-
m›flt›r. Özellikle o dönemde Türkiye’de bulunan Rus araflt›rmac›la-
r›n›n konu ile ilgili çal›flmalar› büyük önem arz etmektedir. 1926
y›l›nda Ankara’ya ticari anlaflman›n haz›rlanmas› için gönderilen
B. M. Dantsig,21 Türkiye ile SSCB aras›ndaki ekonomik iliflkilerin
geliflmesini yak›ndan takip etti¤inden dolay› k›sa sürede Türkiye
Cumhuriyeti’nin ekonomisi ile ilgili birçok makale yay›mlam›flt›r.
Bu ba¤lamda onun Oçerki po Ekonomiçeskoy Geografiyi Turtsiyi
(Türkiye’nin Ekonomi Co¤rafyas› Hakk›nda Yaz›lar) adl› çal›flma-
s›,22 Sovyet flarkiyat araflt›rmalar›nda konu ile ilgili yap›lan ilk cid-
–––––––––––––––––––––
15 V. A. Gurko-Kryajin, Natsional’no-Osvoboditel’noye Dvijeniye na Blijnem
Vostoke, Moskova 1923.
16 P. Kitaygorodkiy, Turtsiya, Moskova 1929.
17 N. Sokol’skiy, Oçerki Sovremennoy Turtsiyi, Tiflis 1923.
18 P. Pavlenko, Stambul i Turtsiya, Moskova 1927.
19 ‹. Butayev, Problem› Turtsiyi, Moskova 1927.
20 O. Bartenev, Turtsiya, Moskova 1927.
21 B. M. Dantsig (1896-1973). Tarih profesörü olan Dantsig, Türkiye, ‹ran ve Arap
ülkeleri tarihi uzman›yd›. 1920’lerde Rusya’n›n Türkiye ve ‹ran ile ekonomik ve ticari
iliflkiler gelifltirmesine büyük katk›larda bulunmufltur. Rusya ve SSCB’nin önde gelen
üniversite ve okullar›nda ders vermifl, Dünya Siyaseti Enstitüsü ile fiark›yat Enstitü-
sü’nde görevler alm›flt›r. 20 kitap ve 120 makale kaleme alm›flt›r. Bu makalelerin en
önemlileri flunlard›r: “Puti Ekonomiçeskogo Razvitiya Turtsiyi”, Mirovoye Hozyayst-
vo i Mirovaya Politika, No. 12, Moskova 1926; “Finans› Turtsiyi”, Nov›y Vostok, No.
23-24, Moskova 1928; “‹nostrann›y Kapital v Turtsiyi”, Nov›y Vostok, No. 26-27,
Moskova 1929; “Krizis v Turtsiyi”, Vopros› Vneflney Politiki, No. 1, Moskova 1931;
“Turetskiye Banki”, Torgovlya SSSR s Vostokom, No. 12, Moskova 1931.
22 B. M. Dantsig, Oçerki po Ekonomiçeskoy Geografiyi Turtsiyi, Moskova 1930.
di çal›flmad›r. De¤erli istatistiki bilgileri de içeren bu kitap, Türk

co¤rafyas› ve ekonomideki sorunlar ve geliflmeler hakk›nda önemli
bilgiler içermektedir.
Bir baflka Türkolog olan A. D. Noviçev,23 SSCB’nin Türkiye’de ti-
cari temsilcili¤inde bulunmufl ve görevi s›ras›nda Türkiye’nin eko-
nomik durumu ile ilgili ayr›nt›l› bilgi toplam›flt›r. Bu bilgileri daha
sonra Noviçev, “Vneflnyaya Torgovlya Turtsiyi v 1923-29 Godah”
(Türkiye’nin D›fl Ticareti 1923-29),24 “Proyekt Raboçego Zakona v
Turtsiyi” (Türkiye’de ‹flçi Kanunu Projesi),25 “Tekstil’naya Prom›fl-
lennost’ Turtsiyi” (Türkiye’nin Tekstil Sanayisi),26 “K Voprosu ob
Ekonomiçeskom Krizise v Turtsiyi” (Türkiye’deki Ekonomik Kriz
Hakk›nda),27 “Transportnaya Problema v Sovremennoy Turtsiyi”
(Günümüz Türkiyesi’nde Ulafl›m Sorunlar›),28 “Prom›fllennaya Po-
litika Sovremennoy Turtsiyi” (Günümüz Türkiyesi’nin Sanayi Siya-
seti)29 adl› makalelerinde kullanm›flt›r.
Yine A. F. Miller30 de Türkiye’de bulundu¤u s›ralardaki izlenim-
lerini Turtsiya, Eyo ‹storiçeskoye Proflloye i Nastoyafleye (Türkiye.
Tarihi Geçmifli ve Bugünü),31 Oçerki Noveyfley ‹storiyi Turtsiyi (Ye-
–––––––––––––––––––––
23 A. D. Noviçev (1902-?). Prof. Dr. Noviçev, Türk tarihi ve Türk ekonomi uzma-
n›yd›. Türk Tarihi adl› befl ciltten oluflan eserin yazar›d›r. Türkiye ile ilgili yüzlerce
makale yay›mlam›flt›r. 1932-1941 ve 1948-1950 tarihlerinde fiarkiyat Enstitü-
sü’nde görev alm›fl, 1948 y›l›ndan itibaren Leningrad Devlet Üniversitesi’nde ders
vermifltir. II. Dünya Savafl›’na kat›lm›flt›r.
24 A. D. Noviçev, “Vneflnyaya Torgovlya Turtsiyi v 1923-29 Godah”, Bülleten’
Torgpredstva SSSR v Turtsiyi, No. 12 (1928).
25 A. D. Noviçev, “Proyekt Raboçego Zakona v Turtsiyi”, Bülleten’ Torgpredst-
va SSSR v Turtsiyi, No. 1.
26 A. D. Noviçev, “Tekstil’naya Prom›fllennost’ Turtsiyi”, Nov›y Vostok, No. 28
(1930).
27 A. D. Noviçev, “K Voprosu ob Ekonomiçeskom Krizise v Turtsiyi”, Revolütsi-
yonn›y Vostok, No. 9-10 (1930).
28 A. D. Noviçev, “Transportnaya Problema v Sovremennoy Turtsiyi”, Revolütsi-
yonn›y Vostok, No. 4 (1935).
29 A. D. Noviçev, “Prom›fllennaya Politika Sovremennoy Turtsiyi”, Zapiski ‹nsti-
tuta Vostokovedeniya AN SSSR, Moskova 1935.
30 Prof. Dr. A. F. Miller (1901-1975), dönemin önde gelen Türkiye uzmanlar›n-
dan biriydi. SSCB’nin en iyi üniversitelerinde ders vermifl, 1944-46 y›llar›nda fiar-
kiyat Enstitüsü Yak›n Do¤u Araflt›rmalar› Bölüm baflkanl›¤›n› yapm›flt›r. 150’den
fazla çal›flmas› yay›mlanm›flt›r.
31 A. F. Miller, “Turtsiya, Eyo ‹storiçeskoye Proflloye i Nastoyafleye, Moskova
1937.
ni Dönem Türkiye Tarihine Dair Araflt›rmalar)32 adl› çal›flmalar›n-

da kaleme alm›flt›r. Ad› geçen bu incelemelerde cumhuriyetin ku-
ruluflundan itibaren Türkiye’de meydana gelen geliflmeler kaleme
al›nm›flt›r. Bu çal›flmalar›n ana bafll›klar› aras›nda askeriye ve eko-
nominin durumu, ticaret, siyasi geliflmeler gibi konular ön plana
ç›kmaktad›r. Yine Miller, o dönemdeki Türkiye’nin siyasi ve sosyal
geliflmesine dair makaleler de yazm›flt›r. Bu makalelerin baz›lar›
flunlard›: “Greko-Turetskiye Raznoglasiya” (Yunan-Türk Anlaflmaz-
l›¤›),33 “Novaya Partiya v Turtsiyi” (Türkiye’deki Yeni Parti),34 “Pyat’
Let Respublikanskoy Turtsiyi” (Türkiye Cumhuriyeti’ne Befl Y›l),35
“Ekonomiçeskiy Krizis v Turtsiyi” (Türkiye’deki Ekonomik Kriz).36
Yine Türkiye’de 1920’lerdeki olaylara K. Yust37 bizzat flahit ol-
mufltur. Yust, Türkiye’nin siyasi, sosyal ve kültürel hayat›na dair
çal›flmalar yazm›flt›r: “Jesnkoye Dvijeniye v Turtsiyi (Pis’mo iz An-
gor›)” (Türkiye’de Kad›n Hareketi. Ankara’dan Mektup),38 “Kema-
lizm. Pis’ma iz Turtsiyi” (Kemalizm. Türkiye’den Mektuplar),39
“Pis’ma iz Turtsiyi” (Türkiye’den Mektuplar),40 “Reforma Alfavita v
Turtsiyi” (Türkiye’deki Alfabe Reformlar›).41 Anatoliyskaya Peçat’
(Anadolu Bas›n›) adl› kitab›nda da Türkiye ile ilgili çok ayr›nt›l› ve
ilginç bilgiler vermektedir. Yazar çal›flmas›nda, Anadolu’daki bas›n
organlar› hakk›nda fazla bilinmeyen bilgileri aktarmakla kalma-
–––––––––––––––––––––
32 A. F. Miller, Oçerki Noveyfley ‹storiyi Turtsiyi, Moskova-Leningrad 1948.
33 A. F. Miller, “Greko-Turetskiye Raznoglasiya”, Mejdunarodnaya Jizn’, Mos-
kova 1929.
34 A. F. Miller, “Novaya Partiya v Turtsiyi”, Mejdunarodnaya Jizn’, IX-X, Mos-
kova 1930.
35 A. F. Miller, “Pyat’ Let Respublikanskoy Turtsiyi”, Mejdunarodnaya Jizn’, XI,
Moskova 1928.
36 A. F. Miller, “Ekonomiçeskiy Krizis v Turtsiyi”, Mejdunarodnaya Jizn’, I,
Moskova 1930.
37 Konstantin Yust, diplomat-yazar. Birçok kez Türkiye’de bulunmufl ve Türki-
ye’nin siyasi, sosyal ve kültürel geliflmesine dair çok say›da yaz› kaleme alm›flt›r.
38 K. Yust, “Jenskoye Dvijeniye v Turtsiyi. Pis’mo iz Angor›”, Krasnaya Nov’, VI-
II, Moskova-Leningrad 1926.
39 K. Yust, “Kemalizm. Pis’ma iz Turtsiyi”, Krasnaya Nov’, IX, Moskova-Lening-
rad 1926.
40 K. Yust, “Pis’ma iz Turtsiyi”, Krasnaya Nov’, V, Moskova-Leningrad 1926.
41 K. Yust, “Reforma Alfavita v Turtsiyi”, Kul’tura i Pis’mennost’ Vostoka, IV,
Moskova 1929,
makta, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluflundaki çeliflkili ve zor ko-

nulara da de¤inmektedir. Bu sorunlar askeri, dini, sosyal alanlar›
kapsamaktad›r.
Yine G. Astahov,42 Yu. Tiflanskiy,43 V. Lebedev44 gibi yazarlar›n
çal›flmalar› da diplomat veya di¤er alanlardaki görevlilere has bir
flekilde kaleme al›nm›flt›r. Söz konusu yazarlar Türkiye’deki olayla-
ra flahit olduklar› gibi, görevleri dolay›s›yla dost ve komflu ülkenin
geliflmesine de katk›da bulunmufllard›r.
Türkiye’yi 1920-30’lu y›llarda ziyaret eden ilim adamlar›n›n ça-
l›flmalar›n› ise ayr› bir alt bafll›k alt›nda ele almak gerekmektedir45.
Sovyet ilim adamlar›n›n çal›flmalar› her ne kadar daha çok gazete
yaz›lar›na benzeseler de bu çal›flmalar ülkenin siyasi ve sosyal
hayat›na dair son derece ilginç izlenimler yan›nda, Türk halk›n›n
karakteri, gelenek ve görenekleri ile ilgili önemli bilgiler de içermek-
tedir. Yay›nlar›n bir k›sm› ise Türk toplumunda gerçekleflen de¤i-
flikliklere dair ciddi çal›flmalard›. Ünlü Sovyet yazar› L. Seyfulli-
na’n›n V Strane Uhodyaflego ‹slama. Poyezdka v Turtsiyu (‹slam’›n
Uzaklaflt›¤› Ülke. Türkiye’ye Seyahat)46 adl› kitab› Türkiye Cumhu-
riyeti’nin siyasi ve sosyal yap›s› ile ilgilidir. Ünlü Sovyet ressam E.
Lansere’nin Leto v Angore (Ankara’da Yaz)47 adl› kitab› da dikkate
de¤er çal›flmalardand›r. Yazar P. Pavlenko’nun Stambul i Turtsiya
(‹stanbul ve Türkiye) adl› kitab›n›n48 konusu da Türkiye’dir.
Akademisyen N. Ya. Marr birçok kez Türkiye’ye giderek Türk
ilim çevreleri ve kurulufllar›yla ba¤lant› kurmaya çal›flm›flt›r. Bu zi-
yaretlerinin sonucunda Marr, “O Lingvistiçeskoy Poyezdke v Vos-
–––––––––––––––––––––
42 G. Astahov, Ot Sultana k Demokratiçeskoy Turtsiyi. Oçerki ‹z ‹storiyi Ke-
malizma, Moskova-Leningrad 1926.
43 Yu. Tiflanskiy, Po Novoy Turtsiyi, Moskova 1933.
44 V. Lebedev, V Sovremennoy Turtsiyi, Moskova 1928.
45 Bu çal›flmalarala ilgili daha genifl bilgi için bkz. A. D. Jeltyakov, “Kul’tura
Turtsiyi v Trudah Sovetskih ‹ssledovateley”, Vestnik Leningradskogo Universite-
ta, No. 14/3, Leningrad 1978; A. D. Jeltyakov, “Turetskaya Kulytura v Oteçestven-
noy Oriyentalistike (K ‹storiyi Voprosa)”, Velikiy Oktyabr’ i Turtsiya, Tiflis 1982.
46 L. Seyfullina, V Strane Uhodyaflego ‹slama. Poyezdka v Turtsiyu, Sobrani-
ye Soçineniy, III, Moskova-Leningrad 1929.
47 E. Lansere, Leto v Angore, Leningrad 1925.
48 P. Pavlenko, Stambul i Turtsiya, Moskova 1930.
toçnoye Sredizemnomorye” (Do¤u Akdeniz’e Lengüistik Ziyaret) ad-

l› bir rapor49 haz›rlam›flt›r. O dönemde Türkiye ile ilmi ba¤lant›la-
r›n kurulmas›ndan sorumlu komitenin baflkanl›¤›n› yapan A. N.
Samoyloviç50 de kaleme ald›¤› yaz›lar›nda; Türk yaz›s›n›n (alfabe)
de¤ifltirilmesi gerekti¤ini ileri sürmüfl ve Türk e¤itim sisteminin
Sovyet e¤itim sistemi temelinde oluflturulmas› gerekti¤ini savun-
mufltur. Sovyet ilim adam› P. M. Jukovskiy ise Türkiye’nin tar›m
politikas›n› araflt›rmak için bu ülkeyi ziyaret etmifl ve bu seyahatin
sonucunda da Zemledel’çeskaya Turtsiya (Tar›msal Türkiye) adl›
kitab› kaleme alm›flt›r.51 Sovyet-Türk ilmi ba¤lant›lar›n›n gelifltiril-
mesine katk›da bulunan S. Ol’denburg ise ayr›ca bu konularla ilgi-
li eserler de kaleme alm›flt›r ki, bunlar 1920-30 y›llar›ndaki Türk
e¤itim sistemi ile ayr›nt›l› bilgiler içermektedir52. V. Peregrinus “Lit-
so Sovremennoy Turtsiyi” (Modern Türkiye’nin Yüzü) adl› makale-
sinde53 ise Türkiye’de son dönemde meydana gelen bütün ilmi ve
kültürel geliflmelerden bahsetmektedir. Konuyla ilgili çal›flmalar
yapan Sovyet ilim adamlar›, böylece ülkenin siyasi ve kültürel ge-
liflmesinin ö¤renilmesine katk›da bulunuyorlard›. Besteci M. M. ‹p-
politov-‹vanov, 30’lu y›llarda Türk müzi¤inde meydana gelen gelifl-
melerden övgüyle bahsetmifltir54. Meflhur müzikolog V. Belyayev,
Türk halk müzi¤i ile ilgili bir makale kaleme alm›flt›r55. Ayn› dö-
–––––––––––––––––––––
49 N. Ya. Marr, O Lingvistiçeskoy Poyezdke v Vostoçnoye Sredizemnomor-
ye, Moskova-Leningrad 1934.
50 Aleksandr Nikolayeviç Samoyloviç (1880-1938), akademi üyesi. Ekim ‹htila-
li’nden sonra Rusya’daki flarkiyat enstitü ve okullar›n yeniden yap›land›r›lmas› sü-
recinde aktif rol oynam›flt›r. Genel Kurmay Akademisi’nde (1919), Leningrad Devlet
Üniversitesi’nde (1938’e kadar) ders vermifltir. 1922-1929 y›llar› aras›nda Devlet
Rus Müzesi’nin müdürü olmufltur. 1934 y›l›ndan itibaren kendisine Sovyet Hükü-
meti taraf›ndan önemli görevler verilmifltir. SSCB ‹limler Akademisi fiarkiyat Ensti-
tüsü’nün baflk›nl›¤›n› yapm›fl, Türk halklar›n›n tarihi ve kültürüne dair 300’e yak›n
çal›flma kaleme alm›flt›r.
51 P. M. Jukovskiy, Zemledel’çeskaya Turtsiya (Aziyatskaya Çast’ – Anatoli-
ya), Moskova – Leningrad 1933.
52 S. Ol’denburg, “Kollektivnaya Nauçnaya Rabota Sovetskih i Turetskih Uçen-
n›h”, Front Nauki i Tehniki, No. 12 (1933).
53 V. Peregrinus, “Litso Sovremennoy Turtsiyi”, Front Nauki i Tehniki, No. 12
(1933).
54 “Beseda s Narodn›m Artistom M. M. ‹ppolitov›m-‹vanov›m”, Sovetskaya Mu-
z›ka, No. 12 (1934).
55 V. Belyayev, “Turetskaya Muz›ka”, Sovetskaya Muz›ka, No. 5 (1934).
nemde mimar ‹. S. Nikolayev, Türkiye’deki mimarinin geliflimi ile il-

gili bir makale yazm›flt›r56.
Türk e¤itim sistemi de Rus araflt›rmac›lar›n dikkatini çekmifltir.
Türk Hükümeti’nin e¤itim alan›ndaki siyasetini yorumlayan Rus
araflt›rmac›lar Kemalist iktidar›n bu alanda da baflar›l› oldu¤unu ve
bu hususun milli kültürün oluflturulmas›nda önemli bir faktör oldu-
¤unu belirtmifllerdir57. E. Galyperina, Türkiye’deki kültürel geliflme-
lerle ilgili makalesinde son on y›lda Türkiye’nin kültürel geliflim sü-
recini ele almaktad›r58. N. Kruçinina’n›n Bülleten’ Vseukrayinskoy
Nauçnoy Assotsiatsiyi Vostokovedov (Ukrayna fiarkiyatç›lar Derne-
¤i’nin Belleteni) dergisinde yay›mlanan “O Literaturnoy Turtsiyi”
(Edebî Türkiye Hakk›nda) adl› makalesi de çok orijinal içeriklidir. A.
Suhov’un “Anatolizatsiya Sovremennoy Turtsiyi” (Modern Türki-
ye’nin Anadolulaflt›r›lmas›) adl› makalesi ile A. V. Gruflevskiy’in “‹to-
gi i Perspektiv› Ekonomiçeskih Svyazey Ukrain› s Turtsiyey” (Ukray-
na ile Türkiye Aras›ndaki Ekonomik ‹liflkilerin Sonuçlar› ve Perspek-
tifleri) adl› makalesi de bu dergide yay›mlanm›flt›r59.
‹ki ülke aras›nda spor alan›nda da münasebetler gelifltikçe Rus-
ya’daki çeflitli spor dergilerinde, Türkiye’deki spor hayat› ile ilgili de
yaz›lar ç›kmaya bafllam›flt›r. Bu makaleler, 20-30’lu y›llarda Türki-
ye Cumhuriyeti’nde sporun geliflme sürecini ortaya koymaktad›r60.
Ele ald›¤›m›z dönemde Sovyet araflt›rmac›lar›n›n çal›flmalar›
aras›nda, Türkiye Cumhuriyeti’nin geliflme tecrübesini özetleyen ve
–––––––––––––––––––––
56 ‹. S. Nikolayev, “Sovetskiy Arhitektor v Turtsiyi”, Arhitektura v SSSR, No. 6
(1934).
57 Mirn›y, “fikol’n›y Vopros v Konstantinopole”, Narod› Vostoka, No. 5 (1924);
A. G. Gotalov-Gotlib, “Narodnoye Obrazovaniye v Turtsiyi”, Kommunistiçeskoye
Prosvefleniye, No. 2 (1934); L. R›jova, “Viflsaya fikola v Novoy Turtsiyi”, V›flsaya
fikola, No. 4 (1937).
58 E. Gal’perina, “Desyat’ Let Kul’turnogo Stroitel’stva v Turtsiyi”, Prosvefleniye
Natsionalynostey, No. 1 (1934).
59 Ukrayna fiarkiyatç›lar Derne¤i’nin yüzden fazla üyesi vard›. Bunlar›n aras›n-
da V. Barthold, A. filihter ve A. Kr›mskiy de yer al›yordu. Bkz. A. N. Garkevits, “Uk-
rayno-Turetskiye Svyazi v Pervom Desyatiletiyi Turetskoy Respubliki”, Turtsiya: ‹s-
toriya, Ekonomika, Moskova 1978.
60 N. Vasiliç, “Sovetskiye Futbolist› v Turtsiyi”, Fizkul’tura i Sotsialistiçesko-
ye Stroitel’stvo, No. 12 (1932); P. Nikifirov, “Mejdunarodn›ye Vstreçi po Boksu.
Turtsiya-SSSR”, Fizkul’tura i Sport, No. 45 (1928).
ortaya koyan çal›flmalar da vard›r. Bu çal›flmalar›n bafl›nda A.

Mel’nik’in “Pyat’ Let Respublikanskoy Turtsiyi” (Türkiye Cumhuri-
yeti 5 Yafl›nda) adl› makalesi61 ve D. Enukidze’nin “Desyat’ Let Tu-
retskoy Respubliki” (Türkiye Cumhuriyeti 10 Yafl›nda) adl› makale-
si62 gelmektedir.
20-30’lu y›llar›n bafl›nda Sovyet araflt›rmac›lar›n›n Modern Tür-
kiye ile ilgili kaleme ald›klar› çal›flmalar›n ço¤unda Türkiye’nin si-
yasi tarihi, ba¤›ms›zl›k mücadelesi ve ülkenin karfl›laflt›¤› sosyo-
ekonomik sorunlar gibi konular ifllenmektedir. Bu dönemde Rus
araflt›rmac›lar, çal›flmalar›n›n konular›n› modern Türkiye’nin
amaçlar› çerçevesinde belirlemeye ve böylece yeni devletin geliflme-
sine katk›da bulunmaya gayret etmifllerdir. Bu çal›flmalar›n bir
baflka özelli¤i ise genellikle deneme mahiyeti tafl›malar›d›r. Bun-
dan dolay› araflt›rmac›lar, sahip olduklar› çok zengin kaynaklara
ra¤men baz› konular› ayr›nt›l› bir flekilde inceleyememifllerdir. Bu
tür konular›n bafl›nda Türk toplumunun sosyal yap›s›, Kemalistle-
rin politikas›ndaki Sovyet ve dini prensiplerin uyumu, milli sorun-
lar, çeflitli s›n›flar›n durumu ve aralar›ndaki mücadeleler gibi ko-
nular gelmektedir. Ancak 30’lu y›llardan itibaren Sovyet Türkoloji
biliminde Türkiye ile ilgili çal›flmalarda belli konulara a¤›rl›k veril-
meye bafllanm›flt›r. ‹htiyaç duyulan bilgiye sahip olduktan sonra
araflt›rmac›lar›n bir k›sm›, bu yönde yo¤unlaflmaya bafllarlar. Ör-
ne¤in A. D. Noviçev ve B. M. Dantsig gibi ilim adamlar›, Türkiye
ekonomisi ile ilgili konularla ilgilenirken, A. F. Miller de Türki-
ye’nin siyasi ve sosyal sorunlar›na yo¤unlaflm›flt›r. Yine K. Vasi-
levskiy, ‹. A. Genin, S. L. Zafluk, B. Ferdi, D. S. Zavriyev, M. Go-
des’in çal›flmalar› da dönemin Türkiyesi’ni anlamam›z için büyük
önem arz etmektedir.
K. Vasilevskiy, Türkiye’nin tar›m politikalar› konular›nda onlar-
ca makale yay›mlam›flt›r. Bu makalelerin baz›lar› flunlard›r: “Sov-
remennoye Turetskoye Sel’skoye Hozyaystvo” (Modern Türkiye’de
–––––––––––––––––––––
61 A. Mel’nik, “Pyat’ Let Respublikanskoy Turtsiyi”, Mejdunarodnaya Jizn’, No.
11 (1928).
62 D. Enukidze, “Desyat’ Let Turetskoy Respubliki”, Mirovoye Hozyaystvo i Mi-
rovaya Politika, No. 10 (1933).
Köy Ekonomisi),63 “Turetskaya Ekonomika v Opisaniyi Samih Tu-

rok” (Türklerin Anlat›m›na Göre Türk Ekonomisi)64, “Nov›ye Dan-
n›ye o Zemel’n›h Otnofleniyah v Turtsiyi” (Türkiye’de Toprak Siya-
seti Hakk›nda Yeni Bilgiler)65. Yukar›da ad› geçen ‹. A. Genin ise
Türkiye’nin sanayisinin geliflmesi, ekonomisi ve d›fl ticareti ile ilgi-
li afla¤›daki makaleleri kaleme alm›flt›r: “Prom›fllennoye Razvitiye
Turtsiyi i Eyö Pyatiletka” (Türkiye’de Sanayi’nin Geliflmesi ve Befl
Y›ll›k Ekonomi Plan›)66, “Finans› Turtsiyi” (Türkiye Maliyesi),67 “Mi-
rovoy Ekonomiçeskiy Krizis i Turtsiya” (Dünya’daki Ekonomik Kriz
ve Türkiye)68.
S. L. Zafluk Türkiye’nin ekonomik geliflmesi ile ilgili makaleler
yazm›flt›r. Bunlardan baz›lar› flunlard›r: Ekonomiçeskaya Geografi-
ya Blijnego Vostoka. Turtsiya (Yak›n Do¤u’nun Ekonomik Co¤rafya-
s›. Türkiye)69, “‹ndustrializatsiya Turtsiyi” (Türkiye’nin Sanayilefl-
mesi)70. D. S. Zavriyev’›n Ekonomika Sovremennoy Turtsiyi adl› kita-
b›71, o dönemde büyük ilgi görmüfltür. B. Ferdi ise çal›flmalar›nda
Türkiye Cumhuriyeti’nin siyasi tarihini ve Kemalizm’i incelemifltir72.
Sovyetler Birli¤i’nde 20’li y›llardaki Türkiye Cumhuriyeti’ne dair
yap›lan araflt›rmalar aras›nda 1921 y›l›nda Türkiye Hükümeti ile
anlaflma imzalamak üzere Sovyet Ukraynas›’n›n resmi temsilcisi
–––––––––––––––––––––
63 K. Vasilevskiy, “Sovremennoye Turetskoye Sel’skoye Hozyaystvo”, Agrarn›ye
Problem›, No. 12 (1930).
64 K. Vasilevskiy, “Turetskaya Ekonomika v Opisaniyi Samih Turok”, Nov›y Vos-
tok, No. 28 (1930).
65 K. Vasilevskiy, “Nov›ye Dann›ye o Zemel’n›h Otnofleniyah v Turtsiyi”, Agrar-
n›ye Problem›, No. 11-12 (1931).
66 ‹. A. Genin, “Prom›fllennoye Razvitiye Turtsiyi i Eyö Pyatiletka”, Mirovoye
Hozyaystvo i Mirovaya Politika, No. 10 (1934).
67 ‹. A. Genin, “Finans› Turtsiyi”, Material› Po Natsiyonal’n›m i Kolonial’n›m
Problemam, No. 36 (1936).
68 ‹. A. Genin, “Mirovoy Ekonomiçeskiy Krizis i Turtsiya”, Mirovoye Hozyayst-
vo i Mirovaya Politika, No. 7 (1933).
69 S. L. Zafluk, Ekonomiçeskaya Geografiya Blijnego Vostoka. Turtsiya, Mos-
kova 1924.
70 S. L. Zafluk, “‹ndustrializatsiya Turtsiyi”, Planovoye Hozyaystvo, No. 12
(1934).
71 D. S. Zavriyev, Ekonomika Sovremennoy Turtsiyi, Tiflis 1934.
72 B. Ferdi, “Kitayskaya Revolütsiya Ne Doljna ‹dti Po Puti Kemalizma”, Kom-
munistiçeskiy ‹nternatsiyonal, No. 24 (1927); B. Ferdi, “Evolütsiya Kemalizma”,
Sputnik Kommunista, No. 10 (1927).
olarak Türkiye’ye gönderilen M. V. Frunze’nin çal›flmalar› ön plana

ç›kmaktad›r. M. F. Frunze’nin yay›nlar›, yazar›n flahit oldu¤u Türk
tarihindeki köklü de¤ifliklikleri yans›tan canl› izlenimleri ortaya
koymaktad›r. Frunze’nin günlüklerinin yan› s›ra Türkiye ile ilgili
kaleme ald›¤› makaleler de önemli bilgiler içermektedir. “Po Tu Sto-
ronu Çernogo Morya” (Karadeniz’in Öbür Taraf›) adl› makalesinde
M. V. Frunze, Türkiye’deki siyasi durum ile ilgili ne kadar bilgi sa-
hibi oldu¤unu göstermektedir. Türk toplumunun bütün s›n›flar› ile
ilgili ayr›nt›l› bilgiler vermektedir. Poyezdka v Angoru (Ankara’ya
Seyahat) ad›n› verdi¤i günlü¤ünde ise Türkiye’nin stratejik konu-
mu ve Türk halk›n›n milli ve dini duygular›na dair de¤erlendirme-
ler yap›lm›flt›r. Bu günlük, Samsun’dan Ankara’ya kadar ülkenin
çok farkl› bölgelerdeki siyasi hayata dair önemli bir kaynak konu-
mundad›r. Ülkenin siyasi ve iktisadi hayat›n›n yan› s›ra Frunze bu
günlü¤ünde ülkenin etnografik haritas›n› da çizmektedir. Türk örf
ve adetlerinden bahsetmektedir. Ukrayna Halk Komitesi’nde ve Uk-
rayna ‹cra Komitesi’nde Ankara’ya yapt›¤› ziyaret ile ilgili rapor su-
nan Frunze, Türkiye’nin askeri durumu ve Sovyet-Türk iliflkilerinin
perspektifleri hakk›nda da bilgi vermektedir.
M. V. Frunze, Türk ordusu ile ilgili flunlar› yazm›flt›r: “Türk Si-
lahl› Kuvvetleri hakk›nda edindi¤im bilgi, neredeyse Ukrayna Si-
lahl› Kuvvetleri hakk›nda bildiklerimle ayn› seviyededir… Türk ve
Yunan ordular›n›n düzeni, askerlerinin say›s›, silah ve di¤er aske-
ri teçhizatlar›n say›s› ve kalitesi hakk›nda bilgi edindim”73. ‹ç Sa-
vafl’›n baflar›l› komutan› Türk ordusunun güçlü ve zay›f taraflar›n›
ve yo¤unlaflt›klar› yönleri de ö¤renmifltir.
Kemalizm konusunu araflt›ran bir baflka Rus araflt›rmac› da M.
Godes idi. Çto Takoye Kemalistskiy Put’ i Vozmojen li On v Kitaye?
(Kemalizm Nedir ve Çin’de Uygulanabilir mi?) adl› çal›flmas›nda74
Godes, o dönemde dünyada esen ihtilal havalar›n› anlatt›¤› gibi Ke-
malizm’i de temellendirmeye ve uluslar aras› önemini belirlemeye
çal›flm›flt›r.
–––––––––––––––––––––
73 M. V. Frunze, Sobraniye Soçineniy, I, Moskova-Leningrad 1929, s. 359.
74 M. Godes, Çto Takoye Kemalistskiy Puty i Vozmojen li On v Kitaye?, Le-
ningrad 1928.
20’l› y›llar›n sonu-30’lu y›llar›n bafl›ndaki Türkiye’yi do¤ru an-

lamak için V. A. Gordlevskiy’in75 çal›flmalar› da önem arz etmekte-
dir. ‹deologiya Novoy Turtsiyi (Yeni Türkiye’nin ‹deolojisi) adl› ese-
rinde Gordlevskiy, Türkiye’nin siyasi düflüncelerini yorumlarken,
Prosvefleniye v Turtsiyi v 20-30 Godah (20-30’lu Y›llarda Türkiye’de
E¤itim Sistemi) adl› çal›flmas›nda ad›ndan da anlafl›laca¤› üzere
Türkiye’deki e¤itim sistemini incelemektedir. Bu çal›flmalar76 da-
ha sonraki tarihlerde yay›mlansa da maalesef yazar bunlar› ta-
mamlayamam›flt›r.
Daha o dönemlerde Sovyet araflt›rmac›lar›n›n Kürt sorununa da
yo¤unlaflmalar›, onlar›n Türkiye’yi ne kadar iyi anlad›klar›na ve bu
sorununun Türkiye için önem arz etti¤ine iflaret etmektedir. Ko-
nuyla ilgili M. Pogorelov,77 F. Rostopçin,78 N. Smirnov,79 Tagi-Za-
de,80 A. Akopov81 gibi araflt›rmac›lar›n çal›flmalar› mevcuttur. Yine
K. Vasilyev de araflt›rmalar›nda Kürt sorununa yer vermifltir. Arafl-
t›rmac›, “Priçin› i Dvijufliye fiil› Kurdskih Vosstaniy” (Kürt ‹syanla-
r›n›n Sebepleri ve Hareket Ettirici Güçler” adl› makalesinde82 I.
Dünya Savafl› s›ras›nda meydana gelen Kürt isyanlar›n›n sebep ve
sonuçlar› ve sorunun büyüme ihtimalleri üzerinde durmufltur.
–––––––––––––––––––––
75 Vladimir Aleksandroviç Gordlevskiy (1876-1956), Moskova Türkoloji okulu-
nun kurucusudur. Türk tarihi, etnografyas›, dili, edebiyat› ve folkloru uzman›d›r.
Moskova fiarkiyat Enstitüsü (1948’e kadar), Moskova Devlet Üniversitesi (1921-
1929), Askeri Akademi (1921-1939), D›fl Ticaret Enstitüsü (1945-1950) gibi enstitü
ve üniversitelerde ders vermifl, V. ‹. Lenin SSCB Devlet Kütüphanesi’nin Do¤u Bö-
lümü’nün baflkanl›¤›n› yapm›fl, 1938-1956 y›llar› aras›nda fiarkiyat Enstitüsü’nde
görev alm›flt›r. 400 yak›n çal›flmas› yay›mlanm›flt›r.
76 V. A. Gordlevskiy, “‹deologiya Novoy Turtsiyi”, ‹zbrann›ye Soçineniya, III,
Moskova 1962; V. A. Gordlevskiy, “Prosvefleniye v Turtsiyi v 20-30 Godah”, ‹zbran-
n›ye Soçineniya, III, Moskova 1962.
77 M. Pogorelov, “Kontrrevolütsiyonnoye Dvijeniye v Kurdistane”, Voyenn›y Vest-
nik, No. 11 (1925); M. Pogorelov, “Kurdskiy Vopros”, Voyna i Revolütsiya, III (1925).
78 F. Rostopçin, “Zametki o Kurdah”, Bülleten’ Press› Srednego Vostoka, No.
13-14, Taflkent 1932.
79 N. Smirnov, “Kurdskaya Jenflina”, Ohrana Materinstva i Mladençestva,
Moskova 1927.
80 Tagi-Zade, “O Reaktsiyonnom Vosstaniyi v Kurdistane, Kemalistskoy Presse i
Lourense”, Bülleten’ Press› Srednego Vostoka, No. 8-9 (1930).
81 A. Akopov, “Kurdskiy Vopros i Daflnaki”, Bolflevik Zakavkazya, No. 2, Tiflis
1931.
82 K. Vasilyev, “Priçin› i Dvijufliye fiil› Kurdskih Vosstaniy”, Agrarn›ye Proble-
m›, IX-X (1931).
A. fiamilov’un “K Voprosu o Feodalizme u Kurdov i Kurdskiye Der-

vifli” (Kürtler Aras›nda Feodalizm ve Kürt Dervifller) adl› makalesi83
de Kürtlerin tarihi ve etnografyas›n› konu etmektedir. 1933 y›l›nda
F. Rastopçin, Kürt sorunu ile ilgili bibliyografik bir çal›flma yay›m-
lam›flt›r ki, bu yay›n günümüzde de ilmi de¤erini korumaktad›r84.
Türkiye’deki gençlik ve kad›n hareketleri de Rus araflt›rmac›la-
r›n›n dikkatinden kaçmam›flt›r. Gençlik hareketleri ile ilgili Rus
araflt›rmac› O. Gurin ilgilenmifltir85. Türkiye’deki kad›n hareketi
ise V. Kasparov86 ve K. Tineva’nin87 çal›flmalar›na konu olmufltur.
‹. Smirnov, Turçanka (Türk Kad›n›) adl› kitab›nda Cumhuriyet’in
kuruluflundan önceki ve sonraki dönemlerde kad›nlar›n durumu-
nu ele alm›fl ve iki dönemi karfl›laflt›rm›flt›r88.
Rus uzmanlar askeri konulara da önem vermifllerdir. Örne¤in N.
G. Korsun, Türkiye’nin silahl› kuvvetler ve Milli Mücadele döne-
mindeki askeri operasyonlar ile ilgili çok say›da çal›flma kaleme al-
m›flt›r. Turtsiya. Kurs Lektsiy (Türkiye’ye Dair Dersler)89 adl› kita-
b›nda Korsun, dönemin askeri hareketlerini, bölgedeki ticareti ve
yeralt› zenginlikleri, ulafl›m ve maliye gibi konular› ifllemekte, Tür-
kiye ve askeri gücünün stratejik rolünü sorgulamaktad›r. Ayn› ya-
zar, Greko-Turetskaya Voyna (Yunan-Türk Savafl›) adl› kitab›nda
ise Türk-Yunan savafl›n›n sebeplerini, iki ülkenin ordular›n›, aske-
ri operasyonlar›n ak›fl›n› analiz etmektedir90. Yazar, çal›flmalar›n-
da Türk ordusu ve askeri komutanlar›na karfl› duydu¤u hayranl›¤›
da belirtmektedir. Yine Korsun, Türk ordusunun zafer elde etme-
sinde M. V. Frunze’nin önemli rol oynad›¤›n›n alt›n› çizmektedir.
Frunze, Türk yönetiminin davetlisi olarak Sovyet Ukraynas›’n›n
–––––––––––––––––––––
83 A. fiamilov, “K Voprosu o Feodalizme u Kurdov i Kurdskiye Dervifli”, Ateist,
No. 59 (1930).
84 F. Rastopçin, “Bibliyografya”, Revolütsiyonn›y Vostok, No. 34 (1933).
85 O. Gurin, “Molodej’ v Kemalistskoy Turtsiyi”, ‹nternatsiyonal Molodeji, No.
11-12 (1932); O. Gurin, “Bor’ba za Molodej’ v Turtsiyi”, Material› po Natsiyonal’no-
Kolonial’n›m Problemam, V (1933).
86 V. Kasparov, Jenflina Vostoka, Leningrad 1925.
87 K. Tineva, Jenflina v Revolütsiyonnom Dvijeniyi Vostoka, Moskova 1929.
88 ‹. Smirnov, Turçanka, Moskova 1927.
89 N. G. Korsun, Turtsiya. Kurs Lektsiy, Moskova 1923.
90 N. G. Korsun, Greko-Turetskaya Voyna, Moskova 1940.
temsilcisi olarak Türkiye’ye gelmifl ve Türk ordusunun hareket pla-

n›n›n yap›m›na kat›lm›flt›r. Korsun’un Balkanskiy Front Mirovoy
Voyn› 1914-1918 (1914-1918 Dünya Savafl›’n›n Balkanlar Cephe-
si)91 ve Pervaya Mirovaya Voyna na Kavkazskom Fronte (I. Dünya
Savafl›’n›n Kafkasya Cephesi)92 adl› kitaplar› da çok ilginç bilgiler
içermektedir. Bu kitaplarda Korsun, Milli Mücadele öncesinde
Türk ordusunun durumunu de¤erlendirmektedir.
Türkiye Cumhuriyeti’nin askeri faaliyetleri ile ilgili en kapsaml›
çal›flmalardan biri de V. Melikov’un Marna-Visla-Smirna (Marne-
Visla- ‹zmir) adl› kitab›d›r.93 Bu kitab›n temelini, M. V. Frunze As-
keri Akademisi’nde yap›lan tez araflt›rmas› oluflturmaktad›r. Kitap,
1914 Marne, 1920 Visla ve 1922’de Küçük Asya’da yap›lan askeri
hareketleri konu etmektedir. Yazar, Milli Mücadele döneminin bü-
tün önemli aflamalar›n›, Mustafa Kemal’in faaliyetlerini, TBMM’nin
kuruluflunu, Yunanl›lar›n sald›r›lar›n› ayr›nt›l› bir flekilde incele-
mifltir. Melikov, TBMM’nin 1922’deki operasyonlara yapt›¤› haz›r-
l›klar›, Mustafa Kemal’in yapt›¤› askeri planlar› ortaya koymakta,
iki taraf›n askeri gücünü karfl›laflt›rmaktad›r. Melikov’un Türk or-
dusunun elde etti¤i zaferlerin siyasi ve ekonomik sonuçlar› ile ilgi-
li tespitleri ise günümüzde de geçerlili¤ini korumaktad›r.
Konuyla ilgili dikkatleri çeken bir baflka araflt›rma ise N. A. So-
kol’skiy ve N. A. Yakovlev’in kaleme ald›klar› Voyenn›y Obzor Anato-
liyskoy Turtsiyi (Anadolu Türkiyesi’ne Askeri Bak›fl) adl› kitapt›r94.
Yazarlar bu çal›flmada Do¤u Anadolu’nun askeri co¤rafyas›n› konu
etmektedirler. A. Vançenko, Turtsiya i Eyö Voorujenn›ye Sil› (Türki-
ye ve Onun Silahl› Kuvvetleri) adl› eserinde95 ise Türk Silahl› Kuv-
vetlerinin kuruluflu, yap›s›, asker say›s› ve sahip oldu¤u silah ve
teçhizatlar› ile ilgili ayr›nt›l› bilgi vermektedir. 20-30’lu y›llarda Türk
ordusuna dair yaz›lar, Sovyetler Birli¤i’nde ç›kan siyasi ve askeri ni-
–––––––––––––––––––––
91 N. G. Korsun, Balkanskiy Front Mirovoy Voyn› 1914-1918, Moskova 1939.
92 N. G. Korsun, Pervaya Mirovaya Voyna na Kavkazskom Fronte, Moskova
1946.
93 V. Melikov’un, Marna-Visla-Smirna, Moskova-Leningrad 1928.
94 N. A. Sokol’skiy - N. A. Yakovlev, Voyenn›y Obzor Anatoliyskoy Turtsiyi,
Moskova-Leningrad 1928.
95 A. Vançenko, Turtsiya i Eyö Voorujenn›ye Sil›, Moskova-Leningrad 1928.
telikteki bütün bas›n organlar›nda yay›mlan›yordu. Türk deniz filo-

suna da Sovyet araflt›rmac›lar büyük önem veriyordu. 20’li y›llarda
Krasn›y Flot,96 Partiyno-Politiçeskaya Rabota v RK VMF,97 Morskoy
Sbornik,98 Bülleten’ Press› Srednego Vostoka99 adl› dergilerde Türk
deniz filosuna dair onlarca makale yay›mlanm›flt›r.
M. Pogorelov da Türk ordusuyla ilgili iki son derece ilgi çekici
makale kaleme alm›flt›r. “Podgotovka Turetskoy Armiyi” (Türk Or-
dusunun Haz›rl›¤›) adl› makalesinde100 Pogorelov, subay, astsu-
bay ve di¤er askerlerin haz›rl›k durumunu incelemekte ve ordu
içinde yürütülen siyasi ve kültürel faaliyetlerden bahsetmektedir.
“Sovremennaya Turetskaya Armiya” (Modern Türk Ordusu) adl›
makalesinde101 ise ayn› yazar, Türk ordusunun askeri ve teknik
aç›dan haz›rl›k durumunu incelemifl ve Türk ordusunun güçlü ve
savafla haz›r bir durumda oldu¤u sonucuna varm›flt›r. P. Boçka-
rev102 ve Ya. Borodulin103 ise çal›flmalar›nda II. Dünya Savafl› ön-
cesindeki Türk ordusunun durumunu resmetmekteler ve Türk or-
dusunda meydana gelen de¤ifliklikleri ortaya koymaktad›rlar. P.
Boçkarev ayr›ca Türk birliklerinin askeri taktikleri konusunu da
incelemifltir104. Yine Türk ordusuyla ilgili B. M. Dantsing’in Turt-
siya (Türkiye) adl› kitab› önemli bilgiler içermektedir105. Bu kita-
b›n ikinci bask›s›na106 P. Boçkarev taraf›ndan Türk ordusuna da-
ir bir bölüm eklenmifltir.
–––––––––––––––––––––
96 ‹. Komarov, “Vozmojn›ye Vragi SSSR na Çernom More”, Krasn›y Flot, IV
(1926).
97 E. Burov, “Voyenno-Morskoy Flot Turtsiyi”, Partiyno-Politiçeskaya Rabota
v RK VMF, No. 4 (1940).
98 “Voyenn›y Flot Turtsiyi”, Morskoy Sbronik, No. 6, Leningrad 1924.
99 “Turtsiya Stroyit Flot”, Bülleten’ Press› Srednego Vostoka, No. 1, Taflkent
1929; “Flot Turetskoy Respubliki”, Bülleten’ Press› Srednego Vostoka, No. 3 (1929).
100 M. Pogorelov, “Podgotovka Turetskoy Armiyi”, Voyna i Revolütsiya, No. 4
(1925).
101 M. Pogorelov, “Sovremennaya Turetskaya Armiya”, Voyenn›y Vestnik, No. 4
(1927).
102 P. Boçkarev, “Voorujenn›ye Sil› Turtsiyi”, Pograniçnik, No. 17 (1940).
103 Ya. Borodulin, “Voorujenn›ye Sil› Turtsiyi”, Voyenn›y Vestnik, No. 10 (1940).
104 P. Boçkarev, Osnov› Taktiki Turetskoy Armiyi, Moskova 1940.
105 B. M. Dantsig, Turtsiya, Moskova 1938.
106 B. M. Dantsig, Turtsiya, 2-e ‹zdaniye, Moskova 1940.
II. Dünya Savafl› s›ras›nda da Sovyet araflt›rmac›lar, Türk ordu-

suna dair araflt›rmalar›n› devam ettirmifllerdir. Konuyla ilgili ya-
y›mlanm›fl araflt›rmalar›n bafl›nda A. D. Noviçev’in iki kitab› gel-
mektedir.107 Meflhur Sovyet Türkolog Noviçev, çal›flmalar›nda II.
Dünya Savafl› s›ras›nda siyasi ve askeri görevlerde bulunmufl ve bu
dönemde art›k SSCB için tehdit oluflturan ve potansiyel düflman
gözüyle bak›lan Türk Silahl› Kuvvetleri hakk›nda ayr›nt›l› bilgiler
vermifltir. Bu çal›flmalar ayn› zamanda Türkiye’nin tarihi geliflme-
sinin yollar›n›n özetini içermektedir.
Yine burada 20-30’lu y›llarda Do¤u ülkeleri ile ilgili yaz›lar ya-
y›mlayan ilk flarkiyat dergilerinden de k›saca bahsetmek gerek-
mektedir. Bu dergilerin bafl›nda hiç flüphesiz SSCB fiarkiyatç›lar
Cemiyeti’nin ç›kard›¤› Nov›y Vostok dergisi gelmektedir. Bu dergide;
flarkiyatç›lar, diplomatlar, gazeteciler ve sanatç›lar 20’li y›llar›n
Türkiyesi’ne dair yaz›lar yazm›fllard›r. Maalesef 1930’da Nov›y Vos-
tok’un yay›n hayat›na son verilmifl ve böylece Türkiye’ye dair Rus-
ça yay›n say›s›nda azalma görülmüfltür.
Do¤u Emekçileri Komünist Üniversitesi (1921-1938)’nin yay›n›
olan Revolütsiyonn›y Vostok adl› dergide ise 30’lu y›llar›n Türkiye-
si’ne dair yaz›lar ç›km›flt›r. Bu dergi, 1927-1937 y›llar› aras›nda ya-
y›mlanm›fl ve Nov›y Vostok’dan farkl› olarak teori a¤›rl›kl› makale-
lerden oluflmufltur. Bu makaleler, ayr›ca tart›flmalara da yol açm›fl-
t›r ki, bunlar›n bir k›sm› derginin say›lar›nda yay›mlanm›flt›r. Ayr›-
ca bu dergi, Türkiye’deki geliflmelerle siyasi ve kültürel olaylar›n
yorumunu içeriyor ve ekonomiye dair haberler yay›ml›yordu.
Bir baflka yay›n organ› olan Bülleten’ Press› Srednego Vostoka
adl› dergi Taflkent’te ç›k›yordu. Bu dergi, sadece araflt›rma sonuç-
lar›n› de¤il, Do¤u ülkeleri ile ilgili çeflitli alanlar› kapsayan belge-
leri de yay›ml›yordu. Ayr›ca gündemdeki konularla ilgili farkl› ül-
kelerde ç›kan yaz›lar›n tercümelerine, yine ülkelerle ilgili istatisti-
ki bilgilere, anlaflma metinlerine ve hükümet kararlar›na da bu
–––––––––––––––––––––
107 A. D. Noviçev, Turtsiya, Tiflis 1941; A. D. Noviçev, Turtsiya. Gosudarstven-
n›y Stroy. Ekonomika. Etnografya, Tiflis 1942.
dergide yer veriliyordu. Bülleten’ Press› Srednego Vostoka’da ayr›-

ca Türkiye’deki iflçi hareketleri, köylülerin durumu, ülkenin mali-
yesi gibi konularda makaleler yay›mlan›yor, ülkenin farkl› bölgele-
rinin sosyo-ekonomisi tasvir ediliyordu. Bu dergi 20-30’lu y›llarda-
ki Türkiye, ‹ran, Afganistan ve Hindistan gibi ülkelerin siyasi ve
sosyal durumlar› ile ilgili önemli kaynak mahiyetindedir.
II. Dünya Savafl› öncesinde Sovyet tarihçileri Türkiye’ye dair ya-
y›mlad›klar› çal›flmalar›nda, ülkenin tarihi geliflim sürecini eleflti-
rimsel aç›lardan ele alm›fllard›r. Örne¤in V. Broun,108 N. Vasil-
yev,109 V. Kr›mskiy,110 V. Minayev,111 E. fiteynberg112 gibi Sovyet
araflt›rmac›lar, Türkiye’nin Almanya ile iflbirli¤i gelifltirme sürecine
flüpheyle yaklaflm›fllard›r. Türkiye’nin tarihi geliflim sürecine olan
Sovyet araflt›rmac›lar›n›n ilgisi, II. Dünya Savafl› sonras›nda da de-
vam etmifltir. Bu dönemde Sovyet araflt›rmac›lar› özellikle Mustafa
Kemal Atatürk’ün flahsiyetine önem vermifllerdir. A. F. Miller113, B.
M. Potshveriya114, A. M. fiamsutdinov115 gibi Sovyet tarihçileri
Atatürk ile ilgili çok say›da makale kaleme alm›fllard›r.
60’l› y›llardan itibaren Sovyet Türkologlar› aras›nda Lenin ve Tür-
kiye konusu popüler hale gelmifltir. Konuyla ilgili Yu. N. Rozaliyev116,
–––––––––––––––––––––
108
V. Broun, “Turtsiya i Eyö Nov›ye Druzya”, Krasnaya Nov’, No. 4 (1940), s.
177-181.
109 N. Vasilyev, “Eflö Raz o Neytralitete Turtsiyi”, Voyna i Raboçiy Klass, No. 10
(1943), s. 14-17; N. Vasilyev, “Komu na Pol’zu Neytralitet”, Voyna i Raboçiy Klass,

No. 7 (1943), s. 17-21; N. Vasilyev, “Turtsiya v Orbite Yevropeyskoy Voyn›”, Mirovo-
ye Hozyaystvo i Mirovaya Politika, No. 4-5 (1940), s. 141-153.
110 V. Kr›mskiy, “Pantürkist›- Faflistskaya Agentura v Turtsiyi”, Bolyflevik, No.
10-11 (1944), s. 79-85.

111 V. Minayev, Podr›vnaya Deyatelynosty Germanskogo Faflizma na Blijnem
Vostoke, Moskova 1942.

112 E. fiteynberg, “Proyiski Germanskogo Faflizma Na Blijnem Vostoke”, Propa-
gandist Krasnoy Armiyi, No. 17 (1941), s. 23-26.

113 A. F. Miller, “Kemal Atatürk. Ranniye God›”, Narod› Aziyi i Afriki, Moskova
1975; A. F. Miller, “Revolütsiya 1908 Goda v Turtsiyi i Mustafa Kemal”, Narod› Azi-
yi i Afriki, Moskova 1975.
114 B. M. Potshveriya, “Mustafa Kemal. K 25-Letiyu So Dnya Smerti”, Narod›
Aziyi iAfriki, Moskova 1963.

115 A. M. fiamsutdinov, “Mustafa Kemal Atatürk (K 25-Letiyu So Dnya Smerti)”,
Kratkiye Soobfleniya ‹NA, Moskova 1964.

116 Yu. N. Rozaliyev, “Lenin i Turtsiya”, Lenin i Vostok, Moskova 1960.
H. Atayev117, E. E. Zamanova118, M. A. Persits119, M. M. Sumaro-

kova120, V. ‹. fipil’kova121, A. M. fiamsutdinov122 ve E. Yu. Gasa-
nova123 gibi araflt›rmac›lar çal›flmalar yapm›fllard›r.
M. A. Persits’in “Turetskiye ‹nternatsiyonalist› v Rossiyi” (Türk
Enternasyonalistler Rusya’da) adl› makalesinde124 ise ilk Türk ko-
münistlerinin Sovyet Rusyas›’ndaki faaliyetleri anlat›lmaktad›r.
Türkler de dahil olmak üzere yabanc› enternasyonalistlerin Tata-
ristan’daki faaliyetlerini ise N. Subayev125 ve Hamidullin’in126 ça-
l›flmalar› konu etmektedir. Bu konuda ayr›ca Yu. A. Bagirov127 ve
E. Ludfluveyt128 gibi araflt›rmac›lar da yazm›fllard›r. 20-30’lu y›llar-
da Türkiye’deki komünist hareketler de Sovyet araflt›rmac›lar›n
dikkatini çekmifltir. E. Yu. Gasanova129, R. P. Korniyenko130, V. ‹.
–––––––––––––––––––––
117 H. Atayev, “Lenin i Narod› Vostoka”, Lenin v Sud’bah Narodov Vostoka, Afl-
habad 1975.
118 E. E. Zamanova, “O Vliyaniyi Filosofsko-Estetiçeskogo Naslediya V. ‹. Leni-
na na Progressivnuyu Estetiçeskuyu M›sl’ v Sovremennoy Turtsiyi”, ‹deyi Lenina i
Razvitiye Progressivnoy M›sli Narodov Vostoka, Bakü 1970.
119 M. A. Persits, “V. ‹. Lenin o Levosektantskih Oflibkah Perv›h Kommunistov
Vostoka (1918-‹yul’ 1920), Narod› Aziyi i Afriki, No. 2 (1970); M. A. Persits, “‹dey-
naya Bor’ba po Problemam Sootnofleniya Kommunistiçeskogo i Osvoboditel’nogo
Dvijeniya na Vostoke v Period II. Kongressa Kominterna”, Narod› Aziyi i Afriki, No.
5 (1974).
120 M. M. Sumarokova, “V. ‹. Lenin o Balkanskih Voynah i ob Uçastiyi Serbiyi v
Pervoy Mirovoy Voyne”, Sovetskoye Slavyanovedeniye, No. 1 (1975).
121 V. ‹. fipil’kova, “V. ‹. Lenin o Mladoturetskoy Revolütsiyi”, Uçen›ye Zapiski
Moskovskogo Gosudarstvennogo Pedinstituta ‹meni V. ‹. Lenina, No. 370 (1970).
122 A. M. fiamsutdinov, “V. ‹. Lenin i Sovetsko-Turetskiye Otnofleniya”, Lenin i
Natsiyonal’no-Osvooboditel’noye Dvijeniye v Stranah Vostoka, Moskova 1970.
123 E. Yu. Gasanova, “Vliyaniye Leninskih ‹dey na Obflestvenno-Politiçeskuyu
M›sl’ Turtsiyi”, ‹deyi Lenina i Razvitiye Progressivnoy M›sli Narodov Vostoka,
Moskova 1970.
124 M. A. Persits, “Turetskiye ‹nternatsiyonalist› v Rossiyi”, Narod› Aziyi i Afri-
ki, No. 5 (1967).
125 N. Subayev, ‹nternatsiyonalist› v Boyah za Vlast’ Sovetov, Moskova 1965.
126 Hamidullin, “Mustafa Subhi v Tatariyi (1918-1919), Narod› Aziyi i Afriki,
No. 2 (1969).
127 Yu. A. Bagirov, “Perv›y Syezd Narodov Vostoka v Bakü”, ‹zvestiya AN
AZSSR. Seriya ‹storiyi, Filosofiyi i Prava, No. 3-4 (1970).
128 E. Ludfluveyt, “Konferentsiya Lev›h Sotsialistov v Moskve Letom 1918 Goda”,
Vostokovedçeskiy Sbornik, No. 11, Erevan 1964.
129 E. Yu. Gasanova, “‹z ‹storiyi Rasprostraneniya Marksistskih ‹dey v Turtsiyi
(Konets XIX-Naçalo XX Vekov), Velikiy Oktyabry i Turtsiya, Tiflis 1982.
130 R. P. Korniyenko, “Zarojdeniye Kommunistiçeskogo Dvijeniya v Turtsiyi”, Ve-
likiy Oktyabr’ i Turtsiya, Tiflis 1982.
fipil’kova131 konuyla ilgili eserler vermifllerdir. Yine A.D. Noviçev132

ve R.P. Korniyenko133 kitaplar›nda Türk iflçilerinin siyasi ve ekono-
mik haklar› için verdikleri mücadeleyi anlatmaktad›rlar.
20-30’lu y›llarda Sovyet-Türk münasebetlerinin geliflmesine dair
yap›lan çal›flmalar aras›nda 1922-1923 y›llar›nda Rusya’n›n Türki-
ye’deki büyükelçisi olan S.‹. Aralov’un hat›ralar›n›134 zikretmek ge-
rekmektedir. Bu kitap, Türkiye’nin iç politikas› ile ilgili önemli bilgi-
ler ve Sovyetler Birli¤i ile Türkiye aras›nda diplomatik iliflkilerin ku-
rulufluna dair diplomatik belgeler içermektedir. Yu. A. Bagirov’un ‹z
‹storiyi Sovetsko-Turetskih Otnofleniy v 1922-1923 Godah adl› kita-
b›135 ise Nisan 1920-Ekim 1921 tarihleri aras›nda Türkiye ile Azer-
baycan aras›nda münasebetlerin kuruluflunu konu etmektedir. Bu
kitapta Azerbaycan Sovyet Cumhuriyeti Büyükelçisi’nin Türkiye’de-
ki görevi ve Kafkasya’daki Sovyet Cumhuriyetlerinin Milli Mücadele
döneminde Türkiye’ye yapt›klar› yard›m konular› ifllenmektedir. Sov-
yet-Türkiye münasebetlerinin kuruluflunun ilk dönemlerine dair S.
‹. Kuznetsova’n›n da çal›flmalar› bulunmaktad›r.136 Yine E. K. Sar-
kisov137, A. N. Heyfets138, A. A. Çupekov139, A. M. fiamsutdinov140,
–––––––––––––––––––––
131 V. ‹. fipil’kova, “Raboçeye Dvijeniye i Obrazovaniye Kommunistiçeskoy Parti-
yi Turtsiyi”, Uçenn›ye Zapiski Moskovskogo Pedinstituta, CXII/1 (1958).
132 A. D. Noviçev, ‹storiya Raboçego Klassa Turtsiyi, Leningrad 1958.
133 R. P. Korniyenko, Raboçeye Dvijeniye v Turtsiyi v 1918-1963 Godah,
Moskova 1965.
134 S. ‹. Aralov, Vospominaniya Sovetskogo Diplomata 1922-1923, Moskova
1960.
135 Yu. A. Bagirov, ‹z ‹storiyi Sovetsko-Turetskih Otnofleniy v 1922-1923
Godah, Bakü 1965.
136 S. ‹. Kuznetsova, Ustanovleniye Sovetsko-Turetskih Otnofleniy, Moskova
1961.
137 E. K. Sarkisov, “Sovetsko-Turetskiye Otnofleniya v Zakavkazye v 1920-1921
Godah”, Literaturnaya Armeniya, No. 6, Erevan 1967.
138 A. N. Heyfets, “50-Letiye Perv›h Sovetskih Dogovorov Sovetskoy Stran› s ‹ra-
nom, Afganistanom i Turtsiyey”, Narod› Aziyi i Afriki, No. 1 (1971); A. N. Heyfets,
“Rol’ Missiyi M. V. Frunze v Ukrepleniyi Drujestvenn›h Sovetsko-Turetskih Otnofle-
niy”, Vopros› ‹storiyi, No. 5 (1962).
139 A. A. Çupekov, “Diplomatiçeskaya Missiya M. V. Frunze v Turtsiyu”, Neko-
tor›ye Vopros› Vseobfley ‹storiyi, Alma-Ata 1967.
140 A. M. fiamsutdinov, Sovetsko-Turetskaya Drujba v God› Osvoboditel’noy
Bor’b› Turtsiyi v 1919-1922 Godah, Moskova 1960; A. M. fiamsutdinov, “Sovets-
ko-Turetskiy Dogovor o Drujbe i Bratstve ot 16 Marta 1921 Goda”, Kratkiye Soob-
fleniya ‹nstituta Vostokovedeniya, No. 26 (1958).
R. G. Saakyan141, O. Gigineiflvili142, M. A. Gasratyan143, G. Z. Ali-

yev144, A. N. Garkavets145, A. Bije146, M. Sofiyev147 gibi ilim adam-
lar› da Sovyet-Türk iliflkilerinin bafllang›c› hakk›nda araflt›rmalar
yapm›fllard›r.
‹ki ülke aras›ndaki kültür ve ilim alanlar›nda geliflen münase-
betler de araflt›rmac›lar›n dikkatinden kaçmam›flt›r. Bu konuyu ilk
kez en detayl› flekilde iflleyen A. ‹. Sverçevskaya148 olmufltur. ‹. F.
Çernikov, V ‹nteresah Mira i Dobrososedstva (Bar›fl ve ‹yi Komfluluk
Ç›kar›na) adl› kitab›nda149 iki ülke aras›nda 30’lu y›llarda geliflen
siyasi, ticari, ekonomik ve kültürel iliflkileri incelemektedir. Türki-
ye’nin dâhili politika meseleleri ise A. A. Kolesnikov’un Narodn›ye
Doma v Obflestvenno-Politiçeskoy i Kul’turnoy Jizni Turetskoy Res-
publiki (Türk Cumhuriyeti’nin Siyasi, Toplumsal ve Kültürel Haya-
t›nda Halk Evlerinin Yeri) adl› kitab›nda150 ayr›nt›l› bir flekilde ele
al›nm›flt›r. Bu kitapta yazar Halkevleri, Türk Ocaklar› ve Köy Ens-
titülerini de inceleyerek Türkiye’deki ideolojik durumu yans›tmaya
gayret etmifltir.
Rus araflt›rmac›lar 80-90’l› y›llarda da 20-30’lu y›llar›n Türkiye-
si ile ilgili çal›flmalar yapmaya devam etmifllerdir. Bu çal›flmalar›n
bafl›nda V. M. Zaporojts ve A. A. Kolesnikov’un ortaklafla kaleme al-
–––––––––––––––––––––
141 R. G. Saakyan, “‹z ‹storiyi Sovetsko-Turetskih Otnofleniy (1924-1929)”, ‹z-
vestiya AN Armyanskoy SSSR, Erevan 1961.
142 O. Gigineiflvili, “Moskovskiy Dogovor o Drujbe 16 Marta 1921 Goda i Vnefln-
yaya Politika VNST”, Velikiy Oktyabr’ i Turtsiya, Tiflis 1982.
143 M. A. Gasratyan, “Sovetsko-Turetskiy Dogovor 1925 Goda- Dalyneyfleye Uk-
repleniye Politiçeskogo Sotrudniçestva Mejdu Sovetskim Soyuzom i Turtsiyey”, Ve-
likiy Oktyabr’ i Turtsiya, Tiflis 1982.
144 G. Z. Aliyev, “Nariman Narimanov i Natsiyonal’no-Osvoboditel’naya Bor’ba v
Turtsiyi”, Velikiy Oktyabr’ i Turtsiya, Tiflis 1982.
145 A. N. Garkavets, “Ukrayinsko-Turetskiye Svyazi v Pervom Desyatiletiyi Tu-
retskoy Respubliki”, Turtsiya: ‹storiya, Ekonomika, Moskova 1978.
146 A. Bije, “K Voprosu o Vneflney Torgovoy Politike Turtsiyi v 20-30 Godah”,
Turtsiya: ‹storiya, Ekonomika, Moskova 1978.
147 M. Sofiyev, “Uçastiye Zakavkazskih Sovetskih Respublik v Zarojdeniyi i Raz-
vitiyi Sovetsko-Turetskih Torgov›h Svyazey (1922-1927), Turtsiya: ‹storiya, Ekono-
mika, Moskova 1978.
148 A. ‹. Sverçevskaya, Sovetsko-Kul’turn›ye Svyazi (1925-1983), Moskova 1983.
149 ‹ . F. Çernikov, V ‹nteresah Mira i Dobrososedstva, Kiyev 1977.
150 A. A. Kolesnikov, Narodn›ye Doma v Obflestvenno-Politiçeskoy i Kul’tur-
noy Jizni Turetskoy Respubliki, Moskova 1984.
d›klar› Turtsiya: Obflestvo i Armiya (Türkiye: Toplum ve Ordu) adl›

kitap151 gelmektedir. Yine SSCB Bilimler Akademisi fiarkiyat Ens-
titüsü de konuyla ilgili Turtsiya. Sovremenn›ye Problem› Ekonomiki
i Politiki (Türkiye. Ekonomi ve Siysetteki Güncel Sorunlar)152 ve
Rossiya i Turtsiya na Poroge XXI Veka Na Puti v Yevropu ili v Yevra-
ziyu (XXI. Yüzy›l Efli¤inde Avrupa veya Avrasya Yolundaki Rusya ve
Türkiye)153 adl› kitapç›klar haz›rlam›flt›r.
XXI. yüzy›l›n ilk y›llar›nda her ne kadar Türkoloji de dâhil olmak
üzere Rusya’da birçok ilim dal›nda gerileme dönemi yaflansa da,
uzmanlar Türkiye Tarihi’ni, özellikle de M. K. Atatürk Dönemi Tür-
kiyesi’nin iç siyaseti ve Türk-Rus iliflkileri konular›n› araflt›rmaya
devam etmifllerdir. Bu dönemde konuyla ilgili yay›mlanan en
önemli çal›flma, hiç flüphesiz meflhur Türkolog N. G. Kireyev’in ‹s-
toriya Turtsiyi XX Vek (Türkiye Tarihi. XX Vek) adl› kitab›d›r.154 Bu
kitab›n iki bölümü, 20-30’lu y›llardaki Türkiye’ye ayr›lm›flt›r. Bu
ciddi çal›flman›n en önemli özelli¤i ise yazar›n yeni arfliv belgelerini
kullanmas› ve Türkiye’nin siyasi ve sosyal geliflmesi konusuna ye-
ni bir bak›fl aç›s›yla yaklaflmas›d›r.
Yine son y›llarda yay›mlanan D. E. Eremeyev’in Stanovleniye
Respublikanskoy Turtsiyi 1918-1939 (Türkiye Cumhuriyeti’nin
Oluflumu, 1918-1939)155, V. N. Koptevskiy’in Rossiya-Turtsiya:
Etap› Torgovo-Ekonomiçeskogo Sotrudniçestva (Rusya-Türkiye:
Ekonomik ve Ticari ‹flbirli¤inin Aflamalar›)156, L. Sotskov’un Neyiz-
vestn›y Separatizm. Na Slujbe SD i Abvera (Güvenlik Güçleri ve Ab-
wehr’in Hizmetinde. Bilinmeyen Separatizm)157 adl› kitaplar da ko-
–––––––––––––––––––––
151 V. M. Zaporojts - A. A. Kolesnikov, Turtsiya: Obflestvo i Armiya, Leningrad
1983.
152 Turtsiya. Sovremenn›ye Problem› Ekonomiki i Politiki, ‹nstitut Vostoko-
vedeniya AN SSSR, Moskova 1997.
153 Rossiya i Turtsiya na Poroge XXI Veka Na Puti v Yevropu ili v Yevrazi-
yu, ‹nstitut Vostokovedeniya AN SSSR, Moskova 1997.
154 N. G. Kireyev, ‹storiya Turtsiyi XX Vek, Moskova 2007.
155 D. E. Eremeyev, Stanovleniye Respublikanskoy Turtsiyi 1918-1939, Mos-
kova 2004.
156 V. N. Koptevskiy, Rossiya-Turtsiya: Etap› Torgovo-Ekonomiçeskogo Sot-
rudniçestva, Moskova 2003.
157 L. Sotskov, Neyizvestn›y Separatizm. Na Slujbe SD i Abvera, Moskova
2003.
numuzla ilgili önemli bilgiler içermektedir. Son olarak ise Rus ge-
neral A. A. Denikin’in hat›ralar›n›n yay›mland›¤›n› belirtmek gerek-
mektedir158.
–––––––––––––––––––––
158 A. A. Denikin, Oçerki Russkoy Smut›, Minsk 2002.
II. BÖLÜM
S‹YAS‹ ALANDAK‹ ‹L‹fiK‹LER
Türk-Sovyet iliflkilerinin nas›l kuruldu¤una dair ortak bir görüfl

mevcut de¤ildir. Türk kaynaklar›nda Türk-Sovyet iliflkilerinin An-
kara Hükümeti’nin Nisan 1920’de V. ‹. Lenin’e meflhur telgraf› gön-
dermesiyle de¤il de, M. K. Atatürk’ün May›s 1919’da, Anadolu’ya
gelmesiyle bafllad›¤›na dair görüfller hâkimdir.
‹liflkilerin ne zaman kurulmas›na bak›lmaks›z›n Bolfleviklerle te-
masa geçme fikrinin o dönemde çok ciddi bir flekilde görüflüldü¤ü
ortadad›r. Neticede Gürün’ün de yazd›¤› gibi, “memleketi kurtar-
mak için Bolfleviklerle iflbirli¤i yapmak, zorunlu bir ad›md›.” Böyle-
ce bir taraftan Ankara, Sovyet Rusya’dan askeri ve maddi yard›m
almay› planlarken, di¤er taraftan da müttefiklerine Türkiye’nin her
an Rusya ile yak›nlaflabilece¤ine ve ona göre Türkiye politikalar›n›
yürütmeleri gerekti¤ine dair bir mesaj göndermifltir159.
M. Kemal’in V. ‹. Lenin’e yazd›¤› 26 Nisan 1920 tarihli mektup,
Türkiye ile Sovyet Rusya aras›nda resmi iliflkilerin bafllang›c› ola-
rak kabul edilmektedir. Bu mektupta; diplomatik iliflkilerin tesisi
teklif edilmifl, Rusya’dan Türkiye’ye yürüttü¤ü ba¤›ms›zl›k savafl›n-
da yard›m etmesi istenmifltir. Bunun karfl›l›¤›nda ise Türkiye, Sov-
yet Rusya ile birlikte emperyalist güçlere karfl› mücadele verecekti.
Neticede Sovyet Hükümeti, TBMM’yi tan›yan dünyadaki ilk hükü-
met oldu ve Moskova, Ankara ile dostluk münasebetlerinin kurul-
mas›ndan yana bir karar ald›.
11 May›s 1920’de TBMM, D›fliflleri Bakan› Bekir Sami Beyi an-
laflma metnini haz›rlamak üzere TBMM’nin ilk resmi heyetinin ba-
fl›nda Moskova’ya gönderdi. Heyet uzun bir yolculuktan sonra Mos-
kova’ya ancak 19 Temmuz 1920 tarihinde varm›flt›r. 24 Tem-
–––––––––––––––––––––
159 N. G. Kireyev, ‹storiya Turtsiyi XX Vek, Moskova 2007, s. 133.
muz’da Bekir Sami Bey ve yard›mc›s› Yusuf Kemal Bey, Rusya D›-
fliflleri Halk Komiseri (bakan) G. V. Çiçerin ve L. M. Karahan ile gö-
rüfltüler. 14 A¤ustos’da ise Türk delegasyonu, V. ‹. Lenin ile görüfl-
müfltür. 24 A¤ustos’da iflbirli¤ine dair anlaflma, parafe edilmifltir.
Yard›m› öngören anlaflma maddelerinde iki tür yard›mdan söz edi-
liyordu: a) Askeri teçhizat ve para yard›m›n›n yap›lmas›; b) ‹htiyaç
duyuldu¤u zaman ortak askeri operasyonlar›n gerçeklefltirilmesi.
Para yard›m› ise 10 milyon alt›n rublesi (1 250 000 Osmanl› alt›n›)
olarak belirlenmifltir.
Genç Sovyet ülkesi, her ne kadar kendisi de iç savafl ile karfl›
karfl›ya kalsa da, Türkiye’ye yard›m etmeyi kabul etmifltir. Sovyet
Rusya D›fliflleri Bakan› G. V. Çiçerin’in cevab›nda: “Sovyet Hükü-
meti, Türk halk›n›n kahramanca verdi¤i ba¤›ms›zl›k ve egemenlik
mücadelesini yak›ndan takip ediyor ve Türkiye için bu zor günler-
de Türk ve Rus halklar›n› birlefltirecek olan dostluk temellerinin
at›lmas›ndan dolay› mutluluk duymaktad›r” fleklindeki sat›rlar yer
alm›flt›r160.
Bekir Sami Beyin Moskova’da, Bolfleviklerle yapt›¤› görüflmeler,
zor geçmifltir. 24 A¤ustos 1920’de iflbirli¤ine dair anlaflma parafe
edilse de üç gün sonra Çiçerin, Türkiye’nin Van ve Bitlis bölgeleri-
nin bir k›sm›n› Ermenilere b›rakmas› gerekti¤ini ileri sürmüfltür.
Bekir Sami Bey, bizzat hemen Ankara ile ba¤lant› kuramad›¤›ndan
Yusuf Kemal’i Ankara’ya gönderdi. Ankara’n›n cevab› olumsuzdu.
Türkiye, topraklar›ndan tek bir kar›fl dahi verme niyetinde de¤ildi.
14 Aral›k’da tekrar Bakü üzerinden Moskova’ya yola ç›kan Yusuf
Kemal, ancak 18 fiubat 1921’de Moskova’ya vard›. 19 fiubat’ta Tür-
kiye’nin Moskova’daki yeni elçisi Ali Fuad, Çiçerin’e itimatname
sunmufltur. 26 fiubat’ta Yusuf Kemal baflkanl›¤›nda yenilenen
Türk delegasyonu, Moskova Hükümeti ile görüflmelere yeniden
bafllam›fl ve bu görüflmeler 16 Mart 1921 tarihinde Dostluk ve Kar-
defllik Antlaflmas›’n›n imzalanmas›yla sonuçlanm›flt›r.
Anlaflman›n girifl k›sm›nda iki hükümetin “milletlerin kardefllik
prensipleri ve halklar›n kendi kaderlerini tayin hakk›na sahip ol-
–––––––––––––––––––––
160 Dokument› Vneflney Politiki SSSR, II, Moskova 1958, s. 555
duklar› konular›nda hemfikir ve emperyalistlere karfl› mücadele

konusunda dayan›flma içerisinde olduklar›” belirtilmifltir. Ayr›ca
taraflar›n daimi dostluk ve gerçek iflbirli¤ini öngören münasebetle-
ri kurma yönünde istekli olduklar›n›n da alt› çizilmifltir. Ülkeler
aras›nda imzalanan bütün eski anlaflmalar, geçersiz ilan edilmifl-
tir. Taraflar, karfl›l›kl› olarak di¤er ülkenin hükümetine karfl› (Rus-
ya’da Türk hükümetine karfl›, Türkiye’de Rus hükümetine karfl›)
hareket edecek grup ve oluflumlar›n ortaya ç›kmas›n› engelleyecek-
leri konusunda da ortak görüfle varm›fllard›r.
Söz konusu antlaflma, Gümrü hariç Türkiye’nin Gümrü Anlafl-
mas› ile ele geçirdi¤i topraklar› da tan›m›flt›r. Ancak Gümrü’nün
Ermenistan’a geri verilmesi gerekiyordu. Ardahan ile Artvin de,
Türkiye’nin s›n›rlar› içerisinde kalm›flt›r. Batum konusunda ise
Türkiye, çok gerçekçi davranm›fl ve Batum’u Gürcistan’a b›rakm›fl-
t›r. Dönemin Türkiye D›fliflleri Bakan Vekili A. Muhtar 3 Ocak
1921’de TBMM’de yapt›¤› konuflmas›nda Batum ile ilgili afla¤›daki
yorumda bulunmufltur: “Batum liman›, özel bir konuma sahiptir.
Batum, Kafkasya’daki cumhuriyetlerin ve orada yaflayan farkl› mil-
letten 12 milyon insan›n hava alabildikleri tek bir pencere konu-
mundad›r”161.
Anlaflman›n resmi metninin d›fl›nda Sovyet Rusya ayr›ca Türki-
ye’ye 10 milyon alt›n ruble de¤erinde yard›m etmeyi kabul etmifltir.
Söz konusu yard›m, sadece para yard›m› de¤ildi. Silah ve askeri
teçhizatlar›n yan› s›ra Rus taraf› silah ve di¤er askeri ihtiyaçlar›
üretecek ve imalathaneleri hayata geçirecek makineleri de teslim
etmeyi kabul etmifltir. Türkiye için özellikle silah ve askeri teçhizat
yard›m› önem arz ediyordu. Bunlar Novorossiysk ve Tuapse liman-
lar›ndaki depolarda toplanm›fl ve daha sonra Tuapse’den Anado-
lu’ya gönderilmifltir. Tuapse liman›nda konsolos yetkileriyle dona-
t›lm›fl bir Türk görevli de bulunuyordu. Daha sonraki tarihlerde bi-
rer Türk yetkili, Batum ile Novorossiysk’e de gönderilmifltir. Türki-
ye’ye para yard›m› çeflitli yollarla gönderiliyordu. 6 Ekim 1920 ta-
rihinde Moskova’daki görüflmelerle ilgili bilgi vermek üzere Anka-
–––––––––––––––––––––
161 ‹. F. Çernikov, V ‹nteresah Mira i Dobrososedstva, Kiyev 1977, s. 61.
ra’ya dönen Yusuf Kemal Bey, kendisiyle bir milyon alt›n ruble ge-
tirmifltir. Bu flekilde para gönderimi, 7 Kas›m 1920’de Türkiye’de
ilk yabanc› büyükelçili¤i, yani Rusya Büyükelçili¤i aç›ld›ktan son-
ra dahi devam etmifltir.
‹lk silah ve teçhizatlar ise 1920 y›l›n›n Eylül ay›n›n sonunda
Trabzon’a ulaflt›r›lm›flt›r. Bir ay boyunca flehre 3 387 tüfek, 3 623
kutu cephane ve yaklafl›k 3 000 süngü getirilmifltir. Tüfeklerin ço-
¤u, ganimet olarak elde edilen Alman yap›m› tüfekler idi. Türk kay-
naklar›na göre, Milli Mücadele boyunca Türkiye, Sovyet Rusya’dan
37 812 tüfek, 324 makineli tüfek, 44 587 kutu mermi, 66 top, 141
173 top mermisi alm›flt›r. Bu rakamlar›n Sovyet belgelerindeki ra-
kamlardan çok az farkl› oldu¤unu söylemek gerekmektedir. Sovyet
belgelerinde ayr›ca Ruslar›n Türkiye’ye 4 000 el bombas›, 4000 fla-
rapnel mermisi, 1 500 k›l›ç ve 20 000 gaz maskesi teslim etti¤ine
dair bilgiler de mevcuttur. Ruslar›n verdi¤i alt›n paralarla da Türk
yönetimi, ‹talya’dan 4 310 tüfek mermisi, 97 ton barut, 20 tane
SPOT XIII tipi uçak ve 20 bin tüfek sat›n alm›flt›r162.
Moskova Anlaflmas› imzaland›ktan alt› ay sonra Sovyet iktidar›-
n› kabul eden Kafkasya Ötesi Cumhuriyetleri, 13 Ekim 1921’de
Kars’ta Mustafa Kemal Hükümeti’nin temsilcileriyle ortak dostluk
anlaflmas› imzalam›fllard›r. Bu anlaflma, Mustafa Kemal’in ileri ge-
len Kafkasya kökenli devlet adamlar› taraf›ndan olumsuz karfl›lan-
sa da, TBMM’de anlaflman›n onay› sorunsuz gerçekleflmifltir.
Sovyet Hükümeti, anlaflmadaki bütün maddeleri yerine getirmifl-
tir. 1921 Moskova Anlaflmas›’na göre, Türkiye’ye 10 milyon alt›n
ruble yard›m edilecekti ki, bunun 6.5 milyon alt›n rublesi daha y›l
bitmeden Türkiye’ye gönderilmiflti. Geriye kalan miktar›n (3.5 mil-
yon alt›n ruble) ödenmesini dönemin Rusya Ekonomi Bakan› (Halk
Komiseri), engellemeye çal›flm›flt›r. Bunun üzerine G. V. Çiçerin,
Rusya Komünist Partisi’nin Merkezi Komitesi’ne afla¤›daki sat›rlar›
içeren bir mektup göndermifltir: “Bize Moskova Antlaflmas›’n›n mad-
delerine uymamak, yani belirlenen tarihlerde belirlenen miktar›
ödememek gibi çok korkunç bir fley teklif edilmektedir. Bu gerçek-
–––––––––––––––––––––
162 N. G. Kireyev, ‹storiya Turtsiyi XX Vek, s. 467.
leflirse, Türk köylüleri ve sanatkârlar› kand›rm›fl, kendimizi de bü-

tün Do¤u halklar›na rezil etmifl olaca¤›z…”163. G. V. Çiçerin’in bu
mektubunu okuyan V. ‹. Lenin, Komünist Partisi Merkezi Komite-
si’ne bir not göndermifltir: “… Bence, Çiçerin tamamen hakl›d›r. Ve
bu sorunun flöyle çözülmesini teklif ediyorum: Çiçerin’in görüflünü
hakl› bulmak ve ödemeyi belirlenen sürede gerçeklefltirmek”164.
2 Aral›k 1921-14 Ocak 1922 tarihlerinde Türkiye’de bulunan
Ordu Komutan› M. V. Frunze, 2 Ocak’da Ukrayna ad›na Türkiye ile
dostluk anlaflmas› imzalam›flt›r. Birçok kez Mustafa Kemal ile gö-
rüflen Frunze, Türk ordular›n›n Bat› cephesindeki hareket planla-
r›n›n yap›ld›¤› toplant›lara da ifltirak etmifltir. Frunze Türkiye’den
ayr›l›rken Mustafa Kemal, Lenin’e iletmesi için kendisine bir mek-
tup vermifltir.165 Frunze’nin Ankara’da anlaflma imzalamas›, Sov-
yet devlet adamlar›nda 20 Ekim 1921’de Türkiye ile Fransa aras›n-
da imzalanan anlaflman›n amaçlar› hakk›ndaki flüpheleri gidermifl-
tir. Bu anlaflmaya göre Fransa, TBMM’yi tan›m›fl ve Kilikia’daki bir-
liklerini geri çekme sözü vermifltir. Bu anlaflma, Kemalistlerin Bat›
ile iliflkilerini düzeltmek istediklerinin bir göstergesiydi. Bu anlafl-
mada Sovyet-Türk iflbirli¤ine ayk›r› maddeler yer almasa da baz›
Ankaral› siyasetçiler, Fransa-Türkiye anlaflmas›n›, Türkiye’nin d›fl
politikas›n› Bat› eksenine kayd›rmak için kullanmay› düflünmüfl-
lerdir.
Di¤er taraftan Yunan ordusu bozguna u¤rat›ld›ktan ve Lozan
Konferans› düzenlendikten sonraki Sovyet diplomasisinin baz›
ad›mlar›, TBMM Hükümeti taraf›ndan Sovyetlerin Türk d›fl politi-
kas›na müdahale ve Türkiye’yi Sovyet ç›karlar›n› savunmak için
yeni bir savafla çekme teflebbüsü olarak alg›lanm›flt›r. Sovyetlerin
Ankara Hükümeti’ne ‹stanbul’a hareketi devam ettirme ve
TBMM’nin ‹ngiltere, Fransa ve ‹talya temsilcileriyle Mudanya’da
yapt›¤› görüflmelerde (Ekim 1922) Türk-Yunan bar›fl anlaflmas›n›
–––––––––––––––––––––
163 “Pis’mo G. V. Çiçerina v TSKRKP (b)”, Rossiyskiy Gosudarstvenn›y Arhiv
Sotsial’no-Politiçeskoy ‹storiyi, Fon 2, Liste 1, Dosya 22843, s. 1.
164 V. ‹. Lenin, Polnoye Sobraniye Soçineniy, LIV, 5-e ‹zdaniye, s. 181-182.
165 “O Missiyi M. V. Frunze v Turtsiyi v 1921-22 Godah”, ‹storiçeskiy Arhiv,
No. 6 (1960), s. 30.
imzalamama tavsiyelerini, Ankara bir müdahale olarak yorumlu-

yordu. Ayr›ca Sovyet yetkililer, Ankara’dan Lozan Konferans›’na
Sovyetlerin de kat›lmas› fikrini desteklemesini istiyorlard›. Böylece
her ne kadar Sovyet Rusya ile Türkiye aras›nda çözülemez sorun-
lar olmasa da taraflar aras›nda zaman zaman küçük sorunlar ya-
flan›yordu. 1922 y›l›n›n A¤ustos ay›nda ise Komünist Halk Parti-
si’nin Kongresi’ne kat›lmak üzere Komünist Enternasyonel’in tem-
silcilerinin, Türk yetkililerinin itirazlar›na ra¤men Türkiye’ye gel-
meleri üzerine TBMM, Türkiye’deki Sovyet ticari temsilciliklerinin
faaliyetlerini ve Sovyet mallar›n›n Türkiye’ye ihracat›n› durdur-
mufltur. Bütün bunlar Sovyet-Türk münasebetlerini olumsuz etki-
lemifltir166.
Haziran 1923’te Türkiye ile ticari iliflkilerin yeniden tesisi ve di-
¤er ülkelerin Türkiye’ye ak›n etmelerini engellemek için Sovyet Hü-
kümeti, Türkiye ile ticareti gelifltirmek için bir tak›m de¤iflikliklerin
yap›lmas›na karar vermifltir. Bu ba¤lamda Sovyet yetkililer, Türki-
ye ile ticarette baz› uygulamalar› ve zorunluluklar› kald›rmay› uy-
gun görmüfltür. Türk tüccarlar›na Türkiye’deki SSCB ticari temsil-
cili¤in onay› olmadan kendi mallar›n› SSCB’ye götürüp satma ve
ayn› flekilde de SSCB’den Türkiye’ye mal götürme izni verilmiflti.
Moskova’n›n böyle uygulamaya gitmesinin nedeni, ticaret sayesin-
de siyasi iliflkileri düzeltmek istemesiydi. Bundan dolay› Sovyet
Devleti’nin Türkiye politikas›ndaki en önemli amac›, Türkiye ile ti-
caretin geliflmesini engelleyen sorunlar› çözmek idi167. Nitekim çok
geçmeden iki ülke aras›ndaki iliflkiler tekrar düzelmifltir.
Dostluk ve çok yönlü iflbirli¤i çerçevesinde Sovyetler Birli¤i, Tür-
kiye’nin silahs›zlanma ve kolektif güvenlikle ilgili uluslar aras› top-
lant›lara kat›lmas›n› desteklemifltir. ‹ki ülke aras›nda diplomatik
iliflkiler de h›zla geliflmifltir. 1930-1931 y›llar›nda Türkiye Cumhu-
riyeti D›fliflleri Bakan› Tevfik Rüfltü (Aras) ile SSCB D›fliflleri Halk
Komiseri (Bakan›) M. M. Litvinov, karfl›l›kl› ziyaretlerde bulunmufl-
–––––––––––––––––––––
166 R. ‹. Zalyayev, Vneflnyaya Politika Sovetskogo Gosudarstva Po Otnofleni-
yu k Turtsiyi (Avgust 1922-Dekabr’ 1925), Avtoreferat Kandidatskoy Dissertat-
siyi, Kazan 2009.
167 A.g.e.
lard›r. Litvinov Türkiye ziyareti s›ras›nda Türk bas›n›na verdi¤i rö-

portajda flunlar› dile getirmifltir: “… Sovyetler Birli¤i’ne gelince,
Türk bas›n›na ve Türk halk›na yemin ederim ki, Sovyetlerin Türki-
ye ile dostluk iliflkileri, çok sa¤lam temele dayanmakta ve Sovyet-
lerin d›fl politikas›n›n varl›¤›n›n temel tafllar›ndan biridir. Türki-
ye’ye karfl› olan samimiyetimiz ve kat’îli¤imiz de bundan kaynak-
lanmaktad›r. Türkiye’nin de Sovyetler Birli¤i’ne karfl› izledi¤i siya-
setin karakteri ve kökeninin de ayn› oldu¤undan eminim”168.
May›s 1932’de Türkiye Baflbakan› ‹smet ‹nönü baflkanl›¤›ndaki
Türk heyeti, SSCB’yi ziyaret etmifl ve SSCB heyeti ile yap›lan görüfl-
mede “iki ülke aras›ndaki s›k› iflbirli¤inin taraflar için yararl› oldu-
¤u ve de¤iflen dünya düzeninde bu iflbirli¤inin h›zla gelifltirilmesi ve
artt›r›lmas› gerekti¤i” sonucuna var›lm›flt›r169. Türk heyeti baflta
D›fliflleri Bakan› Tevfik Rüfltü Bey, tar›m, sa¤l›k, e¤itim bakanl›kla-
r›n›n temsilcileri ve çok say›da gazeteci olmak üzere 30’dan fazla ki-
fliden olufluyordu. ‹smet Pafla ve Rüfltü Beyin Sovyet yetkilileriyle
yapt›klar› görüflmeler, ikili iliflkiler ve Türkiye’nin uluslar aras› are-
nadaki konumu baflta olmak üzere çok genifl konular› kapsam›flt›r.
Sovyetler Birli¤i Haber Ajans› (TASS), görüflmelerde a¤›rl›¤›n iki ül-
ke aras›ndaki ekonomik ve kültürel iliflkilerin gelifltirilmesi konu-
suna verildi¤i yönünde bir haber geçmifltir.
Daha 1933 y›l›nda K. E. Voroflilov baflkanl›¤›ndaki Sovyet heye-
ti, iade-i ziyarette bulunmufltur. Bu heyet, Türkiye Cumhuriye-
ti’nin kuruluflunun 10. y›l› dolay›s›yla yap›lan törene de kat›lm›fl-
t›r. Sovyet heyetinde SSCB D›fliflleri Bakan Yard›mc›s› L. M. Kara-
han, Rusya E¤itim Halk Komiseri A. S. Bubnov, SSCB Merkezi ‹c-
ra Komitesi’nin teknik e¤itimden sorunlu baflkan› ve E¤itim Halk
Komiseri’nin yard›mc›s› G. M. Krjijanovskiy, K›z›l Ordu süvari bir-
liklerinin müfettifli, devrimci, Askeri Meclis’in üyesi S. M. Budenn›y
ve SSCB’nin Türkiye’deki Büyükelçisi Ya. Z. Surits yer alm›flt›r.
Türk taraf›, Rus heyetini çok s›cak karfl›lam›flt›r. Ya. Z. Surits,
Moskova’ya konuyla ilgili gönderdi¤i raporda flunlar› yazm›flt›r: “Bi-
–––––––––––––––––––––
168 ‹zvestiya, 28 Ekim 1931.
169 ‹zvestiya, 8 May›s 1932.
zim heyete ‹stanbul’da yap›lan karfl›lama ve gösterilen ilgi, benim

bütün beklentilerimin fevkinde oldu. Burada bulundu¤um 10 y›l
boyunca sadece di¤er yabanc› ülkelerin heyetlerine de¤il, Mustafa
Kemal hariç Türk devlet adamlar›na da böyle bir ilgi gösterilmemifl-
ti… Voroflilov ve yoldafllar› ‹stanbul’da soylu yabanc› olarak de¤il,
bir halk›n baflka halk›n yan›na gönderdi¤i elçi olarak karfl›land›”170.
Sovyet heyeti, Ankara’da da büyük coflkuyla karfl›land›. Musta-
fa Kemal Atatürk heyetle bizzat görüfltü. Voroflilov’un Atatürk ile
birlikte, resmi geçidi kabul etmesi, muhteflem bir izlenim b›rakm›fl-
t›r. Daha sonra Sovyet heyetinin baflkan›, üç bin askerden oluflan
Türk ordusunun toplant›s›na da ifltirak etmifltir171.
1932 y›l›n›n yaz›nda Türkiye, Milletler Cemiyeti’ne üye oldu.
Bundan dolay› Türk Hükümeti, Sovyetler Birli¤i’ne bir nota gönde-
rerek, 1925 y›l›nda imzalanan Sovyet-Türk Anlaflmas›’n›n geçerli
kalaca¤›n› ve Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne üye olmas›n›n Tür-
kiye’nin SSCB’ye karfl› izledi¤i siyaseti olumsuz etkilemeyece¤ini
bildirmifltir172.
SSCB ile Türkiye aras›ndaki iflbirli¤inin geliflmesinde iki komflu
ülkenin devlet adamlar› aras›ndaki flahsi münasebetler de etkili ol-
mufltur. 1935 y›l›n›n Temmuz ay›nda Türkiye Baflbakan› ‹smet
‹nönü ve D›fliflleri Bakan› Tevfik Rüfltü Aras, SSCB’yi ziyaret etmifl-
lerdir. Her iki ülkenin de kamuoyu bu ziyareti, “Sovyet-Türk dost-
lu¤unun kan›t›” olarak alg›lam›flt›r173. TBMM milletvekili Muzaffer
Göker baflkanl›¤›ndaki Türk siyasetçileri de Ruslar çok iyi karfl›la-
m›flt›r. Söz konusu heyet, Moskova’dan baflka Harkov ve Odessa gi-
bi flehirlerde bulunmufl, Dneprovskiy Hidroelektrik Santrali’ni zi-
yaret etmifl, SSCB’nin sanayi politikas› ile ilgili bilgi edinmifl ve 1
May›s törenlerine kat›lm›flt›r.
Bu dönemde yabanc› bas›nda Mustafa Kemal’in SSCB’ye bir zi-
yaret planlad›¤›na dair haberler ç›kmaya bafllad›. Bu haberlere gö-
–––––––––––––––––––––
170 Dokument› Vneflney Politiki SSSR, XVI, Moskova 1970, s. 592.
171 Pravda, 31 Ekim 1933.
173 Pravda, 21 Temmuz 1935.
re, söz konusu ziyaret M. K. Atatürk’ün son dönemdeki ilk ziyareti

olacak ve Moskova öncesi Belgrad ile Bükrefl’e de u¤rayacakt›. Er-
Novel adl› Frans›z gazetesi, bu ziyaretin Sovyet-Türk iliflkilerinin te-
melinde olan dostluk ile bar›fl› simgeledi¤ini ve iki ülkenin ortak ç›-
karlar›na hizmet etti¤ini yazm›flt›r174.
Anadolu Haber Ajans› da bu konuyla ilgili haber yapm›flt›r: “El-
de edilen bilgilere göre, Moskova’ya ve di¤er yabanc› ülkelerin bafl-
kentlerine yap›lacak ziyaret, ihtimal dâhilindedir. Ancak bu ziyare-
tin bu y›l içerisinde gerçekleflece¤ine dair elimizde bir bilgi yok-
tur”175. Atatürk ne 1935, ne de daha sonra SSCB’yi, ziyaret etme-
di. Bu ziyaretin gerçekleflmemesinin nedenleri maalesef bilinme-
mektedir. Ancak hiç flüphesiz bu ziyaret, Sovyet-Türk iliflkilerini
yeni bir boyuta ç›karabilirdi. Nitekim gerçekleflebilme ihtimali da-
hi, uluslar aras› arenada büyük ses yaratm›flt›.
‹ki ülke aras›ndaki iliflkilerde SSCB ile Türkiye Aras›ndaki Taraf-
s›zl›k ve Dostluk Antlaflmas›’n›n bütün ekleri ve protokolleri ile bir-
likte 10 y›ll›¤›na uzat›lmas›n› öngören 7 Kas›m 1935 tarihli protokol
de önemli geliflmelerden biri olmufltur. Türkiye Cumhuriyeti ile
SSCB hükümetlerinin yetkili temsilcileri bu protokolü, “bugüne ka-
dar iki ülke aras›nda dostça iliflkilerin sürmesini sa¤layan dostluk
ve güvenden güç alarak imzalam›fllard›r ki, taraflar bu protokolle
uluslar aras› siyasetlerinin temelini de oluflturan bar›fl yolunda iler-
leme ve iflbirli¤ini artt›rmay› planlamaktad›rlar”176. 1936 y›l›n›n
bafllar›nda TBMM ve SSCB Merkezi ‹cra Komitesi’nin söz konusu
belgeyi onaylamalar›yla protokol hayata geçmifltir. Yine 1935 y›l›n-
da SSCB ve Türkiye hükümetleri, iki komflu ülke aras›nda ç›kacak
bütün anlaflmazl›klar›n çözülmesini öngören s›n›r anlaflmas›n›n sü-
resinin uzat›lmas› konusunda mutabakata varm›fllard›r177.
30’lu y›llar›n ikinci yar›s›nda önemli olaylardan birini de iktidar-
daki CHP Genel Sekreteri ve dönemin ‹çiflleri Bakan› fiükrü Kaya
ve D›fliflleri Bakan› Rüfltü Aras’›n 12-16 Temmuz 1937’de gerçek-
–––––––––––––––––––––
174 ‹. F. Çernikov, V ‹nteresah Mira i Dobrososedstva, Kiyev 1977, s. 29-30.
175 A.g.e.
176 A.g.e., s. 34.
177 ‹zvestiya, 21 May›s 1935.
lefltirdikleri SSCB ziyareti teflkil etmifltir. Ziyaretleri s›ras›nda Türk

yetkililer, SSCB Merkezi ‹cra Komitesi Baflkan› M. ‹. Kalinin ve
SSCB Hükümet üyeleri olan K. E. Voroflilov, A. ‹. Mikoyan, M. M.
Litvinov, V. ‹. Mejlauk, S. M. Budenn›y ile görüflmüfllerdir. Zirve
sonras› yay›mlanan resmi bildiride taraflar›n samimi bir ortamda
görüfl al›fl veriflinde olduklar› belirtilmifltir: “16 y›l önce SSCB ile
Türkiye aras›nda kurulan ve ikili anlaflmalarla sa¤lamlaflt›r›lan
dostluk iliflkileri, bu kadar uzun bir sürede uluslar aras› arenada
meydana gelen geliflmelere bak›lmaks›z›n hiçbir engele tak›lmadan
geliflmifltir. Bu husus, ortak ç›karlar›n de¤er ve do¤rulu¤una da
iflaret etmektedir. Bu ç›karlar ise mevcut iliflkilerin bütün boyutla-
r›yla devam etmesini gerektirmektedir. Nitekim Sovyet-Türk dost-
lu¤u, bütün dünyadaki bar›fl›n önemli parçalar›ndan birini olufltu-
ruyor ve bu bar›fl›n korunmas›, iki ülkenin de ç›karlar›na hizmet
ediyor. SSCB ile Türkiye aras›ndaki dostlu¤a ve güvene dayal› geli-
flen iliflkiler ve bar›fl düflüncesine dair sadakatleri, ülkeler aras›n-
da yak›n iflbirli¤inin artmas›na müsait zemini haz›rlamaktad›r”178.
Odessa’y› da ziyaret eden Türk bakanlar, liman flehrinin tarihi ve
kültürel mekânlar›n› da ziyaret etmifl ve “Gürcistan” adl› gemiyle
18 Temmuz 1937 tarihinde SSCB’den ayr›lm›fllard›r. Bu ziyareti
Tan Gazetesi flöyle yorumlam›flt›r: “Bu ziyaretler, iki dost ülke ara-
s›nda gelenek hale gelmifltir ki, SSCB ile Türkiye aras›ndaki dost-
luk da diplomatik kombinasyon olman›n yan› s›ra hayatî ç›karlar›-
na da hizmet etmektedir”179.
Vefat›ndan birkaç gün önce Atatürk’ün notu 1 Kas›m 1938’de
TBMM’nin aç›l›fl›nda okunmufltur ki, bu notta Atatürk, SSCB’yi
“Bizim ulu dostumuz ve komflumuz” olarak nitelendirmifltir. Di¤er
taraftan Rus yetkililer de Türkiye ve bizzat Atatürk’ten çok olum-
lu bahsediyorlard›. SSCB Merkezi ‹cra Komitesi Baflkan› M. ‹. Ka-
linin, Atatürk’ü “Türk halk›n›n ba¤›ms›zl›k için verdi¤i kahraman-
l›k savafl›n› sembolize eden dost ülkenin ulu lideri” olarak nitelen-
dirmifltir.
–––––––––––––––––––––
178 Vneflnyaya Politika SSSR. Sbornik Dokumentov, IV, Moskova 1946, s.
280-281.
179 ‹. F. Çernikov, V ‹nteresah Mira i Dobrososedstva, s. 35.
Komflu Türk Cumhuriyeti’nin liderine son kez sayg›da bulun-

mak üzere SSCB D›fliflleri Bakan› Birinci Yard›mc›s› V. P. Potem-
kin, Karadeniz Filosu’nun Komutan› ‹. S. Yumaflev ve di¤er yetkili-
lerden oluflan bir heyet Ankara’ya gelmifltir. Bu heyet ayr›ca Türki-
ye’nin yeni cumhurbaflkan› ‹smet ‹nönü ve d›fliflleri bakanl›¤›na ye-
ni atanan fiükrü Saraço¤lu ile de görüflmüfltür. Bu görüflme s›ra-
s›nda ‹smet ‹nönü, Sovyet-Türk dostluk iliflkilerini, Türk d›fl politi-
kas›n›n temeli olarak nitelendirmifl ve gelecekte uluslar aras› are-
nadaki geliflmelere bak›lmaks›z›n Türkiye’nin hiçbir zaman
SSCB’ye karfl› olan cephede yer almayaca¤›n› belirtmifltir. Ayr›ca
‹nönü, SSCB’ye yap›lacak herhangi bir sald›r› durumunda da Tür-
kiye’nin bu sald›r›y› engellemek için elinden geleni yapaca¤›na ve
düflmanlar› kendi s›n›rlar›na yak›nlaflt›rmayaca¤›na dair söz ver-
mifltir180. ‹nönü, bu aç›klamas›n›n Sovyet Hükümeti’ne aynen ile-
tilmesini istemifltir.
–––––––––––––––––––––
180 A.g.e., s. 31-32.
FOTO⁄RAFLAR
M. K. Atatürk’ün Ankara’daki SSCB Büyükelçisi Ya. Z. Surits’e

Hediye Etti¤i ‹mzal› Foto¤raf, Ankara 1929.
42
ALEKSANDR KOLESN‹KOV
SSCB D›fliflleri Bakan› M. Litvinov’a Türkiye Ziyareti S›tras›nda Hediye Edilen M. K. Atatürk’ün Portresi.
Ankara 1931.
ATATÜRK DÖNEM‹ TÜRK-RUS ‹L‹fiK‹LER‹
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaflkan› M. K. Atatürk ve SSCB Savunma Halk Komiseri K. Y. Voroflilov,

Türkiye Cumhuriyeti’nin 10. Y›ldönümü Vesilesiyle Düzenlenen Askeri Törende. 29 Ekim 1933.
43
44
SSCB Büyükelçili¤i’nde Resepsiyon. M. K. Atatürk, Üst Düzey Türk ve Yabanc› Diplomatlar›n Aras›nda,
1930’lu Y›llar.
M. K. Atatürk, Efli Latife Han›m ve Türk Yetkililerle Mersin’deki fiehir Bahçesi’nde. 1922-1923.
45
46
M. K. Atatürk ve SSCB Savunma Halk Komiseri K. Y. Voroflilov, Ankara’daki SSCB Büyükelçili¤i

Binas›ndan Ç›karken, 29 Ekim 1933.
Mustafa Kemal Atatürk ve SSCB Büyükelçisi Y. Z. Surits. Ankara, 1930’lu Y›llar.

47
48
D›fliflleri Halk Komiseri G. V. Çiçerin, Türkiye Büyükelçisi’ni Karfl›larken, Moskova (Tarihsiz).

Türk Bakan› (ortada) Oktyabryskiy ‹stasyonu’nda Rus Heyeti Taraf›ndan Karfl›lan›rken, Leningrad
1925.
49
50
Sovyet-Türk Dostluk ve Kardefllik Anlaflmas›’n›n ‹mza Töreni (Sa¤da Rus Temsilciler: G. V. Çiçerin, L. M. Karahan,
ortada D. T. Florinskiy vs. Solda Türk Temsilciler: Yusuf Kemal Bey (masan›n bafl›ndan beflinci), R›za Nur Bey, Ali
Fuad Pafla (masan›n bafl›ndan dördüncü), Moskova 16 Mart 1921.
L. M. Karahan’›n Portresi (Tarihsiz).

52
Moskova’daki Türk Büyükelçisi Ali Fuad Pafla, G. V. Çiçerin’e ‹timatname Sunarken. Moskova,
2 Kas›m 1920.
Sovyet-Türk Dostluk ve Kardefllik Anlaflmas›’n›n imza töreninden sonra. Sa¤da: G. V. Çiçerin, L. M.

Karahan. Ortada D. R. Florinskiy.
53
54
Rusya D›fliflleri Bakan› G. V. Çiçerin’in Türk Büyükelçi Ali Fuad Pafla’y› Kabulü, 22 Kas›m 1920.
Ankara’daki SSCB Temsilcili¤i’nin Binas›, 1923.

55
56
Rusya D›fliflleri Bakan› G. V. Çiçerin ve TBMM Temsilcisi Yusuf Kemal Bey, Sovyet-Türk Dostluk
ve Kardefllik Anlaflmas›’n› ‹mzalarken. Moskova, 16 Mart 1921.
SSCB D›fliflleri Halk Komiseri Yard›mc›s› L. M. Karahan, Türkiye Büyükelçisi ve Yard›mc›s› ‹le Birlikte.
(Tarihsiz).
57
58
SSCB’deki Türkiye Büyükeçisi Apayd›n, SSCB Yüksek fiura Baflkan› M. ‹. Kalinin’e ‹timatname Sunarken
(Soldan Sa¤a: SSCB D›fliflleri Bakan› M. M. Litvinov, Apayd›n, Kalinin), 10 Temmuz 1935.
SSCB D›fliflleri Halk Komiseri G. V. Çiçerin ve Yard›mc›s› L. M. Karahan,

Moskova, 1930’lu Y›llar›n Bafllar›.
60
Türk Delegasyonunun Ziyareti Onuruna Düzenlenen fieref K›tas›’n› Selamlayan Kazan Devrim Komitesi
Üyeleri ve Türk Misafirler. Kazan 1920.
Ankara’daki Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Büyükelçili¤i Görevlileri. ‹lk S›rada Merkezde
M. V. Frunze (K›l›ç ‹le). 1922.
61
62
Rusya Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti Temsilcili¤i Görevlilerinin Türkiye Cumhuriyeti Konuklar› ile
1 May›s Kutlamalar› Vesilesiyle Buluflmas›, Ankara 1922.
SSCB D›fliflleri Halk Komiseri M. M. Litvinov (ortada bastonla), Türkiye D›fliflleri Bakan› Rüfltü Aras ve Di¤er
Yetkililerle Birlikte Türkiye’deki Askeri Birli¤i Ziyareti S›ras›nda. Ankara 1931.
63
Türkiye’deki Görevi (1923-1934) Sona Erdikten Sonra Almanya’ya

Büyükelçi Olarak Tayin Edilen Ya. Z. Surits’in Portresi. Berlin 1934.
Rusya Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti’ne Kemal Pafla Taraf›ndan Gönderilen Türk Heyeti (Arka S›ra),
Novorossiysk fiehri, 3 A¤ustos 1920.
65
III. BÖLÜM
EKONOM‹ ALANINDAK‹ ‹L‹fiK‹LER
Rusya ile Türkiye aras›nda ekonomik iliflkilerdeki yak›nlaflma,

kendisini daha 1920’li y›llarda ziraat alan›nda göstermifltir. 1925
y›l›n›n sonunda Türk tar›m uzmanlar› heyeti, Rusya’ya gelmifl ve
Moskova Tar›m Akademisi, Zooteknik Enstitüsü ve Leningrad Ta-
r›m Enstitüsü’nü ziyaret etmifllerdir. Sovyet uzmanlar ise Profesör
P. M. Jukovskiy baflkanl›¤›nda üç kez Türkiye’yi ziyaret etmifl ve bu
ziyaretler neticesinde Zemledel’çeskaya Turtsiya (Tar›msal Türkiye)
adl› kitap kaleme alm›fllard›r.
Türkiye’de sanayileflmenin bafllamas›yla Türk yöneticiler, bafl-
ta Rusya olmak üzere di¤er ülkelerdeki ekonomi ve sanayinin du-
rumu ile ilgili yak›ndan ilgilenmeye bafllam›fllard›r. Türk d›fl tica-
retinde o dönemde Sovyet Rusyas›’n›n pay› ancak yüzde 4 oran›n-
dayd›. Ancak uzmanlar›n belirtti¤i gibi, iki ülke aras›nda ekono-
mik iliflkilerin geliflme potansiyeli çok yüksekti. Nitekim çok geç-
meden, 1930’lu y›llarda iki ülke aras›nda ekonomi alan›ndaki ilifl-
kiler ivme kazanm›flt›r.
1930 y›l›n›n sonunda Türkiye Cumhuriyeti D›fliflleri Bakan› Tev-
fik Rüfltü Aras, Sovyetler Birli¤i’ni ziyaret etmifltir. Aras’›n baflkan-
l›¤›ndaki heyetin içinde iktidara yak›n gazeteci-yazar Falih R›fk›
Atay da yer alm›flt›r. Bu ziyaretten döndükten sonra Atay, 1931 y›-
l›nda Yeni Rusya adl› kitab›n› kaleme alm›flt›r. Yazar bu kitab›nda,
Sovyetler Birli¤i’ndeki sanayileflme sürecini dikkatlice ele alm›fl ve
Sovyetler örne¤inin Türkiye’de de uygulan›p uygulanamayaca¤› ko-
nusunu tart›flm›flt›r.
Sovyet tecrübesinden yararlanma fikri, Türkiye Baflbakan› ‹s-
met Pafla’n›n 25 Nisan – 10 May›s 1932 tarihlerinde gerçeklefltirdi-
¤i SSCB ziyareti s›ras›nda bir kez daha gündeme gelmifltir. ‹smet
Pafla’n›n heyetinin içinde bakan, siyasetçi ve gazetecilerin yan› s›ra
ifl adamlar› ve birkaç büyük fabrikan›n müdürü de yer alm›flt›r. Zi-

yaretle ilgili F. R. Atay, “Moskova’da bizi ihtiram içerisinde karfl›la-
d›lar. Karfl›layanlar›n aras›nda Molotov ve Litvinov gibi ileri gelen
devlet adamlar› da vard›.” Stalin, Molotov ve Litvinov’un kat›ld›¤›
Kremlin’deki toplant›da Türk heyetinin tamam› haz›r bulunmufl-
tur. Görüflmenin gündemini ise Türkiye’ye maddi yard›m›n yap›l-
mas›, ikili ticari iliflkilerin gelifltirilmesi ve Türkiye’ye kredi verilme-
si gibi konular teflkil etmifltir. Sovyet deste¤i ayr›ca 6 May›s
1932’de Stalin ile yap›lan görüflmede de gündeme gelmifltir. 1987
y›l›nda yay›mlanan ‹nönü’nün hat›rat›nda, baflta Moskova’daki
otomobil fabrikas› olmak üzere Sovyet sanayiinin, onu ne kadar et-
kiledi¤ine dair sat›rlar yer alm›flt›r.
Görüflmeler bittikten sonra ‹. ‹nönü baflkanl›¤›ndaki Türk heye-
ti memleketine dönerken, tekstil uzmanlar› olan fierif Onay ile Ka-
mil ‹brahim, SSCB’de kalm›fllard›r. Ad› geçen kifliler, inflaat yerle-
ri, sanayi enstitüleri, tekstil ve tezgâh (yap›m) fabrikalar› baflta ol-
mak üzere 70 müesseseyi ziyaret etmifl ve gözlemlerde bulunmufl-
lard›r. Bu gözlemlerinin sonucunda Türk uzmanlar, Sovyetler Bir-
li¤i’nin a¤›r sanayisinin ola¤anüstü h›zla, tekstil sanayisinin de son
teknolojik geliflmelere uygun bir flekilde iflledi¤ini tespit etmifllerdir.
Ayr›ca uzmanlar, Türk tekstil sanayisinin ihtiyaç duydu¤u donat›-
m›n yüzde 90’n›n Sovyetler Birli¤i’nden tedarik edilebilece¤ini de
belirtmifllerdir181.
Tekstil fabrikalar›n›n inflaat› ve Türkiye’ye kredinin verilmesi
konusundaki anlaflman›n haz›rlanmas› için 12 A¤ustos 1932’de
Türkiye’ye baflta tekstilciler olmak üzere Sovyet uzmanlar gelmifl-
tir. Heyetin bafl›nda Gosproyektstroy fiirketi’nin müdürü, ekonomi
uzman› Profesör Orlov vard›. Türk taraf›na Orlov taraf›ndan sunu-
lan raporun tarihi, 22 Eylül 1932 idi. Bu raporun bir k›sm›, Türk
ve Rus uzmanlar taraf›ndan Kayseri’deki toplant› s›ras›nda haz›r-
lanm›flt›. Tekstil fabrikalar›n›n Kayseri ve Nazilli’de kurulaca¤›na
dair karar da ayn› toplant›da al›nm›flt›. Mart 1933’te ise fabrika
müdürü Reflat Bey, feshane müdürü fievket Turgut, Sanayi Daire-
–––––––––––––––––––––
181 N. G. Kireyev, ‹storiya Turtsiyi XX Vek, Moskova 2007, s. 211.
si temsilcilerinden Kamil ‹brahim, SSCB’ye giderek 9 Temmuz tari-

hine kadar Sovyetler Birli¤i’ndeki fabrikalar› ziyaret etmifl ve göz-
lemlerde bulunmufllard›r.
Türkiye’ye kredinin verilmesi hakk›ndaki protokol ise 21 Ocak
1934 tarihinde imzalanm›flt›r. Bu protokol kredinin, araba ve iki
tekstil fabrikas›n›n kurulmas› için ihtiyaç duyulan teçhizatlarla ve-
rilmesini öngörmüfltür. Sovyet taraf› ayr›ca fabrikalar›n projesini
yapma, müesseseleri infla etme ve teçhizatlar› kurma gibi ifllemleri
de üstlenmifltir. 8 milyon dolar de¤erindeki kredi 20 y›ll›¤›na s›f›r
faizle verilmifltir. Protokolün hayata geçmesinden itibaren 4 y›l içe-
risinde makinelerin teslimat› öngörülüyordu. Türk taraf›, kredi
ödemelerini y›lda iki kez Londra, New York ve ‹stanbul borsalar›n-
daki döviz kuruna uygun olarak Türk Liras› ile yap›yordu. Bu pa-
ralarla Sovyet taraf›, Türkiye’den ihtiyaç duydu¤u mallar› sat›n al›-
yordu182. Söz konusu kredi, Türkiye’nin befl y›ll›k ekonomik gelifl-
me plan› çerçevesinde de¤erlendiriliyordu. Sovyetler’den al›nan
kredi, bu plan›n hayata geçirilmesi için kullan›lan bütün miktar›n
1/3’nü teflkil ediyordu.
SSCB A¤›r Sanayi Bakanl›¤›’n›n bünyesinde Türkiye’de tekstil
fabrikalar›n›n inflaat›na yard›m etmek üzere Türkstroy adl› özel bir
flirket kurulmufltur. Söz konusu flirket, fabrikalar›n projelerini çiz-
mifl, teçhizatlar›n› üretmifl ve onlar›n montaj›n› yapm›flt›r. Türkst-
roy, Kayseri ve Nazilli’ye Sovyet mühendis ve uzmanlar göndermifl-
tir ki, bunlar belirli bir süre söz konusu fabrikalar› çal›flt›rm›fllar-
d›r. Türk sanayisinin bu iki dev fabrikas›n›n teçhizatlarla donat›l-
mas› için Sovyetler Birli¤i’ndeki yaklafl›k 200 sanayi flirketi katk›-
da bulunmufltur. Bu flirketlerin bafl›nda Moskova’daki ‹. ‹. Lepse ve
Krasnaya Presnya fabrikalar›, Leningrad (St. Petersburg)’daki V. ‹.
Lenin ve Russkiy Dizely fabrikalar› ve Tula, ‹vanovo, Oröl, Yaros-
lavl, Tiflis, Harkov, Kiyev, Donbass ve Odessa’daki flirketler geliyor-
du. Sadece Kayseri’deki fabrika için Sovyet gemilerle toplam 12 bin
ton a¤›rl›¤›nda teçhizat getirilmifltir183. Sovyet mühendislerinin
–––––––––––––––––––––
182 A.g.e., s. 212.
183 ‹. F. Çernikov, V ‹nteresah Mira i Dobrososedstva, Kiyev 1977, s. 39.
idaresinde Kayseri’deki tekstil fabrikas›, bir y›l gibi rekor bir süre-
de infla edilmifltir. 16 Eylül 1935 tarihinde Kayseri’deki fabrika res-
mi bir törenle faaliyete geçmifltir.
Kayseri’deki temel atma töreninde Baflbakan ‹smet ‹nönü ve
Türkstroy flirketinin müdürü birer konuflma yapm›fllard›r. Sovyet
temsilcisi, Türk halk›na hitap ederken onlara Sovyet halk›, Mühen-
disler Birli¤i ve bizzat SSCB A¤›r Sanayi Bakan› Sero Ordjonikid-
ze’nin selam›n› iletmifltir. Türkstroy müdürü konuflmas›nda flunla-
r› dile getirmifltir: “Biz, Sovyet sanayi çal›flanlar›, Kayseri’deki fab-
rikan›n inflas›n›, kendi kan davam›z olarak görüyoruz. Biz, kendi
hükümetimizden Kayseri’deki bu ifl için Sovyet sanayisi ve ilminin
gurur duyaca¤› en iyi ve en kaliteli fleyleri kullanmam›z konusun-
da bir emir ald›k. fiimdi ataca¤›m›z temel ve ilk tafl, Türkiye Cum-
huriyeti’nin milli ekonomisinin güçlenmesini sa¤layacakt›r. Bu
Türk fabrikas›ndaki makineler de sadece güzel kumafllar de¤il, çok
sa¤lam Sovyet-Türk dostlu¤unun kumafllar›n› da dikecekler”184.
Ülkenin güneybat›s›ndaki Nazilli flehrinde de tekstil fabrikas›n›n
inflas› baflar›yla tamamlanm›flt›. 9 Ekim 1937 tarihinde yap›lan bu
fabrikan›n aç›l›fl›na Mustafa Kemal Atatürk de kat›lm›fl ve Sovyet
deste¤iyle yap›lan bu müesseseye çok yüksek bir not vermifltir.
Türkstroy flirketinin baflmühendisinin yard›mc›s›, Ankara’daki
Sovyet Büyükelçili¤i’ne gönderdi¤i mektupta Atatürk’ün konuyla il-
gili görüflünü afla¤›daki flekilde aktarm›flt›r: “Atatürk ve bakanlar,
bizzat fabrikay› gezerek donan›m ve makinelerle ilgili ayr›nt›l› bilgi
edindiler… ‹plikhane ve dokuma atölyesini gezdikten sonra Ata-
türk, “Harikulade. Çok büyük bir fabrika. Ola¤anüstü makineler”
fleklinde yorumlarda bulundu”185.
Fabrikalardaki personelin bir k›sm› Sovyetler Birli¤i’nde, bir k›s-
m› da bizzat inflaat alan›nda yetifltirilmifltir. Türk stajyerler, bir y›l
boyunca Moskova’daki Teknik Tekstil Okulu’nda e¤itim alm›fl, da-
ha sonra Moskova, Leningrad, Kalinin, ‹vanovo ve Orehovo-Zuye-
vo’daki tekstil fabrikalar›nda staj yapm›fllard›r. Rusya’ya gelen
–––––––––––––––––––––
184 ‹storiçeskiy Arhiv, No. 4 (1961), s. 48.
185 A.g.e.
Türk mühendisler de Sovyet üniversitelerinde sekiz ayl›k teori

kurslar› görmüfl, ard›ndan da sanayi müesseselerinde uzun süreli
staj program› görmüfllerdir186.
Türkstroy, ihtiyaç duyulan kalifiye endüstri iflçilerinin haz›rlan-
mas›nda da önemli rol oynam›flt›r. Kayseri’deki fabrikan›n yan›nda
profesyonel teknik okulu aç›lm›flt›r ki, bu okulda Sovyet profesör-
ler de ders vermifllerdir. Okulun müdürlü¤ünü daha sonra
SSCB’nin Türkiye’deki büyükelçisi olacak N. S. R›jov yapm›flt›r.
Kayseri (35 bin i¤ ve 1000 tezgah) ve Nazilli (29 bin i¤ ve 758 tez-
gah) flehirlerindeki fabrikalar›n donat›m› sayesinde art›k Türki-
ye’nin ihtiyaç duydu¤u pamuklu kumafl›n büyük bir bölümü, bu
fabrikalarda üretiliyordu. Sadece Kayseri’deki fabrika, y›lda 30 mil-
yon metre kumafl üretiyordu ki, bu rakam o dönemde Türkiye’nin
di¤er bütün fabrikalar›nda üretilen toplam kumafl›n iki kat› idi.
Kayseri ile Nazilli’deki fabrikalar hayata geçtikten on y›l sonra bu
fabrikalar›n Türkiye’deki üretim pay› yüzde 75’e ç›km›flt›r.
Türk ekonomisinin befl y›ll›k geliflme plan›n›n haz›rlanmas›nda
da Sovyet ekonomistlerinin katk›s› büyük olmufltur. 30’lu y›llar›n
ortalar›nda Gosproyektstroy flirketinin müdürünün baflkanl›¤›nda-
ki ekonomistlerden oluflan Sovyet heyeti Ankara’y› ziyaret etti¤inde
Türkiye Baflbakan› ‹smet ‹nönü, Sovyet uzmanlar›n›n Türkiye’nin
sanayilefltirilmesi program›n›n haz›rlanmas›nda yapacaklar› katk›-
dan memnuniyet duyacaklar›n› bildirmiflti.187 Böyle bir program
çok geçmeden Sovyet uzmanlar taraf›ndan haz›rlanm›fl ve Cum-
hurbaflkan› ile Meclis’e sunulmufltur. Sovyet ekonomistleri daha o
zaman Türkiye’de devlete ait demir-çelik sanayi müesseselerinin
kurulmas›n› teklif etmifllerdir. Böyle bir müessesenin kömür yatak-
lar›n›n bulundu¤u Karadeniz k›y›s›ndaki Ere¤li ilçesinde kurulma-
s› planlanm›flt›. Kurulacak fabrikan›n üretim gücü ve konuyla ilgi-
li di¤er ayr›nt›lar da hemen görüflülmeye bafllanm›flt›.
‹ki ülke aras›ndaki ekonomik iliflkilerin geliflmesine, Baflbakan
‹smet ‹nönü baflkanl›¤›ndaki Türk heyetinin 1935 y›l›n›n yaz›nda,
–––––––––––––––––––––
SSCB’ye yapt›¤› ziyaret de önemli katk›da bulunmufltur. ‹nönü bu

ziyareti s›ras›nda Sovyet Ermenistan›’nda inflas›na devam edilen
Sardarabad Baraj›’n› da gezmifltir. ‹nönü ayr›ca I¤d›r vadisinde ta-
r›m›n geliflmesi için s›n›r nehri olan Aras’›n suyunun kullan›m› ko-
nusu ile de ilgilenmifltir188. Sümerbank’›n müdürü Nurullah Sü-
mer, ‹fl Bankas›’n›n müdürü Erifl, hükümete ba¤l› sanayi komite-
sinin baflkan› Pamir’in ve kurulacak maden ve elektronik sanayi
alanlar›n›n yöneticilerinin yer ald›¤› bir heyetin SSCB ziyareti de
verimli geçmifltir. Söz konusu heyet, SSCB’deki sanayi müessese-
lerini ziyaret etmifl, Kramatorskiy metalurji fabrikas›ndaki üretim
sürecini gözlemlemifllerdir.
Sovyet-Türk ekonomik iliflkilerinin geliflmesinde Uluslararas› ‹z-
mir Fuar› da önemli rol oynuyordu. Belediye ve ‹zmir Ticaret Oda-
s› taraf›ndan daha 1927 y›l›nda ülkenin iç vilayetleri aras›nda tica-
ri iliflkileri gelifltirmek ve savafl dolay›s›yla zarar gören d›fl ticareti
artt›rmak amac›yla kurulan ‹zmir Fuar›, bafllang›çta daha çok lo-
kal önem arz ediyor ve 9 Eylül Fuar› olarak adland›r›l›yordu. Za-
manla yabanc› ülkeler de bu fuara ifltirak etmeye bafllam›flt›r. Bun-
lar›n bafl›nda hiç flüphesiz SSCB de yer al›yordu. 1935 y›l›nda
SSCB stand› (pavyon), en iyi stant seçilmifltir. Bu stantta Türk yet-
kililer ihracat imkânlar›, ilim ve teknolojiye dair bilgiler ediniyorlar-
d›. 1938 y›l›nda yap›lan VII. Uluslararas› ‹zmir Fuar›’nda ise SSCB
daha kalabal›k bir heyetle kat›lm›flt›r. Fuar idaresi, günde 10 bin
kiflinin ziyaret etti¤i SSCB pavyonunu en üst derece diploma ile
ödüllendirmifltir.
Sovyetler Birli¤i’nde üretilen metalürji, kömür ve kimya sanayi-
sinin ürünleri, elektromotorlar, tar›m alan›nda kullan›lan çeflitli
araçlar, Türk pazar›nda büyük ilgi görüyordu. ‹ran ve Türkiye ile ti-
caret yapan Soviranturktorg adl› devlet kuruluflunun Odessa flube-
sindeki kay›tlar konumuzla ilgili ilginç bilgiler içermektedir: “1938
y›l›n›n ikinci çeyre¤inde ad› geçen kurulufl, Odessa Liman›’ndan ‹s-
tanbul’a iki bin metre pamuklu kumafl, bin ton dökme demir, befl
–––––––––––––––––––––
188 Polveka Mirnogo Sotrudniçestva k Pyatidesyatiletnego Dogovora SSSR
s Afganistanom, ‹ranom i Turtsiyey, Moskova 1973, s. 205.
ton anilin tuzu, 19 ton amonyum kloriti, 60 bin metre kare cam,
200 metre kare cilâli kaplama yapra¤›, 200 tilki kürkü, 150 gramo-
fon, 5 bin termometre ve çeflitli t›p malzemeleri göndermifltir”189.
Türkiye’ye ihraç edilen Sovyet kömürünün büyük bir k›sm› Ni-
kolayevskoye Liman›’ndan gönderiliyordu. 1935-36 y›llar›nda Niko-
layev’dan ‹stanbul’a belirli sürelerle Timiryazev ve Volhov gibi gemi-
ler sefer düzenliyordu190.
SSCB de belirtti¤imiz dönemde Türkiye’den geleneksel “Türk
mallar›n›n” ithalini devam ettirmifltir. SSCB, Türkiye’den pamuk,
yün, hayvan postlar›, sebze ve meyve al›yordu. 30’lu y›llar›n sonun-
da SSCB’de pamuk üretimi artt›¤›ndan dolay› Türkiye’den yap›lan
pamuk ithalat› azalm›flt›r. Ancak canl› hayvan, yüksek kalitede ko-
yun ve Ankara keçilerinin yünü, ifllenmemifl hayvan postlar›n›n it-
halat› artm›flt›r. Baz› dönemlerde SSCB, neredeyse Türkiye’nin ye-
gane ithalat partneri idi. Örne¤in 1938 y›l›nda Türkiye’nin yurtd›-
fl›na satt›¤› koyun yününün yüzde 62’si, canl› hayvanlar›n yüzde
41.7’i, Ankara keçilerinin yününün yüzde 31’i SSCB’ye ihraç edil-
mifltir. Bu y›l SSCB, meyve ve sebzeler de dahil olmak üzere toplam
200 bin ruble de¤erinde Türkiye’den mal sat›n alm›flt›r. SSCB’nin
ad› geçen mallarda Türkiye’ye ba¤›ml›l›¤› zaman zaman yüzde yüz
oran›na ç›k›yordu191.
Sovyetler Birli¤i ile Türkiye aras›ndaki ticaret hacminin artma-
s›nda 8 Ekim 1937 tarihinde taraflar aras›nda imzalanan Ticaret ve
Denizcilik Anlaflmas› da önemli rol oynam›flt›r. Bu anlaflmaya ek
olarak ayr›ca ticari ödeme sözleflmeleri de imzalanm›flt›r ki, bunlar
günümüzde de geçerlili¤ini korumakta ve bunlar›n temelinde yeni
protokoller de imzalanmaktad›r.
Ekonomisini yeniden yap›land›rmaya ve gelifltirmeye çal›flan
Türkiye, bu dönemde hiç flüphesiz Almanya, Fransa, ‹ngiltere, ‹tal-
ya ve ABD gibi ülkelerin sanayi ürünlerine de ihtiyaç duyuyordu.
–––––––––––––––––––––
190 A.g.e.
191 Vneflnyaya Torgovlya SSSR So Stranami Aziyi, Afriki i Latinskoy
Ameriki, Moskova 1958, s. 143.
Kendisi ise bu ülkelere pamuk, tütün, kurutulmufl meyve gibi

ürünler ihraç ediyordu. Ancak petrol pazar›nda, o dönemlerde ge-
nifl alanda kullan›lan gaz ya¤› da dâhil olmak üzere Sovyet Rus-
ya’s›, Standard Oil gibi Amerikan flirketini dahi geride b›rakm›flt›r.
1939 y›l›na kadar Neftesindikat adl› Sovyet flirketinin teslimatlar›,
Türkiye’nin petrol ve petrol ürünleri ihtiyac›n›n büyük bir bölümü-
nü karfl›l›yordu. Sovyet Rusya’s›, 1932 y›l›nda Türkiye’de Merkez
Bankas›’n›n kurulufluna da katk›da bulunmufltur ki, bu bankan›n
kurulufluyla Osmanl› döneminden kalan Frans›z-‹ngiliz Ortak
Bankas›’n›n Türkiye’deki faaliyetleri sona ermifltir192.
1939 y›l›na kadar Almanya hariç, di¤er Avrupa ülkelerinin Tür-
kiye ile aralar›ndaki ticaret hacminin çok düflük oldu¤unu söyle-
mek mümkündür. 1937 y›l›nda Türk ithalat›nda ‹ngiltere’nin pay›
yüzde 6.2, ‹talya’n›n pay› yüzde 5.8, Fransa’n›n pay› yüzde 1.1,
Balkan ülkelerinin pay› yüzde 2.7 oran›nda idi. Türkiye’nin ihraca-
t›nda ‹ngiltere’nin pay› yüzde 7, ‹talya’n›n pay› yüzde 5, Fransa’n›n
pay› yüzde 3.8, Balkan ülkelerinin pay› yüzde 2.6 oran›nda idi193.
1930’lu y›llarda Sovyetler Birli¤i, Türkiye’ye kömür, demirli ma-
denler ve sanayi ürünleri ihracat›n› devam ettirmifltir. Petrol ürün-
lerinin Türkiye’ye ihracat› da önem kazanm›flt›r (1938’de 59.2 bin
ton; 1939’da 24.5 bin ton). 1938 y›l›nda Türkiye’nin petrol ürünle-
rinin ithalat›nda Sovyetlerin pay› artm›flt›r: petrol – yüzde 2; ben-
zin - yüzde 16; mazot – yüzde 25194. 1935 y›l›n›n Mart ay›nda ise
‹stanbul Belediyesi ile Neftesindikat adl› Sovyet flirketi ‹stanbul ya-
k›nlar›nda 8 bin ton kapasiteli petrol iflletmesinin inflas› konusun-
da mutabakata varm›fllard›r195.
Eskisine (1929-1933 ekonomi kriz y›llar›) göre Sovyet-Türk tica-
ret hacminin artmas›na yeni mallar›n ithalat›na bafllanmas› da
katk›da bulunmufltur. Rusya, çeflitli sanayi alanlar›ndaki mallar›-
n›, Türkiye’ye ihracat etmeye bafllam›flt›r. 1920’li y›llar›n sonunda
–––––––––––––––––––––
193 Vneflnyaya Torgovlya SSSR. Statistiçeskiy Sbornik 1918-1966, Moskova
1967, s. 96.
194 A.g.e., s. 32.
Türkiye d›flar›dan sat›n ald›¤› makine sanayi ürünlerinden sadece

yüzde 2’sini Rusya’dan al›rken, 1937 y›l›nda bu rakam yüzde 40’a
kadar ç›km›flt›r. SSCB’de üretilen Z‹S-5 ve Z‹S-6 marka kamyon ve
Z‹S-3 marka otobüsleri, Türkiye’de büyük ilgi görüyordu. fiubat-
A¤ustos 1935 tarihleri aras›nda sadece Odessa Liman›’ndan ‹stan-
bul ve Ankara belediyelerine 570 kamyon ve 40 otobüs gönderil-
mifltir196.
Kayseri ve Nazilli’deki tekstil fabrikalar› hariç 1934-1938 y›lla-
r›nda SSCB’den al›nan krediler sayesinde Ere¤li ve Malatya’da
tekstil fabrikalar›, Bursa’da yün iplik fabrikas›, Gemlik’de ipek fab-
rikas›, ‹zmit’te selüloz ka¤›t fabrikas›, ‹stanbul’da cam fabrikas›,
Keçiborlu’da kükürt fabrikas›, Zonguldak’da antrasit fabrikas›, An-
kara bölgesinde askeri fabrikalar, Eskiflehir ve Kayseri’de uçak ya-
p›m› fabrikalar› infla edilmifltir.
–––––––––––––––––––––
196 Pravda, 14 Nisan 1935.
IV. BÖLÜM
KÜLTÜREL ‹L‹fiK‹LER
20-30’lu y›llarda Sovyet-Türk kültürel münasebetleri, Sovyetler

Birli¤i Kültürel Temaslar Cemiyeti’nin faaliyetleriyle yak›ndan ilgi-
lidir. Bu cemiyet 1925 y›l›n›n ilkbahar›nda Moskova’da SSCB Bi-
limler Akademisi, Bütün Rusya fiarkiyatç›lar Birli¤i, Güzel Sanat-
lar Akademisi, E¤itim ve Sa¤l›k bakanl›klar›, Devlet Kitapç›lar Bir-
li¤i ve di¤er resmi kurulufllar›n kat›l›m›yla kurulmufltur.
Sovyetler Birli¤i Kültürel Temaslar Cemiyeti, Türkiye’deki faali-
yetlerini Ankara, ‹stanbul, ‹zmir ve Kars’da bulunan Sovyet diplo-
matlar›n›n arac›l›¤›yla gerçeklefltirmifltir. Sovyet diplomatlar›n des-
te¤i sayesinde cemiyet, Türkiye’de Türk ayd›n s›n›f› ile yak›n tema-
sa geçmifltir. 1934 y›l›nda cemiyetin Türkiye’deki temsilci say›s›
28’e ç›km›flt› ki, bunlar›n aras›nda besteci Zeki Bey, besteci Hasan
Ferit, oyuncu ve yönetmen Muhsin Ertu¤rul, müzikolog Mahmut
Rag›p, ressam Nurullah Cemal, yazar Yakup Kadri ve yazar Falih
R›fk› gibi dönemin meflhur sanatç›lar› yer alm›flt›r197.
Do¤u ülkeleriyle iflbirli¤ini gelifltirmek isteyen cemiyet, bu ba¤-
lamda yak›nlaflma gecelerine önem vermifltir. Bu tür organizasyon-
lar genellikle Do¤u ülkelerinin sanatç›lar›n›n ziyaretleri veya Sovyet
sanatç›lar›n›n yurtd›fl› turlar›ndan dönüflleri dolay›s›yla gerçeklefl-
tiriliyordu. Cemiyet, bu tür ilk organizasyonunu da fiarkiyatç›lar
Birli¤i ile ortaklafla fiubat 1926’da Türk Ticaret-Sanayi Odas›’n›n
temsilcilerinin ilk Moskova ziyaretleri onuruna yapm›flt›r. Bu heye-
tin bafl›nda ise Ankara’daki Ticaret Enstitüsü’nün müdürü Ahmet
Münir Reflat ve Türkiye Kad›nlar Cemiyeti’ni temsilen Hafife Han›m
kat›lm›fllard›r198.
–––––––––––––––––––––
197 A. K. Sverçeskaya, Sovetsko-Turetskiye Kul’turn›ye Svyazi, Moskova
1983, s. 15.
198 ‹nformatsiyonn›y Bülleten’, No. 7 (1926), s. 21.
Sovyetler Birli¤i Kültürel Temaslar Cemiyeti’nin Türkiye ile ikin-

ci “yak›nlaflma gecesi” Türkiye halk e¤itimi çal›flanlar›n›n SSCB zi-
yareti dolay›s›yla 5 Temmuz 1926’da yap›lm›flt›r. Kamern›y Tiyatro
binas›nda yap›lan bu gecede 900’e yak›n kat›l›mc› yer alm›flt›r199.
1926 y›l›nda Türkiye’de Moskova Konservatuvar› Profesörü ke-
manc› N. S. Blinder Türkiye’de bir dizi konser vermifltir. ‹stan-
bul’da pefl pefle alt› konser verdikten sonra sanatç› cumhurbaflka-
n›, hükümet üyeleri ve milletvekillerinin huzurunda Ankara’daki
sahnede konser vermifltir. Konserden önce Mustafa Kemal Pafla k›-
sa bir konuflma yaparak Sovyet sanatç›lar›n›n, Türk sanatç›lar›na
hocal›k yapmalar› gerekti¤ini vurgulam›flt›r200.
‹ki ülke aras›nda kültürel iliflkilerin geliflmesi sürecinde cemiye-
tin baflkan› O. D. Kameneva’n›n 1927 y›l›n›n sonbahar›nda Türki-
ye’ye gerçeklefltirdi¤i ziyaretin önemi büyüktür. Ziyareti s›ras›nda
O. D. Kameneva, Baflbakan ‹. ‹nönü ve D›fliflleri Bakan› Rüfltü Bey
taraf›ndan kabul edilmifl ve ayr›ca Türkiye’nin önde gelen devlet
adamlar› ve sanatç›lar›yla da görüflme f›rsat› bulmufltur. Bu ziya-
retin en önemli sonucu ise, Türkiye’de ilk Sovyet sergisinin yap›l-
mas› ve Sovyet filmlerinin Türkiye’de gösterilmesi olmufltur. Ekim
‹htilali’nin 10. Y›l› dolay›s›yla yap›lan sergi, Sovyet Rusyas›’n›n ha-
yat›n›n farkl› alanlar›n› anlatan foto¤raf ve maketlerden olufluyor-
du. Yine bu sergide ‹. ‹. Maflkova, A. G. T›fller, P. V. Kuznetsov, ‹.
E. Grabar’ gibi Rus ressamlar›n›n resimleri de Türk halk›n›n de¤er-
lendirilmesine sunulmufltur201.
Türkiye’de gösterilen ilk Sovyet filmleri ise flunlard›: “Pod Vlast’u
Adata” (Adetlerin Hakimiyetinde), “Abrek Zaur” (Da¤lar›n O¤lu),
“Namus”. “Bronenosets Potemkin” (Potemkin Z›rhl›s›) adl› filmin
Türkiye’de gösterimine ise izin verilmemifltir202.
Tiyatro alan›ndaki Türk-Sovyet münasebetlerinin geliflmesinde
ise Türk yönetmen Muhsin Ertu¤rul’un rolü büyüktür. SSCB E¤i-
–––––––––––––––––––––
199 A.g.e.
200 A. E. ‹offe, Mejdunarodn›ye Svyazi Sovetskoy Nauki, Tehniki i Kul’tur›
1917-1932, Moskova 1975, s. 369.
201 A. K. Sverçeskaya, Sovetsko-Turetskiye Kul’turn›ye Svyazi, s. 20.
202 P. Pavlenko, Stambul i Turtsiya, Moskova 1930, s. 105-106.
tim Bakan› (Halk Komiseri) A. V. Lunaçarskiy’in davetlisi olarak M.

Ertu¤rul iki y›l Rusya’da kalm›flt›r. A¤›rl›kl› olarak Moskova ve
Odessa flehirlerinde kalan M. Ertu¤rul, ülkedeki önde gelen tiyat-
rolar› ziyaret etmifl, K. S. Stanislavskiy, V. E. Meyerhol’d, S. M. Ey-
zenflteyn, E. V. Vahtangov gibi Sovyet sanatç›lar›yla tan›flm›flt›r. V.
E. Meyerhol’d ve onun yenilikçi tiyatrosunun Türk yönetmenin sa-
nat›na etkisi büyük olmufltur. Muhsin Ertu¤rul 1973 y›l›nda verdi-
¤i bir röportajda elde etti¤i baflar›y› Rus tiyatrocular›na borçlu ol-
du¤unu ileri sürmüfltür203.
‹ki y›l SSCB’de kalan M. Ertu¤rul, memleketine döndükten son-
ra 1927-1928 y›llar›nda M. Gor’kiy’in “Na Dne” (Dipte), A. Çehov’un
“Viflnev›y Sad” (Viflne Bahçesi) ve “Medved’” (Ay›), L. Tolstoy’un
“Vlast’ T’m›” (Karanl›¤›n Gücü) eserlerini sahneye uyarlam›flt›r. Bu
tarihten itibaren Rus klasikleri, Türk tiyatrolar›n›n vazgeçilmezi
haline gelmifllerdir.
Moskova’da bulundu¤u s›ralarda M. Ertu¤rul, Sovyetler Birli¤i
Kültürel Temaslar Cemiyeti ile de ba¤lant›ya geçmifl ve daha sonra
Türkiye’ye döndükten sonra cemiyet ile ba¤lant›lar›n› devam ettir-
mifl ve cemiyete Türk tiyatrosundaki geliflmelerle ilgili yaz›lar yaz-
m›flt›r. Böylece M. Ertu¤rul, Rus okuyucular›n› Türk tiyatrosu,
Türk okuyucular›n› da Rus tiyatrosu hakk›nda ayd›nlatm›flt›r. Er-
tu¤rul Rusya’dan ayr›ld›ktan sonra Sovyetler Birli¤i Kültürel Te-
maslar Cemiyeti, Sovyet dramaturglar›n›n tiyatro oyunlar›n›, deko-
rasyon maketleri ile Moskova’da gösterilen oyunlar›n foto¤raflar›n›
ve “Teatr i Dramaturgiya” (Tiyatro ve Drama) adl› derginin say›lar›-
n› ‹stanbul Tiyatrosu’na uzun y›llar boyunca göndermifltir204.
1926 y›l›nda Sovyetler Birli¤i’ni 20-30’lu y›llardaki Türk sinema
ve tiyatrosunun duayeni olan Münire Eyüp ziyaret etmifltir. Sovyet
tiyatrosuyla tan›flmak isteyen Münire Eyüp, Moskova’ya gelen ilk
Türk kad›n oyuncusu olmufltur. Rus diplomatik arfliv belgeleri ara-
s›nda onun ‹stanbul’daki Sovyet Rusya Konsolosu’na yazd›¤› mek-
tup saklanmaktad›r. Bu mektupta afla¤›daki sat›rlar yer alm›flt›r:
–––––––––––––––––––––
203 Teatral’naya Jizn’, No. 18 (1973), s. 15.
“Sizin ulu halk sanatç›s› Meyerhol’d’dan ders alan ilk Türk kad›n›
olmakla hayat›m boyunca gurur duyaca¤›m. Ben onunla insanse-
verli¤in ve yüksek sanat›n hakim oldu¤u tiyatro alan›nda tan›flm›fl-
t›m…”205.
1920’li y›llar›n bafllar›nda iki ülke aras›nda müzik alan›nda da
ilk temaslar gerçekleflmifltir. Bu tarihlerde Türk sanatç›lar, Rus ve
Sovyet bestecilerin eserleriyle, Rus sanatç›lar ise Türk besteleriyle
tan›fl›yor, iki ülke sanatç›lar› aras›nda özel ba¤lar kuruluyor. ‹lk
kez böyle bir fikir O. D. Kameneva’n›n ‹stanbul Konservatuar› ziya-
reti s›ras›nda ortaya at›lm›flt›r. Kameneva Türkiye’den ayr›ld›ktan
sonra Türk bestecileri kendi eserlerini Sovyetler Birli¤i Kültürel Te-
maslar Cemiyeti’ne göndermifllerdir. Bunlar, daha sonra cemiyetin
Radyo Kurumu ile ortaklafla organize etti¤i Türk Halk Müzi¤i kon-
serlerinde Sovyet müzikseverlerine sunulmufltur206. ‹lk Türk Halk
Müzi¤i Konseri, Rusya’da daha 28 Eylül 1929 tarihinde verilmiflti.
Çok geçmeden, 2 Kas›m 1929’da cemiyet ikinci konseri de orga-
nize etmifltir. Konser öncesinde Sovyet müzikologlar ve Türk Büyü-
kelçili¤i temsilcilerine hitaben Profesör S. A. Bugoslavskiy, Türk
müzi¤i ile ilgili bir konuflma yapm›flt›r. Konser k›sm› ise Türk halk
müzi¤inin yan› s›ra Sovyetler Birli¤i’ne dâhil Türk cumhuriyetleri-
nin müziklerini de kapsam›flt›r. Üçüncü konser ise 14 Aral›k’da
gerçeklefltirilmifl ve Türkiye’de naklen yay›mlanm›flt›r. Konser ön-
cesinde Sovyetler Birli¤i Kültürel Temaslar Cemiyeti’nin baflkan› F.
N. Petrov (1919-1933) k›sa bir konufla yapm›flt›r207.
1930’lu y›llar›n ilk yar›s›nda iki ülke aras›nda diplomatik ve si-
yasi iliflkilerin ivme kazanmas›, kültürel iliflkilerin de artmas›n›
sa¤lam›flt›r. Dönemin arfliv belgeleri, iki ülke idarecilerinin de kül-
türel iliflkilerin geliflmesi için çaba sarf ettiklerini göstermektedir.
Örne¤in Ankara’daki Sovyet Büyükelçisi Ya. Z. Surits’in D›fliflleri
Halk Komiser Yard›mc›s› L. M. Karahan ile yapt›¤› yaz›flmalardan,
Moskova ve Ankara’da Sovyet-Türk Kültür ve Teknoloji Merkezi’nin
–––––––––––––––––––––
205 A.g.e.
206 A.g.e., s. 26.
207 A.g.e.
kurulmas›, Türk müzik ve tiyatro sanatç›lar›n›n SSCB’yi ziyaretle-

ri, Türkiye ile ilgili filmlerin çekimi, Ankara ve ‹stanbul’da Sovyet
Kültür Haftas›’n›n organize edilmesi de dâhil olmak üzere belli bir
kültür program› üzerinde çal›flt›klar› anlafl›lmaktad›r208.
Sovyetler Birli¤i’nde kültürel alandaki baflar›lar konusunda bir
dizi seminerler vermek üzere Bat› Avrupa’ya gönderilen Sovyet dev-
let adam› A. B. Lunaçarskiy’in 1931 y›l›n›n ilkbahar›nda gayrires-
mi bir flekilde Türkiye’yi ziyaret etmesi de ikili iliflkiler aç›s›ndan
önemli bir ziyaret olmufltur. D›fliflleri Bakan› Tevfik Rüfltü Bey ve
Türk ayd›nlar› ile görüflen Lunaçarskiy, Türk Dil Cemiyeti’ni de zi-
yaret etmifltir. Resmi yetkililer kendisini Türkiye’ye seminerler ver-
mek üzere davet etmifllerdir.
1930’lu y›llarda iki ülke, ortak çal›flmalar bafllatm›fllard›r. ‹lk or-
tak Sovyet-Türk filminin çekimi, Rus ve Sovyet klasiklerinin Türk
sahnelerinde sergilenmesi, karfl›l›kl› sergilerin organize edilmesi,
Sovyet müzikologlar›n›n Türk müzi¤i alan›nda gerçeklefltirilen re-
formlara kat›l›mlar›, Sovyet sanatç› grubunun Türkiye’de bir dizi
konser vermeleri ve Türk müzik sanatç›lar›n›n ilk kez Rusya’y› zi-
yaret etmeleri bu tarihlerde gerçekleflmifltir. Bütün bu faaliyetlerin
en önemlisi hiç flüphesiz “Ankara-Serdçe Turtsiyi” (Türkiye’nin Kal-
bi Ankara) adl› filmin çekimleri ve Bolfloy Tiyatro sanatç› grubunun
Türkiye turu olmufltur.
1932 y›l›nda Sovyet sinema yap›mc›lar› (yönetmen G. Roflal’, se-
naryo yazar› Arenflteyn ve Br›kin) Sovyetler Birli¤i Kültürel Temas-
lar Cemiyeti’ne baflvurmufl ve Türkiye ile ilgili yeni bir film çekimi
teklifinde bulunmufllard›r. Soyuzkino adl› Sovyet film flirketi, Türk
taraf› ile görüfltükten sonra, senaryo yazar› N. Zarhi’yi Türk halk›-
n›n Milli Mücadele dönemi ile ilgili bir film senaryosu yazmak üze-
re Türkiye’ye göndermifltir. Bir buçuk ay boyunca N. Zarhi, meflhur
Türk yazar› Reflat Nuri Güntekin ile birlikte bütün Anadolu’yu gez-
mifl ve Milli Mücadele sürecini ve Türk halk›n›n durumunu ayr›n-
t›s›na kadar ö¤renmifltir. Türk yazarlar›ndan Yakup Kadri ve Aka
Gündüz, N. Zarhi’ye kendi kütüphanelerinin kap›lar›n› açm›fl ve
–––––––––––––––––––––
208 Dokument› Vneflney Politiki SSSR, II, Moskova 1958, s. 68.
ona senaryo için gereken bütün belge ve kitaplar› temin etmifller-

dir. N. Zarhi, o tarihe kadar Türklerin Milli Mücadele’ye dair bir
film çekmediklerini, Türk taraf›n›n konuyla ilgili çekilecek filmi he-
yecanla bekledi¤ini ve bu filmin kültür ve sanat alan›nda Sovyet-
Türk dostlu¤unu artt›raca¤›n› belirtmiflti209.
Bu filmin ortak Sovyet-Türk yap›m› olaca¤›, do¤a çekimlerinin
Türkiye’de, di¤er çekimlerin ise Rusya’da çekilece¤i ve Türk halk
müzi¤ine bolca yer verilece¤i düflünülüyordu. “Çelovek, Kotor›y Ne
Ubil” (Öldürmeyen Adam) ad› verilen filmin senaryosu ile N. Zarhi,
Eylül 1933’te tekrar Türkiye’ye gelmifltir. Filmin senaryosu, E¤itim
Bakanl›¤›’n›n bünyesinde kurulan komisyona sunulmak üzere E¤i-
tim Bakan Yard›mc›s› Refik Beye verilmifltir. Komisyonda ise
CHP’nin kültürel ifllerden sorumlu milletvekili Necip Ali Bey (ko-
misyon baflkan›), Güzel Sanatlar Akademisi müdür yard›mc›s› ‹s-
mail Nam›k Bey, yazar Reflat Nuri Güntekin, gazeteci Kaz›m Nami
gibi devlet adamlar› ve sanatç›lar yer al›yordu. Komisyon, senaryo-
yu be¤enmifl ve Leningrad Soyuzfilm fiirketi ile Türkiye E¤itim Ba-
kanl›¤› aras›nda ortak çekime dair bir protokol imzalanm›flt›. Türk-
çe metni ise Reflat Nuri yazacakt›. Çekim grubunu Rus taraf›ndan
S. Yütkeviç, N. Zahari ve S. Vitkin temsil ediyordu.
Film çekim çal›flmalar› bafllamas›na ra¤men çok geçmeden bu
çal›flmalar durdurulmufltur. Ancak Sovyet ve Türk sinemaseverle-
rin çabalar› bofla gitmemifl ve her iki ülkede de “Ankara-Serdtse
Turtsiyi” (Türkiye’nin Kalbi Ankara) adl› bir baflka ortak film göste-
rime girmifltir.
Bu film, Sovyetler Birli¤i’nde dost Türk halk›n›n hayat›na dair
gösterilen ilk film olmufltur. Senaryosunu L. Arnfltam ve S. Yütke-
viç’in yazd›¤› filmin yönetmeni S. Yütkeviç, kameramanlar› da J.
Martov ve V. Rappoport idi. Türk taraf›ndan ise yazar Reflat Nuri
Güntekin, besteci Zeki Bey, Ekrem Zeki ve Kemal Reflit katk›da bu-
lunmufllard›r210. Filmin senaryosunda Türkiye Cumhuriyeti’nin
–––––––––––––––––––––
209 Kino, 5 Ocak 1933.
210 L. Arnfltam-P. Kalyvarskaya-S. Yütkeviç, Serdtse Turtsiyi, Leningrad-Mos-
kova 1934, s. 10.
kuruflunun 10. y›l› kutlamalar›na da yer verilmifltir. Bu törende

cumhurbaflkan›n›n yapt›¤› konuflma da Soyuzfilm taraf›ndan kay-
da al›nm›fl ve bu filmde kullan›lm›flt›r211.
Yeni filmin gösteriminden önce Türkiye Baflbakan› ‹smet Pafla
bir konuflma yapm›flt›r. ‹smet Pafla, Türkiye ile Rusya aras›ndaki
dostlu¤un çok zor bir dönemde do¤du¤unu ve çok zor s›navlardan
geçti¤ini belirtmifltir212.
1934 y›l›n›n Nisan ay›nda film, Türk Hükümeti’ne teslim edil-
mifltir. Film, gerek M. K. Atatürk’ün gerekse de baflbakan›n rezi-
danslar›nda iki kez izlenmifltir. Baflbakanla birlikte filmi izleyenle-
rin aras›nda Büyükelçi Ya. Z. Surits da vard›. Söz konusu film,
Türk bas›n›nda da büyük yank› yaratm›flt›. Türk gazeteciler yaz›la-
r›nda filmden al›nt›lar yap›yor, filmle ilgili elefltirilerini yay›ml›yor
ve yönetmen S. Yütkeviç ile yapt›klar› röportaja yer veriyorlard›. Ör-
ne¤in Milliyet Gazete’sinde flöyle sat›rlar yer alm›flt›r: “De¤iflen film
sahneleri, her Türk’ün gururunu okfluyor ve bu filmin gerçek sanat
ürünü oldu¤unu gösteriyordu”213.
“Türkiye’nin Kalbi Ankara” filmi Moskova, Leningrad (St. Peters-
burg), Harkov, Gorkiy gibi Rus flehirlerinde de gösterilmiflti. ‹lk kez
film, Sovyetler Birli¤i Kültürel Temaslar Cemiyeti’nin organizasyo-
nuyla “Ars” adl› sinema salonunda gösterildi. Filmi ilk izleyenler
aras›nda Türkiye Büyükelçisi, Türkiye, Afganistan ve ‹ran büyükel-
çili¤i temsilcileri, gazeteciler, ilim adamlar›, yazarlar ve sanatç›lar
vard›. Sinema salonlar›nda Türkiye Cumhuriyeti’nin 10. y›l dönü-
mü dolay›s›yla haz›rlanan pankartlar ve SSCB ve Türkiye devlet
adamlar›n›n foto¤raflar› as›l›yd›214.
Sovetskoye ‹skusstvo (Sovyet Sanat›) Gazetesi, “Türkiye’nin Kal-
bi Ankara” filminin bir kez daha belgesel ve tarihi manzara filmle-
rinin yap›m›na ihtiyaç duyuldu¤unu gösterdi¤ini yazm›flt›r. Gazete-
deki yaz› flöyle devam ediyordu: “Yütkeviç ve Arnfltam’›n filmi,
–––––––––––––––––––––
211 Pravda, 30 Ekim 1933.
212 L. Arnfltam-P. Kalyvarskaya-S. Yütkeviç, Serdtse Turtsiyi, s. 11.
214 Pravda, 5 May›s 1934.
SSCB ile Türkiye Cumhuriyeti aras›ndaki dostlu¤u da sergilemek-

tedir. Ayr›ca bu film hiç flüphesiz iki ülke sanatç›lar› aras›ndaki
münasebetleri de art›racakt›r”215.
1934 y›l›nda Mustafa Kemal Atatürk’ün davetiyle Esfir fiub’un
baflkanl›¤›nda ikinci bir Sovyet sinemac›lar grubu Türkiye’de bir
tak›m çal›flmalarda bulunmufltur. M. K. Atatürk daha 1933 y›l›n›n
sonbahar›nda Esfir fiub ile Ankara’da Mustafa Kemal için düzenle-
nen Sovyet Film Gecesi’nde tan›flm›fl ve ona hayran kalm›flt›. Bun-
dan dolay› Atatürk hiç vakit kaybetmeden Yeni Türkiye ile ilgili bir
filmin çekimi için Esfir fiub’u Ankara’ya davet ettirmifltir216.
“‹döt Novaya Turtsiya” (Yeni Türkiye Geliyor) adl› film ‹stanbul,
Ankara, ‹zmir ve Bergama harabelerinde çekilmiflti. Ödemifl’te 300
yerli köylünün kat›ld›¤› Zeybek dans›n›n çekimleri yap›lm›flt›. An-
cak E. fiub’un baflar›yla sürdürdü¤ü çal›flmalar kendisinden kay-
naklanmayan nedenlerden (büyük ihtimalle ekonomik nedenler-
den) dolay› yar›da kalm›flt›r217. Ancak Sovyet sinemac›lar›n Türki-
ye ziyaretleri bofla gitmemifl ve onlar sayesinde Türkiye’de küçük
bir film stüdyosu kurulmufltur218.
1930’lu y›llar›n ilk yar›s›nda iki ülkenin müzik sanatç›lar› ara-
s›nda da ba¤lar güçlenmifltir. 29 Ekim 1933 tarihinde Türkiye
Cumhuriyeti’nin 10. y›l› dolay›s›yla yap›lan kutlamalar s›ras›nda
Sovyetler Birli¤i Kültürel Temaslar Cemiyeti, Radyo Kuruluflu ile
birlikte Moskova Devlet Konservatuar›’n›n büyük salonunda bir
konser organize etmifl ve Türkiye’de naklen yay›nlanmas›n› sa¤la-
m›flt›r. Ulvi Cemal ve Ekrem Zeki gibi Türk bestecilerin eserleri Rus
sanatç›lar› taraf›ndan okunmufltur. Bu konser, Türk bestelerinin
canl› olarak okundu¤u ilk konser olmufltur. Sovyet müzikologlar-
dan Profesör A. M. Veprik konserle ilgili afla¤›daki yorumda bulun-
mufltur: “Bugüne kadar biz Türk bestecilerin eserlerinden haber-
sizdik. Son dönemde ‹stanbul Konservatuar›’n›n Türk folkloruna
dair yapt›¤› araflt›rmalar› yak›ndan takip ediyoruz. Bugünkü kon-
–––––––––––––––––––––
215 Sovetskoye ‹skusstvo, 17 May›s 1934.
216 E. fiub, Jizn’ Moya Kinematograf, Moskova 1972, s. 16.
217 A.g.e., s. 17.
218 A.g.e., s. 175.
ser de Türk müzi¤inin ne kadar geliflmifl oldu¤unu gösteriyor. Ve

bugüne kadar Türk bestecilerinin eserlerini yeterince tan›mad›¤›-
m›zdan dolay› ancak piflmanl›k duyabiliriz”219.
1934 y›l›nda ise Sovyetler Birli¤i Kültürel Temaslar Cemiyeti’nin
daveti üzerine Ulvi Cemal, Ekrem Zeki ve Cemal Reflit gibi Türk
besteciler Rusya’y› ziyaret etmifllerdir. Ziyaretin amac›, Mosko-
va’daki kültür hayat› ile tan›flmak, SSCB’deki müzik e¤itimi ile ilgi-
li bilgi edinmek idi. Ziyaretçilerin onuruna Sovyetler Birli¤i Kültü-
rel Temaslar Cemiyeti, 19 fiubat 1934’te Türk Müzi¤i Gecesi düzen-
lemifl ve Ulvi Cemal ve Ekrem Zeki’nin yan› s›ra Sovyet bestecilerin
eserleri de okunmufltu220.
1934 y›l›n›n ilkbahar›nda Sovyetler Birli¤i Kültürel Temaslar Ce-
miyeti, Türkiye Cumhurbaflkan› Orkestras› ve Ankara Konservatu-
var› Müdürü Zeki Bey ve daha önce de Rusya’y› ziyaret eden beste-
ci ve viyolonist Ekrem Zeki’yi konser vermek üzere Sovyetler Birli-
¤i’ne davet etmifltir. Böylece ilk kez Türk sanatç›lar, Sovyetler tur-
nesine ç›km›fllard›r. Bu turne s›ras›nda Türk sanatç›lar, SSCB’deki
müzik e¤itimi ile ilgili bilgi edinmifl, Moskova Konservatuvar›’ndaki
derslere kat›lm›fl, Sovyet besteci ve sanatkârlarla ikili görüflmeler
yapm›fl, Moskova tiyatrolar›ndaki oyunlar› izlemifllerdir.
Türk sanatç›lar› bu ziyaretleri s›ras›nda Moskova’da üç konser
verdiler. Bunlardan ilki Radiotiyatro binas›nda gerçekleflti. Zeki
Bey yönetimindeki senfoni orkestras› fiubert’in tamamlayamad›¤›
senfoniyi, Ekrem Zeki ise Bach’›n Allegro senfonisini çald›lar. So-
vetskoye ‹skusstvo (Sovyet Sanat›) Gazetesi, Rus müzikseverlerin
Türk sanatç›lar›n› ayakta alk›fllad›klar›n› ve bu hususun Türki-
ye’de müzik kültürünün ne kadar geliflti¤inin bir göstergesi oldu-
¤unu yazm›flt›r221. 17 Nisan’da Moskova Konservatuvar›’nda veri-
len ikinci konserin program› ise Çaykovski’nin Beflinci Senfonisi,
çok nadiren çal›nan Borodin’in senfonisi ve Bach ile Ambros’un
senfonilerini içeriyordu. Üçüncü konser ise 21 Nisan’da K›z›l Ordu
–––––––––––––––––––––
219 Pravda, 2 Kas›m 1933.
221 Sovetskoye ‹skusstvo, 17 Nisan 1934.
Merkez Evi’nde verilmifltir. Türkiye’ye döndükten sonra Zeki Bey,

Hakimiyet-i Milliye gazetesine yapt›¤› aç›klamada “Sovyetler Birli-
¤i’nde Türk müzi¤ine duyulan ilgiyi hiçbir zaman unutmayaca¤›m”
demifltir222.
1 Kas›m 1934 tarihinde M. K. Atatürk’ün TBMM’nin aç›l›fl›nda
yapt›¤› konuflmas›nda müzik alan›nda da bir tak›m reformlar›n
gerçeklefltirilmesi gerekti¤ini vurgulamas› üzerine 1934 y›l›n›n so-
nunda reform haz›rl›klar› bafllam›flt›r. Sovyetler Birli¤i Kültürel Te-
maslar Cemiyeti de Türkiye’de müzik alan›ndaki reformlara katk›-
da bulunmak için bir tak›m faaliyet gerçeklefltirmeye karar vermifl-
tir. Bunlar›n aras›nda; Türkiye’ye radyo müzik yay›n› yapmak, Sov-
yet flark› kay›t ve gramafon plaklar›n› göndermek, dan›flmanl›k ya-
pacak Rus sanatç› ve müzikologlardan oluflan bir grup oluflturmak
gibi faaliyetler yer al›yordu.
Türkiye’deki reformlarla ilgili Sovyet müzikologlar yorumlarda
bulunmufllard›r. Örne¤in besteci ve orkestra flefi M. M. ‹ppolitov-
‹vanov flunlar› yazm›flt›r: “Yeni yola girmeleri için Türk müzikolog-
lar en baflta halk müziklerini iyi bir flekilde araflt›rmal›, flark›larda
ahenk ve melodi özelliklerini bulmal› ve en önemlisi de ulusal özel-
likleri hissederek bu özellikleri müzi¤e yans›tabilmelidirler… Bu
uygulama Türk müzi¤ini bütün milliyetler için anlafl›labilir hale ge-
tirecek ve bütün dünya, Türk halk müzi¤inin temelindeki bütün
de¤erleri görecektir”223.
Sovyetler Birli¤i Kültürel Temaslar Cemiyeti’nin planlad›¤› iki
radyo müzik program› da Türkiye’de naklen yay›nland›. ‹lk prog-
ram esnas›nda M. ‹. Glinka, P. ‹. Çaykovski, A. P. Borodin, M. P.
Musorgskiy, N. A. Rimskiy-Korsakov gibi bestecilerin eserleri çal›-
n›rken, ikinci program s›ras›nda R. M. Gliyer’in “fiahsenem” opera-
s›ndan bölümlere yer verilmifltir224.
1935 y›l›n›n May›s ay›nda Rusya’n›n en büyük tiyatrolar›ndan
Bol’floy Tiyatrosu’nun Türkiye’deki turnesi de iki ülke aras›ndaki
–––––––––––––––––––––
223 Sovetskaya Muz›ka, No. 12 (1934), s. 85.
kültürel iliflkileri güçlendirmifltir. Dönemin Sovyet bas›n›n›n belirt-

ti¤i gibi, Türkler ilk kez ciddi bir flekilde Rus klasik müzi¤i ile tan›-
fl›yorlard›. Verilen konserlerde M. ‹. Glinka, P. ‹. Çaykovski, N. A.
Rimskiy-Korsakov, A. P. Borodin, M. P. Musorgskiy, A. A. Alyabyev,
R. M. Gliyer ve di¤er Rus bestecilerin besteleri çal›nm›flt›r. Besteci
D. D. fiostakoviç ise kendi bestelerini okumufltur. Türkiye’ye gelen
sanatç›lar grubu aras›nda Bol’floy Tiyatrosu’nun sanatç›lar› V. V.
Barsov, M. ‹. Maksakova, A. S. Pirogov, P. M. Nortsov, bale sanat-
ç›lar› A. M. Messerer ve N. M. Dudinskaya, piyanist L. N. Oborin,
viyolonist D. F. Oystrah, besteci L. P. fiteynberg, konser flefi M. ‹.
Saharov yer alm›flt›r. Sovyet sanatç›lar› Türkiye’de 1.5 ay bulun-
mufl ve Ankara’da 15, ‹zmir’de 3, ‹stanbul’da 5 olmak üzere toplam
23 konser vermifllerdir225.
Türk bas›n› Sovyet sanatç›lar›n›n Türkiye turnesine büyük yer
ay›rm›flt›r. Sovyet sanatç›lar›n›n foto¤raflar› ve onlarla yap›lan rö-
portajlar, gazetelerin ilk sayfalar›ndan veriliyordu. Gazeteler, bu
tür ziyaretlerin iki ülke aras›nda kültürel iliflkilerin geliflmesi aç›-
s›ndan son derece önemli oldu¤unu vurgulam›fllard›r. Örne¤in
Ulus Gazetesi’nde flöyle sat›rlara yer verilmiflti: “Dost ülke olan
Sovyet Rusya’daki sanatç›lar, Türkiye’ye geldiler… Sanatç›larla se-
yirciler aras›nda oluflan karfl›l›kl› sempati bu dostlu¤u daha fazla
art›rm›flt›r. Ve iki halk›n kültürel anlamda da yak›nlaflmaya baflla-
mas›n› görmeyen art›k tek kifli bile kalmam›flt›r”226.
M. K. Atatürk, Sovyet sanatç›lar›n› üç kez kabul etmifltir. Sanat-
ç›lar›n onuruna verilen yemekte Atatürk, sanatç›lara Türk halk›n›
Sovyet müzik sanat› ile tan›flt›rd›¤›ndan dolay› minnettar oldu¤unu
bildirmifltir227. Türkiye’yi o tarihte ziyaret eden Sovyet sanatç›lar›-
n›n bir k›sm›n›n daha sonra yay›nlanan hat›ralar› çok ilgi çekicidir.
Örne¤in bale sanatç›s› A. Messerer, ‹stanbul’daki gösteriler s›ras›n-
da sokaklara hoparlörlerin yerlefltirildi¤ini ve onlar›n etraf›nda yüz-
lerce insan›n topland›¤›n› yazm›flt›r. Pirogov, “‹z-za Ostrova Na
–––––––––––––––––––––
225 Pravda, 7 May›s 1935.
227 Pravda, 29 Nisan 1935.
Strejen’” flark›s›n› söyledi¤inde ise bütün ‹stanbul halk›, bu flark›-

y› tek a¤›zdan söylemeye bafllam›flt›r228.
Yine bu ziyaret s›ras›nda D. D. fiostakoviç ve L. P. fiteynberg,
Türk müzikolog ve bestecilerle de görüflmüfllerdir. fiostakoviç, kon-
serlerin d›fl›nda Ankara ve ‹stanbul’daki konservatuvarlarda ö¤ren-
cilerle bir araya gelmifl, Türk bestecilerden Cemal Reflit ve Hasan
Ferit’in bestelerini dinleyip de¤erlendirmelerde bulunmufltur. Türk
besteciler, fiostakoviç’e halk melodileri koleksiyonunu hediye et-
mifllerdir. fiostakoviç, bu koleksiyonun çok büyük de¤er arzetti¤i-
ni, kendisinin de bu koleksiyona bir besteci olarak büyük ilgi duy-
du¤unu belirtmifltir. D. fiostakoviç Türkiye’den ayr›lmadan önce
Atatürk, bestecinin Yeni Türkiye ile tan›flmadan elde etti¤i izlenim-
lerini bundan sonraki bestelerinde yans›taca¤›na dair ümitler bes-
ledi¤ini bildirmifltir229.
L. P. fiteynberg ise bu ziyaret s›ras›nda Cumhurbaflkan› Senfo-
ni Orkestras› ile çal›flmalar yapm›fl, orkestran›n repertuvar›na Ba-
t› Avrupa bestecilerinin bestelerini ve Rus ve Sovyet senfoni müzi-
¤ini dâhil etmifltir. fiteynberg an›lar›n› flöyle yazm›flt›: “Benim en
önemli arzum, genç cumhuriyetteki müzik hayat› ile tan›flmakt›.
Türkiye’de müzi¤in rehberli¤ini, müzi¤i halka sevdiren Cumhur-
baflkan› Senfoni Orkestras› yapmaktad›r. Bu orkestray› Avrupa
senfoni orkestra gelenekleri ile tan›flt›rma görevi, bana nasip oldu-
¤undan dolay› onur duyuyorum. Bu orkestra, daha önce flark›c›la-
ra ve bale sanatç›lar›na efllik etmemiflti. Orkestraya bunu da ö¤ret-
tik. Türk sanatç›lar›n›n sabr›, yetenekleri ve çal›flma kabiliyetleri ve
ilk yabanc› orkestra flefi olarak bana olan ilgileri, hiç beklenilmeyen
sonuç vermifltir”.
Bundan bir y›l sonra, Nisan 1936’da Sovyet sanatç›lar›n›n tur-
nelerinin birinci y›l dönümü dolay›s›yla Moskova Radyosu, Türki-
ye’ye naklen yay›n yapm›fl ve Türk dinleyicileri A. Pirogov, P. Nort-
sov, V. Barsov, D. Oystrah, L. Oborin ve ‹. Kozlovskiy’in flark›lar›n›
bir kez daha dinleme f›rsat› bulmufllard›r. 1936 y›l›n›n yaz›nda
–––––––––––––––––––––
228 A. Messerer, Tanets, M›sl’, Vremya, Moskova 1979, s. 74.
229 Sovetskoye ‹skusstvo, 23 May›s 1935.
Türk sanatç›lar Moskova’daki Müzik Festivali’ne kat›lm›fllard›r. Ah-

met Adnan Saygun, Cemal Reflit Bey ve Ulvi Cemal Erkin gibi bes-
teciler, piyanocu Ferhunde, Ankara Halk Evi’nin korosunun flefi
Halil Bedi Moskova’da bulunduklar› sürede önde gelen Rus sanat-
ç›lar›yla bir araya gelerek görüfl al›flveriflinde bulunmufllar, Mosko-
va Konservatuvar›’ndaki e¤itim sistemi ile tan›flm›fllard›r.
Moskova Konservatuvar›, Sovyetler Birli¤i Kültürel Temaslar Ce-
miyeti arac›l›¤›yla Türk müzikologlara e¤itim ve ders planlar›, me-
todik araçlar›, konser planlar› ve konservatuvar›n faaliyetleri ile il-
gili di¤er malzemeleri göndermifltir. Sovyet müzik kültürüne hay-
ran olan Türk besteciler, kendi bestelerini Rus meslektafllar›na
göndererek onlar›n görüflünü ve deste¤ini almaya çal›flm›fllard›r.
1936 y›l›nda R. M. Gliyer ve A. M. Veprik, Ankara Konservatuvar›
Profesörü Ahmet Adnan Saygun’un bestesiyle ilgili kendisine dü-
flüncelerini bildirmifllerdir230.
1930’lu y›llar boyunca Muhsin Ertu¤rul, ‹stanbul fiehir Tiyatro-
su’nda Rus klasiklerin birkaç eserini daha sahneye uyarlam›flt›r.
Bunlar›n aras›nda; Gogol’ün “Jenit’ba” (Evlilik) ve Tolstoy’un “An-
na Karenina” adl› eserleri yer almaktayd›. 1935 y›l›nda Gogol’un
“Revizor” (Müfettifl) adl› oyunu ilk kez sergilendi. Daha sonraki ta-
rihlerde ise Gorkiy’in “Na Dne” (Dipte) (1936), Dostoyevskiy’in “‹di-
yot” (Budala) (1936), “Bratya Karamazov›” (Karamazov Kardefller)
(1937) ve “Prestupleniye i Nakazaniye” (Suç ve Ceza) (1938) adl›
eserleri de sahneye uyarlanm›flt›r.
Muhsin Ertu¤rul, N. Sats’›n “Negritönok i Obezyana” (Zenci Ço-
cuk ve Maymun) adl› oyunu sahneleyerek Türk seyircilerini Sovyet
çocuk dramaturjisi ile de tan›flt›rm›flt›r. Muhsin Ertu¤rul, uzun sü-
reden beri Türkiye’de çocuk tiyatrosunu kurmak istedi¤ini, bunu
da ancak Sovyet çocuk tiyatrosu ile tan›flt›ktan sonra baflard›¤›n›
dile getirmifltir231.
1935 y›l›n›n yaz›nda Leningrad (St. Petersburg)’da yap›lan tiyat-
ro festivaline Türkiye’yi temsilen sanatkâr ve heykelt›rafl Münir
–––––––––––––––––––––
231 N. Sats, Novell› Moyey Jizni, Moskova 1979, s. 522.
Hayri kat›lm›flt›r. Hayri, burada A. N. Samoyloviç ve ‹. A. Orbeli gi-

bi akademisyenlerle görüflmüfl, Leningrad sinema stüdyosunda
film çekimini izlemifl, ressam ‹. ‹. Brodskiy’in atölyesini ve Mosko-
va’daki Sanat E¤itimi Evi’ni ziyaret etmifltir. A. A. Bahruflin Tiyat-
ro Müzesi’ne de Türk Kukla Tiyatrosu’ndaki Karagöz-Hacivat oyu-
nundaki alt› figürü, Tiyatro Müzesi’ne hediye etmifltir. Leningrad ve
Moskova’dan baflka Hayri, Kiyev ve Harkov’u da ziyaret etmifltir232.
1933 y›l›nda Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluflunun onuncu y›-
l› dolay›s›yla Moskova’daki Do¤u Kültürleri Müzesi’nde Türk halk›-
n›n Milli Mücadelesi’ne dair Türk pankart ve levhalar› sergilenmifl-
tir. 1934 y›l›n›n sonbahar›nda ise ünlü Rus ressam A. Gerasimov,
Türkiye’yi ziyaret etmifltir. Ayn› tarihlerde S. Yütkeviç’in davetlisi
olarak Leningrad sinema stüdyosunda çal›flmak üzere Türk ressa-
m› Abidin Dino, Sovyetler Birli¤i’ne gelmifltir. Sovyetler Birli¤i Kül-
türel Temaslar Cemiyeti’nin onun onuruna verdi¤i akflam yeme¤in-
de Abidin Dino, Sovyet sanatç›lar›yla tan›flma f›rsat› bulmufltu. Zi-
yaretler sonras›nda A. Gerasimov, La Turquie Gazetesi’ne verdi¤i
röportajda ve Abidin Dino, Sovetskoye ‹skusstvo Gazetesi’nde ya-
y›mlad›¤› makalesinde, iki ülkenin sanat sergileri al›fl veriflinde ola-
caklar› konusunda ümit beslediklerini belirtmifllerdir233. Çok geç-
meden söz konusu sergiler yap›lm›fl ve iki ülkenin sanatseverlerine
birbirlerinin sanat› ile tan›flma imkân› yarat›lm›flt›r.
Sovyet ressam ve heykelt›rafllar›n ilk resmi sergileri Sovyetler
Birli¤i Kültürel Temaslar Cemiyeti taraf›ndan Türkiye’de 1934 y›l›-
n›n sonunda Baflbakan ‹. Pafla ve Sovyet büyükelçisi L. M. Kara-
han’›n kat›l›m›yla aç›lm›flt›r. Sergide F. Bogorodskiy, P. Vilyams, ‹.
Brodskiy, A. Deyneki, A. Kuprin, K. Petrov-Vodkin, A. Samohvalov,
M. Saryan baflta olmak üzere Sovyet ressamlar›n›n 47 resmi ve S.
Gerasimov, ‹. Efimov, S. Lebedeva, V. Muhina, G. Ryajskaya ve ‹.
Çaykova gibi heykelt›rafllar›n heykelleri, Türk sanatseverlerin de-
¤erlendirilmesine sunulmufltur. 15 Ocak 1935 tarihinde ise sergi,
‹stanbul Güzel Sanatlar Akademisi’ne tafl›nm›flt›r.
–––––––––––––––––––––
233 Sovetskoye ‹skusstvo, 5 Ekim 1934.
Bir y›l sonra SSCB’de, Modern Türk Resimleri Sergisi 31 Aral›k

1935’te aç›lm›flt›r. Aç›l›fla Rus yetkililerinden M. M. Litvinov, A. S.
Bubnov, S. M. Budenn›y, Moskova’daki Türkiye Büyükelçili¤i’nden
N. P›nar ve di¤er diplomatlar, SSCB’de staj yapan Türk mühendis
ve planörcüler, Sovyet ve yabanc› gazeteciler, sanatç›lar kat›lm›fl-
lard›r. Yine serginin aç›l›fl›nda ressam Salih Cimcoz, ressam ‹bra-
him Çall› ve CHP Ankara Komitesi’nin temsilcisi Abdurrahman Ön-
gen de haz›r bulunmufllard›r. Bu sergide Akademik Grup, Güzel
Sanatlar Birli¤i ve Ba¤›ms›z Ressamlar Birli¤i’ndeki ressamlar›n 79
resmi yer alm›flt›r. Türk sanatç›lar› sergi boyunca Sovyet ressam-
larla görüflmüfl, onlar›n atölyelerini ziyaret etmifllerdir. Sergi aç›l›-
fl›ndan yaklafl›k iki hafta önce (18 Aral›k) Sovyetler Birli¤i Kültürel
Temaslar Cemiyeti’nin yöneticileri Türk sanatç›larla bir toplant›
gerçeklefltirmifltir. Bu toplant›da ‹brahim Çall›, Türkiye’de resim
sanat›n›n durumu ve güzel sanatlar e¤itimi ile ilgili bilgi vermifltir.
Türk sanatç›lar ayr›ca ‹. Grabar’, A. Gerasimov ve P. Konçalovs-
kiy’in atölyelerini ve sanat müzelerini ziyaret etmifl, Moskova tiyat-
rolar›ndaki oyunlar ile sinema stüdyosundaki çekimleri izlemifller-
dir. Daha sonra Türk sanatç›lar› için Leningrad’a bir gezi düzenlen-
mifl ve misafirler burada Sanat Akademisi ile ‹. Brodskiy’in atölye-
sini ziyaret etmifller, Leningrad opera ve dram tiyatrolar›nda oyun
izlemifllerdir. Sergiyi (31 Aral›k 1935-27 Ocak 1936) toplam 13 bin
kifli ziyaret etmifltir.
‹lmi alanda da iki ülke aras›nda iflbirli¤i gelifliyordu. Sovyet dil
bilimcileri, Türk Dil Kurumu’nun faaliyetlerine kat›lm›fllard›r. Ku-
rum’un II. (1934) ve III. (1936) kongrelerine meflhur Sovyet ilim
adamlar›ndan ‹. ‹. Meflaninov ile A. N. Samoyloviç kat›lm›fllar ve
yapt›klar› konuflmalarda Türkiye ‹limler Akademi’sinin kurulmas›
gerekti¤ini vurgulam›fllar ve bunun iki ülke aras›nda ilmi ba¤lant›-
lar› artt›raca¤›n› ümit ettiklerini belirtmifllerdir.
Rus ilim adamlar› her zaman Türkiye’de istenilen misafir konu-
mundayd›lar. Sovyet Cerrahlar Cemiyeti’nin Baflkan› Prof. Dr. N. N.
Burdenko, Moskova Terapi Cemiyeti’nin Baflkan Yard›mc›s› R. A.
Luriya, SSCB Sa¤l›k Bakanl›¤› temsilcilerinden Prof. Dr. G. M. Da-
niflevskiy’in VI. Türk Doktorlar› Milli Kongresi’ne kat›lmalar›, Türk
t›p uzmanlar›n› sevindirmifltir. Sovyet t›p uzmanlar› kongreye bildi-

riyle kat›lm›fllar ve SSCB’de t›p ilminin geliflimi konusunda bilgi
vermifllerdir. Kongre organizatörleri, Sovyetler Birli¤i’nin bütün t›p
uzmanlar›na hitaben onlar› selamlam›fllar ve Türk-Sovyet iliflkileri-
nin geliflmesi için ellerinden geleni yapacaklar›n› belirtmifllerdir.
Sovyetler Birli¤i Kültürel Temaslar Cemiyeti’nin Türkiye’deki
bir baflka önemli faaliyeti, 1937 y›l›nda meflhur Rus flair A. S. Pufl-
kin’in ölümünün 100. y›l› dolay›s›yla düzenledi¤i Puflkin Günleri
idi. fiubat ay›nda cemiyet, Ankara, ‹stanbul ve ‹zmir’de gösteril-
mek üzere Puflkin’in eserlerinin Frans›zca nüshalar›n›, Puflkin fo-
to¤raf ve gravürlerini ve Sovyet bas›n›nda Puflkin ile ilgili ç›kan ya-
z›lar› Türkiye’ye göndermifltir. Ayr›ca cemiyet, Muhsin Ertu¤rul,
ressam Salih Cimcoz, ressam ‹brahim Çall›, yazar Sadri Ertem,
Güzel Sanatlar Akademisi Müdürü Burhan Toprak, devlet adam›
Numan Menemencio¤lu’na hediye olarak Puflkin’in gravürlerini
göndermifltir.
17 fiubat 1937 tarihinde Ankara Halk Evi’nde A. S. Puflkin’in
hayat› ve eserlerinin konu edildi¤i bir gece düzenlendi. fiairin ha-
yat› ve eserleri tart›fl›ld›ktan sonra Puflkin’in “Dubrovskiy” adl› ese-
rinden sinemaya uyarlanan film izlendi, Puflkin’in eserlerinden
esinlenerek yaz›lan operalar okunmufltur. Bu günlerde Varl›k (Pufl-
kin’in Eserlerinin Mahiyeti), Cumhuriyet (Meflhur Rus fiairi – Onun
Hayat› ve Eserleri), Ulus (100. Y›l Jübilesi) ve Tan (Aleksandr Pufl-
kin) gazeteleri, flairin hayat› ve eserleri ile ilgili yaz›lar yay›mlam›fl-
lard›r.
BELGELER
BELGE: 1
BELGE: 1
Rusya Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti D›fliflleri Halk

Komiseri G. V. Çiçerin’in TBMM Temsilcileri Halil Pafla ve Ali
Fuad ile Sovyet-Türk ‹liflkilerinin Gelifltirilmesi ‹le ‹lgili Yapt›-
¤› Görüflme Hakk›nda V. ‹. Lenin’e Yazd›¤› Mektup.
(Rossiyskiy Gosudarstvenn›y Arhiv Sotsial’no-Politiçeskoy ‹stori-
yi, Fon 159, Liste 2, Dosya 57, Sayfa 1-1b).
Rusya Sovyet Federe

Sosyalist Cumhuriyeti
Halk Komiserleri Meclisi
16/V/1920
Moskova
Tel: 3 02 65
Yoldafl Lenin’e
Sayg›de¤er Vladimir ‹l’iç
‹lk ön incelemeler yap›ld›ktan ve Politbüro (SSCB Komünist Par-

tisi Merkez Komitesi Politbürosu) Türkiye konusu ile ilgili yönerge-
ler ald›ktan sonra ben kendim bizzat Halil Pafla ve kendisini Komü-
nist olarak nitelendiren Milli Merkez’in temsilcisi Doktor Fuad ile
görüfltüm. Onlar› kaçamak cevaplarla so¤utmamaya çal›flt›m. Gö-
rüflmemiz üç saatten fazla sürdü. Çok genifl perspektiflerle hayal
ederek gücümüzü aflacak maceralara girmemeliyiz. Ancak flunu da
belirtmek istiyorum ki, Türkiye Milli Merkezi ile yak›nlaflmam›z, bi-
zim Do¤u’daki siyasetimizi muazzam bir flekilde güçlendirecektir.
Milli Merkez daha partilere parçalanmam›fl, iç siyaset program› ise
oluflturulmam›flt›r. En az›ndan cumhuriyet olacakt›r. Onlar Türk

kitlelerinin, köylülerden ve küçük burjuvaziden olufltu¤unu söylü-
yorlar. Onlar›n zulmedicileri ise bürokratlar, yüksek mevki sahibi
paflalar ve spekülatörlerdir. Sermaye, Bat› sermayesidir. Büyük
burjuvazinin ço¤u Ermeni ve Gürcülerdir. Küçük Asya’da büyük
toprak mülkiyetleri daha II. Mahmud taraf›ndan yok edilmifltir. O
tarihten itibaren bunlar›n bir k›sm› yeniden ortaya ç›km›fl, ancak
büyük çiftlik sahiplerinin say›s› fazla de¤ildir. Ayr›ca büyük ihti-
malle olanlar› da kovacaklard›r. Komünizm için bir temel yoktur,
ancak Bolflevizm çok popülerdir. Bat› sermayesi ve yerli zulmedici-
lere karfl› büyük bir nefret vard›r. Halil bizim tutumumuzu ö¤ren-
dikten sonra Sivas’a dönmek, daha sonra ise tekrar yan›m›za gel-
mek istemektedir. O, bizim onunla kendi temsilcilerimizi ve Erme-
nistan ile sorunlu iliflkiler dolay›s›yla Ermeni dostlar›m›z› gönder-
memizi talep ediyor. O ayr›ca bizden orada (Türkiye’de) daimi tem-
silcilik, bas›m evi, kütüphaneler, kitap ve dergi yay›nevleri açma-
m›z› ›srarla talep ediyor. Onlar bu temsilcilikte gerek Müslümanla-
r›n gerekse de saf Ruslar›n çal›flmas›n› istiyorlar. Tam bir propa-
ganda özgürlü¤üne sahip olaca¤›z. Rusya’daki Sovyet sisteminin
afl›land›r›lmas› mümkün olabilecektir, ancak bizim anlad›¤›m›z
Sovyet sistemi olmayacakt›r. Zira burada her köylü kendi topra¤›-
na sahiptir ve köylerde ancak yavafl yavafl Komünizmi popüler ha-
le getirmek mümkündür. Gerçek bir Sovyet sistemi olmadan böyle
bir uygulamadan ben pek fayda görmüyorum. Bunlar ancak ak›l-
lar› kar›flt›racakt›r. Askeri konulara gelince ise, Halil teçhizat ve pa-
ra istiyor. Onlar bütün milliyetlerin kendi kaderlerini tayin etme
hakk›n› kabul ediyor ve kopmalara ve özerkliklere haz›rd›rlar. Ha-
lil’in program›, Monro’nun Asya doktrini olup, bütün Asya halkla-
r›n›n Avrupa emperyalizmine karfl› mücadeleyi öngörüyordu. O,
Sovyet Rusya’y› Asya halklar›n›n yegâne dostu olarak kabul ediyor
ve biz olmadan öleceklerinin fark›ndalar. Kendi partizanlar›n› gön-
dererek ‹ran’da da bize yard›m etmeye haz›rd›r. Ve bu mücadele
hem fiah’a karfl›, hem de derebeylerine karfl› olacakt›r. Bu müca-
dele de Tar›m Devrimi için olacakt›r. fiehir burjuvazisini ise flimdi-
lik ilgilendirmiyor. Onun oradaki ajanlar›, bizim hem Afganistan,
hem Hindistan’daki siyasetimizi destekleyeceklerdir. Böylece Orta

Do¤u siyasetimizde a¤›rl›k merkezimiz Türkiye’ye kayacakt›r. Tür-
kiye ile dolays›z ba¤lant› kurma ihtiyac› ise Ermenistan’›n demir-
yollar›n› kullanmam›z› gerektirecektir. Bunun için de Ermenistan
ile bir anlaflma yapmal›y›z. Gürcistan’› da uyaral›m ki, bizim Tür-
kiye ile ba¤lant› kurmam›z aç›s›ndan ihtiyaç duyulan noktalar›, ‹n-
giliz birlikleri taraf›ndan ele geçirilmesine müsaade etmesinler. Si-
lahlar› Azerbaycan bayra¤› alt›nda gönderebiliriz. Önümüzdeki dö-
nemde askeri konularla ilgili sorunlar, bizim askeri yetkililerle Ha-
lil aras›ndaki görüflmede belli olacakt›r.
Komünist Selam› ile Çiçerin
BELGE: 2
BELGE: 2
G. V. Çiçerin’in Türkiye ile Anlaflman›n ‹mzalanmas› ‹le ‹lgi-

li Görüflmeler Hakk›nda V. ‹. Lenin’e Yazd›¤› Mektup.
yi, Fon 159, Liste 2, Dosya 57, Sayfa 23-24.).
10 Mart 1921
Yoldafl Lenin’e
Sayg›de¤er Vladimir ‹l’iç,
Farkl› merciler ve örne¤in Küçük fiura arac›l›¤›yla ön görüflme-

lerin yap›lmas›, ancak Buhara gibi ülkelerle yapt›¤›m›z anlaflmalar
öncesinde mümkün olabiliyor. Zira bu tür durumlarda de¤ifliklik-
ler yap›labiliyor ve bu süreçler çok acil de¤ildir. Di¤er durumlarda
ise bu kesinlikle mümkün de¤ildir. fiimdi Türkiye ile imzalayaca¤›-
m›z anlaflma metnini acil bir flekilde bitirmeliyiz. E¤er Cumartesi
günü yapaca¤›m›z bir sonraki toplant›da Türklerle anlaflman›n bü-
tün maddeleri hakk›nda mutabakata var›l›rsa, o anlaflmay› hemen
imzalamak gerekir. Türklerle anlaflma imzalan›rken her zaman bü-
yük pazarl›klar yap›lmaktad›r. Her nokta, her virgül, uzun müca-
delenin sonucunda belirleniyor. Anlaflma görüflmeleri yeniden bafl-
lat›lmad›¤› takdirde metinde hiçbir flekilde de¤ifliklikler yap›lam›-
yor. Türk delegasyonu bu projeyi kabul ettikten ve metni olufltur-
duktan sonra bizim delegasyonun da bunu kabul etmeme ve bafl-
ka mevkilere gönderme gibi bir flans› yok. Biz Türklerle anlaflma
metinler konusunda mutabakata vard›¤›m›zda, anlaflman›n tasdik
edilmesi gerekmektedir. Türkler anlaflma metnini tasdik etmek
üzere TBMM’ye sunuyorlar, biz ise Rusya Merkezi ‹cra Komitesi ve-
ya komite baflkan›na sunuyoruz. Anlaflman›n tasdiki, anlaflman›n
tamamen kabul edildi¤i anlam›na geliyor. Tasdik edilmedi¤i takdir-
de ise söz konusu anlaflma iptal edilmifl oluyor. Bu durumda bir

tak›m de¤iflikliklerin yap›lmas› da söz konusu de¤il. Anlaflma ya ta-
mamen kabul edilir ya da reddedilir.
Ben Politbüro üyelerine daha geçen sene oluflturdu¤umuz an-
laflma metninin eski halini de, art›k kesinlik kazanan bir k›sm›n›n
da özet olarak ileri sürdü¤ümüz ve daha kesin ifade edilmemifl hal-
deki yeni eklemeleri de gönderiyorum. Cumartesi günü yap›lacak
son toplant›da, tabiî ki e¤er gerçekten de son toplant› olursa, mu-
tabakata vard›¤›m›z konular d›fl›nda ekleme ve de¤ifliklikler teklif
edilebilecektir. E¤er Cumartesi günü anlafl›rsak, kabul edilen for-
müllerin alt›na hemen imzalar› atmak ve imzalanacak anlaflman›n
son flekillerinin kopyalar›n› flimdiden haz›rlamak gerekir.
Ben ayn› zamanda yoldafl Lejava ve yoldafl Kurskiy’e mevcut
projeleri ve tahminleri de gönderiyorum. Onlardan hemen kendi
düflüncelerini göndermelerini de istiyorum ki, Cumartesi gününe
kadar onlardan haberdar olay›m.
BELGE: 3
BELGE: 3
G. V. Çiçerin’in Ankara’ya P. G. Mdivani’ye Gönderdi¤i fiifre-

li Telgraf. G. V. Çiçerin, Bu Telgrafta Mdivani’den Türk Hükü-
meti’ni, Rus-Türk Dostluk ve Kardefllik Anlaflmas›’n›n ‹mzalan-
mas› Dolay›s›yla Tebrik Etmesini ‹stemektedir.
yi, Fon 5, Liste 1, Dosya 2117, Sayfa 11.)
Rusya Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti

D›fliflleri Halk Komiseri Bürosu Bünyesindeki fiifre Bölümü
TELGRAF
fiifreli olarak 29 Mart 1921’de gönderilmifltir
Kime: Mdivani Nereye: Ankara
Türk Hükümeti’ne resmi olarak Rusya ile Türkiye aras›nda im-

zalanan anlaflma dolay›s›yla tebriklerimizi, mutluluk ile s›cak ve
dostça duygular›m›z› bildiriniz, ki bu anlaflma bütün Do¤u’nun ih-
tiyaç duydu¤u bizim halklar›m›z aras›ndaki dostça iliflkilerin temel
tafl›d›r. Bizim radyo istasyonlar›m›z, Ankara ve Sivas istasyonlar›
ile ba¤lant›ya geçmeye çal›fl›yor, ancak bir türlü baflaram›yorlar.
Onlar›n bizi dinlemelerini ve cevap vermelerini sa¤lamak mümkün
de¤il midir?
Çiçerin
BELGE: 4
BELGE: 4
Türkiye’ye Verilmesi Kararlaflt›r›lan Kredinin ‹kinci Taksidi-

nin Ödenmesini Öngören Halk Komiserleri Meclisi’nin Karar›
Rusya Sovyet Federe

Halk Komiserleri Meclisi
Moskova, Kremlin
30/VI/1921
No: a7825
Halk Maliye Komite Yönetimi’nin Merkezi Bütçe

Hesap Bölümüne
Protokol No 704 madde. 2
KARAR
29 Haziran 1921 tarihinde toplanan Halk Komiserleri Meclisi

afla¤›daki karar› ald›:
Yedi yüz elli milyon (750 000 000) ruble de¤erinde olan bir mil-
yon (1 000 000) alt›n rubleyi bar›fl anlaflmas› do¤rultusunda Afga-
nistan’a göndermek üzere ve üç milyar yedi yüz elli milyon ( 3 750
000 000) ruble de¤erinde olan befl milyon (5 000 000) alt›n rubleyi
de bar›fl anlaflmas› do¤rultusunda ikinci taksit olarak Türkiye’ye
verilmesi için Halk Maliye Komitesi’ne aktar›lacakt›r.
Halk Komiserleri Birli¤i Baflkan›: Ulyanov (Lenin)
BELGE: 5
BELGE: 5
V. ‹. Lenin’in Trabzon’dan Tah›l ve Kömür Sat›n Al›m› ve Ba-

kü’ye Yard›m Edilmesi ‹le ‹lgili D›fl Ticaret Halk Komiseri L. B.
Krasin’e Yazd›¤› Mektup.
Rusya Sovyet Federe

Halk Komiserleri Birli¤i Baflkan›
Moskova, Kremlin
30/VII/1921
No: 35
Yoldafl Krasin’e
Sizin dikkatlerinizi 19/VII tarihli Trabzon’dan Natsarenus’un

gönderdi¤i ve oradan büyük miktarlarda kömür ve çok miktarda
tah›l sat›n alma imkân› oldu¤una dair telgrafa çekiyorum. O, kö-
mür fiyatlar›n› da vermektedir. Bu telgraf›n bir kopyas›n› ele geçi-
rin ve iflin yap›labilecek kadar h›zl› halledilmesini sa¤lay›n›z. Zira
Bakü sanayisine önemli yard›mda bulunabiliriz.
Yapt›¤›n›z iflten beni haberdar ediniz.
Lenin
BELGE: 6
BELGE: 6
S. P. Natsarenus’un TBMM’nin Rusya’da Açl›k Çeken Halka
Yard›m Karar› ve Mustafa Kemal ‹le Yap›lan Görüflme Hakk›n-
da G. V. Çiçerin’e Yazd›¤› Mektup.
Deflifre Telgraf
Ankara’dan Çok Gizli, Girifl Belge No: 7445/c

19/8/1921 Deflifre Edilifl Tarihi: 30/8/1921
Moskova, Çiçerin’e
7/8/(1921)’de size 820 nolu görev belgesini gönderdikten sonra
bugün (12/8/(1921) M. Kemal ile uzun bir görüflme yapt›m. O,
Samsun ilinde devlete ait bütün tah›l›n açl›k çeken bütün Rus kar-
defllere da¤›t›lmak üzere Lenin’e teslim edilmesine dair Meclis’in al-
d›¤› karar› onaylad›. Muhtemelen gerçeklefltirilecek Washington
Konferans› veya Sovyet Rusyas›’na karfl› yeni bir askeri müdahale
teflebbüsü konular› üzerinde fazla durmaks›z›n Antant ile mücade-
le temeli geniflletme konusuna yo¤unlaflt›k. Birleflmifl sermayeye,
Rusya ile Türkiye’nin ortak gücünden daha büyük bir güç ile kar-
fl› koyulmal›d›r. Bunun için kendilerine emperyalizm ve kapitalizm
ile mücadeleyi amaç edinen Do¤u ülkelerinin bütün devrimci ve
milliyetçi devrimci kurulufl ve hareketleri birlefltirme ifline acilen
bafllamal›y›z. Bu organizasyon iflinin baflar›l› ve h›zl› bir flekilde
gerçeklefltirilmesi gerekmektedir, çünkü Antant hiç beklemeden
halklara karfl› yeni darbeler haz›rlamaktad›r. Bu ba¤lamda onlara
ilk olarak karfl› ç›kan, devlet yap›s›na ve belli bir güce sahip olan
Rusya ile Türkiye’nin olabildi¤ince yak›nlaflmas› gerekmektedir. Bu
yak›nlaflma da ancak Türkiye’nin iç ve d›fl politikas›n›n köklü bir
flekilde de¤iflmesi ve Rus devlet yap›s›n› benimsemesi ile mümkün

olabilecektir. Eldeki bilgilere göre, Yak›n Do¤u’nun birçok ülkesin-
de fazla çaba sarf edilmeden büyük devrim faaliyetleri sayesinde
devlet yönetimleri de¤ifltirilebilir. Do¤u ülkelerin milliyetçi çevreleri
Ankara’ya her zaman geliyorlar ve ben onlarla iletiflim içindeyim.
M. Kemal de bu görüflü tamamen paylaflmakta ve Do¤u halklar›n›n
hayr›na olan bu büyük çal›flmay› bafllatmak için haz›r oldu¤unu
belirtmektedir. Söz konusu federasyonun temelini oluflturacak or-
tak fikirlerin aras›ndan din faktörü kesin bir flekilde ç›kart›lm›flt›r.
Zahiri bir flekilde bile din faktörüne yer verilmemelidir. Bu görüfl-
me hem benim taraf›mdan, hem de M. Kemal taraf›ndan çok gizli
bir flekilde gerçeklefltirildi. E¤er siz böyle bir çal›flma yapman›n za-
man› geldi¤ini düflünüyorsan›z, talimat ve emirlerinizi bekliyorum.
Bana göre, böyle bir zaman gelmifl ve bu f›rsat› kaç›rmamak gere-
kiyor. ‹letiflimi devam ettirdi¤imiz Hindistan ile M›s›r da dâhil ol-
mak üzere bütün Müslüman ülkelerinde bu faaliyetleri yayarak,
Antant’›n gücünü en temelden sars›yoruz. Bu çal›flmalar da aç›k ve
çok gizli olmak üzere farkl› flekillerde yürütülebilir. Sizden acil emir
bekliyorum.
12 A¤ustos 1921 Natsarenus

BELGE: 7
BELGE: 7
S. P. Natsarenus’un Türk Hükümeti’nin Ald›¤› “Rusya’da Aç-

l›k Çeken Halka 60 Bin Pud Tah›l Yard›m Etme” Karar› ‹le ‹lgi-
li Yusuf Kemal’den Ald›¤› Haber Hakk›nda G. V. Çiçerin’e Gön-
derdi¤i Telgraf.
Gelen. 7218 26/9

Moskova, D›fliflleri Halk Komitesi Çiçerin’e
Ankara’dan 1643 23 21
Yusuf Kemal bugün bana Türk Hükümeti’nin Rusya’daki aç nü-

fusa yard›m olarak 60 bin pud (1 pud= 16.38 kilo) tah›l gönderil-
mesi karar›n› ald›¤›n› bildirdi. 18/9/1921 No 956
Natsarenus
BELGE: 8
BELGE: 8
Kars Konferans› ve Türkiye ‹le Kafkasya’daki Sovyet Cum-

huriyetleri Aras›nda Anlaflman›n ‹mzalanmas› Hakk›nda Prav-
da Gruziyi Adl› Gazetede Ç›kan Yaz›.
yi, Fon 298, Liste 1, Dosya 108, Sayfa 38-42.)
KARS KONFERANSI
D›fliflleri Halk Komitesi Kars’dan afla¤›daki telgraflar› alm›flt›r:
1) Rusya Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti temsilcisi yoldafl

Ganetskiy’den:
“Delegasyon Kars’a 26 Eylül günü ulaflt› ve vali, yüksek komu-
tan, flehir baflkan› ve halk taraf›ndan istasyonda karfl›land›. fieref
k›tas› gösterisinden sonra delegasyon, flehre gitti ve ilk olarak Kara-
bekir Pafla’y› ziyaret etti, daha sonra ise kendilerine ayr›lan binaya
gittiler. Delegasyon üyelerinin gitti¤i yolun kenar›nda ise iki s›ra
fleklinde askerler, müzik orkestras› ve yerel halk dizilmifl ve delegas-
yonu selaml›yorlard›. Konferans, saat yedide aç›ld›. Karabekir Pafla,
yoldafl Ganetskiy ve yoldafl Mravyan, Kafkasya cumhuriyetleri ad›-
na birer konuflma yapt›lar. Konferans binas›n›n önündeki meydan
›fl›kland›r›lm›fl, binan›n iki yan›nda fleref k›tas› ve askeri orkestra
haz›r bulunmufltur. Toplant› bittikten sonra delegeler, meydanda
toplanan kalabal›k kitlelere hitaben konuflmalar yapt›lar. Halk ken-
dilerini güçlü ve sürekli alk›fllarla karfl›lad›. Ganetskiy.”
2) Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti
“26 Eylül’de saat yaklafl›k 12:00’de bizim delegasyonlar sa¤-sa-
lim Kars’a ulaflt›lar. Karakilise ve Gümrü’de tren, Ermeni proletar-
yas› taraf›ndan coflku ve müzikle karfl›land›. Yap›lan konuflmalar-
dan halklar aras›nda dostluk münasebetlerin kurulmas›n› öngören

en önemli amaca konferans s›ras›nda ulafl›laca¤›na dair güvenin
oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Türk s›n›r›nda ise delegasyonlar, bizleri
Karabekir Pafla’n›n ad›na selamlayan milletvekiller ve gösteri yapan
askerler karfl›lad›. Kars’taki görüflme, samimiyet ve tören havas› ile
flafl›rt›yordu. Karfl›layanlar›n aras›nda Rusya Sovyet Federe Sosya-
list Cumhuriyeti’nin Konsolosu yoldafl Norman, Azerbaycan Sovyet
Sosyalist Cumhuriyeti’nin Konsolosu Hac› Beyli, Ermenistan Sov-
yet Sosyalist Cumhuriyeti’nin Konsolosu Sarkisyan, komuta heye-
ti ve halk kitleleri vard›. Yol boyunca askerler iki s›ra fleklinde di-
zilmifllerdi. Halk kitleleri ise bizleri alk›fl ve selamlama ç›¤l›klar› ile
karfl›l›yordu. Bütün flehir ve kale, Sovyet ve Türk bayraklar›yla
süslenmiflti. Karfl›l›kl› ziyaretler yap›ld›ktan sonra bugün akflam
konferans›n aç›l›fl›na karar verildi. Konferans›n resmi aç›l›fl› bu ak-
flam saat yedide yap›ld›. Kanuni olarak do¤ru bulunan yetkilerin
karfl›l›kl› olarak kontrol edilmesinden sonra Karabekir, ortak düfl-
man olan Bat› emperyalistlerine karfl› kardefllik ve dostluk anlafl-
mas› için gelen Sovyet cumhuriyetlerinin temsilcilerini selamlaya-
rak bir konuflma yapt› ve konferans›n resmen aç›ld›¤›n› ilan etti.
Bizim temsilcilerimiz de cevabî konuflmalar yapt›lar. Her temsilci-
nin konuflmas›n›n sonunda müzik korosu, törenle Enternasyonel’i
söyledi. fiehir ve kale ›fl›kland›r›ld›, havayi fiflek gösterisi yap›ld›.
Delegasyon üyeleri binadan ç›karken konferans binas›n›n önünde-
ki meydan› dolduran halk kitleleri, müzik korosu ve fener alay› ile
gösteri yapt›lar. Sovyet cumhuriyetlerinin temsilcileri göstericilerin
aras›na girerek ortama uygun konuflmalar yapt›lar. Halk kitleleri
de onlar› coflkulu bir flekilde alk›fllad›lar. Eliava. fiahtahtinskiy.”
Pravda Gruziyi, No 177,

4 Ekim 1921.
BELGE: 9
BELGE: 9
G. V. Çiçerin’in Türk Ekonomisinin Geliflmesi ‹çin Türki-

ye’ye Destek Verilmesi Teklifini ‹çeren ‹. V. Stalin’e Yazd›¤›
Mektup. Mektubun Sonunda V. ‹. Lenin’in Notu Yer Almaktad›r.
19 Kas›m 1921
Yoldafl Stalin’e
Sayg›de¤er Yoldafl
Dar siyasi tek tarafl›l›kla sürdürdü¤ümüz Türkiye’ye yönelik si-

yasetimizin daha baflar›l› olmas› için ekonomi alan›nda büyük
ad›mlar atarak, daha büyük baflar›lara ulaflabilece¤imizi çok s›k
düflünüyorum. Sizin de tan›d›¤›n›z Yoldafl El’skiy, ki o, bizim Tür-
kiye siyasetimizi çok düflünüyor ve bu siyaseti Marksist aç›dan ta-
kip ediyor, aktif ekonomik planlar konusunda bana çok say›da fi-
kir verdi. Ona göre, bizlerin flimdi yaflad›klar› s›k›nt›lara ra¤men
bunlar›n bir k›sm› flimdiden uygulanabilir. Milli ba¤›ms›zl›k için
tek bafl›na mücadele, dünyan›n ekonomi kanunlar›na karfl› koy-
mak için yeterli de¤ildir. Afganistan’da Cemal’in de yard›m›yla ül-
kenin ekonomik olarak geliflmesi için bir tak›m önlemler al›nmak-
tad›r. Yoldafl fiemyatskoy gibi önemli gücümüzün oldu¤u Mo¤olis-
tan’da da siyasi alandaki çal›flmalar›m›z›n yan› s›ra ekonomi ala-
n›nda da bir tak›m ad›mlar at›lmaktad›r ki, bunlar›n hem Mo¤olis-
tan’a hem de bize fayda getirmesi gerekmektedir. Nihayetinde Tür-
kiye’nin de dünya sermayesinin ekonomik hakimiyeti alt›na girme-
mesi için biz, Türkiye’ye buna karfl› mücadele edecek temeli kur-
mas›nda yard›mc› olmal›y›z. Biz Türkiye’nin kuvars bak›r›n› al›yo-
ruz, halbuki kendi do¤al zenginliklerini ifllemeleri için araç gereçle-
ri verebiliriz ki, bundan biz de faydalanabilirdik. Yoldafl El’skiy, bi-

zim kullanmad›¤›m›z birkaç fabrikan›n oldu¤unu ve Türkiye sana-
yisinin geliflmesi için onlar› küçük personeli ile birlikte Türkiye’ye
devredebilece¤imizi söyledi. Yine Türk hükümetiyle onlar›n, tar›m
ve teknik alanlarda e¤itim almalar› için Moskova’ya genç uzmanla-
r›n› göndermeleri konusunda anlaflma yapmal›y›z. Ben sizin bu ko-
nuda görüfl bildirmenizi rica ediyorum. Çünkü bu konu üzerinde
durup durmayaca¤›m› ve konuyla ilgili materyaller toplay›p topla-
mayaca¤›m› bilmeliyim.
Ayn› konularla ilgili ‹ran’a yönelik de düflüncelerimiz olmufltu.
Birbirinden ba¤›ms›z olarak ayn› zamanda gerek Tahran’da bulu-
nan Yoldafl Rotflteyn gerekse de Moskova’daki D›fl Ticaret Halk Ko-
mitesi, ‹ran’da ticaretimizi finanse etmek ve ‹ranl›lar›n ekonomik
faaliyetlerini desteklemek için Tahran’da bizim bankam›z›n kurul-
mas› projesini ortaya atm›fllard›. Yoldafl fieynman, bu projenin çok
masrafl› olaca¤›n› düflünerek ‹ran’›n bizim devlet bankas›n›n flube-
sinin aç›lmas›n› teklif etti. fiimdilerde ‹ran’a Alman sanayi serma-
yesinin getirilmesi için çabalar sarf edilmektedir. Ancak flimdiki si-
yasi ortamda bunlar, Antant kadar tehlikeli de¤illerdir. Bizim bu-
güne kadar izledi¤imiz ve sizin de uygun gördü¤ünüz ‹ran siyaseti-
miz, eski merkezkaç e¤ilimleri desteklemekten ziyade bir bütün
olarak ‹ran’›n ekonomik bölgelerinin modernlefltirilmesini öngör-
mektedir. Halk devrim hareketlerinin geliflmesinin koflulu, ülkenin
ekonomik olarak birleflmesi ve geliflmesi olmal›d›r. Ekonomik gelifl-
me sürecinin, dünya sermayesinin hakimiyetine girmesine karfl›
h›zl› bir flekilde mücadele etmek istiyorsak biz ‹ran’a ba¤›ms›z eko-
nomilerini gelifltirmeleri için temel yaratmal›y›z. Lütfen bu konular-
la ilgili görüflünüzü bildiriniz.
Yoldafl Stalin, Çiçerin’e yazd›¤›n›z cevab›n kopyas›n›

bana da gönderebilir misiniz. Bana göre, o hakl›.
20/XI Lenin
BELGE: 10
BELGE: 10
G. V. Çiçerin’in Baz› Yetkililerin Türkiye ‹le Var›lan Anlafl-

may› Yerine Getirmeme Konusu ‹le ‹lgili Protestolar›n› Bildiren
ve V. M. Molotov’a Hitaben Yaz›lan Mektup. Mektubun Sonun-
da V. ‹. Lenin’in Notu Yer Almaktad›r.
22/2/1922
Yoldafl Molotov’a
Sayg›de¤er Yoldafl
Türkiye ile ilgili komisyonda yoldafl Sokol’nikov, korkunç bir tek-

lifte bulundu ki, bunu nitelendirmek bile güçtür. O, Moskova Anlafl-
mas›’n›n taahhütlerini yerine getirmemeyi ve belirledi¤imiz tarihe
(16 Mart) kadar belirlenen miktar› ödememeyi teklif etti. Halbuki bu
miktar bu ifl için Tiflis’de ayr›lm›fl ve kendi ajanlar› vas›tas›yla Tür-
kiye de bunu ö¤renmifl bulunmaktad›r. O (Sokol’nikov) böylece bize
güvenen Türk köylü ve zanaatkârlar› kand›rmay›, bütün Do¤u’nun
halklar› önünde kendimizi rezil etmeyi, bize bir daha inanmamala-
r›n› ve bizi yalanc› olarak nitelendirerek bizden nefret etmelerini
sa¤lamay› ve anlaflmay› bizzat imzalayan beni Do¤u halklar›n›n
önünde rezalet çarm›h›na germeyi ve siyasi olarak öldürmeyi teklif
etmektedir. Siyasi intihar anlam›na gelecek bu teklifi destekleyecek
flekilde birilerinin el kald›rmas›na müsaade edemem. Bütün bunlar,
son dört küsür y›lda karfl›laflt›¤›m en korkunç fleydir.
Yoldafl Molotov, Çiçerin’in tamamen hakl› oldu¤unu dü-

flünüyor ve teklif ediyorum: Çiçerin’in görüflünü hakl› bul-
mak ve ödemeyi belirlenen sürede gerçeklefltirmek,
24/2/1922, Lenin
BELGE: 11
BELGE: 11
9/11/1922 Tarihinde Yap›lan Politbüro Merkezi Komite’nin

Toplant›s›’n›n 94 No’lu Protokolü’ndeki 6-a Maddesine Ek
yi, Fon 17, Liste 3, Dosya 261, Sayfa 2, 7.)
Türkiye’de etkimizi art›rmak için flunlar› teklif ediyorum:

1. Türkiye’ye 1921’de verece¤imizi vaat etti¤imiz 3.5 milyon rub-
leyi derhal ödemek (süre Mart ay›nda sona ermekte).
2. 1922 y›l› için en k›sa zamanda 10 milyon ruble ödeme yap›l-
mas› gerekti¤i karar›n› almak.
3. Askeri teçhizat yard›m›nda bulunmak.
4. Gemi onar›m› ve Türklerin yard›m istedikleri di¤er alanlarda
da yard›m etmek.
5. Türkiye ile daimi ticari ve ekonomik iliflkilerin kurulmas›n›n
gereklili¤ini kabul etmek. D›fl Ticaret Halk Komitesi, iki ülke
aras›nda deniz seferlerini bafllatmak için ihtiyaç duyulan ha-
z›rl›klar› yapacak.
6. Ayn› fleyler kültürel iliflkiler için de geçerlidir. E¤itim Halk
Komitesi, Türk ö¤rencilerinin bizim e¤itim müesseselerine
kayd›n›n yap›lmas›n› sa¤layacak. E¤itim Halk Komitesi’ne
Türkiye’ye ders araçlar›, matbaa teçhizat› vs. temini ile im-
kânlar›n araflt›r›lmas›na dair görev vermek. ‹ki ülkenin e¤itim
halk komiteleri aras›nda karfl›l›kl› ziyaretler yap›larak daimi
ba¤lant›lar kurmak.
7. Türkiye ile irtibatta bulunan bütün Sovyet cumhuriyetlerine,
Türkiye’ye karfl› iyi tutum sergilemeleri ve Türkiye ile ikili iliflki-
lerini dostça gelifltirmeleri gerekti¤ine dair bir talimat vermek.
Moskova 9/11/1922 M. Frunze

BELGE: 12
BELGE: 12
Aralov’un SSCB D›fl Ticaret Halk Komitesi’ne Ortak Sovyet-

Türk Ticaret fiirketi’nin Kurulmas› ‹le ‹lgili Yazd›¤› Mektup.
(Rusya Devlet Ekonomi Arflivi, Fon 413, Liste 2, Dosya 2043,
Sayfa 264-265.)
SSCB
D›fliflleri Halk Komitesi
27 Kas›m 1925
No: VB/10081
G‹ZL‹
Yoldafl Tsurüpa’ya
Yoldafl Stomonyakov’a
Yoldafl fieynman’a
Yoldafl Djerzinskiy’e
Yoldafl Troçkiy’e
Yoldafl Lejava’ya
Yoldafl Steçkoy’a
Say›n Yoldafl,
Ankara’daki temsilcimizden ald›¤›m›z son telgraflara göre Türk
Hükümeti, Türkiye d›fl ticareti ile ilgili ortak flirketler kurmaya yö-
nelik haz›rl›klar bafllatm›flt›r. Ben daha önce de size Türk Hüküme-
ti’nin ithalat mallar›n› devletin tekeline geçirmeye dair planlar yap-
t›¤›n› ve bunu da ortak flirketler arac›l›¤›yla Türk devlet sermayesi
ile yapmaya haz›rland›¤›n› belirtmifltim. fiimdi ise Türk Hüküme-
ti’ni temsilen D›fliflleri Bakan› ve Ticaret Bakan›, Ankara’daki tem-
silcili¤imize ortak Sovyet-Türk ‹hracat-‹thalat flirketini kurma ve
devletin tekeline geçmeyen mallar›n ticaretini yapma teklifinde bu-
lundular. Türk Hükümeti’nin teklifine göre, bizim taraf›m›zdan bu
ortak flirkette Arkos ve D›fl Ticaret Halk Komitesi pay sahibi olacak-
lar. Türklerin düflüncesine göre, Russotürk de bu ortak flirkete ka-
t›lmal› ve büyük ihtimalle bunun ba¤›ms›z bir flirket olarak varl›¤›-
na son verilmeliydi. Türk taraf›n› ise bu ortak flirkette S›nai Ban-
kas› ve belki de Ziraat Bankas› temsil edecekti. Bu plan› oluflturur-
ken Türklerin Russotürk’ün çal›flmalar›n› temel ald›klar›n›, bunun
(Russotürk) çal›flma alan›n› geniflletme ve Türk sermayesini de da-
hil etmek istediklerini tahmin edebiliriz. Kurulacak ortak flirketin
ihracat kalemini pamuk, kurutulmufl meyve, limon, portakal ve
….. oluflturacak; ithalat operasyonlar› ise çimento, kumafl, tar›m
teknolojisi, lastik ve silikat ürünleriyle s›n›rl›yd›. Bütün bu ürünler
flimdilik devletin tekeline al›nm›fl de¤ildir ve onlar›n ticaretini ortak
flirket yapacakt›r. Böylece Türk tüccarlar ve yabanc› flirketler bü-
yük ihtimalle ortak flirketlerle eflit bir flekilde ad› geçen ürünlerin
ticaretini yapabileceklerdir.
Bu teklif, resmi nitelik tafl›d›¤›ndan ve Türk ticaret sisteminde
konumumuzu güçlendirme imkân› tan›d›¤›ndan dolay›, D›fliflleri
Halk Komitesi, derhal konuyla ilgili Türklerle görüflmelere bafllan-
mas›n› gerekli görmektedir. Burada Ankara’da ticari temsilcisinin
bulunmamas›n›n yaratt›¤› zorluklardan bahsedilmiflti. Son bilgile-
re göre o, görüflmeler yapmak için ‹stanbul’dan Ankara’ya do¤ru
yola ç›km›flt›r. D›fliflleri Halk Komitesi, Türk taraf›n›n yapt›¤› teklif-
lerin derhal incelenmesini ve Türk Hükümeti ile anlaflma imkân›
tan›yacak uygun talimatlar› yoldafl Yuryev’e bir an gönderilmesini
istemifltir. Bu ifl, büyük siyasi önem arz etti¤inden yoldafl Yuryev
ile Türk hükümeti aras›ndaki görüflmelerin, Yuryev’in Ankara’daki
Rus ticari temsilcisi ile istiflare ederek geçmesi gerekmektedir.
fiunu da belirtmek gerekmektedir ki, kurulmas› öngörülen ortak
flirketin ihracat-ithalat faaliyetleri, Türklerin düflüncesine göre,
Türk kooperatif a¤›n›n arac›l›¤›yla yap›lacakt›r ki, bu dönemde
Türk hükümeti, bu a¤›n geliflmesine öncelik tan›maktad›r.
Verece¤iniz emirlerden lütfen beni de haberdar ediniz.
Komünist Selam› ile Aralov

BELGE: 13
BELGE: 13
Rusya Komünist Partisi Merkezi Komitesi’nin 15 Ocak 1925

Tarihli Toplant›s›’nda Kabul Edilen Protokol.
Protokol No: 45
(Özel No: 32)
Rusya Komünist Partisi Merkezi Komitesi’nin 15 Ocak 1925
Tarihli Toplant›s›234
Dinlediler: Kararlaflt›r›ld›:
3. Türkiye Hakk›nda D›fliflleri Halk Komitesi taraf›ndan su-

nulan “SSCB ve Türkiye aras›nda ek
anlaflma” projesi, madde 1’de afla¤›daki
(Yoldafl Çiçerin, Yol-
de¤ifliklik yap›larak onaylanmaktad›r:
dafl Frunze).
“anlaflmay› yapan taraflardan birine
karfl› üçüncü ülke veya ülkeler taraf›n-
Bu tutanak Yoldafl dan askeri hareket yap›l›rsa, anlaflmay›
Çiçerin’e gönderil- imzalayan taraflardan di¤eri, dostluk
mifltir. tarafs›zl›¤›n› korumak zorundad›r.”
7. Türkiye Hakk›nda Karar: Özel Dosya

(Yoldafl Karahan,
Yoldafl Unflliht)
–––––––––––––––––––––
234 Bu protokolün sadece Türkiye ile ilgili k›s›mlar› tercüme edilmifltir.
8. M. Kemal’in ki- 8. a) D›fliflleri Halk Komitesi, Tevfik

taplar›n›n yay›mlan- Beye flunlar› iletsin: “M. Kemal’in hat›-
mas› hakk›nda (Yol- ralar› elimize ulafl›r ulaflmaz, onlar›n
dafl Karahan) derhal tercümesine bafllanacakt›r.”
b) Devlet Yay›n Organ›’na, M. Kemal’in
kitaplar›n›n bas›m›n› ve kendisine en
yüksek telif ücretinin ödenmesini em-
retmek.
c) Bu kararlar yetersiz kald›¤› takdirde
D›fliflleri Halk Komitesi’ne Rusya Ko-
münist Partisi Merkezi Komitesi’ne yeni
bir teklif sunmas›n› teklif etmek.
BELGE: 14
BELGE: 14
G. V. Çiçerin’in SSCB D›fl Ticaret Halk Komitesi’ne Sovyet-

Türk Ticari ‹liflkilerin Geliflmesini Sa¤layacak Faaliyetler Hak-
k›nda Yazd›¤› Mektup.
(Rusya Devlet Ekonomi Arflivi, Fon 413, Liste 2, Dosya 1851,
Sayfa 92-93.)
SSCB
D›fliflleri Halk Komiseri
18 Aral›k 1924
No: 6925/VB
Yoldafl Frumkin’e
Say›n Yoldafl
Yoldafl Surits, geçici statü uygulamas› ve Türkiye ile yapt›¤›m›z

ticarette tan›d›¤›m›z imtiyazlar›n büyük k›sm›n›n Türk tüccarlar›-
na duyurulmam›fl olmas›n›n Sovyet-Türk ticaretinin geliflmesinde
engel teflkil etti¤ini birçok kez bize belirtmifltir. Bu belirsizlikler, on-
lar› bizimle ticaret yapmaktan al›koymaktad›r. Bundan baflka Tür-
kiye’de bize düflman olan kesimler, bizim iktidar›n haks›z bir flekil-
de Türk tüccarlar›n›n haklar›n› çi¤nedi¤ine dair yalan haberler ya-
y›yorlar. Türk tüccarlar› aras›nda Türkiye ile bizim aram›zda geli-
flen ticareti yönlendiren gerçek kanunlar bilinmedi¤inden dolay›,
söz konusu yalan haberler Türk tüccarlar›n›n bizimle ticaret yap-
malar›n› engellemektedir.
fiimdi Yoldafl Surits bizim aç›m›zdan bu dezavantajl› duruma
son vermeyi teklif etmektedir. Ona göre, bu iki flekilde gerçekleflti-
rilebilir: geçici statüye dair emir yay›lacak ve böylece bu emrin giz-
lili¤i ortadan kald›r›lacakt›r. Ya da Diflleri Halk Komitesi Bas›n Bü-
rosu Türk ticaret kurulufllar›na mektuplar gönderecektir ki, bu

mektuplarda bizim bafllatt›¤›m›z geçici statü uygulamas› anlat›la-
cak, Türk tüccarlar›na tan›nan imtiyazlar s›ralanacakt›r.
Herhangi bir flekilde Türk tüccarlar›n›n geçici statü ve kendile-
rine tan›nan imtiyazlardan haberdar olmalar›n› sa¤lamak gerekti¤i
konusunda Yoldafl Surits ile hemfikirim. Biz bunu Rusya D›fl Tica-
ret Odas› vas›tas›yla yapman›n uygun oldu¤unu düflünüyoruz ki,
(Rusya D›fl Ticaret Odas›) Türk ticaret odalar›n› gönderdi¤i mek-
tuplarda SSCB ile ticaret yapma kurallar›ndan haberdar edebilir.
Dostça kaleme al›nacak bu mektupta bizlerin Türk tüccarlar›na ta-
n›d›¤›m›z bütün imtiyazlar s›ralanmal›d›r. Türklerin SSCB ile özel-
likle yüksek oranda ticaret yapmalar›ndan kâr elde edecek Rusya
D›fl Ticaret Odas›, bu mektuba “ça¤r›” niteli¤i versin.
Lütfen acilen konuyla ilgili düflüncelerinizi bildiriniz.
Komünist Selam ‹le Çiçerin

BELGE: 15
BELGE: 15
DIfi ‹L‹fiK‹LER BÖLÜMÜ Tarih .... 192

S‹YASET fiUBES‹
No.Gl.
No.Sl.
Konu:
Ümit ediyorum ki onun [Ali Fuat Pafla’n›n] nezdinizdeki güven

mektubu birli¤imizi ve beraberli¤imizi daha yak›n k›larak ortak
amac›m›zda bizi daha fazla yak›nlaflt›racak, Rusya ve Türkiye halk-
lar›na yollar› üzerinde bulunan engelleri daha kolayca aflma imkâ-
n› verecektir. Baflkan Yoldafl, sizin emekçi halk›n›za karfl› duydu-
¤um hayranl›¤›m ile flahs›n›za olan en yüksek sayg›nl›¤›m›n temi-
nat›n›, kabul etmenizi istirham ediyorum.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkan›

Mustafa Kemal
BELGE: 16
BELGE: 16
DIfi ‹L‹fiK‹LER BÖLÜMÜ Ankara 22 Kas›m 1920

S‹YASET fiUBES‹
No.Gl.
No.Sl.
Konu:
Rusya Sovyet Federe Sosyalist

Cumhuriyeti’nin Halk Komiserler
Konseyinin Baflkan›, Yoldafl Lenin’e
Moskova
Baflkan Yoldafl,
Rusya Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti’nin hükümeti

nezdinde, Türkiye Büyük Millet Meclisi üyesi ve bugüne kadar Bat›
Cephesi komutan› olan General Ali Fuat Pafla’ya elçi ve ola¤anüstü
delege s›fat›yla bu güven mektubu arac›l›¤›yla yetki vermekten
onur duymaktay›z ve onu, ortak ülkülerini takip etmede iki halk›
[Rus ve Türk halklar›n›] birlefltiren dostluk ve kardefllik ba¤lar›n›n
her zaman daha fazla güçlendirmek için elinden gelen bütün
gayreti sarf etmesi için görevlendiriyoruz ve sizden hükümetimiz
ad›na yapaca¤› bütün beyanatlar› kabul etmenizi rica ediyoruz
BELGE: 17
BELGE: 17
Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkan›

MUSTAFA KEMAL’E
7 Ocak tarihli Da¤ halklar›n›n [Kafkas halklar›n›n] otonomisinin

ilan› konusundaki mesaj›n›z taraf›m›zdan büyük bir sevinçle al›nd›.
Sovyet hükümeti, sizin mesaj›n›za dayanarak ikna oldu ki Rusya Fe-
derasyonunda yer alan uluslara karfl› Sovyet Rusya’n›n politikas› si-
zin taraf›n›zdan sempatiyle karfl›lanmaktad›r. Her ulusun kendi ka-
derini tayin hakk›na sahip oldu¤u prensibine uygun olarak Sovyet
Rusya, topraklar› üzerindeki bütün halklara otonomi vermekte ve
onlar›n yerel cumhuriyetler fleklinde teflkilatlanmas›n› desteklemek-
tedir. Sadece bu ilke, Sovyet Rusya’da yer alan bütün uluslar aras›n-
da var olan karfl›l›kl› anlay›fl ve güven üzerine dayanan kardefllik
ba¤lar›n›n kurulmas›na izin vermektedir. Sadece bu politika, etraf›-
m›z› saran say›s›z duflmanlara karfl› savaflmaya kadir ve güçlü bü-
yük bir aile içerisinde Rusya’n›n bütün uluslar›n› birlefltiriyor ve güç-
lendiriyor. Büyük bir birliktelik oluflturarak biz, sadece düflmanlar›-
m›z›n do¤rudan do¤ruya yapt›klar› sald›r›lar› püskürtmekle kalm›yo-
ruz, ayr›ca ortak düflmanlar›m›z›n baflvurdu¤u her türlü entrikaya
karfl› da sapasa¤lam durabiliyoruz. Küçük uluslar bak›m›ndan tara-
f›m›zdan al›nan tedbirlerin, taraf›n›zdan do¤ru olarak anlafl›ld›¤›n› ve
iyi geçinmeyi ve karfl›l›kl› güveni sadece destekleyebilecek bir kabul
gördü¤ünü saptamaktan mutluyum. Bir defa daha mesaj›n›zdan do-
lay› size minnettarl›¤›m›n yan› s›ra Türk halk›na ve ülkesinin ba¤›-
m›s›zl›¤› ve refah› için y›lmaz bir enerjiyle mücadele eden onun Hü-
kümetine en iyi dileklerimizi ifade etmeme müsaade ediniz.
KAYNAKÇA
Akopov, A., “Kurdskiy Vopros i Daflnaki”, Bolflevik Zakavkazya,

No. 2, Tiflis 1931.
Aliyev, G. Z., “Nariman Narimanov i Natsiyonal’no-Osvobodi-
tel’naya Bor’ba v Turtsiyi”, Velikiy Oktyabr’ i Turtsiya, Tiflis 1982.
Aralov, S. ‹., Bir Sovyet Diplomat›n›n Türkiye Hat›ralar›, Bur-
çak Yay›nevi, ‹stanbul 1967.
Aralov, S. ‹., Vospominaniya Sovetskogo Diplomata 1922-
1923, Moskova 1960.
Arnfltam, L. - Kalyvarskaya, P. - Yütkeviç, S., Serdtse Turtsiyi,
Leningrad-Moskova 1934.
Astahov, G., Ot Sultana k Demokratiçeskoy Turtsiyi. Oçerki
‹z ‹storiyi Kemalizma, Moskova-Leningrad 1926.
Atayev, H., “Lenin i Narod› Vostoka”, Lenin v Sud’bah Narodov
Vostoka, Aflhabad 1975.
Bagirov, Y. A., Kurtulufl Savafl› Y›llar›nda Azerbaycan-Türki-
ye ‹liflkileri, Bilim Yay›nlar›, ‹stanbul 1979.
Bagirov, Yu. A., “Perv›y Syezd Narodov Vostoka v Baku”, ‹zves-
tiya AN AZSSR. Seriya ‹storiyi, Filosofiyi i Prava, No. 3-4 (1970).
Bagirov, Yu. A., ‹z ‹storiyi Sovetsko-Turetskih Otnofleniy v
1922-1923 Godah, Bakü 1965.
Bartenev, O., Turtsiya, Moskova 1927.
Belyayev, V., “Turetskaya Muz›ka”, Sovetskaya Muz›ka, No. 5
(1934).
Bije, A., “K Voprosu o Vneflney Torgovoy Politike Turtsiyi v 20-
30 Godah”, Turtsiya: ‹storiya, Ekonomika, Moskova 1978.
Boçkarev, P., “Voorujenn›ye Sil› Turtsiyi”, Pograniçnik, No. 17
(1940).
Boçkarev, P., Osnov› Taktiki Turetskoy Armiyi, Moskova 1940.

Borodulin, Ya., “Voorujenn›ye Sil› Turtsiyi”, Voyenn›y Vestnik,
No. 10 (1940).
Broun, V., “Turtsiya i Eyö Nov›ye Druzya”, Krasnaya Nov’, No.
4 (1940), s. 177-181.
Burov, E., “Voyenno-Morskoy Flot Turtsiyi”, Partiyno-Politiçes-
kaya Rabota v RK VMF, No. 4 (1940).
Butayev, ‹., Problem› Turtsiyi, Moskova 1927.
Çernikov, ‹. F., V ‹nteresah Mira i Dobrososedstva, Kiyev
1977.
Çupekov, A. A., “Diplomatiçeskaya Missiya M. V. Frunze v Turt-
siyu”, Nekotor›ye Vopros› Vseobfley ‹storiyi, Alma-Ata 1967.
Dantsig, B. M., Turtsiya, Moskova 1938.
Dantsig, B. M., “Finans› Turtsiyi”, Nov›y Vostok, No. 23-24,
Moskova 1928.
Dantsig, B. M., “‹nostrann›y Kapital v Turtsiyi”, Nov›y Vostok,
No. 26-27, Moskova 1929.
Dantsig, B. M., “Krizis v Turtsiyi”, Vopros› Vneflney Politiki,
No. 1, Moskova 1931.
Dantsig, B. M., “Turetskiye Banki”, Torgovlya SSSR s Vosto-
kom, No. 12, Moskova 1931.
Dantsig, B. M., “Puti Ekonomiçeskogo Razvitiya Turtsiyi”, Miro-
voye Hozyaystvo i Mirovaya Politika, No. 12, Moskova 1926.
Dantsig, B. M., Oçerki po Ekonomiçeskoy Geografiyi Turtsi-
yi, Moskova 1930.
Dantsig, B. M., Turtsiya, 2-e ‹zdaniye, Moskova 1940.
Denikin, A. A., Oçerki Russkoy Smut›, Minsk 2002.
Dokument› Vneflney Politiki SSSR, II, Moskova 1958.
Dokument› Vneflney Politiki SSSR, XVI, Moskova 1970.
Dünden Bugüne Türkiye ve Rusya Politik Ekonomik, Kültü-
rel ‹liflkiler, der. G. Kazgan – N. Ulçenko, ‹stanbul Bilgi Üniversi-
tesi Yay›nlar›, ‹stanbul 2003.
Enukidze, D., “Desyat’ Let Turetskoy Respubliki”, Mirovoye

Hozyaystvo i Mirovaya Politika, No. 10 (1933).
Eremeyev, D. E., Stanovleniye Respublikanskoy Turtsiyi
1918-1939, Moskova 2004.
Ferdi, B., “Evolütsiya Kemalizma”, Sputnik Kommunista, No.
10 (1927).
Ferdi, B., “Kitayskaya Revolütsiya Ne Doljna ‹dti Po Puti Kema-
lizma”, Kommunistiçeskiy ‹nternatsiyonal, No. 24 (1927).
“Flot Turetskoy Respubliki”, Bülleten’ Press› Srednego Vosto-
ka, No. 3 (1929).
Frunze, M. V., Sobraniye Soçineniy, I, Moskova-Leningrad
1929.
Gal’perina, E., “Desyat’ Let Kul’turnogo Stroitel’stva v Turtsiyi”,
Prosvefleniye Natsional’nostey, No. 1 (1934).
Garkavets, A. N., “Ukrainsko-Turetskiye Svyazi v Pervom Desya-
tiletiyi Turetskoy Respubliki”, Turtsiya: ‹storiya, Ekonomika,
Moskova 1978.
Gasanova, E. Yu., ‹z ‹storiyi Rasprostraneniya Marksistskih
‹dey v Turtsiyi (Konets XIX-Naçalo XX Vekov), Velikiy Oktyabr’
i Turtsiya, Tiflis 1982.
Gasanova, E. Yu., “Vliyaniye Leninskih ‹dey na Obflestvenno-Po-
litiçeskuyu M›sl’ Turtsiyi”, ‹deyi Lenina i Razvitiye Progressiv-
noy M›sli Narodov Vostoka, Moskova 1970.
Gasratyan, M. A., “Sovetsko-Turetskiy Dogovor 1925 Goda –
Dal’neyfleye Ukrepleniye Politiçeskogo Sotrudniçestva Mejdu So-
vetskim Soyuzom i Turtsiyey”, Velikiy Oktyabr’i Turtsiya, Tiflis
1982.
Genin, ‹. A., “Finans› Turtsiyi”, Materiyal› Po Natsiyonal’n›m i
Kolonial’n›m Problemam, No. 36 (1936).
Genin, ‹. A., “Mirovoy Ekonomiçeskiy Krizis i Turtsiya”, Mirovo-
ye Hozyaystvo i Mirovaya Politika, No. 7 (1933).
Genin, ‹. A., “Prom›fllennoye Razvitiye Turtsiyi i Eyö Pyatiletka”,
Mirovoye Hozyaystvo i Mirovaya Politika, No. 10 (1934).
Gigineiflvili, O., “Moskovskiy Dogovor o Drujbe 16 Marta 1921

Goda i Vneflnyaya Politika VNST”, Velikiy Oktyabr’ i Turtsiya, Tif-
lis 1982.
Godes, M., Çto Takoye Kemalistskiy Put’ i Vozmojen li On v
Kitaye?, Leningrad 1928.
Gordlevskiy, V. A., “‹deologiya Novoy Turtsiyi”, ‹zbrann›ye Soçi-
neniya, III, Moskova 1962.
Gordlevskiy, V. A., “Prosvefleniye v Turtsiyi v 20-30 Godah”, ‹zb-
rann›ye Soçineniya, III, Moskova 1962.
Gotalov-Gotlib, A. G., “Narodnoye Obrazovaniye v Turtsiyi”,
Kommunistiçeskoye Prosvefleniye, No. 2 (1934).
Gurin, O., “Bor’ba za Molodej v Turtsiyi”, Materiyal› po Natsi-
yonal’no-Kolonial’n›m Problemam, V (1933).
Gurin, O., “Molodej’ v Kemalistskoy Turtsiyi”, ‹nternatsiyonal
Molodeji, No. 11-12 (1932).
Gurko-Kryajin, V. A., “Bor’ba za Proliv›”, Nov›y Vostok, Mosko-
va 1925.
Gurko-Kryajin, V. A., “Politiçeskiye Gruppirovki v Turtsiyi”, No-
v›y Vostok, Moskova 1923.
Gurko-Kryajin, V. A., Blijniy Vostok i Derjav›, Moskova 1925.
Gurko-Kryajin, V.A., ‹storiya Revolütsiyi v Turtsiyi, Moskova
1923.
Gurko-Kryajin, V. A., “Raboçeye i Sotsialistiçeskoye Dvijeniye v
Turtsiyi”, Krasn›y ‹nternatsiyonal Profsoyuzov, No. 2-3, Mosko-
va 1925.
Gurko-Kryajin, V. A., Naçional’no-Osvoboditel’noye Dvijeniye
na Blijnem Vostoke, Moskova 1923.
Hamidullin, “Mustafa Subhi v Tatariyi (1918-1919)”, Narod›
Aziyi i Afriki, No. 2 (1969).
Heyfets, A. N., “50-Letiye Perv›h Sovetskih Dogovorov Sovetskoy
Stran› s ‹ranom, Afganistanom i Turtsiyey”, Narod› Aziyi i Afriki,
No. 1 (1971).
Heyfets, A. N., “Rol’ Missiyi M. V. Frunze v Ukrepleniyi Drujest-

venn›h Sovetsko-Turetskih Otnofleniy”, Vopros› ‹storiyi, No. 5
(1962).
‹offe, A. E., Mejdunarodn›ye Svyazi Sovetskoy Nauki Tehniki
i Kul’tur› 1917-1932, Moskova 1975.
Jeltyakov, A. D., “Kul’tura Turtsiyi v Trudah Sovetskih ‹ssledo-
vateley”, Vestnik Leningradskogo Universiteta, No. 14/3, Le-
ningrad 1978.
Jeltyakov, A. D., “Turetskaya Kul’tura v Oteçestvennoy Oriyen-
talistike (K ‹storiyi Voprosa)”, Velikiy Oktyabr’i Turtsiya, Tiflis
1982.
Jukovskiy, P. M., Zemledel’çeskaya Turtsiya (Aziyatskaya
Çast’ – Anatoliya), Moskova – Leningrad 1933.
Kasparov, V., Jenflina Vostoka, Leningrad 1925.
Kireyev, N. G., ‹storiya Turtsiyi XX Vek, Moskova 2007.
Kitaygorodkiy, P., Turtsiya, Moskova 1929.
Kolesnikov, A. A., Narodn›ye Doma v Obflestvenno-Politiçes-
koy i Kul’turnoy Jizni Turetskoy Respubliki, Moskova 1984.
Komarov, ‹., “Vozmojn›ye Vragi SSSR na Çernom More”, Kras-
n›y Flot, IV (1926).
Koptevskiy, V. N., Rossiya-Turtsiya: Etap› Torgovo-Ekonomi-
çeskogo Sotrudniçestva, Moskova 2003.
Korniyenko, “Zarojdeniye Kommunistiçeskogo Dvijeniya v Turt-
siyi”, Velikiy Oktyabr’ i Turtsiya, Tiflis 1982.
Korniyenko, R. P., Raboçeye Dvijeniye v Turtsiyi v 1918-
1963 Godah, Moskova 1965.
Korsun, N. G., Balkanskiy Front Mirovoy Voyn› 1914-1918,
Moskova 1939.
Korsun, N. G., Greko-Turetskaya Voyna, Moskova 1940.
Korsun, N. G., Pervaya Mirovaya Voyna na Kavkazskom
Fronte, Moskova 1946.
Korsun, N. G., Turtsiya. Kurs Lektsiy, Moskova 1923.
Kr›mskiy, V., “Pantürkist›- Faflistskaya Agentura v Turtsiyi”,

Bol’flevik, No. 10-11 (1944).
Kuznetsova, S. ‹., Ustanovleniye Sovetsko-Turetskih Otnofle-
niy, Moskova 1961.
Lansere, E., Leto v Angore, Leningrad 1925.
Lansere, E, Ankara Yaz›, Kaynak Yay›nlar›, ‹stanbul 2004.
Lebedev, V., V Sovremennoy Turtsiyi, Moskova 1928.
Lenin, V. ‹., Polnoye Sobraniye Soçineniy, LIV, 5-e ‹zdaniye.
Ludfluveyt, E., “Konferentsiya Lev›h Sotsialistov v Moskve Letom
1918 Goda”, Vostokovedçeskiy Sbornik, No. 11, Erevan 1964.
M. P., Pavloviç, Revolütsiyonnaya Turtsiya, Moskova 1925.
Malevinskaya, M., “20’li Y›llarda Türkiye ve Sovyet-Türk ‹liflkile-
ri”, Atatürk ve Modern Türkiye, Atatürk Araflt›rma Merkezi, An-
kara 2001.
Marr, N. Ya., O Lingvistiçeskoy Poyezdke v Vostoçnoye Sre-
dizemnomorye, Moskova-Leningrad 1934.
Melikov, V., Marna-Visla-Smirna, Moskova-Leningrad 1928.
Mel’nik, A., “Pyat’ Let Respublikanskoy Turtsiyi”, Mejdunarod-
naya Jizn’, No. 11 (1928).
Messerer, A., Tanets, M›sl’, Vremya, Moskova 1979.
Meyer, M. S., “Rus Tarihçilerinin Yap›tlar›nda Kemalist Refor-
mar”, Atatürk ve Modern Türkiye, Atatürk Araflt›rma Merkezi,
Ankara 2001.
Miller, A. F., “Ekonomiçeskiy Krizis v Turtsiyi”, Mejdunarodna-
ya Jizn’, I, Moskova 1930.
Miller, A. F., “Greko-Turetskiye Raznoglasiya”, Mejdunarodna-
ya Jizn’, Moskova 1929.
Miller, A. F., “Kemal Atatürk. Ranniye God›”, Narod› Aziyi i Af-
riki, Moskova 1975.
Miller, A. F., “Novaya Partiya v Turtsiyi”, Mejdunarodnaya
Jizn’, IX-X, Moskova 1930.
Miller, A. F., “Pyat’ Let Respublikanskoy Turtsiyi”, Mejdunarod-
naya Jizn’, XI, Moskova 1928.
Miller, A. F., “Revolütsiya 1908 Goda v Turtsiyi i Mustafa Ke-

mal”, Narod› Aziyi i Afriki, Moskova 1975.
Miller, A. F., Turtsiya, Eyo ‹storiçeskoye Proflloye i Nastoya-
fleye, Moskova 1937.
Miller, A. F., Oçerki Noveyfley ‹storiyi Turtsiyi, Moskova-Le-
ningrad 1948.
Minayev, V., Podr›vnaya Deyatelynost’ Germanskogo Fafliz-
ma na Blijnem Vostoke, Moskova 1942.
Mirn›y, “fikol’n›y Vopros v Konstantinopole”, Narod› Vostoka,
No. 5 (1924).
Nikifirov, P., “Mejdunarodn›ye Vstreçi po Boksu. Turtsiya-
SSSR”, Fizkul’tura i Sport, No. 45 (1928).
Nikolayev, ‹. S., “Sovetskiy Arhitektor v Turtsiyi”, Arhitektura v
SSSR, No. 6 (1934).
Noviçev, A. D., “Vneflnyaya Torgovlya Turtsiyi v 1923-29 Go-
dah”, Bülleten’ Torgpredstva SSSR v Turtsiyi, No. 12 (1928).
Noviçev, A. D., ‹storiya Raboçego Klassa Turtsiyi, Leningrad
1958.
Noviçev, A. D., “K Voprosu ob Ekonomiçeskom Krizise v Turtsi-
yi”, Revolütsiyonn›y Vostok, No. 9-10 (1930).
Noviçev, A. D., “Prom›fllennaya Politika Sovremennoy Turtsiyi”,
Zapiski ‹nstituta Vostokovedeniya AN SSSR, Moskova 1935.
Noviçev, A. D., “Proyekt Raboçego Zakona v Turtsiyi”, Bülleten’
Torgpredstva SSSR v Turtsiyi, No. 1.
Noviçev, A. D., “Tekstil’naya Prom›fllennost’ Turtsiyi”, Nov›y
Vostok, No. 28 (1930).
Noviçev, A. D., “Transportnaya Problema v Sovremennoy Turtsi-
yi”, Revolütsiyonn›y Vostok, No. 4 (1935).
Noviçev, A. D., Turtsiya, Tiflis 1941.
Noviçev, A. D., Turtsiya. Gosudarstvenn›y Stroy. Ekonomika.
Etnografya, Tiflis 1942.
Ol’denburg, S., “Kollektivnaya Nauçnaya Rabota Sovetskih i Tu-
retskih Uçenn›h”, Front Nauki i Tehniki, No. 12 (1933).
“O Missiyi M. V. Frunze v Turtsiyi v 1921-22 Godah”, ‹storiçes-

kiy Arhiv, No. 6 (1960).
Pavlenko, P., Stambul i Turtsiya, Moskova 1927.
Pavlenko, P., Stambul i Turtsiya, 2-e ‹zdaniye, Moskova 1930.
Pavloviç, M. P., “Lozanskaya Konferentsiya”, Nov›y Vostok, No.
3 (1923).
Pavloviç, M. P., “O Kommunistiçeskom Dvijeniyi v Turtsiyi”,
Kommunistiçeskiy ‹nternatsional, 1921.
Pavloviç, M. P., Bor’ba za Aziyu i Afriku, Moskova 1923.
Pavloviç, M. P., Turtsiya v Bor’be za Nezavisimost’, Moskova
1925.
Peregrinus, V., “Litso Sovremennoy Turtsiyi”, Front Nauki i
Tehniki, No. 12 (1933).
Perinçek, M., “Aralov, Mustafa Kemal, Çarflaf Zulmune Karfl› Mi-
ting Düzenliyor”, Ayd›nl›k, No. 699, 10 Aral›k 2000.
Perinçek, M., “Eflba Yoldafl’›n Türkiye Ziyareti ve Bekir Sami
Bey”, Teori, No. 174 (2004).
Persits, M. A., “‹deynaya Bor’ba po Problemam Sootnofleniya
Kommunistiçeskogo i Osvoboditel’nogo Dvijeniya na Vostoke v Pe-
riod II. Kongresa Kominterna”, Narod› Aziyi i Afriki, No. 5 (1974).
Persits, M. A., “Turetskiye ‹nternatsiyonalist› v Rossiyi”, Narod›
Aziyi i Afriki, No. 5 (1967).
Persits, M. A., “V. ‹. Lenin o Levosektantskih Oflibkah Perv›h
Kommunistov Vostoka (1918-‹yul’ 1920)”, Narod› Aziyi i Afriki,
No. 2 (1970).
Pogorelov, M., “Kontrrevolütsiyonnoye Dvijeniye v Kurdistane”,
Voyenn›y Vestnik, No. 11 (1925).
Pogorelov, M., “Kurdskiy Vopros”, Voyna i Revolütsiya, III
(1925).
Pogorelov, M., “Podgotovka Turetskoy Armiyi”, Voyna i Revolüt-
siya, No. 4 (1925).
Pogorelov, M., “Sovremennaya Turetskaya Armiya”, Voyenn›y
Vestnik, No. 4 (1927).
Polveka Mirnogo Sotrudniçestva k Pyatidesyatiletnego Do-

govora SSSR s Afganistanom, ‹ranom i Turtsiyey, Moskova
1973.
Potshveriya, B. M., “Mustafa Kemal. K 25-Letiyu So Dnya Smer-
ti”, Narod› Aziyi i Afriki, Moskova 1963.
Potsveriya, B., “1920-1930’lu Y›llarda Türk-Sovyet ‹liflkileri”,
Türk-Rus ‹liflkilerinde 500 Y›l (1491-1992), TTK Yay›nlar›, Anka-
ra 1999.
Rastopçin, F., “Bibliyografya”, Revolütsiyonn›y Vostok, No. 34
(1933).
R›jova, L., “Viflsaya fikola v Novoy Turtsiyi”, V›flsaya fikola, No.
4 (1937).
Rossiya i Turtsiya na Poroge XXI Veka Na Puti v Yevropu ‹li
v Yevraziyu, ‹nstitut Vostokovedeniya AN SSSR, Moskova 1997.
Rostopçin, F., “Zametki o Kurdah”, Bülleten’ Press› Srednego
Vostoka, No. 13-14, Taflkent 1932.
Rozaliyev, Yu. N., “Lenin i Turtsiya”, Lenin i Vostok, Moskova
1960.
Saakyan, R. G., “‹z ‹storiyi Sovetsko-Turetskih Otnofleniy (1924-
1929)”, ‹zvestiya AN Armyanskoy SSSR, Erevan 1961.
Sarkisov, E. K., “Sovetsko-Turetskiye Otnofleniya v Zakavkazye
v 1920-1921 Godah”, Literaturnaya Armeniya, No. 6, Erevan
1967.
Sats, N., Novell› Moyey Jizni, Moskova 1979.
Seyfullina, L., V Strane Uhodyaflego ‹slama. Poyezdka v Turt-
siyu, Sobraniye Soçineniy, III, Moskova-Leningrad 1929.
Smirnov, ‹., Turçanka, Moskova 1927.
Smirnov, N., “Kurdskaya Jenflina”, Ohrana Materinstva i Mla-
dençestva, Moskova 1927.
Sofiyev, M., “Uçastiye Zakavkazskih Sovetskih Respublik v Za-
rojdeniyi i Razvitiyi Sovetsko-Turetskih Torgov›h Svyazey (1922-
1927)”, Turtsiya: ‹storiya, Ekonomika, Moskova 1978.
Sokol’skiy, N. A. - Yakovlev, N. A., Voyenn›y Obzor Anatoliys-

koy Turtsiyi, Moskova-Leningrad 1928.
Sokol’skiy, N., Oçerki Sovremennoy Turtsiyi, Tiflis 1923.
Sotskov, L., Neyizvestn›y Separatizm. Na Slujbe SD i Abvera,
Moskova 2003.
Subayev, N., ‹nternatsiyonalist› v Boyah za Vlast’ Sovetov,
Moskova 1965.
Sumarokova, M. M., “V. ‹. Lenin o Balkanskih Voynah i ob Uças-
tiyi Serbiyi v Pervoy Mirovoy Voyne”, Sovetskoye Slavyanovedeni-
ye, No. 1 (1975).
Sverçeskaya, A. K., Sovetsko-Turetskiye Kul’turn›ye Svyazi,
Moskova 1983.
Sverçevskaya, A. ‹., Sovetsko-Kul’turn›ye Svyazi (1925-1983),
Moskova 1983.
fiamilov, A., “K Voprosu o Feodalizme u Kurdov i Kurdskiye Der-
vifli”, Ateist, No. 59 (1930).
fiamsutdinov, A. M., “Mustafa Kemal Atatürk (K 25-Letiyu So
Dnya Smerti)”, Kratkiye Soobfleniya ‹NA, Moskova 1964.
fiamsutdinov, A. M., “Sovetsko-Turetskiy Dogovor o Drujbe i
Bratstve ot 16 Marta 1921 Goda”, Kratkiye Soobfleniya ‹nstituta
Vostokovedeniya, No. 26 (1958).
fiamsutdinov, A. M., “V. ‹. Lenin i Sovetsko-Turetskiye Otnofle-
niya”, Lenin i Natsiyonal’no-Osvooboditel’noye Dvijeniye v
Stranah Vostoka, Moskova 1970.
fiamsutdinov, A. M., Sovetsko-Turetskaya Drujba v God› Os-
voboditel’noy Bor’b› Turtsiyi v 1919-1922 Godah, Moskova
1960.
fipil’kova, V. ‹., “Raboçeye Dvijeniye i Obrazovaniye Kommunis-
tiçeskoy Partiyi Turtsiyi”, Uçenn›ye Zapiski Moskovskogo Pedins-
tituta, CXII/1 (1958).
fipil’kova, V. ‹., “V. ‹. Lenin o Mladoturetskoy Revolütsiyi”, Uçe-
n›ye Zapiski Moskovskogo Gosudarstvennogo Pedinstituta
‹meni V. ‹. Lenina, No. 370 (1970).
fiteynberg, E., “Proyiski Germanskogo Faflizma Na Blijnem Vos-

toke”, Propagandist Krasnoy Armiyi, No. 17 (1941), s. 23-26.
fiub, E., Jizn’ Moya Kinematograf, Moskova 1972.
Tagi-Zade, “O Reaktsiyonnom Vosstaniyi v Kurdistane, Kema-
listskoy Presse i Lourense”, Bülleten’ Press› Srednego Vostoka,
No. 8-9 (1930).
Tineva, K., Jenflina v Revolütsiyonnom Dvijeniyi Vostoka,
Moskova 1929.
Tiflanskiy, Yu., Po Novoy Turtsiyi, Moskova 1933.
Turtsiya. Sovremenn›ye Problem› Ekonomiki i Politiki, ‹ns-
titut Vostokovedeniya AN SSSR, Moskova 1997.
“Turtsiya Stroit Flot”, Bülleten’ Press› Srednego Vostoka, No.
1, Taflkent 1929.
Ukraynal› Devrimci Lider Frunze’nin Türkiye An›lar› (Kas›m
1921-Ocak 1922), Cem Yay›nevi, ‹stanbul 1978.
Vançenko, V., Turtsiya i Eyö Voorujenn›ye Sil›, Moskova-Le-
ningrad 1928.
Vasilevskiy, K., “Nov›ye Dann›ye o Zemel’n›h Otnofleniyah v
Turtsiyi”, Agrarn›ye Problem›, No. 11-12 (1931).
Vasilevskiy, K., “Sovremennoye Turetskoye Sel’skoye Hozyayst-
vo”, Agrarn›ye Problem›, No. 12 (1930).
Vasilevskiy, K., “Turetskaya Ekonomika v Opisaniyi Samih Tu-
rok”, Nov›y Vostok, No. 28 (1930).
Vasiliç, N., “Sovetskiye Futbolist› v Turtsiyi”, Fizkul’tura i Sot-
sialistiçeskoye Stroitel’stvo, No. 12 (1932)
Vasilyev, K., “Priçin› i Dvijufliye fiil› Kurdskih Vosstaniy”, Agrar-
n›ye Problem›, IX-X (1931).
Vasilyev, N., “Eflö Raz o Neytralitete Turtsiyi”, Voyna i Raboçiy
Klass, No. 10 (1943).
Vasilyev, N., “Komu na Pol’zu Neytralitet”, Voyna i Raboçiy
Klass, No. 7 (1943).
Vasilyev, N., “Turtsiya v Orbite Yevropeyskoy Voyn›”, Mirovoye

Hozyaystvo i Mirovaya Politika, No. 4-5 (1940).
Vneflnyaya Torgovlya SSSR So Stranami Aziyi, Afriki i La-
tinskoy Ameriki, Moskova 1958.
Vneflnyaya Politika SSSR. Sbornik Dokumentov, IV, Mosko-
va 1946.
Vneflnyaya Torgovlya SSSR. Statistiçeskiy Sbornik 1918-
1966, Moskova 1967.
Yust, K., “Jenskoye Dvijeniye v Turtsiyi. Pis’mo iz Agor›”, Kras-
naya Nov’, VIII, Moskova-Leningrad 1926.
Yust, K., “Kemalizm. Pis’ma iz Turtsiyi”, Krasnaya Nov’, IX,
Moskova-Leningrad 1926.
Yust, K., “Pis’ma iz Turtsiyi”, Krasnaya Nov’, V, Moskova-Le-
ningrad 1926.
Yust, K., “Reforma Alfavita v Turtsiyi”, Kul’tura i Pis’mennost’
Vostoka, IV, Moskova 1929.
Yust, K., Kemalist Anadolu Bas›n›, yay. haz. O. Kolo¤lu, ÇGD
Yay›nlar›, Ankara 1995.
Zalyayev, R. ‹., Vneflnyaya Politika Sovetskogo Gosudarstva
Po Otnofleniyu k Turtsiyi (Avgust 1922-Dekabr’ 1925), Avtore-
ferat Kandidatskoy Dissertatsiyi, Kazan 2009.
Zamanova, E. E., “O Vliyaniyi Filosofsko-Estetiçeskogo Nasledi-
ya V. ‹. Lenina Na Progressivnuyu Estetiçeskuyu M›sl’ v Sovremen-
noy Turtsiyi”, ‹deyi Lenina i Razvitiye Progressivnoy M›sli Naro-
dov Vostoka, Bakü 1970.
Zaporojts, V. M. - Kolesnikov, A. A., Turtsiya: Obflestvo i Armi-
ya, Leningrad 1983.
Zafluk, S. L., “‹ndustrializatsiya Turtsiyi”, Planovoye Hozyayst-
vo, No. 12 (1934).
Zafluk, S. L., Ekonomiçeskaya Geografiya Blijnego Vostoka.
Turtsiya, Moskova 1924.
Zavriyev, D. S., Ekonomika Sovremennoy Turtsiyi, Tiflis 1934.
D‹Z‹N
A Barsov 87, 88
Abdurrahman Öngen 91 Bartenev 7
Abidin Dino 90 Batum 29
Adana 7 Bekir Sami Bey 28
Afganistan 21, 83, 98, 107, 121 Belgrad 35
Afrika 6 Belyayev 11
Ahmet Münir Reflat 77 Bergama 84
Aka Gündüz 81 Bije 24
Akopov 16 Bitlis 28
Ali Fuad 28, 97 Blinder 78
Aliyev 24 Boçkarev 19
Almanya 21, 73, 74 Bogorodskiy 90
Alyabyev 87 Bolflevikler 27, 28
Ambros 85 Borodin 85, 86, 87
Anadolu 6, 9, 12, 18, 27, 29, 35, 81 Borodulin 19
Ankara 3, 7, 9, 10, 15, 27, 28, 30, 31, Br›kin 81
32, 34, 37, 70, 71, 73, 75, 77, 78, Brodskiy 90, 91
80, 81, 82, 83, 84, 85, 87, 88, 89, Broun 21
91, 92, 105, 111, 112, 114, 129,
Bubnov 33, 91
130, 140
Budenn›y 33, 36, 91
Aralov 23, 129, 130
Bugoslavskiy 80
Ardahan 29
Burdenko 91
Arenflteyn 81
Burhan Toprak 92
Arnfltam 82, 83
Bursa 75
Artvin 29
Butayev 7
Astahov 10
Bükrefl 35
Asya 6, 18, 98
Atatürk 1, 5, 21, 25, 27, 34, 35, 36, 70, C
83, 84, 86, 87, 88 Cemal Reflit 85, 88, 89
Atayev 22
Ç
Avrupa 25, 74, 81, 88, 98
Çaykova 90
Azerbaycan 23, 99, 118
Çaykovski 85, 86, 87
B Çehov 79
Bach 85 Çernikov 24
Bagirov 23 Çiçerin 28, 30, 31, 97, 99, 102, 103,
Bahruflin 90 105, 111, 114, 121, 122, 124, 133,
Bakü 28, 109 137, 138
Balkanlar 18 Çupekov 23
D Gigineiflvili 24
Daniflevskiy 91 Glinka 86, 87
Dantsig 7, 13 Gliyer 86, 87, 89
Denikin 26 Godes 13, 15
Deyneki 90 Gogol 89
Djerzinskiy 129 Gordlevskiy 16
Do¤u Akdeniz 11 Gor'kiy 79
Doktor Fuad 97 Göker 34
Donbass 69 Grabar 78, 91
Dostoyevskiy 89 Gruflevskiy 12
Dudinskaya 87 Gurin 17
Gurko-Kryajin 6
E
Gümrü 29, 117
Efimov 90
Ekrem Zeki 82, 84, 85 Güntekin 81, 82
El'skiy 121, 122 Gürcistan 29, 36, 99, 117
Enukidze 13 Gürün 27
Ere¤li 71, 75 H
Eremeyev 25 Hac› Beyli 118
Erifl 72 Hafife Han›m 77
Ermeniler 28 Halil Pafla 97
Ermenistan 29, 98, 99, 118 Hamidullin 22
Esfir fiub 84 Harkov 34, 69, 83, 90
Eskiflehir 75 Hasan Ferit 77, 88
Eyzenflteyn 79 Hayri 90
F Hereke Reflat 68
Falih R›fk› 67, 77 Heyfets 23
Ferdi 13, 14 Hindistan 21, 99, 112
Ferhunde 89 ‹
Filistin 7 ‹brahim Çall› 91, 92
Fransa 31, 73, 74
‹ngiltere 31, 73, 74
Frans›zlar 7
‹ppolitov-‹vanov 11, 86
Frumkin 137
‹ran 21, 72, 83, 98, 122
Frunze 15, 17, 18, 31, 126, 133
‹smail Nam›k 82
G ‹smet ‹nönü 33, 34, 37, 70, 71
Galyperina 12 ‹smet Pafla 33, 67, 83
Ganetskiy 117 ‹stanbul 10, 31, 34, 69, 72, 73, 74, 75,
Garkavets 24 77, 78, 79, 80, 81, 84, 87, 88, 89,
Gasanova 22 90, 92, 130
Gasratyan 24 ‹talya 30, 31, 73, 74
Gemlik 75 ‹vanovo 69, 70
Genin 1, 13, 14 ‹zmir 18, 72, 77, 84, 87, 92
Gerasimov 90, 91 ‹zmit 75
J Leningrad 67, 69, 70, 82, 83, 89, 90, 91

Jukovskiy 11, 67 Lepse 69
Litvinov 32, 33, 36, 68, 91
K
Londra 69
Kafkasya 18, 23, 29, 30, 117
Lozan Konferans› 6, 31, 32
Kalinin 36, 70
Ludfluveyt 22
Kameneva 78, 80
Lunaçarskiy 79, 81
Kamil ‹brahim 68, 69
Luriya 91
Karabekir Pafla 117, 118
Karadeniz 15, 37, 71 M
Karahan 28, 33, 80, 90, 133, 134 Mahmud II 98
Karakilise 117 Mahmut Rag›p 77
Kars 30, 77, 117, 118 Maksakova 87
Kasparov 17 Malatya 75
Kayseri 68, 69, 70, 71, 75 Marne 18
Kaz›m Nami 82 Marr 10
Keçiborlu 75 Martov 82
Kemal Reflit 82 Maflkova 78
Kilikia 7, 31 Mejlauk 36
Kireyev 25 Melikov 18
Kitaygorodkiy 7 Mel'nik 13
Kiyev 69, 90 Messerer 87
Kolesnikov 24 Meflaninov 91
Konçalovskiy 91 Meyerhol'd 79, 80
Koptevskiy 25 M›s›r 7, 112
Korniyenko 22 Mikoyan 36
Korsun 17, 18 Miller 9, 13
Kozlovskiy 88 Minayev 21
Krasin 109 Mo¤olistan 121
Kr›mskiy 21 Molotov 68, 124
Krjijanovskiy 33 Monro 98
Moskova 27, 28, 29, 30, 32, 33, 34, 35,
Kruçinina 12
67, 68, 69, 70, 77, 78, 79, 80, 83,
Kuprin 90
84, 85, 88, 89, 90, 91, 97, 107, 109,
Kurskiy 103
111, 114, 122, 124, 126, 140
Kuznetsov 78
Mravyan 117
Kuznetsova 23
Mudanya 31
Kürtler 17
Muhina 90
L Muhsin Ertu¤rul 77, 78, 79, 89, 92
Lansere 10 Muhtar 29
Lebedev 10 Musorgskiy 86, 87
Lebedeva 90 Mustafa Kemal 1, 5, 6, 7, 18, 21, 30,
Lejava 103, 129 31, 34, 70, 78, 84, 111, 142, 144
Lenin 21, 27, 28, 31, 69, 97, 102, 107, Münir Hayri 89
109, 111, 121, 122, 124, 140 Münire Eyüp 79
N Refik Bey 82
Natsarenus 109, 111, 112, 114 R›jov 71
Nazilli 68, 69, 70, 71, 75 Rimskiy-Korsakov 86, 87
Necip Ali 82 Rostopçin 16
New York 69 Roflal 81
Nikolayev 12, 73 Rotflteyn 122
Norman 118 Rozaliyev 21
Nortsov 87, 88 Rusya 1, 3, 5, 12, 22, 23, 25, 27, 28,
Noviçev 8, 13, 20 29, 30, 32, 33, 67, 70, 74, 75, 77,
Novorossiysk 29 78, 79, 80, 81, 82, 83, 85, 86, 87,
Numan Menemencio¤lu 92 97, 98, 102, 105, 107, 109, 111,
Nurullah Cemal 77 114, 117, 118, 129, 133, 134, 137,
Nurullah Sümer 72 138, 140, 142, 144
Ryajskaya 90
O
Oborin 87, 88 S
Odessa 34, 36, 69, 72, 75, 79 Saakyan 24
Ol'denburg 11 Sadri Ertem 92
Orbeli 90 Saharov 87
Ordjonikidze 70 Salih Cimcoz 91, 92
Orehovo-Zuyevo 70 Samohvalov 90
Orlov 68 Samoyloviç 90, 91
Oröl 69 Samsun 15, 111
Orta Do¤u 6, 7, 99 Sardarabad Baraj› 72
Osmanl› ‹mparatorlu¤u 6 Sarkisov 23
Oystrah 87, 88 Sarkisyan 118
Saryan 90
P
Sats 89
Pamir 72
Saygun 89
Pavlenko 7, 10
Seyfullina 10
Pavloviç 5
Sivas 98, 105
Peregrinus 11
Smirnov 16, 17
Persits 22
Sofiyev 24
Petrov 80, 90
Sokol'nikov 124
Petrov-Vodkin 90
Sokol'skiy 7, 18
P›nar 91
Sotskov 25
Pirogov 87, 88
Sovyet Rusya 1, 3, 5, 22, 27, 28, 29, 30,
Pogorelov 16, 19
32, 67, 74, 78, 79, 87, 98, 111, 144
Potemkin 37, 78
SSCB 1, 5, 7, 8, 20, 25, 32, 33, 34, 35,
Potshveriya 21
36, 37, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73,
Puflkin 92
75, 77, 78, 79, 81, 83, 84, 85, 91,
R 92, 97, 129, 133, 137, 138
Rappoport 82 St. Petersburg 69, 83, 89
Rastopçin 17 Stalin 68, 121, 122
Stanislavskiy 79 U
Steçkoy 129 Ukrayna 12, 14, 15, 17, 31
Stomonyakov 129 Ulvi Cemal 84, 85, 89
Subayev 22
V
Suhov 12
Vahtangov 79
Sumarokova 22
Van 18, 28, 73, 137
Surits 33, 80, 83, 137, 138
Vançenko 18
Suriye 7
Vasilevskiy 13
Sverçevskaya 24
Vasilyev 16, 21
fi Veprik 84, 89
fiahtahtinskiy 118 Vilyams 90
fiamilov 17 Visla 18
fiamsutdinov 22, 23 Vitkin 82
fiemyatskoy 121 Voroflilov 33, 34, 36
fierif Onay 68 Washington 111
fievket Turgut 68
fieynman 122, 129 Y
fiostakoviç 87, 88 Yak›n Do¤u 14, 112
fipil'kova 22 Yakovlev 18
fiteynberg 87, 88 Yakup Kadri 77, 81
fiükrü Kaya 35 Yaroslavl 69
Yumaflev 37
T
Yuryev 130
Tagi-Zade 16
Yust 9
Tahran 122
Yusuf Kemal 28, 30, 114
Tataristan 22
Yütkeviç 82, 83, 90
TBMM 6, 18, 27, 29, 30, 31, 32, 34, 35,
36, 86, 97, 102, 111 Z
Tevfik Rüfltü 32, 33, 34, 67, 81 Zahari 82
T›fller 78 Zahiri 112
Tiflis 69, 124 Zamanova 22
Tineva 17 Zaporojts 24
Tiflanskiy 10 Zarhi 81, 82
Tolstoy 79, 89 Zafluk 13, 14
Trabzon 30, 109 Zavriyev 13, 14
Troçkiy 129 Zeki Bey 77, 82, 85, 86
Tsurüpa 129 Zonguldak 75
Tuapse 29
Tula 69
Türkiye 1, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12,
13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21,
22, 23, 24, 25, 27, 28, 29, 30, 31,
32, 33, 34, 35, 36, 37, 67, 68, 69,
70, 71, 72, 73, 74

Türk-Rus Iliskileri PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türk-Rus Iliskileri PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ÖNSÖZ

Sovyet Rusya ile Türkiye Cumhuriyeti (Mustafa Kemal Türki-

tif ve ilmi aç›dan araﬂt›r›larak ortaya konulmas›, asl›nda iki ülke

Rusya ile Türkiye aras›ndaki iliﬂkilerde yeni dönemin baﬂlang›-

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluﬂundan itibaren Sovyet araﬂt›r-

Aziyu i Afriku” (Asya ve Afrika ‹çin Verilen Mücadele),4 “Lozanska-

ginç bilgi ve teoriler içermektedir. Bu yazar›n baz› çal›ﬂmalar› ma-

di çal›ﬂmad›r. De¤erli istatistiki bilgileri de içeren bu kitap, Türk

ni Dönem Türkiye Tarihine Dair Araﬂt›rmalar)32 adl› çal›ﬂmalar›n-

makta, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluﬂundaki çeliﬂkili ve zor ko-

toçnoye Sredizemnomorye” (Do¤u Akdeniz’e Lengüistik Ziyaret) ad-

nemde mimar ‹. S. Nikolayev, Türkiye’deki mimarinin geliﬂimi ile il-

ortaya koyan çal›flmalar da vard›r. Bu çal›flmalar›n bafl›nda A.

Köy Ekonomisi),63 “Turetskaya Ekonomika v Opisaniyi Samih Tu-

olarak Türkiye’ye gönderilen M. V. Frunze’nin çal›ﬂmalar› ön plana

20’l› y›llar›n sonu-30’lu y›llar›n baﬂ›ndaki Türkiye’yi do¤ru an-

A. ﬁamilov’un “K Voprosu o Feodalizme u Kurdov i Kurdskiye Der-

temsilcisi olarak Türkiye’ye gelmiﬂ ve Türk ordusunun hareket pla-

telikteki bütün bas›n organlar›nda yay›mlan›yordu. Türk deniz filo-

II. Dünya Savaﬂ› s›ras›nda da Sovyet araﬂt›rmac›lar, Türk ordu-

dergide yer veriliyordu. Bülleten’ Press› Srednego Vostoka’da ayr›-

(1943), s. 14-17; N. Vasilyev, “Komu na Pol’zu Neytralitet”, Voyna i Raboçiy Klass,

10-11 (1944), s. 79-85.

Vostoke, Moskova 1942.

gandist Krasnoy Armiyi, No. 17 (1941), s. 23-26.

Aziyi iAfriki, Moskova 1963.

Kratkiye Soobﬂeniya ‹NA, Moskova 1964.

H. Atayev117, E. E. Zamanova118, M. A. Persits119, M. M. Sumaro-

ﬁpil’kova131 konuyla ilgili eserler vermiﬂlerdir. Yine A.D. Noviçev132

R. G. Saakyan141, O. Gigineiﬂvili142, M. A. Gasratyan143, G. Z. Ali-

d›klar› Turtsiya: Obﬂestvo i Armiya (Türkiye: Toplum ve Ordu) adl›

Türk-Sovyet iliﬂkilerinin nas›l kuruldu¤una dair ortak bir görüﬂ

duklar› konular›nda hemfikir ve emperyalistlere karﬂ› mücadele

leﬂirse, Türk köylüleri ve sanatkârlar› kand›rm›ﬂ, kendimizi de bü-

imzalamama tavsiyelerini, Ankara bir müdahale olarak yorumlu-

lard›r. Litvinov Türkiye ziyareti s›ras›nda Türk bas›n›na verdi¤i rö-

zim heyete ‹stanbul’da yap›lan karﬂ›lama ve gösterilen ilgi, benim

re, söz konusu ziyaret M. K. Atatürk’ün son dönemdeki ilk ziyareti

lefltirdikleri SSCB ziyareti teflkil etmifltir. Ziyaretleri s›ras›nda Türk

Komﬂu Türk Cumhuriyeti’nin liderine son kez sayg›da bulun-

M. K. Atatürk’ün Ankara’daki SSCB Büyükelçisi Ya. Z. Surits’e

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaﬂkan› M. K. Atatürk ve SSCB Savunma Halk Komiseri K. Y. Voroﬂilov,

M. K. Atatürk ve SSCB Savunma Halk Komiseri K. Y. Voroﬂilov, Ankara’daki SSCB Büyükelçili¤i

Mustafa Kemal Atatürk ve SSCB Büyükelçisi Y. Z. Surits. Ankara, 1930’lu Y›llar.

D›fliflleri Halk Komiseri G. V. Çiçerin, Türkiye Büyükelçisi’ni Karfl›larken, Moskova (Tarihsiz).

L. M. Karahan’›n Portresi (Tarihsiz).

Sovyet-Türk Dostluk ve Kardeﬂlik Anlaﬂmas›’n›n imza töreninden sonra. Sa¤da: G. V. Çiçerin, L. M.

Ankara’daki SSCB Temsilcili¤i’nin Binas›, 1923.

SSCB D›ﬂiﬂleri Halk Komiseri G. V. Çiçerin ve Yard›mc›s› L. M. Karahan,

Türkiye’deki Görevi (1923-1934) Sona Erdikten Sonra Almanya’ya

Rusya ile Türkiye aras›nda ekonomik iliﬂkilerdeki yak›nlaﬂma,

iﬂ adamlar› ve birkaç büyük fabrikan›n müdürü de yer alm›ﬂt›r. Zi-

si temsilcilerinden Kamil ‹brahim, SSCB’ye giderek 9 Temmuz tari-

Türk mühendisler de Sovyet üniversitelerinde sekiz ayl›k teori

SSCB’ye yapt›¤› ziyaret de önemli katk›da bulunmuﬂtur. ‹nönü bu

Kendisi ise bu ülkelere pamuk, tütün, kurutulmuﬂ meyve gibi

Türkiye d›ﬂar›dan sat›n ald›¤› makine sanayi ürünlerinden sadece

20-30’lu y›llarda Sovyet-Türk kültürel münasebetleri, Sovyetler

Sovyetler Birli¤i Kültürel Temaslar Cemiyeti’nin Türkiye ile ikin-

tim Bakan› (Halk Komiseri) A. V. Lunaçarskiy’in davetlisi olarak M.

kurulmas›, Türk müzik ve tiyatro sanatç›lar›n›n SSCB’yi ziyaretle-

ona senaryo için gereken bütün belge ve kitaplar› temin etmiﬂler-

kuruﬂunun 10. y›l› kutlamalar›na da yer verilmiﬂtir. Bu törende