Alternatif Politika, Cilt. 3, Say.

1, 1-30, Mays 2011

SOUK SAVA SONRASINDA ABDNN BALKAN POLTKASI

Tayyar ARI* & Ferhat PRN** ZET Souk Sava sonras dnemde Yugoslavya Federal Cumhuriyetinin dalmasyla Balkanlarda bir g boluu olumu ve bu durum, Balkanlarda atmalarn ve istikrarszlklarn yaanmasna neden olmutur. Yaanan istikrarszlklar, yeni dnemde ABDnin kresel karlarn dorudan ve dolayl etkileme potansiyeline sahipti. Bu nedenle ABDnin inisiyatif stlenmesiyle, atmalar daha fazla bymeden eitli mdahalelerde bulunulmutur. alma, ABDnin Souk Sava sonrasndaki Balkan politikasn, BosnaHersek, Kosova ve Makedonya krizleri zelinde analiz etmektedir. Washingtonun sz konusu krizlerde harekete gemesine neden olan faktrler ile kriz sonras angajmanlarn dikkate alarak gelecee ynelik ngrlerde bulunmaktadr. Bu dorultuda ister Kosovann bamszlk ilannn ardndan yaanacak olas gerilimler, ister Bosna barnn kmesi isterse Makedonyadaki istikrarszln artmas ihtimali olsun, ABDnin blgeye ynelik politikasnda elde ettii stratejik avantaj korumaya ynelik bir politika izleyecei ngrlmektedir. Anahtar kelimeler: Amerikan D Politikas, ABDnin Balkan Politikas, BosnaHersek Krizi, Kosova Krizi, Makedonya Krizi

BALKANS POLICY OF THE U.S. AFTER THE COLD WAR

ABSTRACT The power vacuum which was emanated with the demise of Yugoslavia Federal Republic has caused conflicts and created instability in the post-Cold War era. The instabilities that arose have had the potential to affect the global interests of the U.S. directly and indirectly. Thats why the U.S. took the initiative and some interventions were made in order to provide stability in the region. This study analyses the Balkans policy of the U.S. in the post-Cold War era by focusing on the Bosnian, Kosova and Macedonian crisis. The study makes predictions by examining the factors that caused the U.S. to take the initiative as well as American post-conflict engagement. In this context whether the possible tensions with the declaration of independence of Kosova and the collapse of Bosnian peace or the possibility of

2 Tayyar Ar & Ferhat Pirini the rise of instability in Macedonia thought, the paper claims that the U.S. would pursue a foreign policy that protects its strategic advantage which once gained with the earlier interventions. Keywords: American Foreign Policy, Balkans Policy of the U.S., Bosnian Crisis, Kosova Crisis, Macedonia Crisis Giri Souk Savan sona ermesi ve Dou Blounun dalmas, ABDnin yeni dnemde farkl blgelere gre farkl gvenlik stratejileri izlemesini gerektirmitir. Zira, yeni dnemde artk ABDnin stnlne meydan okuyacak Sovyetler Birlii gibi bir byk g sz konusu deildi. Bununla beraber Souk Sava dneminde ABDnin kolaylkla tanmlayabildii komnizm ve Sovyet yaylmacl gibi tehditler yerine, Souk Sava sonrasnda tanmlanmas daha g fiili ve potansiyel tehditler ortaya kmt. Bunlarn byk bir ksm Orta Douda ama nemli bir ksm da Balkanlarda bulunuyordu. Dolaysyla ABDnin yeni dnemde benimsedii d politikada bu istikrarszlk unsurlarnn etkisi olmutur. Souk Savan sona ermesinden gnmze kadar yaanan gelimeler dikkate alndnda, Amerikan d politikasna stnlk politikasnn hakim olduu sylenebilir. zellikle 11 Eyll saldrlarnn ardndan Afganistan ve Iraka yaplan mdahaleler dikkate alndnda, bu iddiann bo bir savdan ibaret olmad rahatlkla ileri srlebilir. Kald ki 1990l yllarda bu politikann Amerikan d politikas iin temel bir ilke olduu pek ok kii tarafndan da ifade edilmitir. Bu balamda, Cristopher Layne (1997: 91), II. Dnya Savann ardndan izlenmeye balanan stnlk politikasnn Souk Sava sonras dnemde de Amerikan d politikasna egemen olduunu belirtmitir. Buna gre, 1990l yllarda George Herbert Bushun yeni dnya dzeni sylemi ve Clintonn genileme ve angajman politikas, aslnda stnlk politikasnn deiik ekilde formle edilmesiydi. Nitekim her iki politika da Amerikan gcnn stnlne ve kresel dzeyde bu stnl sorgulayacak bir dier gcn bulunmad varsaymna dayanmaktayd. Ayn ekilde, 2000li yllarda George Walker Bushla ifadesini bulan nleyici sava ve nceden vuru retorii de Amerikan gcnn stnlne glge drebilecek potansiyel tehditleri ortadan kaldrmaya ynelikti. ABDnin Balkan politikasn Bosna-Hersek, Kosova ve Makedonya krizleri zelinde irdeleyen bu alma, sz konusu krizlerde ABDnin harekete gemesine neden olan faktrlerin ve kriz sonras politikalarn yukardaki politik amalarla ilikili olduunu savunmaktadr. Nitekim Souk Sava sonras dnemde dnyann birok blgesinde g

Alternatif Politika, Cilt. 3, Say. 1, 1-30, Mays 2011

boluklar ortaya kt gibi, Balkanlar zelinde de belirgin bir g boluu olumutur. ABD ise bu g boluunun aleyhine olacak ekilde doldurulmasn nlemek iin harekete gemitir. Yugoslavyann Dalmas, Balkanlarda G Boluu ve ABD SSCBnin dalmas nasl Kafkasya ve Orta Asya gibi stratejik blgelerde g boluunun ya da boluklarnn domasna neden olduysa, Yugoslavyann dalmas da Balkanlar blgesinde belirgin biimde bir g boluunun domasna yol amtr. Balkanlarda doan bu g boluunu kimin dolduracana ilikin mcadelenin yol at kaotik durum ve Srplarn ortaya kan bu yeni durumdan yararlanmaya almalaryla ortaya kan istikrarszlklar, ge de olsa ABDnin nclnde gelien mdahalelerle nlenmitir. II. Dnya Sava sonrasnda Slovenya, Hrvatistan, Makedonya, Bosna-Hersek, Srbistan ve Karada olmak zere alt cumhuriyet ile Kosova ve Voyvodina z erk blgelerinden oluan Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti Balkanlarn merkezini oluturmaktayd. Kurucusu Hrvat asll Yosip Broz Titonun lmnden sonra, Devlet Bakan olan Slobodan Miloseviin Byk Srbistan oluturmaya ynelik politikalar nedeniyle dalmaya balayan Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyetinden bamszln ilan ederek ayrlan ilk devlet Slovenya oldu. Slovenyay srasyla Hrvatistan, Makedonya ve Bosna-Hersek takip etti. (Larrabee, 1991: 70) Slovenyada Federal Yugoslav ordusuyla atmalar yaansa da Slovenya ordusunun iyi durumda bulunmasnn da etkisiyle atmalar uzun srmedi ve Belgrad ynetimi, bu bamszl tanmak zorunda kald. Hrvatistann bamszlk ilanyla beraberse bu lkede yaayan Srplarla Hrvatlar arasnda i sava kt ve Federal Ordu birlikleri bu atmalarda Srplarn yannda yer ald. (auevi, 1994, 58-62) Bu arada 29 ubat 1992de gerekletirilen referandum sonucunda katlanlarn yzde 99unun bamszlk ynnde oy kullanmas sonucu bamszln ilan eden Bosna-Hersek, 22 Mays 1992de Birlemi Milletler (BM)e ye olmutu. Ancak, bamszln ilan etmesine ve bunun uluslararas alanda tannmasna ramen 1 Mart 1992de Mslman Bonaklarla Srplar arasnda atmalar yaanmaya balad ve Srbistann Srplarn lehine mdahil olmasyla atmalar, tek tarafl saldrlara dnt. Belgrad destekli Srp paramiliter gruplarn referandumun ardndan balatt saldrlar giderek iddetini arttrrken, ayn yl iinde Hrvatlar ile Bonaklar ve Srplar ile Hrvatlar arasnda da atmalar balad. Bu noktada, Yugoslavyann dalma srecine girdii dnemde ABD, ncelikle mevcut yapnn korunmasna ynelik politika izlemi1; ancak bu politika, krizin trmana gemesiyle birlikte terk edilmitir. (Kenar, 2005: 485-487; Smith, 1991)

4 Tayyar Ar & Ferhat Pirini Washingtonun Blgeye Angajmann Etkileyen ve Tetikleyen Faktrler Yugoslavyann dalmasyla balayan Balkan krizi, ABDnin Krfez kriziyle uramak durumunda kald gnlerde ortaya kmt. Ama Krfez krizi 1991 Nisannda sona ermesine ramen ABD, Balkanlara ayn hz ve duyarllkla tepki vermek yerine beklemeyi tercih etmitir. Washington ynetimi Balkanlardaki krizin banda, konunun Avrupann sorunu olduunu belirterek gelimeleri Avrupa Birlii (AB)nin inisiyatifine brakmt. (Glenny, 2000: 507) Ancak ABnin krizi zmeye ynelik nclk ettii Lizbon ve Londra Konferanslar, Vance-Owen Plan, Owen-Stoltenberg Plan gibi giriimlerin (Atiyas, 1995: 185-201; Kenar, 2005: 171-182) teker teker baarszla uramasnn ardndan Beyaz Sarayn blgeye angajman artmtr. Yugoslavyada krizin ortaya kndan Srp saldrlarnn balamasna ve Bonaklarn kitleler halinde katledilmesine kadar geen dnemde ABDnin blgede yaanan gelimelere kar pasif bir tutum almasnda etkili olan faktrlerden birisi, Washingtonun dikkatini Orta Douya ve SSCBden arta kalan nkleer silahlara younlatrm olmasyd. (Rumer, 2002:1) Bununla ilikili olarak ABD asndan Balkanlar blgesinin dnyann dier blgelerine oranla daha az stratejik grlmesi de bir dier nemli faktr olarak dikkate alnabilir. Ne de olsa Balkanlar Washingtonun kresel ncelikleri asndan bir Orta Dou veya eski Sovyet Cumhuriyetleri kadar hayati grlmemekteydi. Beyaz Sarayn Bosnadaki gelimelere ilk aamada kaytsz kalmasna neden olan bir baka etken, blgede Amerikan ticari karlarnn yok denecek kadar az olmasyd. Zira Balkanlar, Orta Dou veya Orta Asya gibi zengin enerji kaynaklarna sahip olmad gibi, Amerikan sermayesinin de blgede ciddi yatrmlar sz konusu deildi. Kald ki blge, sahip olduu nfus itibariyle de, Amerikan sermayesi veya rnleri asndan ciddi bir pazar olma potansiyeline sahip deildi. Son olarak ABD i politikasnda yaanan gelimelerin de Washingtonun blgeye dorudan angajmannda etkili olduu sylenebilir. Bosnada lsz Srp saldrlarnn balad ve giderek younlat yl olan 1992de ABDde Bakanlk seimleri gerekletirilecekti. George H. Bush, 1992 Kasmnda yaplacak seimler ncesinde bir kere daha seilme ihtimalini gz nnde bulundurduundan, Amerikann hayati karlarnn bulunmad bir blgeye Amerikan askerini gndererek oy kaybna yol amak istemiyordu. (Baum, 2004: 203-221) Zira, bylesi bir angajman siyasi riskin yannda ekonomik adan da maliyetli bulunmaktayd. Ancak seim kampanyasnda ilgilenecei d sorunlar arasnda Bosna krizine de yer veren Bill Clintonn seimleri kazanarak 1993 Ocanda greve balamasyla ABDnin Balkan politikasnda hareketlenme balamtr. Ancak deiim bir

Alternatif Politika, Cilt. 3, Say. 1, 1-30, Mays 2011

anda olmad. Amerikan ynetimi ilk bata BMyi devreye sokmaya alt. Zaten, Clinton Doktrini" olarak adlandrlan ABDnin yeni d politikas, Amerika Birleik Devletleri'nin esas olarak demokrasi ve serbest piyasa ekonomisinin yerlemesi iin almasn, blgesel ve global taahhtlerine bal kalmakla beraber blgesel atmalarda dorudan Amerikan askeri mdahalesinin gndeme gelmemesini, bu konuda sorumluluun blgesel glere ve dier blgesel ve uluslararas organizasyonlara braklarak onlarn bu konudaki abalarna destek verilmesini ancak bu yaplrken Avrupa'da ve Asya'da g dengesinin bozulmasnn nlenmesini ngrmekteydi. Daha dorusu, bu politikaya gre, ABD'nin bundan sonra koruyan ve garanti veren (protector and guarantor) deil; mdahaleci olmayan, dengeleyici ve uzlatrc (balancer and conciliator) bir rol stlenmesi ngrlyordu. Bu politikaya gre, (Maynes, 1994: 3-20)ABD blgesel krizlere ancak BM ats altnda katlacak ve bu arada BM'nin askeri bakmdan eksiklii NATO ile takviye edilmeye allacakt. Bu yeni dnemde ABD, Avrupa'nn jandarmas roln oynamak yerine blgesel gvenlik konusunda (I. ve II. Dnya Savalarnda olduu gibi g dengesinin bozulmasna yol aacak global krizler hari) esas sorumluluun Avrupa lkelerinin kendilerinde olmasn; ABD'nin ise buna gerekirse yardmc olmasn tercih etmekteydi.2 Dolaysyla, ABDnin Bosna krizine angajmann, Washingtonun kresel ve blgesel ncelikleri balamnda dnmek gerekir. Clinton ynetiminin 1995 ubatnda yaynlad A National Security Strategy of Engagement and Enlargement (The White House:1995) adl belge de Washingtonun kresel dzeyde, blgesel (Avrupa) dzeyde ve yerel (Bosna) dzeyde hedeflerini aka ortaya koymaktayd. Bu belgeye gre, hedefi global liderlik olan ABD, bu hedefini uygularken seici angajmanlara (selective engagement) girecek; ancak, karlar zorunlu kldnda tek bana harekete (unilateral initiatives) gemekten de ekinmeyecekti. (Blank ve dierleri, 1995: 3-4) Kald ki ABDnin byk nem verdii demokratik ynetim ve pazar ekonomilerinin yaygnla(trl)mas ayn zamanda Amerikan halkna, mttefiklerine ve karlarna ynelik tehditlerin evrelenmesi ve caydrlmasna dayanmaktayd. (The White House:1995: 1-2) ABDnin Balkan politikasn etkileyen Avrupadaki karlar ise askeri g ve ibirliine dayanan istikrarl ve gvenli bir Avrupann olumas; Amerikan sermayesinin Avrupa pazarlarna serbeste girmesi ve demokrasi ile bireysel zgrlklerin Orta ve Dou Avrupada gelimesine destek verilmesi eklinde ifade edilmekteydi. (The White House:1995: 26-28) Washingtonun Bosna angajmanyla gerekletirmek istedii hedefler byk lde yukarda ifade edilen kresel ve blgesel karlarn riske atmamaya dayanmaktayd. Bir dier ifadeyle Balkanlar, Washington asndan bal bana bir stratejik ncelik tamamakla

6 Tayyar Ar & Ferhat Pirini beraber blge, istikrarszlk yaratacak sonular dourmas asndan Amerikan karlarn etkileyebilecek nitelikteydi. Bu balamda ABDnin Bosna politikasyla ulamak istedii hedefler, (Blank ve dierleri, 1995: 4) atmalarn btn blgeyi kapsayacak bir hal almasnn ve Amerikan mttefikleri ile gei srecindeki lkeleri etkilemesinin nlenmesi; Avrupann gvenlik yapsna yardmc olma rolnn yan sra Souk Sava sonrasnda NATOnun merkezi roln desteklemek ve ne karmak; Bosnann toprak btnln koruyan bir siyasal zm bulmak; blgeyi istikrarszlatrabilecek mlteci aknn durdurmak; sivil kayplarn nne gemek ve bu amalar gerekletirirken, zorunlu olmadka Amerikan kara gcn blgeye sokmamak eklinde ifade edilebilir. Bunlara blgenin yeniden Rus etki alanna girmesine engel olmak amac da eklenebilir. Pasif Angajmandan Aktif Angajmana: ABDnin nisiyatif stlenmesi ABDnin Bosnada yaanan gelimelere ilk aamada dorudan mdahil olmasa da bu dnemde BM erevesinde alnan kararlara nclk etmitir. Bununla beraber, Yugoslavyada tm taraflara silah ambargosu uygulanmasn ngren Gvenlik Konseyinin 713 sayl karar (S/RES/713: 1991), aslnda Bonak ve Hrvatlardan ziyade Srplarn iine yaramtr. Zira, Yugoslav Halk Ordusu blgeden ekilirken btn silah ve tehizatlarn Srp paramiliter glere devrederken, Hrvatlarn ve zellikle de Bosnal Mslmanlarn kendilerini savunacak tehizattan yoksun olduklarn belirtmek gerekir. (Bowker, 1998: 1249) Dolaysyla silah ambargosu, atmalarn balamasnn ardndan Bonak ve Hrvatlarn silahlanmasn nlemi; ancak Srp gleri zerinde byle bir etkisi olmamt. Srplar tarafndan ilk toplama kamplarnn oluturulmasnn ardndan Bonaklara kar gerekletirilen saldrlarda art olmu ve BM, ubat 1992de atmalar nlemeye ynelik olarak BM Bar Gcn (UN Protection Force-UNPROFOR) blgeye gndermitir. (S/RES/743 1992) Nitekim, bu dnemde Srplar ounlukta bulunduklar yzde 53lk blgenin yerine Bosna topraklarnn yzde 70ini igal etmi ve oluturduklar toplama kamplarnda Bosnal Mslmanlara kar bir etnik temizlik hareketine girimilerdi. Saldrlar ncesinde Bosnann yzde 44n oluturan Bosnal Mslmanlar ise Bosna topraklarnn yzde 10una skmlard. (Bowker, 1998: 1248-1249) Bunun zerine Gvenlik Konseyi, 1993te ald 819 ve 824 sayl kararlarla Bosnal Mslman halk Srp saldrlarndan korumak iin gvenli blgeler oluturulmas yoluna gitmitir. (S/RES/819: 1993) Bu balamda Bosnal Mslmanlarn Srp saldrlarndan korunmalar iin Bosna-Hersekin Srebrenizka, Biha, Saraybosna, Gorazde, Zepa ve Tuzla kentleri gvenli blge ilan edilmitir. Ancak buna ramen, BMnin gvenli blge ilan ettii

Alternatif Politika, Cilt. 3, Say. 1, 1-30, Mays 2011

alt yerleim biriminden biri olan Srebrenizkaya Srplar tarafndan 1995 Temmuzunda gerekletirilen ve blgedeki BM gcnn de seyirci kald saldrlarda en az 8,000 Bosnal Mslman ldrlmtr. (Glenny, 2000: 516; Bowker, 1998: 1251) Srebrenizka katliam ABDnin pasif tutumunun deimesinde etkili olmutur. Washingtonun BM erevesinde destekledii bir baka nemli gelime ise zellikle Srp gleri tarafndan Bonaklara ynelik gerekletirilen katliamlarn cezasz kalmamasn salayan Yugoslavya Sava Sular Mahkemesinin kurulmasdr. Daha nce 764, 771 ve 780 sayl kararlaryla Srplar ve Hrvatlar tarafndan Bonaklara kar gerekletirilen saldrlarda sava geleneklerine uyulmasn ve insan haklar ihlallerinden saknlmasn talep eden ve gerekletirilen ihlalleri knayan BM Gvenlik Konseyi, dzenlenen raporlarda ar insan haklar ihlallerinin gerekletirildiinin tespiti zerine 22 ubat 1993te ald 808 sayl kararla Yugoslavya Sava Sular Mahkemesini kurmutur. (Greenwood: 1993: 642-644) Bununla beraber, sz konusu mahkemenin o dnemde taraflar saldrlardan caydrdn sylemek mmkn deil. Yukarda da ifade edildii gibi, ABDnin Bosna krizine ynelik BM erevesinde yrtt dk profilli angajman politikasnn (low profile engagement policy) Clintonun 1993 Ocanda greve balamasyla birlikte deimeye balad sylenebilir. Zira, Clinton ynetiminin Bosnaya ilikin ilk icraatlarndan biri, Amerikan uaklarn BM ve NATO balamnda gerekletirilen yardm operasyonlarna ve ambargoyu kontrol etmek iin oluturulan uua yasak blgelerin denetlenmesi iin grevlendirmesidir. (Banks ve Straussman, 1999: 201) Ayrca, Clinton ynetimi grevi devir alr almaz Bosnada etnik farkllklara dayal 10 kantonun oluturulmasna dayanan Vance-Owen Planna, Srplar dllendirecei ve etnik temizlii onaylayaca gerekesiyle kar kmtr. Washington ynetimi bunun yerine BM erevesinde Bosnaya ambargonun kaldrlmas ve saldr (lift and strike) politikasn nermiti. Buna gre Bosna-Hersekin meru mdafaa hakk erevesinde sadece bu lkeye uygulanmakta olan ambargo kaldrlmal ve Srp milis glerine kar BM tarafndan saldrlar dzenlenmelidir. (Glenny, 2000: 509; Bowker, 1998: 1250) Ancak ABDnin bu nerisi, Avrupa lkeleri tarafndan kabul grmeyerek bunun yerine geici zm niteliinde olan gvenli blgeler oluturulmasna karar verilmiti. Bosnada bu ekilde saldrlara son vermeye ynelik tartmalar yaanrken; Srp saldrlar giderek iddetini arttrmaktayd. Bu balamda 5 ubat 1994te Saraybosnada bir pazaryerine gerekletirilen Srp saldrs sonucunda 68 kiinin lmesi ve 200den fazla kiinin yaralanmas, Washingtonu Bosna konusunda tutum almaya zorlamtr. Zira, dier Srp saldrlaryla karlatrldnda olduka kk saylabilecek bu saldrnn sonular

8 Tayyar Ar & Ferhat Pirini dnya medyasna yansm ve uluslararas kamuoyunda Srplara kar duyulan fke artmt. Bu noktada ABD, Srplara kar bir hava harekat dzenlenmesi iin konuyu Gvenlik Konseyinin gndemine getirmi ancak bu neri, Rusya ve in kar kt iin kabul edilmemiti.(Bowker, 1998: 1250) Buna ramen NATO gleri Gvenlik Konseyinin 836 sayl kararna (S/RES/836:1993) dayanarak 28 ubat 1994te Srp hedeflerini vurmaya balamtr. Bu arada bir yandan NATOnun Srp hedeflerine ynelik saldrlar dk younluklu olarak (low intensity strike) devam ederken, dier yandan Srplarn Bosnal Mslmanlar zerindeki saldrlar da iddetlenmiti. yle ki Srplar 300 BM askerini rehin alm ve Tuzlada sivil halk zerindeki saldrlarn younlatrmt. Srplarn Saraybosna kuatmasnn yan sra 1995 Temmuzunda Srebrenizkaya saldrsnn ardndan Austosta Zepaya saldrmas ve on binlerce sivili ldrmesi zerine ABD, askeri anlamda inisiyatifi stlenerek Srp hedeflerine ynelik NATO saldrlarn younlatrmtr. (Bowker, 1998: 1254) 30 Austos 1995te Deliberate Force operasyonunu balatan ABD, iki hafta sren bu operasyon sonucunda Srp birliklerini pskrtmeyi baararak atmalarn sona ermesini salamt. Avrupa Birlii, Yugoslavyada krizin balamasndan hemen sonra atmalar durdurmak iin Lizbon Konferans, Londra Konferans, Vance-Owen Plan ve OwenStoltenberg Bar Plan gibi giriimlerde bulunmu ancak bir sonuca varamamt. (Atiyas, 1995: 185-201) Daha sonra ABD, ngiltere, Almanya, Fransa ve Rusyadan oluan Temas Grubunun bir bar plan sz konusu olmu ancak bu plan da gerekletirme imkan olmamt. Bununla beraber koullar Srp tarafnca kabul edilmeyen Temas Grubu plannn iki temel unsuru bulunmaktayd. Plana gre (Holbrooke, 1995: 215) Bosnann toprak btnl ve bamszl korunacak ve Bonak-Hrvatlarla Srplar arasndaki toprak blm yzde 51e yzde 49 olacakt. Temas Grubunda Amerikan temsilcisi olarak grev yapan Richard Holbrooke, Clinton tarafndan taraflar arasnda bir bar anlamas yapmakla grevlendirilmiti. Bu dorultuda yedi ay boyunca sren mzakerelerde Saraybosna, Zagrep ve Belgrad arasnda mekik dokuyan Holbrooke (1997: 4), bu bakentlere yirmiden fazla ziyarette bulunmu ve taraflar Ohiodaki Dayton hava ssnde 21 gn boyunca tutarak 21 Kasm 1995te bir bar anlamas yaplmasn salamtr. Taraflar arasndaki atekesi kalc hale getirerek ge de olsa atmalar sona erdiren Dayton Bar Anlamas 14 Aralk 1995te Pariste imzalanmtr. Anlama, be temel dzenlemeyi iermekteydi. (The Dayton Peace Accords,

Alternatif Politika, Cilt. 3, Say. 1, 1-30, Mays 2011

http://www.state.gov/www/regions/eur/ bosnia/bosagree.html, e.t. 10/05/2006). Buna gre ilk olarak Bosna, mevcut snrlaryla egemen bir devlet olarak kabul edilmitir. kinci olarak Bosna-Hersek, biri Bonak-Hrvat Federasyonu (yzde 51) biri de Srp Cumhuriyeti (yzde 49) olmak zere kendi ordular, kendi parlamentolar ve kendi devlet bakanlar olan iki birimden (entiteden) oluacakt. nc olarak Saraybosnann Bonak Hrvat Federasyonunun blnmez bakenti olmasna karar verilmitir. Drdnc olarak sava sulularnn Bosnada kamu grevlerine girmesi engellenecekti. Son olarak, NATO, Anlamann koullarnn uygulanmasn IFOR (Implementation Force) vastasyla 60,000 askerle denetleyecekti. Kosova Krizi ve Amerikan Politikalar Dayton Bar, Bosna krizini zme kavuturmakla beraber, Balkanlarda tam bir istikrarn saland sylenemez. Zira, Dayton Anlamasndan birka yl sonra bu kez Kosovada ortaya kan krizin yaylma riski ve yarataca istikrarszlk, Bosna krizine gre olduka fazlayd. Kosova sorunu aslnda Yugoslavya krizinin erken habercisi niteliinde olup, Balkanlardaki istikrarszlk potansiyelini simgeleyen mikro bir rnek olarak niteliindeydi ve bunun ilk iaretleri 1989da iktidara gelen Miloseviin milliyeti klaryla Kosovadaki halk tahrik etmeye balamasyla ortaya kmtr. Slobodan Milosevi, Srplarn lke iinde baskn konumda olmas gerektiini ifade eden radikal sylemleriyle Yugoslavyann dalmasnn nne gemeye alrken ayn zamanda ayr bir nem verdii Kosovann zerkliini 1989da kaldrmt. Bu durum Kosoval Arnavutlar tarafndan youn bir ekilde protesto edilirken ayn zamanda Belgradn Kosova zerindeki basksn da arttrmt. Ayn dnemde Yugoslavyann dalmas erevesinde Slovenya, Hrvatistan ve Bosnada krizler ve atmalar yaanrken; Kosova muhalefeti, liderliini brahim Rugovann yapt Kosova Demokratik Partisi (LDK) etrafnda bir araya gelerek sivil itaatsizlik ve pasif direni gstermi ve Kosovada Srplardan ayr bir salk ve eitim sistemi kurmutu. (Tl , 1998: 118) Ayrca Kosovada biri 1990 dieri 1992de dzenlenen iki ayr referandumda katlanlarn ezici ounluu bamszlk ynnde oy kullanm ancak bu referandumlar gerek Belgrad tarafndan gerekse uluslararas toplum tarafndan kabul edilmemiti. Bu noktada Kosova muhalefeti, atmaya varmayan direni yntemleriyle bamszlk; en kt ihtimalle de eski zerk pozisyonlarn geri kazanmaya alrken, Belgrad ynetimi, Hrvatistan ve Bosnada yaanan gelimeler sonucu mlteci konumuna den Srplar Kosovaya yerletirilerek demografik yapy kendi karlar dorultusunda deitirmeye almaktayd.

10 Tayyar Ar & Ferhat Pirini Belgradn bu politikas maalesef blgedeki krizi daha da derinletirmitir. Rugova nderliindeki pasif direni, Yugoslavya krizini zmeye ynelik ilk uluslararas giriimde Kosova sorununun da ele alnacan beklemekle beraber, yaanan gelimeler muhalefetin beklentileriyle rtmedi. Nitekim Dayton Anlamas, Bosna-Hersek, Hrvatistan ve Srbistan arasndaki sorunlar zerken; Anlamada Kosovaya deinilmemiti. Bunun zerine Kosova muhalefetinde inisiyatif LDK yerine Kosova Kurtulu Ordusuna (UK) gemi ve pasif direni terk edilerek Arnavut muhalefetiyle Srp gleri arasndaki atmalar trmanmaya balamtr. (Tl, 1998: 133) Srp glerinin sivil halk zerindeki saldrlar arttka, yerel ve uluslar aras kamuoyu tarafndan UKya verilen destek de artmtr. Dolaysyla uluslararas kamuoyunda zellikle ilk dnemde UKya bir terr rgtnden ziyade Srp saldrlarna ynelik bir direni rgt olarak baklmtr. Aslnda UKya biraz sempati ile baklmasnn bir dier nedeni de Arnavutlarn haklarn elde etmek iin Dayton Anlamasna kadar pasif direni sergilemeleri ve bylece Bat kamuoyunda saldrgan taraf imajn vermemi olmalaryd. Oysa Srplar, Kosovallarn aksine Bosna-Hersek ve Hrvatistanda gerekletirdikleri katliamlar nedeniyle sabkal durumdayd. ABDnin Kosova Politikasnda Etkili Olan Faktrler Zamanlama ve ierik bakmndan Bosna kriziyle karlatrldnda, Kosova krizindeki Amerikan politikasnn daha hzl ve daha kararl bir grnme sahip olduu ifade edilebilir. Kosovada yaanan krize ynelik Amerikan angajmann tetikleyen en nemli olgu, blgede oluan istikrarszln yaylma potansiyelinin olduka yksek olmasyd. BosnaHersekteki krize blge ii veya blge d glerin dorudan mdahil olarak, atmalarn taraf olmas ihtimali dkken; Kosovadaki krizde durum farklyd. Kosovann yan sra, Makedonyada, Yunanistanda ve doal olarak Arnavutlukta bulunan Arnavut nfusun olaylara mdahil olmasyla krizin btn blgeyi ve dolaysyla Avrupay istikrarszlatrmas olasl bulunuyordu. Ayrca blgedeki etnik Arnavutlarn dnda, Srplarn Ortodoks -Slav balantlar nedeniyle Rusyann, Bulgaristann ve Yunanistann, hatta Trkiye, ABD ve Slav-Ortodoks ekseni dnda kalan dier glerin krize dhil olmas muhtemeldi. (Baranovskii, 1998) ABDnin Kosova politikasnda etkili olan bir baka unsur ise, Washingtonun Bosna krizinde ilk aamada sorunun zmn Avrupaya brakmas ve Avrupa bakentlerinin atmalarn nlenmesi noktasnda baarsz olmalaryd. Bir dier ifadeyle, Bosna krizi, ABDnin kresel stnl elinde tuttuunu ve sorunlarn, Avrupada dahi olsa Washingtonsuz zlemeyeceini gstermiti. ABD bu bu nedenle Kosova krizinde

Alternatif Politika, Cilt. 3, Say. 1, 1-30, Mays 2011

11

inisiyatifi stlenmekte gecikmedi. Ayrca kk bir toprak paras olsa da Kosova ABD iin stratejik adan ok daha nemliydi. Zira, krizin Srplarn lehine sonulanmas, en fazla ABDnin iine zorlatrabilirdi. Bir dier ifadeyle Bosna krizinde hem blgesel hem de kresel anlamda stratejik stnln arttran Washingtonun bu konumu glgelenmi, ayrca blgedeki Rus etkinlii artm olacakt. Kosovann ABD asndan bir baka stratejik nemi, blgedeki Arnavut varlndan kaynaklanmaktayd. Zira, ABDnin bu krizde aktif bir ekilde Kosoval Arnavutlarn yannda yer almas, ayn zamanda blgedeki Arnavutlarla uzun vadeli bir ittifak ilikisine de zemin hazrlayacakt. Bir baka ifadeyle, Avrupa Birliinin genilemesi erevesinde dnldnde, ABDnin blgeden izole edilme ihtimaline kar Kosova kart srekli ABDnin elinde olacakt. Nitekim, Kosova krizi sadece Kosova blgesinde cereyan etse de, genel anlamda Arnavut sorunu Yunanistanda, Makedonyada ve Arnavutlukta uyku halinde olup istendii zaman harekete geirilebilme potansiyeline sahipti.3 Bylesi bir durumdaysa ABDnin kurtarc ve sorun zc olarak blgeye davet edilmesi kanlmaz hale gelecekti. ABDnin Kosova krizine mdahil olmasnda etkili olan bir baka unsur, insani nedenlerle Kosovaya aktif mdahalenin, gelecekteki Amerikan mdahalelerine bir emsal tekil edecek olmasdr. Zira, Souk Sava sonras dnemde demokrasi ve insan haklar sylemlerinin giderek artmas, bu unsurlarn soft power olarak uluslararas politikada mdahale aralarna dnmesine neden olmutur. Bu balamda Bosna krizinde BM erevesinde ama NATO araclyla ge de olsa yaplan mdahalenin ardndan, Kosovaya insani nedenler gereke gsterilerek gerekletirilecek bir mdahale, ayn zamanda ABDnin bundan sonraki mdahalelerinde elini glendirmi olacakt. Kald ki insani gerekelerle Washington nclnde gerekletirilecek bir Kosova mdahalesi, ayn zamanda ABDnin dnya genelindeki imajn da olumlu etkileyecekti. Son olarak, ABDnin Bosna politikas erevesinde gerekletirmeye alt hedeflerinin (Blank ve dierleri, 1995: 4) ayn zamanda Kosova krizi iin de geerli olduu ifade edilebilir. Yukarda ifade edildii gibi, Avrupann sorun zmede yeteneksiz olduunun Bosnada ortaya kmasndan sonra, ABDye ve NATOya olan gereksinimin Bat kamuoyuna gsterilmesi nemliydi. Kosova krizi ile beraber, NATO ile ilgili tartmalar sona erdii gibi, ABDnin Avrupa gvenliine yapaca katk konusundaki kukular da ortadan kalkmtr. ABD, sz konusu krizlerle ABnin Avrupa ii krizlerde nc bir rol olamayacan da aka gstermi oldu. Sonuta 2010 Martna gelindiinde BABdan

12 Tayyar Ar & Ferhat Pirini tamamen vazgeilecekti. BM, Uluslararas Dengeler ve NATO Mdahalesi Clinton ynetimi, Kosova krizi konusunda nce uluslararas dzeyde zm araylarna gitti. Bu balamda ncelikle Bosna krizi esnasnda kurulan ve ABDnin yan sra ngiltere, Rusya, Fransa, Almanya ve talyann da yer ald Temas gurubu tekrar aktif hale getirildi. Ayrca BM Gvenlik Konseyi erevesinde de sorun ele alnd ve Konsey ald kararlarla (S/RES/1160: 1998; S/RES/1199: 1998; S/RES/1203:1998) Belgrad ynetiminin politikalarn eletirerek saldrlar durdurmaya ard. Bununla beraber Gvenlik Konseyinde in ve zellikle de Rusyann olas bir mdahaleye iddetle kar kmas, Washingtonun Kosova politikas nnde en byk engeldi. Rusya, Bosna krizinden farkl olarak ABD nclnde bir askeri mdahale seeneine tamamen kar kmaktayd. Rusyann bu tutum farkllnn altnda yatan neden ise Belgrad ynetimine ynelik baknn deimesiydi. Zira, Bosna mdahalesi esnasnda Souk Sava sonras dnem politikalarn yeni yeni belirlemeye alan Moskova ynetimi, bu nedenle Yugoslavyann dalmas esnasnda ortaya kan kriz karsnda net bir politika izleyememiti. (Stepanova, 1999: 4) Ayrca, Milosevi ynetiminin Moskovada kan karklklarda Yeltsin yerine komnistleri desteklemesi de Belgrad gzeten politikalar izleme konusunda Moskovann isteksiz davranmasna neden olmutu. Ancak Kosova krizinde durum daha farklyd. Hereyden nce Miloseviin politikalar deimi, artk Yeltsinle ayn paralelde politikalar izlemeye balamt. Ayrca Kremlin ynetimi dalmann verdii sarsnty atlatarak, Souk Sava sonras dneme ilikin politikasnn temel parametrelerini ortaya koymutu. Bu balamda Rusya, ABDnin ve onun askeri uzants olarak deerlendirdii NATOnun eski Sovyet Cumhuriyetlerine, bir dier ifadeyle doal nfuz alanna ynelik angajmann ve NATOnun genilemesini kendi karlar iin kabul edilemez olarak deerlendirmekteydi. (Arbatov, 2000: 1-2) Bu tr giriimleri kendisine ynelik tehdit olarak alglayan Moskova, Kosova krizi konusunda da ABDnin liderliini ve blgede kendi (Rusyann) yerini almasn kabul etmek istemiyordu. (Baranovskii, 1998; Tl, 1999: 155) Bunun haricinde, Yeltsin ynetiminin Kosova krizindeki bu aktif muhalefeti ve krizin Rus kamuoyunda ncelikli gndem haline gelmesi, Moskovann, Rus kamuoyunun dikkatini yaad ekonomik alkantlardan uzaklatrmaya almas olarak da dnlebilir. Son olarak Ruslarn o dnemde eenistanda yaad sorunlar gz nne alndnda, ABD nclndeki insani mdahalelerin nnn almas, uzun vadede domino etkisi yaparak Rusya federasyonu topraklarnda da benzeri mdahaleleri gndeme

Alternatif Politika, Cilt. 3, Say. 1, 1-30, Mays 2011

13

getirebilirdi. (Arbatov, 2000: 17; Stepanova, 1999: 2) Bu nedenlerle Kremlin ynetimi, Bosnadan farkl olarak daha ak bir ekilde askeri mdahale opsiyonuna kar km; sorunun BM ats altnda zlmesini istemi ve Gvenlik Konseyine askeri mdahale nerisi getirildiinde veto kartn ekinmeden kullanacan aka ifade etmitir. Toparlamak gerekirse ABD ve ngiltere, krizi sona erdirmek iin Belgrad ynetimine askeri mdahaleyi desteklerken, talya, Almanya ve Fransa gibi lkeler daha lml politikalarn izlenmesini istemekte; Rusya ise askeri mdahale seeneine kesinlikle kar kmaktayd. Bu nedenle ABD, BM yerine dorudan NATO araclyla mdahale seeneini n plana karmt. NATO kapsamnda olas bir mdahalenin planlamalar yaplrken, ABD temsilcisi Richard Holbrookeun giriimleriyle Kosovadaki Srp birliklerinin saysn azaltma, AGT denetleme istasyonunun ve NATO hava denetleme istasyonunun kurulmas ile atekes konularnda Milosevi ile anlamaya varld. (Woehrel ve Kim, 2005: 3-4) Ancak Belgrad ynetiminin gerekletirdii yeni saldrlar dolaysyla bu anlamay uygulamak mmkn olmad. Daha sonra ABD nclndeki Temas Grubu, 29 Ocak 1999da bir bar plan tasla hazrlayarak Kosoval Arnavutlara ve Srp ynetimine sundu ve taraflar Paris yaknlarndaki Ramboulletye davet ederek tasla kabul etmelerini istedi. Ayrca mzakere masasna oturmalar iin de her iki tarafa NATO araclyla bask yapld. Kosovaya Yugoslavya iinde geni bir otonominin ngrld 3 yllk geici zm sunan planda, ayrca NATO glerinin de gzlemci olarak blgeye yerlemesi ngrlmekteydi. (Rambouillet Agreement: Interim Agreement for Peace and Self-Government in Kosovo, http://www.state.gov/www/regions/eur/ksvo_rambouillet_text.html, e.t. 04/05/2006). Plan, UKnn temsil ettii Kosova tarafnca 18 Mart 1999da imzalanmakla beraber, Srp taraf plan imzalamay reddetmitir. Bu noktada, Belgrad ynetiminin uzlamaz bir tavr taknmas zerine 24 Mart 1999da NATO operasyonu balamtr. NATOnun bu operasyonu, iki adan Bosna operasyonundan farklyd. lk olarak NATO, Bosna operasyonunda BM tarafndan yetkilendirilerek operasyonu gerekletirmiti. Ancak, bu defa ABD, byk lde Rus vetosundan ekindiinden mdahale konusunu Gvenlik Konseyine getirmemi ve NATO operasyonunu BMnin herhangi bir yetkilendirmesi olmadan gerekletirmiti. Bir baka ifadeyle ABD, hem ini hem Rusyay by-pas ederek bu operasyonu balatmt. Rusya ve in ise operasyonun balamasyla Gvenlik Konseyini acil toplantya ararak operasyonun durdurulmasn istemiti. Operasyona iddetli tepki gsteren Moskova ve Pekine gre, Gvenlik Konseyinin onay olmadan mdahaleyi balatanlar, ayn zamanda yaanacaklardan sorumlu olacaklard. Ayrca

14 Tayyar Ar & Ferhat Pirini Yeltsin (2001: 222), ABD nclndeki bu mdahalenin znde NATOnun 21. yzyla dnya jandarmas niformasyla girme abas olduunu belirtmi ve Rusyann byle bir durumu kabul edemeyeceini dile getirmiti. Sonuta NATO operasyonu, Rusyann zel temsilcisi Victor Chernomyrdinin youn abalar sonucunda Miloseviin koullar kabul etmesiyle sona ermitir. Bu noktada Moskova ynetimi, NATO operasyonu devam ettike hem kendi kamuoyu hem de SlavOrtodoks kamuoyu nezdinde prestij kaybettiini dndnden eski Babakann krizi zmesi iin grevlendirmiti. (Ignatieff, 2000: 107; Yeltsin, 2001: 226) ABD ise Milosevi kendi koullarn kabul etmedii srece NATO operasyonunun srecei sinyalini vermekteydi. Yaplan anlamaya gre (Yeltsin, 2001: 226) Kosovadaki btn Yugoslav gleri ekilecek, NATO ve Rusya bar gc olarak blgeye yerleecek ve Kosovada kalc kurumlar oluturulana kadar resmi olarak Srbistana bal ama uluslararas ynetime sahip bir blge olacakt. Washingtonun Kriz Sonras Politikas: Kosovann Bamszlk Sreci Bosna-Hersek sorunundan farkl olarak Kosova krizi sonucunda blgenin ayr bir devlet olmas yerine Yugoslavyaya bal kalmasna karar verilmi ancak blge sonradan uluslararas ynetime devredilmiti. Bu dorultuda NATO mdahalesi iin onay alnmayan BM Gvenlik Konseyinde 10 Haziran 1999da alnan 1244 sayl kararla (S/RES/1244: 1999), BM Kosova Geici Ynetim Misyonu (UNMIK) kurulmu ve kriz sonrasndaki politikalarn zm iin gerekli dzenlemeler yaplmtr. Karara gre (S/1999/779: 1999) UNMIK, sivil ynetiminden BMnin, kurumsal inasndan AGTin, mltecilerin geri dnnden BM Mlteciler Yksek Komiserliinin ve yeniden yaplandrlma faaliyetlerinden ABnin ncelikli olarak ilgilenecei drt ana organdan olumaktayd. Ayrca 1244 sayl karar dorultusunda NATO bar gc (KFOR) Kosovaya yerlemi ve ABDyi de artan biimde Piritine havaalanna indirme yapan Rus birliklerinin de KFORa katlm salanmtr. Yaanan gelimeler ekseninde dnldnde, ABDnin Kosova krizi sonrasnda askeri anlamda Kosovada bulunduunu belirtmekle beraber UNMIK erevesinde inisiyatifi Avrupa Birliine devrettii grlmektedir. Nitekim, ABDnin Kosovaya ynelik yapt harcamalar gz nne alndnda da bu sonu dorulanmakta: ABD 1999 ve 2000 yllarnda Kosovada askeri ve sivil harcamalar iin toplam 6.384 milyar dolar ayrrken; bunun 5.157 milyar dolarn askeri harcamalar iin kullanm; 1.227 milyar dolarn ise insani yardm, yeniden yaplandrma yardm, BM ve AGT bar gc yardmn da kapsayan sivil harcamalar iin kullanmtr. (Woehrel ve Kim, 2001: 13)

Alternatif Politika, Cilt. 3, Say. 1, 1-30, Mays 2011

15

Bununla beraber, ABDnin Kosovadaki askeri varln srdrmeye zen gsterdii de belirtilmelidir. Zira, 2000 Bakanlk seimleri ncesinde Cumhuriyeti Parti aday olan George H. Bush, seim kampanyasnda ABDnin Balkanlardaki askeri gcn tamamen geri ekeceini ifade ederken, Bakanl kazanmasnn ardndan bu sylemini terk etmitir. Bunun yerine Bush, Kosovadaki askerlerini tek tarafl olarak ekmeyeceklerini ifade etmi ve Rusyaya atfta bulunarak blgeye dier lkelerle beraber geldiklerini ve blgeden beraber ayrlacaklarn belirtmitir. (Woehrel ve Kim, 2005: 19) Aslnda ABDnin Kosovada stratejik bir konuma sahip hale gelmesi ve en byk askeri ssn burada kurmas, Washingtonun Kosovaya olan ilgisini aklamaktayd. Avrupa basnna 2000 ylnda szan baz Avrupal siyasetilerin u ifadesini hatrlamakta yarar var. ABD, Yugoslavyay Bondsteel ssn kurmak iin bombalamAmerikan askerleri kurtarc olarak ieklerle karland Kosovada. Dnemin Bakan Bill Clinton da yle. Kosovada kriz sonrasnda yeniden yaplanma faaliyetleri ve kalc kurumlarn oluturulmas abalar son dnemlerine doru gelirken srecin nndeki en byk engel Kosovann nihai stats sorunuydu. Bu erevede kriz esnasnda Kosoval Arnavutlar destekleyen ve operasyon esnasnda UKdan NATOnun kara gc gibi yararlanan ABD, 2003 sonlarnda eer Kosovann standartlar yerine getirdiine karar verilirse 2005 yl ortalarnda nihai stat grmelerini balatacan aklamt. UNMIK ise 31 Mart 2004te olduka kapsaml bir Standartlar Plan yaynlayarak Kosova ynetiminin bunlar yerine getirmesini istemiti. (Woehrel ve Kim, 2005: 8-9) Ancak UNMIKin standartlar ortaya koyduu dnemde Kosovada Srplarla Arnavutlar arasnda etnik atmalarn ortaya kmas nedeniyle standartlarn balanamamt. BM zel Temsilcisi Martti Ahtisaarinin hazrlad ve Genel Sekreter araclyla 2007 Martnda Gvenlik Konseyine sunduu Plan (S/2007/168: 2007), Kosovann nihai statsne ilikin gelinen en son aamay gstermekteydi. Kosovaya uluslararas gzetim altnda bamszlk verilmesini ve Kosovadaki aznlk haklarnn da garanti altna alnmasn ngren Ahtisaari Plan, Srbistann tepkisine neden olmutur.4 ABD ise bu Plana ynelik desteini dile getirerek konuyu ncelikle BM Gvenlik Konseyinde zme kavuturmaya almtr. ABnin de destekledii Plan iin Gvenlik Konseyine sunulan tasarlar ise Rusya tarafndan kabul edilmemitir. Zira Rusya, Srbistann kabul etmedii bir tasarya sonuna kadar kar kacan ifade etmitir. Buna karlk ABD, Rusyay ikna etmek iin ABnin de desteini alarak farkl tasarlar zerinde alm; baarl olamaynca da Rus vetosunu amak iin konunun Gvenlik Konseyi gndeminden alnp yeniden aktif hale getirilen Temas yerine getirilmesi gecikmi ve nihai stat grmelerine

16 Tayyar Ar & Ferhat Pirini Grubuna havale edilmesini salamtr. Bu balamda George Bush 2007 Hazirannda Arnavutluka yapt ziyarette bamszlk ngren Ahtisaari Plann desteklediini ve srecin bir an nce bamszlkla sonulandrlmas gerektiini ifade etmi ve Rus vetosu ile Srbistann kar kn kastederek, eer srete diplomatik ilerleme salanmazsa, ABDnin harekete geeceini; nk Kosovaya bamszlk verme zamannn geldiini belirtmitir.(The White House, 2007, http://www.whitehouse.gov/news/releases/

2007/06/20070610-1.html, e.t. 10/07/2007). Sonuta Kosovann 17 ubat 2008de bamszln ilan etmesinin ardndan ABD hemen yeni devleti tanma yoluna gitmitir. Gnmzde 22si AB yesi olmak zere 65 devlet Kosovann bamszln tanm bulunuyor. Ancak Yunanistan, Romanya, spanya, Slovakya ve Kbrs gibi AB yeleri ile Rusya ve Bamsz Devletler Topluluu yeleri gibi devletler Kosovann bamszln henz tanmamtr. Srbistann konuyu Uluslararas Adalet Divanna gtrmesi (International Court of Justice, 2010) ve Divann orta yollu bir karar vermesine ramen, zellikle Srbistan ve Rusya Kosovann bamszln tanmayacaklarn belirtmilerdir. Ancak ABDnin Kosovann bamszl konusundaki net tavr devam etmektedir. Bu balamda 21 Mays 2009da Kosovay ziyaret eden Amerikan Bakan Yardmcs Joe Biden Kosova Meclisinde yapt konumada, Kosovann bamszlnn korunmasnn Obama ynetimi asndan bir ncelik olduunu belirtmitir. (The White House, http://www.whitehouse.gov/the_press_office/Remarks-By-The-VicePresident-To-The-Assembly-Of-Kosovo/, e.t. 17.08.2010) Ayrca ABDnin youn desteiyle Kosovann bamszln tanyan devlet saysnn artaca ngrlebilir. Makedonya Krizi ve Amerikan Politikalar Yugoslavyann dalma srecinde 8 Eyll 1991de bamszln ilan eden Makedonya, dier eski Yugoslav cumhuriyetlerinden farkl olarak, herhangi bir atma veya sava yaanmadan Yugoslavyada ayrlan tek cumhuriyet olmutur. Bununla beraber, Makedonyann krlgan yaps, blge lkelerinin farkl tutumlaryla birleince, bamszlndan itibaren lkede sorunlar eksik olmamtr. (Pettifer, 1992: 476-477) lkenin etnik yaps ve istikrarl bir devlet altyapsnn bulunmamas, Makedonyann yaad isel sorunlara kaynaklk etmekteyken; zellikle Bulgaristan ve Yunanistann tutumlar, 1990l yllarda yaanan dsal sorunlara kaynaklk etmitir. sel adan bakldnda Makedonya nfusundaki etnik heterojenlik ve 1990l yllarda Makedon yetkililerin uygulad baz politikalar, sorunlarn ana kaynan tekil etmekteydi. Bu balamda her ne kadar nfusun yzde 64 olarak ounluunu etnik

Alternatif Politika, Cilt. 3, Say. 1, 1-30, Mays 2011

17

Makedonlar olutursa da lkede yzde 25 orannda azmsanmayacak bir Arnavut nfusu, ayrca yzde 4 civarnda Trk, yzde 3e yakn Roman ve yzde 2 civarnda da Srp yaamaktayd. 1990l yllarda Balkanlarda yaanan etnik/dinsel atmalar ve Makedon yetkililerin ulus ina srecini pekitirme abalar, etnik gerilimi arttran bir faktr olmutu. Bunun yan sra blge lkelerinden Bulgaristan, Makedonyann bamszln 1991de tanrken, Makedon halkn ve Makedon dilini tanmamtr. Bulgaristana gre Makedon halk eklinde bir halk bulunmamakta; Makedonyada yaayan Slavlar, Bulgar soyundan gelmekteydi. (Kojouharov, 2004: 282) Yunanistan ise sadece Makedonyay tanmamakla kalmam, ayn zamanda 1993e kadar bu lkenin BMye yeliini de engellemitir. Makedonyann BM yelii 1993te Eski Yugoslav Cumhuriyeti Makedonya (FYROM: Former Yugoslav Republic of Macedonia) eklinde kabul edilmitir. Yunanistan isim sorunun haricinde, Makedonyann bayran deitirmesi ve anayasasnda deiikliklere gitmesi iin 1994 Nisanndan 1995 Ekimine kadar snrlarn kapatarak Makedonyaya kapsaml bir ambargo uygulamtr. (Roudometof, 2002: 33-34) Dolaysyla bu dnemde eski Yugoslavyada yaanan savalar, Yunan ambargosuyla birleince, Makedonyann zaten iyi durumda olmayan ekonomik durumu ktlemeye balamtr. Bu balamda 1990l yllarn balarnda Yunanistann tanmad, Belgrat ynetimi ile snr anlamas bulunmayan ve Bulgaristan tarafndan tannsa da kimlii ve dili kabul edilmeyen Makedonya, ayn zamanda Balkanlarda yaanan atmalarn srayabilecei en muhtemel alan olmutu. Makedonyann bu hassas konumu, ister istemez uluslararas toplumun da dikkatini ekmi ve herhangi bir atma veya sava durumu olmamasna ramen Gvenlik Konseyinin 11 Aralk 1992de alm olduu 795 sayl kararla (S/RES/795: 1992) Makedonya topraklarnda UNPROFORun (UN Protection Force) kurulmasna karar verilmitir. Bu noktada BMnin bir sava sonras bar gc olmasndan ziyade, tarihte ilk defa nleyici bir amala kurduu UNPROFOR, Makedonyann Srbistan-Karada ve Arnavutluk snrlarnda konulanarak gzlemler yapmas ve Makedonyann gvenliine ve istikrarna zarar verecek gelimeleri rapor etmesi ngrlmt. BM, 31 Mart 1995te alm olduu 983 sayl kararla bir adm daha ileri giderek, UNPROFORu, benzeri grevler ieren ancak nleyici nitelii daha ne kan UNPREDEP (UN Preventive Deployment Force) ile deitirmitir. UNPREDEP, Gvenlik Konseyinin 25 ubat 1999daki oylamada, grev sresinin in tarafndan veto edilmesine kadar grevini devam ettirerek Makedonyann gvenliinin ve lkesel btnlnn korunmasnda nemli rol oynamtr. Bu arada 1995 Ekiminde Makedonya ile Yunanistan arasnda yaplan geici bir anlamayla hem Atinann uygulam olduu ambargo son bulmu hem de Makedonyann

18 Tayyar Ar & Ferhat Pirini diplomatik alanda tannmasnn n almtr. (Roudometof, 2002: 34) Nitekim Yunanistann uluslararas kurululara yeliini srekli olarak engelledii Makedonya, bu anlamadan sonra anayasal adyla olmasa da FYROM olarak Avrupa Konseyi (EC) ve AGT (OSCE) gibi uluslararas kurululara ve NATOnun Bar in Ortaklk (Partnership for Peace) programna katlmtr. Ayrca Bulgaristanla da 1999da anlamaya varan Makedonya, Bulgaristann iilerine karmamay taahht ederken; Bulgaristan bunun karlnda Makedon dilini tanm ve Makedon soyu zerindeki iddialarn dillendirmekten vazgemitir. (Kojouharov, 2004: 282,292) Bu anlamann ardndan Makedon-Bulgar ilikileri yaplan ticari anlamalarla gelimeye devam etmitir. Makedonya, 1990larn sonuna gelindiinde gerek BMnin nleyici gle yapt katk gerek Yunanistanla imzalanan geici anlama gerekse Bulgaristanla vard anlama sonucunda istikrarn greceli olarak salamtr. Ancak Yunanistanla henz isim konusunda nihai bir anlamann yaplmam olmas ve zellikle Kosovada yaanan savan Makedonyaya yaylma ihtimali gibi istikrarszlk unsurlar skp ynetimini zor durumda brakmtr. (Vaknin, 2009: 157-158, 676; Rossos, 2008: 276) Bununla beraber Yunanistanla isim konusunda 1995te balayan mzakerelerin devam etmesi ve Kosova krizinde ABDnin aktif angajman sayesinde sz konusu krizlerden minimum hasarla klabilmitir.5 ABDnin Makedonyay tanmas ve diplomatik iliki kurmas, Yunanistann isim konusundaki itirazlar ve ABDdeki Yunan lobisinin de basks nedeniyle, 8 ubat 1994e kadar gereklememitir. Bu tarihte gerekleen tanma ise Makedonyann anayasal adndan ziyade FYROM olarak tanma eklinde olmutur. Washington ayn kayglardan hareketle, Makedonya ile tam diplomatik ilikilerin kurulmasn 1995 Eyllnde gerekletirmitir. (Shea, 1997: 186) Bununla beraber, Makedonyada doacak bir istikrarszln blgesel krizleri daha da derinletireceinin farknda olan ABD, UNPROFORa destek vererek BM ats altnda Makedonyaya Amerikan askerlerini yerletirmitir. Says 300 civarnda olan bu askeri birlik, ABDnin Balkanlara yerleen ilk askeri birlii olmas asndan nemliydi. Makedonyann istikrarn ve dolaysyla blgesel istikrar sarsacak en nemli gelime ise phesiz 2001 banda, lkedeki Arnavutlarla skp ynetimi arasnda yaanan atmalar olmutur. Bu balamda atmalar, skp ynetiminin Srbistan-Karada ile 2001 ubatnda snr anlamas imzalamasnn ardndan, zellikle Kosova snrnda yaayan Arnavutlarla Makedon gleri arasnda balamtr. atmalarda Makedonyadaki etnik Arnavutlar Ulusal Kurtulu Ordusu (NLP-National Liberation Army) ad altnda rgtlenmi ve lkedeki etnik Arnavut aznln haklarnn geniletilmesi talebiyle Makedon gvenlik glerine ynelik saldrlar dzenlemeye balamtr. (Pond, 2006: 172-173) Yaklak sekiz ay sren atmalar,

Alternatif Politika, Cilt. 3, Say. 1, 1-30, Mays 2011

19

nceleri sadece lkenin gneyiyle (Kosova snryla) snrlyken giderek skpe doru yaylarak ynetimi tehdit etmeye balamtr. (Philips, 2004: 85-115) Bu noktada Makedonyaya ynelik Amerikan angajman, skpn sz konusu krizi atlatmasnda nemli rol oynamtr. ABDnin Makedonya Politikasnda Etkili Olan Faktrler ve Krize Mdahale ABDnin Makedonyaya ynelik politikas esasnda zelde Kosova sorununun genelde ise Balkanlardaki dank durumda olan Arnavut nfusu konusunun glgesinde gelimitir. Bu balamda Makedonya, aslnda ABD asndan bal bana bir nem tamaktan ziyade, bu lkenin nemi, yaanacak bir krizin blgesel denklemde yarataca etkiyle ilikilidir. Zira Bosnadan ve hatta Kosovadan farkl olarak Makedonyann heterojen olan etnik yaps, blgede yer alan btn gleri iine ekecek blgesel bir savan yaanmasna neden olabilirdi. Bylesine bir durum ise, ABDnin 1990l yllarda genel anlamdaki Balkan angajmann sekteye uratabilirdi. Bu nedenle ABD Bosna ve Kosovadan farkl olarak Makedonyada zellikle nleyici diplomasiyi kullanarak olas istikrarszlk unsurlarnn nne gemeye almtr. Kosova politikasnda etkili olan Avrupal mttefiklerin yetersizlii ve baarszl ile ilgili faktr, Washingtonun Makedonya politikasnda da etkili olmutur. Ancak burada ncekinden farkl olarak, krizin zmnn Avrupal mttefiklere braklmas durumunda yaanacak baarszlklarn maliyeti en fazla ABDyi olumsuz etkileyecekti. Zira, zellikle Kosova krizinin zmnn ardndan ABD, oluan g boluunu doldurarak uzun vadeli olacak ekilde blgeye angaje olmutu. Oysa Makedonyada yaanacak bir krizin bymesi, Washingtonun Balkanlarda 1990lar boyunca oluturmaya alt yeni statkoyu deitirebilirdi. Ayrca ABDnin Makedonyadaki krize hem Balkanlardaki Arnavut varln rahatsz etmeden hem de skpn istikrarna zarar vermeden bir zm bulmas nemliydi. Nitekim Kosova krizi esnasndaki angajmanyla Washington, Arnavutluk ve Kosovann yan sra blgedeki dier etnik Arnavutlarla da iyi ilikiler kurmu ve uzun vadeli bir stratejik ittifakn yolunu amt. Ancak ABDnin Makedonya krizine mdahil olmamas veya mdahil olup, krizi Arnavutlarn rahatsz olaca bir zmle sonlandrmas, sz konusu ittifak ilikisini zedeleyebilirdi. Oysa krize skpn istikrarn koruyarak Arnavutlar lehine zm bulunmas, ABD asndan Balkanlarda Kosova ve Arnavutlukun yansra Makedonyann da mutlak desteinin kazanlmas anlamna gelecekti. Aslnda yukarda belirtilen siyasal ve stratejik nedenlerin dnda ABDnin

20 Tayyar Ar & Ferhat Pirini Makedonya politikasnda ekonomik faktrler de rol oynamt. Zira Bulgaristann Burgaz limanndan Arnavutlukun Vlore limanna kadar denmesi dnlen AMBO (AlbanianMacedonian-Bulgarian Oil Company) boru hatt projesi, Makedonyadan gemekteydi. (Philips, 2004: 183) Dolaysyla bu hattn Makedonyadan gemesi, Makedonyada istikrarszlk istenmemesi iin yeterli bir sebepti. Ayrca Makedonyada yaanacak bir istikrarszln Arnavutluk ile Bulgaristan kar karya getirmesi olasl, ngiliz ve Amerikan petrol irketleri tarafndan desteklenen bu boru hatt projesinin baarsz olmasna yol aabilirdi. ABDnin krize mdahil olmas ve krizi baarl bir ekilde zme kavuturmas, Washingtonun uluslararas saygnl asndan da nemliydi. Zira Clintonn grev sresinin sona erdii ve George W. Bushun grevine henz yeni balad bir dnemde meydana gelen bu insani krize baarl bir zm bulunup bulunmamas, ABDnin atmalarn zmne ynelik taahhtlerini perinlemesi kadar, greve yeni balayan Bush ynetimi asndan da ilk uluslararas snav niteliindeydi. Ayrca, Makedonyada yaanan krizde, atmalarn, dier lkelere ve blgelere yaylmadan sona erdirilmesi nemliydi. Zira atmalarn banda srece mdahil olunmasayd, diplomatik yntemlerle zlebilecek olan krizin derinlemesi, yaylmas ve askeri mdahale opsiyonunun devreye sokulmas gerekebilirdi. Bu balamda, her ne kadar bar koruma misyonu yrtebilse de ABnin operasyonel adan tek bana btncl ve koordineli bir askeri mdahaleyi gndeme getirme olasl zayft. ABnin askeri bir mdahalede baarl olacan varsaysak bile; ABDnin sreci dardan izlemek yerine, srete belirleyici olmay tercih etmesi kendi asndan daha rasyonel bir karard. zellikle son faktrn etkisiyle harekete geen Amerikan ynetimi, 2001 Hazirannda James Pardewi zel temsilci olarak grevlendirmitir. Pardewin yan sra AB zel Temsilcisi Franois Leotarn da katld mzakereler sonucunda nceki krizlerden farkl olarak nispeten ksa srede, 13 Austos 2001de zme ulalm (Popetrevski ve Latifi, 2004, ss. 29-31) ve ikisi Makedon ikisi Arnavutlarn temsil edildii drt byk Makedon siyasi partisinin katlmyla Ohrid ereve Anlamas imzalanmtr.6 Bu anlamada kazanan en nemli taraf ABD olmutur. Zira deyim yerindeyse, ABD tek bir kurun atmadan, hem nceki kazanmlarn korumu hem de taraflar arasnda stlendii rol sayesinde blgedeki etkisini ve prestijini arttrmtr. Anlamada, Makedonya Cumhurbakan Boris Trajkovskinin ve AB zel Temsilcisinin yan sra ABD Temsilcisi Pardewin de imzasnn bulunmas bu adan nemli bir gsterge olarak deerlendirilebilir. Anlamaya gre, (Ohrid Framework Agreement,

Alternatif Politika, Cilt. 3, Say. 1, 1-30, Mays 2011

21 e.t. 16.08.2010) etnik

www.faq.macedonia.org/politics/framework

_agreement.pdf,

Arnavutlar silah brakacaklar ve saldrlara son vereceklerdi. Yerel ynetimlerin glendirilmesini ve yetkilerinin arttrlmasn ngren anlama, bu balamda yerel gvenlik grevlilerinin seilmesini ve nfusun yzde 20sinin farkl bir dil konumas durumunda, resmi dil olan Makedoncann yan sra sz konusu dilin de resmi dil olarak kabul edilmesini ngrmekteydi.7 Bu gibi yerlerde, sz konusu dilde yksek renim verilmesi de devlet tarafndan desteklenecekti. Aznlklarn siyasal ve kltrel haklarnda iyiletirmeler yaplmasn ngren anlama, parlamentoda aznlk haklarn ilgilendiren konularda, ounluun yan sra aznlk gruplarnn da ounluunun aranmas (ifte ounluk) koulunu getirmekteydi. Toparlamak gerekirse, Makedonya iinde balayan 2001 krizi henz lke dna tamadan ve askeri mdahale gerektirmeden diplomatik yntemlerle kolayca zme kavuturulabilmiti. phesiz bu krizin zmnde ABDnin katks olduka byktr. Ancak bata AB olmak zere dier aktrlerin de Makedonyadaki istikrarszln blgeye yaylmadan nlenmesini istemeleri ve bu amala ABDye destek vermeleri, krizin hzl bir ekilde zlmesinde etkili olmutur. Ayn durum, aada ele alnacak olan kriz sonras dnemdeki Makedonya politikas iin de geerlidir. ABDnin Kriz Sonras Makedonya Politikas ABDnin kriz sonras Makedonya politikas ele alndnda, Washingtonun kriz sonras srete dorudan bir inisiyatif stlenmedii sylenebilir. Zira ABD, 11 Eyll saldrlarnn ardndan dikkatini terrle mcadele balamnda nce Afganistan ve ardndan da Irak zerinde younlatrmt. Gvenlik politikalarnn Afganistan ve Irak odakl grld bu dnemde, ABDnin 1990l yllarda bile Orta Dou veya Orta Asya kadar hayati bir blge olarak grmedii Balkanlarn, Amerikan politikalarnda tekrar ikinci plana dmesi doald. Bununla beraber, Makedonyadaki krizin ardndan yaplan Ohrid ereve Anlamasnn gereklerinin yerine getirilmesi iin blgeye ynelik angajmann tamamen sona erdirmeyen ABD, hem NLAnn silahszlandrlmasnda hem de Makedon yetkililerin sz konusu reformlar hayata geirmesi konusunda rol oynamaya devam etmitir. ABDnin buradaki rol, aktif bir ekilde inisiyatif stlenmekten ziyade taraflar zerinde bask oluturarak, srecin istikrarszlamasn engellemek eklinde olmutur. Washington, ayrca anlamann ykmllklerinin yerine getirilmesi iin nce NATO zerinden daha sonra ise AB zerinden uygulanan politikalara destek vermitir. Bu balamda Makedonyadaki etnik Arnavut gerillalarnn silahlarnn toplanmas iin NATO, yaklak

22 Tayyar Ar & Ferhat Pirini 4,000 askerle bir operasyon (Operation Essential Harvest) gerekletirmitir. (Pond, 2006: 176) Yaklak bir ay sren bu misyonda NLA kendisine bal birlikleri datm ve gerillalarn silahlar byk lde teslim edilmitir. Bunun ardndan yine NATO tarafndan, ereve Anlamasnn uygulanmasn salamak iin lkede bulunan uluslararas sivil personelin korunmas ve srecin gzlenmesine ynelik yaklak 700 askerin katld bir baka operasyon (Operation Amber Fox) balatlmtr. (Pond, 2006: 176) 2002 Aralnda ABnin Kopenhag zirvesine kadar NATO tarafndan yrtlen misyon, bu tarihten itibaren AB ile egdml bir ekilde yrtlmeye balanmtr.8 31 Mart 2003te NATOnun Makedonyadaki askeri grevini resmi olarak AB Acil Tepki Gcne (EUs Rapid Reaction Force) devretmesi ve ABnin Konkordiya (Concordia) misyonunun balamas ile srecin artk ABnin inisiyatifine getii grlmektedir. (Council of the European Union, http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/Council%20Decision %20launch%20of%20the%, e.t. 17.08.2010) Nitekim 15 Aralk 2003te bu misyonun da sona ermesinin ardndan, yine AB balamnda Proxima adl bir AB Polis Gc kurulmutur. (Council of the European Union, http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/ ProximaBrochure.pdf, e.t. 17.08.2010) Yaklak 200 kiiden oluan bu misyon, aslnda Makedonyadaki istikrarda gelinen noktay da gstermekteydi. Zira silahsz olan bu misyon, sradan kolluk grevlerini yerine getirmekten ziyade yerel polis gcnn eitilmesini amalamaktayd. Grev sresi normalde bir yl olup, bir yl daha uzatlan Proxima, 14 Aralk 2005te son bulmutur. Burada dikkat ekilmesi gereken nokta, srete her ne kadar siyasal desteini verse de Ohrid ereve Anlamasnn ardndan ABDnin Makedonyadaki NATO operasyonlarna askerlerini gndermemi olmasdr. (Kim, 2008: 11) phesiz ABDnin bu tavr, Bosna veya Kosovaya mdahale ederken dikkate ald asker kaybnn douraca siyasi risklerle ilikili deildir. Zira bu grevlerde olas asker kayb Bosna ve Kosovaya nazaran minimum dzeydeydi. ABDnin bu politikas, o srada Afganistanda savayor olmas ve Iraka mdahaleye hazrland iin oluan asker ihtiyac ile de aklanamaz. Zira Makedonyadaki grev glerinin tm, Washington iin nicelik asndan olduka sembolik saylabilecek dzeydeydi. Bu balamda ABDnin politikas, Bosna ve Kosovadaki kriz sonras dnemlerde izlemi olduu politikalarla paralel olarak, istikrarszln nlenmesinin hemen ardndan, yeniden yaplanma srecinin ABye devredilmek istenmesi ile aklanabilir. Nitekim ABDnin Makedonyadaki kriz sonras yeniden yaplanma srecini ABye devretmesi, hem ABnin Ortak Gvenlik ve Savunma Politikas oluturmasna katk yapacak, hem de ABye krizlere mdahale ve yeniden yaplanma sreleri konusunda deneyim kazandracakt.

Alternatif Politika, Cilt. 3, Say. 1, 1-30, Mays 2011

23

Bylece ABD, durum kendisi iin aciliyet gerektirmedike ve karlarn dorudan etkilemedike, Balkanlarda kacak olan kk istikrarszlklara dorudan askeri bir mdahale gereksinimi duymayacakt. ABDnin kriz sonras dnemdeki bu politikasn Makedonyaya kaytsz kalmas eklinde yorumlamak yanl olur. Zira ABD Makedonyadaki istikrarszln giderilmesi iin 2001 sonrasnda her ne kadar askeri katk yapmamsa da skpn istikrarn korumas iin byk aba sarf etmitir. Kriz sonras dnemdeki bu abalarn bandaysa, ABDnin Makedonyay FYROM yerine, anayasal ismi olan Makedonya Cumhuriyeti olarak tanmas gelmektedir. (Kim, 2008: 16) Bu balamda ABDnin bu kararnn zamanlamas olduka nemlidir. nk Ohrid ereve Anlamas kapsamnda adem-i merkezi bir yapnn (decentralisation) oluturulmasna ynelik olarak 7 Kasm 2004te bir referandum dzenlenecekti ve bu referandum sonucunun olumsuz kmas, krizin bandan beri harcanan diplomatik abalar boa karp istikrarszln yaylmas sonucuna yol aabilirdi. ABD bunu nlemek iin bir taraftan Makedonyada btn taraflar zerinde siyasi bask yapm; dier taraftan referandumdan gn nce 4 Kasm 2004te Makedonyay anayasal adyla tandn ilan etmitir. Sonuta, bu kararn da etkisiyle oylanan referandum sonucunda ademi merkezi yap kabul edilmi ve Ohrid ereve Anlamasnn en nemli ayaklarndan birisi gerekletirilmitir. Ayrca ABDnin bu tutumu, dier devletlerin de Makedonyay anayasal adyla tanmasn tevik etmitir. Gnmzde BM yelerinin yzde 70e yakn Makedonyay, FYROM yerine anayasal ismi olan Makedonya Cumhuriyeti olarak tanmaktadr. ABD, Makedonyann istikrarszlk unsurlarndan birisi olan Yunanistanla yaanan isim sorunu konusunda BM erevesinde giriimlerini srdrmektedir. Bu balamda Yunanistan ve Makedonya arasnda 1995te imzalanan geici anlamadan bu yana mzakereler devam etmekle beraber, ABDli eski diplomat Matthew Nimetzin BM Genel Sekreteri zel Temsilcisi sfatyla yapt arabulucuk giriimlerinden henz bir sonu alnamamtr. Yunanistann vetosu yznden NATO ve AB gibi uluslararas kurululara ye olma konusunda skntlar yaanmakla beraber, en azndan Atinann Makedonya zerindeki basksnn 1990lardaki kadar etkili olmad sylenebilir. Toparlamak gerekirse, 1990larn banda bamszln kazandktan sonra isel ve dsal birok istikrarszlk unsurunun sz konusu olduu Makedonyann bu sorunlar amasnda ABDnin ciddi katks olmutur. sel adan bakldnda her ne kadar ekonomik skntlar bir istikrarszlk unsuru olarak varln devam ettirse de 2001deki atmalarla younluunu arttran etnik ayrmalar, Ohrid ereve Anlamas ile minimize edilmitir.

24 Tayyar Ar & Ferhat Pirini Dsal adan bakldnda ise 1990larn banda neredeyse hibir komusuyla snr anlamas bulunmayan ve ok sayda sorunu bulunan Makedonya, ABDnin tevikiyle 2009 Ekiminde Kosova ile de snr anlamas yapmtr. Normal artlar altnda Makedonyann sahip olduu tek dsal istikrarszlk unsurunun Yunanistanla olan isim sorunu olduu sylenebilir; ancak bu konunun bir atmaya dnme olasl olduka dktr. Sonu Souk Savan sona ermesi, ABD asndan yeni ncelikleri ve politika seeneklerini gndeme getirmitir. ABD, bu ncelikleri koruma ve politikalar hayata geirme konusunda kresellemeyle beraber artan karlkl bamll da dikkate almak durumunda kalmtr. Yeni dnemde dnyann herhangi bir blgesinde meydana gelen bir gelime, Amerikan karlarn dorudan ilgilendirmese bile, ABDnin sorunlara kaytsz kalmas mmkn deil. Balkanlarda yaanan krizlerin ve atmalarn yansmalar ise dorudan ve dolayl biimde gemite de grld gibi ABDnin gvenliini etkilemektedir. Souk Savan sona ermesiyle ortaya kan g boluunun salad avantajn da etkisiyle ABD blgesel gvenlik sorunlarna daha farkl bir anlayla yaklamaya balamtr. ABDnin Souk Sava sonras dnemde izledii politikalar, farkl isimler ve farkl ieriklerle ortaya konmu olsa da genelde bunlarn ortak yn, ABDnin kresel stnlne dayanan yeni bir statkonun oluturulmasna arlk verilmesidir. Dolaysyla Baba Bush dneminde Yeni Dnya Dzeni, Clinton dneminde Seici Angajman ve Genileme ve oul Bush dneminde nleyici Sava ve nceden Vuru gibi sylemler, aslnda z itibariyle ABDnin dnya politikasndaki stnln korumay amalamaktayd. Bu erevede Bosna, Kosova ve Makedonya angajmanlar, dnya genelinde ABDnin askeri ve siyasi stnln gstermesi asndan karlmayacak nitelikte frsatlard. Zira, ABD bu mdahalelerde inisiyatifi stlenerek, Souk Sava dneminde olduu gibi Souk Sava sonras dnemde de Avrupann kendi bana gvenlik sorunlarn zemeyeceini gstermi oldu. Souk Sava sonras dnemde Avrupada istikrarn korunmasna kendi ekonomik ve stratejik karlar asndan nem veren ABD, ilk dnemlerde bu alandan dlanmamak ve hatta mmkn olduunca arln hissettirmek iin NATO mekanizmasyla blge zerindeki etkinliini srdrmeyi amalamtr. Bu balamda Bosna ve Kosova mdahaleleri ile NATOnun genileme stratejisi erevesinde eski Dou Blou lkeleriyle giriilen askeri angajman, Avrupa merkezli bir savunma ve gvenlik politikasnn nn kesme giriimi olarak da deerlendirilebilir. Dier bir ifadeyle, ABDnin Bosna, Kosova ve Makedonya krizlerindeki angajman

Alternatif Politika, Cilt. 3, Say. 1, 1-30, Mays 2011

25

aslnda salt insani amal politikalar olmaktan te, Washington tarafndan Souk Sava sonras dnemde ekillenmeye balayan yeni uluslararas sistemden kaynaklanan stratejik kayglarn rndr. Nitekim, Bosna krizi 1992de ortaya kmakla beraber, krize ancak 1995te mdahale edilmesi ve bir anlamda yaanan katliamlara seyirci kalnmas, gerekletirilen mdahalenin insani boyutundan ziyade stratejik boyutunu yanstmaktadr. Ayrca Bosnadan farkl olarak Kosova krizinde, hemen harekete geilmesi ve bu kez potansiyel bir istikrarszlk unsuru olarak grlen Belgrad ynetimine dorudan askeri mdahalede bulunulmasn da bu stratejik karlar balamnda dnmek gerekir. Son olarak Makedonya krizinde atmalar bymeden dorudan bir diplomatik giriimle srece mdahale edilmesi ve etnik Arnavut gerillalarn kontrol altna alnmas da yine Washingtonun stratejik karlar asndan gerekli grlmtr. ster Kosovann bamszlk ilannn ardndan yaanacak olas gerilimler, ister Bosna barnn kmesi isterse Makedonyadaki Amerikal istikrarszln siyasi artmas ihtimali Balkanlarn olsun ABDnin blgeye gz ynelik nnde politikasnda elde ettii stratejik avantaj korumaya devam edecei dnlebilir. evreler de, mevcut durumunu bulundurduklarnda, ABDnin blgeye olan angajmannn devam etmesi gerektiini dnmektedir. zellikle Bosna ve Kosovada ABDye duyulan sempati, ABDnin bu lkelerde hl ciddi bir etkiye sahip olduunu gstermektedir. Bulgaristan ve Romanyadaki askeri sler ise, ABDnin dier blgelerdeki askeri operasyonlar iin nemli bir konuma sahip bulunmaktadr. ABDnin Balkan politikasnn temelinde yatan faktrlerden biri de blge lkelerinin Avrupa-Atlantik ittifakna dhil olmalar ve bu erevede, ilgili askeri ve siyasi yapya entegre olmalarnn salanmasdr. Amerikan ynetimi, Bosna krizinden itibaren bu erevede admlar atm, ncelikle ABnin sz konusu krizlerde rol oynamasn tevik etmitir. Blgede siyasi istikrarn kurulmas, Avrupa gvenlii asndan da byk nem arz etmektedir. nk tarihi deneyimler, Balkanlardaki istikrarszlklarn Avrupadaki istikrar ve bar ortamn da tehdit edebileceini gstermektedir. Bu nedenle bundan sonraki ama NATOnun mdahalesini gerektirecek krizlerin yaanmasn nlemektir. ABD, Avrupa ve Avrasya lerinden Sorumlu Dileri Bakan Yardmc Philip Gordonun (2010) 14 Nisan 2010da Senato Dileri Komitesinin Avrupa Alt Komitesinde Senato yelerine hitaben yapt konumada da ayn noktaya vurgu yapmas dikkati ekmektedir: Balkan politikamz demokratik, mreffeh, gvenli bir Avrupa oluturmaya ilikin

26 Tayyar Ar & Ferhat Pirini tarihi amacmzn bir paras olarak dnyoruz. Bu vizyon iin Avrupal dostlarmzla birlikte alyoruz. Son yirmi yldr Dou Avrupa ve Balkan lkelerinin szn ettiim Avrupa projesine balanma istekleri, bu abamzn amacna ulatn gstermektedir. Ancak iimiz henz bitmedi. Bu projenin tm Dou Avrupada ve Balkanlarda btn lkeler tarafndan benimsenmesine kadar abamz srdreceiz. Bunun yolunun blge lkelerinin Avrupa-Atlantik kurumlarna dhil olmalarndan getiini dnyoruz. Bunun ise en nemli iki aya, NATO ve ABdir. ABD, blgenin istikrara kavumasna paralel olarak burada bulundurduu askeri gc azaltmay ve sorumluluu ABye devretmeyi plnlamaktadr. Bu erevede Bosnada NATO liderliindeki SFORun grevi 2004te sona ermi ve bunun yerini 2000 dolaynda bir askeri gce sahip olan EUFOR (AB Gc) almtr. Kosovada bir baka NATO gc olan KFORa ait asker says ise 2008 ubatndaki bamszlk sonrasnda azalarak 2010da 10,000in altna inmitir. Bosna bata olmak zere oluturulmaya allan gvenlik yaplanmasnn temel amac, blgede bir gvenlik boluunun domasna engel olmaktr. 2009 Maysnda Kongre tarafndan hazrlanan bir raporda da ABDnin blgeye ilikin angajmannn mali boyutunda ciddi bir azalma olduu ortaya konmaktadr. rnein 2002 ylnda Balkan lkelerine yaplan yardm 621 milyon dolar iken; bu rakam 2010da 284 milyon dolara gerilemitir. Zaten yaplan yardmlarn da temel amac blge lkelerinin Avrupa-Atlantik kurumlarna entegrasyonlarn tevik etmektir. Bu balamda ABDnin amac, blge lkelerinde demokrasiyi, piyasa ekonomisini, sivil toplumu ve basn zgrln glendirmek; kitle imha silahlarnn yaylmasn, uyuturucu ve insan kaakln nlemek ve insan haklarnn gelimesini tevik etmektir. ABD, bu srete yukardaki amalara ulamak iin ABnin blgede daha fazla rol almasn desteklemektedir.

Alternatif Politika, Cilt. 3, Say. 1, 1-30, Mays 2011

27

SON NOTLAR
*

Prof. Dr., Uluda niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Uluslararas likiler Blm, Bur sa. Dr., Uluda niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Uluslararas likiler Blm, Bursa.

**

Krlgan bir ekonomiye sahip olan Yugoslavyann 16 milyar dolar civarnda olan d borcunun, dalma halinde nasl tahsil edilecei konusunun da Washingtonun bu tutumunda etkili olduu iddia edilmektedir. (Kenar, 2005: 485-487; Smith, 1991)
2

Aslnda Amerika'nn bu yeni politikas, ekonomik bakmdan olduka maliyetli olan ve global stnle dayal politika ile siyasal maliyeti yksek olan gekleneksel izolasyonist politikann karmn temsil etmekteydi. (Maynes, 1994: 3-20) Bu politikayla beraber Amerikan d politika literatrne iki yeni kavram girmitir. Bunlar "pozitif garanti" ve "negatif garanti" kavramlardr. Pozitif garanti, ABD'nin, saldrya urayan mttefik lkeleri nkleer gle savunmasn ("we will defend you"), negatif garanti ise dier lkelere kar nkleer saldrda bulunulmamasn ("we will not attack you") ngrmekteydi.
3

2001de Makedonyada yaanan ve aada ele alnan gelimeler buna rnek verilebilir. Nitekim Makedonyada yaayan Arnavutlar, haklarnn geniletilmesi talebiyle silahl direnie balaynca, skp ynetimi ABDnin de devreye girmesiyle hemen harekete geerek Arnavutlara istedikleri haklar anayasal dzeyde tanm ve bir dier istikrarszlk unsurunun bymeden nne geilebilmitir.
4

Aznlk haklar konusunda Ahtisaari Plan ile aada ele alnacak olan Ohrid ereve Anlamasnda nemli benzerlikler bulunmaktadr.
5

Kosova Sava esnasnda 360,000 civarnda Kosoval Arnavutun mlteci olarak Makedonyaya snmas, lkede bir istikrarszlk kayna olarak deerlendirilse de ABD savan hemen ardndan mltecilerin hzl bir ekilde geri dnmesini salayarak Makedonyada Kosova kaynakl herhangi bir kriz yaanmasn nlemitir. Bununla beraber, mlteci krizinin Makedon ekonomisi zerinde olumsuz etkileri olmutur. (Vaknin, 2009: 157-158, 676; Rossos, 2008: 276)
6

Mzakerelere atmalar balatan NLA katlmamakla beraber, Arnavut siyasi partileri olan Democratic Party of the Albanians (DPA) ve Party for Democratic Prosperity (PDP) temsilcileri, 2001 Maysnda Prizrende NLA ile yaptklar toplantda ortak hareket etme karar almlard. (Popetrevski ve Latifi, 2004: 29-31)
7

Bu erevede Makedonyadaki Arnavut aznlk, 12den fazla belediyede ounluu oluturduu iin bu belediyelerde Makedoncann yan sra Arnavuta da resmi dil olarak kabul edilmi ve devlet destekli Arnavuta yksek renimin yolu almtr. (Kim, 2008: 8)
8

NATOnun AB ile yrtt bu misyona Uyumlu ttifak (Operation Allied Harmony) ad verilmitir.

KAYNAKA ARBATOV, A.G. (2000), The Transformation of Russian Military Doctrine: Lessons Learned from Kosovo and Chechnya, The George C. Marshall European Center for Security Studies The Marshall Center Papers, No. 2. ATIYAS, N.B. (1995), Mediating Regional Conflicts and Negotiating Flexibility: Peace Efforts in Bosnia-Herzegovina, Annals of the American Academy of Political and Social Science , Flexibility in International Negotiation and Mediation, 542, ss. 185-201. BANKS W.C.ve STRAUSSMAN, J.D. (1999), A New Imperial Presidency? Insights from U.S.

28 Tayyar Ar & Ferhat Pirini

Involvement in Bosnia, Political Science Quarterly, 114/2, ss. 195-217. BARANOVSKII, V. (1999), Kosovo: Russias Interests Are Very Important, International Affairs: A Russian Journal, Vol. 3, 1999, http://www.ciaonet.org/olj/iarj/iarj_99bav01.html, (e.t. 22/07/2003). BAUM, M.A. (2004), How Public Opinion Constrains the Use of Force: The Case of Operation Restore Hope, Presidential Studies Quarterly, 34/2, ss. 187-226. BIEBER, F. (2002), Nationalist Mobilization and Stories of Serb Suffering: The Kosovo Myth from 600th Anniversary to the Present, Rethinking History, 6/1, ss. 95110. BLANK; S.J. ve dierleri. (1995), U.S. Policy in the Balkans: A Hobsons Perspective, Strategic Studies Institute, U.S. Army War College. BOWKER, M. (1998), The Wars in Yugoslavia: Russia and the International Community, EuropeAsia Studies, 50/7, ss. 1245-1261. COUNCIL OF THE EUROPEAN UNION, (2010), http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/Council%20Decision%20launch%20of%20the%, (e.t. 17.08.2010). COUNCIL OF THE EUROPEAN, (2010), UNION,http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/ProximaBrochure.pdf, (e.t. 17.08.2010). AUEV, R. (1994), Bosna, 1. Cilt, ev. Nevzat Akku ve dierleri, stanbul: Third World Relief Agency. RUMER, E.B. (2002), Flashmans Revenge: Central Asia after September 11, Strategic Forum, No. 195. GLENNY, M. (2000), Balkanlar1804-1999: Milliyetilik, Sava ve Byk Gler , ev. Mehmet Harmanc, stanbul: Sabah Yaynlar. GORDON, P. (2010), http://www.uspolicy.be/Article.asp?ID=64E8DB7B-A85A-4AB0-98B683535C222738, (e.t. 17.09.2010). GREENWOOD, C. (1993), The International Tribunal for Former Yugoslavia, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), 69/4, ss. 642-644. HOLBROOKE, R. (1997), Correspondence, New Republic, 217/9, s. 4. HOLBROOKE, R. (1995), U.S. Department of State Dispatch, 20 March 1995, 6/12, ss. 209-217. IGNATIEFF, M. (2000), Sanal Sava: Kosova ve tesi, ev. Grol Koca, stanbul: Everest Yaynlar . INTERNATIONAL COURT OF JUSTICE, (2010), Kosovo cij.org/presscom/advisoryProceedings.php?p1=6, (e.t. 17.08.2010).

Proceedings

http://www.icj-

KENAR, N. (2005), Bir Dnemin Perde Arkas Yugoslavya: Yugoslavya Sorununun Ulusal ve Uluslararas Boyutu, Ankara: Palme Yaynclk. KIM, J. (2005), Bosnia and the European Union Military Force (EUFOR): Post-NATO Transition, CRS Report for Congress. KIM, J. (2008), Macedonia (FYROM): Post-Conflict Situation and U.S. Policy, CRS, CRS Issue Brief for Congress.

Alternatif Politika, Cilt. 3, Say. 1, 1-30, Mays 2011

29

KOJOUHAROV, A. (2004),Bulgarian Macedonian Nationalism: A Conceptual Overview, OJPCR: The Online Journal of Peace and Conflict Resolution, 6/1, ss. 282-295. LARRABEE, S.F. (1991) Long Memories and Short Fuses: Change and Instability in the Balkans, International Security, 15/3, ss. 58-91. LAYNE, C. (1998), Rethinking American Grand Strategy? Hegemony or Balance of Power i n the Twenty-First Century, World Policy Journal, 15/2, ss. 8-28. LAYNE, C. (1997), From Preponderance to Offshore Balancing: Americas Future Grand Strategy, International Security, 22/1, ss. 86-124. MAYNES, C.W. (1994), A Workable Clinton Doctrine," Foreign Policy, No. 93 ss. 3-20. OHRD FRAMEWORK AGREEMENT, www.faq.macedonia.org/politics/framework_agreement.pdf, (e.t. 16.08.2010). (2001),

PETTIFER, J. (1992),The New Macedonian Question, International Affairs (Royal Institute ofInternational Affairs 1944-), 68/3, ss. 475-485. PHILLIPS, J. (2004), Macedonia: Warlords and Rebels in the Balkans, New York: I.B. Tauris. POND, E. (2006), Endgame in the Balkans : Regime Change, European Style, Washington D.C.: Brookings Institution Press. POPETREVSK, V. ve LATF, V. (2004), The Ohrid Framework Agreement Negotiations, The 2001 Conflict in FYROM Reflections, Conflict Studies Research Centre, ss. 29-36. POSEN, B.R. ve ROSS, A.L. (1997), Competing Visions for U.S. Grand Strategy, International Security, 21/3, ss. 5-33. RAMBOUILLET AGREEMENT: INTERIM AGREEMENT FOR PEACE AND SELF-GOVERNMENT IN KOSOVO, (2006), http://www.state.gov/www/regions/eur/ksvo_rambouillet_text.html , (e.t. 04/05/2006). REMARKS BY THE VICE PRESIDENT TO THE ASSEMBLY OF KOSOVO, (2010) http://www.whitehouse.gov/the_press_office/Remarks-By-The-Vice-President-To-The-Assembly-OfKosovo/, (e.t. 17.08.2010) ROSSOS, A. (2008), Macedonia and the Macedonians: A History, California: Hoover Institute Press. ROUDOMETOF, V. (2002), Collective Memory, National Identity, and Ethnic Conflict : Greece, Bulgaria, and the Macedonian Question, London: Praeger. S/1999/779 (1999), June 12, 1999. S/2007/168, March, 26 2007. S/RES/713 (1991), September 25, 1991. S/RES/743 (1992), February 21, 1992. S/RES/795 (1992), December 11, 1992. S/RES/819 (1993), April 16, 1993.

30 Tayyar Ar & Ferhat Pirini

S/RES/824 (1993), May 6, 1993. S/RES/836 (1993), June 4, 1993. S/RES/1160 (1998), March 31, 1998. S/RES/1199 (1998), September 23, 1998. S/RES/1203 (1998), October 24, 1998. S/RES/1244 (1999), June 10, 1999. SHEA, J. (1997), Macedonia and Greece: The Struggle to Define a New Balkan Nation , New York: McFarland & Company. SMITH, R.E. (1991), Yugoslavia Faces Financial Crisis, Too, International Herald Tribune, 4 July 1991. STEPANOVA, E.A. (1999) Explaining Russia's Dissention on Kosovo, CSIS PONARS Policy Memo 57, Carnegie Moscow Center. THE DAYTON PEACE ACCORDS, http://www.state.gov/www/regions/eur/bosnia/bosagree.html, (e.t. 10/05/2006). (1995),

THE NATIONAL SECURITY POLICY OF USA, (2002), http://www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf, (e.t. 08/05/2006). THE WHITE HOUSE, (1995), A National Security Strategy of Engagement and Enlargement, Washington, DC: U.S. Government Printing Office. THE WHITE HOUSE, (2007), http://www.whitehouse.gov/news/releases/2007/06/20070610-1.html, (e.t. 10/07/2007). TILI, L. D. (1999), Milliyetiliin Penesindeki Kartal: Kosova, Ankara: mit Yaynclk. VAKNIN, S. (2009), Macedonia: A Nation at a Crossroads, Skopje: Narcissus Publications. WOEHREL, S. ve KIM, J. (2001), Kosovo and U.S. Policy, CRS Issue Brief for Congress. WOEHREL, S. ve KIM, J. (2008), Kosovo and U.S. Policy, CRS Issue Brief for Congress. YELTSIN, B. (2001), Geceyars Gnlkleri, (ev. Ahmet Fethi), stanbul: Trkiye Bankas Yaynlar.