TRKYEDE FARKLI OLMAK

Din ve Muhafazakarlk Ekseninde tekiletirilenler

Binnaz Toprak (Proje Sorumlusu) rfan Bozan Tan Morgl Nedim ener

NDEKLER NSZ .........................................................................................................................................1 GR ...........................................................................................................................................2

ARATIRMANIN AMACI...........................................................................................................4 ARATIRMANIN METODOLOJS..........................................................................................7 ARATIRMAYA LKN GENEL GZLEMLER................................................................13

FARKLI KMLKTEKLER TEKLETRME VE TOPLUMSAL BASKI..................18

I. YAAM TERCHLERNDEN KAYNAKLANAN TOPLUMSAL BASKI..........................................19

"Mahalle" Bnyesinin Kaldramadklar: Genler.......................................................19 Anadolunun Yeni tekileri: Laikler..............................................................................35

II. DEEN ANADOLU MSLMANLII VE TOPLUMSAL BASKI: RAMAZANDA KAMUSAL ALANLAR .............................................................................................................................................39

Ramazanda Kamusal Alanlar...........................................................................................39

III. DETRLEMEYEN KMLKLER VE TOPLUMSAL BASKI........................................................52

Anadolunun Grnmeyen, Grnmemek Zorunda olan Madurlar: Aleviler.....52 Toplumsal Basknn Zaman ve Mekan tesi Muhataplar: Kadnlar..........................76. Kentlerin Sahipsiz ve Mlksz ocuklar: Buuk Millet ingeneler .....................101 e Dnk Yaama Mecbur Braklanlar: Anadolu Hristiyanlar...............................103 KTDAR KAYNAKLI BASKI VE CEMAAT FAALYETLER........................................108
I. DEVLET MEMURLARI VE KADROLAMA........................................................................................110

II. YAAM TARZINA MDAHALE: K VE KL MEKANLAR................................................... 126 III. DEEN MESA SAATLER: CUMA.............................................................................................

137 i

IV. YEN CAT BR ETKNLK: KUTLU DOUM HAFTASI................................................................. 142 V. ETM, YAAMI VE FETHULLAH GLEN CEMAAT............................................................ 144

Sosyal Devlete Alternatif bir Model: Cemaat Dershaneleri ve Ik Evleri........... 147 Esnaf, Dnyas ve Fethullah Glen Cemaati........................................................... 163 SONU VE NERLER.......................................................................................................... 171

ii

NSZ Bu aratrma, Ak Toplum Enstits (Proje Kodu: 20022515) ve Boazii niversitesi Bilimsel Aratrmalar Projesi (Proje Kodu: 08M105 ) tarafndan desteklenmitir. Her iki kuruma da verdikleri mali destek iin teekkr ederiz. al mamz srecinde pek ok kii bize yardmc oldu. Bunlar arasnda, gittiimiz kentlerde bize Anadolu insannn misafirperverliini sergileyen yeni edindiimiz dostlar ve deerli zamanlarn vererek sorularmz cevaplayan kiiler bata olmak zere grlerini bizimle paylaan Ak Toplum Enstits Direktr Hakan Altnay, Boazii niversitesi retim yeleri Yeim Arat ve Hakan Ylmaz, Galatasaray niversitesi retim yesi Ahmet nsel, her trl idari sorunumuzla ilgilenen Ak Toplum Enstits Program Sorumlusu Gke Tylolu, on iki il ve stanbulun iki semtinde kayda aldmz konumalar deifre eden Gliz Atsz, Aye avdar, Jaklin elik ve Filiz retmene katklar iin teekkr ederiz. Aratrmann kurgulanmas, saha almalarnn yrtlmesi, bulgularn aktarlmas ve deerlendirilmesi aamalarnn tmnde, mali destek aldmz kurumlarn hibir mdahalesiyle karlamadmz ayrca belirtmeyi nemli buluyoruz.

GR Sosyal bilimler literatrnde Ferdinand Tnniesden bu yana cemaatten cemiyete gei olarak nitelendirilen, toplumsal basklarn hakim olduu ve bu basklarn arka plana itildii iki farkl toplum modelini betimleyen ayrm, modernitenin en nemli unsurlarndan biri saylr. Herkesin birbirini tand, yzyze ilikiler kanalyla toplumsal normlarn olutuu, her bireyin yaamnn bakalarnn gz nnde ve bakalarnn denetimine tabi olduu, din ve geleneklerin bireyin yaamn ynlendirdii modern-ncesi toplumlardan modern topluma gei, bireye geni bir zgrlk alan tanm, bireysel yaamlar grnr olmaktan km, birey bakalarnn basklarna maruz kalmadan kendi yaam alann ve tercihlerini saptayabilir olmutur. Hi kukusuz modern toplum, bireyler asndan tm basklardan arndrlm toplum deildir. Geleneksel toplumlardan modern topluma gei beraberinde farkl tr basklar da getirmitir. Sosyal bilimlerdeki kuramsal al malarn gndeme getirdii eletiriler bu tr basklara dikkatimizi ekmektedir. Bu eletirilere gre, evet, modern toplumda birey artk zgrdr ama bu zgrlnde yapayalnzdr. Dev kentlerde yaamakta, dev brokrasilerin arklar altnda ezilmekte, iktidarlarn yaam hakknda verdii kararlara ara sra oy vermenin dnda katlamamakta, giderek edilgenletirilmektedir. Kitle toplumunun bireyi, aresizlie ve yalnzla mahkum edilmitir. Kapitalist ekonomi her bir bireyi herkesin sahip olduu eylere sahip olmaya zorlamakta, para hrs yaamn anlamn belirlemektedir. Bu balamda normal insan tanm kapitalizmin rekabet ilkesi ve i disiplinine gre belirlenmi, okullarda, orduda, iyerlerinde, hapishanelerde, akl hastanelerinde birey bu disipline uyum salamak zere ynlendirilmi, cinsellik metalatrlm, kadn ve

erkek rolleri kapitalist dzene gre ekillendirilmi, insan bedeni kapitalizmin i mantna tabi klnmtr.

Gelimi lkelerde yaygnlaan anoraksia ve blumia hastalklarnn gsterdii gibi, modann basks ve tahakkm bireyin kendi bedenine sahip olmasn bile engeller hale dnmtr. Modern bilimin birbiriyle elien bulgular bilimin gvencesine snmay da gletirmi, modern toplumun insan bir yandan bilimin dier yandan medya ve reklam sektrnn bilgi bombardman altnda srekli yaamn ve saln risk altnda grr olmutur. zetle, bu eletirilere gre birey hakim olamad, hatta arklarnn nasl dndn pek de anlayamad bir dnyada yaamaktadr. te yandan, geleneksel toplumun bireysel mutluluk pahasna tmyle bask zerine kurulmu olduu da sylenemez. Geleneksel toplum, evet, bireyin yaamn gzaltnda tutmakta, ancak ayn zamanda ona scak ilikilerin, komuluun, dayan mann, yardmn, misafirperverliin hakim olduu, geni ailelerin korumas ve kollamas altnda olan gvenilir bir yaam sunmaktadr. Ancak, modern toplumun gndeme getirdii yeni sorunlara ve geleneksel toplumun olumlu bulunabilecek zelliklerine ramen, bu iki toplum modeli arasndaki nemli fark, yukarda belirttiimiz gibi, modern toplumda bireyin kendi yaam tercihlerini yapabilmesi ve bu tercihlerin hukuk sistemiyle desteklenmesidir. Ayn zamanda modern toplum bireyi ahlaki tercihlerinde de serbest brakan toplumdur. Bireysel ahlak hukuk sistemi kanalyla cemaat, dini retiler ya da gelenek deil bireyin bizzat kendisi belirler. Birey kendi ahlak anlay n geleneklere ya da dine dayandrabilecei gibi, sekler bir etik retisine de dayandrabilir. Hem modern hukukun hem de liberal demokrasinin tanmnn tam da bu konuyla , bireysel tercihlere tand meruiyet kavramyla yakndan ilikili olduunu dnyoruz. George Orwellin nl 1984 romannda anlatld gibi, totaliter toplumlarda devletin bireyin yatak odasna kadar girdii ve bireyi her an gzaltnda tuttuu rktc dystopia senaryolarna kyasla, ada demokrasilerin hukuk devleti

bireyi sadece devletin basksndan deil, ayn zamanda cemaatin basksndan da korumay amalar. Bu balamda, geleneksel toplumlarda bireyin hareket alann kstlayan kurum ya da normlar btn iinde ok nemli bir yer tutan dinin belirleyici rol modernite ile birlikte arka plana itilmi, laik devlet dini basky hukuk dna kararak kiilerce iselletirilmi bir i denetim mekanizmasna indirgemitir. Dier bir deyi le, laik devlette din ancak bireyin kendisi dini retileri kabullendii ve kendi yaamn bu retilere gre ekillendirdii srece meru bir denetim mekanizmasdr. Laik hukuk dine bu tr bir meruiyet alan tanmaz. Dolaysyla, bir anlamda modernleme tarihini bireyin mutlak idarelerin, dini kurumlarn, cemaatin, mahallenin ve ailenin basksndan kurtulma tarihi olarak okumak da mmkndr. Yzyze ilikiler yerine anonimite ve brokratik ilikilerin hakim olduu modern toplumlarda kii artk bir cemaatin yesi olarak deil, birey ve vatanda olarak yer alr. Birey ve vatanda olarak haklar ve bu haklarn nasl snrlanaca yasalarla belirlenmitir. Buna ramen, dini reti ve normlarn baskn olduu toplumsal yaplarda laik hukukun farkl kimlikteki bireyleri korumas sadece hukuk alanna giren zgrlklerle snrldr. Cemaat iinde bireyin dlanmas, kmsenmesi, kendisiyle konu komu ilikilerinin kesilmesi, toplum iinde tuhaf baklara maruz kalmas, ticaretle urayorsa kendisinden alveri edilmemesi v.b. davran biimlerini kapsamaz. Toplumsal normlara ve davran kalplarna ba kaldran her birey hemen hemen tm toplumlarda bu tr bir dlanmaya maruz kalabilir. Ancak, modern toplumlarda hukuk bireysel zgrlklerin nn at lde kiilere ka imkanlarn da hazrlar. Bu tr zgrlkler kstland, gelenekle, genel ahlakla, dini reti ve yasaklarla balantl saylarak hukuken mazur gsterildii ya da idari tasarruflarla hogrld hatta tevik edildii takdirde ka imkanlarnn azalmas ve bireyin genelgeer ahlak kurallarn kabullenmeye zorlanmas kanlmazdr.
ARATIRMANIN AMACI

Trkiyede din, muhafazakarlk ve toplumsal bask arasndaki iliki, son seimlerde halkn neredeyse yarsnn oylarn alan Adalet ve Kalknma Partisi iktidar ile birlikte kamuoyunda en ok tartlan konular arasna girmitir. AKPnin Trkiyedeki laik rejimi deitirip bir slam devleti kuraca yolundaki takiye iddialar Trkiyenin giderek slamlatrld tezlerine dnm, bu balamda grlerine bavurulan Trkiye sosyal bilim camiasnn en nemli isimlerinden erif Mardinin gndeme getirdii mahalle basks kavram bu tartmalarn odana oturmutur. Trkiyede yaplan sosyal bilim aratrmalarnda, muhafazakarlk ile dindarlk arasnda yakn bir ba olduu pek ok aratrmac tarafndan saptanmtr. rnein, 1999 ve 2006 yllarnda yaynlanan ankete dayal iki almann sonularna gre, farkl olana mesafeli bak zellikle kendisini dindar olarak tanmlayanlar arasnda belirgindir. Krt, Alevi, gayrimslim, yabanc, ecinsel vb. kimlikler teki olarak en istenmeyen komular arasnda yer alrken e, arkada, komu, ticari ortak, alveri edilen bakkal, evin kime kiraya verilecei, kimin evinde kirada oturulaca, i kurarken gvenilecek kii vb. tercihlerde kar taraftaki kiinin dindar olmas n plana kartlmakta,1 dindarlk arttka gen kz ve kadnlarn ksa etek giymeleri, lise andaki kzlarn erkek rencilerle ayn snfta ders grmeleri, birbirini tanmayan kadn ve erkeklerin ehirleraras otobslerde yan yana oturmalar gibi konularda muhafazakar tutumlar artmaktadr. 2 Kadn sorunsalnn irdelendii 2004 ylnda gerekletirilen ankete dayal bir baka almada, dindarlk arttka kadnlarn siyasette yer almalarna olumlu bak azalmaktadr.3 2005 ylnda yaplan ve Trkiyede muhafazakarlk olgusunu irdeleyen bir aratrmada kimlerin geleneklere daha sadk olduklar sorulmu, halkn %84nn kylerde ve Anadolu kentlerinde yaayanlar ile dini ibadetlerin tmn yerine getirenlerin geleneklerine daha bal olduklarn dnd saptanmtr.4

Ali arkolu ve Binnaz Toprak, Deien Trkiyede Din, Toplum ve Siyaset, TESEV Yaynlar, 2006, 79-80. 2 Ali arkolu ve Binnaz Toprak, Trkiyede Din, Toplum ve Siyaset, TESEV Yaynlar, 2000, 100118. 3 Ersin Kalaycolu ve Binnaz Toprak, Yaam, st Ynetim ve Siyasette Kadn, TESEV Yaynlar, 2004, 95. 4 Hakan Ylmaz, Trkiyede Muhafazakarlk, Ak Toplum Enstits ve Boazii niversitesi Bilimsel Aratrmalar Projesi desteiyle yrtlen kamuoyu aratrmas, yaynlanmam rapor, 2005, 13.

Aratrmamzn amac, daha nce yaplm bu almalarda belirlenen dindarlk ve muhafazakarlk arasndaki yakn ilikiyi daha derinlemesine irdelemek, Anadolunun kk kentlerinde farkl kimlik ya da yaam tercihleri olan kiilerin din ve muhafazakarlktan kaynaklanan bask ve tekiletirme ile kar karya kalp kalmadklarn saptamaya almakt. Balang noktamz, erif Mardinin gndeme getirdii mahalle basks tartmasn somutlatrmak, varsa, bu tr basklarn nasl ekillendiini ve kime kar yneltildiini anlayabilmekti. zellikle, erif Mardinin gazetelerde yaynlanan syleilerinde bahsettii dini muhafazakarlktan kaynaklanan bask olup olmadn, mahalle basks kavramsallatrmasnn kiilerin daha zgr davranabildii byk kentlere kyasla Anadolu kentlerindeki gereklikle rtp rtmediini aratrmay planlamtk. Ancak, saha aratrmas srasnda konunun bata saptadmz amac atn, sadece toplumdan kaynaklanan baskyla snrl tutulamayacan grdk. Adalet ve Kalknma Partisi iktidarnn kadrolamas ve dini cemaatlerin ekonomik gc ve yaygn rgtlenmesi sonucunda laik kimlii olan kiilerin yalnzlatrma/tekiletirme ya da iktidar kaynakl baskya da maruz kaldklar gittiimiz her ilde bize aktarlanlar arasndayd. Hi kukusuz, Trkiyede ayrmcla urayan ya da bask gren kesimler sadece aznlkta olan etnik ve dini gruplardan ya da laik duyarll olan kiilerden ibaret deil. rnein, benzer ikayetler slami kimlii olan kiiler tarafndan da gndeme getirilmekte. Cumhuriyet laikliinin kendilerini d lad, uzun yllar iktidar odaklarndan uzak tuttuu, beyaz Trklerin sosyal stat ve entelektel prestij dnyasnda kendileri gibi zencilere yer verilmedii, kmsendikleri, marjinalletirildikleri hakknda uzun zamandr dile getirilen eletiriler var. Ancak, bu almann kurgusu slami kesimi kapsamyordu. slami hayat tarzn semi olanlarn karlatklar bask kamuoyunda tartld ve bu konuda pek ok aratrma yaplm olduu halde, laik kimlikte olanlarn baskya maruz kalp kalmadklar bugne kadar aratrlm konular arasnda deildi. Bu nedenle konumuzu yukarda saydmz gruplarla snrl tutmaya karar verdik. 6

Kald ki, slami kesimden pek ok kiinin gndeme getirdii ve gemite de bu kesime kar ayrmclk uygunland tezini aratrmamzn amalar asndan anlaml bulmuyoruz. Aratrmamzn nihai amacn, Trkiyede oulculuun hakim olmas, demokratik bir hukuk devleti erevesinde farkl kimliktekilere kar mevcut olan ayrmclk ve dlanmann hukuksal kararlar ve idari tasarruflar kanalyla giderilmesi, gemile hesaplamak yerine gelecee dnk olarak nelerin yaplmas gerektiine dair fikir retenlere sorunlarn aktarlmas olarak tanmlayabiliriz. Trkiyedeki farkllklarn zenginlik olduunu, kimsenin yaamna ve tercihlerine karlmamas gerektiini sk sk dile getiren Adalet ve Kalknma Partisi yetkililerinin, st ynetimin bu sylemi ile yerel ynetimlerdeki partililerin icraatlar arasndaki kopukluu grmelerinin Trkiyedeki siyasi gerginliin zlebilmesi iin bir nart olduunu dnyoruz. Bu nartn yerine getirilebilmesi gemi in hesaplarn yapmakla deil, bilakis gemite yaplm yanllarn tekrarlanmamasyla mmkn olabilir. unu da belirtelim ki, slami kesimin dile getirdii bu ikayetler Adalet ve Kalknma Partisi iktidaryla birlikte azalm gzkyor. Yukarda deindiimiz 1999 ve 2006 ylnda yaplan iki aratrmann sonularnn gsterdii gibi, 1999 ylnda halkn takriben %42si Trkiyede dindar insanlara bask yapld kansndayken bu oran 2006 ylnda %17e dmtr.5
ARATIRMANIN METODOLOJS

On iki Anadolu kentinde yz yze yaplan derinlemesine mlakat yntemiyle yrtlen bu aratrmann saha al masn Aralk 2007-Temmuz 2008 tarihleri arasnda bizzat gerekletirdik. Gittiimiz iller Erzurum, Kayseri, Konya, Malatya, Sivas, Batman, Trabzon, Denizli, Aydn, Eskiehir, Adapazar (Sakarya) ve Balkesir idi. Ayrca, karlatrma amacyla, Anadoludan byk kente g etmi kiilerin ounlukta olduu stanbulun Sultanbeyli ve Baclar semtlerine de gittik. Aratrmaya dahil ettiimiz illeri sememizdeki kriterleri yle sralayabiliriz:

arkolu ve Toprak, 2000, 69 ve arkolu ve Toprak, 2006, 30.

Turizme alm olan Akdeniz ve Egenin sahil kentleri hari Trkiyenin hemen hemen tm blgelerinden en az bir ili al mamz kapsamna aldk. rneklemimize dahil illerden Eskiehir, Konya, Kayseri ve Sivas Anadolu, Malatya ve Erzurum Dou Anadolu, Batman Gneydou Anadolu, Trabzon Karadeniz, Adapazar (Sakarya) ve Balkesir Marmara, Aydn ve Denizli ise Ege blgelerinde yer almakta. Bu illeri seerken farkl gelimilik dzeyinde olmalarna da dikkat ettik. Devlet Planlama Tekilatnn en son yaynlanan 2003 yl raporuna gre, 81 il ierisinde gelimi lik sralamasna gre rneklemimize dahil illerden Eskiehir 6., Denizli 12., Balkesir 15., Kayseri 19., Aydn 22., Adapazar (Sakarya) 23., Konya 26., Trabzon 38., Malatya 41., Sivas 53., Erzurum 60. ve Batman 70. sradalar.6 Ayrca, Adalet ve Kalknma Partisine verilen semen destei ile dini muhafazakarlk arasnda bir ba olabilecei varsaymndan hareketle, setiimiz illerin 2007 seimlerindeki oy dalmna baktk. Bu seimlerde AKPnin lke apnda %47 civarnda oy aldn gznnde tutarak, bu orann altnda, stnde ve ok stnde olan iller arasnda seim yapmaya dikkat ettik. Buna gre rneklemimize dahil illerden AKPnin %29 civarndaki oyla en az oy ald il Aydn, % 68 civarnda oyla en ok oy ald il ise Erzurum. Erzurum dnda ok yksek oranlarda oy ald dier il % 67 ile Malatya, %66 ile Kayseri ve %65 ile Konya. Bunlar dnda, yukardakiler kadar yksek olmasa da AKP oylarnn %47den yksek olduu dier iller %57 ile Trabzon, %55 ile Sivas ve %53 ile Adapazar (Sakarya). Batman %46, Eskiehir %44, Denizli %43 ve Balkesir %41 civarndaki oylaryla AKP Trkiye ortalamasnn biraz altndalar. Adalet ve Kalknma Partisi oylaryla ters orantl olarak, laiklik konusunda hassas olan Cumhuriyet Halk Partisinin oylar da bu illerde deikenlik gsteriyor. Setiimiz iller arasnda CHPnin en dk oy ald il %4 civar ile Batman, en yksek oy ald il ise %25 ile Eskiehir. Partinin Trkiye ortalamas olan %21in stnde oy ald dier iller %24 ile Aydn, gene %24 ile Balkesir ve % 22 ile Denizli. Bunlar, % 21in altnda olan % 19 ile Malatya, %16 ile Sivas ve %14 ile

Devlet Planlama Tekilat Mstearl, Blgesel Gelime, 2003.

Trabzon takip ediyor. Batmann yansra CHPnin en dk oy ald dier iller % 10 ile Kayseri, % 9 ile Adapazar (Sakarya), %8 ile Konya ve %5 ile Erzurum. Her ilde ile drt gn sreyle 265i erkek, 136s kadn olmak zere toplam 401 kii ile grtk. Grtmz kiilerin bir ksm ile, nceden temas kurduumuz kurumlarda, bir ksmyla ise edindiimiz bilgiler dorultusunda gittiimiz ya da tesadfen rastladmz mekanlarda konutuk. Bu temaslar bizi baka kiilere ynelttii gibi, kentin sorunlar hakknda bilgi edindiimizden baka nerelere gitmemiz gerektii hakknda da ipucu verdi. rnein, kentteki ticaret ya da sanayi odas iktidar yanls ya da cemaatlerden kiilerce ynetiliyorsa, bu kurumlara gitmek aratrmamzn amac asndan anlamsz olacakt. Ayn ekilde, yerel medyada kimlerin muhalif kimlikte olduunu ancak temas kurduumuz kiiler kanalyla renebildik. Bu kiiler ayrca bize, diyelim ki, Alevilerin hangi kahvehanelere gittiini, hangi mahallelerde oturduklarn, hangi kitaplarda laik duyarll olan kiileri bulabileceimizi ya da genlerin gittikleri mekanlarn yerlerini sylediler. Grme yapacamz kurumlar, CHP il rgtleri, Atatrk Dnce Dernekleri, Eitim-Sen, Eitim-, Pir Sultan Abdal Dernekleri, Hac Bekta Veli Dernekleri, Cem Vakf, yerel medya kurulular, niversiteler, renci klpleri, kadn kurulular, Ticaret ve Sanayi Odalar, hastaneler ve Tabib Odalar olarak belirledik. nceden belirttiimiz istek zerine, bu kurulularn tmnde bizimle grmek zere toplanm ok sayda kiiyle konutuk. Ayrca kadnlarn ilettii ve srf kadnlarn alt bir lokanta, kadnlarn rgtledii iki sanat evi, kadn sorunlarn irdeleyen bir sivil toplum rgt, kentteki kkl eraf ailelerine ait byk bir holding merkezi ve bir bro, bir fabrika, Alevi mahalle ve kahvehaneleri, Alevi bir iftin evi, yerel bir Sanayi Odasnn lokantas, bir hastane kantini, yerel bir televizyonda kadn bir program yapmcsnn villas, sahipleri muhalif olarak bilinen eczane-mimarlk brosu - doktor muayenehanesi- iyerikitap- bfe v.b mekanlar, bir Ermeni kilisesi, bir Sryani manastr, sahibi Ermeni bir kuyumcu dkkan, bir Roman mahallesi, kentteki ikili lokanta ve barlar, iki satan bfeler, TPAO lojmanlar lokali, Hakimler Evi, retmenler Evi, otel lobileri, rencilerin gittikleri niversite kantinleri ve kafeler, bir diskotek, bir trk evi, 9

genlerin sahneye koyduu bir oyun, bir iir dinletisinin sunulduu bir kafe ve DTPli bir belediye gittiimiz yerler arasndayd. Bunlarn yansra kentlerdeki ana caddeleri, byk alveri merkezlerini, ara sokaklar, kebaplar, geleneksel lokantalar, modern restoranlar, esnafn youn olduu arlar, hanlar, haftalk pazaryerlerini gezdik. Grme yaptmz kurumlardan bir ksmnn, rnein, Cumhuriyet Halk Partisi, Atatrk Dnce Dernei, ya da Eitim- gibi kurumlarn sorgulanabileceinin farkndayz. Trkiyedeki din, muhafazakarlk ve laiklik konularndaki kamplar arasnda bu kurumlar hakknda deiik deerlendirmeleri var. Ancak, aratrmamz zellikle laik kimliktekilere bask olup olmad zerine kurgulandndan, kamuoyunda laiklik konusunda hassasiyetleriyle bilinen bu kurumlar doal olarak aratrmamz kapsamna dahil edildi. Kald ki, stanbuldaki siyasi ortamdan bakldnda sekter ve belirli bir anlay iine hapsolmu gibi gzken CHP ve Atatrk Dnce Dernei gibi kurumlarn Anadolu ortamnda farkl bir ilev grdklerini gzlemledik. Buralarda toplanan kiiler, sadece laik duyarll olan, hatta laiklik sorununu yaamlarnn odana oturtanlardan olumuyordu. Bu merkezlerde, farkl kimlii olan eitli kesimden kiiler toplanabilecekleri ve dertleebilecekleri bir mekan bulmulard. Bu mekanlarda salar uzun, kpeli, ya da renkli tirt giydikleri iin halkn basksna maruz kalan genlerden, sol kimlikli ya da Krt niversite rencilerine, laik kimlikli memurlara, Alevi ya da ba ak/kapal kadnlardan lise rencilerine kadar pek ok kii toplanmt. leride bahsedeceimiz zere, sivil toplum kurulularnn yerel rgtlerinin olmad Anadolunun kk ve muhafazakar kentlerinde bu kurumlar pek ok kimliin snabildii tek tk mekanlar olma zelliini tayordu. Amacmz kurumsal kimlik ya da kurumun bak asn saptamak olmadndan, konutuumuz kiilere genel izlenim, deerlendirme ya da analizle ilgilenmediimizi, daha ok kiisel hikayeleri ve somut olaylar dinlemek istediimizi akca belirttik.

10

Hatta zaman zaman bir partinin ya da bir kuruluun il bakan, Trkiyedeki laiklik, kktendincilik vb. konulardaki grlerini anlatmaya kalktnda aratrmamzn bu gibi deerlendirmeleri kapsamadn, kendi deneyimleriyle ilgilendiimizi vurguladk. Uyarlarmza ramen, bu kiilerin Trkiyenin politik ortam hakknda bize ilettikleri gr ve analizlerinin hibirini almamza dahil etmedik. Dolaysyla, raporda yazlanlar kiisel gr ve deerlendirmeleri iermemekte, dorudan kiilerin balarndan gemi somut olaylara dayanmaktadr. Aratrmann metodolojisiyle ilgili belirtmek istediimiz husus, aratrmamzn sonularndan hareketle Trkiyenin tm hakknda istatistiki bir genelleme yaplamayacadr. rnein, Trkiye nfusunun yzde kann ileride bahsedeceimiz tr basklara maruz kaldn bilmiyoruz. Bu aratrma, Trkiyedeki kamuoyunun eilimlerini belirleyebilecek ve tm Trkiye nfusunu temsil niteliine sahip bir rneklemle yrtlm anket almas deildir. Hedef kitlemizi, aratrmann amacyla balantl olarak, farkl kimlikteki aznlk gruplar arasndan setik. Dier bir deyile, bu niteliklere sahip kiileri zellikle aradk. Bu tr rneklemlere sosyal bilim metodolojisinde amal rneklem (purposive sample) denilmektedir. Ancak, sosyal bilimlerdeki metodoloji tartmalarnda ska dile getirilen, rneklemin beklenilen sonular karmak zere seilmi olduu sorunsalyla (selection bias) kar karya olmadmz dnyoruz. al mamzda, yukarda belirttiimiz gibi, rneklemimiz farkl ekonomik geli milik dzeyinde olan, Trkiyenin farkl blgelerinde yer alan, kadnlardan Alevilere, farkl giyim tarzlarn semi genlerden laik kimliktekilere, solcu rencilerden Krt rencilere kadar ok deiik ili ve kesimi kapsyordu. Deiik sosyo-ekonomik gstergelere sahip, Trkiyenin hemen hemen her blgesinden seilmi olan bu illerin ve gene deiik sosyal stats ve kimlii olan bu kiilerin bize anlattklarn birbiriyle karlatrma olanamz vard. Bu karlatrmay yaptmzda, gittiimiz hemen hemen her kentte anlatlanlarn ounun ayn konulara ilikin olduunu grdk. Dier bir deyi le, hikayeler her yerde tekrarlyordu. 11

rnein, minibs ya da otobslerde ba ak kadnlara yer verilmedii, arata ba ak yal kadnlar varken bile erkeklerin ba kapal gen kzlara yer vermeyi tercih ettikleri Anadolunun pek ok kentinde ok sk duyduumuz ikayetler arasndayd. Ayn ikayeti, stanbulun Baclar semtinde de duyduumuzda gerekten ardk. stelik, Baclarda konutuumuz kadnlara Anadoluda bu konuda bize ifade edilen ikayetlerden hi bahsetmemiken. Deiik kentlerde farkl insanlarn hep ayn konulara deinmesini ve ok benzer hikayeler anlatmalarn tesadfle aklamak mmkn olamayacandan, bulgularmzn genel bir sorunsal aklamada yol gsterici olduunu dnyoruz. Kald ki, olaylarn tekrarlamas sosyal bilim kuramlarnn olumasnda nemli bir yere sahiptir. Her bilim dal gibi sosyal bilimlerin de amac, karlatrmaya bavurarak genelleme yapabilmek ve kuram retebilmektir. Sosyal bilim kuramlar laboratuvar testlerinden geerek kantlanm bilgilere dayanmaz. Byk toplumsal olaylarn, rnein bir devrimin, bir ayaklanmann, bir rejim deiikliinin tekrarlanmas mmkn olmadndan bu deiimin hangi faktrlerin etkisi altnda gerekletii zerine kuram retmek ancak baka yerlerdeki ya da zamanlardaki benzer deiimlerle karlatrarak yaplabilir. Toplumsal gerekliin tm boyutlar hakknda istatistiki bilgi toplamak da her zaman mmkn deildir. Bu tr olanaklar mevcut olmadndan, sosyal bilimcilerin yaptklar genellemeler benzer olgularn farkl zaman dilimleri ya da mekanlarda srekli tekrarlamasndan yola klarak karlatrma yaplmas ve bu olgularn bir rnt oluturup oluturmad zerine kuruludur. Ama, eer belirli koullarda hep ayn olgu karmza kyorsa, bu koullar ile tekrarlayan bu olgu arasnda bir iliki olabileceini varsaymak ve bu iliki zerine kuram retmektir. Dier bir deyile sosyal bilimler olgularn zgllnden, baka hibir rnekle karlatrlamayacaklar iddiasndan, yola kmaz. Aratrdmz konunun, bir anket almasna kyasla bu yntemle ele alnm olmasnn genelleme yapmamza olanak tanmad grnde de deiliz. Anket almalar genel eilimleri belirler. Nfusun tm hakknda genel bilgi edinmemizi

12

salar ancak nfus iindeki kk gruplar hakknda gvenilir bilgi vermez. Hatta, ou kez, anket rneklemlerinde bu gruplar yakalayabilmek bile mmkn deildir. rnein, Trkiye nfusunu temsil niteliine sahip 1500 kiilik tesadfi yntemle seilmi bir rneklemde, ileride bahsedeceimiz hikayeleri anlatanlarn ou yer almayabilir. stelik, anketler kanalyla kiilerin yaamlarnda karlatklar durumlar, o kiilerin neler hissettiklerini, anlam dnyalarnn ne olduunu v.b. ayrntlar saptayabilmek ok daha zordur. Derinlemesine mlakat ynteminin sosyal bilimlerde sk kullanlmas bu nedenledir. Bize anlatlanlarn doru olup olmadn da aratrmadk nk birbirini yalanlamas olas iki farkl anlatmdan hangisinin doru olduuna karar vermek ancak hukuksal srelerle mmkn olabileceinden, bu tr bir abann sonusuz kalacan dndk. Kald ki, almamz gereklii saptamaya ynelik olmaktan ok, farkl kimlii olanlarn bu gereklii nasl yaadklarn ve nasl algladklarn anlamaya ynelikti. Mlakatlar bir aratrma kuruluu kanalyla deil bizzat kendimiz gerekletirdiimizden bize anlatlan somut hikayelerin doruluundan kukulanmamz gerektirecek bir kiilik ya da durumla nadiren karlatk. Doruluundan kuku duyduumuz hikayeleri raporumuza almadk. Algladmz kadaryla konutuumuz sradan kiiler, birka istisna hari, kendi yaadklarn byk bir samimiyetle anlatyor, ancak ayn zamanda bize ilettikleri tm ikayetlere karn memleketlerinin biz yabanclarn gznde kt gzkmesinden ekiniyorlard. Hatta, ou kez, yaadklar kentin o kadar da kt olmadn stn vurgulayarak belirtiyorlard. Kayg duyuyorlar, kamusal alanda ya da iyerlerinde ayrmclk ve baskya uradklarn anlatyorlar, gene de bu tr basklarn sadece yaadklar kente ait olmadn, kentin Trkiyedeki tm kentler gibi ayn sorunlarla ba baa kalm olduunu belirtiyorlard. Dier bir deyi le, anlattklar hikayelerin uydurulmu yalanlar olmas bir kenara, bilakis anlattklarn bazen otosansrden geirdikleri izlenimine bile kapldk.
ARATIRMAYA LKN GENEL GZLEMLER

13

Bu aratrmann sonularndan hareketle toplumdan kaynaklanan basklarn, rnein, Alevilere/kadnlara/deiik giyim tarz olan erkek rencilere vb. farkl kimliktekilere kar olan tutumun, AKP iktidaryla balantl olduu iddia edilemez. Toplumsal basklarla iktidardan kaynaklanan basklar zenle ayrmaya dikkat ettik. Ayrca, gittiimiz kentlerdeki muhafazakar yaamn bu kentlerin zaten eskiden beri var olan muhafazakar ortamndan m kaynakland yoksa AKP iktidaryla birlikte kadrolama ve cemaat faaliyetlerinin de yaygnlamasyla yeni bir muhafazakarlkla m kar karya kaldmz konusunda kesin bir yargya varmamz mmkn deil. Konutuumuz kiilerden ou yaadklar kentin eskiden bu kadar muhafazakar olmadn syleseler de, aksini syleyenler de oldu. Ancak, aratrmann sonucunda edindiimiz genel izlenim, zaten toplumda mevcut olan farkl kimlikte olanlara kar uygulanan bask ve ayrmcln, kk kentlerde AKP tarafndan atanm kadrolarn icraatlar ve cemaatlerin faaliyetleriyle birleip Trkiyenin gelecei hakknda kayg veren bir ortam yarattdr. al malarmzn sonularn sunduumuz bu raporda, grtmz kiilerin bize anlattklarn olduu gibi kaleme almaya zen gsterdik. Anlatlanlar biz dardan bir okumayla bask olarak yorumlamak ya da anlatlanlarn doru olup olmadn sorgulamak yerine, kiilerin kendi dnyalarnda bunu nasl algladklarn ve yaadklarn anlamaya altk. Toplumsal bask kimi zaman gereklik kadar alglamayla da ilgilidir. Alglama ise, kiinin deer dnyasyla balantl olduundan kiiden kiiye farkllk gsterebilir. Nitekim, gittiimiz kentlerden ilkinde, Erzurumda, bu karmak sreci tek bir faktrle aklamann ne kadar g olduunu bizzat bask kelimesinin bizlerde ve Erzurumlularda farkl anlam tayabileceini alglamamz sonucunda farkettik. stanbulun anonim ortamnda yaayan ve bireysel tercihlerimize nispeten karlmayan bizlerin bask olarak nitelendirecei konularn bir ksm, Erzurumlularca bask eklinde alglanmyordu. rnein, Erzurumda Alevi kadnlar sokaa ktklarnda barts taktklarn sylediler. Kapal mekanlarda yabanc erkeklerin yannda ba ak olan Alevi kadnlarn sokaa ktklarnda rtnmeleri pekala bask olarak yorumlanabilir. Oysa,

14

kendileri bunu hi de byle alglamyor, bu ekilde daha rahat ettiklerini, kadnlarn rtnmesinin bir Erzurum gelenei olduunu belirtiyorlard. Liseli bir gen kz okulu bitirdikten sonra rtnmesi iin ailesinin kendisine bask yaptndan ikayet edip, daha sonra snfnda oru tutmayan tek bir renci olduundan, snfca bu renciye gnaha girdiini sylediklerinden, bir iki gn sonra onun da oru tutmaya baladndan gururla sz ederken, bask unsurunu kendi dnyasnn snrlar iinde alglyor, anlatt her iki olayn da ayn bask kategorisine dahil edilebileceini farkedemiyordu. Liseli bir erkek renci ba ak kzlar daha gzel buluyor, ancak evlendiinde karsnn rtl olmasn istiyordu. Kendi tercihiyle yaad toplumun normlar arasndaki bu kopukluk ona hi de tuhaf gzkmyor, toplumsal normlarn yaamn ynetmesini bask olarak alglamyordu. Sonuta,diyordu, insann evresine uyum salamas gerekir. te yandan, bizim bask olarak nitelendirmekte zorluk ekeceimiz konularn bir ksm bize bask rnei olarak sunuldu. Bu tr rneklerin en nemlisi, neyi aratrdmz akca belirtmemize ramen gittiimiz her yerde kentteki Fethullah Glen cemaatinin rgtlenmesinin yaygnlndan, faaliyetlerinin kapsamnn geniliinden bahsedilmesi oldu. Gnll hizmet, yardmlama ve tevik olarak nitelendirilebilecek bu rneklerin tmnn kiilere ynelik bir bask unsuru oluturduunu syleyebilmek g. Buna ramen, bu cemaat hakknda anlatlanlarn, ileride bahsedeceimiz zere, tamamen kiisel tercihlerle yerine getirilmi yaam pratikleri olduu ve hibir bask unsuru iermedii de sylenemez. zetle, kendi aramzdaki sylemle, aramadmz halde dini cemaatler konusu geldi bizi buldu. Aratrmamzn belki de en nemli bulgusu, Trkiyenin giderek slami bir kimlie brnd tezleriyle balantl olarak Glen cemaati ve faaliyetleri hakknda edindiimiz bilgilerden oluuyor. Bu konu, aratrmamzn bataki amacn asa da, bu bilgileri al mamza ekledik. Bu cemaat ile Adalet ve Kalknma Partisi arasnda bir balant olup olmad aratrdmz konular arasnda deildi.

15

Saha almas sresince grtmz kiilerin ou, bize gvenerek, yaamlar hakkndaki pek ok ayrnty anlattlar. Ancak, kimliklerinin aa kmasndan ekinenler de oldu. rnein, Anadolu niversitelerinden birinde grev yapan bir doent, kimliini gizleyeceimiz hakknda verdiimiz tm teminatlara karn, nce grmeyi kabul edip daha sonra kendisini bir daha aramamamz rica eden bir mesaj gnderdi. Baka bir kentteki bir kamu alan, laik kimliinden dolay grev yapt yerde stlerinden bask grdn anlatp, daha sonra bize yazarak birka gndr uyuyamadn, bana bir i gelmesinden korktuunu, sesini banttan silmemizi ve anlattklar hakknda hibir ey yazmamamz istedi. Grmelerimizde, kimliklerinin aklanmasndan ekinsinler veya ekinmesinler, kimsenin ismini kullanmayacamz belirttik. Bu szmze sadk kalarak almamzda, grtmz kiilerden hibirinin ismi, hatta herkesin birbirini tand daha kk kentlerde kimden bahsedildii anlalabilir ekincesiyle yer yer kiinin alt kurumun ya da kentin ismi bile verilmemitir. Hi kukusuz bu rnekler, hissedilen basknn kk kent insanlarn ne denli sindirdii zerine ipucu verecek niteliktedir. Aratrmaya baladmz Aralk 2007 tarihinde Adalet ve Kalknma Partisi aleyhine alan kapatma davas gndemde deildi. Bu davann daha sonra alm olmasnn aratrmamzn amac hakknda kuku yaratacandan epeyce kayglandk. Trkiyede din, laiklik, muhafazakarlk v.b. konularda uzun yllardr devam eden gergin ortamda liberal, ulusalc, laik ve slami duyarll olan kesimlerin kamplara blnd ve gerekletirilen her aratrmann bu kamplama etrafnda yorumland bir dnce dnyasnda amacmzn sorgulanabilecei gerei ne yazk ki Trkiyede aratrma yapan her kii ya da kurumun karlat bir sorun.7 Bu kaygmza ramen, Anayasa Mahkemesinin partiyi kapatma yerine iktidar uyarmaya karar vermesi sonucunda hem laik hem de slami duyarll olan

Yukarda, laik, slami, liberal, ya da ulusalc gibi sfatlar trnak iine almamzn nedeni, bu sfatlara hibir deer yargs yklemediimizi gstermek iindir. Kamuoyunda bu sfatlar ska kullanld ve kimlere gnderme yapld bilindii iin biz de kullanyoruz.

16

kesimlerin saduyulu hareket etmeleri ve lkedeki bu gerginlii zmeye almalar dorultusundaki arlara aratrmamz sonularnn katkda bulunacan umuyoruz. Adalet ve Kalknma Partisi iktidarnn yerel ynetimlerdeki partililer ve atad kadrolarn ne gibi uygulamalar olduunu daha iyi bilmesi, laik kesimde hangi uygulamalarn kayg yarattn daha iyi anlayabilmesi ve bu uygulamalarn Anadolu kentlerindeki dini cemaat faaliyetleri ve zaten halkta mevcut olan farkl kimliktekilere kar nyargyla birletiinde ne gibi bir ortam yarattn grmesi bundan sonraki politikalarnda parti ynetimine yol gsterebilir. Etnik, dini, ya da laik kimliklerinden dolay ayrmcla uradklarn belirten, kk kentlerin muhafazakar ortamnda kstrlm hisseden, iktidar odaklarndan uzak olduklar iin mesleki yaamlarnda sknt ektiklerini anlatan, iktidarn ve cemaatlerin parasal gc karsnda kendilerini ezik ve dlanm gren, haklarn arayamadklarn, aramaya kalksalar bile kendilerini dinleyecek merci bulamadklarn syleyen insanlarn bize aktardklarn kamuoyunun duymas, yukarda deindiimiz kamplamann taraflar arasndaki diyalog eksikliinin giderilmesine yardmc olabilir umudunu tayoruz. Yukarda deindiimiz gibi, aratrmamzn nihai amac, Trkiyede giderek keskinleen laiklik konusundaki blnme ve atma ortamnn her iki taraftan da gelebilecek otoriter seeneklere snarak deil saduyu ve konsenss politikalaryla giderilmesi, demokrasimizin kurumsallamas, insan ve vatanda haklarna saygl bir hukuk devletinin geri dnlmez biimde salamlatrlmas, demokrasiye getiimiz 1946 ylndan bu yana iktidar ve muhalefet partileri arasnda bir trl kurulamayan yapc eletiri geleneinin yerlemesi, iyi vatanda eitimine dayal topyekun bir seferberlik stratejisi izlenerek halk arasnda farkl kimliktekilere kar olan nyarg ve ayrmcln giderilmesi gibi konularda hem iktidara hem de muhalefete sorunlu alanlar hakknda bilgi vermektir. Bu balamda, Cumhuriyetin kuruluundan bu yana kamuoyu gndeminin ilk sralarn igal eden laiklik sorununun ancak otoriter seeneklerle zmlenebileceini dnenlerin, sorunu daha da derinletirdiklerini ve toplumsal bar salayacak aklc zmlerin devreye girmesini geciktirdiklerini dnyoruz.

17

FARKLI KMLKTEKLER TEKLETRME VE TOPLUMSAL BASKI Gittiimiz Anadolu kentlerinin ounda, zellikle daha muhafazakar8 kentlerde, farkl kimlikte olmak kamusal alanda tacize uramak, dlanmak, yalnzlatrlmak, aresiz braklmak, kamu yaamndan tecrit edilmek, i bulamamak, ticari hayatta baarszla mahkum edilmek anlamna geliyor. Bu farkllk doutan edinilmi kimlik olabilecei gibi sonradan edinilen yaam tercihleriyle ilintili de olabiliyor. Bu blmde, her iki gruptakileri ayr ayr ele alacaz. Blmde anlatlanlar, sayca aznlkta olan kiilerin ounluu oluturanlarn bir ksm tarafndan nyarg, muhafazakarlk ya da siyasi nedenlerle bask altnda tutulmalaryla ilgili. Bir sonraki blmde ise, laik kimliktekilere iktidar ya da cemaat kaynakl ayrmclk ve basky anlatacaz. Hi kukusuz, toplumsal nyarg ve basklarn ou yeni karlalan sorunlar deil. rnein, Alevilere ya da Romanlara kar sergilenen nyargl yaklamn kkenleri Anadolu corafyasnda ok eskilere dayanr. Benzer ekilde, Osmanl dneminde uzun yzyllar Mslmanlarla birarada nispeten huzurlu bir yaam srdrm olan gayrimslimlere kar tutumlarn kkeni 19. yzyldan itibaren Osmanldaki ayrlk hareketlerle ve yzyln sonu ile 20. yzyln balarnda glenen milliyetilikle balantl gzkmektedir.

Burada, muhafazakar kavramn, Giri blmnde tarttmz modern ve geleneksel toplumlar arasndaki farkllklara gnderme yaparak tanmlyoruz. Muhafazakarlktan kastmz, herkesin birbirini tand, yzyze ilikiler kanalyla toplumsal normlarn olutuu, her bireyin yaamnn bakalarnn gz nnde ve bakalarnn denetimine tabi olduu, din ve geleneklerin bireyin yaamn ynlendirdii toplumsal yaplarda tank olunan kolektif ruh halidir.

18

Krtlere kar tavrn kkeni 1920li- 30lu yllardaki Krt isyanlaryla ve 1980den itibaren ortaya kan PKK eylemleriyle ilikili saylabilir. Kadnlarn kamu yaamnn kenarna itilmeleri Anadolu kentlerinde eskiden beri var olan bir durumdur. Dier bir deyi le, toplumdaki nyarglarn pek ounun yeni olduu iddia edilemez. Ancak, laik kimliktekilere kar olan iktidar kaynakl ayrmclk ve bask, eitim alannda cemaatlerin faaliyetleri, laik kimliktekilerin ticari hayattan dlanmas ve iki yasa gibi konular ile Ramazan aylarnda oru tutmayanlara kar sergilenen hogrszlk, cuma namazna katlma zorunluluu v.b. toplumsal basklar eskiden var olmayan yeni bir ortamn mevcudiyetine de iaret ediyor. Bu yeni ortamn eskiden beri var olan nyarglar azaltmak yerine pekitirdiini dnyoruz.
I. YAAM TERCHLERNDEN KAYNAKLANAN TOPLUMSAL BASKI

Bu blmde, giyim tarzlarndan, siyasi grlerinden, ya da ibadet farkllklarndan dolay toplumsal baskya maruz kalan kesimleri ele alacaz. Farkl kimlikteki genler, kendilerini laik olarak tanmlayanlar ve Ramazanda oru tutmayanlar bahsedeceimiz rnekler arasnda olacak. Bu kesimlere yneltilen bask dayaktan aalanmaya ya da ticari hayattan dlanmaya varan geni bir yelpazeyi kapsamaktadr. Giri blmmzde belirttiimiz gibi, slami kimliklerinden dolay baskya maruz kalanlar aratrma kapsamna dahil etmediimizden, aada bu kesimlere ynelik bask ve dlanma rnekleri verilmemitir. "Mahalle" Bnyesinin Kaldramadklar: Genler
Kayseride, genlerin bulutuklar bir trk evinde konutuumuz erkek rencilerden biri, eskiden uzun olan salarn kestirtmi, kpesini kartmt. Mahallede, sokaklarda, otobslerde karlat kiilerin kendisini durdurup, ulan, annene benzeyeceine babana benze tr basklarndan bkmt. Gneydou Anadolu kentlerinden birinden Trabzona, Karadeniz Teknik niversitesine gelmi Krt kkenli bir renciye kampste mi yoksa kentte gittii mekanlarda m kendini daha rahat hissettiini sorduumuzda sadece evimde dedi.

Trkiyede genlerle ilgili yaplan kamuoyu aratrmalarnda, lkenin gelecei asndan alarm veren bir olguya dikkat ekiliyor. Kentli ve eitimli genler bata olmak zere genlerin azmsanmayacak bir oran, imkan bulsalar yurt dnda

19

yaamay dlediklerini belirtiyorlar. Demograflarn ilerideki yllar iin yaptklar tahminler, 2010 ylndan itibaren 15-24 ya grubunun emek piyasasndaki orannn giderek azalaca ynnde.9 Avrupa Birliine en son katlan on iki lke ile Trkiyeyi kapsayan Eurobarometre 2002 anketlerine gre, ABnin ilk on be yesi lkeye bu on lkeden g etmek isteyen 25-39 ya grubu arasndakilerin Trkiyedeki oran % 7. Bu oran ile Trkiye on lke arasnda ilk srada. Bunu, %8 ile 15-24 ya grubundakiler izliyor. Daha da arpc olan, niversite mezunlar arasnda dier on iki lkeden g etmek isteyenler %3-4 civarndayken bu oran Trkiyede %15i amakta, eitimine devam edenler arasnda ise %12 ile yksek bir oran oluturmaktadr. Bu anketleri temel alan bir makalede, ileriki yllarda Trkiyeden Bat Avrupa lkelerine g edecek olanlarn byk lde niversite mezunlar ya da eitimine devam eden genler arasndan olaca belirtiliyor. Makalenin yazarlar bu durumu, beyin ve genlik g olarak nitelendirmiler.10 Oysa, 2050 ylna kadar Trkiyede nfus artnn giderek azalaca, buna karn 2050 ylna varldnda lke ekonomisinin beyin gn kaldramayacak bir kalknma dzeyine eriecei ngrlmekte.11 Goldman Sachsn dzenli olarak yaynlad kresel ekonomiyi mercek altna alan raporlarda,12 2050 ylnda kresel ekonomide nemli aktrler arasnda yer alaca hesaplanan on bir lkeden biri de Trkiye. Ancak Goldman Sachs ekonomistleri, Trkiye ekonomisinin bu konuma gelebilmesinin en nemli koullarndan birinin insan sermayesi olduunu belirtiyorlar. Bu ise, Trkiyenin eitim sistemini yeniden dzenleyebilmesine, gen nfusa eitim olanaklarn geniletebilmesine, zellikle kadn istihdamnn artmasna bal gzkyor. rnein, yaptklar hesaplamalara gre gnmzde Trkiyede igcnde kadn-erkek arasndaki %50 civarndaki fark nmzdeki on yl iinde yarya, bir sonraki on yl
9

Cem Behar, Demographic Developments and Complementarities: Ageing, Labor and Migration, Turkish Studies, Vol. 7, No. 1, 17-31 March 2006, 17-32. 10 Hubert Krieger and Bertrand Maitre,Migration Trends in an Enlarging European Union, ayn eser, 45-66. 11 Behar, ayn eser. 12 Goldman Sachs, Global Economics Papers. zellikle 164 sayl rapora baknz. Bu raporlara dikkatimizi eken Osman Ulagaya teekkr ederiz.

20

iinde de tekrar yarya derse, sadece bu deiim bile kii bana geliri 2020 ylnda %14, 2030 ylnda ise % 20 ykseltecektir. Grme yaptmz birok ilde, dinlediklerimiz arasnda bizi en ok dndren konular niversiteli genlerinin anlattklarna ilikindi. niversiteler, tanmlar gerei, bulunduklar kentin dndan da renci alan ve her trl aykr dncenin, kimliin ve yaam tarznn var olabilmesine imkan tanyan yaplardr. Oysa, gittiimiz Anadolu kentlerinde uzun sal ya da kpeli erkek rencilerden Atatrk ya da solcu genlere, Krt kkenlilerden Alevi rencilere kadar farkl kimliktekilere kar uygulanan bask ve sindirme gerekten kayg vericiydi. Eitim sisteminde ilk ve orta renimde vurgulanan disiplin anlay ve ders kitaplarnn ieriinin yaratcla olanak tanmamas gibi sorunlar bir yana, yksek retimde bile, birka niversite dnda, genliin zgr davranabilme ve dnebilme yollarnn tkanm olmasnn, insan sermayesinin bu denli ncelik kazand bir dnyada Trkiyenin en nemli sorunlarndan birini oluturduu kansndayz. zgr bir ortamn var olmad Trk eitim sisteminin, hem ilk ve orta renimdeki retmenlerden hem de niversitelerde grtmz rencilerden anladmz kadaryla, dini cemaat faaliyetleri ve ynlendirmesine ak olmas bu konudaki kayglarmz daha da arttrd. 13 Trkiyede, zaten dk oranlarda seyreden yksek eitimli genlerin yabanc lkelere g lkenin ihtiyac olan insan sermayesinin daha da daralmas anlamna gelecektir. Anadoluda grtmz genler, bir yandan internet ve televizyon araclyla kendi dlarndaki dnyann renkli ve zgr ortamyla tanrken, dier yandan yaadklar kentlerin kendilerine sunduu kstl imkanlarla yetinmeye al yorlar. Kendilerini ifade edebilmek, fikirlerini savunabilmek, kar cinsle iliki kurabilmek, istedikleri gibi giyinmek, istedikleri tercihleri yapabilmek, yeteneklerini gelitirmek, seyahat etmek, gen olmann heyecanyla maceralara atlmak, gezmek, elenmek iin yaadklar kentler onlara pek olanak sunmuyor. Her an gzaltnda tutulduklar,

13

Cemaatlerin eitim alanndaki faaliyetlerini baka bir blmde ele alacaz.

21

giyimlerinden yaam tarzlarna kadar her davranlarnn kstland, muhafazakarln basks altnda bunaldklar kentlerde yayorlar. Bu adan bakldnda, anketlerdeki sonular artc deil. Alevi genlerin karlatklar sorunlar, gen kzlara yneltilen toplumsal basky ve maddi yetersizlikten cemaat evlerinde kalan rencilerin kontrol altnda tutulan yaamlarn farkl blmlerde ele aldk. Bu blmde, genel kalplarn ve grnmn dna kan ya da Krt kkenli olan rencilerin kar karya kaldklar sorunlara deineceiz. Grtmz genlerin hemen hemen tm, Anadoludaki niversitelerde eitim gren kz ve erkek rencilerdi. Bir ksm ayn kentte doup bym, bir ksm ise okuduklar niversiteye baka kentlerden gelmiti. Gittiimiz kentlerin neredeyse tmnde erkek rencilerden dinlediimiz en belirgin ikayetlerden biri top sakal, uzun sa ve kpeye gsterilen tepkilerdi. Sokakta, otobste, kampste laf atlyor; Top musun, tfek misin?, ya da yukardaki alntda yer alan ulan annene benzeyeceine babana benze tr hakaretlere maruz kalyorlard. Kayseride bir trk evinde grtmz uzun sal bir gen, otobslerde kz msn, erkek misin sorusuyla sk sk karlatn, o nedenle bere takp salarn gizlediini sylyordu. Hatta kimi zaman hayatlarna bile kastedilebiliyordu. Trabzonda bir niversite rencisi, ders k evine gitmek iin otostop yapmt. Arabasna bindii ki i, sakala bak, senin baban da kim bilir nasldr? demi, rencinin sert cevabna sinirlenen araba sahibi silah kartmt. Aralarndaki tartma iyice samalam, sonunda sizin gibileri temizlemek lazm eliinde arabadan indirilmiti. Kayseride grtmz bir gen, Alevi bir arkadann top sakal ve uzun sa nedeniyle burnunu krdklarn anlatyordu. Bunun gibi u rnekler ok sk yaanmasa da, farkl klk kyafete ynelik tavrlar konusunda hikayeleri sk sk duyduk. Erzurumlu bir niversite rencisi renkli tirtler giydii iin mahallesindeki genler tarafndan tartaklanm, bir daha byle giyinmemesi konusunda uyarlmt.

22

Erzurum'da CHP il rgtnde aktif uzun sal gen bir erkek, annesinin bile kendisini gavur olarak algladndan, eve komularn ardnda kp gitmesini istediinden bahsediyordu. On alt yandaki bir lise rencisi, en yakn arkada kpe takacak olsa kendisinden souyacan ifade ediyordu. Trkiyenin Bat kentlerinden Anadolunun daha muhafazakar blgelerine niversite eitimi iin gelen genler, yaam tarzlarn deitirmek zorunda kaldklarndan bahsediyorlard. Adapazarnda grtmz bir niversite rencisi, bir yaz gn ayn evde birlikte kald arkadalaryla balkonda yemek yerken kapya polis gelmi, haklarnda ikayet olduunu bildirmiti. ikayet konusu balkonda ortla oturmalaryd. Kar komular hanmlar ortla dolaan genler yznden balkona kamadklarn sylemilerdi. Polisin ricas, ieride yemek yemeleriydi. lk anda oke olduklarndan hibir ey syleyememi lerdi. Ancak, mesaj alm grnyordu. Adapazar merkezinde gen kadnlarn rahat rahat mini etek giyemeyeceklerini, gen erkeklerin kolay kolay ortla dolaamayacaklarn ifade ediyor, kendi evinin balkonuna bile ortla knca mdahaleye hazrlkl olmak gerektiini belirtiyordu. Trabzon Karadeniz Teknik niversitesine Trakya blgesinden gelmi bir kz renci kente ilk geldiinde retmen Evinde kalmt. Bir gn bahede otururken farkna varmadan beli gzkm , herkesin bak n stnde hissetmi, henz ne olduunu anlamadan yal bir bey kzm, doru dzgn giyinsene demiti. Malatyal olan ve nn niversitesinde okuyan bir kz renci, sokakta bir arkadayla yrrken yal bir adam yanlarna yaklam, kzlar, utanmyor musunuz bu etekleri giymeye, zaten sanz, banz da bir tarafta demiti. Donup kalmlard. stelik giyimleri ar rahat deildi. Malatyada yaamann ne kadar zor olduunu, bu olaydan sonra etek giymekten korktuunu ekliyordu.Sivasta grtmz niversiteli gen kz ve erkekler ehirde dolatklarnda kyafet ve grnleri nedeniyle mahalle delikanllarnn szl tacizine uradklarndan ikayet ediyorlard.

23

Tahammlszlkle sadece sokakta ya da mahallede deil, niversite kampslerinde de karlalabiliyordu. Anadolunun birok niversitesinde grtmz farkl kimlikteki rencilerin en ok ikayet ettikleri konu, kendilerini lkc olarak tanmlayan genlerin yaam tarzlarna mdahaleleriydi. eitli niversitelerde grtmz pek ok renci, niversite yurt ve kantinlerinin lkc reisler tarafndan kontrol edildiinden, kendilerine kar kan farkl kimlikli rencilere bask ve iddet uyguladklarndan ikayet ettiler. Karadeniz Teknik niversitesinde grtmz bir retim yesi, burada rencilerimizin zerinde vatann sadece kendilerine ait olduunu zanneden lkclerin basks var diyordu. rnein, erkek rencilerin kpe takmas lkclerin kfr ve hakaretlerine neden oluyordu. Dinledikleri mzie ya da okuduklar kitap ve dergilere tepki gsteriliyordu. Erzurumda grtmz Diyarbakrl bir renci, faklte kantinlerinde fazla olay olmadn, basklarn asl yurtlarda ve zellikle gece meydana geldiini sylyordu. Adam yataktan kaldrp, dvdkleri oluyor diyordu. Bu tr iddet uygulayanlarn yurttan renciler olmadn, niversite dndan kiilerin yurtlarn nne arabayla gelip gece yarsna kadar bekledikten sonra ieri girdiklerini anlatyordu. Erzurumda Atatrk niversitesinde renim gren Tuncelili bir gen, sol gruplarn mziini dinledii iin dayak yemiti. Gzel Sanatlar Fakltesi'nde okuyan bir gen salarn jleliyerek kabartm, uzun favoriler brakm, yeil bir kazak giymiti. Bu sa ve kyafetiyle lkclerden ok kfr iittiini, ancak bunlara karlk vermedii iin imdilerde kendisine dokunmadklarn belirtiyordu. Adapazar Atatrk Dnce Dernei yesi niversiteli bir gen, top sakal ve kpesinden dolay yurtta lkclerin szl tacizine ve basksna maruz kaldndan bahsediyordu. Aydnda grtmz bir retim yesi, kz renciler arasnda mini etek ya da biraz dekolte giyenleri, ayanz denk aln, burann namusu bizden sorulur diye tehdit eden lkc gruplarn olduunu sylyordu.

24

Erzurumda Atatrk niversitesinde kendilerini solcu" olarak tanmlayan renciler, yurtta her yaptklarnn izlendiini, dinledikleri mzik, okuduklar gazete ve kitaplarla hedef olduklarn anlatyorlard. rnein Cumhuriyet gazetesi okuyan bir renci, gazetesini bakalarnn okuyabilmesi iin masa stne brakm, dndnde paralanm olduunu grmt. evresindekilere kimin yrttn sorduunda, yrtlmasn istemiyorsan bu gazeteyi okumayacaksn, ya da kimseye gstermeden dolabnda saklayacaksn cevabn almt. Diyarbakrl bir renci, popler kltr dergilerinden birini okuduu iin uyarlmt. Gnlk gazetelerden bazlarn yurda getirenlerin kavga etmeyi gze almalar gerektiini dnyorlard. Erzurumda grtmz CHP il ynetiminden bir hanm, Atatrk niversitesi rencisi Sivasl bir gence niversitedeki lkcler tarafndan dayak atldn, olaya mdahale ettikleri halde sonu alamadklarn anlatyordu. Bu gen, Erzurumda snabilecei tek yer olan CHP l Merkezine gelmiti. Olum, ne oldu?diye sorduunda, abla beni MHPliler dvd demiti. Neden dvdler, bir ey mi yaptn? sorusuna yok, abla, bana dediler ki hem Sivaslsn, hem Alevisin, hem de solcusun, baka alternatifin yok, yiyeceksin bu daya cevabn vermiti. CHP ynetimi olarak niversiteye gitmilerdi. CHP l Bakan iri yar biriydi. Kantinde reis masalar vard. Yumruunu masalardan birine vurup bir daha bu ocua dokunursanz, sonunuz olur demiti. Aradan zaman getikten sonra bu renciye arda rastlamt. Abla beni gene dvdler demiti. Karakola gittiini, ancak polislerin hibir ey yapmadklarn anlatmt. Olum, demiti kendisine, okumak istiyorsan rahat dur, hi kimsenin etlisine stlsne karma, buras Erzurum, bir gn seni kaybederler. Okumasn, kaleminle bir yerlere gelmesini sylemiti. Ama nasl? diye soruyordu. Koymuyorlar ki gelsin. niversite ynetimlerinin bu tr eylemlere kar nlem almad, hocalarn bu ilere mdahale etmedii de ikayetler arasndayd. Bu ikayetleri Atatrk Dnce

25

Dernei yesi genlerden solculara, Krt kkenlilere, ya da kpe takan, uzun sa brakan, renkli tirt giyen rencilere kadar deiik kimlikli pek ok genten duyduk. Trabzondaki niversite rencileri baz retim yelerinin dnce yapsnn da bu tip basklara zemin hazrladndan ikayet ettiler. rnein, bir retim yesinin derste ak ak bakn arkadalar, Trkten baka millet, Mslmanlktan baka din tanmam, varsa farkl olan benim dersimden geemez, ksn dediini iddia ediyorlard. Trabzon Karadeniz Teknik niversitesinde grtmz bir renci, niversite ynetiminin de istedikleri gibi giyinip yaamalarna mdahale ettii kansndayd. Kyafet ynetmelii uygulandn, uzun sal rencilerin derslere giremediklerini belirtiyordu. Bir keresinde ders bitiminde arkasna toplad salarn am, retim yesi salarnn uzun olduunu grnce bir daha dersine gelmemesini sylemiti. imdilerde en arka srada oturup, gze batmamaya alyordu. Ancak arkadalarnn ou sa ve sakallarn kesmilerdi. Katld bir siyasi eylem nedeniyle hakknda soruturma alan bir bakas, Disiplin Kurulu nne ktnda, ifadesini alan retim yelerinin kendisine git san, sakaln kes, yle gel dediklerini anlatyordu. Ancak, hereye ramen, Anadolu niversitelerinde eitim gren rencilerin nefes alabilecekleri tek mekann klk kyafetin esnek ve kz-erkek ilikilerinin daha rahat yaand kampsler olduu anlalyordu. Sivasta bir kz renci rahat ettii tek yerin niversite kamps olduunu sylyordu. Malatyada nn niversitesindeki ortam kent merkezinden ok farkl olduundan renciler zamanlarnn ounu kampste geirdiklerini belirtiyorlard. Kent merkezinde ev kiralamak isteyen rencilerin sorunlar ayr bir kategori oluturuyordu. Ev sahiplerinin, rencilerin hayatlarn kontrol abalarna ilikin saysz rnek dinledik. Gittiimiz kentlerin neredeyse tmnde, ehir dndan gelen rencilere mesafeli yaklald, ev sahibi ile grmenin banda nerelisin? sorusunun ev bulmakta karlalan en temel engel olduu sylendi. Bu soruya verilen rnakl, Diyarbakrl,

26

Tuncelili, Mulu gibi cevaplarn grmeyi sona erdirdii belirtiliyordu. Yanl il cevabnn yol at olumsuz sonular karsnda deiik taktikler gelitirmilerdi. rnein, grtmz Tuncelili bir renci, bu tuzak soruya Ankaralym diye cevap vermeye balamt. Erzuruma niversite eitimi iin baka bir kentten gelen bir renci dier iki kardeiyle birlikte kalabilecei kiralk ev aradnda ben bekar adama ev vermem, namusumuz var, karmz var, kzmz var cevaplar karsnda ev bulma taktii olarak Erzurumlu arkadalarn devreye soktuunu anlatyordu. Oysa bu metod da pek ie yaramamt. Bir ev kiralamasna kiralamlard. Ancak, oturduklar dairenin st katta olmas, ev sahibinin at kap gelmesi, eve kz arkadalarn getirdiklerini grnce kendilerine sapk muamelesi yapmas sonucunda ksa srede evden ayrlmak zorunda kalmlard. Grtmz renciler, hayat tarzlarn belli eden d grnmleri farklysa testten getiklerinden ikayet ediyorlard. Trabzonda bir renci, namaz klar msn, oru tutar msn? tarz sorulara muhatap olduklarn, bir arkadann Ramazanda evlerinde kola ierken ev sahibine yakalandklarn, bunun zerine o gn kiralarnn arttrldn glerek anlatyordu. Fkra deil, gerek diye ekliyordu. Trabzonda bir kz renci, bir arkadana ev bulmak iin telefon ettii kiinin ilk sorusunun ev arayann kz m erkek mi olduunu, kz olduunu renince banz aksa hi gelmeyin dediini sylyordu. Bir dier kz renci, ev sahibi ile yaadklar sorunlar nedeniyle arkadalaryla birlikte kaldklar evden ayrlmaya karar verdiklerini, tanma srasnda karlatklar ve kendilerini dehete dren bir durumu anlatyordu. Eyalarn ounu tamlar, ertesi akam kalan eyay da almak iin eve gittiklerinde klarn yandn grmlerdi. Aralarndan birinin ak unuttuunu dnm, ancak eyalar toplarken dolaptaki arabn dkldn ve iesinin krldn fark etmilerdi. eri girenin ev sahibi olduunu anlayp kapsn alm lar, anahtar bizdeydi, nasl girdiniz? diye sorduklarnda ev sahibinden bizde anahtar vard zaten cevabn almlard.

27

Deiik kentlerde grtmz renciler, ev kiralamada karlatklar en nemli sorunun kar cinsten arkadalaryla biraraya gelmek olduunu belirttiler. Ev vermenin en nemli koulu eve kar cinsten arkadalarn getirmemekti. Bu durum niversite rencileri iin ne kadar anlalmaz ve katlanlmaz ise, ev sahipleri iin o kadar nemliydi. Grtmz renciler, yaadklar toplumun kz-erkek ilikisinde olduka tahammlsz ve tutucu olduunu belirtiyorlard. Kz ve erkek rencilerin birarada olmalar srf hane iinde sorun olmuyor, sokakta ve mahallede de rahatsz edici olaylara malzeme tekil ediyordu. Bu tr bir ortamda, niversite rencilerinin kar cinsten arkadalar ile sosyallemeleri, hele hele duygusal bir iliki iine girmeleri neredeyse imkanszlayordu. Eskiehir Kadn Platformu yesi bir gen kz, renci arlkl bir ehirde yaamalarna ramen eve erkek arkadalarnz gelmesin, ge saatlerde dar kmayn gibi kstlamalar olduunu, erkek arkadalar kendilerini ziyaret edecek olsa ikayetle balayan srecin kt kt bakma ve sonunda selam vermemeye kadar evrildiini anlatyordu. Trabzonda bir niversite rencisi ev sahibinin eve kz getirdii takdirde kendisini evden kartmakla tehdit ettiini sylyordu. Hatta zel yaamna ciddi mdahale saylacak tuhaf tekliflerde bulunmu ille gelmesi gerekirse, nce benim zilime basacak, ben greceim, yle size kacak, annen gelirse benim hanmla kalr, ben aa inerim, akraban bir hanm gelirse o da bizim evde kalr bile demiti. Sivasta bir erkek renci, kz arkadalarn ziyarete gittii bir gn yanllkla ev sahibinin ziline bastn, zr dileyip arkadalarnn katna karken ev sahibinin peinden gelip yahu bunlar eve erkek almayacakt hani dediini anlatyordu. Arkadalarn kurtarmak iin kenti terkediyor numaras yapm, amca, giderken bir gle gle demek istedim demiti. Allahtan kzlar evde deildi, olsalar kzlar neredeyse dvecekti adam, o kadar sinirlenmiti diyordu. Bir dieri, ev sahibinin bir nceki kiraclarn evi kerhaneye evirdiinden ikayet ettiini sylyordu. Nasl yani? diye sorduunda kimin girdii kimin kt belli deildi, kz, erkek karkt demiti.

28

Adapazar Atatrk Dnce Dernei yesi bir niversite rencisi, tand bir kz rencinin evine ders almak iin gelen bir erkek arkada yznden komularca ev sahibine ikayet edildiini, bu rencinin ertesi sabaha kadar evi acilen boaltmasnn istendiini anlatyordu. Ayn renci, kz arkadayla ancak gndz saatlerinde buluabildiini, el ele gezdiklerinde kt kt bakldn, sinemaya gittiklerinde kimse grmesin diye en arka koltuklardan bilet aldn sylyordu. Trabzonda bir renci, kz arkadayla ana caddede yrrken kafalarna bir minibsten plastik ie atldn, kendilerine bu saatte byle dolaamazsnz diye barldn anlatyordu. ort giyiyorum, kei sakalm var, Trabzonlu genler iin direkt bir hedefim akas diyordu. Kimi zaman daha anlayl ev sahipleriyle de karlalabiliyordu. rnein, Malatyada bir renci drt arkadayla kaldklar evde, ev sahibi olan hac amcann kendilerine ok iyi davrandn sylyor, babamdan daha anlayl diyordu. Ev sahibinin ocuklar da okumak zere gittikleri kentte ayn sorunlar yaamlar, hatta ocuklarndan biri bu nedenle niversiteyi brakmt. Kendilerine bu kadar iyi davranmasnda bunun da pay olduunu dnyordu. Ancak, ev sahibinin yaklam apartmann dier sakinlerinin ve mahalledekilerin tavrn etkilememi, ok grlt yapyorlar, stelik bunlar komnist, blc iddialaryla ev sahibine ikayet edilmilerdi. Adapazarnda bir niversite rencisi, bizim kz arkadalarmz eve gelebiliyor, byle bir sorunumuz yok, nk bizim ev sahibimiz sosyal demokrat biri diyordu. Trabzonda bir niversite rencisinin ev bulma konusundaki szleri ise yaananlarn zeti gibiydi. Biz ev deil, ev sahibi aryoruz demiti, yle rahat rahat evine gidebileceimiz. Gittiimiz kentlerde genlerin bir araya gelip elenebilecekleri mekanlar da kstlyd. Adapazarnda bir niversite rencisi, akamlar belirli saatlerden sonra dar kamadklarn, gidebildikleri drt tane kafenin olduunu, bunlarn da erken bir saatte kapandn belirtiyordu.

29

Hatta dinledii yerel bir radyonun programnn sunucusunun canl yaynda, niversiteli bir gen kz gece parkta otururken grp bu ne saygszlk, bu gen yanda tek bana sokakta ne aryorsun? dediini anlatyordu. Sivasta konutuumuz renciler elence mekanlar bir yana, kentte rahat dolaabilecekleri parklarn, gezilecek yerlerin bile olmadndan bahsettiler. Turistik sahil ileleri olan Balkesirde bile benzer ikayetleri duymak artcyd. niversite rencileri, kentte canl mzik yapan mekanlar olduunu, ancak oralarda dahi, rnein, dans edemediklerini belirtiyorlard. Dzenli gittikleri birka dzgn bar ve ikili mekan da kapanm veya kapatlmt. niversitede dansl partilerin yaplmadn sylyorlard. Tm bu imkanszlklar nedeniyle, toplanp imek ve muhabbet etmek isteyenlerin bunu ancak evlerde yapabildiklerini belirttiler. Rahat edebilecekleri baka yerleri yoktu. Yukarda verdiimiz rneklerden anlalabilecei zere, ou kentte evlerde bile elenebilmek mmkn gzkmyordu. Arada bir iki iebilmek ise iyice sorundu. Adapazarnda bir renci, bira ielerini pe atarken kapcdan ve komulardan gizlemeye altklarn, grnmesin diye gazete kadna sardklarn sylyordu. Trabzonda bir renci, baka bir kentten Beden Eitimi Yksek Okulu snavlarna gelmi ve Trabzonun hassiyetlerini idrak edememi kz ve erkek rencilerden oluan bir grubun, deniz kenarnda iki ierken takm elbiseli kiilerin yanlarna gelip, siz burada iki mi iiyorsunuz diyerek genlerin zerine yrdn, araya girenlerin yardmyla dayak yemekten zor kurtulduklarn anlatyordu. Ancak, Eskiehir bata olmak zere Aydn, Denizli ve nispeten Trabzon genler asndan daha rahatt. zellikle Eskiehirde Porsuk aynn kenarnda genlerin gidebilecei birok mekan vard. Eskiehir Sosyal Demokrasi Dernei Bakan, Eskiehirin zmirden farkl olmadn, kz rencilerin kentte zgr davranabildiklerini belirtiyordu. Atatrk Dnce Dernei Bakan, kentteki konut modelinin rencilere gre de ekillendiini, Eskiehirdeki renci saysnn kent ekonomisi asndan nemli olduunu, bunun bilincinin insanlarda deiim yarattn, bu nedenle erkek ve kz rencilerin rahatlkla birarada vakit geirebileceklerini belirtiyordu.

30

Aydnda bir gece gittiimiz iki iilebilen ve dans edilebilen bir trk bar hafta aras olmasna ramen doluydu. te yandan, daha muhafazakar kentlerde farkl hayatlarn yaand ve bu hayatlar birbirine demedike sorun kmad da anlalyordu. rnein, Trabzonda grtmz bir kadn avukat, kendi evresindeki gen kz ve erkeklerin rahatlkla sosyal ilikiler iine girebildiklerini belirtiyordu. Gittiimiz kentlerde renciler arasnda pek ok Krt kkenli gence de rastladk. Trkiyedeki Krt sorunu bal bana ayr bir aratrma konusu olduundan bu aratrmann kapsamna Krt kimliini dahil etmemitik. Ancak, Anadoluda grtmz Krt kkenli rencilerin sorunlar dier genlerin sorunlarndan farkllatndan bu raporda onlarn ikayetlerini de aktarmaya karar verdik. unu da belirtelim ki, aada bahsedeceimiz rnekler bu rencilerin bize anlattklaryla snrl kalmakta, Trkiyedeki Krt kkenli vatandalarn sorunlar yuman kapsamaktan uzak dmektedir. Krt kkenli rencilere ancak birka kentte rastladk. Grtklerimizin hepsi Gneydou illerinden bulunduklar kente niversite eitimi iin gelmilerdi. Geldikleri yrede ayn kkenden kiiler ounlukta iken, bu kentlerde ve zellikle okuduklar niversitelerde aznlktaydlar. Kente ilk geldiklerinde genellikle niversiteye hazrlk iin devam ettikleri Fethullah Glen cemaatine ait dershanelerin ynlendirmesiyle cemaat evlerinde kalm, bir ksm ise niversitelerin yurtlarna yerlemiti. Ancak eitli basklar nedeniyle her iki yerde de barnamam, gittikleri niversitedeki dier Gneydoulu arkadalaryla kent merkezlerinde ev kiralamlard. Karlatklar ayrmclk, bask ve hatta iddeti kabullenmi gzkyorlard. Dayak yediklerinden, kendilerine kfr edildiinden bahsederken olay fkralatryor, neredeyse igdsel bir refleksle kzgnlk yerine glmenin psikolojilerini korumann tek yolu olduunu hissediyorlard. Erzurumda Atatrk niversitesi rencisi bir gen, yurda gelir gelmez nereli olduunun sorulduunu, Diyarbakrl olduunu sylediinde Diyarbakrlysan Erzurumda ayan denk alacaksn uyarsyla karlatn aktaryordu.

31

Bu durumu krmak iin ok aba harcad halde yurttaki rencilerin kendisiyle sohbet etmekten dahi kandklarndan yaknyordu. Sonunda yurttan ayrlm, kendi corafyasndan gelenlerle arkadalk etmeye balam, kendi ilerinde bir topluluk oluturarak birbirlerine destek olmaya almlard. Yurttan ayrlmasna televizyonda bir futbol man izlerken gsterilen tepki neden olmutu. Fenerbahenin bir spanyol takmyla karlamasnda, birileri ellerinde Freedom for Kurdistan yazl pankartlarla sahaya girmilerdi.14 Yurttakiler tm Krtlere kfretmeye balamlar, analarna, baclarna svmlerdi. Tek kelime sylemeden sandalyesini yere vurmu, odadan kmt. imdilerde snd tek yer, CHP il merkeziydi. Merkeze gidip gelerek kendisine bir kalkan oluturmutu. Balkesirde renim gren bir kz renci, bir arkadann ev sahibiyle anlatn, ancak eyalarn tarken ev sahibinin nereli olduunu sormas ve Mardinliyim cevabn almas zerine sana verilecek evim yok deyip evini kiralamaktan vazgetiini anlatyordu. Trabzonda renim gren bir renci bu durumu amak iin emlaksndan ev sahibine kadar her trl iletiimi Bat illerinden arkadalar araclyla yrttklerini belirtiyordu. Adapazarnda Sakarya niversitesi rencisi bir gen kz, bir arkadann kendisiyle arkadal birden kestiini, yurtta oda oda dolap ben onun Krt olduunu bilmediimden arkadalk yapyordum diyerek kendisini temize karttn anlatyordu. Grtmz rencilerden, Krt olduklar renildiinde ou kiinin selam kestii sk duyduklarmz arasndayd. Balkesirde bir kz renci hastanede yaad bir tartmada kendisine hak veren etraftaki bir gencin, Diyarbakrl olduunu renince Haa diyerek yanndan uzaklatn anlatyordu. Aynen Haa dedi, aynen Haa, diye inanmazmcasna iki kez tekrarlyor, burada Krtlere kar Haa durumu var yani diyordu. Krt renciler arasnda sknt yaamamak iin nereli olduunu gizleyenler de vard. Trabzonda bir renci, Gneydoudan gelenlere kar nyargl davranld iin nerelisin sorusuna Adanalym, Mersinliyim diye yant veren arkadalar
14

30 Kasm 2006da Fenerbahe UEFA kupas manda spanyann Celta De Vigo takmyla ma yaparken tribnde PKK lehine pankart almt.

32

olduunu syledi. Bu konuda yalan sylemek, hem arkadalk ilikilerinde hem de ders notu paylamnda sorunlar ortadan kaldran bir yntem olduundan birok arkada tarafndan benimseniyordu. En ok ikayet ettikleri konu, ana dillerinde konumann ya da ark/trk dinlemenin imkanszlyd. Erzurumda bir renci, niversite yurdunda Krte ark dinledii iin lkclerden dayak yediini anlatyordu. Bir dieri, Mardinli bir arkadann yurtta cep telefonundan Krte mzik dinlerken lkcler tarafndan dvldn sylyordu. Trabzonda Karadeniz Teknik niversitesi ve Atatrk Dnce Dernei yesi bir gen, Diyarbakr Dicle niversitesinden Trabzona spor msabakalarna gelen bir rencinin telefonunda Krte bir trk almasyla bellerinde silah da olan bir grubun bu renciyi bulmak iin niversiteyi neredeyse tavaf ettiklerini anlatyordu. Bulamadklar iin olay bymemi, ancak bu grubun estirdii terr renciler arasnda uzun sre akllarda kalmt. Burada mesela nevruz Krtlerin bayram gibi deil, sadece bakalarnn gidelim onlara gnlerini gsterelimgndr diyordu. Krte mzik dinlemenin yansra Krte konumann da sorun yarattna dair birok hikaye dinledik. Bu konu, gszlerin dili olmadna dikkatimizi eken toplumbilim kuramlarna iyi bir rnek oluturabilirdi. Duyduumuz en arpc hikaye, Trabzona Gneydoudan niversite eitimi iin gelmi bir Krt kkenli rencinin anlattyd. Ara sra kendisini cep telefonundan arayan annesi tesadfen onu sokakta yakaladnda, Trke bilmeyen annesiyle Krte konumaktan korktuu iin Trke cevap verdiinden bahsediyordu. Balkesirdeki renciler otobste, dolmuta Trke bilmeyen aile byklerinden telefon geldiinde karlarndakilerin yzlerine telefonu kapattklarn, daha sonra arayp durumu akladklarn belirtiyorlard. Trabzonda Karadeniz Teknik niversitesinde renim gren bir renci, arkadayla gittii bir internet kafede Krte konutuklar iin uyarldklarn, diklenince her ikisinin de dayak yediklerini anlatyordu.

33

Hatta bu rencinin kafas delinmi, ertesi gn pek Trke bilmeyen annesi telefonla araynca Trke cevap vermi, annesinin olum niye Trke konuuyorsun seni anlamyorum szne anne, Krte konutum kafam delindi, artk dikkat ediyorum yantn vermiti. Balkesirde renim gren bir rencinin ailesi memleketten gelince hep birlikte parka gitmiler, kendi aralarnda Krte konutuklar iin etraftaki bir grup kadnn tepkisiyle karlam lard. Kadnlardan biri niye bu dili konuuyorsunuz, bu gavur dili demiti. Balkesir niversitesinden bir kz renci, derste herkese dev teslimi iin bir numara verildiini, yanndaki arkadana Krte numaran ka diye sorduunu, Krte konutuklarn duyan birka rencinin nece konuuyorsanz bize de evirin diye etraflarn sardklarn, bu olaydan sonra snftan neredeyse aforoz edilildiklerini, kimsenin onlarla bir daha konumadn anlatyordu. Krt kkenli renciler niversitelerdeki siyasi gruplardan da ikayetiydiler. Bu konuda en ok yakndklar lkc Genlik ya da Byk Birlik Partisinin genlik rgt Alperen Ocaklaryd. Erzurumda grtmz farkl kimlikteki rencilerin tm niversitedeki hakim siyasi grubun lkc Genlik olduunda hemfikirdi. niversite kantinlerinde Reis olarak tanmlanan lkc liderlere ait krmz renkte bir masa olduu, bu masalara dier rencilerin oturamadklar, kantinlerin ve binalarn nizamnn Reislerden sorulduu ifade ediliyordu. Az birlii etmiesine niversitenin sa grn egemenliinde olduunu sylyorlard. Kendisi Krt kkenli olmayan bir renci, Krt meselesine ilikin bir tartmadaki yaklamndan dolay blc sulamalarna maruz kaldn, konuyu duyan lkc reislerin, buras Erzurum, ayan denk al, cesedini bile tanyamazlar dediklerini anlatyordu. Adapazarnda lkclerin yan sra Alperen Ocaklarnn da etkin olduu sylendi. Grtmz bir Krt kkenli renci, Alperen Ocaklarna mensup renciler tarafndan kampste szl satamalara maruz kaldklarn, hatta Ocak

34

mensuplarnn bir arkadalarnn fotorafn ektiklerini, rektrle bu konuda dileke verdiklerini, ancak somut bir karlk alamadklarn ifade ediyordu. Adapazarndaki Krt renciler mahallelerde karlatklar tacizlerden de yaknyorlard. Grtmz bir kz renci, bir gn nce mahalle bakkalna gitmi, kap nnde bekleyen gen erkekler kendisine bu kadar gzel kzdan da terrist olur mu canm diye laf atmlard. Mahallede Krt olduklarnn bilindiini, bu nedenle geli gidilerde bu tr satamalara maruz kaldklarn belirtiyordu. Grtmz Krt kkenli tm bu renciler arasnda bir tanesi dahi bulunduklar kentte yaamay dnmyordu. Hepsinin ortak amac bir an nce okullarn bitirip kentten ayrlmakt. Yukarda rneklerini verdiimiz bu kstl yaamlarn ve karlatklar basknn grtmz genlerde bkknlk ve korku yaratt, kendilerini gvencesiz grdkleri, istedikleri gibi yaayamadklar, grlerini rahata ifade edemedikleri iin rahatsz olduklar alenen hissediliyordu. Gittiimiz kentlerdeki rencilerin yaamlar hakknda anlattklar, bu blmn banda deindiimiz beyin g olaslnn ciddiye alnmas gerektiini gsteriyor. Bu rencilerin tm en ksa zamanda niversiteden mezun olmak ve daha rahat yaayabilecekleri byk kentlere ya da Batya gitmek istediklerini sylediler. Adapazarnda bir renci yeniden snava hazrlanyorum, umarm kazanrm da giderim buradan diyordu. En yakn arkada bir yl nce tekrar snava girip stanbulda bir niversiteye gitmiti. Trabzonda grtmz renci, Trabzonlu arkadalarma soruyorum, mezun olunca burada kalmak isteyen var m diye, neredeyse hi kimse yok, Trabzonluyu bile kaybediyor Trabzon diyordu. Malatyada grtmz renciler, niversite kampsne geldiklerinde bambaka bir lkede yayorsunuz gibi hissediyorsunuz demilerdi. Bu bambaka bir lkede yayorsunuz gibi hissetmek cmlesi genlerin zlemlerinin de zeti gibiydi. Sokaklarn, caddelerini, konser salonlarn, elence

35

mekanlarn sinema, internet ve televizyon araclyla tandklar, genlerin zerinde bask olmadan zgr giyinip zgr yaadklar, fikirlerini zgrce savunabildikleri, bulunduklar ortamdan bambaka lkeler zlemini. Anadolunun Yeni tekileri: Laikler
Dergi karacaz, reklam alyoruz. Adam bize, tamam, biz size para verelim, katk salayalm, ama reklammz koymayn diyor. Esnaf o kadar kutuplam durumda ki, bizim dergide isimleri grnrse dardan gelecek tepkilerden korkuyorlar. Malatyada Atatrk Dnce Dernei yesi bir kii

Cumhuriyet tarihi boyunca Trkiyenin dnce yaamna ve siyasetine damgasn vurmu olan Atatrk kesim, gittiimiz hemen hemen her kentte Atatrk dnceleri savunmann artk cesaret istediinden, bu grlerin giderek toplumda bir su olarak grlmeye balandndan ikayet ettiler. Siyasi kimliklerinden dolay yaadklar toplumda dlandklar ya da bask grdkleri kansndaydlar. Grtmz Atatrk Dnce Dernei (ADD) yesi niversite rencilerinin anlatlarndan niversite kampslerinde siyasal alma yapabildiklerini, bu nedenle sistematik bir saldrya maruz kalmadklarn, ancak kent merkezlerinde Atatrk dnce ya da laiklik konularnda siyasi faaliyette bulunmann pek de kolay olmad syleniyordu. Malatya Atatrk Dnce Derneinden bir yetkili etkinliklerinde engellemelerle karlamadklarn, ancak panellerde kendilerine veya konumaclara laf atlarak tacizde bulunulduunu, belediyelerden mekan talep ettiklerinde dier gruplar iin istenmeyen artlarn kendileri iin ne srldn belirtiyor, Atatrkym demek cesaret istiyor diyordu. Malatya CHP il bakanlnda grtmz bir kii, kentteki okullarda laik bilinlendirme al malar yrtemezsiniz, buras Malatya, olmaz yle ey diyordu. Adapazarnda ADD yesi bir retmen, kentte siyasi faaliyet gsterebilmenin en nemli koulunun sylemlerine dikkat etmek olduunu belirtiyordu. ADDnin gemiteki ynetimleri bildirilerinde keskin bir dil kullanmaktan kanmazken, o ok can alc mesajlarn yerel basnda ya yaynlanmamas ya da metinden

36

kartlmas sonucunda metodlarn deitirmi ler, dncelerinden taviz vermeden daha lml bildiriler yaynlar olmulard. Ayn kentte ADD yesi bir kii, Adapazar ve Sakarya belediyelerinin anakkale Savann yldnm iin hazrladklar panoda Atatrkn resminin olmadn grmt. Resmin panoya eklenmesi ancak ADD bir basn toplants yaptktan sonra gerekleebilmiti. Kentte eskiden eczanelerin, kuyumcularn ve dier esnafn dkkanlarnda Atatrkn resimleri varken, imdi tek tk kalm olmasndan yaknyordu. Atatrk kimlii ile bilinen insanlarn gemiten farkl davranklar da birok ilde duyduumuz ifadelerdendi. Atatrk Dnce Dernei yeleri kendilerine yakn olduklarn dndkleri ki ilerin artk etkinliklerinde grnmekten ekindiklerinden, toplantlarna gelmediklerinden , destek verseler bile bunu gizli yapmak zorunda kaldklarndan ikayetilerdi. Kayseride grtmz bir ADD yesi, kentteki okullarda mdrlk yapan ve dernek yesi olan bir arkadana ADD bakan olmas iin teklif gtrdklerinde reddettiini, ancak mdrlkten alndktan sonra aday olabildiini anlatyordu. Bu kayglarn en nemli nedeni, ticari hayatta varolabilmekti. ADD yesi olmann i evrelerinden dlanmay ve meslekte baskya maruz kalmay gslemek anlamna geldii kansndaydlar. Adapazar ADD yesi bir kii, yle arkadalarmz var ki dnce olarak bize yakn ama ticaretle uratklar iin ye olmak istemiyorlar diyordu. Eskiehir Sosyal Demokrasi Derneinde grtmz bir kii, ADDnin son dnemlerdeki etkinliklerine katlmakta yelerinin ekimser davrandklarn sylyordu. Gemite dzenledikleri yllk yemeklerde biletler tkenirken, imdilerde ou kiinin bilet alp yemee gelmediklerinden ikayet ediyor, ADDli olmak, ulusalc olmak imdi Trkiyede su, biliyorsunuz diyordu. Malatya ADDden bir ye yaynladklar dergiye eskiden reklam alrken milletin ban belaya sokmamak iin artk reklam istemediklerini belirtiyordu.

37

ADDlilerin maruz kaldklar bask trlerinin genellikle iddet ya da tehdit ierdii sylenemez. Ancak, bu tr olaylar da zaman zaman dinlediklerimiz arasndayd. Adapazar ADD yeleri, dernek merkezine ilk tandklar zaman kapnn krldn, tabelalarnn birka kez skldn anlatyorlard. Kentlerindeki muhafazakarlk ve tahammlszlkten ikayet ediyor, durumun her geen gn daha da ktye gittiini sylyorlard. stanbul, Baclarda Atatrk Dnce Derneinde grtmz bir kii, 1999 tarihinde alan dernek binasnda altan bir hafta sonra ge bir saatte bir dernek yesinin baklanarak ldrldn, duvarlara BDA-C imzal sloganlar yazldn, aradan 9 yl gemesine ramen olayn failinin hl mehul kaldn anlatyordu. Ayn yerde faaliyet yrtmeye devam eden dernek binasnn artk salam bir demir kaps vard. Malatyada ADDli bir renci dattklar bildirilerin, hatta bayram kutlamalarnn bile yrtld belirtiyor, niversitede sahneye koyduklar bir oyunun afi lerinde ADD yazl olmad halde oyun ulusal mcadeleyi anlatt iin saldraya uradklarn, btn afilerin yrtldn belirtiyordu. Adapazar ADD yesi bir hanm, bir polisin kendisine, abla, yeil kta karya geerken bile dikkat et, eziverirler, sonra da kaza ss verirler dediini sylyordu. En byk sitemleri polisin tutumuna ilikindi. Adapazar ADD yeleri kendilerine ynelik tehdit ve bask olduunda polisin konuyla hi ilgilenmediini, dernee tek sahip kann askeriye olduunu belirtiyorlard. Grtmz bir dernek yesi, her sene Atatrk bstleri ya krlyor ya da yklyor, yetkililerin tepkisi delinin biri yapt oluyor diyordu. Sivil kyafetli askerlerin ADD nne gelip nbet tuttuklarna pek ok kez ahit olmutu. ok ak ve net sylyorum, bize en ok sahip kan askeriye oldu, ADDyi bana bir ey gelmesin diye korudular, ama hi polis gelmedi, mitinglere falan katldmzda polisler ka kii gidiyor, kim gidiyor, ne zaman gidiyorsunuz, ne zaman dneceksiniz? diye sorup isimlerimizi, telefon numaralarmz alrlar, ama korumaya gelince hi koruma olmad diyordu.

38

Gittiimiz illerde grtmz bir kadn retim yesi15, ildeki niversitenin rektrlk seimlerinde aday olmutu. Kendi alglamasna gre, CHP geleneinden gelen bir aileye mensup ve einin Atatrk Dnce Dernei yesi olmasndan dolay aleyhinde PKKl ve komnist olduu yolunda sylentiler dolam, daha sonra Krt ve Alevi olduu sylenmiti. Annesine biz Alevi miyiz? diye sormutu. Annesi, ay vallahi hi bilmiyorum, keke baban sa olsayd demiti. Kkenleri Erzincanl olduundan Tuncelili, Dersimli laflar da kmt. Tekrar annesine sormu, annesinin cevab hi alakamz yok kzm, valla ben byle eyleri bilmiyorum olmutu. Birka ay sonra Fethullah olduu yaylmaya balanmt. Bunun zerine bir meslekta dayanamam, aka yollu hocam, ne gzel, herkesi kucakladnz! demiti. Yukardaki hikaye, Anadolu kentlerinde duyduklarmzn bir zeti gibiydi. Anadoluda ayrmcla urayan hemen hemen herkes bu hikayenin kahramanlar arasndayd. Bu kesimlere mensup olmak adeta bir su, bir kfr gibi alglanyor, kiiler aleyhine propoganda ve bask malzemesi olarak kullanlyordu. Anlatlan hikayenin olumlu yn ise Trkiyede hereye ramen bu tr farkllklar doal karlayan, nemsemeyen, hatta kendi kkenleri asndan bu ayrmlarn farknda bile olmayan insanlarn var olmasyd.
II. DEEN ANADOLU MSLMANLII VE TOPLUMSAL BASKI: RAMAZANDA KAMUSAL ALANLAR

Gittiimiz hemen hemen her kentte Ramazanda oru tutmayanlara giderek artan boyutlarda bask uyguland da bize anlatlanlar arasndayd. Bu konu, yukarda bahsettiimiz trden kimlik kaynakl toplumsal baskdan farkllk gsteriyor. Ancak, oru konusu da toplumsal baskyla ilgili olduundan bu blmn sonuna eklemeyi uygun bulduk. ktidarn uygulamalarndan ya da dini cemaatlerin faaliyetlerinden kaynaklanan bask trlerine ayr bir blmde deineceiz. Ramazanda Kamusal Alanlar

15

Kimliini gizlemek amacyla ilin ismini vermiyoruz.

39

Bu...kent Ramazan ay boyunca oru tutmayan insanlar iin tam bir kabusu andryor... Bu koca ehirde iftardan nce ak kafe, lokanta, pastane vs. bulmak imkansz. yerlerini aanlar lkclerin saldrsna uruyor, iyerleri baslyor, datlyor. Caddelerde sigara ya da su imeye teebbs edenler herkesin gz nnde ldresiye dvlyor... (niversitedeki) durum da ehirdekinden farksz... Gerekeleri ise olduka ilgin: Oru tutanlara saygszlk yaplamazm...Oru ay deil, sanki elem ay. zgr Can, Radikal Gen, 2 Aralk 2007. 16

Yukarda alntladmz Atatrk niversitesi rencisi gencin anlattklarn, 14 Ekim 2007 tarihli Milliyet Gazetesi, Pazar ekinde Ramazanda Erzurum, Erzincan, Sivas ve Yozgat gezen muhabir Filiz Aygndz de yazm . Aygndzn yazsnda, ayn niversitede renci olan ve gerek kimliini tpk zgr Can gibi gizleyen konutuu genlerden biri, burada sanki Erzurumlular iin oru tutuyormusun gibi bir izlenim var diyor. niversite kantininde yiyecek ve iecek servisini kestiklerini, le yemeinin kaldrldn sylyor. Anlatlanlarn doru olup olmadn aratrmak iin niversiteye giden Aygndz, sylenenleri doruluyor. Geen yl Ramazan boyunca ak olan bir pastanenin talandndan, Ramazanda len yemek yemek isteyenlerin ya otogar ya da devlet hastanesi lokantalarna gittiklerinden bahsediyor. Yazdklarndan, eitimli kiilerin bile Ramazanda yemek yiyenlere mdahale edebilecekleri anlalyor. Yerel bir gazetede alan kadn bir ke yazarna, seferi olduu iin antasndan poaa karp yiyecek olsa ne yapacan soran Aygndz, babay ye derim cevabn alyor. Atatrk niversitesi Fizik retmenlii Blmnden yeni mezun olmu bir gen, oru tutana sayg art diyor. Bir nceki gn otobsten inen kiinin sigara yaktklarndan bahsedip, onlara Hey Dada dedim diyor, Buras Erzurum, burada sigara iilmez!17 Sigaralarn derhal sndrdklerini ekliyor. Erzurumda konutuumuz kiiler, Filiz Aygndzn bahsettiklerini doruluyorlard. Otogar ve Devlet Hastanesi kantini dndaki tm lokantalarn Ramazanda kapal
16

Yazs yaynlandktan sonra e-posta kanalyla temas kurduumuz Erzurum Atatrk niversitesi rencisi bu gen, bize yazd mesajda zgr Can adnn takma olduunu, kendi deyimiyle, malum egemen gruplarn iddetine maruz kalmamak iin Radikal gazetesi yetkililerinden gerek adn gizlemelerini rica ettiini, byle bir zorunluluk hissetmesinin bile yaad kentteki sosyal basknn ne boyutlarda olduunu gsterdiini anlatyordu. Bize mesajnda da gerek adn belirtmemiti. 17 Filiz Aygndz, Anadolu Ne Kadar Hogrl? Milliyet, Pazar eki, 14 Ekim 2007.

40

olduunu, niversitede kantinlerin ak kaldn ancak yemek kmadn, retmen Evinde bile Ramazanda yemek verilmediini, ak olan lokantalarn halktan gelen basklar sonucunda kapanmak zorunda brakldn, ak kalmay baarm tek bir lokantann ve birka Alevi kahvesinin ise Ramazan aynda camlarna perde rttklerini rendik. Ramazanda Devlet Hastanesi kantininin basld, yemek yiyen hasta yaknlarna mdahale edildii, tm Erzurumlularn bu olay bildikleri belirtildi. Geen yl le yemei karan bir lokantann talandn Erzurumda konutuumuz herkes anlatt. Hatta, camlar gazete ile kapl ve kapanm olan lokantay bize de gsterdiler. Gittiimiz kentlerin ounda Ramazanda sokakta her hangi bir ey yemek ya da sigara imek ise cesaret edilemeyecek kadar tehlikeli addediliyordu. Erzurumda, Konyada, Kayseride, Trabzonda pek ok kii, unutup da Ramazanda sokakta sigara yaktklarnda sert uyarlara maruz kalm, bazlar dayak bile yemiti. Erzurumda Atatrk niversitesi kantinlerinde yemek kmad iin rencilerin, Aygndzn gzlemledii gibi, le yemei yiyebilmek iin niversitenin uzandaki Otobs garna ya da Devlet Hastanesine gittiklerini rendik. Evin dnda ay ya da sigara iilebilecek tek yer, Ramazanda camlarn perde ya da gazete ile kapatmak artyla Alevi mahallesindeki kahvehanelerdi. 18 Ramazanda ak olan Alevi kahvehanelerinden birinin sahibi, arasra Snnilerin karde bu kahve de hep Alevi dolmu diyerek kendisine takldklarn, taklanlar ieri arp kahvedeki tek tk Aleviyi gsterdiini, dierlerinin hep Snni olduklarn anladklarnda Valla sen haklymsn dediklerini anlatyordu. Ramazanda oru tutmamak lise ve ilkokul rencileri arasnda bile bir sorundu. Erzurumlu lise rencisi bir gen, hani bir laf var ya, memleketin doduun yer deil, doyduun yerdir diye, bir insan eer bu memlekette yayorsa, ister istemez bu memleketin adetlerine uymak zorunda, eer biz oru tutuyorsak, bakalar da tutacak diyordu. Tutmayan arkadalarn dladklarn sylyordu. Peki siz kendi aranzda konuurken farkl yaayan insanlara sayg gstermek lazm, nasl istiyorlarsa yle yaasnlar, rnein kzlar balarn rtmek istiyorlarsa rtsnler,
18

Erzurumdaki Alevi kahvehaneleri hakkndaki bu bilgiyi Aygndz de(a.g.e) anlatyor.

41

istemiyorlarsa rtmesinler, ya da oru tutmak istemiyorlarsa tutmasnlar, o da onlarn hakk diye dnenler oluyor mu? sorumuzu, lise rencisi bir gen kz, yoo diyerek cevaplyor, oru tutmayanlara direkt bu Kzlbatr denir, Snni olsa bile Alevi diye tannr diyordu. Trkiyedeki laik-slamc ayrmasndan gen yataki rencilerin de etkilendii, arkadalarn bu ayrm erevesinde deerlendirdikleri anlalyordu. Erzurumda lise rencisi bir gen, ablasnn devam ettii meslek lisesinde bir subay kz olduunu, okuldaki kzlarn onun oru tuttuuna inanmadklarn sylyor, subay kz olduundan m inanmyorlar diye sorduumuzda, onun evinde Atatrk resmi falan var ya, o yzden diyordu. Ayn zamanda, ban rtmedii iin de oru tuttuuna inanlmyordu. Erzurumda grtmz bir ilkokul retmeni, Ramazann ilk gnnde okula gelen ocuklarn, retmenim orulu musun? diye sorduklarn, birbirlerini ise aslan msn, tilki misin? diye sorguladklarn anlatyordu. Mert olduu iin aslan oru tutanlar, kurnaz ve gvenilmez olduu iin de tilki tutmayanlar simgeliyordu. stanbul Baclarda bir Alevi, ilkokuldaki torunlarna Ramazanda okul arkadalarnn neden oru tutmadklarn sorduklarn, oru tutmazlarsa cehenneme gideceklerini sylediklerini aktaryordu. Trabzonda Karadeniz Teknik niversitesi rencisi ve Atatrk Dnce Kulb yesi bir gen, Ramazanda niversite kantinlerin ak olduunu ancak baz gnler oru tutamayacaklar gznne alnarak sadece kz renciler iin yemek ktn belirtiyordu. Birinci snftayken bir Ramazan aynda arkadalaryla evde yemek yemiler, dar ktnda sigara yakmt. Birden herkesin kendisine baktn hissetmi, ancak Ramazan olduunu unuttuundan bir anlam verememiti. Yanna yaklam lar, birisi ne yapyorsun lan sen demiti. Hibir ey, ne yapyorum ki diye sormutu. Suratna bir tokat yemi, daha fazla dayak yememek iin sinmiti. Buras Trabzon muhabbeti yapmaya balam lard. Buras Trabzon karakteristik cmledir, ilk onunla balarlar sizi uyarmaya diyordu. Ayn renci bir baka sefer sabah erken bir saatte arkadayla yrrken, yolda kimse gzkmedii iin sigara yakm, birden omuzuna bir baston darbesi yemiti.

42

Arkalarndan koup gelen yal bir amca, ne yapyorsun sen, sizi gidi kafirler demiti. Oysa saygszlk olmasn diye Ramazan aylarnda normalde bakalarnn yannda sigara imediini belirtiyordu. Bir keresinde inanl bir arkada hasta olduu iin oru tutamam, yolda montunun altndan gizli gizli biskvi yerken bir kii kendisine yaklap tokat atm, klasikleen cmleyle ne yapyorsun sen burada byle, buras Trabzon demiti. Trabzonda grtmz bir retmen, Ramazanda ilkretim okullar hari hemen hemen hepsinin kantinlerinin kapandn, oru tutmayan rencilerin kendilerini kamufle etme gerei duyduklarn sylyordu. Trkiye slamiyetinin en gzel yaand lkelerden biridir, Trkiyede kimse oru tuttuu iin horlanmaz, kimse namaz kld ya da hacca gittii iin ayplanmaz, herkes haclara sayg gsterir, ama bu lkede ne yazk ki oru tutmayanlara ynelik saldrlar grdk, farkl olan insanlara tepkileri grnce lkemiz nereye gidiyor diye rkyorsun diyordu. Trabzonda grtmz niversite rencisi bir gen, her Ramazanda niversitede bir- iki vukuat olduunu, ortamn gerildiini, oru tutmadklar ya da sigara itikleri iin dayak yiyen arkadalar olduunu sylyordu. Hatta yl nce silahl bir yaralama olay bile yaanmt. Ayn niversitede bir kz renci, Ramazanda oru tutmad iin kantine gitmi, kantindeki bir kadn alan benim ilkokula giden ocuum bile oru tutuyor, sen utanmyor musun, yemek falan yok sana demiti. Baka bir kz renci, niversiteye ilk geldiinde Ramazanda kantine gidip su almt. Arkasndan gelen bir grup gen oru tutmad iin kendisini knamlard. Bir dieri, niversiteye ilk baladnda snfndaki rencilerden sadece birkann oru tuttuunu, imdi ise silme btn snfn orulu olduunu, dersler iftar saatine denk geldiinde iptal edildiini belirtiyordu. Srf bu baskya kar durmak iin Ramazanda sigara iiyordu. Hadi birisi bir ey yapsn diye iiyorum, yemin ediyorum bunu kastl yapyorum, gizli bir tarafta da deil, u binann nnde iiyorum diyordu. Okuduu

43

niversitenin, oru tutmad iin bir rencinin ldrld Erzuruma dnmesini istemediinden byle davrandn sylyordu. Grtmz bir erkek renci, Ramazanda bask var m? sorusunun Trabzonda doru soru olmadn, asl sorulmas gerekenin bask olmayan bir Ramazan hatrlanp hatrlanmad olmas gerektii sylyordu. Trabzonda grtmz kiilerden bazlar, yukarda anlattklarmzdan farkl bir tablo da izdiler. Trabzon Salk Emekileri Sendikasnda grtmz bir kii, Ramazanda alt hastanenin yemekhanesinin geen yl onarm bahanesiyle kapandn, ancak gelecek Ramazanda bu uygulamann o kadar kolay olmayacan sylyordu. Trabzon Kadn Sanatlar Dernei yesi bir hanm, on yl ncesine kadar Ramazanda tm lokantalarn kapal olduunu, oysa imdi kapal lokanta kalmadn, eskiden oru tutmayana pek rastlanmazken artk pek ok kiinin orulu olmadn, kentte niversiteli genlerin olmasnn bunda rol oynadn belirtiyordu. Ancak, gene de u anda Trabzonda sokakta bir ey yiyip iemezsin, zmirde, stanbuldaki ortam burada yok diyordu. Sokakta sigara da iilemez, ho kadnlar normal zamanda da iemez, ama genlerin toplu olduu semtlerde genler iiyorlar, rahat rahat hem de diye ekliyordu. Trabzonda nsan Haklar Derneinden bir yetkili, Ramazanda lokantalarn bazlarnn ak olduunu, kendisinin ve arkadalarnn Meydan Parknda bile yemek yiyebildiklerini, kimsenin mdahale etmediini sylyordu. Bizde sorun halkta deil devlette, laik bir cumhuriyet devleti ama Valilikte ay oca ak mdr diye sorarsanz, hibir zaman diyordu. Malatyada Atatrk Dnce Derneinde grtmz bir devlet memuru, devlet dairelerinde Ramazan'da ay servisi yaplmadn, rnein, kendi alt kurumda ay verilmediini belirtiyordu. Malatya CHP il merkezinden bir yetkili Ramazan'da lokantalarn byk ounluunun eskiden beri kapal olduunu, niversitenin bymesi sonucunda ortamn rahatladn sylyor, ancak devlet dairelerinde durumun farkl olduunu,

44

Ramazan'da devlet kurumlarnda yemek kmadn, bu konuda CHP ynetimi olarak kendilerine ok sayda ikayet geldiini belirtiyordu. Malatyaya niversite eitimi iin Mersinden gelmi bir renci, Mersinde Ramazanda brakn lokantalar, ikili yerler dahi aktr, oysa burada simiti bile yok diyordu. Bir Ramazanda dalgn olduu bir esnada sigara yakmt. Bir gen yanna yaklam, bizim abdestimizi bozma, sndr o sigaray demiti. Ben de oruluyum ama unutmuum ite, kusura bakma, orucu bozdum grdn m deyip sigarasn atmt. Orulu deildim ama o bask karsnda yle davranmak zorunda kaldm diyordu. Bu yl Ramazanda Malatya merkezinde ksa kollu bluz giymi iki gen kz yolda yrrken, arkalarndan gelen bir erkek bakn bunlar Malatyal fahieler demi, bir anda ortalk karm, kzlar adama saldrmlar, polis arlm, kendisinin de tank olduu bu olayda polis hibir mdahalede bulunmamt. Resmen Vurun Kahpeye sahnesi yaand diyordu. Malatyal Alevi bir iadam, i evrelerinde i alamama kaygsyla ikiyi brakan, umreye, hacca giden ok kii olduunu, oru tutmadklar halde tutar gzktklerini sylyor, mahalle basks yoktur demek klliyen yalan diyordu. Ramazan'da ikili lokantalarn kapandn, ay iilecek yer bile bulunmadn, sokakta sigara iilemediini belirtiyor, hatta bu yzden olaylar ktndan bahsediyordu. Memuru var, rencisi var, gidecek yer bulamyor insanlar, hapis gibi diyordu. Malatyada grtmz bir baka iadam, Ramazanda devlet dairelerinde ay ocaklarnn kapatldn, ay iilen tek bir kamu kuruluu bulunmadn sylyordu. niversitede dahi durum aynyd. Geleceinden kayglandn belirtiyordu. En ok korktuu konu lkede giderek daha baskc bir ortam olumasyd. Halkn ekonomik krizle korkutularak zgrlklerin kstlandn dyor, bundan daha byk bir bask olabilir mi, bask bu diyordu. Yarnmz ne olacak diye soruyor, ekmeim olmasn sorun deil, bu lkede yaayabileyim, kimse beni zgrlklerimden etmesin diyordu. Malatyada Eitim-Sen yesi bir retmen, Ramazanda zellikle ortaokul ve liselerde kantinlerin kapatldn, kapanmasa bile kantine gidenlere psikolojik bask

45

uygulandn, retmenlere ay servisi yaplmadn sylyordu. Ramazanda bir rencisi biskvi ikram etmi, biskviyi yedii iin mdr muavini kendisini arm, yahu ayp deil mi byle ulu orta biskvi yemek demiti. Maltayada bir baka okulda grev yapan retmen arkadalarndan biri Ramazan aynda elinde ay barda ile koridorun banda rencileri ieri almaya al rken uyarlm, elindeki bardakla orada dolaamayaca sylenmiti. Ayn gn bu arkadalar hakknda soruturma almt. Hatta okulda Alevi retmenlerin bile oru tuttuklarn belirtiyordu. Buna karn, Malatya Pir Sultan Abdal Dernei yesi bir kii, oru tutmad iin hibir baskyla karlamadn belirtiyordu. Malatyada grtmz ulusal medya kanallarndan birinin temsilcisi, Ramazan'da alt ofisin zgr hat oluturduunu, dini btn arkadalarnn bile ofise gelip ay itiklerini anlatyordu. Ofisine urayan devlet grevlilerinden biri ay ikramn nce reddetmi, daha sonra eker hastas olduunu ileri srerek hadi ben de ieyim bari demiti. Pastanelerde bile ay olmadn sylyordu. Geen Ramazanda muziplii tutmu, Cumhuriyet Pastanesi'ndeki garson niyetli misiniz diye sorduunda ben iyi niyetliyim, kt niyetli deilim demiti. Anlalmadn sanan garson orulu musunuz diye tekrar sormu, orulu deilim, ama iyi niyetliyim demiti. Bir tandmla yarm saatlik bir grmem vard, son dakikasnda geldi ay, kim bilir nereden buldularsa diyordu. Malatyada yerel bir televizyonda bir kadn program yapmcs, iyerinde oru tutmayanlarn Ramazan yaklat zaman kendilerini hazrlamak zorunda olduklarn sylyor, le yemei kmadn belirtiyordu. Muhtemelen gerek yok, tutmayanlar balarnn aresine baksn diye dnlyordu. Oysa bir iyerinde normal zamanlarda le yemei kartyorsan, Ramazanda da kartmak zorundasn diyordu. Geen Ramazanda kentteki pavyonlarn bulunduu, alt gelir grubundan erkeklerin kadnlarla bulumak iin gittikleri, kadnlarn al t yerlerin olduu Akpnar Meydanndan geerken kendisini ok artan bir manzarayla karlamt. Dnerci ve lokantalara adr kuma ekildiini grmt. Bu tr bir semtte bile iletme sahipleri kendilerini bunu yapmak zorunda hissetmi ler demek kidiyordu. 46

Ramazanda Anadolu kentlerine gidenlerin byk sknt yaadklar da anlatlanlar arasndayd. Batmanda grtmz bir gazeteci, Ramazanda kentte ak lokanta olmadn, tek tk ak olanlarn ya perdeli ya da st katlardaki kafe tr mekanlar olduunu sylyordu. Geen Ramazan Japonya Bykeliliinden bir kii blgeyi gezerken kendisiyle grmeye gelmi, a deil misiniz? sorusu zerine hayretle bir eyler yiyebilir miyim? demiti. Buzdolabndaki biskvi, st ve meyve sularn ikram etmiti. Daha sonra kendisine bir teekkr mektubu gndermiti. Ayn kentte grtmz bir retmen, Ramazanda retmenler odasnda yemek yediinde muhakkak birinin gelip kapy kapattn anlatyordu. Bir dier retmen, kadn meslektalarnn rahatsz olduklar gnlerde dahi gnl rahatlyla bir eyler yiyip iemediklerini, retmenler odasna girip bir-iki lokma bir eyler yiyip hemen katklarn gzlemlemiti. retmenler arasnda Ramazanda oru tutmad iin ay ienlere bile ok kt bir ey yapyorlar gzyle bakldn sylyor, ama biz mmkn olduunca zerimizde yaratlan o basky hissetmemeye alp, normal, sradan bir gnm gibi yaamaya al yoruz diyordu. Sivasta Cumhuriyet niversitesinde grtmz bir renci, Ramazanda kantinde kola ierken lkc reislerin yanna geldiklerini, arkadam, oru tutuyor musun? diye sorduklarn anlatyordu. Tutmadn sylemi, tutmuyorsan, ltfen bunu burada ime demilerdi. Nedenini sorduunda, tutan var, tutmayan var cevabn almt. Peki ama buras kantin, madem orulusunuz burada durmanz bile yanl demiti. Sen de kimsin demi ler, imeyeceksin talimatyla zorla oradan kartmlard. Ayn niversiteden bir dier renci, Ramazan olduunu unuttuu iin bir keresinde sokakta yanl lkla sigara yakmt. Yanna bir grup gen gelmi ne yapyon sen lan demilerdi. Otobse binip niversiteye zor kamt. Sivasta grtmz bir Alevi, Ramazanda sokakta sigara ienlere slk alndndan, kfr edildiinden bahsediyordu. Balkesirde grtmz bir gen anakkalede renciyken Ramazanda ay itii iin drt kii tarafndan sktrlp, dayak yediini anlatyordu.

47

Balkesirde bir retmen, alt okulda Ramazanda kantinin kapanmadn, ancak doru drst bir servis alamadklarn da belirtiyordu. Bir keresinde ay imek istediinde kantinci hocam ay demlemiyorum, nk lene kadar bir demlik ay bile satamyorum demiti. Oysa retmenler arasnda oru tutmayan en az otuz kii olduunu biliyordu. Baskdan ekindikleri iin ay iemediklerini dnyor, oru tutanlara sayg gsterilirken tutmayanlara kimin sayg gstereceini soruyordu. Adna ne basks derseniz deyin, bask uyguluyorlar diyordu. Ayn kentte grtmz bir dier retmen, kendi kendine bask uygulamaya baladndan yaknyordu. Ramazanlarda daha nce gayet rahat bir ekilde yemek yerken bunu 5-6 yldr artk yapmadn, etrafna baktnda ou meslektann oru tuttuunu grdn, onlarn arasnda ay bile iemediini sylyordu. yle bir bask kendimde hissetmeye baladm diyordu. Ayn konuya Denizlide grtmz bir niversite retim yesi de deiniyor, eskiden Ramazanda sokakta bireyler yiyebilirken imdi tereddt ettiini, acaba yenir mi, yense bir ey olur mu diye dndn sylyordu. niversite kantininde bile yemek yemekten ekiniyordu. Kayseride de Ramazanda ou lokanta kapanyordu. Grtmz bir retmen, oru tutmayanlara neden tutmadklarnn sorulduunu belirtiyordu. Eitim- Sen yesi bir retmen, -be yl ncesine kadar Ramazanda ak lokanta olmadn, alan lokantalarn talanp kapattrldn anlatyor, imdi lokantalar ak ama sokakta yiyemezsiniz, pis pis bakarlar diyordu. Bir dier retmen, okullarda retmenler arasndaki arkadalk ilikileri belli bir seviyede giderken, Ramazan ay geldiinde ilikilerde bir gerilme hissedildiini, ayn gerilimin komuluk ilikilerinde de yaandn sylyor, oru tutmuyorsan senden uzaklayorlar diyordu. Kayseride Ramazan aylarnda niversite ortam da geriliyordu. Geen yl Erciyes niversitesinde oru tutanlarla tutmayanlar arasnda olaylar olmutu.

48

Grtmz bir retim yesi, o sra bir fakltenin dekanln yrtyordu. Ramazanda oru tutmayan rencilere kar tepkileri krmak iin faklte kantinine gitmi, hibir rencinin oturmaya cesaret edemedii lkc reislerin koltuuna oturmu, sigarasn yakp ay imeye balamt. Yanna gelen bir lkc gen, profesr olmusun ama adam olamamsn demi, onunla birlikte 150 kii kantini terketmiti. Kayseride bir kahvede konutuumuz Alevi bir ii, slami kesimden birine ait byk bir iletmenin fabrikasnda alyordu. Ramazanda gizli yemek zere cebine saklad ekmek fabrika giri inde grevliler tarafndan st aranp elinden alnmt. Ramazanda iyerinde yemek yiyemeyeceklerinin kendilerine bildirildii sylenmiti. Midesi rahatsz olduu iin yemek yemesi gerektiini idareye belirtmi, doktor raporuyla yemek yemesine izin verilmiti. Kahvedeki dier iiler sylenenleri doruluyor, iletmelerde oru tutmadklar bilinenlerin ya iten karldklarn ya da istifaya zorlamak iin ar ilere verildiklerini sylyorlard. Kayseri Pir Sultan Abdal Derneinde grtmz bir Alevi, tand ba ak bir kadnn geen Ramazanda ocuunu okula gtrrken saldrya uradn, Ramazanda nasl ak gezersin diyerek kadn dvdklerini anlatyordu. Ramazanda ay ierken, yemek yerken grlene i vermezler diyordu. Bir dieri, adam evden oru tutuyorum diye kar, gelir bizim kahvede gizlice yer diyerek oru konusundaki basknn kiileri bu tr hileli yollara saptrdn anlatyordu. Konyada da durum farkl deildi. Grtmz bir retmen, Ramazanda ou lokantann kapal olduunu, okullardaki retmen odalarnda bile semaverlerin kaldrldn anlatyordu. Kentte grtmz bir doktor, Ramazanda hastanenin yemekhanesinin ak olduunu, ancak yz seksen doktor arasnda yemee gidenlerin saysnn on kiiyi bulmadn, bin ki iye yakn personelden yemee gidenlerin otuzkrk kiiyi gemediini belirtiyordu. Muhtemelen yars oru tutmuyordur ama yemee de gitmezler diyordu. Kimsenin bakalarna orulu olup olmadklarn sormadn, oru tutmayanlarn orulu gibi takldn sylyordu.

49

Konyal bir iadam yukardaki anlatlanlardan farkl bir tablo iziyor, Ramazanda restoranlarn kapal falan olmadn, hatta biraz abartarak sylyor olsa bile kendisinin dahi yahu artk yeter ya, bari yerken arkan dn de yoldan geen seni grmesin diyeceim, yani masasn sandalyesini sokaa atm yemek yiyen insanlar gryoruz, tamam oru tutmayabilirsin, ama azn aa aa benim karmda yemeni de saygszlk diye nitelendiririm diyordu. Konyada hibir zaman bir kapallk, bir bask, bir sknt olmadn belirtiyor, hatta imdi Konyallar parann tadn yle bir aldlar ki inann para slamiyetin nne geti, para bizi artk bozdu diyordu. stanbul Baclarda belediyeden emekli bir memur AKP iktidaryla birlikte Ramazanda belediyede ay ocaklarnn kapandn belirtiyordu. Ramazan aynda gelin, birlikte Baclar Belediyesinin atlye garajlarna ya da belediye bakanlna gidelim, yemekhane ve ay ocaklar kapal m deil mi grrsz diyordu. Baclarda bask olmadn syleyenlerin kesinlikle yalan konutuklarn, en azndan komunun gelip niye Ramazan tutmuyorsun, niye ban rtmyorsundiye sorgu sual edeceini belirtiyordu. stanbul Sultanbeylide grtmz bir Alevi hanm, alt dnemlerde Sargazideki iyerinde Ramazanda herkes oru tutarken kendisinin tutmadn, bu nedenle arkadalarnn hibirinin kendisiyle konumadklarn anlatyordu. yerinde yemek kmyordu, darda yiyordu, ancak yiyordum ama onlar da beni yiyorlard diyordu. Ramazanda pek bir sknt yaanmadn ya da nadiren olay ktn duyduumuz kentler de vard. Adapazar Eitim- yesi bir retmen, Ramazanlarda alt okulda sorun yaanmadn, okul kantinin ak olduunu belirtiyordu. Adapazar Kadn Emeini Deerlendirme Vakf yesi bir hanm, kentteki restoranlarn ak olduunu belirtiyor, oru basksna tepki gstermi olmalarnn bu rahat ortam salamakta rol oynadn dnyordu.

50

Bir keresinde oru tutmadklar iin niversite rencileri sokakta dvlm, kendisi dahil bir grup kadn durumu protesto iin bulvara gidip hep beraber sigara imiti. Hi kimse dnp bir ey diyememiti. Gerek olursa yine yaparm diyordu. Aydnda CHP merkezinde grtmz bir kii, Ramazanda hibir sorun yaamadklarn, ikili yerlerin bile ak olduunu belirtiyordu. Atatrk Dnce Derneinde bir retim yesi, kampste byle bir sorun yaandn hi duymadn sylyordu. Denizlide bir iadam, Ramazanda oru tutmayanlarn yadrganmadn, ancak oru tutanlar yannda aleni yemek yiyenlerin knandn belirtiyordu. Denizlili bir doktor yukardaki gre katlmyor, Ramazanda kentte bazen gruplar arasnda srtme ve atmalarn vuku bulduunu sylyordu. Bir keresinde kendisin de tank olduu bir olayda genler arasnda oru nedeniyle arbede km, baz genler yaralanmt. Bu tr olaylarn niversitede zaman zaman yaandn anlatyordu. Eskiehir Tabip Odas yesi bir doktor, alt hastanede ay ve sigara iebildiklerini, kantinin ak tutulduunu, ancak oru tutmasa idarenin grecei ya da idarenin kulana gidecei kaygsyla yemee kmayan ok kii olduunu sylyordu. ay itiinde a oru deilmisin diyen tipler kyor karmza diyordu. Eskiehir Sosyal Demokrasi Dernei yesi bir eczac, lokantalarn Ramazanda ak olduunu, bu adan kentte sorun olmadn sylyor, ama yle bir ey de var, eskiden ok daha rahatt, btn ikili lokantalar akt, sokakta sigarasn ierdi millet diyordu. Gemite eczanesinde le yemeini yerken imdi ok kt baktklar iin yiyemiyordu. Eskiehir Atatrk Dnce Dernei yesi bir hanm, Ramazanda verilen iftar davetlerinin oaldn, bu ilginin hem tepki almamak hem de iktidara yakn grnmek arzusundan kaynaklandn belirtiyordu. Eskiehir Eitim- merkezinde grtmz bir retmen, kendi alt okulda ay servisi yapldn, ancak rencilerin baka renciler tarafndan knanacaklarn bildiklerinden kantinden rahat alveri yapamadklarn anlatyordu.

51

Eskiehir Kadn Platformu yesi bir gen kz, Ramazanda arkadalarnn le yemei iin bir lokantaya girecekken yanlarndan geen bir erkekle einin klklarna da bak dediklerini, arkadalarndan birinin ne varm klmzda demesi zerine olay ktn, yumruk yiyen arkadalarnn kardaki karakol nnde duran polislerden yardm istediklerini, kimsenin ilgilenmediini anlatyordu. Olay byynce karakola gtrlmlerdi. Karakoldaki polisler arkadalarna ve saldrda bulunan kiiye farkl muamele etmiler, polislerden biri bunlar renci milleti zaten, ne yapsan hak ediyorlar ama sen bo ver, sinirlenme, gel biz seninle iftar aalm demiti. Tm bu anlatlanlardan karsadmz sonu, Anadolu Mslmanlnda eskiden var olan hogrnn, oru tutmayanlar orulu kiilerin yannda bir ey yemek ya da imek iin izin istediklerinde oru tutmann nefsin snanmas olduu, bakalar iin deil Allah rzas iin oru tutulduu, bakalarnn yiyip itiklerinin kendilerini katiyyen rahatsz etmeyecei cevabnn yerini dayatmaya brakt, orulularn tutmayanlar zerinde basksna dntyd. Oru tutmak sanki tuhaf bir kandrmacaya yol amt. Oru, nefsin terbiyesi iin deil, ancak bakalar da yemedikleri takdirde dayanlabilecek, aksi halde yeme arzusu duyulup orucunbozulaca tehlikesine her daim ak, bir tr mecburiyet olarak alglanyor gibiydi.
III. DETRLEMEYEN KMLKLER VE TOPLUMSAL BASKI

Bu blmde, doduklarnda edindikleri, kendi seimleri yerine kendilerini grubun bir yesi olarak bulduklar kimliklerinden dolay yaadklar kentlerde toplumsal bask ve nyarglara maruz kalan kesimleri ele alacaz. Bu basklar hakaretten yalnzlatrmaya, i bulamamaktan ticari hayattan dlanmaya kadar varan deiik biimler almaktadr. Aktaracamz hikayeler, etnik ve dini kkenleri nedeniyle aznlkta kalan Aleviler, Romanlar ve Hristiyanlar ile tarih boyunca erkeklerin egemen dnyasnda toplumsal muhafazakarln kamu yaamnn kenarna ittii kadnlara ilikin.

52

Romanlar ve Hristiyanlar hakknda derinlemesine inceleme yapmak aratrmamz kapsamnda deildi. Rastladmz bir iki rnekten hareketle, bu iki gruptakiler hakknda ancak ksmi gzlemlerle yetineceiz. Anadolunun Grnmeyen, Grnmemek Zorunda olan Madurlar: Aleviler
Gittiimiz kentlerden birinde grtmz bir doent ile bir sivil toplum kuruluunun bakan19 yllardr tanyor ve bu kuruluun etkinliklerinde aktif olarak alyorlard. Her ikisi de Aleviydi. Ancak, birbirlerinin Alevi olduunu konumamz srasnda rendiler. Belki nemsemediklerinden daha nce kimliklerinden bahsetmemilerdi, belki de gizleme ihtiyac hissetttiklerinden. Herkesin dierlerinin hayatn bildii bu kk kentte o gne kadar konuyu hi amam olmalar bize tuhaf gzkse de nedenini sormadk.

Aratrmay yrttmz kentlerin ounda, zellikte Alevi nfusun byk olduu Erzurum, Kayseri, Malatya, Sivas gibi illerde, Aleviler toplumsal bask ve n yarglara en ok maruz kalan kesimler arasnda n plana kt. Eskiehirde grtmz Hac Bekta Veli Vakfndan bir yetkilinin sylemiyle, Alevi ayrmnn yaplmad tek yer mezarlkt. Alevilere kar olan nyarg ve toplumsal basklarn, kimi kentlerde daha az belirgin olsa bile, hemen hemen her yerde mevcut olduu izlenimine kapldk. Malatyada konutuumuz Alevi bir iadamnn yorumuyla aktaracak olursak, bu nyarglarn en en az olduu kesimler arasnda bile kendilerinden ama ekincesiyle bahsediliyordu. Alevi ama iyi bir insan, Alevi ama drst bir kii vb. gibi. Bask ve nyarglara isyan edip Alevi dernekleri kanalyla mcadele edenler olduu gibi, basklardan yld iin ya da iine zarar verir korkusuyla Snni ibadet ve gelenekleri yerine getiren, getiriyor gzken, ya da kimliini saklayan Aleviler de vard. Trkiyede Alevilerin kimliklerini gizledikleri eskiden beri bilinen bir gerek. Tarih boyunca Snnilerin dnyasnda nyarg ve bastrlmayla karlatklar iin Alevilerin pek ou kendilerini korumak adna kimliklerini sylemiyor. Nfus saymlarnda da bu konuda soru sorulmadndan, Trkiyede yaayan Alevilerin nfustaki orann tam olarak bilmiyoruz.
19

Kimlikleri anlalabilir kaygsyla kentin ve kuruluun isimleri verilmemitir.

53

Aleviler arasnda kimlik gizleme, aratrma srecince bizim de sk duyduumuz konular arasndayd. Malatyada Pir Sultan Abdal Dernei yesi bir kii, birok Alevi sana kimliini sylemez, sorsan ne Aleviyim ne Snniyim der, bylesine bir sindirilmi lik var diyordu. Alevilerin kylerden kente geldiklerinde komularndan ekindikleri iin ocuklarnn adn deitirip Hasan, Hseyin, Ali yerine Orkun gibi isimler vermeye baladklarndan sz ediyordu. Oysa grtmz bir Alevi20 , isminin Ebubekir olmasna ramen hayat boyunca ayrmclktan kurtulamadndan yaknyordu. Alevi isimler konusunu Erzurumda grtmz Alevi bir hanm da gndeme getiriyor, srf isimleri Haydar olduu iin bugn ticarette sknt ekenler bile var diyordu. Nitekim, Erzurumda grtmz kiilerden tesadfen ismi Haydar olan bir esnaf, Alevilere has bir isim tad ve bu nedenle hayat boyunca sknt ektiini belirtip, Snni kesim bizden alveri yapmaz diye ekliyordu. Kimi zaman da kimlikleri doduklar kentten anlalabiliyordu. Trabzonda Karadeniz Teknik niversitesinde bir renci, Tokatl olduunu her sylediinde Alevi misin? sorusuyla karlayordu. Erzurumlu Alevi bir hanm, kentte Alevi nfusun gemite daha fazla olduunu belirtip, ezildiler, g edip gittiler, ya da kendilerini gizliyorlar diyordu. Adapazar Eitim-Sen yesi bir retmen, otuz yl nce apartmanlarna tanan ve scak ilikiler kurduklar bir ailenin ancak bir yl sonra kendilerine alp Alevi olduklarn syleyebildiklerini anlatyor, bu srr kimseye amamalarn tembih ettiklerini ekliyordu. Kayseride bir trk evinde grtmz gen kzlardan biri, yanndaki on yllk arkadann Alevi olduunu yeni renmiti. stanbulun Sultanbeyli semtinde grtmz bir lise rencisi, Alevi olduklarn bildii pek ok arkadann kimliklerini gizlediklerini sylyordu.

20

Kimden bahsedildii anlalabilir ekincesiyle kentin adn vermiyorz.

54

Eskiehirde Hac Bekta Veli Anadolu Kltr Vakf yetkililerinden biri, vakf kurmadan nce kentteki pek ok Alevinin kimliklerini gizlediini belirtiyordu. Trabzonda Karadeniz Teknik niversitesinde solcu bir renci, Alevi arkadalarnn yurtlarda kimliklerini kimseye sylemediklerinden, Ramazanda oru tutuyor gibi gzkp gizli gizli yemek yediklerinden bahsediyordu. Eskiehirde Kadn Platformu yesi bir kii, Alevilerin iyerlerinde kimliklerini aklamadklarn, akladklar takdirde alma arkadalar tarafndan oru tutmadklar iin knandklarn, erkeklerin cuma namazna gitmeye zorlandklarn belirtiyordu. Hatta, Mahmudiyede ortaokul rencisiyken din dersi retmenleri, kendisi dahil, Alevi olduunu rendikleri rencileri masaya kartp namaz kldrtyorlard. Malatya Cem Vakfndan bir yetkili, tand bir ailenin olunun din dersi hocas hakknda, Alevilere ilikin yakksz szlerinden dolay, ikayetini aktaryordu. Malatya l Milli Eitim Mdrlnn21 bu gibi konularda hassasiyet gsterdiini, Alevi rencilere zorla namaz kldrmak ya da Aleviler aleyhine konumak gibi davranlara izin vermeyeceini, Alevisiyle, Snnisiyle, sacsyla, solcusuyla 80 ncesi olaylardan Malatyann ders aldn ekliyordu. Ancak, kimlik gizlemek baz durumlarda pek de kolay olmayabiliyordu. Alevi nfusun youn olduu kentlerde byk bir cemaat oluturduklarndan, kente gelmeden nce yaadklar Alevi kyler bilindiinden ya da kentteki Alevi mahallelerinde oturduklarndan, kimi zaman kimliklerini saklamalar olanaksz gzkyordu. Kimliini gizlemeyen Sivasta Cumhuriyet niversitesi rencisi bir gen, kente ilk geldiinde Sivasl bir kzla arkadalk etmeye balam, kza Alevi olduunu syleyince terk edilmiti. Benimle bir sorunun var m? diye sorduunda, yok demiti kz, sadece Alevi olduun iin.

21

Cem Vakf, Hac Bekta Veli Dernei gibi merkeze daha yakn olduu sylenen Alevi kurumlarnn devlet dairelerindeki uygulamalara ilikin bu tr olumlu yorumlarna, grtmz solcu ya da muhalif kimlikteki Aleviler katlmyor, bu davranlarn gstermelik olduunu belirtiyorlard.

55

Ailesinin bu beraberlii kesinlikle kabul etmeyeceini de eklemiti. Ha, tamam o zaman demiti. Bu olay iin, ilk defa karlatmdan bana ok gibi birey oldu diyordu. Kayserili gen bir mimar hanm, ortak proje yapt tesettrl bir arkadayla ok iyi anlatklarn, niversitede doent olan tandklar bir genci kendisiyle tantrmak istediini, ancak arkadana Krt ve Alevi olduunu sylediinde bu konunun bir daha lafn etmediini anlatyordu. Trabzonda Karadeniz Teknik niversitesindeki Sivasl bir Alevi renci, ortalkta Aleviyim diye gezinmediini, ancak soran olursa gizlemediini belirtiyordu. Kimliini her akladnda Alevilerle ilgili olumsuz fikirler hakknda soru sorulduunu, onun tesinde bir ayrmclkla karlamadn anlatyordu. Ancak, benim evremdeki insanlar biraz daha aydn ve demokrat olduklar iin yle bir ayrmcla maruz kalmadm diye ekliyordu. stanbul, Sultanbeylide lise rencisi Alevi bir gen kz, arkadalaryla aras almasn diye okulunda kimseye Alevi olduunu sylemediini belirtiyordu. Bir snf arkada kendisine Tokatl ama Alevi olmadn sylemi, neden bu aklamay yapmak zorunda hisettiini sorduunda, Aleviler gibi olmak istemem, Aleviler oru tutmuyor, namaz klmyor, abdest almyor, mum snd yapyorlarm demiti. Sultanbeyliye geldiinden beri ciddi bir ayrmclkla karlamt. Herkes Alevilii kabus grm gibi gryor diyordu. Alevilere kar toplumsal nyarglar arasnda en sk duyduumuz ikayet, yemek konusundayd. rnein, Erzurumlu Aleviler yaamlar boyunca pek ok kez, Alevilerin yemekleri yenmez szn duymulard. Komularna dattklar kurban etlerinin gzlerinin nnde kpeklere atldndan, komularna aure gnderdiklerinde pe dkldnden bahsettiler. Erzurumda Alevi kahvesinde grtmz bir kii, herkes elimizden yemez diyordu, kurban mesela hayatta yemezler, haram diye. Bu tr nyarglarn yeni olmadn, kendini tandndan beri byle olduunu ekliyordu.

56

Kayserili bir Alevi, babasnn kyde ekin bimeye gelen erkezlerin Alevilerin kestii eti yemeyeceklerini bildii iin a kalmasnlar diye yemei pi iren Alevi arkadana yksek sesle eti hangi kasaptan aldn sorduunu, kasabn adn duyunca ha, tamam, onun eti helaldir dediini anlatyordu. stanbul Sultanbeylide Alevi kahvesinde grtmz bir kii, bu semte ilk geldiklerinde mahallelerinde su olmadn, Snni mahallesindeki kuyudan su almaya gittiklerinde siz bu suyu almayn, siz abdestsizsiniz dendiini hatrlyordu. Kahvede oturan dier iki arkadayla birlikte mahallelerine tanan ok fakir bir Snni aileye kmr ve erzak yardm yaptklarn, ancak bir gn einin bu fakir ailenin hanmn verdikleri kurban etini kediye yedirirken grdn, o gnden beri nn de bu aileyle grmeyi kestiklerini anlatyordu. Ei, mahallelerindeki bir Snni hanmn baka bir hanma bunlar Alevidir, Kzlbatr, ekmee tkrp sana yle verirler dediini duymutu. Hatta bu konuda, trajikomik bir hikaye bile dinledik. Erzurumda Alevi kahvesinde grtmz bir kii, arkadann bandan geen bir olay anlatt. Arkadann tand bir Snni, kurban kestirmek iin Alevi olduunu bilmedii bir kasab armt. Kurbann sahibi, bu konuda dikkatli olduunu, kurban kesenin Alevi olmas halinde etinin yenmeyeceini sylemiti. Bunu duyan kasabn kardei, abi bizim Alevi olduumuz syle de eti bize versinler demiti. Bunu kurban sahibine sylediklerinde, anlalan kurbana dedii para haram korkusundan daha ar bastndan, duymamazlktan gelmiti. Bir dier ikayet konusu, Aleviler aleyhindeki yaktrmalard. Konutuumuz pek ok Alevi, kendilerinden Kzlba lakabyla bahsedilmesinden byk rahatszlk duyuyordu. Hatta, Eskiehir Hac Bekta Veli Anadolu Kltr Vakfndan bir yetkili, yaynlad bir kitapta Kzlba kelimesini kulland iin bir retim yesi aleyhine dava amt. Birok Aleviden, ilkokuldaki ocuklarnn okul k pelerine taklan arkadalarnn arkalarndan Alevi, Alevi diye barp alay ettiklerini duyduk.

57

Erzurumda Alevi kahvesinde grtmz gen bir erkek, bir yl nce ocuu ilkokula gittiinde arkadalarnn ona Alevi, Kzlba diye takldklarn, ocuk eve geldiinde Aleviliin ne demek olduunu sorduunu, anlatldnda ise peki ama niye bize Kzlba diyorlar? sorusuyla karlatn anlatyordu. Bu kelimeyi syleyen arkadalar byklerinden duyduklarn da aktarmlard. Sivasl Alevi bir avukat, Alevi olduunu bilmeyenlerin hayat boyunca yannda Alevilerden konuurlarken, Kzlba dediklerini duymutu. CHP il rgtnde aktif Erzurumlu bir Alevi hanm, zaten diyordu, Aleviyim dediin zaman adamlar sana yle bir bakyorlar ki sanki sen Trkiye vatanda deilsin, baka bir yerden gelmisin. Alevilerin Allaha inanmadklar da Erzurumlu Alevi bir hanmn sk sk duyduklar arasndayd. Sen Alevisin, Mslman deilsin, oru tutmuyorsun, namaz klmyorsun, hepsi syleniyor diyordu. Sivasta grtmz bir Alevi, Snni Mslmanlarn Alevilii her ne kadar lafla slam ii grseler de, beyinlerde, zihinlerde Alevilik slam ddr, kafirliktir diye dndklerinden ikayet ediyordu. stanbulda Baclarda oturan Alevi bir hanm, komularnn evlerinde katld toplantlarda Kuran okunduunda, komu kadnlar balarlar Aleviler yle, Aleviler byle demeye diyordu. zellikle namuslar hakkndaki yaktrmalar Alevi toplum iinde byk bir tepkiyle karlanyordu. Erzurumda konutuumuz bir Alevi taksi fr, Snni bir mterisinin anlatt bir konuyu bize aktaryor, mterinin eini kendisiyle arya pazara gnderdii iin bir Aleviye nasl olup da karsn emanet edebildiinin komular tarafndan sorgulandndan bahsediyordu. Alevilerin namusuna gvenilmeyecei dorultusundaki bu tr szleri pek ok Alevi bizzat duyduundan bahsetti. Aydnda bir Alevi hanma baka kentlerden okumaya gelen Alevi genler, niversitede tantklar arkadalarnn kendilerine ilk sorduklar sorunun mum snd olduunu sylemilerdi.

58

Kayserideki bir Alevinin salk ocanda hemire olan kz kardeinden aktardna gre, ayn yerde grevli trbanl bir doktor, kuruma temizliki olarak giren bir hanma Alevilerin nasl mum snd yaptklarn sormutu. imdi gidip yzyze konusak diyordu, sizin yannzda konumaz, benim kardeim devlet memuru, korkudan ne yapacan bilmez. Eskiehir Hac Bekta Veli Kltr Vakf yetkilisi, kendi karakteriyle ilgili hi kimseden kt sz iitmediini, ancak yannda Aleviler iin mum snd yapyorlar, ana bilmezler, bac bilmezler dendiini belirtiyordu. Aleviler yaadklar kentteki olumsuz ya da knanan olaylardan kendilerinin sorumlu tutulmasndan da ikayetiydiler. Erzurumda grtmz bir Alevi, kentte kt bir olay yaansa, hemen bunu kesin bir Kzlba yapmtr yargsna varldndan sz ediyordu. Balkesirde grtmz bir retmen, Balkesire ilk gittiinde meslektalarndan birinin retmenler odasndaki masann zerinin izildiini farkedip bunu falanca hain yapmtr, yapmsa o erefsiz yapmtr dediini hatrlyordu. Bahsi geen kiinin kimliini aratrdnda okulda grevli bir Alevi olduunu renmiti. stanbul Baclarda grtmz bir Alevi, Bulgar gmeni bir tandnn Ramazanda oru tutmad iin kendisine sorulan sorular cevaplamakta glk ekip Aleviyim diyip kestirip attndan, onun davranlarndan bile Alevilerin sorumlu tutulduundan bahsediyordu. Kayseride Alevi bir ikadn, iki yl nce oturduu mahalleye arabayla devaml gidip gelen bir gencin mahallelinin dikkatini ektiini, mahalledeki hanmlarn bu gencin muhtemelen apartmanlardan birindeki Alevi kza geldii yorumunu yaptklarn, oysa gencin ayn apartmanda oturan trbanl bir kzn erkek arkada olduunun anlaldn anlatyordu. nsanlk adna en utandrc rnei ise Sivasta Hac Bekta Veli Derneinden bir yetkili anlatyordu. ocukluunda yal Alevilerin sakalna katran srld ve arkalarna teneke baland unutamad ac anlar arasndayd.

59

Bu rneklerin gsterdii gibi, Alevilerin, Snnilerin hakaretlerine her an maruz kalabilecekleri, her an aalanabilecekleri bir ortamn varlndan ciddi rahatszlk duyduklar kesindi. Bunun sonucunda, eskiden var olan ve kamuoyunda srekli vurgulanan birbirinden kz alp vermelerin, dolaysyla Snniler ve Aleviler arasndaki ilikilerin, giderek daha sorunlu olaca sylenebilir. Nitekim, yukarda bahsettiimiz 1999 ve 2006 yllarnda yrtlm ankete dayal iki alma karlatrldnda, bu ilikilerin olumsuz ynde gelitii grlmektedir. Bu almalarn sonularna gre, 1999 ylnda kznn ya da olunun farkl mezhepten biriyle evlenmesini Trkiye halknn yaklak 42si kabul etmezken, 2006 ylnda oran yaklak % 9 artarak yaklak %51e kmtr.22 Buna karn, 1999 ylnda kznn ya da olunun Mslman olmayan biriyle evlenmesine kar kanlarn oran kzlar iin yaklak %76, erkek ocuklar iin %71 iken, 2006 ylnda yaklak %4 ile %6 arasnda d gstererek srasyla %70 ve %67ye dmtr. Dier bir deyile, Mslman olmayan biriyle evlenmeye olumlu bak oransal olarak art gsterirken, farkl mezhepten evlilie olumlu bak d gstermektedir. ki kesim arasndaki gerginliin arttna rnek olarak, Erzurumda CHP l Merkezinde kadnlarla yaptmz ortak toplantda Alevi bir hanmn, kznn Snni bir Mslmanla evlenmesine kesinlikle kar kacan sylemesi zerine balayan tartmay gsterebiliriz. Bu sze Snni bir hanm- belki de, allmadk bir ekilde gsz tarafn gl taraf kmsemesi nedeniyle- alnm, bakalarnn da katlmyla neredeyse gerginlik yaratacak tartmann uzamas toplanty yneten bakann mdahalesiyle son bulmutu. Denizlide Pir Sultan Abdal Derneinde grtmz ve scak bir diyalog kurduumuz Alevi bir hanm bu konuyu atnda, olumuz olsa bize de kznz vermez miydiniz? sorumuzu, Valla, darlmayn, size bile vermezdim diyerek cevaplyordu.

22

arkolu ve Toprak, 2006, Tablo 5.7, 53.

60

te yandan, Alevi Snni evliliklerinin, kimi zaman sorunlu olsa bile, yaygn olduu da gittiimiz hemen hemen tm kentlerde bize aktarlanlar arasndayd. rnein, Eskiehir Hac Bekta Veli Anadolu Kltr Vakfndan bir yetkili, kentte bu konuda fazla bir sorun olmadn syledi. Ancak pek ok yerde, mezhepler aras evliliin sorunlarndan bahsedildi. Malatya Cem Vakf yetkilisi, sayca ok olmasa bile mezhepler aras evliliklerin var olduunu, Alevilerin Snni, Yahudi, Hristiyan vb. ayrmlar yapmadklarn, ocuklarnn bu dinlerin herhangi birine mensup kiilerle evlenebileceklerini, ancak Snni ailelerde benzer bir hogrnn olmadn, Alevi kzlar kendi inanlarna dndrmeye altklarn belirtiyordu. Erzurumlu bir Alevi esnaf, kz alp vermenin her iki tarafta da yaygn olduunu, ancak Alevi kzlar Snni ailelere gittii zaman ounun kendi ailesine geri dndn sylyordu. Sivasta Cem Vakfnda bir yetkili, Snni kesimden biri Alevi bir kzla evlendiinde kza iyilik yapldnn sanldn, namaz klmak ya da oru tutmak gibi ibadetlere zorlandn, bu nedenle Snnilerle evlenen Alevi kzlarn ounun bir yl sonra boandklarn sylyordu. Denizlide grtmz bir Alevi hanm, Erzincanda tand aydn ve demokrat grnen bir Konyal retmenin Alevi bir kzla evlendiini, iki yl sonra Konyaya yerletiklerini, orada karsn hemen tesettre soktuunu, mevlitlerde zorla biz Aleviler mum snd yaparz dedirttiklerini, sonra bir ekilde kzn kurtarldn anlatyordu. Ayn kentte bir Alevi hanm, Snni gelinlerin Alevi evlerinde hibir baskyla karlamadklarn, Alevi kzlar eer Snni ama demokrat bir aileye gitmise sorun yaanmadn, ancak dindar ve mutaassp ailelerde Alevi kzlarn rtnme ya da namaz klma gibi konularda bask grdklerini sylyordu. stanbulda Sultanbeylide bir Alevi, Snni ailelere verilen kzlarn tesettre sokulduunu ve Snniletirilmek istendiini belirtiyordu.

61

Ancak, Sivasta Cem Vakfnden bir Alevi mezhepler aras evliliklerin tmnn byle olmadn, aralarnda ok mutlu olanlar da olduunu, bu tr zorlamalarn radikal kesimlerde daha yaygn olduunu ekliyordu. Devlet memurlarnn ya da yetkililerin, hatta seimle ibana gelmi belediye bakanlarnn bile Alevilere kar nyarglarn rahatlkla dile getirebildikleri ya da Alevileri rahatsz edebilecek uygulamalara gidebildikleri birok rnekle anlatld. Kayseride grtmz bir Alevi, uzun uralar sonucu Kayseride bir cemevi yaplmas iin belediyenin takas yoluyla bir arsa vermeyi kabul ettiini, ancak temel atma trenine Kayseri Mftsnn gnderilip Alevi gelenekleri yerine mftnn dualaryla temel atldn anlatyordu. stanbulda Sultanbeylide Alevilerin oturduu mahalleye belediye, tarihte Alevileri Anadolu corafyasndan neredeyse silmi olan Yavuz Sultan Selimin adn vermiti. Orada grtmz gen bir Alevi hanm, her gn Hz. Alinin adndan ok Yavuz Sultan Selimi anmak zorunda kaldndan ikayet ediyordu. mza toplayp Sultanbeyli Belediye Bakanna gitmiler, Yavuz Selime laf edenin alnn karlarm, bu lkede kimse Yavuz Selime laf edemez, isminin deitirilmesini teklif bile etmeyin cevabn almlard. Hatta konu gazetelerde yaynlanmt. Sivasta Hac Bekta Veli Dernei ynetimindeki bir Alevi, camisi olmayan Alevi kylerinden birine imam gnderildiini sylyordu. Ulusal televizyon kanallarndan biri bu konuda ekim bile yapmt. Erzurumda grtmz ve szn esirgemeyen bir Alevi hanm, eskiden Erzurum ilelerinden birinin milli eitim mdr ve u anki belediye bakannn23, Alevi kylerine gittii zaman siz Alevisiniz, ben sizin piirdiinizi yemem dediini sylyordu. Eskiehirde Hac Bekta Veli Kltr Derneinden bir yetkili, 1993 ylnda camide vaaz verirken Alevilerin kestii yenmez, bunlarn apkas giyilmez vb. szleri iin Anadoludaki bir ilin24 mftsn ikayet etmiti.
23

Bu ilenin ismi de belirtildi, ancak ilgili ahsla grmediimizden hangi ile olduunu yazmay doru bulmuyoruz. 24 lin adn verdii halde, hikayeyi dorulatmadmzdan, burada belirtmiyoruz.

62

Sivasta CHP il rgtnde etkin bir Alevi, Sivasn ileri gelen devlet adamlarn kendi kyne Ramazanda iftar yemeine arm, ancak hibiri gelmemiti. ftar yemeine niye gelmiyorlar? diye sorup kendi cevaplyordu: nk Alevinin kestii yenmez. Balkesirde grtmz emekli bir Alevi retmen, Diyarbakrda bir afi kynde katld bir mevlitte, imamn Krte konuurken arada bir h diye bir ses kardn, ne anlatldn sorduunda kendisine imamn aldran Savandan bahsettiinin ve Alevilerin katledilme olayndan haz duyduu iin bu tr bir ses kardnn sylendiini anlatyordu. Ayn ki i, anakkalede bir kahvede Alevi olduunu duyan mahalle muhtarnn hadi be dediini hatrlyor ve ekliyordu: ren bir eyden nefret ettiinizi gsterirsiniz ya, Aleviyim diyince bana yle bir tepki gsterdi. Alevilerin oturduklar mahallelere ya da kylere hizmet verilmedii de duyduumuz ikayetler arasndayd. Sivasta inaat halindeki cemevinde grtmz bir yetkili, devlet politikalarnda Alevilere kar ayrmclk yapldndan, Alevi kylerindeki eitimin tama sistemine dntrldnden, ek retmen istendiinde gnderilmediinden yaknyordu. Kyndekilerin su almak iin be kilometre gittiklerini, yollar bozuk olduu iin on dokuz kilometreden sonra otomobille gidilemediini sylyor, gidin, kendiniz grn diyordu. Snni kylerin yollarnn tm asfaltken, kendi ky yolunun neden asfalt olmadn soruyordu. Ve ekliyordu: Allah bizi Alevi olarak yaratmad, insan olarak yaratt.25 stanbul, Sultanbeylide gittiimiz bir mahallede, Alevilerin oturduu tek sokak hari, mahallenin yollar asfaltt. Bu soka dikey kesen asfalt yollarn arasnda, tozlu ve amurlu yol garip bir grntye sahipti. lk bakta, eski asfalt yenilemek iin inaat halinde olduu sanlabilirdi. Oysa, sokaktaki Alevi kahvesinde grtklerimiz, yolun belediye tarafndan yaplmadn, yllardr belediyeye dileke verdiklerini, ancak hibir sonu alamadklarn sylediler.

25

Buna karn, Sivasta CHP il rgtnden bir yetkili, AKPli belediyenin hizmette ayrm yapmadn, kyne yol da, kpr de, kanalizasyon da yaptrttn sylyordu.

63

Kahvede konutuumuz bir Alevi, belediyeye verilen dilekelerin akbetini u szlerle anlatyordu: Bu adamlar ok zeki insanlar. Tarihte devlet tarafndan horlanm, dlanm, kyldr diye devlet kapsndan kovulmu insanlar ayakta karlyorlar, ay veriyorlar. Bir anda o insanlarn gnln fethediyorlar. nallah yaparz diyorlar, yaparz kesinlikle. Yllardr bu byle. Ayn ki i, zaman zaman dnd bir ryasndan bahsetti. Uzun zamandr iimde yle bir duygu var diyordu, burada herkes toplanacak, kitlesel bir katlm olacak, ben dnp iimizdeki birka Snni aileye, Snni kardelerime diyeceim ki, kardelerim, biz Alevi olduumuzdan, bizden dolay sizin de yolunuz, kanalizasyonunuz yaplmad iin, size de bu hizmet gelmedii iin, sizden zr dilerim. Duygularm bu. imiz burkularak dinlediimiz bu szler, kendi kimliinden bakalar zarar grd iin zr dilemeyi dleyen bir insann yaad topluma, ve daha da nemlisi bizzat kendisine, ne denli yabanclatrldnn zeti gibiydi. Ben, ben olduum iin, sizden zr diliyorum dercesine. Alevilerin bir dier ikayeti, gelenekten gelen alkanlkla Snni ibadetlerin bir ksmn yerine getirdikleri halde gene de dlanmalaryd. rnein, geleneklerin daha hakim olduu Dou illerinde grtmz Alevilerin pek ou, Ramazanda oru tutuyordu. Niyetlenip Allah iin oru tuttuklarndan, sonuta kendilerinin de Allaha inandklarndan bahsettiler. Kurban kesmek de yaygn gzkyordu. Alevi kadnlar, Snni hemcinsleri gibi, sokaa ktklarnda balarn rtyorlard. Bazlar, Snnilere saygdanoru tuttuklarn belirttiler. Erzurumda bir Alevi kahvesinin sahibi hem kendisinin hem kzkardelerinin okul yllarndan beri oru tuttuklarn, bunu tepki ekmemek iin ve saygszlk olmasn diye yaptklarn sylyordu. yerlerinde Alevilerin ounun oru tuttuunu belirtiyor, Snni arkadalar tutuyorsa o da mecbur, topluma ayak uydurmas lazm, demesinler ki bak aramzda Kzlbalar var, oru yiyorlar diyordu. Oru tutar gibi gzkp gizli gizli yemek ise kendisine yediremeyecei bir davrant.

64

Gittiimiz birok kentte, Alevi esnafn kendilerinden alveri edilmez korkusuyla cuma gnleri le namaz srasnda kepenk kapatp dkkanlarnda gizlendikleri, hatta bir ksmnn cuma namazna dahi gittii sylendi. Ayn nedenle, Ramazanda oru tutan ya da tutar gzkenlerin de olduu belirtildi. Malatyada Pir Sultan Dernei yesi bir kii, Ramazanda Alevi zenginlerin iftar yemekleri verdiklerini, bunu Snni vatandalarn inan yapsna uyum salamak iin yaptklarn belirtiyordu. Ancak oru tutsalar bile Snni tandklarnn kendilerine ayrmclk yapmalarndan kurtulamyorlard. Erzurumlu Alevi bir hanm kendisinin oru tutmadn belirtip, tutan Aleviler iin Valla biz Ramazan aynda oru tutsak da Aleviyiz, tutmasak da Aleviyiz, kabul etmiyorlar, yalan sylediimize inanyorlar, en gzeli yesinler, niye tutsunlar ki? diyordu. ocuklarnn okulda zorlandklarndan, olu her yl orucunu tuttuu halde okuldaki arkadalarnn ona inanmadklar iin tutsam ne olacak ki diye isyan ettiinden bahsediyordu. Yukarda bahsedilen 1999 ylnda yaplan aratrmada, hayatnda hi oru tutmadn syleyenlerin orannn sadece %3.7de kald26 ve Trkiyedeki Alevi nfusun bu orann ok stnde olduu gz nne alnrsa, Alevilerin tmnn Ramazanda oru tutmadklar sav doru gzkmyor. Kald ki, ayn aratrmann sonularna gre, Trkiye halknn % 82si oru tutmay Mslman addedilmenin bir gerei olarak grmyor. Bir kii Allaha ve Peygambere inansa bile oru tutmad takdirde Mslman saylamayacan syleyenlerin oran sadece %11.5tir. Bu soruya %6.5 fikri olmadn belirtmi ya da cevap vermemitir.27 Ancak, oru tutmak ya da cuma namaz klmak konularnda aada bahsedeceimiz baskc tutumlarn artm olmas, bu tr basklarn kamu kurumlarnda bile

26 27

arkolu ve Toprak, 2000, 13. A.g.e., 18.

65

sergilenebilmesi, 1999dan bu yana toplumsal alglama ve tepkilerde nemli deiimlere iaret ediyor olabilir Pek ok Alevi, Snnilerin ibadet ve geleneklerine sayg gsterdiklerini dnyor, ancak kendilerine ayn saygnn gsterilmediinden ikayet ediyordu. rnein, Sivasl bir Alevi, Ramazan aylarnda top atlmasna bir-iki saat kala tm resmi dairelerde iler durduu halde, Muharrem aynda Aleviler iftar iin biraz erken ayrlmak istediklerinde karlk bulamadklarn belirtiyordu. stanbul, Baclarda bir Alevi hanm, komusunun kendisine iine zellikle et koyduu aure gnderdiini, oysa Alevilerin aurenin iine et konulmasn gnah addettiklerini sylyordu.28 Dnlerde davul aldklarnda Snni komularn tepkisiyle karlayorlard. Denizlide grtmz bir Alevi, apartmanndaki on be yllk komusunun hemen hemen her gn gelip camiye gitmesi iin kendisine bask yaptn, kendisinin de komuya peki ama hadi sen de benimle gel cemevine gidelim dediinde biz oralara gitmeyiz cevab aldn anlatyordu. ou yerde Aleviler devlet dairelerinde ya da belediyelerde i bulamamaktan da ikayetiydiler. rnein, Erzurumda devlet hastanesinden emekli bir Alevi, ie ilk girdii yllarda hastanede yz elli civarnda Alevi alan olduunu, oysa bu saynn imdi bir ya da iki kii civarna dtn sylyordu. Alevilerin artk ie alnmadn, hastanede alanlarn AKP yanls kiilerden seildiini iddia ediyordu. Sivasta Cem Vakfndan bir yetkili, devlet hastanesinde yedi yldr mdr yardmcl grevini yrtyordu, ancak -drt hizmetli ve birka kimliini gizleyen doktor dnda hastanede Aleviler yok, yok, yok diyordu. Oysa 1975 ylnda ie ilk girdiinde alanlarn yars Aleviydi. Sivas belediyesinde toplam be kii civarnda Alevi alan olduunu, onlarn da eski belediye bakan dneminde ie girdiklerini sylyordu.

28

Ancak, bu konunun konuulduu srada baka bir Alevi hanm komunun bunu bilmeden de yapm olabileceini, Trkiyenin baz blgelerinde aureye et katmann adet olduunu belirtti. Gene de, etli aure gnderilmesini farkl yorumlayan hanm ikna edemedi.

66

Biz burada elektriimiz, suyumuz, her hizmetin karl iin vergi dyoruz ama belediyede ie giremiyoruz, asgari cret olsun giremiyoruz, diyor, kadrolamada Aleviler dlanyor diye ekliyordu. irketlerde ie alnabilecek Alevilere bile AKPden liste gnderildiini, bir Alevinin ancak AKPli bir milletvekilinin referans olursa ie alndn iddia ediyordu. Eskiehir Hac Bekta Veli Anadolu Kltr Vakfndan bir yetkili, kamu sektrnde son drt-be ylda nemli mevkilerde olan Alevilerin grevlerinden alndn belirtiyordu. Malatyal bir Alevi eski bir belediye bakannn ie alaca genlere akca Alevi mi, Snni mi olduklarn sorduunu, Alevi olduunu rendiklerine i vermediini sylyordu. Denizlide grtmz bir Alevi, memur ya da ii statsnde olan Alevilerin, kimlikleri anlalrsa iten atlacaklar korkusuyla Ceme gelmediklerini anlatyordu. Erzurumda CHP il rgtnde aktif Alevi bir hanm, ne devlet dairelerinde ne de belediyede, tek bir Belediye Meclisi yesi dnda, Alevi alan gremeyeceimizi, partili olan kendi adamlarn setiklerini, Alevilerin i bulmak iin mecburen kimliklerini gizlediklerini sylyordu. yok, Alevilere i yok diye ekliyordu. Kayseride Alevi olduklarnn nereden bilinip de kendilerine i verilmediini sorduumuzda, mracaat formlarndaki adresten Alevi mahallesinde oturduklarnn anlald sylendi. Kayseri Pir Sultan Abdal Derneinden bir yetkili, nfusunun ou Alevi olan Sarzl ilesinden bir kii i ya da kiralk ev aradnda Sarzlym derse iki kez dnldn sylyor, Sarzl demek bir damga diyordu. stanbul, Sultanbeylide grtmz bir Alevi, Sultanbeyli Belediyesinde tek bir Alevinin bile almadn iddia ediyordu. Balkesirde Hac Bekta Veli Derneindeki bir yetkili, hem devlet dairelerinde hem de zel sektrde Alevilere i verilmediinden, i bavurularnda nereli olduklarnn sorulduundan, epnili, orakl ya da ukurhseyinli olduklar anlaldnda sen git, biz seni ararz cevab aldklarndan sz ediyordu.

67

Balkesirde belediyede ancak -drt Alevi alan olduunu, onlarn da takiye yapp kimliklerini gizledikleri iin seildiklerini, hibir Alevinin ef ya da mdr olamayacan, kazma krek iisi statsnde olduklarn vurguluyordu. Elli yldr slalesinin Erzurumda yaadn belirten ve CHP il rgtnde aktif bir Alevi hanm, inaatlarda almak iin bile olsa Alevi olduu bilinenlere i verilmediinden, sen Kzlbasn, sana verecek iimiz yok dendiinden bahsediyordu. Sivasta Alevi bir avukat, Snniler kendisine dava getirdiklerinde hemen bu Kzlba da nereden buldun? sorusuyla karlatklarn sylyordu. Benim yirmi yl nce avukatla ilk baladmda karlatm bir hadiseydi bu, imdi de karlayorum diyordu. Sivasta Cem Vakfndan bir yetkili, en byk sorunlarnn isizlik olduunu belirtiyor, bu sorunun Trkiye genelinde var olduunu ve Alevilere kar bir ayrmclk belirtmeyebileceini sylediimizde buna kar kyor, atamalarn hep mam-Hatip kkenlileri kapsadn, rnein, belediyede i aramaya gittiklerinde ne demek, biz kardeiz, yle bir ayrm m var dediklerini anlatyor ama almyorlar, almyorlar ite diyordu. Ve ekliyordu: p yapmazlar, p. Alevilere i verilmemesi ya da grevden alnmalar birka ilde olaya bakanlk ya da valiliklerin mdahale etmelerini de gerektirmiti. Malatya Cem Vakfndan bir yetkili, AKP iktidar ncesi salk sektrnde Alevilerin grevden alnp mahrumiyet blgelerine gnderildiklerini, hatta iki ya da kez ikayetleri aratrmak zere Salk Bakanl mfettilerinin kente geldiklerini aktaryordu. Sivasta Cem Vakfnda grtmz bir kii, alt hastanedeki bir Alevinin grev biriminin deitirildii iin ikayette bulunduunu, bu deiikliin Alevi kimliinden dolay yapldn iddia ettiini, olay Valilie intikal ettiinde bu deiiklii yapan iki bahemire yardmcsnn bulunduklar sorumlu mevkiden alndn ve ikayette bulunan Alevi alann birime geri dndn anlatyordu. Toplumsal baskdan ok iktidar evreleriyle balantl grnen bu tr ikayetler, ileride bahsedeceimiz zere, ayr bir kategori oluturuyor.

68

Erzurumda konutuumuz Alevilerin bize anlattklarna gre, karlatklar ayrmclk i hayatlarn da etkiliyordu. Pek ok yerde, Alevilere ait dkkanlardan Snnilerin alveri etmedikleri sylendi. rnein, Erzurumlu bir Alevi fr, arabasna binen Snnilere uyarda bulunulduundan, neden bir Alevinin taksisine bindiklerinin sorgulandndan bahsediyordu. Denizlide grtmz bir Alevi hanm, kuma dkkan olan bir Alevi arkadann kimliini gizlediinden, mterilerinin onu Snni sandklarndan, Alevi olduumu duyarlarsa burada benim bir tek mterim kalmaz, buras benim ekmek kapm, kimliimi saklamak zorundaym dediinden sz ediyordu. Denizlideki bir dier Alevi hanm, iyerine Atatrk resmi asmak iin bir hafta mcadele vermiti. Tand Alevi arkadalar, asma demilerdi, kimliimizi gstermek zorunda deiliz. Erzurumda AKP ya da Fethullah Glen Cemaatine yakn olmayan iadamlarnn hibir devlet ihalesi ya da byk yatrmlar alamad sylendiinde, Alevi sermayedarlarn bu durum karsnda rekabette kaybedip kaybetmediini sorduumuz soruyu bir Erzurumlu, Erzurumda Alevi sermayedar yok diye cevaplyor, varsa kendisini saklyordur, ya da sermayesini baka kente yatrmtr, ya da burada sermaye sahibi olamamtr diyordu. Gerekten de, Erzurumda ad geen tek Alevi sermayedar, Palandken Danda kayak tesisleri civarndaki bir otelin sahibiydi. Bu yatrm ise Erzurumda edindii sermaye ile deil, stanbuldaki kazancyla yapabilmiti. yaamnda Alevilerin sistematik bir ayrma tabi tutulup tutulmadklarn bilmiyoruz. Bize tersini syleyen, ticaret hayatnda hibir skntlar olmadn belirten Alevilere de rastladk. Sivasta grtmz Alevi bir gen kz, aabeyinin bir markette muhasebeci olarak ie girdiini, cuma namazna gitmedii iin kendisine bask yapldn, yakndaki bir baka marketin Ali Baba mahallesinde oturan hi kimseyi ie almadn belirtiyordu.

69

Ancak, genel bir gzlem olarak, i sahibi Alevilerin iinde yaadklar Snni evreye mmkn olduunca ayak uydurmaya altklarn da syleyebiliriz. Yukarda bahsettiimiz gibi, rnein, Ramazanda oru tutmak ya da cuma namaz klmak ticaretle uraan Alevi erkeklerde daha yaygnm gibi gzkyordu. Nitekim, szn esirgemeyen Erzurumlu Alevi bir hanm, ticaretle uraan, iinde Snnilerden hibir ayrm grmediini syleyen, Ramazanda oru tutup cuma namaz klan Alevi komusunu, aka yollu ve yzne kar bize kaypak olarak tantm, iinin icab yle olmas gerektiini de eklemiti. 29 Erzurumlu bir Alevi mteahhit, Alevilerden iadam olanlarn Snni kesime uyum gstermek mecburiyetinde hissettiklerini, cuma namazna gitmek, oru tutmak gibi Snni ibadetleri yerine getirdiklerini belirtiyordu. Eskiehir Kadn Platformu yesi bir kii, iyerlerinde alan Alevi erkeklerin cuma namazna gitmek iin zorlandklarn, bu nedenle kimsenin iten atldn grmese de gitmeyenlerin rakc, arapc diye tanmlandklarn, zellikle de ustaba gidince mecburen iilerin de gittiklerini anlatyordu. Gittiimiz kentlerin ounda Alevilerin en nemli sorunlarndan biri, kent merkezinde ibadet edebilecekleri ve cenazelerini kaldrabilecekleri bir cemevinin ya mevcut olmamas, ya kentteki Alevi nfusa gre yeterli sayda olmamas, ya da cemevi inaat iin mracaat ettiklerinde karlatklar zorluklard. Gittiimiz on iki il arasnda ok aznda kent merkezinde cemevi vard. Bazlarnda giriimde bulunulmu, ancak henz bir sonu alnamamt. Kimi kentlerde belediye bakanlar cemevi yaplmasna kesinlikle kar kyordu, kiminde ise giriimde bile bulunulmamt. Erzurumda 1990l yllarda bir cemevi almas giriimi olmu, ancak baarszlkla sonulanmt. Bu baarszlklkta mali yetersizlik kadar, mlk sahiplerinin binalarn
Bu tr davranlar Erzurumun tarihiyle de balantl olabilir. Erzurumun gemiinin anlatld bir kitapta yazar, Ahilik tekilatnn yzyllar boyunca esnaflardaki disipline dikkat ettiini, kurallara uymayanlarn meslekten atldn belirttikten sonra, ayn ekilde, sosyal sivrilikleri trplemee yarayan ok ar bir bask vardr.. ve bu bask Erzurumda ok daha barizdir demektedir. Yemede, imede, giyinmede ve hatta yrmede...arla kaanlar eitli vastalarla hrpalanmakta ve katiyetle disipline sokulmaktadrlar diye eklemektedir. Bkz: M. Stk Aras, Bir ehrin Ruhu: Erzurum, stanbul, 1999, 51-52.
29

70

cemevi iin kiraya vermekten ekinmeleri ve saz alnd iin gsterilen tepkiler de rol oynamt. Hatta Erzurumlu Alevi kadnlardan biri, cemevleri olsa talanacandan korkacan belirtti. Aydnda bir Alevi dernei yetkilisi, eski Kltr ve Turizm Bakannn cemevi inas iin 40 milyar liralk bte tahsis ettiini, ancak imdiki belediye bakannn bu paray henz kendilerine aktarmadn, arazi talebinde bulunduklarnda ihaleye girmelerinin sylendiini, buna gleri yetmediinden bu konuda bir ilerleme kaydedemediklerini anlatyordu. Balkesirde grtmz bir Alevi dernei yetkilisi, alt kye imece usulyle cemevi yaptrdklarn, ancak merkezde cemevleri olmadn, cenazelerini kylere gtrdklerini anlatyordu. Bu konuda belediye bakanyla grmler, bakan nce cemevi iin byk bir arazi gerektiinden dem vurarak bu byklkte arsas olmadn syleyip ii geitirmeye kalkm, teklif ettii be yz metrakarelik arsaya raz olduklarnda ise ben bir aratraym demiti. Aradan bir yl gemesine ramen hl aramamt. Aramad, ama vermeyeceim de demedi diyordu. te yandan, devlet kurumlar Alevi etkinliklerine destek verse bile bu destein Alevileri Snni inan ve geleneklerine yaknlatrmak karlnda yerine getirildiinden bahsedenler de oldu. rnein, Malatyada grtmz Atatrk Dnce Derneinden bir kii, Alevi vakflarnn konferans, fakirlere yemek datma vb. giderlerinin Diyanet tarafndan karlandndan sz ediyor, ancak bunun karlnda Alevileri dinciletirdiklerini iddia ediyordu. Malatyada Hac Bekta Veli Vakfnn ina ettirdii bir cemevi vard. Ancak, Malatya Cem Vakf yetkilisi bir ikinci cemevi iin belediye bakanndan talepte bulunduklar ve bakandan sz aldklar halde geree dnmediini belirtiyordu. Denizlideki Aleviler belediye bakanndan cemevi inas iin arsa talep etmilerdi. Bakan cemevi istiyorsanz orada durun demiti. Nedenini sorduklarnda eer ibadet yapacaksanz, Mslmansanz, yeri camidir cevabn vermiti.

71

Bakann bu szne bakanm, bizim Alevi olduumuzu herhalde unutuyorsunuz, eer camiye gitseydik zaten buraya gelmemize gerek kalmazd karln verdiklerini, bakann ise ben bundan taviz vermem, tartmak da istemiyorum, ibadet edecekseniz camiye gideceksiniz diyerek kestirip attn anlatyordu. Sivasta Hac Bekta Veli Derneinin abalaryla bir cemevi inaatna balanmt. Gezdiimiz bu inaatta cemevinden bir yetkili, cemevi iin inaat maliyetinin balarla toplandn, parann yzde krknn Alevi olmayan kesimlerden salandn, devletin bu konuda yardmc olmamasn ayrmclk olarak nitelendirdiini belirtiyordu. Cami inaatlar Diyanet leri Btesinden karlanrken, cemevlerine neden para verilmediini soruyordu. Sivas merkezinde yz yetmi camiye karlk otuz be bin Alevinin yaad kentte sadece iki cemevi olmasn eletiriyor, camilere su ve elektrik paras detilmezken neden cemevlerinin demeleri gerektiini sorguluyor,30 vatanda olarak vergi dedikleri ve askerlik grevlerini yaptklar halde devletin cemevi yapmna yardm etmemesini ayrmclk olarak gryordu. Diyanet leri Bakannn Aleviler de Mslman olduklarna gre camiye gitmeleri gerekir nerisine, nasl ki kiliseler camilerin alternafi olamazsa, camiler de cemevlerinin alternatifi olamaz diyerek kar kyordu.31 stanbul, Sultanbeylide cemevi inaatnda grtmz bir kadn yetkili, on bir bini aan imzayla cemevi almas iin belediyeye mracaat ettiklerini, belediye bakannn sizler Mslmansanz ibadet yerleri cami ve mescittir, cemevi ibadethane deildir, size yer vermem cevabn verdiini sylyordu. Bu cevap zerine kendi olanaklaryla arsa satn aldklarn, ancak bu sefer belediyenin SK havzasnda olduu iddiasyla ruhsat vermediini, oysa etrafn evlerle dolu
Kuadasndaki Cemevi ynetiminin cemevinin ibadethane kabul edilerek, dier ibadethanelere uygulanan su tarifesinin kendilerine de uygulanmas ynndeki talebi Eyll 2008de Belediye Meclisince oybirliiyle kabul edildi. Bu kararn Trkiyede bir ilk olarak emsal oluturacan umuyoruz. 31 Yakn tarihteki bir syleide Diyanet leri Bakanlnn Alevilikle ilgili ekonomik, siyasi, sosyal ve kltrel almlara destek verdiini belirten bakan Ali Bardakolu, ancak cemevlerinde yaplan niyaz, insanlar mutlu eden davrantr ama namazn alternatifi deildir diyor. Alevilerin kendisinden cemevlerindeki yaptklarnn namaza edeer olduunu kabul etmesi talebinde bulunduklarn iddia ediyor. Grtmz hibir Alevinin bu tr bir talebi dile getirdiini duymadmz, taleplerinin Diyanetten bu konuda fetva almak deil, cemevlerine ibadethane stats verilmesi olduunu belirtelim. Bardakolu syleisi iin Bkz.: Milliyet, 4 Eyll 2008, 16.
30

72

olduunu, mahallede cami, okul, salk oca gibi devlete ait binalarn bulunduunu, buras SK havzasyla mahallenin tmnn bu havzada yer aldn belirtiyordu. Gene de kaak olarak inaata baladklarn, beton firmalar bize emir geldi, size beton veremeyiz dedikleri iin beton bulamadklarn, bu sorunu hallettiklerinde belediyenin aleyhlerinde ok sayda dava atn, alan davalarn ounu kazandklarn, hl iki davalarnn devam ettiini anlatyordu. Belediyenin birka kez gelip inaat damgaladn, inaat aralarnn balandn, mukavamet gsterildii ve yryler yapld iin artk belediye zabtalarnn mahalleye giremediklerini anlatyor ve ekliyordu: Bir nevi sava gibi bir ey. Yukardaki rneklerden anlalabilecei zere, cemevleri konusunda kamu otoritelerinin tek bir politikaya sahip olduunu sylemek zor. Kimi kentlerde belediyeler bu konuda kolaylk gsterirken, kimileri Mslmann ibadet yeri camilerdir anlay nda. Ancak, ou kentte imar izni, arazi tahsisi gibi konularda Alevilerle AKPli belediyeler kar karya geliyorlar. Alevilerin inanlarn yaamak iin etrafnda rgtlendikleri cemevleri ve dier dernekleri AKPli yerel ynetimlerden destek alamamakta. Bu durum Snni inanc etrafnda rgtlenen dernek ve vakflarla kyaslandnda ciddi bir eitsizlie iaret etmekte. zellikle etkinlik dzenlemek iin belediye salonlarnn ve olanaklarnn kullanlmasnda Alevi kurumlarna kar net bir ayrmclk yapld kansndayz. Alevi derneklerinde yaptmz konumalarda, bu gerginliin her yerde ayn olmadn da gzlemledik. Bu konuda Eskiehir en az bask yaanan kentlerden biriydi. Eskiehir Hac Bekta Veli Anadolu Kltr Vakfndan bir yetkili, kentlerindeki Alevilerin herhangi bir baskya maruz kalmadklar kansndayd. Eskiehir Ticaret Odas , Ziraat Odas ve yz elli bin yesi olan Pancar Kooperatifi bakanlarnn Alevi olduklarn, Alevi-Snni evliliklerinin yaygn olduunu, kentte Alevi-Snni atmasnn olmadn belirtiyordu.

73

Eskiehir Kadn Platformu yesi bir kii kentte Alevilere kar bir bask olmadn, inanlarn rahatlkla sergileyebildiklerini doruluyor, ancak ilelerde durumun farkl olduunu vurguluyordu. stanbulun Baclar semtindeki cemevinde grtmz bir yetkili, hibir sorunlar olmadn, var olan sorunlar da barcl yollarla zmlemenin nemli olduunu vurguluyordu. Aydndaki grtmz Aleviler kentlerinde Alevilere kar bir bask olmadn, olsa olsa ara sra uur altndan dile getirilen, farknda olmadan sylenen rahatsz edici szler sarfedildiini belirtiyorlard. Aydnda grtmz bir Alevi dernei yetkilisi, yakn zamanda Alevi bir rencinin yurttan atld hakknda bir duyum aldklarn, ancak olay aratrdklarnda yurtta kalan dier renciler ar dindar olduklarndan bu gencin rahat edemeyip kendisinin yurttan ayrldn rendiklerini anlatyordu. Aydnda yle ok hissedilir, u oldu diyebileceimiz bir durum yok diye ekliyordu. Aydn Valisi, Cem sonras sohbetlerinden birine katlmt. Vali Bey gelir, auremizden de yer diyordu. Ancak bu auremizden de yer cmlesindeki gizil ezilmi lii, bir misafire ikram edilen yiyecein yenmesi sanki doal deilmi de vurgulanmas gerekirmi gibi, bu kran duygusundaki burukluu grmemek de mmkn deildi. Eskiehir ve Aydn gibi daha gelimi ve Trkiyenin batsnda olan kentlerde, dierlerine kyasla, Alevilere kar nyarglarn daha az olmasnn bu kentlerin gelimi liinden ok kamu yaamnn eitlilii ve zenginliiyle balantl olabilecei kansndayz. rnein, Kayseri ve Konya gibi iktisaden olduka gelimi kentlerde kamu yaam muhafazakarlk zerine kurulu olduu iin bu kentlerdeki bask ve dlanma azalm gzkmyor. Buna karn, stanbulda Sultanbeyli ile Baclar semtlerini karlatrdmzda, nispeten izole olan Sultanbeyliye kyasla Baclarn Bakrkye yakn olmas, Baclar genelde stanbuldaki yaamla daha entegre ve dolaysyla daha az baskc klm.

74

Alevilerin hem gemite hem de gnmzde bylesi dlanmalar, tekiletirilmeleri ve ayrmcla uramalar giderek kabullenilir olmaktan kp ortak bir isyana, bilinlenmeye, hak taleplerini yksek sesle ve rgtl olarak dile getirmelerine yol am gzkyor. Grtmz Aleviler arasnda bu bilinte olanlarn ou artk kendilerini gizlemek gereksinimi duymuyorlar, kendilerine kar nyarglar olan Snnilere kzgnlklarn akca ifade ediyorlard. Bu ortak bilinlenmede Alevi derneklerinin nemli bir rol var. Erzurumda grtmz Alevi bir hanm, derneklerin yansra Alevilere ait televizyon kanallarnn varlnn da bunda etkisi olduunu sylyordu. Malatya CHP il bakanlnda grtmz bir yetkili, yedi ya da sekiz yl nce, oru tutmad iin bir Alevi gencin ldrldnden bahsederken, o tarihte Malatya ok gerilmiti, ancak o ocuk ldrldkten sonra ok farkl bir ey yaand, yollar insan doldu, niversiteden mezarla kadar insanlar yrdler, mthi bir kar ve souk vard, ona ramen insanlar yollar doldurdular, yryenlerin yzde doksan dokuzu Aleviydi diyordu. Erzurumda grtmz bir Alevi, Erzurumlu Alevilerin kendi kimliklerinin farkna varmalarnn, kimliklerini eskiden olduu gibi saklamak yerine ortaya karmalarnn Star televizyonundaki Gner mit olay32 ertesinde olduunu sylyordu. Bu olay Aleviler iin bir krlma noktas olmu, olaydan sonra Erzurumdaki Aleviler ilk kez ayaklanmlard. nemli krlma noktalarndan biri de, Sivas katliamyd. Gittiimiz kentlerdeki birok Alevi derneinde Sivas katliam afileri vard. Ancak, pek ok kentte Alevi dernekleri yneticilerinin ve Alevi cemaatinin ileri gelenlerinin gemite yaanan olaylarn unutulmas ve gelecee dnk barcl bir anlayn hakim olmas iin aba harcadklarn da gzlemledik.

32

1995 ylnda Star televizyonunda sunduu bir elence programnda Gner mit, Alevilere ynelik ar hakaret ieren bir ifadede bulunmu, bu ifade Alevilerin byk tepkisini ekmi, sunucu programna son vermek zorunda kalmt.

75

Hatta Alevi sorununun en youn yaand kentlerde bile Aleviler arasnda bu tr bir anlayn genelde kabul grd izlenimi edindik. rnein Sivasta Cem Vakfndan bir yetkili, biz Sivasta birlik ve beraberlikten yana olmak, toplumda ayrma deil, bu toplumla bark olmak istiyoruz diyordu. Erzurumda, gnlk yaamda kimliklerine hakaret edildiini syleyen Aleviler, Snni kesimle iyi geinmeye altklarn, Snnilerden ayn duyarll grmeseler bile Snni ibadetlerine sayg gsterdiklerini, Aleviler hakknda nyargs olmayan pek ok Snni aile de olduunu, bunlarla iyi ahbaplk ilikileri iinde birarada yaadklarn, o nl deyimle birbirlerinden kz alp verdiklerini dile getirdiler. Ancak, imdilik geitirilen, hatta bazen Anadolu insann o kendine has mizah duygusuyla dalga geilen bu baskc ortamn ileride Alevilere kar nyarglarn yaygn olduu kentlerde ciddi toplumsal patlamalara yol amayacan iddia etmek de zor gibi gzkyor. Kukusuz, yukarda rneklerini verdiimiz Alevilere kar olan nyarglarn Trkiyedeki tm Snnileri kapsad sylenemez. Grtmz Aleviler de aksi iddiada bulunmadlar. Bilakis pek ou, Snni dostlar olduunu ve aralarnda hibir sorun yaamadklarn belirttiler. Bu blmde yansttklarmz, Alevilerde yllar iinde kk salm bir psikoloji ve dlanmlk duygusunun dile getirilmesiydi. Bu duygular aktarmann nemli olduunu dnyoruz. Alevi kimliine kar olan tutumlarn deimesi ve gelecek nesillerin bu tr nyarglardan arndrlmas iin neler yaplmas gerektii hakknda iktidarlar, siyasal partiler, sivil toplum kurulular ve medya nezdinde proje ve siyasalar retilmesi ancak Alevilerin karlatklar sorunlarn iyi anlalmasyla mmkn olabilir. Bu aratrma sonularnn, byle bir tartma ve toplumsal bar ve mutabakat ortamna zemin hazrlayacan umuyoruz. Toplumsal Basknn Zaman ve Mekan tesi Muhataplar: Kadnlar
Bir kadn kuruluu olan Uan Sprge.. 2004 ylnda... Kprler Kuruyoruz adn verdii bir proje balatt... Kadnlar bir araya toplayp kendi sorunlar zerine konumaya yreklendiriyorlar...Sadece ayn ehirdeki kadnlarn deil, farkl yerlerdeki kadnlarn bile dillendirdii sorunlar yle ortak, yle benzer ki...

76

Eitime ynelik engeller, rzasz ya da mutsuz evlilikler, gelir sahibi olamamak, gelecee ynelik endieler gibi bildik sorunlar anlatlanlar. Fakat ayn toplantlarda ortaya kan bir sorun daha var ki, dillendirilmesi bile zm olabilir: Dar kmak. Evlerin dna, sokaa, gezmeye, kamusal alana... ne derseniz deyin adna, oraya ite, kamyor kadnlar. ksalar da rahat edebilecekleri bir yer yok evin dnda. Tarada kadn olmak... sokaa kamamak anlamna gelir... En fazla gidebilecekleri yer hemen her kk ehir ya da kasabada neredeyse ayn ad tayan byk cadde, Atatrk veya Cumhuriyet Caddesidir. Oraya ar denir ve arya kmann kurallar vardr. yle ellim tellim kp da ortalarda gezemezsiniz. Kz ne dolanyorsun ortalarda? derse dedeniz, babanz, aabeyiniz, kocanz, halanzn, teyzenizin, daynzn olu, komunuz hatta... Ne diyeceksiniz? Hii, skldm da hava almaya ktm m? Yemezler... Bir erkek iin doal olan dar kmak - ne oturuyorsun yle kar gibi evde?- bir kadn iin doal deildir... Kadnlarn sokaa kmalar erkeklerin kadnlara rahat vermeleri kouluyla bir zgrlktr. Bunun dndaki her halde sorumluluun kadnda olacan her iki taraf da bilir. Gzelseniz bakarlar. irkinseniz de bakarlar. Baklan olmak zordur. Eliniz ayanza dolar. nk siz erkekler gibi sokan sahibi deil, misafirisinizdir. Seyirliksinizdir. Bunun dna kp etrafa bakma teebbsnde bulunmaksa annda aranyor damgasn yemeniz iin yeterlidir... Yabanc erkekler kadnlarn gerek anlamda ba belasdr ve rtnme kadnlar asndan her ne kadar dinin bir gereiyse de, tarada bu yzden de devreye girer... Tara kadnlarn yemekte. Kurallarna kar kanlarn iinde en ok gcnn yettiklerini yani. Arzu ur, Kadnlar: TarannYurtsuzlar, Tanl Bora, der., Taraya Bakmak, letiim Yaynlar, 2006 iinde, 124-126.

Toplumsal deerler zerine yaplan bilimsel aratrmalar, Mslman toplumlar dierlerinden ayran en nemli zelliin kadn-erkek ilikileri ve toplumsal cinsiyetle balantl konular olduunu ortaya karmtr. rnein, siyaset biliminde kantitatif almalar alanndaki en nemli isimlerden Ronald Inglehart nderliindeki ekibin yrtt ve dnya nfusunun %85ini kapsayan, belirli aralklarla tekrarladklar Dnya Deerler Aratrmalarna gre, Mslman toplumlar ile Hristiyan, Musevi, Budist, Hindu vb. toplumlar arasndaki en nemli fark, Mslmanlarn toplumsal cinsiyet konusuna yaklamlarndadr.33

33

Ylmaz Esmer, Is There an Islamic Civilization? Ronald Inglehart, der., Human Values and Social Change: Findings from Values Surveys, Brill, 2003, 35-68.

77

Samuel Huntingtonun nl Medeniyetler atmas tezini sorgulayan Inglehart, Huntingtonun iddiasnn tersine, slam dnyasnda demokratik ynetim ve siyasi deerler hakkndaki grlerin farkl olmadn, ancak cinsiyet eitlii ve cinsel zgrlk konularnda dierlerinden ok farkl bir tablo izildiini belirtmektedir. Inglehartin sylemiyle, slam Batdan ayran kltrel uurum Demosla balantl olmaktan ok Erosla balantldr.34 slamn egemen yorumlarnda kadna bak asnn gerekten sorunlu olduunu dnyoruz. Bu bak as, Anadoluda gelenekle de birleince, kentlerin baskc muhafazakarlndan en ok kadnlar nasibini alyor gzkyor. ncelediimiz kesimleri geni tuttuumuz bu aratrmada amacmz kadn sorunsaln tm boyutlaryla ele almak deildi. Dolaysyla, bu konuda ancak ksmi gzlemlerde bulunacaz. Bu konuya girerken kentlerin en belirgin zelliinin, kenti kasabadan ya da kyden ayran ve kent yaamn ekillendiren temel gstergenin, kadnl-erkekli gruplarn, gndz ya da gece, birarada olduu kamusal mekanlarn varlyla balantl olduunu belirtmek istiyoruz. Bat kentlerinin geliimine baktmzda, evdeki yaamn sokaklara, meydanlara, byk bulvarlara, tiyatrolara, kahvehanelere, parklara v.b. mekanlara tanmas35 bu kentlerin kltrel dokularn deitirmi, gnmzn byk Bat kentlerini kasabams grntlerinden kartarak toplumsal deerlerin retildii merkezlere dntrmtr. Bu adan bakldnda, kenti kent yapan zellikleri gittiimiz Anadolu kentlerinin ancak birkanda grebildik. ounda kadnlar, zellikle geceleri, kent yaamndan soyutlanm lard. Geceleri sokaa ktnzda, bir lokantaya gittiinizde, sanki bu kentte sadece erkeklerin yaadna hkmedebilirdiniz. Geceleri Anadolu, kadnsz kentlerde kadnsz erkeklerin yaad, snk, parltsz, derin bir sessizlie gmlm sokaklarn toplam gibiydi. Hava karardktan sonra kentleri, kent olmaktan ok, sk bir disipline tabi askeri kamplar andryordu.

34 35

Ronald Inglehart, Introduction ayn eser, 5-6. Paris ve Londrann tarihsel dnmn inceleyen bu konudaki en ilgin alma iin Bkz.: Richard Sennett, The Fall of Public Man, Penguin, 2003.

78

Yukarda, tarada kadnlarn konumunu anlatt makalesinden alnt yaptmz Arzu ur, Anadolu kentlerinin bir yandan daha ok iine kapanm gibi gzkrken, dier yandan her eye a olduunu belirtiyor. Yenilie, deiime, zenginlie, prltya, insanlara, bydnde kendisinden kurtulmay deil onunla yaamay dleyen ocuklara, mutlu erkeklere, zgr ve gzel kadnlara, kahkahaya, ltl gecelere at. Ve hibirine sahip deildi. Ancak, istedii her eyin onun sonu olduunu biliyor, lesiye korkuyordu hepsinden.36 Arzu urun bu gzlemine, gittiimiz Anadolu kentlerinin ou asndan katlyoruz. Bu kentlere kimliini veren ailelerin gitmesi ve kent merkezine kyden pek ok insann g etmesiyle kent yaamnn dnt pek ok yerde duyduklarmz arasndayd. Yaadklar kentin gemie gre daha muhafazakarlatn dnenler, eitim grm ou kiinin ya da grgl eraf ailelerinin byk kentlere g ettiini, kyden yeni gelenler eskiden bu aileleri rnek alr ve kente geldiklerine kendilerine eki dzen verirken imdi durumun deitiini, kentlerindeki sosyal yaamn 20-25 yl ncesine gre daha az renkli olduunu belirttiler. Grtmz pek ok kiiye gre, bu tr aileler gittikten sonra kentin kamusal alanlar kyden gelenlere terkedilmi, yeni gelenler kente farkl bir kimlik kazandrmlard. 1994 ylndan bu yana, Refah Partili ve AKPli belediyelerin uygulanmalaryla, deien bu kent dokusunun daha da muhafazakarlatrld kans kentli laik kesimler arasnda yaygn gzkyordu. lk gzlemimiz, gittiimiz kentlerin ounun muhafazakar kimliinin salt Trkiyedeki siyasal dnmlerin bir sonucu olarak deerlendirilemeyeceiydi. Bu kimliin olumasnn Trkiyede uzun sredir tartlan siyasal slamn ykseliiyle aklamann yetersiz olduunu, muhafazakar yapnn bu kentlerin tarihi, gelenekleri ve sosyo-ekonomik durumundan kaynaklanan ok daha karmak bir srele balantl olduunu dnyoruz. Nitekim, grtmz herkese ynelttiimiz ve kentin gemiiyle bugnn kyaslamalarn istediimiz soruda birbiriyle elien cevaplar aldk. Baskya maruz

36

Arzu ur, a.g.e., 119.

79

kaldklarn syleyenlerin bir ksm 1980 ncesi daha rahat bir ortam olduunu belirtirken bu ortamn zalla ve arkasndan gelen Refah iktidaryla birlikte deitiini, bir ksm olumsuz yndeki dei imin AKP iktidar ve zellikle son seimlerden sonra arttn, bir ksm ise eskiye gre bugn daha rahat yaadklarn ifade ettiler. Ancak, zellikle daha muhafazakar kentlerde, gemie kyasla ortamn nispeten rahat olduunu syleyenler aznlktayd. Grtmz ou kii, yaadklar kentin olumsuz ynde deitiini dnyordu. Burada unu da belirtmek gerekir ki, 1990l yllardan itibaren slami duyarll olan Refah ya da AKP gibi partilerin bu tr bir mahafazakarlamada rol oynam olabileceini varsaysak da, AKP iktidarnn Trkiyedeki kadn sorunsalna yaklam nemli deiimlere de yol amtr. rnein, AKP iktidarnn yasalatrd yeni Ceza Kanunu kadna kar cinsel taciz cezalarn arlatrm, hafifletici hkmleri ortadan kaldrm, tre cinayetlerinde lm kararn veren aile fertlerine cezai hkm getirmi, hatta az sayda lkenin ceza yasasnda var olan evlilik ii cinsel tacizi yasaklamtr. AKP iktidar, kadnn siyasi temsili konusunda feminist rgtlerin srarla talep ettii kota sistemini kabul etmemi ve bu konuda reform saylabilecek bir politika izlememise de, bu dnemde Meclisteki kadn milletvekili says takriben ikiye katlanm ve Cumhuriyet tarihinin en yksek oranna ulamtr. Grdmz kentler arasnda bazlarnda kadnlar kamusal alanda daha rahat gzkyorlard. Bunlardan biri Eskiehirdi. Uzun yllar DSPli efsanevi belediye bakannn ynetiminde ehrin ehresi ve orada oturanlarn gnlk yaam, herhangi bir orta lekli Bat Avrupa kentinden farkszd. Belediyece temizlenmi, stne kprler kurulmu ve heykellerle sslenmi Porsuk nehrinin kenarlarnda ayevleri, kafeler, ikili barlar, lokantalar, biraz daha snk bile olsa, stanbulun Beyolu semtinde olduu gibi kadnl erkekli bir kalabala elence ve hizmet sunuyordu.

80

Eskiehir dnda Denizli ve Aydn gibi Ege sahillerine yakn kentler de grnte modern bir yaam tarz barndryordu. Aydnl bir Alevi hanm, kentte kadnlarn yaamnn kstl olmadn, gece yars bile Bulvarda kzlarn rahata dolaabildiklerini sylyordu. AKPden istifa eden belediye bakanyla ynetilen kentte iki iilebilecek pek ok mekann olduu da sylendi. Denizlide Atatrk Dnce Dernei yesi bir hanm, sokaktaki kadnlar giyimlerinden dolay kimsenin rahatsz etmediini belirtiyordu. Ancak, konutuumuz kiiler kentin, gemie kyasla, hzla muhafazakarlatrldn iddia ediyorlard. Denizlide grtmz bir kadn retmen, eskiden kadn arkadalaryla akamlar dar kabildiklerini, AKP iktidarnn ilk yllarnda da durumun deimediini, ancak imdi arkadalarnn kendisini eve braktklarn, eskiden geceleri yry yaparken imdi asla buna teebbs etmediini anlatyordu. Denizlide AKPli belediye iki yasa uyguluyordu. Daha nce ailecek gidilebilecek nezih ikili lokantalar kapatlmt, henuz ak olanlarn da kent dndaki tabakhane blgesine tanmalar dorultusunda belediyece karar alnmt. Grtmz bir kadn akademisyen, eskiden Arka Sokak denilen yerde genlerin sokakta bile iki iebildiklerini sylyordu. Gemite zaten modern bir yaam tarzna sahip Denizlide daha renkli bir kamu yaam yerine, kent bilakis daha iine kapanyor gzkyordu. Bir dieri Batmand. Bunda belki Batman Belediye Bakannn DTPli olmas ve bu partinin genelde kadn sorunsalna farkl bakmasnn rol vard. Hatta ziyaret ettiimiz bakan, aka yollu, DTPnin kadna bak asn ar liberal bulduunu belirtiyor, parti iinde zaman zaman erkeklerin sz gemezken kadnlarn her nerilerinin yerine getirildiinden yaknyor, slami kesim arasnda kadnlarn erkeklerle birlikte olmalarndan ya da zgrlemelerinden rahatszlk duyan pek ok kii olduunu belirtiyor, DTP olarak bizim sorunumuz modern bir kadn tipi yaratmaktr diyordu.

81

Batmann ana caddesindeki Ylmaz Gney Sinemasnn nnde hava karardktan sonra blucinli, tirtl kadnl erkekli genler masa kurmular, sinemann yanndaki salonda gsterimde olan oyunlar iin bilet satyorlard. Kadnlarn sokakta sigara imelerinin hi de ho karlanmad Anadoluda, gen kzlar arasnda serbeste sigara ienler bile vard.37 Sinemann yan sokanda gen kadnlar tak, elbise, tirt v.b. mallar sattklar stand am lard. Bu ara sokaktaki bir kafenin darya kartlm masalarnda tiyatrocu genlerle oturup sohbet ettik. Dou ve Orta Anadolu kentlerinden sonra ilk defa gece vakti sokakta kadnl-erkekli bir grup gryorduk. Ertesi gece gittiimiz ve yeteneklerine hayran kaldmz oyunlarn sahneledikleri belediyeye ait bir salonun fuayesinde gene kadnl- erkekli gruplar kaynam lar, birbirleriyle ahbaplk ediyorlard. Gemi indeki sancl dneme ramen Batman kendini toparlam, geni ana caddesi, bu cadde zerindeki byk alveri merkezleri, kafeler, pastaneler, lokantalar, sinemalar ile kamu yaam nispeten renkli olan bir kente dnm gzkyordu. Sokaa kartlm masalarda geceleri bile kadn-erkek oturulabilen, hatta iki iilebilen kafelere CHPli Belediye Bakanyla ynetilen Trabzonda da rastladk. Trabzonun da kent merkezindeki meydanlarda, saylar byk kentlerdeki kadar ok olmasa da, kadn-erkek birlikte gidilebilecek birahaneler, ana caddelerinde sokak stndeki masalarda bile iki iilebilen ve gen kzlarn hizmet ettii kafeler, ikili lokantalar vard. Bize anlatld kadaryla bu farkllk CHPli Belediye ile balantl olduu kadar kentte yaayan ok sayda Rus kkenli kiinin de varlndan kaynaklanyordu. Hatta kente Rus kadnlar geldikten sonra Trabzonlu kadnlarn daha k giyinmeye baladklar ve ounun san sarya boyatt sylendi.

37

Burada unu da belirtelim ki, sigara ya da iki imek gibi davranlar ne olumlu ne de olumsuz olarak yorumluyoruz. Bu gibi davran ya da tercihlerin modernitenin gstergesi olduunu da savunmuyoruz. Bu rnekleri vermemizin nedeni, bu tr davranlar kiisel zgrlk olarak grdmz ve bu zgrlklerin nnn ald toplumsal ya da ynetimsel ortamlar dierlerinden ayrmak istediimiz iindir.

82

Yukarda belirttiimiz gibi, gittiimiz dier kentlerde akamlar sokaklarda kadn gzkmyor, kadn-erkek gezintiye kma ya da lokantaya gitme gibi kentleri tanmlayan kamusal yaam tarz pek gze arpmyordu. Arzu urun, Anadolu kentlerinde kadnlarn sokaa kmakta glk ektiklerini bir romanc duyarllyla anlattklarn Sivasta liseyi yeni bitirmi bir kzla Milliyet gazetesi muhabiri Filiz Aygndzn yapt sylei de doruluyor.38
Bu gen kz kadn olmak kt bir durum burada diyor. Sokakta yrrken

baktklarndan ikayet edip ekliyor: Bir gn karsn bir ey olmaz, ikinci gn knca falancann kz ok geziyor derler. Bu bizi ieriye balyor. Aileleri okuduklar kentte yerleik niversiteli kzlar bile sokaktaki yaamlarnn kstlanmasndan ikayetiydiler. Sivasl kkl bir eraf ailesinin kz olan Cumhuriyet niversitesi rencisi, bir erkek arkadayla gezdiinde, u teyze grr m, bu teyze grr m korkusuyla dolatn sylyordu. Bir keresinde gndz kz arkadalaryla sinemaya gittiinde komularna rastlam, bu sinema maceras annesine imal szlerle iletilmi, sonuta annesinin azarna muhatap olmutu. Git nerede istiyorsan gez, ama kimseden urada grdk lafn iitmek istemiyorum demiti annesi. Bir ekilde birileri grecek, ben de uamam ya, toz olamam diyordu. Batmanda grtmz bir gazeteci, ailelerin muhafazakarlnn kadnlar nasl yalnzlatrdn ilgin bir rnekle anlatyordu. Kentteki yerel radyolarn mzik yaynlarnda telefonla istek bildirenlerin yzde 99unun kadn olduunu sylyordu. Kadnlara, Telefona kma! Sokaa kma! arya kma! Balkona kma! Percereye kma! gibi yasaklarla bask yapldn anlatyor, o gen kz radyoya telefon ettiinde nedir bu? diye soruyor, kendisi cevaplyordu: Bu iletiimdir. Bu durumun tek istisnas, ailesi o kentte yaamayan niversiteli gen kzlard. Konutuumuz kz grencilerin ou, niversite kampsnn, dier sorunlarna ramen, en rahat ettikleri yer olduunu belirttiler. Anadoluda gezdiimiz niversite
38

Filiz Aygndz, a.g.e.

83

kampslerinin, kz renciler asndan istedikleri gibi giyinmek, erkek arkadalaryla birlikte faaliyetlere katlmak, onlarla arkadalk etmek gibi konularda nispeten daha rahat olduu gzkyordu. Malatyada grtmz Atatrk Dnce Dernei yesi bir kii, kentlilerin yaz tatilinde eleriyle elele kolkola dolatklarn, ancak Malatyaya dndklerinde buna cesaret edemediklerini sylyordu. Malatyal zenginlerin dn davetlerinde haremlik selamlk uygulamaya baladklarn, rnein, en son gittii bir dne eini gtremediini, dn sahibine neden bu tr bir uygulamaya gerek duyduunu sorduunda, kz tarafnn bastrdn sylediini aktaryordu. Dn davetiyeleri geldiinde gitsen bir trl, gitmesen bir trl diyordu. Kadnlarn sokakta karlatklar sorunlardan biri, giyim kuamlaryla ilgiliydi. Kamusal alanlarda istedikleri gibi giyinemiyorlard. Erzurumda grtmz gen bir hanm, siz Erzurumda diz st etek ok zor grrsnz, askl bluz zor greceksiniz, hanmlar zellikle basen glgesini mutlaka kapatma ihtiyac hissediyor, ten rengi orap giyemiyor, kent dndan gelen renci arkadalarmz bile bir mddet sonra bakyorlar ki kendileri de farketmeden kollar uzam diyordu. Gnlk yaamnda kot pantolan giyip, zerine bir kazak geirip dar kamadndan yaknyordu. Mmkn deil, pardes giymek zorundasn diyordu. Aksi halde ayplanyor, dlanyorlard. Erzurumda grtmz bir baka hanm, on be yanda etrafndaki herkes kapal olduu iin kapanmt. Ancak, kapanma nedeni sadece bu deildi. Farkl giyinmek, rnein, pantolon giyip sokaa kmak baya zor oluyor, erkekler tarafndan rahatsz ediliyordu. O nedenle rtnmeyi tercih etmiti. Erzurumlu bir gen kz, merkezde doup bymt. Annesinin, liseli yllarnda ektirdii fotoraflarda ksa etekli olduunu grmt. Oysa imdi kendisi ksa etek giyemiyordu. Tatilde ekilen bikinili fotoraflarn arkadalarna gstermi, sen gavursun, yanacaksn tr tepkiler almt. Batmanda bir kadn kuruluundaki grevli, iki yl nce bir gen kzn gittii bir dnde pantalon giydii iin ldrldn sylyordu. Denizli CHP il rgtndeki

84

bir hanm, komusunun askl elbise giydii iin gnah ilediini sylediini aktaryordu. Aydnda grtmz bir hanm, arkadann kz vefat ettiinde mevlidine gitmiti. Yannda oturan kii, ojeli trnaklarna bakarak, senin okuduun Kuran kabul olmaz demiti Erzurum gibi daha muhafazakar kentlerde hem kadnlar hem erkekler, ba ak kadnlarn sokakta taciz edilecei kansnda deildiler. Nitekim Erzurumda ban rtmeyen kadnlarn ya da niversiteli kz rencilerin erkekler tarafndan tacize uramadklar belirtiliyordu. Muhtemeldir ki Erzurum gibi muhafazakar bir toplumda hibir erkein ba ak kadnlara tuhaf tuhaf bakmaktan teye gidemeyecei doruydu. Oysa, muhafazakar yapnn giderek zld, ancak henz modernlemeyi tm unsurlaryla yaamaya balamam olan Eskiehir gibi ara kentlerde, deiimle birlikte kadnlara taciz olaylarnn artt belirtildi. Eskiehir Kadn Platformu yesi niversiteli bir gen kz, Anadoludaki en rahat kent olsa da Eskiehirde muhafazakarlk ya da gericilik ya da mahalle basksnn olmadn syleyemeyeceini, kentte kadnlara kar taciz ve hatta tecavz vakalarnn arttn, gece sokaa kan kadnlarn yansra travestilerin de saldrya maruz kaldn anlatyordu. Sivasl niversite rencisi bir gen kz, yazlar gittii zmirden Sivasa dndnde ilk hafta sokaa kamadndan yaknyordu. Herkes stme geliyormu gibi gzkyor bana diyordu. Sokakta kadnlar taciz eden erkekler iin onlar ayr bir rk, ben onlar insan rkndan saymyorum diyordu. Kayseride grtmz Erciyes niversitesi rencisi bir gen kz, akamst 16:00dan sonra dar kamadn sylyordu. Eskiehirdeki niversite rencisi kzlar Anadolu niversitesinde zel gvenliin bile szl tacizine muhatap olabiliyorlard. Bir defasnda niversitenin hukuk danman bir kadn grevliye ikayette bulunmulard. Kadn olduu iin daha anlayl davranacan dnmlerdi.

85

Ancak ikayetleri kaale alnmam, gvenlik grevlilerinin evli ve oluk ocuk sahibi kiiler olduu, byle bir ey yapmayacaklar sylenmiti. Gvenlik grevlilerin bu tr davranlara cesaret edebilmeleri belki de bu rencilerin sol grl ve aktivist olmalarndan kaynaklanyordu. Ayn gen kz gar civarnda yal bir erkein elle tacizine uramt. Bardnda, gardaki gvenlik grevlisi ne yle yrtnyormusun gibi baryorsun demi, omuzundan itelemiti. ikayet etsen ne olacak ki diyordu. Bir arkada i lek bir caddede bakl saldrya uram, yardm istediinde esnaftan tepki gelmemiti. Sonunda snd bir dkkanda, neredeyse ldrlecekken neden hi kimsenin yardmna gelmediini sorduunda, o adam biz senin sevgilin ya da kocan zannettik cevabn almt. Bu cevabn gsterdii gibi, kadnlarn dvlmesi, hatta hayatlarna kastedilmesi, bunu yapan koca olduu takdirde sanki mazur grlebilecek ya da en azndan aile iindedir diye mdahale edilmemesi gereken bir davran olarak alglanyor gzkmekte. Nitekim, hatrlanaca zere, buna benzer bir olay birka yl nce televizyonlara da yansm, gndz sokak ortasnda karsn defalarca baklayan bir erkei etraftaki polislerin seyrediyor ve mdahale etmiyor oluu kamuoyunda byk tepki ekmiti. Trabzonda grtmz bir hanm, sokakta tacize urayanlarn sadece ba ak kadnlar olmadn, rtl kadnlarn da erkekler tarafndan taciz edildiklerini belirtiyordu. Malatyada Atatrk Dnce Dernei yesi niversite rencisi bir gen kz, bu tr tacizlerin kapal kadnlara da yapldna bizzat tank olmutu. Annesi bartlyd. Annesiyle birlikte gittikleri bir dkkandaki satc, annesine szl tacizde bulunmutu. Erzurumda makyajl ve alml bir gen kadn, bartsne ramen szl tacize uradn sylyordu. Bu tr sz ya da hareketle kadnlara yneltilen cinsel taciz nispeten daha rahatlkla konuulabiliyor. Ancak, rza geme gibi namus kisvesi altndaki eylemler pek ok

86

kadn kuruluunun zerinde nemle durduu, ancak gizlendii ve konuulamad iin yeterince bilgi toplamann zor olduu sorunlardan biri. 39 rnein, gittiimiz kentlerde kadnlar asndan daha rahat grnen Batmandaki asl sorun, zellikle ile ve kylerinden kaynakl kadn intiharlar gibi gzkyordu. Eskiye gre azalmsa da, gene de kayg verecek boyutlarda olduu sylendi. Ancak bu intiharlar ou kii tarafndan rtbas ediliyor, kadn rgtleri bile bu konuda konumay sakncal buluyordu. Bu konuda grmek zere gittiimiz yerel bir kadn sivil toplum kuruluunun bakan bize bilgi vermiyor, Batmandaki kadn intiharlarn hi duymamcasna davranyordu. Kimi sol ya da liberal grl kiilerin dahi dncesi, kadnlarn ky ya da kasabalardan gelip Batmandaki deiimlere ayak uyduramadklar, birdenbire alp saldklar, istedikleri yaam ile gerek arasnda bunalp intihar ettikleriydi. Bu konuda bilgi edinebildiimiz tek kii, bir kadn kuruluunun eski bakanyd. ntiharlarn gerek nedenini ekinmeden aklyor, bunlarn genellikle aile iindeki ensest ya da tecavz olaylaryla balantl olduunu sylyordu. Bu sorunun Trkiyede tabu konular arasnda olduu Kayseride grtmz eczac bir hanmn bandan geen bir olaydan da anlalyordu. Kentteki bir kadn kuruluunda aktif olan bu hanm, insan haklar konusunda gerekletirilen gnlk bir eitim toplantsnda konumacyd. Konumasnda, devletin yaynlad istatistiklere dayanarak Trkiyede kadnlarn urad cinsel tacizi anlatmaya kalkm, cmlesini bile bitiremeden toplantdaki yal bir brokrat, vali, kaymakam dzeyindeki kiilerin ve genlerin yannda bu ekilde konuamazsnz diyerek itiraz etmiti. Konumasna, ancak vali muavinin mdahalesiyle devam edebilmiti. Yukarda, Anadoluyu iyi tand belli olan Arzu urun gndeme getirdii konu, kadnlarn kamusal alanlarda rahatsz edilmeden gezmelerinin zor olduu kimi

39

Bu konuda TUBTAK destekli ve saha aratrmasna dayal akademik bir alma iin bkz.: Aye Gl Altnay ve Yeim Arat, Trkiyede Kadna Ynelik iddet, 2007.

87

kentlerde dini gerekelerin yansra erkeklerin tacizinden kurtulmak amacyla rtnp rtnmedikleri, ayrca aratrlmas gereken konular arasnda.40 Gerek anketlere gerekse derinlemesine mlakatlara dayal bugne kadar yrtlm almalarda kadnlara neden rtndkleri sorulduunda, ok byk bir ounluk dinin gerei olduu iin rtndklerini sylemekte,41 aile ya da evre basksndan dolay rtndn belirten kadnlar kk bir aznl oluturmaktadr. Ancak bu cevaplardan, rtnmenin dinin gerei olduuna samimiyetle inanan ya da inandrlm olan kadnlarn kata kann ilk rtndklerinde aileleri istedii, evlendiklerinde kocalar ya da kaynlar srar ettii, kamusal alanlarda ba ak dolatklar takdirde tacize uramaktan ekindikleri vb. nedenlerle kapanp kapanmadklarn bilmiyoruz. Dier bir deyi le, zamannda bask sonucu kapanm kadnlarn daha sonra bu durumu kabullenmi, iselletirmi ve dinin gerei olarak yorumlamaya balam olmalar pekala dnlebilir. Nitekim, Anadoluda grtmz birok kadn, rtnenlerden bazlarnn bask yznden ya da telkinle rtndklerini belirttiler. rnein, Erzurumda kz rencilerin okulu bitirdiklerinde balarn kapatmalar iin ailelerinden bask grebilecekleri meslek liseli bir gen kzn hikayesinden karsanabilirdi. Bu gen kz ailesinin okulu bitirince ban kapatmas istemine isyan ediyor, niversiteye gideceini, hibir art altnda kapanmayacan, hatta mmknse Erzurum dnda bir niversitede okumak istediini belirtiyordu. Kapanmasn isteyen bir gence ak olacak olsa ne yapacan sorduumuzda, ne kadar ak olursa olsun bu tr bir erkekle evlenmeyeceini sylyordu. Kimi arkalarnn aile zoruyla balarn rttklerini, okul servisi gibi ailenin gremeyecei ortamlarda ise atklarn da belirtiyordu.

40

Muhafazakar ailelerden gelen kadnlarn kamu yaamnda yer alabilmek iin rtndkleri grn destekleyen iki nemli alma iin bkz.: Nilfer Gle, Modern Mahrem, Metis Yaynlar 1991, ve Yeim Arat, Rethinking Islam and Liberal Democracy: Islamist Women in Turkish Politics, State University of New York Press, 2005. 41 rnein, 2006da gerekletirilen bir aratrmada, kapal kadnlar arasnda slamn emri olduu iin rtndklerin syleyenlerin oran %71.5tir. Bakz.: Ali arkolu ve Binnaz Toprak, 2006, 62.

88

Balkesirde grtmz bir retmen, istemedikleri halde aile basksyla imamhatip liselerine gnderilen ve ba kapattrlan rencilerini anlatyordu. Deiik kentlerde grtmz retmenler, liseli gen kzlarn Fethullah Glen cemaatine ait dershanelere ya da Ik Evlerine gittikten sonra kapandklarn belirtiyorlard. stanbul, Baclarda grtmz bir hanm, Alevi olduunun bilinmesine ramen evresindekilerin kapanmas iin kendisine telkinde bulunduklarn sylyordu. Ayn yerde grtmz bir baka Alevi, dokuz yandaki yeenine civar mahallelerden gelen ocuklarn neden ba ak gezdiini sorduklarn, mr boyu cehennemde yanacaksn dediklerini, demek ki fahie olacaksn diyerek hakaret ettiklerini anlatyordu. Kayseride bir eczac hanma, eczaneye gelen yal bir bey, yavrum, siz gensiniz, cahilsiniz, bilmezsiniz, ne olur u bana bir tl atversen demiti. Ayn kentte bir retmen, yan apartmanda Kuran kursuna giden hanmn, memur olarak alan eine, emekli olunca herhalde sen de kapanrsn dediklerini sylyordu. Kayserili bir Alevi, tand bir hanma dier hanmlarn Ramazanda ba ak gezdii iin hakaret ettiklerinden bahsediyordu. Adapazarnde grtmz bir hanm, on yandaki kznn bile daha imdiden giydiklerine dikkat eder olduunu anlatyordu. Birka gn nce dzenlemek zere kznn yazlk ve klk kyafetlerini karmlard. Kz dolaptan kan mini etek ve askl bluzlara bakm, ay, anne, ben bunlar burada giyebilir miyim, bunlarn hepsini ver gitsin artk demiti. Ba ak kzlarn evlenmekte zorlandndan da bahsedildi. Erzurumda grtmz bir hanm, bir erkek ba ak bir kzla evlenmek istese, erkek tarafnn itiraz ettiini sylyordu. Ya kapanacak gelin gidecek, ya da evlenemeyecekler diyordu. rnein, komusunun retmen olan kz gene bir retmenle nianlanmt. Erkein ailesi kapanmasn istemi, reddettiinde nian bozulmutu. Erzurumlu yal bir kaynvalideye, yanndaki gelininin ba ak olsayd oluyla evlendirip evlendirmeyeceini sorduumuzda, almaz bizde, olmaz yani, almazdk diyordu.

89

Ba kapal olmann kamu yaamnda ba ak olanlara gre kadn daha imtiyazl kld da bize anlatlanlar arasndayd. Konutuumuz ba ak ya da kapal pek ok kadn, otobslerde erkeklerin ba kapal kadnlara hemen yer verdiinden, hatta ou kez ba kapal gen kzlara bile yer verilirken yanbalarnda ba ak yal kadnlarn ayakta kaldndan bahsettiler. Otobslerde ba ak kadnlara yer verilmemesi, birok ilde sk sk duyduumuz bir konuydu. Hatta, Giri blmnde bahsettiimiz zere, stanbulun Baclar semtinde bile ayn ikayeti iittik. Kapal kadnlara gsterilen bu saygnn daha namuslu kabul edilmelerinden kaynakland dnlebilir. rtl kadnlarn bazlar kendilerini daha namuslu gryor da olabilirler. Nitekim, Trabzon CHP il rgtnde grtmz bir kii, Bursadan emekli retmen olan bir misafir hanmn dolmua bindiinde ba kapal bir hanmla olan tartmasndan sz etti. Ba kapal hanm yolda dolmuu durdurmu, sadece frn yannda yer olduunu grnce arka koltukta oturan Bursal retmenle yer deitirmek istemi, sizin nasl olsa banz ak, ben arkada oturaym demiti. Bursal hanm doal olarak alnm, vay sen benden daha m namuslusun diyerek ba kapal hanma tepki gstermiti. Kapal kadnlarn almaya karar vermelerinin de zor olabilecei sylendi. Kayseride mimar bir hanm, bir arkadann kendisine, bir kadnn kendisini gizlemesi gerektiini dndm iin kapanyorum ama seni bazen byle salarn ak grdmde salarm ak dolamay istediim oluyor, srekli kafam kapatmaktan salarm dklmeye balad, gzelliimi kaybettiimi dnyorum dediini sylyordu. Ancak, bir kere kapal olup da sonradan almak bal bana bir sorun diyordu. Ba ak kadnlara tepkinin erkeklerden ok kadnlar tarafndan yneltildiini de grtmz pek ok kadndan duyduk. rnein, Erzurumda grtmz rtl kadnlardan ou balarn aacak olsalar asl maruz kalacaklar bask ve ayplamann dier kadnlardan geleceini dnyordu.

90

Bu iddiay grtmz Erzurumlu Alevi bir erkek de doruluyor, ba ak kadnlara gene baka kadnlarn mdahale ettiklerini, kendi einin de stanbul ya da zmir gibi bir kentte yaasa ban rtmeyeceini ama Erzurumda bunun mmkn olmadn sylyordu. Malatyada Atatrk Dnce Dernei yesi niversite rencisi bir gen kz, erkekler tarafndan rahatsz edildiklerini sylediklerinde kadnlardan dzgn, edebinizle giyinirseniz bunlar yaamazsnz tr tepki geldiini anlatyordu. Kayseride bir kadn dernei yesi hanm, oturduu apartmana yeni tandnda komu hanmlardan pantolon giymenin kendisine hi yakmad tepkisini almt. Pek ok kez, Kayserideki kapal hanmlarn pantolon giyen kadnlara hatlarnz belli oluyor, bizim erkeklerimiz tahrik oluyor dediklerini duymutu. Kadn-erkek dnyalarnn ayr olduu izlenimine katldmz ou Anadolu kentinde kadnlara uygulanan toplumsal basknn gene baka kadnlardan gelmesi bizler asndan dikkat ekici bir husustu. Dier bir deyi le, kadn-erkek arasndaki sosyal etkileimin snrl olduu ve erkeklerin kendi ailelerine mensup olmayan kadnlarla rahat konuamadklar muhafazakar kentlerde, farkl olan kadnlar knamak ancak kadnlarn kendilerine zg dnyalar iinde gerekleiyor gibi grnyordu. Kadnlarn rtnmesi gelenek olduu iin de gndeme gelebiliyordu. Erzurumda renciler dnda sokakta ba ak dolaan kadna neredeyse rastlanmyordu. Hatta, Giri blmnde bahsettiimiz gibi, Alevi kadnlar bile sokaa ktklarnda rtndklerini sylediler. Alevi kadnlardan ou, bizzat gzlemlediimiz zere, kapal ortamlarda yabanc erkeklerin yannda balarn rtmedikleri halde sokaa ktklarnda rtndklerini belirttiler. Bunu evre basksndan m yaptklarn sorduumuzda, ba ak gezseler kimsenin kendilerine karmayacan, ancak Erzurumda kadnlarn rtnmesinin adet olduunu, sokakta ba ak gezdikleri takdirde tuhaf baklara maruz kaldklarn, balarn earpla rterek sokaa ktklarnda daha rahat ettiklerini ifade ettiler.

91

Trkiyedeki siyasal tartmalarda ska dile getirilen ve geleneksel rtnme biimlerine kyasla siyasal bir simge olduu iin trbann kabul edilemeyecei Erzurumlular arasnda tartlan bir konu deildi. Hem kadnlar hem erkekler , kadnlarn sokakta ba rtl gezmesini doal karlyor, eitli rtnme biimleri arasnda pek de ayrm yapmyorlard. nemli olan rtnmekti, rtnme biimi deil. Hatta, CHPli bir grup kadnla yaptmz syleide dikkatimizi eken husus birounun kapal olmasyd. Kimi earp balam t, kimi trbanlyd, kimi salarn siyah rtyle ya da geleneksel Erzurum alyla kapatmt. Trban siyasal bir simge olarak alglayp alglamadklarn sorduumuz soruyu cevaplayan kadnlar bu tr ayrmlarn doru olmadn belirttiler. Kadnlarn kapanmasnn, kadn bedeninin kkrtc olduu ynndeki muhafazakar grlerle ilgili olduu da duyduklarmz arasndayd. stanbul Sultanbeyli de konutuumuz bir Alevi, kendi semtindeki ilkokulun ihtiyalarnn karlanmas iin kurulan bir dernein eski ynetimindeydi. Okuldaki bir retmen kz rencilerden birine kadn ksmnn, kz ksmnn belden yukars insanidir, belden aas eytanidir demiti. Dernek ynetimi olarak okula gidip retmeni ikayet etmiler, sonucunda retmenin baka bir yere tayini kmt. Daha iyi bir yere gitmi olma olaslna kar, belki de adama iyilik ettik diyordu. Trabzonda avukat bir hanm, bir erkek meslektann Edebe ve Adaba Aykr Giyinenleri Men Dernei ad altnda bir bir dernek kurduunu, dernein kuruluunu bir yaz ile baro yelerine bildirdiini, yaznn ieriinin iren olduunu, kadnlarn kala ve gslerinin yarklar, toplar diye nitelendirildiini, hayvanlarn bile cinsel yerlerini kuyruklaryla kapattklarndan bahsedildiini anlatyordu. Baro bakanyla birlikte bir basn aklamas yaptklarn, buna karlk sz konusu avukatn aleyhlerinde eitli davalar atn, kimi basn organlarnda kendileri hakknda ahlaksz avukatlar tr yaynlar ktn sylyordu. O olaydan sonra baroda kadn avukatlar etek giyemez olmutu. Konu yerel televizyonlarda tartlm, tartmaya katlan arkalar telefonla tehdit edilmilerdi.

92

Kendisini en ok hayal krklna uratan durum ise, bavurduklar hibir sivil toplum kuruluunun destek vermemesiydi. Daha da kts, yetkililere bavurulmu, ancak herhangi bir nlem sz konusu olmad gibi tm kurumlara gnderilen bir genelgeyle klk kyafetlerin dzgn olmas dorultusunda uyar almlard. Denizlide grtmz bir hanm, cppeli, sarkl, ak sakall tiplerin ba ak kadnlarn yanndan geerken bamza ta yaacak, ta yaacak dediklerini sylyordu. Denizlide bir retmen, bir arkadann evine gelen komu hanmlarn ba ak kadnlardan dolay kuraklk yaandn, onlar yznden kyamet kopacan sylediklerini anlatyordu. Batmanl bir gazeteci, kendi z kznn bile doal olarak fiziksel geli imini, on yedi, on sekiz yalarna geldiinde gslerinin bymesini, kalalarnn gelimesini asla kabul edemeyen babalar var diyordu. Ve ekliyordu: Elinden gelse ocuunun etrafna beton dkecek. Grtmz kiilerden bazlar, ba ak kadnlarn szl ya da bedensel tacize uramalarnn yansra tehdit edildiklerinden de bahsettiler. Adapazarnda grtmz bir hanm, bir arkadandan duyduu bir olay aktard. Arkada ev eyas rnleri satan bir firmann tantm toplantsna katlmt. Salonda kendisi dnda ba ak tek bir kadn vard. Konuma ve tantmdan sonra arkadan bir hanm kalkm, arkadalar, hepimiz bir aradayz, ba aklara lm diye barmt. Arkada salonu terkedip bu hanm hakknda su duyurusunda bulunmu, ancak hanmn emzirdii bebei olduu sylenip ikayetinden vazgeirilmiti. Malatyal bir iadam, kentte yeni bir parkn alnda bir erkein ba ak bir kz kastederek, ldrmek lazm bunlar, una bak nasl gelmi parka dediini anlatyordu. Bu iki rnek bile, barts konusunda bylesine politize bir ortamn ve bunun sonucunda ortaya kan toplumsal blnmenin nerelere varabilecei hakknda bir uyar niteliinde grlebilir. Bu adan bakldnda, mevcut gerginliin azaltlmas

93

iin hem iktidar hem de muhalefet partilerinin bu konuyu siyasal bir mcadale alan olmaktan karmak iin aba harcamalarnn nemli olduu kansndayz. zetle, daha muhafazakar kentlerde kadnlarn sokaa ktklarnda rtnmeleri dorultusunda ciddi bir toplumsal baskyla kar karya kaldklar sylenebilir. Kadnlarn ou bu basky iselletirmi olduklarndan rtnmeyi kiisel bir tercih ya da gelenek olarak alglyor olabilirler. Ancak, toplumsal dokunun onlara bu tr bir tercihi olanakl kldn iddia etmek zor gzkyor. Kadnlarn rtnmesinin zaman zaman aile iinde sknt yaratabileceinin izlerine de rastladk. Konyada Alevi bir hemire ilkokula giden olunun okuldaki ortamdan etkilenip kapanmas iin kendisine bask yaptndan, kadnlarn ak olmasnn gnah olduunu sylediinden bahsetti. Kayserideki bir kadn dernei yesi, ortaokuldaki olunun, alan kadnlarn gnahkar olduklarn ve cehenneme gideceklerini anlatan din dersi retmeninden etkilendiini belirtiyor, ocuk eve geldi, beni sorgulamaya balad diyordu. Trabzonda Kadn Sanatlar Dernei yesi bir kii, 18 yandayken evlenmi, kocasnn ailesi ve akrabalar kapanmas iin zorlamlard. ocuk yata olduum iin kapandm o zaman diyordu. ok sonra olu bir gn kyafetiyle ilgili bir ey syleyecek olmu, bu konuda kesinlikle sesini karamazsn demiti. Bir daha asla lafn etmedi diye ekliyordu. Gittiimiz kentlerden birinde42 trbanl bir hanm kendisiyle olu ve kocas arasnda yaad bir gerginlikten sz etti. Bir dne davet edilmi ler, her zaman yapt gibi dne arafyla gitmeye kalkmt. Byk olu buna kar km, davetlilere kar rezil olacaklarn dnm, arafn karmasn istemiti. Bunu reddettiinde ise olay bym, sinirlenen kocas eline geirdii bir makasla arafn lime lime etmiti. O gnden sonra trban takyordu. Son rnek, trbann siyasal nedenlerle takld iddiasna kar farkl bir bak as getirebilir. Bu rnekten de anlalabilecei gibi, kadnlarn trban takmas, arafa kyasla, daha modern, daha kentli bir grnm verdii iin kullanlyor da olabilir.

42

Bu kentin adn, kimden bahsedildii anlalabilir endiesiyle, vermiyoruz.

94

Ancak, aratrmamz, rtnme konusunu kapsamadndan bu konuda yeterli bilgi toplamadk. Nitekim konuyla ilgili ankete dayal bir aratrmann sonular, Trkiye genelinde araf giyenlerin rneklemde yer almayacak kadar azaldn gstermitir.43 Grtmz kadnlardan bazlar, alan kadnlara kar olan nyarglardan ve bu nyarglardan dolay almann ya da al yorken etkin olabilmenin zorluundan da bahsettiler. Batmanda grtmz bir kadn retmen, greve ilk balad kikprde rencilerinin onu dinlemediini farketmi, nedenini sorunca sekizinci snfta olan rencilerden siz kadnsnz cevabn almt. Gittiimiz kentlerden birine44 gelin gelmi bir hanm, evlenmeden nce yaad kentte ba akken ve bir devlet dairesinde alyorken, kocasnn srar zerine kapanm ve almay brakmt. Kocas o zamanlar ailesinin ba ak ve alan bir kadn kabul etmeyeceini sylemiti. Yeni edindii role alm, kocasnn izni olmadan dar kamad, hatta alverie bile gidemedii halde durumuna raz olmutu. Oysa yakn zamanda kaynbiraderi ba ak bir kadnla evlenmi, bu duruma aile, hatta kocas bile, ses karmamt. Onca yldr kendisine aile gelenei olarak anlatlan konumun bu kadar kolaylkla krlabileceine ahit olunca durumuna isyan etmi, byk bir hakszla uradn dnmeye balam, kocasna tekrar almak istediini belirtmi, kocasnn itirazlarna ramen gizlice i aramaya koyulmutu. Bulduu takdirde, hereyi gze almt, alacakt. Batmanda kadnlarn ynettii ve alt bir lokantada grtmz bir hanm, eine etraftan srekli bask yapldn, karn neden bu saate kadar darda, neden senden sonra eve geliyor, niye mutfaktasn, niye ocua sen bakyorsun tr sorulara muhatap kaldn belrtiyor, nk diyordu, ona verilen bir rol, bana verilen bir rol var. Ve ekliyordu: Benim eimle bir problemim yok, toplumla bir mcadelem var.

43 44

arkolu ve Toprak, 2006. Bu kentin adn, kimden bahsedildii anlalabilir endiesiyle, vermiyoruz.

95

Adapazar, Kadn Emeini Deerlendirme Vakfndan bir yetkili, toplumsal dalmda kadnlar gemite giydikleri elbiseye o kadar sk sarlmlar ki kartmak gibi bir dertleri yok diyordu. Birka kadn toplantsna katlm, toplantda konuan kadnlar i yapmak istediklerini, ancak kocalarnn ya da kaynvalidelerinin msaade etmediini sylemi lerdi. Dayanamam, arkadalar, her gn kocanzla ya da kaynvalidenizle eve gelecek misafir iin ya da gne gitmek iin kavga ediyorsunuz, bir kere de onurlu davrann, kendiniz iin bireyler yapmak adna kavga edin demiti. Ve ekliyordu: Bunu byle sylemek pek ho olmuyor ama biraz da bu kadnlarmzn sorunu. alan kadn ve erkeklerin giderek birbirleriyle ayn mekan paylamaktan ekinmeye baladklar da anlatlanlar arasndayd. Kayseride bir kadn derneinde aktif bir hanm, apartmanlarnn giriinde komusu beylerden biriyle karlam, asansr geldiinde kendisine buyrun demi, ancak komusu dier asansrle kacan sylemiti. Daha sonra, kadnlarn bindii asansre erkeklerin binmemesi dorultusunda binada karar alndn renmiti. Ayn kentte serbest meslek sahibi bir hanm, AKPnin st ynetim kadrosundan bir siyasetinin de katld bir toplantda bulunmutu. Toplantnn yapld otel lobisine girdiinde asansrlerin nnde kuyruklar olutuunu, kadnlarn ve erkeklerin ayr ayr asansrlere bindiini grmt. Kendi bindii asansre otel mterisi bir bey girmek istemi, trbanl hanmlarn itiraz zerine kmak zorunda kalmt. Konyada grtmz bir doktor, poliklinik katnda doktorlarn ay-kahve itikleri bir oda olduunu, gemite bu odada kadn ve erkek doktorlarn birlikte sohbet ettiklerini, ancak geen birka yl iinde kadn doktorlarn szsz bir anlamayla artk gelmediklerini anlatyordu. Kadn meslektalar hastalaryla ilgili bir konuyu danmak zere odasna geldiinde bile ieri girmiyor, kendisini darya aryorlard. in garibi, biz de kazara odaya girenleri yadrgar olduk, Allah Allah bu niye geldi demeye baladk, yani doktorlar arasnda bir haremlik selamlk durumu olumaya balad diyordu.

96

Ayn kentte grtmz devlet memuru bir hanm, elini skmazlar ekincesiyle farknda olmadan erkeklere elini uzatmaz olmutu. Sultanbeylide grtmz bir hanm, minibs frnn kendisinin elinden para almadn, koltuun stne brak, elin bana dokunursa abdestim bozulur dediini anlatyordu. Trabzonda bir avukat hanm, erkeklerle el sktnda birka kez elinin havada kaldndan bahsediyor, nce karsndakini tartp o tip bir davranta bulunacan sezerse artk el uzatmamaya baladndan sz ediyordu. renciler arasnda bile bu tr bir ayrma balad sylendi. Batmanda grtmz bir kadn retmen snfta kz ve erkek rencilerin ayr ayr oturduklarn belirtiyor, kartrdnz zaman kyamet kopuyordu diyordu. Trabzondaki Karadeniz Teknik niversitesi rencisi bir gen kz, dolmularda erkeklerle kadnlarn yan yana oturmamalar iin dzenleme yapldndan ikayetiydi. Hatta bazen tesadfen bir erkein yanna oturduunda, yanndakinin kendisinden uzaklamaya altn sylyordu. alan gen kadnlarn aileleri ayn kentteyse, ayr bir eve kmalar da mmkn gzkmyordu. Bir yandan kendi kznn rahat yaadn ve kentteki kendisi gibi insanlarla paylat ortamlarn o kadar da kstlayc olmadn syleyen Trabzonlu bir kadn avukat, dier yandan hibir bekar kadnn kendi bana yaamadn, hatta ailemin yanndan ayrlmaya karar verdim diyeni daha duymadn sylyordu . evresinin baskna ramen bir restoran aan gen bir kadna, yalnz yaayp yaamadn ya da bunu dnp dnmediini sorduumuzda da aldmz cevap farkl deildi. Malatyada grtmz yerel medya mensubu gen ve bekar bir kadn, son derece ak grl olmalarna ramen ailesiyle yaamak zorundayd. ten ge geliyordu. Apartmana sessizce girmesi gerekiyordu. Babas her akam, komularnn tepkisini bertaraf etmek iin balkonda bekliyordu. Ailesiyle yaamann avantajlarn da sylemeden geemiyordu. al ma arkadalarm ailemle birlikte oturduum iin eve gelip gidiyorlar, yalnz yaasam bu

97

mmkn deil, bunu ailem kabul eder ama apartman sakinleri asla kabul etmezler diyordu. Genlii byk kentlerde gemi ve i yaamna stanbulda balam bu gen kadn, Malatyaya geliiyle birlikte etek boyunun uzadn, zerindeki rahat kyafetleri artk giyemez olduunu, stne bana srekli dikkat etmek zorunda kaldn anlatyordu. Kayseride grtmz Erciyes niversitesi mensubu bekar bir kadn retim yesi, kentin daha modern bir semtinde oturduu halde balkonuna ortla kamadndan yaknyordu. Apartmanlarna erkek girdiinde, bekar kadnlar sana m geldi? sorusuyla karlayorlard. Tm geleneksel toplumlarda olduu gibi Anadolunun muhafazakar kentlerinde de, gelenein kadnlar zerinden yrtldn, ancak kadnlarn gelenek ad altnda kiisel tercihlerinden vazgetikleri ve kurulu dzene ayak uydurduklar srece kendi yaam alanlarn yaratabildiklerini sylemek de mmkn. Bu yaam alan erevesinde kadnlar dnyasnn olduka esnek olduu varsaylabilir. Nitekim, grtmz kadnlarn ou ezilmi kadn imaj vermekten uzaktlar. Kimi, toplumsal roln kabullenip bu roln dna kmadan gl kiilik gelitirmi, kimi de kendisine biilen role isyan ederek bir k aramaya girimiti. rnein, Erzurumun bir Alevi kynden kente g etmi gen bir hanm, belki de Alevi olmasnn avantajyla, ba ak olduu halde topluma kendini kabul ettirmi, gl kiiliiyle erkeklerin dnyasna girmiti. Erzurumun muhafazakarlna pek de aldrmyor, bu durumu fazla sorgulamyor, ancak yllardr alt CHP rgt iinde enerjisi, ak szll, parti rgtnn sorunlarn dobra dobra gndeme getirmesiyle erkeklere adeta meydan okuyordu. Bu gl kiiliklerin olumasnda, hi kukusuz, gelenein nesilden nesile tanmasnda nemli bir rol olan erkeklerin tutumu da belirleyici. Nitekim, bir nceki paragrafta verdiimiz rnekteki kadn imajna Erzurum gibi muhafazakar bir toplumda tahamml edebilecek erkek tipinin pek yaygn olmadn dnyoruz.

98

Bu rnekteki hanmn einin, karsyla gurur duyduu akt. Ayn siyasi grleri paylaan biri olarak karsn destekliyor, karsnn zaman zaman ar klar olduunu sylediinde kars da bunu kabullenip glerek pek ok kiiden benzer tepkiler aldna katlyor, birlikte eitler aras bir iliki yaadklar her hallerinden belli oluyordu. Kendine gveni olan bu aydn erkek tipine Erzurumda Eitim-Sen yetkilileriyle yaptmz grmede de rastladk. Orada grtmz Krt kkenli bir retmen Erzurumun bir kynde eli bir babann ocuu olarak bymt. Her annesinin de trajik hikayelerini, yazmaya balad bir romana dontrmeyi dnyordu. Asl annesinin dram onu derinden etkilemi, kadnlarn kendi yaamlar hakknda karar vermelerinin ne denli nemli olduunu belki de bu anne rneinden karsyarak yaam dersi haline getirmiti. Bu retmenin kz lisedeyken bir gence ak olmu, konuyu babasna amt. Babasnn bunu normal karlamasyla sonradan bu genle evlenen kznn yaam diyelim ki farkl cereyan etmi, bu genten ayrlp evlenmeden nce baka genlerle de arkadalk etmi olsa ne dneceini sorduumuzda verdii cevap ilginti. Ona gre eitim, hatalar grebilmeyi retmekti. Bilimde olduu gibi yaam da da bu byleydi. retmen bir baba olarak onun grevi kznn yapt hatalara mdahale etmek deil, bu hatalarn farkna varmasna yardmc olmakt. Bu tr bir erkek modelinin kadnlarn yaamn dntrmedeki rolnn ayrca aratrlmas gereken bir konu olduunu dnyoruz. te yandan, muhafazakar dokunun sadece kadnlar zerinde deil, erkekler zerindeki etkisi de aratrlmaya deer kansndayz. rnein, Erzurum gibi kentlerde gen erkekler ba ak kzlarla evlenmek istedikleri takdirde kadnlara yaplan basknn benzerini yaayacaklar izlenimini edindik. Nitekim pek ok kentte, muhafazakarlk erkekleri de kskacna alm, yaam tercihlerini kstlam gzkyordu. Bu adan bakldnda, gelenein kendilerine bitii roln erkeklerin i dnyasnda ne gibi sonular dourduunun Trkiyedeki toplumsal cinsiyet konusundaki

99

aratrmalarn ilgi alanna dahil edilmemi olmasn ciddi bir eksiklik olarak gryoruz. zetle, gittiimiz Anadolu kentlerinin ounda kadnlarn srekli gzaltnda tutulduklar izlenimine kapldk. Bu izlenim zellikle Dou ve Orta Anadolu kentleri iin doruydu. stedikleri ekilde giyinmeleri, sokaklarda rahata gezebilmeleri, geceleri sokaa kmalar, kadn arkadalaryla bile olsa ikili herhangi bir yere adm atmalar, evlenmemi iseler baba evi yerine kendi evlerinde yaamalar, erkeklerle arkadalk edebilmeleri v.b. kent yaamnn doal ritelleri, Anadolu kentlerinde anomali gibi karlanyordu. Anadoluda grtmz pek ok kadn, bu tr rnekler vererek kadnlarn kendi yaamlarn zgrce ekillendirebilmeleri ve erkeklerle eit vatandalar olarak kamu yaamna katlabilmeleri nndeki engelleri anlattlar. Sivasta grtmz niversite rencisi bir kzn sorduumuz sorulara tepkisi bu kstlamalarn kadnlarn yaam zerinde ne kadar gl olabileceinin bir gstergesiydi. Otuzlu yalarna geldiinde hl evlenmemi olsa ayr bir eve kp kamayacan sorduumuzda ailesine byle bir talepte bulunmasnn sz konusu bile olamayacan sylemiti. Bir Aleviyle evlenmek istese ailesinin ne diyecei sorumuza, kar kacaklarn anlatmt. Peki bir Krtle? dediimizde artk isyan etmi, siz beni ldrtmeye mi alyorsunuz? demiti. Malatyada yerel bir televizyonda program yapmcs bir hanm, Anadoluda kadnlarn maruz kald ve yaamlarn kstlayan toplumsal basky u szlerle aklyordu: Malatyada yle bir durum var, bunu ben de burada rendim diyordu. Dardan baktnz zaman kadnl-erkekli toplantlarn olduu, sokakta alanyla, ev hanmyla, gen kzyla farkl kyafette kadnlarn gezdii bir kent grrsnz. Ama o topra biraz eelediiniz zaman altndan baka eyler kyor. ki tane kavram var burada: Gnah ve ayp.

100

Gerekten de, Anadolunun pek ok kentinde, gnah ve ayp tanmlar, namus kavramyla da birleince, kadnlarn kendi yaamlar hakknda karar vermelerini, kendi vcutlarna sahip olmalarn, sokaa kabilmelerini, erkeklerin tacizinden kurtulup istedikleri tarzda giyinmelerini, kamusal alanlarda erkeklerle eit ve erkeklerle birlikte yer alabilmelerini engelliyor gzkmekte. Erzurumda grtmz orta yal bir hanm, Anadolu kadnlarndan kim bilir ka tanesinin kendi kendine sylediini tekrarlyordu: Kadn olmak ok zor. Kentlerin Sahipsiz ve Mlksz ocuklar: Buuk Millet ingeneler
Aydnda, Roman mahallesinde, erkeklerin hemen hemen hepsi isizdi. arayp aramadklarn sorduumuzda, bir i iin bavurduunda zenli giyindiini ve grsek kendisini tanmayacamz syleyen evli ve ok ocuklu gen bir erkein cevab uydu: Nasl i bulucaz ki? Soruyorlar, nerede oturuyorsun diye. Ilcaban duyunca i vermiyorlar. Dlyorlar bizi.

Aleviler gibi, doutan elde ettikleri kimlikten dolay toplumda ayrmcla urayan Romanlar hakknda da bir iki gzlemde bulunmak istiyoruz. Anadolu kentlerinde Romanlara kar olan ayrmcln boyutlarn irdelemek aratrmamz kapsamnda deildi. Ancak, Aydnda bir Roman mahallesi olduunu duyduumuzda oraya gitmek ve Romanlarn Anadolu kentlerde ne gibi skntlar olduunu anlamak istedik. Trkiye corafyasnda kkleri 10. yzyla geri giden, hatta tarihteki en eski yerleim merkezleri stanbul olan, Osmanlnn buuk millet sayd Romanlar halk arasnda genellikle gebe, st ba pis, ii gc olmayan, devaml bir iten holanmayan, iki ien, mzik alp gbek atan, sokaklarda ve barlarda iek satarak geinen, dilencilik yapan, grltc tipler olarak tanmlanr. Bu etnik grubun sorunlar kamuoyunda ses bulmad gibi siyasi partilerin ura alanna da girmez. Oysa herkes bilir ki, Romanlar bu corafyann kentlerinde en fakir, en sahipsiz ve en mlksz grubu tekil etmekle kalmayp, hemen hemen dier tm kentlilerden farkl olarak hibir sosyal gvenceleri de yoktur. Aydndaki mahalleye gittiimizde etrafmz hemen sarld. Evlerden karlan plastik iskemlelere oturtulduk. Evin iini grmek iin davet edildiimizde kovuumsu ya da maarams bir evle karlatk. Bir kk odas, kaps olmayan ayr bir blmde dolap byklnde bir mekan daha vard.

101

Bu evde bir yal anne, kar-koca ve ocuklar oturuyordu. Mutfak ve banyosuz olan evin en belirgin zellii tertemiz oluuydu. Yerlere hallar denmi, duvarlara kuma zerine makine dokumas dini resimler aslmt. Kendileri de temizdiler. Nerede ykandklarn ve tuvalete gittiklerini sorduumuzda, mahallenin tek dzgn evi olan komularnn banyosunu kullanklarn sylediler. ANAPl olan eski belediye bakan mahalleye epeyce yardmc olmutu. Mahalledeki oturulabilir gzken evleri yaptrm, amurlu yollara ta detmi, altyap sorunlarn zmt. Ancak AKPli yeni bakandan ikayetiydiler. Mahalle iin hibir ey yapmad gibi i iin mracaat ettiklerinde geri eviriyordu. Hatta belediye inaatlarnda bile alamyorlard. Roman olduklarnn nereden anlaldn sorduumuzda, tpk Kayseride konutuumuz Aleviler gibi, adresten anlaldn sylediler. stelik, Kayserideki Alevilerin oturduklar mahalledekiler ile bu mahallenin sakinleri ie en ok ihtiyac olan kesimlerden oluuyordu. Buradaki Romanlarn para kazanabildikleri tek i, mahallenin biraz tesinden geen geni bulvarda rdkleri hasr sepetleri satmakt. Mahalledeki ilkokulun dnda, devletin onlara gtrd hibir hizmet yok gibiydi. Dindarlklar da sorgulandndan, baka yerlerde cemaatlerin fakirlere yaptklar yardmlarn hibirinden yararlanmyorlard. Ayn konuyu Kayserideki fakir Alevi mahallesinde de sormu, hibir cemaat yesinin yardm iin semtlerine uramadn renmitik. stanbul Sultanbeylide bir Alevi, Sultanbeyli Belediyesi Meclisi yesi bir AKPli ile o blgede oturan bir kiinin minibste konumalarna tank olmu, fakir olan bu kii belediyeden yardm alamadn sylediinde, meclis yesi kendisine bize zekatn, fitresini veren insanlar verdikleri zekatn namazn klan, orucunu tutanlara gitmesini istiyorlar demiti. Karsndakinin ben Allaha inanmyor muyum? Peygambere, Kurana inanmyor muyum? tepkisi zerine meclis yesi elbette siz de Mslman olabilirsiniz, ama ortadasnz, ince bir ipin zerindesiniz demiti. Kulamla ahit oldum diyordu.

102

Gittiimiz kentlerdeki genel izlenimimiz, cemaat yardmlarnn ancak dindar olarak bilinen ailelere verildii ve sadece Snni Mslmanlar kapsadyd. Dier bir deyile, bu tr yardmlar sekter bir anlayla gndeme giriyor, fakir Alevi ya da Roman muhitlerine ulamyordu. Son olarak, Aydndaki Romanlarla ilgili dikkatimizi eken bir baka husus, toplumun en altndakiler olarak kendilerinin de altnda birilerini bulduklar ve ayrmcla uradklarn unutmucasna bu alttakileri hor grdkleriydi. Kendilerine Roman m yoksa ingene mi dediklerini sorduumuzda, tabii ki Roman olduklarn, ingeneler gibi at arabalaryla oradan oraya giderek adrlarda yaamadklarn vurguladlar. ingeneleri kmsedikleri belliydi. Tpk bakalarnn da kendilerini kmsedikleri gibi. Farkl olana kar Anadoluda yaygn gzken nyarglarn kendileri de nyarglardan madur olmu insanlarda bile kimi zaman var olabileceine Eskiehirde de tank olduk. Grtmz bir Alevi, Eskiehirin ticaret hayatnda etkin olduundan kentteki nemli ki ileri tanyordu. Bulgaristan gmeni ve kocas arkada olan kadn bir tarih profesrn, yazd bir kitapta Aleviler aleyhine varsayd baz cmlelerden dolay mahkemeye vermiti. Mahkemelik olduu bu profesre, sinirli bir adam olduunu da ekleyerek, sen Rus tohumusun, Rustan bozmasn, Bulgar bozmassn dediini anlatyordu. e Dnk Yaama Mecbur Braklanlar: Anadolu Hristiyanlar
Dou ve Orta Anadoluda gittiimiz kentlerde, buralarda bir zamanlar Ermenilerin yaadklar ancak kentteki kiliselerden anlalyordu. Gnmzde Anadolu kentlerinde bir Ermeni cemaati bulabileceimizi dnmediimizden aratrmamz kapsamna Ermenileri almamtk. Ancak, Kayseride kendimizi bir Ermeni kilisesinin nnde bulduumuzda, kapsn almaya karar verdik. Uzun uralarmz sonucunda kapy aan kilisenin zangocu, rahiple grmek istediimizi sylediimizde kente gittiini, cep telefonunun numarasn bilmediini syleyip daha fazla bilgi vermiyordu. Bizden ekindii akca belli oluyor, kendi kendini mahkum ettii bu yalnz ortamda adeta grnmez ya yordu.

103

Sivasta gittiimiz bir Ermeni kuyumcu, tpk Kayserideki kilise zangocu gibi, maazasnda satt taklarn d nda bizimle hibir konuyu konumad. Aslen Sivaslyd. Kentte ka Ermeni aile kaldn sorduumuzda ok az olduklarn syledi. Ermeni olarak bu kentte ayrmcla urayp uramadn sorduumuzda, o gibi konular dnmediini ve ilgilenmediini belirtti. Ban derde sokabileceini dnd bu gibi konular tanmad kiilerle konumak istemedii belliydi. Bu iki mekan dnda Batman yaknndaki bir Sryani manastrna da gittik. Barahiple selamlap manastr hakknda birka soru sorduumuzda kibar ama ksa cevaplar verdi. Daha fazla rahatsz edilmeyi istemediini hissedip manastrdan ayrldk. Son zamanlarda, Anadoluda artk saylar ok azalm Hristiyanlarla ilgili Malatyada grtmz kiilerin syledikleri dndrcyd. 2007 ylnda kentte misyonerlerin ldrlmelerinin izleri hl hissediliyordu. Bu konuda Eitim-Sen yesi bir retmen, Malatyann gemite toplumsal atmalarn en youn yaand illerden biri olduunu belirtiyordu. Sistemin dnda kabul edilen her kesim zerinde toplumsal bask uygulandn, misyonerlerinin katledilmesinin -be kiinin yapt bir olay gibi deerlendirildiini, oysa bu cinayetlerin Malatyada kendisinden olmayana ynelik basknn bir gstergesi olduunu, sonradan yaptklar deerlendirmede kentte bu iin rgtlenme potansiyelinin ne kadar gl olduuna kanaat getirdiklerini belirtiyordu. Malatyada grtmz bir Alevi, misyonerlerin ldrldklerini renince oraya gittim, cenazeler kaldrlyordu, her yeri ember sakalllar evirmiti, kulaklarmla duyduum eyi syleyeyim: az yapmlar. Dnp de diyemedim, ha, sende mi onlardansn? diyordu. Malatyada Atatrk Dnce Dernei yesi bir renci, misyonerlerin ldrlmesine rencilerden hibir tepki gelmediini, hatta bir rencinin ne yapmlar ki boaz kesilerek ldrlmek iin? diye sorduunu bile belirtiyordu. Bu cinayet sonrasnda zafer bayram havasna girenler ok oldu diye ekliyor, Malatyallarn gndemde olmas, Malatya adnn haberlerde gemesi, valinin srekli

104

kamera nnde olmas bazlarnn houna bile gitti, Malatyann reklamolarak algladlar diyordu. Grtmz bir Alevi iadam, misyonerlerin ldrlmesine ses karld karlmasna da, adamlarn burada ne ii vard, burada bu faaliyetler yaplr m? gibi laflar da edildi diyordu. Malatya CHP l Bakanlnda bir yetkili, tepkiden korktuklar iin misyoner cinayetlerini knayamadklarn sylyordu. Malatyada solcu bir yerel gazeteci, bu olayda kimi yerel basndaki hedef gsterici yaynlarn rol olduunu, hatta bir gazetede Malatyada u mahallede bu kadar, u mahallede u kadar ev var, misyonerler oalyor, Hristiyanlara ev vermeyin diye arlar yapldn belirtiyordu.45 Bahsettii yerel gazetedeki arivlerin olaydan sonra yok edildiini, yabanc ve yerli gazetecilere arivlerin yandnn sylendiini, kendisinde olan arivlerin kopyalerini hibir gazetenin yaynlamaya cesaret edemediini, cinayeti ve bu olaya karm eteleri haber yaptktan sonra hakknda soruturma aldn, aboneliklerin ve reklam anlamalarnn iptal edildiini, baskdan korktuklarndan vatandalardan da destek alamadn, en demokrat kiilerin bile onlar da bunu yapmasalard, buraya gelmesinler canm, niye burada faaliyet gsteriyorlar dediklerini aktaryordu. Trabzonda DSPli bir avukat hanm, kentte kendini Trk diye tanmlayan pek ok kiinin ve niversiteli genlerden kimilerinin kiliseye gittiini, bunun normal karlandn, ancak misyonerlik faaliyetleri sonucunda din deitirenler de olduunu sylyordu. Trabzonda Hrant Dink cinayeti hakknda grlerini anlatan Trabzon Halkevi yetkilisi bir kii, Trabzonun kltrnde farkl dinlerden olanlara kar her zaman byk bir hogr olduunu, bu olayn Trabzonlulara mal edilemeyeceini belirtiyordu. Buna karn, Trabzon nsan Haklar Derneinden bir yetkili, Dinkin katledilmesinden sonra Pelitlideki olaylar srasnda oraya gittiklerini, takm elbiseli birtakm kiilerin geldiini, kahvede tek tek insanlara hi kimseyle
45

Bu gazelerin isimlerini verdii halde, konuyu aratrmadmzdan burada belirtmeyi uygun bulmuyoruz.

105

konumayacaksnz dediklerini, rastlad bir komusuna ne haber, ne oluyor? diye sorduunda benimle konumad adam yahu diyerek Trabzonda bu konuda kiilere ne denli bask yapldn anlatyordu .Bu tr olaylarn kendiliinden olumadn, Trabzonu bir yere ekmek isteyen gler olduunu dnyordu. Ayn yetkilinin anlattna gre, HD bu olaya tabii byk tepki gstermiti. Kiliseye iek brakmlard. O eylemden tr adamn beri beni vuracakt, kl pay vuramam diyordu. Vicdanen rahatsz olduunu hissettii bu kiiyle daha sonra yzlemi, hatta kendisine ufak bir rak smarlamt. Ben seni tanmam, sen beni tanmazsn, ne gemiimiz olabilir ki seninle? diye sormutu. Hrant ldrldnde iek braktn demiti adam. Peki, niye braktm, hi dndn m? diye sormutu. Niye? demiti. Ermeni soykrm yasa tasarsnn Amerikan senatosunda oylanacan, Ermenilere dman olmadmz ve byle cinayetlere kar olduumuzu anlatmak iin iek braktklarn aklamt. Alad, sarld boynuma, diyordu, bize byle demiyorlar demiti adam. te bu anlattmz ekip bunlar dolduruyor diye ekliyordu. Trabzonda grtmz HD bakan, Trkiye Barn Aryor balkl konferansta bir konuma yapm, konumas byk yank bulmutu. Ayn gn Emniyet Mdrlnden aranmt. Kendisiyle konumak istiyorlard. Emniyet yetkilileriyle bulumadan hemen nce Hrant Dinkin ldrldn duymutu. Bu konuyu konumak zere aranmt. Ayrlrken Emniyet Mdr, hoca, korkuyor musun? diye sormutu. Sylediine pek inanmasa da, korkuyorum ama siz beni korursunuz demiti. Daha sonra bakann yaamn ve ailesini NTV haber yapmt. Programda ei ve ocuklar da vard. Kendisine tepki duyan ortanca kz, babamn grlerinin nemli bir blmne katlmyorum demi, ancak sonra eklemiti: Ama bunlar birisinin babas yapmalyd. Bu ansn anlatrken gzleri doluyordu. Bu kstl rneklerden karsadmz sonu, Trkiye de zaten herkesin bildii bir geree iaret ediyor. Tarih boyunca Anadolu halklaryla iie yaayan, Anadolu kentlerinin yaamna ve sanatna damgasn vurmu ve Anadoluda artk tek tk

106

kalm Ermeniler ya da Sryaniler, gemite yaanm olaylarn da etkisiyle, grnmez olmay tercih ediyor, kendilerini kent yaamndan soyutlayarak ve kendi dnyalar iine hapsederek var olabiliyorlar. Aleviler gibi onlar da, Snni Trklerin Anadolusunda grnmez olmak zorundalar.

107

KTDAR KAYNAKLI BASKI VE CEMAAT FAALYETLER Siyaset sosyolojisinin en nemli kuramclarndan Max Weber, tarihteki ynetim ekillerini snflandrrken ada toplumlarn belirgin zelliinin legal-rasyonel otoriteye dayal brokratik ynetim olduunu belirtmitir. Weberin terminolojisiyle, meruiyetini geleneklere ve babadan oula geen patrimonyal ya da feodal yaplara dayandran geleneksel otorite ile meruiyetini peygamberlerin ynetiminde grld zere- bir kiinin ou kez tanrsal ya da olaanst yeteneklerine dayandran karizmatik otoriteye kyasla legal-rasyonel otorite, formel bir hukuk sistemine ve herkes iin ayn olan prensiplere dayanr. Bu prensipler arasnda istihdamda liyakatn esas alnmas, meslekte ilerlemede gzetilecek ve ayrmcl nleyen kriterlerin varl, ast-st ilikilerinin belirli kurallara balanmas, grev tanm yaplmas, brokratik hizmetlerden yararlanacak kiilerin ayrmcla uramamalar, memurun kiisel mlk ile ofisin tanmaz mallarnn kesin izgilerle ayr mas legal-rasyonel otoriteyi modern devletin ve ada brokratik kurumlarn vazgeilmez bir ynetim tarzna dntrmtr. Webere gre legal-rasyonel otorite tm bu zellikleriyle hem kurum ii hem de siyasi etkinlii en iyi salayabilen, karmak toplumlarn ynetimine en uygun olan ynetim biimidir. Max Weberin ideal tip olarak belirledii legal-rasyonel otorite tanmna yaklaan ynetim ekillerine ekonomik ve siyasal olarak gelimi toplumlarda rastlyoruz. te yandan, siyaset bilimi literatrne baktmzda bu tr bir ynetim tarznn gelimekte olan ya da azgeli mi lkelerde ou kez mevcut olmadn grmekteyiz. Weberin tanmlad tarzda bir legal-rasyonel otorite boluu kayrmaclk, rvet, yolsuzluk v.b. hukuk d yntemlerin yaygnlamasna yol amakta, hukuk devletini glendirmek ve rasyonel/etkin bir kalknma modeli takip etmek iin gerekli koullarn olumasn engellemekte, bu lkelerin ada dnyaya eklemlenmelerini ertelemektedir.

108

Trkiye, 600 yllk bir devlet geleneinin de etkisiyle, nispeten gelimi brokratik yaplara ve ynetim tarzna sahip. Ancak, dier az gelimi ya da geli mekte olan lkelerde gzlemlediimiz gibi Trkiyede de Weberyen anlamda bir legal-rasyonel otoritenin var olduunu savunmak g gzkyor. Gemite olduu gibi gnmzde de iktidar partisinin kadrolamas rasyonel bir brokrasinin olmazsa olmaz koulu olan istihdam ve meslekte ilerlemede liyakat esaslarnn gz ard edilmesine, verilen hizmetlerin ayrmcl krklemesine ve hukuk kurallarnn inenmesine yol amakta. Bu tabloya Trkiyede uzun yllardr tartlan rvet ve yolsuzluk iddialar da eklenince, giderek karmaklaan Trkiye toplumu iyi ynetebilirlik sorunuyla kar karya.46 nmzdeki birka on ylda Trkiye, demokrasisini kurumsallatrmak, ekonomisini glendirmek ve bu deiimler sonucunda Avrupa Birliine ye olmak hedefini gdecekse gemiten farkl politikalarn takip edilmesi gerekmekte. Oysa, yrttmz aratrma bugnk iktidarn da, kendisinden nce gelenenler gibi, bu aciliyeti anlamadn ve rasyonel bir ynetim biimini oturtamadn gstermekte. Kreselleen bir dnyada insan sermayesinin nemi gznne alndnda, kadrolama ve kadrolamann at sorunlar Trkiyenin geleceinin nnde ciddi bir engel oluturacak gibi gzkyor. AKP iktidarnn kadrolamas, ayn zamanda, Trkiyeyi uzun yllardr blen laiklik sorunuyla rttnden, yukardaki sakncalarnn yansra toplumsal blnmeleri de giderek daha derinletirmektedir denebilir. Bu blmde, grtmz kiilerin bize anlattklarndan hareketle, Adalet ve Kalknma Partisi iktidaryla birlikte atanan st ynetim kadrolarnn, laik kimlikteki devlet memurlarna kar uyguladklar ayrmclk ve basky ele alacaz. AKPnin yerel kadrolarnn uygulad iki yasa, kamu kurumlarnda cuma gnleri deien
46

Bu kavramsallatrma iin bkz.: E. Fuat Keyman, Trkiyede yi Toplum Ynetimi ve Demokratikleme, Aydnlanma Sempozyumu, Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi Yaynlar, 2007, 170-186.

109

mesai saatleri ve laik eitimin dnda olmas gereken Kutlu Doum Haftas kutlamalarn irdeleyeceiz. Ayn zamanda, bu kentlerdeki cemaat rgtlenmelerinin, cemaatlerin dnda kalan ve/veya iktidara uzak olan evreler tarafndan hangi durumlarda bask kategorisine dahil edildiinden bahsedeceiz.
I. DEVLET MEMURLARI VE KADROLAMA Ben hastanede teknik birimde alan ba teknisyendim. Benim yerime bir baka arkada geldi. Ne inaattan anlar, ne de teknikten. Tek meziyeti Ak Parti sempatizan oluu. Bizim 20 kiilik ekibin bana teknik sorumlu olarak getirildi ama hi kimseye, hibir ustaya, hibir kalifiye elemana u ii yle yap diyebilecek beceriye sahip deil. Birim amiri, bundan sonra burada sizin ilerinizi benim adma yrtecek, emir verecek kii falancadr, ondan emir alp yapacaksnz ileri diye dayatt. Bize de, siz yardmc olun, eski elemansnz dedi. Biz de, hayr, kesinlikle yardmc olamayz, bu kii teknik konular bilmiyor, inaatn isinden anlamyor, niye yardmc olalm diyoruz. Sen buraya siyaseten adam atayacaksn, bizden de yardm bekleyeceksin. Kusura bakmasn. Gittiimiz illerden birinde devlet hastanesinde alan bir teknisyen
47

Yukardaki alnt, karmak sistemlerde Weberyen bir brokratik ynetimin kurum-ii uyum ve etkinlii salamada ne denli nemli olduunun bir kant gibi. Liyakat esaslarna uygun davranlmayan bir sistemde grevlerin yerine getirilmemesi, ilerin yavalamas, hata yaplmas, alanlarn hakszla uradklar dncesiyle stlerine yardmc olmamalar, kimsenin sorumluluk almak istememesi v.b sorunlar, iktidarlarn kadrolamasnn brokratik yapy en alt birimlere kadar kilitleyen en nemli nedenlerden. Avrupa Birliine uyum srecinde idari yapsn hzla deitirmesi gereken bir dnemde Trkiyede iktidarlarn hl kadrolamada srar etmeleri sistemin etkin almasnn nnde ciddi bir engel olarak duruyor. Gittiimiz kentlerde doktorundan hemiresine, memurundan retmenine kadar pek ok kii Adalet ve Kalknma Partisinin ciddi bir kadrolama iinde olduundan, devlet dairelerinin ounda AKPye yakn ki ilerin mdr olarak grev yaptndan ikayet ettiler. ktidar partisinin kadrolamasnn kendilerini laik olarak tarif
47

Kimlii aa kar endiesiyle ilin ismini vermiyoruz.

110

edenlerin, Alevi olduu bilinenlerin, solcularn, ksacas, iktidarn siyasal dncesine yakn olmayan tm kesimlerin aleyhine olduu ortak ikayet konusuydu. zellikle, eitim ve salk gibi sektrlerde msteardan balayarak ksm eflerine, okul mdr ve yardmclarna kadar tm ynetici kadrolara iktidara yakn kiilerin atand iddias bize nemli bir maduriyet nedeni olarak anlatld. Hatta, Eskiehirde Osmangazi niversitesinde grev yapan bir retim yesi sreci iktidara yakn olmayanlar asndan kym olarak deerlendiriyordu. Kadrolamann yansra laik kimliktekilere kar bask uyguland ya da ayrmclk yapld da anlatlanlar arasndayd. rnein, gece nbetlerinin ba ak olan doktor ya da hemirelere verildiinden, laik kimlikli retmenlerin ders gnlerinin imdiye kadarki uygulamann aksine haftann be gnne yayldndan, kent merkezlerinden kasaba ya da ky okullarna tayin edildiklerinden, retmen karkocalarn tayinlerinin bile ayr ayr yerlere yapldndan bahsettiler. Benzer ikayetleri, doktor ve hemirelerle ilgili olarak da duyduk. Devlet memurlar hakknda bu ve benzeri hikayeleri her duyduumuzda, ikayette bulunup bulunmadklarn sorduk. ikayette bulunanlar, bal olduklar bir st birimdeki kiinin de AKPli olduu iin hibir ey yapmadn, olay rtbas ettiini iddia ediyorlard. Konuyla ilgilenen sivil toplum rgtlerinin ikayetlerinin bile kaale alnmad belirtildi. Kimileri ise ikayette dahi bulunmadklarn sylyor, kimi kime ikayet edeceksiniz ki? diye soruyorlard. ou, daha fazla bask greceklerinden korkup, sustuklarn sylyordu. Nitekim, Konyada bir retmen ilkretimde kzlarn okul kapsna kadar bartl olmalarn mdre ikayet etmi, mahalle muhtar ve seksen veli grevden alnmas iin valilie dileke yazm lar, bunun zerine srgn edilmiti. Bir baka sefer, okul komisyonu tarafndan onaylanan 23 Nisan konumas nedeniyle ilkretim mfettiinin kendisine maa kesme cezas verdiini anlatyordu. Trkiyede hukuk kanalyla hak aramak mmkn olduundan bu tr iddialara kukuyla baklabilir. Ancak, grtmz memur ve retmenlerin dar gelirli olduklar, haklarn aramak iin mahkemeye bavuracak olsalar avukat tutmak ve mahkeme masraflarn demek iin zorlanacaklar, mahkemelerde alan davalarn yllarca srd, ikayette bulunduklar amirleri hakknda dava aabilmek iin onlarn 111

da stndeki amirlerden izin alnmas gerektii, bu izinlerin ou kez verilmedii, dava asalar bile bu sre zarfnda grev yerlerinin deitirilmesi sonucu madur olacaklar vb. sorunlar gznne alndnda, devlet memurlarnn bu tr davalardan neden kanabilecekleri anlalyor. Trabzonda bir avukat, eskiden beri brokraside grev yapanlarn tamamiyle deitiini dnyor, insanlar ayn insanlar ama sylemleri, selam verme biimleri, davran biimleri deiti diyordu. Ona gre minibste de, devlet dairelerinde de insanlar dini bir kimlie brnm gzkyorlard. zellikle kamu alanlarnn bu tr davran sergilemekte kendilerini zorunlu hissettiklerini sylyor, deien kesimin yrynden byklarna kadar kalptan km gibi ayn biimde olduunu gryorsunuz diyordu. Eskiehir Devlet Hastanesinde grev yapan Tabip Odas yesi bir doktor, kentte ciddi bir kadrolama olduunu, ba hademeden servis alanlarna kadar herkesin szgeten geirildiini, tm hastanelerde taeronlama denilen yeni bir uygulamayla gvenlik, temizlik, yemek, bro- krtasiye v.b. hizmetlerin taeron irketlere verildiini sylyordu. Bu irketlerle yaplan anlamalarn tahminlerine gre idareye ya da iktidar partisine brakldn, bylece, temizlik grevlileri, sekreterler, gvenlik grevlileri, yemekhane alanlar gibi alt kademelerde alanlarn bile iktidar yanls ya da iktidara yakn bir arac kanalyla i bulan kiilerden olutuunu belirtiyordu. Bu tr bir kadrolamann mesleki olduu kadar maddi adan da haksz rekabet yarattn, rnein, dner sermayenin datmnda dindar insanlarn kollandn ne sryordu. Adapazar Eitim- yesi bir retmen, geici olarak atanan yneticilerin vekalet srelerinin uzatlmaya alldn, bunun kadrolamada yeni bir yntem olduunu anlatyordu. Alevilerden bahsettiimiz blmde, devlet dairelerinde ya da AKPli belediyelerde ie alnmayan, grev yerleri deitirilen, baka grevlere atanan Alevi kkenli alanlarn ikayetlerini aktarmtk.

112

Tm bu kiiler, Alevi olduklar iin ayrmcla uradklarn, kamu sektrndeki atamalarda AKP yanls ya da cemaatlerden kiilerin kollandklarn, AKP iktidarnn kadrolamasnn kendilerinin al ma hayatndan dlanmasnda nemli bir faktr olduunu, yaadklar kentlerdeki devlet daireleri ya da belediyelerde eskiden ok sayda Alevi grev yaparken son zamanlarda bu kurumlarda neredeyse hibir Alevinin kalmadn, hatta zel sektrde bile AKPli yerel yneticilerin ya da cemaatlerden kiilerin tavsiyelerine uygun olarak hep bu kesimlere yakn kiilere i verildiini iddia ediyorlard. Daha nce de belirttiimiz gibi, Alevi olduklarnn nereden bilinip de kendilerine i verilmediini sorduumuzda, i bavurularnda yazmak zorunda olduklar adresten anlaldn sylediler. Atamalarda, iktidara yakn Memur-Sen ya da Memur-Sene bal Eitim-Bir- Sen ve Salk-Sen gibi sendikalara ye olmann rol oynad da sk sk duyduklarmz arasndayd. Memur-Sen yeliinin TOK tarafndan gerekletirilen toplu konut projelerinden ev satn almakta bile ie yarad syleniyordu. Memur- Sen yelerinin 2002 ylndan bu yana sayca ok ciddi bir art gsterdii, buna karn sol grl Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonunun (KESK) ye kaybna urad gene sk duyduklarmz arasndayd. Nitekim, memur sendikalarnn ye saysna baktmzda arpc bir gerekle karlatk. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnca Resmi Gazetede yaynlanan rakamlara gre, 2002 ylnda milliyeti kesimin sendikas olarak bilinen Trk Kamu-Senin ye says takriben 329 bin, KESKinki ise 262 bin iken, Memur-Senin ye saysnn 42 bin civarnda kald gzkyor. Buna karn, 2008 rakamlarnda Trk Kamu-Sen bir miktar art gstermiken, KESKin ye says dm. Oysa, 2002 ylnda 42 bin civarnda yesi olan MemurSenin, 2008e gelindiinde ye says 315 bin civarna ykselmi.48 Bu rakamlara gre, Trk-Kamu -Sen ye saysn takriben 29 bin yeni ye ile arttrrken, KESKin ye says 39 bin ki iyle azalm. Bu iki sendikann art ve eksilerini birbirinden kardmzda, 2002- 2008 yllar arasnda yelerinin
48

Bkz.: Resmi Gazete, 7 Temmuz 2002 ve 5 Temmuz 2008 tarihli saylar.

113

toplamndan aa yukar 10 bin kii eksildii grlyor. te yandan, bu sre zarfnda Memur-Sen yeleri 273 bin kiiyle nemli bir art gstermi. Bu rakamdan, dier iki sendikann yeleri arasndan 10 bin ki inin Memur-Sene getiini varsayarsak, Memur-Senin takriben 263 bin yeni ye kaydettii grlyor. ktidara yakn duran Memur-Senin ye saysndaki bu muazzam art, dier sendikalardan Memur-Sene geenler ile aklanamaz. Bu durum, Adalet ve Kalknma Partisi iktidarnn kadrolat dorultusundaki iddialar glendiriyor. Dier bir deyi le, 263 bin ksur memurun ya AKP dneminde atananlardan ya da daha nce sendikal olmayp da iktidar yanls sendikay seenlerden olutuu anlalyor. retmenlerin sendikal rgtlenmelerinde KESKe bal Eitim- Senin ikiye blnmesinin ve ayrlan grubun Eitim- sendikasn kurmasnn KESKin ye kaybnda rol olmu olsa da, retmenler arasnda iktidara yakn olan Memur-Sene bal Eitim-Bir Sen yeliinin avantajl grlmesi en nemli etken gibi gzkyordu. Grtmz birok retmen laik kimlikli meslektalarnn bile Eitim- sendikas yesiyken Eitim-Bir-Sene getiklerini, bu deiiklii mesleklerinde terfi etmek ya da iyi sicil almak iin yapmak zorunda kaldklarn anlatyordu. Eskiehirde grtmz bir retmen, ileden merkeze gelmek ya da kariyerinde ykselerek okul mdr olmak isteyen retmenlere aka Eitim-Senden istifa edip Eitim-Bir-Sene ye olmalarnn teklif edildiini, bu arkadalarnn kendilerine kusura bakmayn, beni mazur grn, ben ayrlacam, dier sendikaya geeceim, ama ben sizin yine arkadanz, dostunuzum dediklerini aktaryordu. Ayn ki i kentteki Odunpazar ve Tepeba semtlerinin ile yaplacan, oralarda Milli Eitim tekilat kuracandan yeni ube mdrleri, yeni efler atanacan, bu nedenle Eitim-Sen yesi bir iki arkadalarnn ube mdr olma midiyle istifa edip Eitim- Bir- Sene getiklerini sylyordu. Milli Eitim Mdrlnde bizim altm-yetmi kiiye yakn yemiz vard, hemen hepsi Eitim- Bir- Sene geti, eski yelerden bir tane kald diyordu.

114

Aydnda Eitim Senli bir retmen ileden merkeze tayinini isteyen arkadann mdr yardmcs tarafndan arldn, Eitim- Bir -Sene ye olursan tayinini yaparz teklifiyle karlatn anlatyordu. Malatyada Atatrk Dnce Dernei yesi bir kii, Eitim-Bir- Sene ye olmann getirdii avantajlardan yararlanmak isteyen ADD yesi tand bir retmenin elikili tutumuna dikkat ekiyor, bu davran n acayip buluyordu. Ancak, yukarda belirttiimiz gibi, Eitim-Bir-Senin bal olduu Memur-Sen yeliindeki artn bu geilerle aklanabilecei kansnda deiliz. Adapazarnda bir retmen, Eitim- Bir- Sene ye olunmas dorultusunda bir bask yaanmadn, ancak atamalarda uygulanan ayrmcla kar hukuk mcadelesi verdii iin Eitim- yelerinin elde ettikleri haklarn verilmesi ya da haklarnn duyurulmas gibi konularda dezavantajl konuma drldklerine dikkat ekiyordu. Eskiehirde bir retmen zerlerinde youn bir bask olduunu, hakknda sicil notu verecek yneticinin Eitim- Bir- Sen yesi olmasnn kendisini endielendirdiini, laik kimliinden dolay hakk olduuna inand doksan puanlk notu alamayacan sylyordu. Eskiehirde grtmz bir retmen AKP iktidarnn Milli Eitim Mdrlnden balamak zere btn ynetici kadrolar deitirdiini ve nceliin Eitim Bir- Senlilere verildiini belirtiyordu. Eitim- Sen yesi okul mdrlerinin grev yapt okullara sk sk mfetti gnderildiini, kendilerinden olmayanlar soruturmalarla taciz ettiklerini, velilerin ve rencilerin gznden drmeye alarak bask altna aldklarn sylyordu. rnein, lise mdrl grevini yrten demokrat, yllarn eitime vermi iki arkadandan biri Douya, dieri Konyann bir ilesine srlmt. Geri, sendikann at davalar sonucunda geri dnmlerdi. Ancak, bu tr yntemlerle kendileri gibi laik kimlikli meslektalarn ellerinden geldiince yldrmaya al yorlard. Aydnda Eitim-Bir-Sene ye olmad iin kendisinin madur edildiini dnen bir retmen, yirmi yllk kariyerine karn kendisine hl nbet tutturulmasn

115

eletiriyordu. Uygulamaya gre yirmi yl retmenlik yapanlarn nbet tutmadn, Eitim- yesi olduu iin adeta cezalandrldn sylyordu. Eitim-Bir- Sen yesi olan retmenlerin cuma namaz nedeniyle derse ge balamasna ses karmayan okul ynetiminin, otobsn karp on dakika ge kalmas halinde bana i aaca endiesine kapldn belirtiyordu. Adapazarnda bir retmen, sadece retmenlere deil hizmetlilere ynelik de bask olduunu, bir okul mdrnn hizmetliyi senin Eitim-Sende ne iin var diye sorguladn anlatyordu. Zorla Eitim-Senden istifa dilekesi alndn iddia ediyordu. Konyada bir retmen, hemen hemen tm okullarn mdr ya da mdr yardmclarnn din retmeni olduklarn, liselerin tamamnda ve ilkokullarn ounda retmenler iin mescit aldn iddia ediyordu. Ayn kentte bir felsefe retmeni laik kimliinden dolay habire srgn edildiinden bahsediyordu. Bu kadar sk yer deitirdii iin aka yollu siz de galiba huysuz birisiniz szmz aa kavuturmak zere okul ynetimiyle ban derde sokan olaylardan birinden bahsediyordu. Grev yapt lisenin giri kapsnda din retmeninin pantolonunun paalarn syrp abdest aldn, bir rencinin retmenin ayaklarna ibrikle su dktn grmt. retmenin namaz kld saatlerde okul ktphanesi kapatlyordu. Bu uygulamalara tepki gsterince din retmeni ibadetime engel oluyor gerekesiyle kendisini ikayet etmiti. Aydnda bir doktor, AKP iktidarnn uygulamalarna kar kan ya da iktidar yanllarnca istenmeyen sendikalara ye olanlarn, birka haftalk rotasyonlarla geici grevle devaml uzak mesafelere gnderildiklerini belirtiyordu. Konyada solcu olduunu ifade eden ve sol sendikal faaliyetlerde aktif grev aldn belirten bir retmen, Konyann merkezine tayini kt halde kent dna gnderildiini, bu nedenle Milli Eitim Mdrl aleyhine dava atn anlatyordu. Sivasta grtmz bir retmen, iktidarn yannda olan kiilere kayrmaclk yapldn, ynetici ya da mdr yardmcs olmak gibi kariyer frsatlar

116

sunulduunu anlatyordu. ktidara ve cemaatlere yakn olanlar iin pozitif ayrmclk uygulandn syleyen bu retmen, Eitim- li olmak bile dezavantaj yaratyorsa, bu bize gre sopal olmasa bile bir eit bask trdr diyordu. Ayn kentte grtmz bir dier retmen, AKP yanda tavr iinde olunmad takdirde tekiletirildiklerinden ikayet ediyordu. Malatyada Atatrk Dnce Dernei yesi bir kii, devlet memurlarnn giderek daha fazla sayda hkmete yakn sendikaya ye olduklarn, aksi halde tayin ve terfilerinin gereklemediini sylyordu. Aydnda bir kamu alan Cumhuriyet gazetesi okuduu iin eflerinden ok tepki aldn, bu gazeteye harcanan her kuruun kurun olarak geri dndn anlatyordu. Yukarda, Anadolu kentlerinde Ramazan aylarndaki basky anlattmz blmde, devlet daireleri, okullar ve niversitelerde Ramazan aylarnda yemek kmadn, hatta oru utmayan bir retmenin okul koridorunda elinde ay barda ile grlmesi zerine hakknda soruturma aldn da belirtmitik. Trkiyedeki sendikal rekabet gznne alndnda, yukarda verdiimiz rneklerin bir ounun sendika yeliiyle balantl olmas anlatlanlarn gvenilirlii hakknda kuku yaratabilir. Ancak anlatlanlarn abartll ya da tek tarafl olduunu dnmemizi engelleyen, pek ok ilde grtmz Eitim-Sen ya da Eitim- yesi retmenlerin benzer ikayetleri sk sk tekrarlamalaryd. Kald ki, iktidara yakn sendikalara ye olmak kiinin slami bir yaam tarz srdrdnn belirtisi ya da iktidara destek olarak yorumlandndan, te yandan Eitim- sendikasnn laik kimlikli retmenlerce tercih edildii bilindiinden, bu ikayetleri salt sendikal rekabetle aklamak yeterli gozkmyor. Dier bir deyi le, grnte sendikal rekabet olarak yorumlanabilecek bu durum, gerekte slamc-laik blnmesinin ve bugnk iktidar dneminde laik kimliktekilere kar yerel dzeyde yrtlen ayrmclk ve basknn da bir gstergesi gibi gzkyor.

117

Hi kukusuz, sz edilen basklarn her yerde sonu verdii iddia edilemez. rnein, Trabzonda grtmz Eitim- yesi bir retmen, kentte siyasetten te akrabalk, arkadalk, dostluk ilikilerinin gl olduunu, basknn mahalleden deil siyasal iradeden geldiini, ancak Trabzondan bir retmenin srlmesinin zor olduunu, o kurumda mutlaka bir akrabas bulunaca iin bu tr uygulamalarn yaplamayacan anlatyordu. Ayn gr, toplandmz salonda bulunan dier retmenler de ifade ediyorlard. retmenlerin yaadklarn syledikleri basklardan salk sektr alanlar da ikayetiydi. Eskiehir Tabip Odas yesi bir doktor kayrmaclktan bahsediyor, AKP yanls olan hastane ynetimine yakn olanlara msamaha gsterildiini, rnein, laik kimlikteki doktorlardan birisi be-on dakika ge kalsa hesabnn sorulduunu, ancak dierleri ie gelmese bile rtbas edildiini iddia ediyordu. Sivasta grtmz bir salk alan, alt hastanede iki- yllk tecrbesi olanlarn mdr ya da mdr yardmclna atandn, Diyanet leri Mdrlnden hastaneye atanan imam hatip lisesi kkenli birisinin nce ambar memurluuna oradan da hastane mdr yardmclna ykseltildiini sylyordu. Ayn kentte grtmz bir dier salk alan, iki aylk szlemeli personellerin bahem ire olarak atandklarn, bu grevi hak etmi olan 20-25 yllk hemirelerin yneticisi yapldklarn belirtiyordu. Konyada bir doktor, rzgara gre davrananlarn kazanl ktn, rnein, iki ien bir arkadann birden namaz klmaya baladn, birka arkadann cemaatlerin sohbet toplantlarna gittiini, bu kiilerin aklarnn idare tarafndan grmezden gelindiini, klinik sorumlusu yapldklarn hatta dner sermayeden fazladan pay aldklarn sylyordu. Eskiehir Kadn Platformu yesi bir hemire, salk sektrnde iktidar yanls MemurSene bal Salk- Senin, alt hastaneyi arka baheleri olarak grdn anlatyordu. Kimi meslektalarna usturuplu davrandklar, usturuplu giyindikleri ve Salk-Sene ye olduklar takdirde iyerlerinde daha iyi pozisyonlarda olacaklar sylenmi, hatta bizim sendikaya ye olmuyorsan da kar sendikaya geme tr telkinler yaplmt.

118

Sivasta grtmz ve kamu salk sektrnde alan bir kii, hastanelerdeki basklardan dolay sendikasn deitirenler olduunu, sebebi sorulduunda sendikamdan istifa etmezsem ya beni atamayacaklar ya da istediim yere gndermeyecekler, gnlm raz deil, ama istifa etmek zorundaym cevabnn verildiini belirtiyordu. Bu tr ikayetlerin, ehir merkezinden ok ilelerde alanlarca dile getirildiini sylyordu. Sivasta grtmz bir dier salk alan muhalif tutumuyla ne kan Kamu Emekileri Sendikas (KESK)e bal Salk Emekiler Sendikas (SES) yesi olmann dezavantaj olduuna dikkat ekiyordu. Herhangi bir ubede eflik ya da mdrlk alabilmek iin ya da ileden merkeze gelebilmek iin muhalif bir rgt olarak grlen SESe ye olmak istenmediini sylyor, SESin Sivasta takribi 500 kiilik ye rakamn bile baar olarak grdklerini belirtiyordu. SESe ye bir arkadana, yelii dnd sralarda bunun kendisi iin iyi olmayaca sylenmiti. Nasl iyi olmaz? diye sorduunda dorudan tehdit edilmemi, ancak SES yelerinin ya da kendini sol siyasi kimlikle tanmlayanlarn merkeze alnmada sknt yaayabilecekleri, rnein, merkezde bir ebeyse kye gitmek durumunda kalabilecei ya da hemireyse servisini deitirip daha youn servislerde altrlabilecei ima edilmiti. Bazen belirli ortamlarda bunu direkt sylyorlar diyordu. Ayn ki inin alt hastanedeki personel ube mdr, grevle ilelere gnderilen aralarn frleriyle salk ocaklarndaki alanlara Salk-Sen yelik formlar gndermi, salk ocaklarn telefonla arayarak bu formlarn alanlar tarafndan doldurulmasn istemiti. Salk ocaklarnda alanlarn her yl szlemelerinin yenilendiini, dolaysyla i gvenceleri olmad iin daha ekingen davrandklarn, sonuta tm bu kiilerin gnderilen formlar imzaladklarn anlatyordu. Biz bunun takipisi oluruz, nk burada bir hukuksuzluk var, bir su ileniyor, hem personel ube mdr tehdit ediyor, hem de kendi grevini ktye kullanyor diyordu. Adapazar ve Trabzonda grtmz avukatlar da benzer ikayetleri dile getirdiler. Adapazar baro yetkilileri, iktidara yakn olmayan meslek mensuplarnn hakszla uradklarn dnyorlard. Adapazarnda bir avukat, resmi dairelerde istihdam 119

edilen avukatlarn tamamnn AKPli olduunu, sol grl avukatlara ayrmclk yapldn iddia ediyordu. Trabzon Barosuna kaytl bir avukat, baro ynetiminin ounluunun mam Hatip kkenli olduunu ileri sryordu. Baro gibi sekin bir yerde bile dini duygularn mesleki etiin nne getiini belirtiyor, baroya gelen devlet dairelerine ait dosyalarnn iktidara yakn ve dini yn ne km hukuk brolarna verildiini belirtiyordu. Bu kiilerin byk kamu iletmelerinin toplu dosyalarn alarak trilyonlarca lira kazandn, bu kazanc gren gen avukatlarn da birer AKP'liye dntn, baro ynetiminde yer alarak bu dosyalardan bir ksmnn kendilerine gitmesini saladklarn ifade ediyordu. Gen bir avukatn Trabzonda i almak istiyorsa imam hatip kkenli baro ynetimiyle grnmesi gerektiini belirtiyor, bunu halk da destekliyor, AKP'li avukatlarn hakim ve savclar zerinde etkisi olur dncesiyle insanlar ilerini bunlara veriyorlar diyordu. ktidara yakn sendikalarn yesi kamu grevlilerinin ynetici olduklar devlet dairelerinde trbanl memurelere kolaylk saland da duyduklarmz arasndayd. Hastanelerde, okullarda ve belediyelerde trbanl alanlarn yaygnlat iddia ediliyordu. Denizlide bir kadn retmen, grev yapt okula bir retmenin trbanla geldiini, kendisini uyarmas zerine bu retmenin ei tarafndan tehdit edildiini sylyordu. Okullarda klk kyafet konusunda ynetmeliklere uygun davranma konusunda tavr alan memurlarn iktidarn atad okul yneticileri tarafndan cezalandrldklarda belirtiliyordu. rnein, Eskiehirde Eitim- yesi bir kadn retmen, ak lise snavlarna ba kapal girenler hakknda tutanak tuttuunu, ancak hukuku uygulad iin tebrik edileceine oturduu yere uzak, yeni alm bir ana snfna srgne gnderildiini anlatyordu.

120

Malatyada Eitim-Senli bir retmen klk-kyafet konusunun yalnzca kendilerini deil rencileri de etkilediini belirtiyordu. Talim Terbiye Kurulunun onaylad kitaplarda mini etek giyen kzlarla ilgili iddeti zendirici blmlerin yer aldn, trbann yaygnlatrlmaya alldn, bu ve benzeri uygulamalarn okullarda atma ortam yarattn sylyordu. Kayseride bir retmen, kz rencilerin baz retmeler tarafndan ksa kollu giymemeleri konusunda uyarldklarn, hatta bunun velilerin ikayetine yol atn sylyordu. Denizlide bir kadn retmen, meslekta bir baka kadn retmen hakknda Zaman gazetesinde bir haber ktn, bu retmen aleyhine okul duvarlarna kfrl cmleler yazldn, olay bir rencinin stlendiini, ifadesinde Zaman gazetesinden etkilendim dediini anlatyordu. le savclna bu olay hakknda soruturma talebinde bulunulmu, savc kendisini ararak arkadan ikayeti olmamas konusunda ikna etmesini istemiti. Aydnda bir mhendis, okullardaki eitimin rencileri de etkilediini, dini konularda aralarnda ayrmaya neden olduunu belirtiyordu. Olu ile fizik kitaplar okuyup tarttklarn, ancak einin kendisini ocuklarla bunlar konuma, sonra okulda sorun yayorlar diyerek uyardn anlatyordu. Einin bu uyars hakl km, bir keresinde okuldan kendisini aram lar, gittiinde olunun aladn grmt. zel bir okulda okuyan olu doaya bakla ilgili grlerini sylemi, bunun zerine drt arkada tarafndan tartaklanmt. Laik kimlikli retmenlerden duyduklarmz arasnda bizi en ok dndren konulardan biri de, kimi retmenlerin okullardaki tutumuna ilikin anlatlan hikayelerdi. stanbul, Sultanbeylide bir lise rencisi, retmenlerinden bazlarnn laikler ve dier farkl kimliktekiler hakknda nyargl konutuklarndan sz ediyordu. rnein, tarih retmeni tarihi konular yerine ou kez Snni Mslmanlk hakknda bilgi veriyor, stanbulun fethini anlatrken Hristiyanlardan dangalaklar, geri zekallar diye bahsediyordu.

121

Ba ak kadnlar kpeklere benzetiyor, onlarn da kpekler gibi balarnn ak olduuna dikkat ekiyor, Allah kpee akl vermemiken onlara verdii halde kullanmasn bilmediklerini dnyordu. Laikleri materyalist, Allah grmedim, inanmyorum diyen kiiler olarak tanmlyor, komnist olduklarndan, Atatrkn resimleriyle kendilerini savunmaya altklarndan sz ediyordu. Bu szlerinden cesaret alan bir renci, ba ak kadnlara kz denmesini neriyor, bir dieri laikler iin dinsiz imanszlar yaktrmasn yapyordu. Biyoloji hocas Sivastaki Madmak Oteli olayna karanlarn cezaevinde cezalarn ektiklerini, te yandan yaklanlarn yanarak cezalarn ektiklerini sylemiti. Bir keresinde retmenlerin bu szlerini snfta gizlice kaydetmi, ancak annesi bann derde girmesinden korktuundan kaytlar silmiti. Bizimle konuurken kendisinin de korktuu belliydi. Okuduu okulun ismini vermiyordu. Takma adyla bize mesaj atan Erzurum Atatrk niversitesi rencisi bir gen, staj yapt okulun mdr muavininin Alevileri eytan blc ve ateist olarak tanmladndan bahsediyordu. Erzurumda CHP il rgtnde aktif Alevi bir hanm, lise andaki ocuklarnn derslerde retmenlerin Aleviler aleyhinde konumalarndan ikayet ettiklerini belirtiyordu. ocuklarnn gittii okullarn isimlerini dahi veriyordu.49 Olunun tarih retmeni Aleviler aleyhinde konuurken olu dayanamam, kendisinin de Alevi olduunu, Alevilerin hi de anlatld gibi olmadklarn sylemiti. retmeni bunun zerine abdest alp almadklarn, oru tutup tutmadklarn sormutu. retmenden cesaret alan snftaki dier renciler dediklerine katlm, varlan sonucu Aleviler byledir hocam diyerek zetlemilerdi. Ayn tarih hocas, kznn okuduu snfta Alevilik sapk bir dncedir demi, kz mdahale etmiti. Ertesi gn retmenle konumaya giden bu hanm, hocam, Erzurumu biliyorsun, Erzurumun Alevilere bak asn da biliyorsun, sen bir
49

ddiay dorulatmadmz iin bu okullarn isimlerini belirtmiyoruz.

122

eitimcisin, bu szler sana yakyor mu? demiti. Olay, retmenin zr dilemesiyle kapanmt. Denizlide bir Alevi, pek ok Alevi ailenin ocuklarna okulda kimliklerini sylememelerini tembih ettiklerini, ocuklarn Alevi olduklar anlalmasn diye Ramazanda oru tuttuklarn, birka yl nce bir Alevi arkadann ocuunun ezbere dua bilmedii iin din dersi retmeni tarafndan dvldn, retmenlerin Alevi ocuklar herkesin nnde rencide etmek iin zellikle namaz klmaya ardklarn anlatyordu. Malatyal bir iadam, Alevi bir arkadann kzna okulda sra zerinde namaz kldrldn, kzn bu nedenle psikolojisinin bozulduunu aktaryordu. Malatyada bir yerel gazeteci, 2007 ylnda kentte misyonerlerin ldrlmesi olayndan sonra bir tandnn kzndan tarih retmenin slamiyeti kabul etmeyenleri ite byle keserler dediini duymutu. Bu kentlerden birinde50 grtmz bir gencin hikayesi ise, sorunun Alevilikle mi orula m balantl olduunu kestiremesek de, Anadoluda duyduklarmz arasnda en rahatsz edici olanyd. Bu gen isizdi. Taeronlara yaranabildii gnler inaatlarda al yordu. Hayatnn yn, niversitedeki bir hocasyla olan tartma sonucunda deimiti. Bir gn hocas snfta notuna itiraz ettii iin yanna arm, yaklatnda kendisini eliyle iterken dersten nce sigara itiini ve dolaysyla oru tutmadn fark edip, ekil ulan, beni sana dokunmaya mecbur ettin, orucum mekruh oldu demiti. kan tartmada dayanamayp hocasna yumruk atmt. nce karlkl ikayet dilekeleriyle, sonra araya girenlerin telkinleriyle olay kapanm, ancak niversiteyi brakmak zorunda kalmt. Batmanda grtmz bir retmen, kentin radikal slami gruplardan Hizbullahn merkezi olduunu hatrlatyor, on yl nce bu grup iinde yer alan birok rencinin bugn retmen olarak grev yaptn belirtiyordu. Bu retmenlerin aferin, ahlakl yetieceksin tr cmlelerle kz rencilerin rtnmesini tevik ettiklerini, grev yaptklar snflarda kz rencilerin rtnmeye baladn iddia ediyordu.

50

Kimlii tannabilir ekincesiyle kentin adn vermiyoruz.

123

Konyada bir retmen okul ynetimlerinin mescit amak iin fiili durum yarattklarn, tepki gelmezse uygulamay yaygnlatrdklarn sylyordu. stanbul Sultanbeylide grtmz bir Alevi, civardaki okullarda mdr, mdr muavini gibi st kadrolardaki grevlilerin tamamen iktidara yakn kiilerdenolutuunu, Alevi olduu bilinen olunun retmenlerin kt muamelesine maruz kaldn, Alevilere kar retmenlerin nyargsnn ocuklarn notlarna da yansdn, bu nedenle okullarda Alevi olduunu saklayan ok sayda renci olduunu ileri sryordu. Malatyada Eitim-Senli bir retmen kimi meslektalarnn derse girerken selamn aleykm dediklerini, Alevi rencilerin bu hitap ekline kar kp, retmenim, snfa girerken 'gnaydn' demeniz daha doru olmaz m, siz bize 'selamn aleykm' dediinizde biz de ideolojik davranp, 'merhaba yolda' desek nasl bir tavr gsterirsiniz? diye sorduklarn anlatyordu. Bu retmenlerin mfredatta olmad halde hadis mealleriyle Alevilerin de eskiden balarnn rtl olduunu anlattklarn, bu yolla Alevi rencilere balarn rtmeleri dorultusunda bask yapldn, rencilere Kuran datldn iddia ediyordu. Batmanda gen bir kadn retmen stajyerken eitim kursunu denetleyen bir mfettiin retmen adaylarna, kadnlarla erkeklerin eit olmadn sylediini aktaryordu. tirazna cevap olarak mfetti, kadnlarn okumasna ve meslek sahibi olmalarna kar olmadn, ancak bunun koullar olmas gerektiine inandn belirtmiti. Koullarn ne olduunu sorduunda, kadnlarn srf kz okullarnda okumalarna, sadece kadnlara hizmet verecekleri jinekoloji gibi dallarda eitim almalarna, sadece kadnlarn altklar iyerlerinde al malarna taraftar olduunu sylemi, otobslerin kadn ve erkekler iin ayr ayr olmasn savunmutu. Ayn mfetti, baka bir ilde milli eitim mdr olmutu. Bu gen retmen, cemaati dedii retmenler arasnda kadnlarn elini skmayanlar olduunu sylyordu. Geen yl kadn retmenlerin beyaz nlk giymeleri iin talimat gelmiti. Bu talimatn nedenini sormu, kadn retmenler dar

124

pantolon giydikleri iin erkek renci ve retmenlerin tahrik olabilecekleri sylenmiti. Bunun zerine, erkek arkadalar da dar pantolon giyiyorlar, acaba ben de tahrik olabilir miyim? demiti. Bu olay, grtmz odadaki tm retmenler doruluyordu. Uygulama sadece kadnlar kapsamaya ynelik olduu iin hep birlikte kar kmlar, kadn retmenlerin hibiri bu talimat yerine getirmemiti. Adapazarnda Eitim-Sen yesi bir retmen, Sapanca Eitim, Kltr ve Dayan ma Dernei adl bir kuruluun okullarda peygamber efendimize mektup yazma konulu bir yarma dzenlediini, amacn eitim yandaki rencileri belirli al malara sevk etmek olarak akladn, yarma ilannn belirlenmi bir tarihe kadar dernee elden teslim edilmesi talimatyla okullara le Milli Eitim Mdr imzasyla gnderildiini belirtiyordu. 51 Bu anlatlanlar, AKP iktidarnn devletin en kilit noktalarna atad yneticilerin yansra illerdeki kamu alanlar arasnda da ciddi bir kadrolamaya gittii iddialarn dorular gzkyor. Kadrolama konusu partinin st ynetimine ne zaman yanstlsa nemli kurumlara kendi grlerine yakn olan ve birlikte rahat alabilecekleri kiileri atamalarnn doal olduu belirtildi. Bat demokrasilerinde de gndeme gelen bu uygulama anlalabilir. Ancak, illerdeki brokratik kadrolar da kapsamas, okullara, hastanelere ve dier devlet dairelerine atanan yneticilerin ounun partililer ya da partiye yakn olanlardan olumas, eer doruysa, liyakat esaslarna ve demokratik normlara aykr bir durum ortaya karyor. Gerek tarihte gerekse gnmzde tek parti rejimlerinde rastladmz bu durum, devletin gcnn kullanlarak iktidardaki tek partinin ideolojisinin de yaygnlatrlmasn amalar. Bu adan bakldnda her ne kadar Trkiyede bir tek parti rejimi yoksa da, AKP iktidarnn bylesi bir kadrolamaya gitmesi, aada anlatacamz dini cemaat

51

Bu resmi yaznn bir kopyas bize de verildi.

125

faaliyetleri ile de birleince, partililerin ve dini cemaatlerin muhafazakar bak asnn toplumda giderek yerlemesine yol amakta gibi gzkyor. zellikle, eitim sistemi iindeki kimi retmenlerin yukarda aktardmz grleri ve farkl kimliktekilere kar tutumlar, yetitirdikleri genlerin gnmz demokrasilerinin en nemli zelliklerinden biri olan ok kltrlle ve zgr dnceye saygl olmayacaklar kaygsn da yaratyor. II. YAAM TARZINA MDAHALE: K VE KL MEKANLAR
1999 ylnda yrtlen bir anket almasna gre Trkiyede halkn yaklak %66s, bir insan Allaha ve Peygambere inand takdirde iki ise bile o kiiyi Mslman addedeceklerini belirtmilerdir. Bu konuda fikri olmayan ya da soruya cevap vermeyen %7lik kesim darda brakldnda, aksini belirtenlerin oran %27dir. Ali arkolu ve Binnaz Toprak, Trkiyede Din, Toplum ve Siyaset, TESEV Yaynlar, 2000.

Anadoluda gittiimiz kentlerin ounda iki iilebilecek mekanlar ya hi yoktu, ya kent dndayd, ya da kent dna tanmalar iin belediyelerce karar alnmt. Tek istisna turistik otellerdi. stanbulda bile, Sultanbeyli semtinde, iki iilebilecek lokanta ya da bar olmad sylendi. Belediyelerin iki ruhsat vermedii, hatta iki satan bfelerin eskiden ruhsat alm olanlarla snrl kald, yeni mracaatlarn geri evrildii i ittiimiz ikayetler arasndayd. Nitekim, uluslararas perakende lm irketi Nielsenin verilerine gre, Trkiyede 2005 ile 2008 ylnn ilk eyrei arasnda spermarketler hari alkoll iki satan bfe ve bakkallarn yzde 13.9 azald gzkmekte.52 ou kentte, gemite sosyal yaamn daha renkli olduu, fuar alanlarnda ya da belediye parklarnda ailecek gidilip iki iilebilen nezih yerler bulunduu, retmen Evleri ya da Devlet Demiryollar lokalleri gibi kamuya ait mekanlarda iki iilebildii, bfelerde rahata iki satld, dnlerde ve resmi davetlerde iki ikram edildii anlatld.

52

Milliyet, 21 Ekim 2008.

126

ki yasa ne zaman gndeme gelse bask ve otoriterlikle zdeletirilmi ya da toplumsal muhalefetle karlamtr. Tarihte bilinen rnekler arasnda Osmanlda IV. Murat dnemi, okul ocuklarnn hafzasnda bile sadece iki yasayla anlr. Amerikan tarihinde 1920-1933 aras, prohibition denen ve iki yasann uyguland baskc bir dnem olarak bilinir. Yakn tarihimizde iki yasa 1920de Birinci Meclisin Men-i Mskirat Kanunu ad altnda bir yasay karmasyla gndeme girmi, Cumhuriyet kurulduktan yl sonra, 1926da yrrlkten kalkmtr. Yasa kmadan nce Meclisteki tartmalar, yasann oylamasnda olumlu oylarla olumsuz oylarn eit olmas ve teklifin ancak meclis bakannn oyuyla kabul edilmesi 1920lerde bile iki yasana kar ne denli muhalefet olduunu gstermektedir.53 AKPli belediyelerce kimi yerlerde uygulanan iki yasann abartld, AKP hkmetini eletirmek iin kastl olarak gndemde tutulduu, iki sala zararl olduu iin tketiminin kstlanabilecei v.b. grlere katlmadmz ve iki yasan bask unsuru olarak grdmz belirtelim. Yaam tarzna bu tr mdahaleler ada toplumlarda oktan geride kalmtr. Gnmzde grdmz rneklerin ou slam hukukuyla ynetilen lkelerdir. Bu adan bakldnda, Trkiyede dini duyarllklaryla bilinen Refah ya da AKP gibi partilerin iki yasa uygulamasnn laik kesimi tedirgin etmesinin kanlmaz olduunu dnyoruz. ki yasann Trkiye toplumunun giderek slamlatrld dorultusunda zaten mevcut olan kayglar daha da oaltt, baka yasaklarn da gndeme girebilecei korkusunu tetikledii, Anadolunun yaamn dntrecek zgr ortamlar yaratlmasn engelleyip muhafazakarl ve nyarglar pekitirdii kansndayz. Bu yasan, yukarda Anadoludaki kadnn konumunu incelerken bahsettiimiz trde bir kentsel dnmn, kamu yaamnn kadnl-erkekli ok renkli olduu kentsel yaplarn olumasnn nne set ektii grndeyiz.

53

Bkz: Onur Karahanoullar, Birinci Meclisin ki Yasa: Men-i Mskirat Kanunu, Phoenix Yaynevi, 2008, 89-90.

127

Ayn zamanda bu tr bir yasak hem bireysel zgrlklere hem de farkl yaam tarzlarna kar hogrszl sergilemekte, iki iilen mekanlar sarholuk ve iddetle zdeletirmekte, kamusal alanlarda iki imenin bir adab olduu bilincinin yerlemesini nlemekte, iki ienlere kar toplumsal bir tepkinin olumasna yol amaktadr. Yaam tarzlarna mdahaleye zellikle trban konusunu gndeme getirerek kar kan AKP ynetiminin bu tr bir yasa desteklemesini elikili buluyoruz. Erzurumda bu konuda grtmz kiiler, kentte tek bir ikili lokanta olduunu, onun da Ramazanda kapandn, ikili bir mekan iin belediyeye bavuranlara seni ahsen tanyoruz, yanl bir i yapmayacan biliyoruz, ancak bu tr eyler burada gitmez diyerek izin verilmediini akladlar. Grtmz pek ok kii, iki imek isteyen Erzurumlu erkeklerin kentin dndaki kayak merkezine giden yolda araba iinde iki itiklerini syledi. Gerekten de, kaldmz otelin yolu stnde olan bu yolda, kenara park edilmi ve iinde iki iilen otomobilleri biz de grdk. Erzurumun daha muhafazakarlatn dnenler, eitim grm ou Erzurumlunun baka kentlere g ettiini, Erzurumdaki sosyal yaamn otuz-krk yl ncesine gre daha renksiz olduunu , rnein, 1970li yllarda Erzurumda drt be tane trk dinlenebilecek gazino ya da bir o kadar ikili lokanta varken imdilerde gidilebilecek pek bir yer kalmadn belirttiler. Kayseride iki iilebilecek tek lokanta kentin neredeyse dndayd. Lokantaya gittiimizde mteriler arasnda kadn yoktu. Kayseride geceleri rencilerin gittii bir trk evinde niversiteli kz ve erkek renciler ay eliinde eleniyorlard. Trk evinin sahibi mteaddit defalar iki ruhsat iin bavurmu, ancak bavurular her seferinde geri evrilmiti. Kendisine kent dnda bir yer amas tavsiye edilmiti. Trk evinde grtmz bir gen eskiden anne-babasyla baheli bir evde oturduklarn, yirmi be kiilik ikili masalar kurulduunu, emniyet mdrlerinin, valilerin bu davetlere katldn belirtiyor, o zamanlar oturup kalkmalarmz daha seviyeliydi, gittike yozlamaya balad, o bahenin iindeyken dardaki her yeri, o ortam gibi zannediyorduk diyordu.

128

Kayseride yerel bir televizyonun ynetimindeki bir kii, eskiden Smerbank ile eker ve Tayyare fabrikalarnn tesislerinde balolar verildiini, yazlk sinemalar olduunu, ehir Kulbndeki ikili lokantaya kadn-erkek gidildiini, buna benzer birka lokanta daha olduunu sylyordu. Alevi mahallesinde grtmz bir ii, kentte araba iinde bile iki imenin yasaklandn, oysa eskiden parklarda dahi iilebildiini sylyordu. Bir kadn akademisyen Kayseride genlerin gidebilecei ve iki iebilecekleri ne bir bar ne de kafe olduunu, kendisinin bile bakkala gidip iki alacak olsa poetten grnecei iin ekineceini, iki bulunabilecek bir iki mekann kadnlar asndan uygun olmadn belirtiyor, elenmek istediimizde Kapadokyaya, rgpe gidiyoruz diyordu. Ayn kentte bir retmen, iki iip elenmek isteyen erkeklerin stanbula apknla gittiklerini sylyordu. Bir kz renci, aabeyinin stanbula gittiinde bir Kayserililer gecesine davet edildiini, elerini getirmeyeceklerini dnerek geceye bir arkadayla katldn, ancak gelen davetlilerin eleri yanlarnda olduu gibi ok modern, ak giyinmi, makyajl hanmlarla karlamasna hayret ettiini anlatyordu. Trabzonlu bir avukat, eskiden ou kokteylde iki sunulurken giderek azaldn, itiini bildikleri insanlarn artk iki imekten ekindiklerini sylyordu. Bu konuda yle bir bask var ki, kariyerleriyle balantl olduundan, kadnlardan ok erkekler zerinde younlam durumda diyordu. Trabzonda CHP il ynetiminde bir kii, ok iyi tandklar ki ilerin AKP hkmetiyle birlikte deitiklerini, rnein, elerinin balarn kapattklarn, toplantlarda eskiden iki ienlerin imdi imediklerini sylyordu. Ynetimi AKPye yakn olan Baro'nun yemeine davet edilmiler, emekli retmen olan eiyle birlikte katlmt. Yemee AKP il bakan yalnz gelmiti. Davetiye eli olduu halde gelen iadamlarnn da yanlarnda eleri yoktu. Yemek servisi balamt. Baktm, meyve suyu, meyve suyu, meyve suyu, bana rak getirin dedim, ok iki imem ama orada o duruma bir tepki olsun diye istedim diyordu. Yanndaki iadam ahbabyd. AKPli olmas mmkn deildi, ada biriydi, ama AKP il bakan olaca sylentisi dolayordu. Einin neden yemekte

129

olmadn sormu, umrede olduunu renmiti. Neden imiyorsun diye sorduunda antibiyotik aldn sylemiti. Yani bylesine bir bask var diyordu. Konyada belediyeye ait bir fuar yerinde 45 yllk ikili bir lokantann sahibi, Allah sizi inandrsnlar eliinde, ay boyunca lokantasnn giri kapsnn her iki tarafnn polis kordonuna alndn, lokantaya giren her mteriden kimlik sorulduunu, sonunda lokanta binasnn belediyece ykldn anlatyordu. Ancak inat etmi, Konyay ziyaret eden ok sayda turist olmasn gereke gstererek Kltr ve Turizm Bakanl izniyle bir baka ikili lokanta amt. Grtmz bir retmen, bu lokantann sahibinin anlattklarn doruluyor, fuarn iindeki gazinolarn yklp ehrin dna tandn, vatandalarn otobslerle oraya gitmeleri mmkn olmadndan kentte iki iilebilecek hemen hemen hibir mekann kalmadn anlatyordu. Konyada bir dier retmen, ikili yerlerin kent dndaki otogar civarna tanmasna karar verildiini, o blgenin belediye bakannn bu karara da itiraz edip televizyondan buradan da kalksn dediini belirtiyordu. Konyal bir iadam, iki ien insanlar olduklarn, arada bir iki iebilecekleri bir yere gitmek istediklerini, ancak niversite restoran ve Daclk Kulb dnda gidilecek yer olmadn, belediyenin ikili bir yer almamas iin elinden geleni yapacan sylyordu. ki konusunda skntmz var diyordu. Muayenehanesinde grtmz Konyal bir doktor, kentte grev yapan doktorlarn bu konu yznden ayrtklarn, rnein, 14 Mart Tp Bayramnda verilen davette iki ikram edilmedii iin gitmediklerini, dini yaam tarz olmayan arkadalaryla beraber turistik bir oteldeki etkinliklere katldklarn anlatyordu. Konya retmen Evinde de iki yasaklanmt. Konutuumuz bir retmen iki yasann kaldrlmas iin ok uramt, ancak Milli Eitim Mdr Konyada retmen Evinde iki iirten adam dedirtmem kendime demiti. Grtmz kiilerin tm, Konya halknn ikili yerlere tepki gsterdii dorultusunda yerel ve ulusal basnda kan haberlerin gerei yanstmadn, bu konuda ynlendirme olduunu iddia ediyorlard.

130

Gerekten de, bu tr bir ynlendirmeye biz de tank olduk. Cemaatlere yaknlyla bilinen Yeni Konya isimli yerel gazete, kente gittiimiz 3 Nisan 2008 tarihindeki saysnda Dikkat! Kartel Medya Konyada balyla, yaygn medya organ, ehirde ur haline dnen ikili yerlerle ilgili ynlendirme haber yapmak zere ehre geliyor iddiasnda bulunmutu. Ayn haberde bu yaygn medya organnn ikili yerlere mahalle basks konsepti ile aleyhte kampanya balataca, bu yerlere vatandan gsterdii tepkiye ramen yaygn medyann ikili yerleri koruyan tavr dikkat ekiyor denmiti. Hem aratrmaclarn kimlii hem de aratrmann amac hakknda yanl ve kastl olduunu dndmz bu haber, ayn zamanda bizleri hedef gsteriyordu. Haberin kendisi, Konyada bu konudaki mahalle basksnn tipik bir rneiydi. Sivasn en byk turistik otelinde iki servisi yoktu. ki iilebilecek hemen hemen tek yer Sanayi Odas Bakannn gl kiiliinden dolay kotarabildii Sanayi Odasnn atsndaki lks lokantayd. Ancak, grtmz bir retmen, Sanayi Odas lokantasna herkes gidemedii iin, gidebildikleri tek yerin niversitenin misafirhanesi olduunu belirtiyordu. Alevilerin oturduklar Ali Baba mahallesindeki yollarda otomobil iinde imek yasaklanmt ama gene de yasak deliniyor, iki imek isteyenler arabalaryla Ali Babaya gidip gizlice arabada iiyorlard. Denizli Belediyesi, ikili lokantalarn kentin dndaki tabakhane blgesine tanmalarna karar vermiti. Lokanta sahiplerinin blgedeki pis kokudan dolay o civarda lokanta olamayaca itirazlarnn hibiri fayda etmemiti. Denizlide grtmz bir kadn retmen, ikili mekanlarn kent dna tanmasn eletirdii, rencilere cihat arlar yapan ve intihar komandosu olmay ven kitaplarn datlmasn ortaya kard iin telefonla tehdit edildiini, olunun cevap verdii telefondaki ki inin anann boynunu keseceiz dediini, bu nedenle iki kez Terrle Mcadele ubesine giderek sorgulandn anlatyordu. Denizlide grtmz bir retim yesi, bir yandan Pamukkaleye gelen turistleri kente ekebilmek iin eitli yollar aranmasn, br yandan ikili yerlerin yasaklanmasn elikili buluyordu. Denizlili bir Alevi hanm, kadn arkadalaryla

131

kentteki bir ikili lokantaya sk sk gittiklerini, ancak geen gn eiyle gittiklerinde kapsnda alkolszdr yazsn bulduklarn anlatyordu. Ayn kentte bir kadn retmen, eskiden bira satlan retmen Evinde alkoln artk tamamen kaldrldn sylyordu. Bir iadam, valinin ya da Ankaradan gelen bakanlarn bulunduu toplantlarda eskiden iki ikram edilirken imdi yalnzca portakal suyu verildiini sylyordu. Ancak, gittiimiz tarihte iki yasa henz yrrle girmemi olduu iin, davet edildiimiz saz airleri eliindeki bir iir dinletisinin gerekletii kafede, iki iilebiliyordu. ki yasa Balkesirde de gndeme gelmiti. Grtmz bir esnaf odasnn yetkilisi, eskiden kentteki Atatrk Parknda be ikili mekan olduunu, ancak parkn yeniden dzenlenecei bahanesiyle hepsinin kapatldn anlatyordu. Belediye Bakan iki yasa koymayacana sz vermiti. kili yerlerin neden kapatld sorulduunda, kimsenin inanmad bir gereke gsteriyor, mal sahibi ikisiz yapt diyordu. imdilerde parkta sadece bir kafe ve bir ay bahesi kalmt. amlk denilen yerde iki ikili mekan olduunu, ancak o blgede de yeni dzenleme yaplacan duyduklarn anlatyordu. Belediyeyle, hkmetle ii olanlar byle yerlerde grnmek istemiyorlar, iki iebilmek, elenebilmek iin grnmeyecekleri yerlere gidiyorlar diyordu. Adapazarnda elerle, dostlarla gidilebilecek ikili lokanta, iki retmen Evinden birinin st kat dnda, ancak Sapancaya gidildii takdirde bulunabiliyordu. Ya da, Adapazar Eitim- temsilcilerinden bir retmenin dedii gibi, evlerin balkonlarnda. Ayn retmen, kamuya ak mekanlarda iki itiinizde baklar hissedersiniz diyordu. Ve ekliyordu: imizdeki Malezya. Oysa, Adapazarnda yerel bir gazetenin sahibi, burada 80 ncesi hangi lokantaya gitseniz, bana kuru fasulye ver deseniz, yannda da 15lik bir rak isteseniz, her yerde bulurdunuz diyordu. Adapazar Kadn Emeini Deerlendirme Vakfndan bir yetkili, eskiden burada kadn kadna lokantaya gider, len biramz iip kardk diyordu. Adapazarl bir esnaf, iki imenin son on ylda gletiini dnyordu.

132

Malatyada Atatrk Dnce Derneinden bir yetkili, dernek olarak verdikleri ikili kokteyllere kentteki devlet grevlilerini de davet ettiklerini, ancak eskiden iki bardaklarn garsonlar dolatrrken imdilerde iki masasnn bir baka odaya konulduunu, kokteyle gelen kimi davetlilerin iki olduunu grdklerinde cin arpm gibi geri dndklerini anlatyordu. Son zamanlarda ikili lokallere kapatlma ya da iki satmama dorultusunda bask yapldn ekliyordu. Malatya Belediye Bakannn kendisi de ikili davet yapmyordu. Malatyal bir renci, halktan ikili yerlerin kapatlmas iin bir istek gelmemesine ramen, yukardan ruhsat verilmediini belirtiyordu. Genlerin gittii Malatyadaki trk barda iki veriliyordu. Malatyal Alevi bir iadam, kentteki drt-be ikili lokantaya eiyle birlikte gidebildiini, ancak bunun Malatyada pek ho karlanmadn sylyordu. Malatya CHP il rgtnden bir yetkili, kentin sosyal ynden en geri yerlerden biri olduunu belirtiyor, mesela ikili yerler ta ehrin dndadr diyordu. Alkoll lokaller belediyenin ald kararla kent dna tanmt. Bir iadam, Malatya Mteahhitler Derneinde iki verilip verilmediini sorduumuzda, yle bir ey yapmamz halinde bir dahaki etkinliimize ne gelen olur, ne giden, yneticilerden kimse gelmez diyordu. Kentte ikili lokantalarn olduunu, ancak devlet grevlilerinin bu lokantalara gitmelerinin artk kesinlikle bittiini belirtiyor, lokantada iki verildiini grseler teker teker brakr giderler diyordu. Ayn gzlemi Sivasta konutuumuz bir sivil toplum yneticisi de doruluyordu. Yakndan tand Sivas brokrasisinde gnlk hayata iki ien yetkililerin bile resmi resepsiyonlarda ikiden uzak durduklarn belirtiyordu. Eitim-Sen yesi bir retmen, Malatya retmen Evinde eski mdr dneminde iki verildiini, ancak AKP iktidara geldikten sonra mdrn grevden alndn, yeni mdrn ikiyi yasakladn sylyordu. Eski mdr hakknda Malatya retmen Evini meyhaneye dntrmtr dendiini de duymutu. Malatyada medyada alan bekar bir gen kadn, iten ktktan sonra arkadalaryla bir yerlerde bireyler imenin Malatyada mmkn olmadn sylyordu. Doum gnlerinde arkadalar ile gidip yle dans edip, rahat rahat terleyebilecekleri

133

mekanlar olmadndan, hasbelkader byle bir ortama gitse bile etrafnda oturanlara gre davranmak zorunda olmaktan ikayet ediyordu. Tabii bir de gs dekoltesi sorunu olduunu belirtiyordu. stanbuldan kente ilk geldiinde arkadalaryla beraber ak olan bir ikili lokantaya gittiklerini, bunu haber alan mdrlerinin ne iiniz vard orada, baka yemek yiyecek yer bulamadnz m tr tepkisine maruz kaldklarn anlatyordu. Mdr, yan masalarda erkekler iki iiyorlar, sen de orada oturuyorsan birazdan arabalarna binip gidecekmisin gibi bir ey dnyorlar herhalde demiti. Bu cmlenin yalnz bir kadna ynelik en i bakn ifadesi olduunu dnyordu. Batmanda iki konusunda DTPli belediyenin uygulad yasak yoktu. Ancak, eskiden 3-4 ikili lokanta varken tek bir otel dnda kentte iki iilebilecek yer kalmamt. kili yerlere dinciler tarafndan saldrlar olduundan, gemite Hizbullah rgtnn ikili bir yeri bombaladndan, iki satan mekanlarn tehdit edildiinden, korkudan tek tek kapatldklarndan bahsedildi. Buna ramen, grtmz DTPli belediye bakan bu korkuyu silmeye kararl gzkyordu. Bizi, kentin ana bulvarnda o gn alacak olan bir ikili lokantann, kendisinin de katlaca kokteyline davet etti. Gen bir kadn retmen, kentteki retmenler Evinde eskiden yaplan iki servisinin kalktn, takip edildikleri ve mimlendikleri iin bfelerden bile iki satn alamadklarn, rahatsz edilmeden iki satn alnabilecek tek yerin Migros olduunu sylyordu. Buras Konya gibi diyordu, herkes bunu el altndan yapyor. Eskiehirde iki iilebilecek pek ok lokanta ve cafe-bar vard. Ancak, AKPli olan Tepeba ve Odunpazar belediyelerinde ikili yerlere ruhsat verilmesinin zorlat sylendi. Eskiehir Kadn Platformu yesi bir hanm, kente tepeden bakan ahintepede arabasnda iki ienlere polisin derhal ceza yazdn belirtiyordu. Eskiehir Atatrk Dnce Derneinden bir yetkili, kamuya ait ikili mekanlarda azalma olduunu, rnein, eskiden ok gzel geceler, elenceler, dnler yaplan Devlet Demiryollarna ait lokalde bildii kadaryla nce ikinin kaldrldn, daha sonra tmyle kapatldn anlatyordu. Eskiehir Eitim- yesi bir hanm, eskiden

134

retmen Evinin bahesinde bira itiini, ancak AKP iktidaryla birlikte hem bahedeki hem de pastanesindeki iki satnn yasaklandn sylyordu. Aydnda iki konusunda bir sorun gzkmyordu. Aydnda grtmz bir retmen, kentteki ikili lokantalara kadnlarn eleriyle birlikte gittiklerini sylyordu. CHP il rgtnden bir yetkili, Ramazanda bile Aydnda ikili yerlerin ak olduunu ve hibir tepki ekmediini anlatyordu. Buna karlk, hemen hemen her ilde bir kprnn br taraf hikayesi duyduk. rnein Kayseride kprnn br taraf Boazkpr ve Kapadokya blgeleriydi. Pazar gnleri Kayserili ailelerin kaabilecekleri tek yer olmutu. Kpry getikten sonra kadnlar balarn ayor, ailecek br taraftaki ikili lokantalarda yemek yeniyordu. Kayserideki bir kadn dernei yesi, Kayseride trbanl kadnlarn bile Nevehire gittiklerinde balarn atklarn, diskolarda dans ettiklerini sylyordu. Ayn gzlemi Erciyes niversitesinde grtmz bir kadn retim yesi de doruluyordu. Otobsteki bartl bir hanmn kpry geer gemez bartsn karttna tank olmutu. Kayserili eraf ya da iadamlar hafta sonlar gittikleri iftlik evlerinden bahsettiler. Orada yanlarnda eleri olmadan engi oynatp iki iiyorlard. Bir taksi fr, bu konuda bir ansndan bahsediyordu. Ei ve bir komu hanm Mersine bir akraba ziyaretine gitmilerdi. Elerini almak iin komu hanmn kocasyla birlikte Mersine gittiklerinde akrabann balkonunda bir iki sofras kurulmutu. Komusu iki bardan eline her aldnda ieri kayordu. Sebebini sorduunda, balkonda itii takdirde etrafta tesadfen bir Kayserili olur da kendisini grr korkusuyla byle davrandn sylemiti. Mersinde bile Kayseri kendisini takip ediyordu. Konyada kprnn br taraf , Makast. Konyada grtmz devlet memuru bir hanm, yesi olduu bir sendikann Ankaradaki genel kuruluna gitmek iin otobs tuttuklarn, katlanlarn ounun muhafazakar kesimden olduunu, Ankara-Konya yolunda Makas denilen yere kadar herkesin uyuduunu, Makas geer gemez otobste oynamaya baladklarn, Ankarada genel kurulun yapld gece sabaha kadar oynayp, iki itiklerini, ertesi gn otobste Makasa kadar glp, oynayp

135

elenmeye devam ettiklerini, ancak Konya topraklarna girdikleri anda herkesin gene uyumaya baladn anlatyordu. O kadar ilginti ki diyordu. Malatyada kprnn br taraf Mersindi. Atatrk Dnce Dernei yesi bir renci, Malatyann zengin esnafnn Mersin civarnda yazlklar olduunu, dedikoduya maruz kalmamak iin haftasonlar yazlklarnda elendiklerini sylyordu. Denizlide kprnn br taraf zmir ya da Ege sahillerindeki turizme alm yazlk mekanlard. Balkesirde de yleydi. Adapazarnda Sapancayd. Erzurumda, kprnn br tarafnn muadili Kayak Yolundaki, Sivasta Ali Baba Mahallesi civarndaki arabalarn iiydi. Bu kentlerdeki muhafazakarlk ya da son zamanlarda iki konusunda belediyelerce dayatlm iki yasa tuhaf bir ikiyzll de beraberinde getirmi grnyordu. Kayseride grtmz bir meslek kadnnn syledii gibi, herkes birbirinin hayatn merak ediyordu. Bu bask altnda kiiler iki imeyi gnah addettiklerinden deil, kentlerinde iki imek artk kabul edilemez bir davran biimi olarak grndnden sanki bu tr hileli yollara sapma zorunda braklm lard. ki, eskiden olmad kadar, kamusal alann dna itilmiti. Bu durum ise, ikili mekanlar nezih yerler olmaktan karm, grdmz kadaryla pek ok yeri gerekten de yalnz ve sarho erkeklerin olduu meyhanelere dntrm, bu nedenle ikili mekanlar halktan da tepki eker olmutu. Sivasta grtmz gen bir retim yesi, bu ksr dngy ok iyi aklyordu. Bizim buradan Ankaraya gidenler iin Sakarya Caddesi bir topyadr, oraya gidin oturun, ak havada, trafiin nnzden akt yerde, raknz iin diyordu. Ve ekliyordu: Ayn ey burada da olsa, emin olun sizin adabyla iki imenizden o adam bir ey renecek, sizin yemek yeme biiminizden bir ey renecek, insanlar byle sosyalleir. Gerekten de, AKPli belediyelerin iki yasa, ada kentlerin en nemli zelliini, kamusal alanlardaki bu sosyallemeyi engelliyor gzkyordu.

136

III. DEEN MESA SAATLER: CUMA Hastanede ok acil ilerin oluyor, hastann hayatyla ilgili. Bir bakyorsun o kii Cumada. Tabii ki bahekim de Cumada. Tm idareciler oradayken, dierleri de kendini gstermek istiyor orada. Mesela bir ila aniden lazm oldu, aryorsun ama bulamyorsun, nk o birim kapal, namazdalar. nsan hayatndan bile nemli oldu cuma namaz. Eskiehirde bir kadn doktor

Anadolu kentlerinin Ramazan aylarndaki gergin ortamna ilaveten cuma namazna gitmenin de yeni bir bask unsuru olduu, insanlarn sylemlerinin bile deitii, hayrl cumalar, selamnaleykm demenin ya da cuma gnleri kepenk kapatmann zorunlu hale geldii, cumalar kamu kurumlarnda mesai saatlerinin deitii de bize anlatlanlar arasndayd. Devlet daireleri, okullar ve hastanelerin cuma gnleri namaz saatlerinde mesai yapmadklar, mdrleri namaza gittii iin buralarda alanlarn kendilerini camiye gitmek zorunda hissettikleri, gitmeyenlere srar edildii ya da bask yapld sk duyduklarmz arasndayd. Uzun yllar Balkesirde gazetecilik yapan bir medya mensubu, brokraside st dzey grev yapanlar arasnda cuma namazna ilginin arttn, daha nce ba ak olan elerinin kapandklarn sylyordu. Balkesirde bir retmen, 1992 ylndan beri ayn lisede grev yaptn, nceki yllarda sorun olmayan cuma namazna gitmemenin artk bir eksiklik gibi gsterilmeye alldn belirtiyordu. Malatyada Atatrk Dnce Derneinde grtmz bir devlet memuru cuma gnleri le namaz saatinde tm devlet dairelerinin kapal olduunu iddia ediyordu. Batmanda bir retmen, okulunda retmen ve rencilerin ayn mekanda namaz klacak kadar rahat olduklarn, okulun laboratuvarnda mini seccadeler bulunduunu, laboratuvarn mescid olarak kullanldnn anlatyordu. Balkesirde bir retim yesi kimi fakltelerde laboratuvarlarn ya da ynetim odalarnn mescide evrilmesine, ders saatlerinin kendileri de cuma namazna giden blm bakanlarnca deitirilmesine gen meslektalarnn sessiz kalmasndan yaknyordu. Kdemli olduu iin kendisi bu konular ynetim katnda

137

eletirebiliyordu, ancak gen retim yelerinin kariyer korkusundan eletiriden kandn belirtiyordu. Eskiehirde bir retmen, okullardaki mdr ve mdr yardmclar cuma namazna gittikleri iin retmenlerin de ounun namaza gitmek iin sraya girdiklerini, cuma gnleri namaz saatinde pek ok dersin bo getiini sylyordu. Hi inanmayacanz, olmaz yahu bu namaz klmaz diyeceiniz kimseler cuma namazna gidiyor diyordu. te yandan, ayn kentte bir kadn retmen, Cumayla ilgili sadece bir kez bir duyum aldklarn, bir okuldaki mdrn ve mdr yardmcsnn idareyi temizlik grevlisine brakp namaza gittiklerinin sylendiini, ancak olay belgeleyemedikleri iin bir ilem yaplamadn, Eskiehirde ok sk yaanan bir hadise olmadn belirtiyordu. Eskiehir Tabip Odas yesi bir doktor, hastanelerde mescit aldndan, idareciler cuma namazna gittikleri iin, iinden baka trl dnse de, ou alann onlara yakn olduunu gstermek ve dzene uymak iin Cumaya gitmeye baladklarndan sz ediyordu. Cuma namaznn alanlar, hastalar ve ziyaretilerle hep beraber devlet hastanesinin koridorlarnda klndndan ikayet ediyordu. Konyada bir retmen, cuma gnleri mam Hatip liselerinde derslerin aksamasn anlayabildiini, ancak kentin en iyi, en kaliteli liselerinde bile derste renci bulamadklarn anlatyordu. Adapazar lise rencisi bir gen, derslerde retmenlerin Cumaya gidecek rencilere izin verdiklerini sylyordu. Denizlide Eitim den bir yetkili, Namaz Gnllleri Platformu adl bir kuruluun hazrlad Dinin Direi Namaz balkl bir kitabn blgedeki yatl bir ilkretim okulunda datldn belirtiyordu. Eitim Denizli ubesinin bir kopyasn bize de verdikleri resmi yaynnda Milli Eitim Bakanl tavsiyesi ve Talim Terbiye Kurulu denetimi olmad belirtilen bu kitaptan alntlar da verilmiti. Kitapta, namaz klmamann bir ktlk deil, bin ktlk olduu, namaz klmayan insandan Allahn raz olmayaca, een mcahidinin arkasnda bombalar derken namazna devam etmesi, namazn insan, Allah yolunda cann bile feda

138

edebilecek bir ruh zenginliine ulatrabileceini gsterdii belirtiliyor, cami merkezli bir hayat tarz yaamamz gerekir deniyordu. Malatyada bir retmen, kimi okullarda cuma namazlarna ynelik zel uygulamalar olduunu, rnein, sabah derslerininin ona gre ayarlandn iddia ediyordu. Okul mdrlerine uygulamay sorduklarnda ocuk camiye gidiyorsa, ben ne yapaym cevab alnyordu. Cuma gnleri retmenlerin ounun namaza gittiklerini, renciler de retmenlerini rnek olarak setikleri iin onlarn da katldklarn belirtiyordu. Gzmle grmedim ama rnein retmen lisesinde, cuma namazlarnda okulun tamamen boaldn ve rencilerin topluca cumaya gtrldn duymutum diyordu. Malatyada bir iadam, bir cuma gn imzalattraca bir belgeyi valilie gndermek istemi, bu ile grevlendirdii kii abi bu saatte kimse orada olmaz demiti. Batmanda bir retmen, cuma gnleri leden sonra balamas gereken derslerde retmen olmad iin rencilerin zaman boa geirdiklerini sylyordu. Bir keresinde durumu okul mdryle konumutu. Mdr kendisine, ben ne yapaym, derse gelmeyen retmenleri uyardmda bana tutanan tutacaksan tut, hibir ey yapamazsn diyorlar, bu durumda ben tutanam kime tutacam, yani tutana kime gndereceim, demiti. Adapazarnda bir retmen, cuma namazna giden renciye hibir idarecinin gitme demediini, retmeninize sorun deyip meseleyi kendi stlerine yktn sylyordu. Sizle renciyi kar karya getirir, yani siz izin vermeseniz, idare vermi ama bakn bu retmen vermemi durumunda kalrsnz diyordu. Asl nemsediinin Cumaya gidi-geli olmadn, gen yata ocuklarn nasl olup da aldklar eitimin etkisinden syrlp biimlenmeyle biraraya geldiklerini anlayamadn sylyordu. Bunlar bireysel i ler deil, bireysel bir din duygusuyla ben cumaya gideyim ya da bam kapayaym ii deil, bunlar takviye edilen, ikna edilen ocuklar, ben yle dnyorum, bu ocuklar lise son snfa kadar ok farkl ama, rnein, birden bire

139

kapanyorlar, gittikleri dershaneyle mi ilgilidir bu, elde ettikleri yeni balantlarla m ilgilidir, bu iin derinine girmek lazm diyordu. Kamu kurumlarnda alanlar cuma namazna gitmeleri konusunda meslektalarnn srar ve basklarndan da ikayetiydiler. Kayseride Pir Sultan Abdal Derneinde grtmz bir Alevi retmen, namaz klmadn defalarca sylemi olmasna ramen meslektalarnn her seferinde srarla kendisini Cumaya davet ettiklerinden yaknyordu. Bir dieri, cuma namaz klmad bilindii halde meslekta bir arkadann her hafta kendisini namaza davet ettinden yaknyordu. Sonunda ok sert tepki gstermi, srar ancak bu ekilde nleyebilmiti. Konyada mam Hatip Lisesinde grev yapan bir retmen, okuldaki meslektalarnn Cumaya gitmemeyi neredeyse dinin d na dmekle edeer tuttuklarn sylyordu. Uzun sre kendisini birlikte Cumaya gitmek zere davet etmiler, ancak her seferinde reddetmiti. Bunun zerine ikna olmas iin rencileri stne saldklarn dnyordu. renciler geliyor, hadi hocam camiye gideceiz diyerek srar ediyorlard. Bir sre sonra rencilere sert tepki vermiti. Sonunda meslektalar bir gn ya hocam, demilerdi, sen niye byle ok srarcsn, bir sefer olsun bizimle Cuma klmyorsun, ne var yani bunda, tamam byle dnyor olsan bile insan bir kere taviz verir, bu kadar insan geliyor da sen niye gelmiyorsun, yoksa Alevi misin? Evet, demiti, Aleviyim. Konyada ilkokulda bir kadn retmen, her cuma Hayrl Cumalar mesajlar aldn belirtiyordu. Konyada Alevi bir felsefe retmeni, rencilerin cep telefonuna cuma gnleri yzlerce Hayrl Cumalar mesajlar attklarndan yaknyordu. Trabzonda bir retmen, rencilerinin Cumaya gitmesi iin kendisini ok zorladklarn belirtiyor, ancak ynlendirildiklerini dnmyordu. Gittiimiz kentlerin ounda cuma gnleri byk market ya da alveri merkezlerinin dnda dkkanlarn da kapal olduu, esnaf arasnda namaza gitsinler ya da gitmesinler kepenk kapatmann bir zorunlulua dnt de bize anlatlanlar araasndayd. Hatta, Aleviler blmnde bahsettiimiz gibi, pek ok kentte Aleviler

140

bile cuma namazna gitmek iin bask gryor, bazlar mteri kaybetme korkusundan kendiliinden namaza giderken, bazlar da ustabalarnn ya da alma arkadalarnn sraryla gitmek zorunda kalyorlard. Kayseride Alevi bir esnaf, dzayak merkezi yerlerde ou Alevinin cuma namaz srasnda kepenk kapattklarn belirtiyordu. Kayseri Atatrk Dnce Dernei yesi bir kii, ticaret yapanlarn mutlaka Cumaya gittiklerini belirtiyor, ama drstlk yoktur, gitmeyenler ortada dolamazlar, namaza gitti numaras yaparlar diyordu. Ayn kentte grtmz Alevi bir ii, fabrikalarda toplu halde iilerin otobsle Cumaya gittiklerini, gitmeyenlere niye Cumaya gitmiyorsun, gavur musun, dinden kacaksn dendiini anlatyordu. Bir dieri, alt fabrikada her cuma camiye otobs kalktn sylyor, mecburen gitmek zorundasnz, gitmezseniz gze batarsnz diyordu. Bir retmen, cuma gnleri Kayseri merkezdeki tm dkkanlarn kapatldndan, namaz saatlerinde tek bir ak dkkan olmadndan bahsediyor, belki hepsi Cumaya gitmiyor olabilir, yandaki komu dkkann kapatyorsa, o da mutlaka kepengini indirir, dkkandan ayrlr diyordu. Konyada grtmz bir doktor, eczaclarn cuma namazna gitse de gitmese de ortadan yok olduklarn, ancak eczanenin bir kalfa gzetiminde ak kaldn, oysa son zamanlarda buna dahi cesaret edilemeyip kepenklerin indirildiini sylyordu. Malatyada grtmz biri, cuma gnleri i yerlerinin kapatldn sylyor, iyeri sahiplerinin mecburen kapatyoruz diyerek ikayet ettiklerinden bahsediyordu. Sivasta bir esnaf, cuma gnleri esnafn akn akn camiye gittiini, bunu has Mslman olduklarndan, dindarlktan falan yapmadklarn, kendilerini millete gstermek iin gittiklerini iddia ediyordu. rnein, cuma namaz srasnda Sanayide hibir dkkann ak olmadn, ancak nedeninin yanndakinin basksndan olduunu, Sivasn tm brokrasisinin Yeniehir Camiine gittiini, aralar yollar tkadndan korkun bir trafik kilitlenmesi yaandn sylyordu. Sivasta CHP merkezinde grtmz bir yerel siyaseti, iin enteresan taraf, kepenk kapatp gidenler iinde Cumhuriyet Halk Partisine oy verenler de var,

141

gemite CHPde fiilen alm bir arkadamz bir de bakyorsunuz cuma len dkkannn kepengini kapatp gitmi retmen Evinde kat oynuyor diyordu. Denizlide Alevi bir hanm, cuma gnleri einin brosunun jaluzilerini indirtip, soranlara namazda dedirttiini sylyordu. Sylemler bile deimiti. Gittiimiz kentlerin ounda selamnaleykm demenin giderek zorunluluk haline geldii sylendi. Konutuumuz kiilerin neredeyse tm sylemdeki bu deiiklii belirtiyordu. Burada iki rnekle yetineceiz. Adapazarnda grtmz bir niversite rencisi, nceden gnaydn, merhaba ya da iyi akamlardenirken, artk selamlama tarznn selamnaleykme dntn belirtiyordu. Hocalar bile derse girerken selamnaleykm diyorsa burada bir yanl var demektir, her gelen selamnaleykm diyor, aleykmselam diye karlk vermeyince zaten yle bir bakyorlar, tamam seni yazdk defteregibilerden diyordu. Malatyada bir iadam, merhaba, ya da gnaydnn yerini selamnaleykme braktn, bunun alkanlk haline geldiini, zellikle ticaret hayatnda yaygnlatn, sosyal demokrat diye bildikleri ve bu tarz konuacana hi ihtimal vermedikleri kiilerin bile selamnaleykm demeye baladklarn belirtiyordu. Sonuta, selamnaleykm demek bir yaam tarzdr, son iki yln en moda kavram hayrl cumalar bir yaam tarzdr diyordu.
IV. YEN CAT BR ETKNLK: KUTLU DOUM HAFTASI Eski Ramazanlarn ve dini bayramlarn kitaplarda ve anlarda kalm tanmlamalar bu tr geleneklerin hzla deitiinin bir gstergesi. stanbul gibi byk metropollerde dini bayramlar eskisi gibi ailelerin biraraya geldii, komulara ve aile dostlarna ziyarete gidildii, bayramda el pmeye gelen ocuklara eker ve mendil verildii, kurdelesinden ayakkabsna kadar kklere yeni giysilerin alnd, fakirlere yardm edildii, ks olanlarn bart ortak mutluluk gnleri olmaktan kp, kent dnda tatile gidilen zaman olarak tanmlanr oldu. slami duyarllklar nemseyen Adalet ve Kalknma Partili yetkililerinin bu gelenekleri canlandrmann yollarn aramak yerine bulduklar zm ise, Hz. sann doumunu mjdeleyen Noele yknr gzken, okul mdrleri ve retmenler nemsedii iin mecburen kutlayan ilkokul ocuklar dnda kimin kutlad belli olmayan, yeni icat bir dini etkinlik: Kutlu Doum Haftas.

142

Grtmz retmenler bu yeni etkinlikten de ikayetilerdi. Milli Eitim sistemi iinde yakn zamanlara kadar hibir zaman okullarda kutlanmam olan Kurban ya da eker Bayram54 gibi dini bayramlarn ya da Kutlu Doum Haftasnn eitim kurumlarnda kutlanmasnn laik eitime aykr olduu kansndayz. rnein, Amerika Birleik Devletlerinde Reagan ve birinci Bush ynetimlerinin ilkokullarda sabahlar bir dakikalk dua edilmesini yasalatrma abalar Yksek Mahkemece reddedilmi, hatta her rencinin inand dinde dua etmesi iin bir dakikalk sessiz dua yasas bile ayn akbete uramtr. Malatyada Eitim-Sen yesi bir retmen, Kutlu Doum Haftasnn kutlanmas iin Milli Eitim Mdrlkleri ve okullara talimat verildiini, Eitim-Sen bakannn bu kutlamalarn okul dna kartlmas iin Milli Eitim Mstearyla bizzat grtn, ancak sonu alamadklarn belirtiyordu. Bu uygulama, bu ideolojik tavr hl devam ediyor diyordu. Ayn kentteki bir retmen bu bilgiyi doruluyor, zellikle ilelerdeki okullarda yaygn olan Kutlu Doum Haftas kutlamalarn resmi bir bayram olmad iin kaymakama ikayet ettiklerini, bu tr etkinliklerden kaymakamln haberi olmad ve aratrlaca sylenmesine ramen hibir nlem alnmadn sylyordu. Adapazarnda grtmz Eitim-Senden bir yetkili, Sapancadaki okullara le Eitim Mdr imzasyla ilkretim okullarna gnderilen ve konu bal Kutlu Doum Haftas olan resmi bir yazda, 55 bir kopyasi ekte sunulan Sapanca Eitim Kltr ve Dayanma Dernei Bakanlnn at Peygamber Efendimize(sas) iir veya mektup konulu yarmaya katlacak eserlerin dernee elden teslim edilmesinin istendiini belirtiyordu. Batmann bir ilesinde grev yapan bir retmen, 23 Nisan haftasna denk den Kutlu Doum Haftas faaliyetlerine okul idarelerinin zel bir nem verdiini, rencilere mfredat d dini yaynlar hediye edildiini, hatta yaplan kompozisyon yarmalarnda dereceye girenlere altn daltldn anlatyordu.
54

Kentliler arasndaki yaygn adyla eker Bayramnn, son birka yldr slami bir dil kullanlmna zen gsterildii iin Ramazan Bayram olarak bizzat AKPnin st ynetimi tarafndan yaygnlatrlmaya allmas, deien sylem ve tutumlarn pek de kendiliinden olmadnn bir gstergesi saylabilir. 55 Bu yaznn bir kopyasi bize de verildi.

143

Derece alan kompozisyonlardan birini okul mdr okumu, ierikte sabah namazna gitmeyen kiinin evini talamak istiyorum tr szlere rastlamt. Kompozisyonu dzenleyen komisyon bakann arm, rencinin yazdklarn okuyup okumadklarn sormu, okumadklarn, bir arkadalarnn ocuu olduu iin yabancya gitmesin diye dl ona verdikleri cevabn almt. Denizlide Eitim- yesi bir kadn retmen, Kutlu Doum Haftasna tepki gsteren bir meslektan okul mdrnn ardn, kulana bak sana ihbar etmen iin bir haber vereceim dediini, meslekta kadn retmenin ne ihbar diye sormas zerine, git sendikana syle, btn camilerde ezan okunuyor cevabn aldn anlatyordu. Balkesirde grtmz bir retmen, on yldr merkeze bal bir kyde retmenlik yaptn, eskiden milli bayramlarda okula btn ky ocuklarnn geldiini, piyesler sahneye konduunu, kyllerin tmnn okulun bu gsterilerinde hazr bulunduunu anlatyordu. Ky okullarnda ulusal bayramlar kutlamann yerini Kutlu Doum haftalarnn aldn iddia ediyordu. Kimi retmenler, eitim sisteminde Kutlu Doum Haftas benzeri gnlerin de kutlanr olduunu belirtiyorlard. Trabzonda Eitim- sendikasna ye bir retmen, ders verdii okulda bir keresinde koridorlara ran ve Afganistan ile ilgili resimler asldn grm, bir eriat lkesini hatrlatan bu resimlerin ne olduunu sorunca Mevlana Haftas nedeniyle asldklarn renmiti. Hatta devlet dairelerinde bile din temasn i lemek zere her trl etkinliin bahane edildii de duyduklarmz arasndayd. rnein, Aydnda Atatrk Dnce Dernei yesi bir kamu alan, Orman ehitleri Gn diye bir tarih ortaya atlp devlet dairesinde Kuran okutulduunu sylyordu.
V. ETM, YAAMI VE FETHULLAH GLEN CEMAAT

Bu aratrma iin sahaya ktmzda hedefimiz Trkiyedeki slami cemaatleri aratrmak deildi. almamzn ilk dura olan Erzurumda konutuumuz kiilerin ou, kimliklerinden dolay bask grp grmediklerini sorduumuzda, Fethullah Glen cemaatinin faaliyetlerinden de bahsettiler.

144

Anlatlanlar nce bize tuhaf gzkm, aratrdmz konuyla, toplumsal baskyla, ilgisini anlayamamtk. Cemaatin bu aamada karmza kmasnn Fethullah Glenin Erzurumlu olmasyla balantl olabileceini dndk. Ancak gittiimiz dier illeri dolatka, sormadmz halde hemen her yerde Fethullah Glen cemaatinin faaliyetlerinden, toplumdaki etkinliinden bahsedildi. almann sonuna yaklatmzda yaptmz tesbit, Fethullah Glen cemaatinin aramadmz halde gelip bizi bulmu olduuydu. renciler, i evreleri, esnaf ve ev kadnlar arasnda neredeyse Fethullah Glen cemaatiyle temas etmemi kiiye rastlamadk. Ik Evleri olarak tanmlanan evlerde kalan rencilerden bu evler hakknda bilgi edindik. Aabey ve Abla olarak adlandrlan kiilerle ilgili anlatlanlar dinledik. Anadoluda olduka yaygn olan Perembe Oturmalarna katlan esnaf ve iadamlar ile Hoca Hanm olarak tanmlanan kiilerin toplantlarna giden ev kadnlarna rastladk. rendiklerimiz, aratrma hedefimizde olmasa da, Fethullah Glen cemaati hakknda bir blm amamz zorunlu kld. Anadoluda birok kentte eitim ve i dnyasnda etkin bir konumda olan cemaatin ak bir bask uygulad sylenemez. Grtmz pek ok kii cemaate dahil olmann, faaliyetlerine katlmann ya da cemaatten ayrlmann zora dayanmadn belirttiler. Cemaat evlerinde kalp ayrlan ya da cemaatle temas etmi rencilerin ou kendilerine slami bir yaam srdrmeleri konusunda bask yaplm olduu kansnda deillerdi. Namaz klmak, kz rencilerin rtnmesi, dini yaynlar okumak vb. uygulamalarn daha ok telkinle gerekletii anlalyordu. Ancak, anlatlanlardan karsadmza gre, kar cinsle flrt etmeleri, evlere kar cinsten arkada getirmeleri, erkek rencilerin kot pantolon giymeleri ya da uzun sal ve sakall olmalar, kzlarn pantolonla dolamalar, televizyonda slami kanallar haricindeki programlar seyretmeleri, mzik dinlemeleri, geceleri sokaa kmalar mmkn gzkmyordu.

145

Cemaat dershanelerinde niversiteye hazrlk kurslarna katlan rencilere bulunduklar kentten gidecekleri niversiteye kadar refakat edildii, gittikleri kentte cemaat evlerine ya parasz ya da dk kiralarla yerletirildikleri, burs verildii, cemaat iinden biriyle evlenmelerine yardmc olunduu, mezun olduklarnda i bulunduu, hatta ayrlmak isteyenlere yksek maal iler teklif edilerek cemaatten kopmalarnn engellendii de bize anlatlanlar arasndayd. Cemaatten olmayan evrelerinin cemaat mensuplarna gre gerek i hayat gerekse yaam koullar asndan dezavantajl bir konuma sahip olduklar, zellikle cemaate dahil olmayan i evreleri ve esnafn dland ve ilerinin yavalad da syleniyordu. Bu dlanma, yaplan szlemelerin iptalinden ihalelerin alnamamasna, alverilerin kesilmesine, yayn hayatnda iseler reklam verilmemesine kadar geni bir yelpazeyi kapsayabiliyordu. Bu adan bakldnda, cemaate katlmak dorultusunda bask olmasa bile katlmamann bir maliyeti olduu sylenebilir. stelik grtmz kiiler cemaatin bask uygulamad kansnda deillerdi. Bilakis, bu zellikleriyle kendilerine bir eit gizil bask uyguladn dnyorlard. Bize aktarlanlardan, isizliin yksek olduu bir ortamda i bulmak, ailelerinin salayabildii mali imkanlarn tesinde koullarda renim grmek, ihaleleri alabilmek, i hacmini bytmek, daha ok sat yapmak, reklamlarla desteklenmek, zetle, yaam koullar asndan daha avantajl konuma gelmek ile cemaat mensubiyeti arasnda bir ba olduu anlalyordu. Cemaate dahil olmay reddetmenin tm bu alardan dlanmak ve rekabette geri kalmak anlamna geldii belirtiliyordu. Bu durumun tek istisnas, eskiden beri varlkl olan ve devletle hibir mali ba bulunmayan kkl ailelerin iletmeleri gibi gzkyordu. Fethullah Glen cemaati dnda Sleymanclar olarak tanmlanan cemaatin de baz kentlerde etkin olduunu rendik. Ancak, daha ok renci yurtlar ve Kuran Kurslar etrafnda rgtlenen Sleymanc cemaatinin etkinlii Fethullah Glen cemaatine gre snrl kalm gzkyor. Bu blmde, faaliyetlerinin yaygnln ve

146

toplumdaki etkinliini gz nnde tutarak sadece Fethullah Glen cemaatini ele alacaz. Sosyal Devlete Alternatif bir Model: Cemaat Dershaneleri ve Ik Evleri
Liseyi okuduum kentte iki tane dershane vard. Ben cemaate ait olana gittim. Trabzonu kazanr kazanmaz telefon atlar, seni gtrp kaydedeceiz dediler. Trabzona dershaneden bir hoca ile geldik. Arabada yedi kiiydik. Karadenizde baka yerleri kazananlar da vard. Hoca beni burada birine teslim etti. Ev tutuldu, eve yerletim. Karadeniz Teknik niversitesinde grtmz bir renci

Yukarda alntladmz rencinin anlattklar Trkiyede eitim sistemindeki nemli sorunlara iaret ediyor. Fethullah Glen cemaatinin eitim alannda devreye soktuu alternatifin devletin bu alandaki yetersiz politikalaryla yakndan balantl olduunu dnyoruz. Cemaat dershaneleri, okullar ya da yurtlarna olan talebin byk lde maddi durumu iyi olmayan ailelerden kaynakland anlalyor. Cemaat, eitim alanndaki faaliyetlerini zellikle fakir ailelerin zeki ve alkan ocuklarna kanalize ediyor gzkmekte. Eitimde bylesine sz sahibi olmasnn, sosyal devletin en nemli sorumluluk alan olan eitim politikalarnda herkese eit frsat yaratlamamas sonucunda gerekletiini dnyoruz. Cemaatin, geni kapsaml ve etkin sosyal politikalarn yetersizliini toplumdaki gcnn yaygnlamas ve alt toplumsal kesimlerin cemaate ynelmesi iin bir frsata dntrd anlalyor. Fethullah Glen cemaatinin gerek yurtiinde gerekse yurtdnda eitim alanndaki almalar hakkndaki yaynlara baktmzda cemaate ait dershane ve okullarn zellikle fen ve matematik alanlarnda baarl olduu dorultusunda genel bir kan mevcut.56

Glen cemaatinin yurt dndaki okullar hakknda en yeni ve kapsaml alma iin bkz.: Berna Turam, Between Islam and the State: The Politics of Engagement, Stanford University Press, 2007. Cemaatin hem deiik boyutlarn hem de eitim alanndaki faaliyetlerini kapsayan bir dier yayn iin bkz.: M. Hakan Yavuz ve John L. Esposito, ed., Turkish Islam and the Secular State: The Glen Movement, Syracuse University Press, 2003. Bu konuda Trkiyede medyada yazlanlar iin bkz.: Mustafa Armaan ve Ali nal, derleyenler, Medya Aynasnda Fethullah Glen: Kozadan Kelebee, Gazeteciler ve Yazarlar Vakf Yaynlar, 1999.

56

147

Cemaatin eitim alanndaki faaliyetleri 1980 sonrasna rastlamakta. Trkiyede 1980li yllarn balarnda tek tk olan cemaat dershane ve okullarnn says 1999 ylna gelindiinde, 150si dershane, 150si ise okul olmak zere 300 bulmu. Cemaate ait okul ve dershaneler dnda ok sayda yurt da mevcut. 1990l yllarn balarndan itibaren eitim faaliyetlerini yurt dnda da srdrmeye balayan cemaatin eitim kurumlarnda, 1997ye gelindiinde, 50 lkede 250den fazla okulda 26 bin 500 renci renim grmekteydi.57 Aratrmay yrttmz Anadolu kentlerinde Fethullah Glen cemaatine ait dershane, Ik Evleri ya da yurtlarda eitimlerini srdrm olan ok sayda renciye rastladk. Eskiehirde grev yapan bir retmenin vurgulad gibi, Trk eitim sisteminde her yla yaylm olan snav basks, dar gelirli ailelerin ocuklarn cemaate ait Ik Evlerinde cretsiz zel ders veren aabeylere ve ablalara ynlendirmekte. rnein, Denizlide laik kimlikli bir retmen, maddi imkanszlktan ablasnn ocuunun da cemaat evlerinde kaldn belirtiyordu. Maddi sorunlarn yansra bu evler aileler tarafndan korunakl grld iin de tercih ediliyor gzkmekteydi. Eskiehirde konutuumuz bir retmen, aileleri kentte oturan ya da varlkl olan orta renim rencilerinin bile dinini rensin, ya da serserilii brakp akllansn tr mlahazalarla Ik Evlerine gnderildiklerini anlatyordu. Kayseride bir retmen, bu evlerde kalan kz rencilerinin velileriyle konutuunda ders altrmann yansra Kuran okutulduu ve namaz retildii iin ailelerin durumdan ikayet etmediklerini belirtiyordu. Batmanda grev yapan bir retmen, krsal kesimden gelen rencilere kalacak yer salanmasnn rencilerin cemaat evlerine gnderilmelerinde nemli bir rol oynadna dikkat ekiyordu. Kozlukun bir kynden olan bir renciyi ailesi, Batmandaki eitimin Kozluk merkeze gre daha iyi olduu dncesiyle cemaat yurduna gndermiti.
57

Bekim Agai, The Glen Movements Islamic Ethic of Education, Yavuz ve Esposito iinde, 48- 68; Thomas Mitchel, Fethullah Glen as Educator, Yavuz ve Esposito iinde, 69-84; Elisabeth zdalga, Following in the Footsteps of Fethullah Glen, Yavuz ve Esposito iinde, 85-114.

148

Cemaate ait dershanelere ya da evlere gnderilen rencilerin genellikle zeki ve alkan ocuklar arasndan seildii de duyduklarmz arasndayd. rnein, Konyada grtmz bir retmen, kamu sektrnde alan bir arkadann deneme snavnda baarl olan ocuuna cemaat dershanesinden bir grevlinin burs teklif ettiini, arkadann maa dk olduu iin cemaate uzak biri olmasna ramen mecburen teklifi kabul ettiini anlatyordu. Erzurumda bir retmen, 2. snfta olan ve seviye tesbit snavnda matematikte yksek performans gsteren ocuunu cemaat okuluna gndermesi iin yaplan srardan bahsediyor, seviye tespit snavna giri numaralarnn ev telefonlar olduunu, ikayet edildiinde dzeltilecei soylendii halde bunun yerine getirilmediini, defalarca kendisine telefon edildiini, reddettiinde iyerine kadar gelindiini, oysa snavlarda baarl olmayan rencileri kaale bile almadklarn sylyordu. Grtmz retmenler, cemaat evlerinde kalan rencilerin okula uyum salamakta zorluk ektiklerinden bahsettiler. Aydnda bir retmen, baarl bir rencisinin performansnn birdenbire dtn, ruhlar aleminde geziyormucasna dalgn olduunu ve srekli uyukladn farketmiti. Nedenini aratrdnda, 6. snf rencisi olan bu ocuun kald cemaat yurdunda ok erken bir saatte sabah namazna uyandrlmaktan, namazdan sonra okul zamanna kadar Said-i Nursinin kitaplarn okumaktan ikayet ettiini anlatyor, rencinin velisiyle konutuunu, ancak varlkl bir aile olmalarna ramen yurtta ders altrld iin ocuklarn yurttan almay reddettiklerini sylyordu. Batmanda grtmz bir retmen, kyden gelen bir rencisinin ilk hafta derslerde ok aktif olduunu, sorulara hemen cevap verdiini, her soruda parman kaldrdrdn, ancak ikinci haftadan itibaren derslerde uyuklamaya baladn anlatyordu. Olum, sen nerede kalyorsun? diye sormu, cemaat yurdunda kaldn renmiti. Batmanda kalacak baka yeri yoktu. ocuk sabahleyin drt buukta kalkyor, namazn klyor, Arapa reniyormu, okulun derslerine alacak zaman kalmyor zaten diyordu. Notlar baya dmt. Bu rencinin yurttan kurtulmak istediini, burada kalmak istemiyorum, dediini aktaryordu. Ancak diyordu, alternatifi yok, bu alternatifi devlet de yaratmyor.

149

Cemaatin, zellikle kylerden gelen rencileri, altnc-yedinci snfta hemen kaptklarn sylyordu. Kayseride bir retmen, cemaat yelerinin snava hazrladklar kimi rencilerin geleceklerini dahi planladklarn belirtiyordu. ok kitap okuyan akll bir rencisi cemaat dershanesinde OKS ye hazrlanyordu. Bir sre sonra cemaatten kiiler babasna, bu renciyi dershaneden alp zel derslerle askeri okullarn snavlarna hazrlamak istediklerini sylemilerdi. rencinin velisi kendisini aram, durumu deerlendirmi ler, sonunda olunu dershaneden almt. Malatyada bir retmen, cemaat dershanelerine giden bir rencisinden gnlk faaliyetler hakknda ayrntl bilgi edinmiti. Belirlenen saatte mutlaka dershanede olunmas gerekiyordu. Gruplar oluturuluyor, rencilere nce matematik, fen bilgisi ve genel ilkretim mfredat hakknda kurslar veriliyor, sonra bir saat dini yaynlardan oluan serbest okuma zaman tannyordu. rencilere len ya da akam namaz dershanede kldrlyordu. Topluca klyorlar, aabeyler imamlk yapyordu. Cemaat dershanelerinde ve yurtlarnda rencilere bilimsel grlerle badamayan, hurafe denilebilecek telkin yapld da duyduklarmz arasndayd. rnein Aydnda bir retmen, rencilerinden birinin snavn okurken zerine dua yazldn farketmi, renciye bunun ne anlama geldiini sorduunda gittii kursta, rendiklerinin aklda kalmas iin bu duay snav kad zerine yazmalarnn tavsiye edildii cevabn almt. Adapazarnda bir retmen, aabeylerle ders alan rencilerinden anakkale Savann yatrlarn yardmyla kazanldn duymu, dayanamayp, peki, anakkaleye gelen yatr niye Sarkama gelmedi? diye sormutu. Ancak, ok da uzatmyoruz, polemie girmenin anlam yok diyordu. Adapazarnda bir lise rencisi, kendi deyimiyle Fethullah Glenin aabeyleri ve ablalarnn kaldklar evlere giden arkadalarndan birinin sraryla bir kereliine bu evlerden birine gitmiti. Evin her yerinde Fethullah Glenin kitaplar ve dini yaynlar vard. Kedeki bir kutuya herkes bir duasn yazp atyordu. Dua yazlp

150

kutuya atlmasn mecburi olarak nitelendiriyor, mecburi olduu iin kendisinin de OKSyi kazanmak niyetine dua yazp kutuya braktn anlatyordu. Glen cemaati lise retmenleri tarafndan da gndeme getiriliyor, cemaate ait dershaneler ile abla ve aabeylerin bulunduu evlerden onlar da sz ediyordu. Konutuumuz lise retmenleri, 10. snfa kadar ba ak olan kz rencilerin bu evlere gitmeye balayp son snfta kapandklarn iddia ediyorlard. zellikle son snftaki rencilerin bazlar, aileleri kentte olduu halde, bu evleri ziyaret ediyor, hatta bir ksm bu evlerde kalyordu. Her kentte ok sayda Ik Evi olduu da sk sk duyduklarmz arasndayd. retmenler, cemaat evlerine gnderilen ocuklarn zamanla cemaat grlerini iselletirip kimi zaman kendi ailelerine bile yabanclatklarn iddia ediyorlard. Eskiehirde grtmz bir retmen, ocuklarn isteyerek cemaat evlerine gndermi ailelerin iki- yl sonra ocuklarn tanyamaz olduklarn, ocuun kendi ailesine dman kesildiini belirtiyordu. Malatyal bir iadam, u anda bamzda byk bir bela var diyordu. Yeeni devlet lisesine gidiyordu. Bir gn kzkardei, ocuk abilerin evine gidiyormu, kimdir bu abiler? diye sormutu. Bu abiler konusunu ilk kez o gn duymutu. Ayn gn tesadfen Adyaman'da mam Hatip Lisesi'nde retmenlik yapan enitesi gelmiti. Konuyu ona atklarnda, abiler, ablalar burada da m var? diye sormu, Adyaman'da ok faal olduklarn sylemiti. Yeenini karna alp konumutu. ocuk bitmi, tamamen beyni ykanm diyordu. rencilerin cemaat yurt ve dershanelerine gitmeleri iin bir yandan cemaat yelerinin, dier yandan yurtlarda kalan rencilerin ciddi bir aba harcadklar da anlalyor. Sivasta yksek renim gren bir renci, Siz koyu bir solcuyum ama cemaat evine girmek istiyorum deyin, hi kimse size kar koymaz diyordu. Adapazarnda bir lise rencisi, bir arkadann sraryla ilk defa bir cemaat evine gitmi, ertesi gn arkada tekrar gitmeyi nerdiinde reddetmiti. Evdeki aabeyler gelmesi iin srekli kendisine mesaj gndermiler, OKSye hazrlamay nermilerdi. Tm srarlar geri evirdii iin sonunda peini brakmlard.

151

Trabzonda bir niversite rencisi, kz arkadann cemaat srarndan kurtulmak iin ilgin bir yntem denediini anlatyordu. Kz arkadana cemaati renciler toplantlarna katlmas iin srekli srar ediyorlard. Ancak bunu yle iyi niyetli bir ekilde yapyorlard ki, skc olmasna ramen tersliyemiyordu da. Bir iki kez srarlara dayanamayp gitmiti. Sonunda kurtulmak iin ha kolye alm, Hristiyanl kabul ettiini, kendisini artk rahatsz etmemelerini sylemiti. Ancak bu kez daha fazla srar etmeye balamlard. Geri kazanmak istiyorlar diyordu. Kayseride niversite rencisi bir gen kz, SSye hazrland srada ktphanede ders alrken ezan okunmu, namaz klmak iin yakndaki camiye gitmiti. Dnnde kitabnn iinde bir not bulmutu. Notta, camiye gittiinin farkndaym, sana yardmc olmak isterim yazlyd. Notu yazan hemen yannda oturan bir niversite rencisiydi. Kendisine ders konusunda yardmc olabileceini belirtmiti. Gittii evde ilk gzne arpan ey dini yaynlard. Kitaplara yle bir bakm, siz Nurcu musunuz? diye sormutu. Karsndaki yoo demi, kendisinin neci olduunu renmek istemiti. lkcym diye cevaplamt. Ancak, gene de onu snavlara altrmay teklif etmiti. Bunun zerine sigara itiini sylemi, ona ramen dlanmamt, balkonda iebilirdi. Bir iki kez bu kiinin kald eve gitmi, ancak sonra vazgemiti. ok gzel ders anlatyordu diyordu. Onlarn maksad derslerde yardmc olup yava yava kendi ilerine ekmek, niyetleri o, ilk bata ders anlatrken, a bak bu kitap gzel diyerek o kitab verecek, sonra sohbetlere gel diyecek, daha sonra yatl gel diyecek, bir bakacaksn dini abartmaya balayacaklar, u namaz klacaksn falan gibi diyordu. Aratrma iin gittiimiz illerde Fethullah Glen Cemaati ile niversite rencileri arasndaki iliki de sk duyduumuz konular arasndayd. renciler arasnda cemaatin adn duymayan yoktu. Cemaat ile dorudan ilikileri olmasa bile neredeyse tmnn yakn evresinde cemaatle temas etmi renciler vard. Bunlarn bir ksm niversite hazrl esnasnda cemaat dershanesine gitmi, bir ksm ise niversitede cemaatle tanm lard.

152

Hatta grtklerimiz arasnda bazlar bu evlere bizzat girip kmt. Buralardaki i ileyie ilikin ilgin hikayeler dinledik. Kz ve erkek renciler iin ayr ayr olan bu evlerde ablalar ve aabeyler rencilere rahat bir ortam salyor, dzenli yemek kyor, derslere yardm ediliyor, ancak ayn zamanda akam yemeinden sonra yaplan dini sohbetlerde namaz klmalar, oru tutmalar ya da kz rencilere balarn kapatmalar iin telkinde de bulunuluyordu. Anlattklarnn ksa bir blmn yukarda alntladmz Trabzondaki Karadeniz Teknik niversitesi rencisi gen, liseyi okuduu kentten Trabzona dershane hocasyla gelip cemaatten birine teslim edildikten sonra burada uzun sre barnamadn anlatyordu. Kald cemaat evinde namaz klmas, Kuran okumas gerektii sylenmiti. Ben namaz klsam klarm, siz niye bana zorla kldryorsunuz diye isyan etmiti. Evde bazen Krte ark sylerken engellemeye al yorlard. Evdekilerle anlaamamt. Bunun zerine cemaatin baka bir evine gemiti. Trabzondaki cemaat evlerinin niversite son snfta okuyan ya da mezun olmu rencilerden seilen bir sorumlusu, o sorumlularn da bir sorumlusu olduunu sylyordu. Sorun olduunda bu sorumlular kaldklar evleri deitiriyorlard. Yaklak be ev deitirmiti. Dier evlerde de, Zaman gazetesine, Sznt dergisine abone olmas iin zorlamlard. niversiteye gittiinde le namazn klp klmadn sorguluyorlard. Televizyonda sadece Samanyolu yaynlar izlettiriliyordu. Her gn belli bir saatte kendisine verdikleri Said-i Nursinin kitaplarn ya da dier dini yaynlar okuyup okumad hakknda sorguya ekiliyordu. Kar kyor, size ne, ben okursam okurum diyordu. Krte konuulmayacak diyorlard, o ise konuuyordu. Bir keresinde evdekiler Krtlere hakaret ettikleri iin kavga kmt. Cemaatin st rtbelilerine ikayet edilmiti. Ben kacam diyordu, ancak kartmyorlard. Sonunda cemaat evlerinden ayrlmt. Konutuumuz bir baka renci, bir arkadan bu yurtlardan kurtarmak iin ok uram, nihayet ikna etmi, ancak yurt ynetimi yksek maal bir i vaat edince yurda geri dnmt.

153

Dou illerinden gelen ve Balkesirde renim gren rencinin anlattklar da yukardaki rencininkiyle ayn paraleldeydi. ok uzak bir yerden geliyorsun, kayt srasnda zorluklar yaayabiliyorsun nk hayatnda niversiteyi grmemisin, gitmemisin, o kayt nasl yaplacak bilmiyorsun, farkl bir psikoloji var, snma gibi bir ey oluyor diyordu. Balkesire geldiinde nce cemaat evine girmi, orada iki ay kadar kalmt. ok organize bir ekilde alyorlar, memlekette onlarn dershaneleri var, buraya geldiimizde dershane direkt burayla ilikilendiriyor, bu ekilde sistem dnyor diyordu. Kendisi de cemaat dershanelerine devam etmiti. Balkesir'de niversiteyi kazandnda oradaki hocalar Balkesirdeki yurt ynetimiyle irtibata gemilerdi. Otogarda karlamlar, sigara iip imediini, ailesinin muhafazakar ve dindar olup olmadn sorgulamlard. Cemaate uzak olduunu, babasnn zorlamasyla cemaat dershanesine gittiini sylemiti. Benimle ok uratlar, dntrmeye altlar, ama olmad diyordu. Cemaat evinden ayrlmt. Adapazarnda bir renci niversiteye ilk geldiinde cemaat yurtlarnda kalan bir aabey ile tanmt. Daha nce bir niversite ortamnda bulunmad iin tedirgindi. Bu aabey kendisiyle epey ilgilenmiti. Tanmad birinin yardmndan etkilenmi, a, ne kadar iyi bir insan diye dnmt. Hatta yanndaki annesi bile bu gence iyi insan diye isim koymutu. Bir ay sonra bu aabey, kendisine ve birka arkadana ma yapma teklifleri ile gelmiti. Her hafta futbol mana katlyorlard. Bir seferinde matan sonra kaldklar eve aya armt. ay imiler, daha sonra sohbetler balamt. Peygamber efendimizin drt tane ei varm, bakn arkadalar bu normal tarz konumalara giriilmiti. Herkes dncelerini sylesin demiler, sradan herkese fikrini sormulard. Arkadalaryla birlikte bu konumalara armlar, sonunda olay anlamlard. Buras bir cemaat eviydi. Kendilerini futbol kanalyla ekmeye altklarnn farkna varmlard. Biz o zaman toy bakyoruz bu tr eylere diyordu.

154

Kayseride bir kz renci, ksa bir sre kald Ik Evlerinin kurallarn yle sralyordu: Erkek arkadan olmayacak, saat 6da eve geleceksin, 6dan 10a kadar lise rencilerine ders vereceksin, 2. snfta hl msndr, 3. snfta abla olursun, 1. ve 2. snf rencilerine ders vermeye balarsn, 4.snfa getiinde senin yerini 3. snfa geen devralr. Bu rencinin aktardklarndan da anlalabilecei gibi, kz renciler iin cemaat evlerindeki en nemli kural erkek arkadalarnn olmamas. Erzurumda bir kz renci, cemaat evlerine bir iki kez girip km, ancak evlerde kalmamt. Yakndan tand bir kz arkada isyanlar oynuyordu. Bu arkadann kald cemaat evine akamst saat bete girmesi gerekiyordu. Sigara iirmiyorlard. Bu tr kstlamalara tepki vermeye balamt. Sigara konusunda yurttaki ablalarla tartma yaamt. Snav dneminde sabahlar yurda gidip bu arkadan arabayla alyor, kendi evine gidip birlikte ders alyorlard. Arkadann yurdundaki ablalar her sabah bir arabaya bindiini farketmi, sevgilisinin arabas olup olmadn sormular, sevgilinin evine girmisin tr ithamlarda bulunmulard. Ne sylese onlar ikna edememi, sonunda yurttan kovulmutu. Cemaat evlerinde kz rencilere ynelik yasaklardan erkek renciler de paylarn alyor gzkyordu. Kart cinsle flrtn asla onaylanmad sk sk vurgulanan konular arasndayd. Balkesirde renim gren bir gen, cemaat evlerinde mzik yasandan kz arkada yasana kadar pek ok kstlama olduundan bahsediyordu. Evlerde mzik, yaam tarz, giyinme tarz, sosyal ilikiler vb. konular kapsayan kurallar sistemi olduunu sylyordu. rnein, kot pantolon giyilemiyordu. Kota kar bir antipatileri var, dar kot, vcut hatlarn gsteren kot kesinlikle giyemezsin diyordu. Evlere gelen ve kendilerine derslerinde yardmc olunan ya da dini dersler verilen kk yataki rencilerin yannda ort ya da eofman giyilmesine izin verilmiyordu. renciler geldiinde batan aa kendilerini dzeltmeleri, cemaat yelerinin

155

istedikleri tipe ve kalba girmeleri, kuma pantolon giyip tra olmalar gerekiyordu. Tra konusunda ok tartmalar olmutu, sakal brakmak, sa uzatmak yasakt. Eve giri k saatleri belirlenmiti. O saatlerde gelinmeyecek olursa evden sorumlu evin aabeyine ya da imamna haber vermek gerekiyordu. Kz arkada edinilemezdi. Okulda kzlarla konuulabilirdi, ancak eve kzlarn, hatta kz akrabalarn bile gelmesi mmkn deildi. Bir kzn elini tuttuklar grlecek olsa derhal uyarlyorlard. Malatyada renim gren bir kz rencinin yakn arkada cemaat evinden ayrlp niversite yurduna kmt. Ablaya sylemeden film izlemi, yakalannca azarlanmt. Televizyonda sadece haber ve ilahi dinlenebiliyordu. Arkada cemaat evindeyken pantolon giyemiyordu. Evden ayrlnca kendisine pantolon almt. Ancak, ailesi niversite yurdunun cretini deyemediinden yurttan ayrlp tekrar cemaat evine gitmi, gittii gn tekrar kapanmt. Yurttayken izledii bir dizi film vard, karlatklarnda ilk sz dizinin devamn sormak olmutu. Kar cinsten arkadalklara izin verilmeyen evlerde cemaat ii evliliklerin tevik edildiinden de bahsedildi. Bu tr evlilikler defter ama ad verilen bir yntemle gerekleiyordu. Sivasta renim gren bir kz renci, farkl evlerde kalan kz ve erkek rencilerin birbirleriyle isterlerse evlenebileceklerini, bu amala kzlara defter aldn, bu defterlerin iinde evlenilecek adaylarn resimlerinin bulunduunu, resim altlarnda kiinin zelliklerinin yazldn, resimlerden beendii erkei seen kzlarn o kiiyle tantrldn anlatyordu. Cemaat evlerinde kalan rencilere sunulan bu evlilik imkanna ilavaten cemaat ile temas etmenin baka avantajlar olduu da anlalyordu. rencilere okuduklar srece burs veriliyor, mezun olunca derhal bir ie yerletiriliyorlard. Karlnda, para kazanmaya baladktan sonra cemaate ba yapyorlard. Grtmz Sivas Cumhuriyet niversitesi rencisi bir gen bu duruma dikkat ekiyor, evlerde kalanlarn burs alarak niversiteyi bitirdikten sonra cemaate bal

156

iyerlerinde altklarn, kazandklar parann belirli bir orann her ay cemaate baladklarn anlatyordu. niversite rencilerinin cemaat evlerinde kalmalarnn bir nedeni de, bu evlerin maddi adan daha elverili olmasyd. Malatyada bir kz renci be yldr kald evin sahibinin kiray her yl arttrdndan yaknyor, cemaat evlerinde kalmann daha hesapl olduunu belirtiyordu. Aabeylere, ablalara verilen evler daha ucuza veriliyordu. Cemaate ait evlerin bazlarnda kimi zaman toplu ibadet de yaplyordu. Toplu ibadet yaplaca gnler evlerin kapsna ilan aslarak bildiriliyordu. Malatyal bir kz renci, bu toplu ibadetlere bir kandil gn katlmt. Evde toplant yaplan bir salon, bir de oda vard. Odaya herkes alnmyor, orada Kuran, Said-i Nursi'nin kitaplar ve dier dini yaynlar okunup ilahiler dinleniyordu. Birok renciden duyduumuz kadaryla cemaat evlerinde ibadet konusunda ciddi bir zorlama ve bask olmad anlalyor. Sivasta bir niversite rencisi arkadalarnn kald ve misafir olarak gittii evlerde namaz klmas iin hibir baskyla karlamadn sylyordu. Sadece, namaz klmak isteyen varsa bize katlabilir, biz dier tarafta namazmz klacaz, isterseniz buyurun gelindeniyordu. steyen kalkp, abdest alp, namaz klyordu. Kendisi klmayanlar arasndayd. Hatta, sigara iilmesi ho karlanmad halde buna bile gz yumuluyordu. Evde kalanlar arasnda sigara ien arkadalarn, akamlar dar kma izni verilmediinden, evin aabeyleri emelerden, hayratlardan su doldurmaya gnderiyorlard. Hadi sen git bir su doldur gel demek ayn zamanda sigaran i, sonra gel eve tr gizli bir mesajd. Cemaat evlerinin niversite yurdundan daha rahat olduunu dnyordu. Sivasta bir dier rencinin anlattklar ise namaz konusunda zorlama olmasa bile ciddi srar edildiini gsteriyordu. Glen cemaatine bir sre taklmt. Cemaat evlerinde kalan arkadalar vard. Bu evlere arkadalaryla ders almaya ya da oturup sohbet etmeye gidiyordu. Evlerde genelde be-alt kii yayor, aabeyleri ve imamlar oluyordu. Ev sorumlusu, blge sorumlusu vb. kademelere ayrlm lard.

157

Arkadalarnn ou dzenli namaz klyordu. Ailesinde namaz klan insanlar vard, ancak kendisi klmyordu. Bir keresinde arkadalar namaz klarken evin aabeyi gelmi, bak ok yararlar vardr, din oluyorsun, erken kalkyorsun, ibadet ediyorsun, sevap kazanyorsun demi, klmadn sylediinde neden klmyorsun, klsan gzel olur, bir kere benim iin kl, hatrm iin kl, beni krma diye srar etmiti. O eve bir daha gitmemiti. armlar, neden gelmediini sormulard. Siz byle davrandnz iin gelmiyorum, benim bildiim dinde hogr olur, zorlama olmaz demiti. Adapazarnda esnaflk yapan bir gen niversitedeyken cemaat evlerine gitmiti. Evlerde bask olmadn, sohbet edilirken aabeylerin ara verip namaza gittiklerini sylyor, ancak odadaki herkesin kalkp namaza gitmesinin ve kendisinin yle oturmasnn rahatsz edici olduunu belirtiyordu. Bir sre sonra durumdan sklm, bir daha gitmemiti. Sivasta yksek renim gren bir renci, namaz klmayanlar arasnda maddi durumu iyi olanlarn cemaat evini brakp baka yere gitmelerinden korkulduu iin herhangi bir baskyla karlamadklarn sylyordu. Cemaatin iinde varlkl olup namaz klmayan ok arkada vard. Sonuta, cemaate girmi kiileri kaybetmek istemiyorlard. Balkesirde bir niversite rencisi, cemaat evlerinin kurallarna uymayanlar uyarrlar ama hemen dlamazlar, cemaatten kopartma aslnda en son bavuracaklar metod, tm abalar srekli kazanmaya, dntrmeye yneliktir diyordu. Grtmz renciler, cemaatin niversite ya da devlet yurtlarnda da etkin olduunu anlattlar. Yurtta kalan renciler sk sk cemaat evlerinde misafir edilip ilikiler derinletirilmeye allyordu. Balkesirde renim gren bir kz renci niversitedeki ilk ylnda devlet yurdunda kalyordu. Balkesire Gneydou illerinden birinden gelmiti. Cemaatin yurtta da grevlileri vard. Cemaatten bir abla yurt sorumlusuydu. Kente ilk geldiinde bu abla Kur'an okuduunu grm, yanna yaklap sen uzaktan geldin, kendini yalnz hissetme, biz buradayz, senin arkandayz demiti. Cemaat evlerine drt-be defa

158

gitmi, her seferinde birka gn kalmt. Eve gelen kz rencilere srekli rtnme konusunda telkinde bulunuyorlar, dini gerekeler gsteriyorlard. Her akam yatmadan nce toplu halde telkin gibi bir ey yaptklarn sylyordu. Bu toplu duann bir ad vard ama hatrlamyordu.58 in ilgin taraf diyordu, benimle ok ilgilendiler, eve ekmeye alyorlard. Kald devlet yurdunda bir oda mescit olarak kullanlyordu, perembe akamlar oda oda dolalp yasin okunaca duyuruluyordu. Ramazanda sahurlarda bir araya gelip beraber yasin okumalar oluyordu. Cemaata ait Ik Evlerinin yansra cemaat yurtlar olduundan da bahsedildi. Sivasta cemaat yurdunda kalan bir kz renci Sivasa ilk geldiinde kalacak yer bulamad iin bir yl cemaat yurdunda kalmt. Yurdu ablalar ynetiyorlard. Akamlar en ge saat yedide yurda dnmek zorundaydlar. Aksi halde ailelerine haber vermekle tehdit ediliyorlard. Yurtta kalmak iin ban kapatmas gerektiini sylememilerdi ama kapatsan iyi olur denmiti. Tesbihatlara katlmak zorundaydlar.59 Bu, her gn yaptklar toplu bir duayd. Kendisini sabah namazlarna kaldrmak istemiler, ama kalkmadn grnce stne varmam lard. Birinci dnemden sonra herkesi cemaate evlerine karmak istemilerdi. Yurda girdiinde seksen civarnda kz renci varken yirmi ki i kalmlard. Cemaat evine kmay reddetmi, arkadalaryla bir ev kiralamay planlam lard. Ancak yurttaki ablalar babasn aram, zel evler kt, kznz sakn gndermeyin, Sivas kt bir yer diyerek ailesini korkutmu, sonuta babasndan izin alamamt. Kendi evlerine ynlendiriyorlar, ayr eve kmamz istemiyorlar diyordu. Grtmz renciler devlete ait yurtlarda da cemaate mensup rencilerin kaldklarn ve sk sk cemaat evlerine arldklarn anlattlar. Cemaat yeleri niversitenin ilk gnnden bir kiiyi seiyor, setikleri renciyi cemaat evlerindeki sohbetlere, yemeklere, iftarlara davet ediyorlard. Bu konuda o denli srarlydlar ki
Bir sonraki paragrafta belirttiimiz gibi, bu toplu duann adnn tesbihat olduunu rendik. Tesbihatn szlk anlam, tesbih ekerek Allaha dua etmek. 59 Bkz.: Bir nceki dipnot.
58

159

konutuumuz bir renci seni koridorda bile yakalasalar tekrar tekrar davet ederler diyordu. Sivasta Alevi bir renci niversite birinci snftayken devlet yurduna yerlemiti. Snfnda cemaat evlerinde kalan arkadalar vard. Alevi olduklar bilindii halde Ramazanda iftara arlmlar, iki Alevi arkadayla birlikte gitmiti. Sekiz kiinin kald evde yemein hazr olduunu sylemelerine ramen yemek yoktu. Ev aabeyi dedikleri kii telefon geleceini, verilen bir adrese gidip orada yemek yiyeceklerini sylemiti. Gittikleri yer bir ailenin eviydi. Evin kznn ba rtlyd, zaten yanlarna gelmemi, mutfakta almt. On-on be kiilik ok eitli yemek hazlanmt. Bu kadar organize altklarn hi bilmiyordum diyordu. Namaz vakti geldiinde namaz klmak isteyen arkadalar dier odaya gelsin denmi, srar edilmemiti. Yurtta kalan rencileri cemaat evlerine yemee armak ok sk rastlanan bir etkinlik olarak gzkyordu. Sohbet ortam oluturmak iin makrube60 davetleri yapyorlard. Sivasta grtmz bir dier renci niversite yurdunda cemaatten olan yurt sorumlusu bir arkadayla ayn odada kalyordu. Arkada onu srekli yemee davet ediyor, her aramba cemaat evlerinden birine yemee gidiyorlard. Yemek bittikten sonra aabeylerle sohbete balyorlard. Fethullah Glen Cemaatine mensup rencilerin niversite iinde siyasi bir etkinlikleri olmad da rencilerin verdikleri bilgiler arasndayd. Denizlide bir renci niversitede siyasi olarak grnr olmuyorlar, kendilerini ne karmyorlar, mesela benim hangi grleri savunduumu okulda herkes bilir, ama cemaatten kiileri seip bulamazsnz diyordu. Ayn bilgiyi Balkesirde renim gren bir renci de veriyor, rnein lkclerin Alparslan Trke'in lm yldnmnde ortaya ktklarn, ancak cemaatilerin herhangi bir etkinlikleri olmayan, suya sabuna dokunmayan, daha ok evlerde
60

Makrubenin bir eit etli pilav olduunu rendik. Trkiyede aratrmaclarn kulland en kapsaml szlklerden smail Parlatrn Osmanl Trkesi Szl ve Ferit Develliolunun OsmanlTrke Ansiklopedik Lugatnda makrube kelimesini bulamadk. Trk Dil Kurumunun, Ali Pskllolunun ve Milli Eitim Bakanlnn Trke szlklerinde de makrube kelimesi yer almyor. Google makrubeyi, Hakkari Yemekleri" bal altnda vermi. Yresel bir yemek eidi olmas muhtemel. Tesbihat ve makrube gibi Trkiyede yaygn kullanlmayan szckler, Glen cemaatinin Arapa szcklerin arlkta olduu kendine zg bir dil yarattnn da gstergesi saylabilir.

160

yaplan faaliyetlere katlan, niversite iinde hibir siyasi faaliyet yrtmeyen kiiler olduunu belirtiyordu. Fethullah Glen cemaatinin yan sra Sleymanclar olarak adlandrlan cemaatle temas etmi rencilere de rastladk. Adapazarnda renim gren bir renci, Sleymanclarn yurdunda kalan bir snf arkadan oradan kartmt. Arkada hi kot pantolon giymiyor, sorulduunda kotunun olmadn sylyordu. Kald yurtta kot giymenin yasak olduunu, bir yl nce dolabnda kot pantolon bulunduu iin iki arkadann yurttan kovulduunu daha sonra renmi lerdi. Bu arkadan kendi kald eve gtrm, arkada evdeki ortam ve ev arkadalarn ok beenmi, yurttan kp kendi kaldklar eve gelmesi iin bir yl boyunca ikna etmeye alm lard. Sonunda baarmlard. Sivasa ilk geldiinde Sleymanclarn yurdunda kalan bir renci oradaki ortama ancak on be gn dayanabildiini sylyordu. Sleymanclarn ileri gelenlerinden bir retmen sana yer buluruz, bize yardmc olursun, ocuklara ders verirsin demiti. Bir yazyla Sivasa gelmi, kentteki bir retmene gnderilmiti. Yurt doksan kiilikti. lkokul ocuklar da kalyordu. lkokul ocuklarn gzlerinin nnde dvyorlar, namaza zorluyorlard. Zor dayandm, az kalsn kavga edecektim diyordu. Ksa srede yurttan ayrlmt. zetle, Glen cemaatine ait ev ve yurtlardaki uygulamalar bir gencin sosyalleme srecinde nemli krlma noktalar oluturuyor gzkmekte. Reit yataki genlerin kar cinsle arkadalklarnn, hatta gece sokaa kmalarnn engellendii, kot pantolon giymenin ya da uzun sa ve sakal brakmann yasakland, kzlarn rtnmesinin tevik edildii, izlenecek televizyon programlarna dahi aabey ve ablalarn karar verdii bu evlerin genlerin zgrlklerine nemli kstlamalar getirdii tartma gtrmez. Bu zellikleriyle, cemaate ait eitim kurumlarnda oluturulan ahlak adalarnn cumhuriyet kurulduundan bu yana izlenen eitim politikalarndan farkl bir model

161

sunduu, bu kurumlarn daha muhafazakar bir toplum yaratmak iin nemli bir basamak oluturduu kansndayz. Fethullah Glen cemaatinin makro politikalarnda darya ynelik demokrat ve lml tavrnn tabanda da izdm eklinde devam ettiini syleyebiliriz. Cemaate ait kurumlarda ibadet basks olmamas bu lml tavra rnek olarak gsterilebilir. Ancak, cemaatle aidiyet kurulduu andan itibaren genlerin sosyal davranlarnn kontrol altna alnmas ve slami bir yaam tarzn benimsemeleri iin yaplan telkinler cemaatin ie ve da dnk yz arasnda derin elikiler olduunu gsteriyor. rnein, cemaatin kadnlara ynelik tutumunda ikircikli davrand, cemaat dndan kadnlara ilikin sylemlerinde eitlii vurgularken cemaat iindeki kadnlarn arka plana itildii, cemaatte st snfa dahil eler hari dier kadnlarn grevlerinin ev ileri ve ocuk yetitirmekle snrland bu konuda aratrma yapm sosyal bilimciler tarafndan gndeme getirilmekte.61 Hitap ettii kitlenin ve faaliyetlerinin yaygnl gznne alndnda, erken yalarda cemaatle mensubiyet ilikisi iine giren ocuklarn ve genlerin ilerideki yaamlarnda farkl alternatiflere ynelmelerinin g olaca, cemaat evlerinde hkm sren yasaklarn onlar modern hayatn sunduu seeneklere kapataca, cemaatin bak asnn moderniteyi iktisadi gelime ve zenginlikle snrlayaca, dolaysyla toplumsallamann tek boyutlu olmasna yol aaca iddia edilebilir. Bu zellikleriyle, Fethullah Glen cemaatinin eitim alanndaki faaliyetlerinin 21. yzylda Trkiyenin ihtiyac olan kadn-erkek eitliine ve zgr bireylere dayal bir modelin geli mesine ters dt sylenebilir. Tm bu anlatlanlar deerlendirdiimizde, eitimin dini cemaatlerin yaygn etkisine ak braklm olmasnn Trkiyede yetien kuaklar asndan ne gibi sonular douracann zerinde nemle durulmas gereken konular arasnda olduu kansndayz.

61

Bkz.: Turam, zdalga.

162

Esnaf, Dnyas ve Fethullah Glen Cemaati

Bir ember olumu, o emberin iine kimseyi almyorlar. Gya ma oynamaya alyorlar, birbirlerine ok ksa paslarla. Bu emberin ad sen ben bizim olan emberi. Bu emberin dnda kalanlar iflas noktasndalar. Kayseri Ticaret Odasnda grtmz bir iadam

Bu blmde, Anadolu kentlerinde Refah Partisi Genel Bakan Necmettin Erbakann bir zamanlarki deyimiyle, Anadolu Kaplanlarnn ortaya kmas sonucunda oluan yeni i rgtleri ve yeni ekonomik alara dahil olmayan esnaf ve iadamlarnn karlatklar sorunlardan bahsedeceiz. Fethullah Glen cemaatinin gittiimiz illerin hemen tmnde bize bahsedilen iktisadi faaliyetlerini ve kurduklar iliki alarn ele alacaz. Anadoludaki yeni ekonomik gc oluturanlarn ounun daha dindar ve muhafazakar kesimlerden geldii bilinmekte. Hatta, European Stability Initiative adl bir sivil toplum kuruluunun yrtt ve bata Kayseri olmak zere Anadoludaki dier kentleri kapsayan bir almada, bu yeni mteebbisler iin slami Kalvinistler deyimi kullanlmt.62 Bu deyimden kastedilen, nl Alman sosyolou Max Weberin Protestanlk ve kapitalizmin arasnda balant kurduu eserinde63 szn ettii trden bir mteebbis tip, mtedeyyin olan, mazbut bir hayat yaayan, israf haram sayan, almann insann kendini Tanrya adam lnn bir gstergesi olduunu dnen ekonomik aktrlerdi. Gittiimiz kentlerde, Fethullah Glen cemaatinin oluturduu bu yeni ekonomik emberin iinde olmayan esnaf ve iadamlarnn ikayetlerini dinledik. Bu ikayetleri esnaf arasnda ve i evrelerinde konutuumuz hemen hemen herkesten duyduk. Tek tk karlatmz istisnalar, o kentin eskiden beri varlkl ailelerine mensup, uzun sredir i yaamnda mevcudiyetini kantlam ve iinin gerei ihale, kredi v.b. devlet kaynakl girdileri gerektirmeyen holding sahipleriydi.

62 63

European Stability Initiative, slami Kalvinistler, 2005. Max Weber, The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism.

163

Dierlerinin tm, bata esnaf ve yeni bir i kurmaya alanlar dahil olmak zere, ya slami evrelere ayak uydurmak ya da dnda kalp ilerini iflasa srklemek durumunda kaldklarn sylediler. Cemaatin kendi halkas dndaki i evrelerine ynelik tavrn kimi iadamlar aka dile getirilmeyen gizil bir bask mekanizmas olarak adlandryordu. Yerel dzeydeki rgtlerin yan sra daha geni apl rgtlerin de kurulmaya baland syleniyordu. Dershanelerde olduu gibi her ilde farkl isimlerle kurulan iadamlar rgtlerinin merkezi bir federasyonla birletirilmi olduu anlatlyordu. Erzurum, gittiimiz kentler arasnda ekonomik olarak en geri kalm illerden biriydi. Grtmz pek ok kii Erzurumda sorunun adresini Fethullah Glen cemaati olarak iaret ediyordu. Gerek Alevi gerek Snni erkeklerin ikayeti Erzurum ekonomisinin Fethullahlara teslim edilmi olmasyd. Bu durumun hem cemaatin AKP hkmetiyle yakn olmasndan, hem de cemaatin kentteki etkin rgtlenmesinden kaynaklandn dnyorlard.64 Byk apl yatrmlarda AKP hkmetine, kk ticari iletmelerin i hacminde ise Erzurumdaki cemaate yaknln rol oynad syleniyordu. Erzurumda kk apl ticaretle uraanlar cemaate dahil olmayanlarn i yaamnda dezavantajl duruma dtnden bahsettiler. Bir kitap artk krtasiye iinden ekildiklerini, ilk ve orta eitim okullarnda rencilere almalar gereken krtasiye mallarnn listesi verilirken retmenlerin cemaate ait krtasiyecilerin isimlerini de listeye eklediklerini belirtiyordu. Ayn durum ders kitaplarnda da mevcuttu. Hatta niversite retim yeleri dahi okutacaklar kitaplarn nereden alnacan bildiriyorlard. Bunun sonucunda gemite kentte pek ok kitap varken, bugn ancak birka tanesinin varln srdrebildiini vurguluyordu. Bu rnekler bakalar tarafndan da verildi. Alevi bir fr, ticari taksilerin ounun cemaat yelerinin elinde olduunu sylyordu. zel bir radyonun sahibi ayn noktaya temas ediyor, solcu olarak tannd iin radyosuna verilen reklamlarn cemaat

64

Glen Cemaati ile AKP hkmeti arasnda bir iliki olup olmadn aratrmadk.

164

yelerinin talimatyla kesildiinden, birka kez iflas noktasna geldiinden yaknyordu. Cemaat dershanesinde yaanan bir olay haber yapt iin kendisine ambargo uygulattklar kansndayd. Kentteki pasajlardaki iyeri sahiplerinin kendi radyosunun mzik yaynlarnda istekte bulunduklarn farketmi, bu kiilerle konuup reklam hep bakalarna veriyorsunuz ama bizi dinliyorsunuz diye sitemde bulunmutu. Kendisine reklam verseler, yanl anlalmaktan ve ilerinin yavalamasndan korktuklar cevabn almt. Erzurumda, benzer ikayetleri i evrelerinden de duyduk. Byk apl devlet ihale ve yatrmlarnn Erzurumlu dahi olmayan AKP yanda ya da cemaatten kiilere verildii iddia ediliyordu. rnein, Adalet Partisinin iktidarda olduu yllarda kentin ekonomik rgtlenmesinde nemli arl olan kkl bir ailenin mensubu bir iadam, AKPye oy vermedii bilindii iin ailesine ait mthi potansiyele sahip koca bir iletmenin neredeyse iflas noktasna srklendiinden yaknyordu. Ancak, gerek cemaatin ekonomik olarak glenmesinden gerekse AKPnin taraftarlarna rant datmasndan bylesine ikayet eden bu iadamnn kendi ailesinin de gemite hkmetlere yaknlktan dolay rant salam olmas muhtemeldi. Erzurumlu iadamlar, kentlerinde neden byk yatrm yapabilecek mteebbisler olmad sorumuzu kayrmaclk olgusuyla aklyorlard. Gerek esnaf gerekse iadamlarnn cemaate dahil olmak iin ifade edilmeyen bir baskyla kar karya kaldklar anlatlyordu. Ayn zamanda, Cumaya gitmek, Ramazanda oru tutmak, selamnaleykm demek i yaamnda baarl olmann koullar arasnda sralanyordu. Hatta, pek ok kii, esnaf arasnda merhaba diye selamlamann kt baklara neden olduunu syledi. adamlar arasnda umre ziyaretlerinin yaygnlatndan bahsedildi. Umreye gitmi olmann ben sizdenim mesaj vermede nemli bir ara olduu anlatld.

165

Pek ok esnaf, okumasalar bile dkkanlarnda Zaman gazetesi bulundurmak zorunluluunu hissediyor, aksi halde ilerinin aksayacandan sz ediyordu. Hatta baz yerlerde Zaman gazetesi esnafa bedava datlyordu. Bu ve benzeri rnekleri esnaf ve iadamlar arasnda sk sk duyduk. Ancak unu da belirtelim ki, kk iletme sahipleri ya da esnaf arasnda cemaati rgtlenmelerin varl yeni deildir. Dini cemaatler bu kesim arasnda Trkiyenin hemen hemen her kentinde her zaman yaygnlk gstermitir. Sanayinin gl olmad, Kayseri, Gaziantep, Bursa, Eskiehir gibi Anadolu kentlerine kyasla Trkiyenin dnya pazarlarna almasnda kendine yer edinememi Erzurumun ekonomisini sadece cemaat faktryle aklamak konuyu basite indirgemek olabilir. Kreselleen bir ekonomide yerel ekonominin kk iletme sahibi ya da esnafa dayand bir yapnn rekabet gc elbette ki kstldr. Birok kii Glen cemaati faktrn eskiye gre Erzurumun daha muhafazakarlat tezini ispat iin de gndeme getirdi. Bu tezin, din temelli kayglar ile ticari rekabeti birbirine kartrd sylenebilir. Hangisinin ar bastn, kaygnn asl sebebinin gnlk yaamda hissedilen muhafazakarlk m, yoksa ticaret ve sanayide rekabet edememek mi olduunu ayklamak zor gzkyor. Erzurumun hl Trkiyenin en iine kapank ve toplumsal ilikiler asndan en duraan yapya sahip kentleri arasnda olmasn ekonomik faktrlerle aklamak mmkndr. rnein, ekonomisi turizm ya da byk yatrmlar kanalyla da alm kentlerde bylesi bir duraanlk gzlemlemedik. Ancak, Erzurumun muhafazakar kltrnn m ekonomide alm getiremediini, yoksa farkl nedenlerden dolay ekonomideki durgun yapnn m muhafazakarl beslediini bilmiyoruz. Bu durum ise Erzurum hakkndaki deerlendirmemizi yumurtatavuk rneine dntryor. rnein, kent merkezindeki ekonomik faaliyetin byk lde niversite rencilerinin alverilerine bal olduunu syleyen esnaf, grtmz bir kz rencinin dedii doruysa, ayn zamanda kot pantolon giyilmesine tepki gsteriyordu. Bu renci durumdaki elikiye dikkat ekiyor, bu kotlar satn almasalar Erzurumdaki giyim maazalarnn ounun iflas edeceini belirtiyordu.

166

ktisaden nispeten gelimi illerde de, Fethullah Glen cemaatine dahil olmann ekonomik adan rant getirdii bize sylenenler arasndayd. Adapazarnda grtmz bir iadam, yeni i letme kurmu, dolaysyla alma peinde olan kiiler iin cemaatin ok cazip olduunu , rnein TSADdan farkl olarak il rgtlenmelerine ok daha nem verdiklerini belirtiyordu. rnein, elektriki bir arkada cemaat derneine ye olmu, kendisine rozet takmlard. Sahiplenildii iin mutluydu. Cemaate dahil olmak ayn zamanda kendisine i verilmesini de salyordu. Adapazarnda neredeyse tm dkkanlarda cemaate yakn Kimse Yok mu Dernei kermes afilerinin olduunu, dernee bu ekilde para toplandn sylyordu. Trabzonlu, kkl bir aileye mensup bir iadam son yllarda cemaati olarak bilinen iadamlarnn daha da zenginletii tespitinde bulunuyordu. Devletle i yapan irketlerde hacca, umreye gitmenin kulbe giri kart olduunu belirtiyordu. Cemaat yesi iadamlarnn ounun -be ylda ticari adan byk karlar elde ettiklerini ya da st mevkilere ykseldiklerini anlatyordu. Brakn normal iadamn, imparator oldular, be-on sene nce kim bu ya dediiniz adamlar bizim nesildir yaptmz serveti yirmiye, otuza katladlar diyordu. Kayseri Ticaret Odasnda grtmz bir yetkili, eskiden esamesi okunmayan esnafn imdi aa olduunu, ihalelerin herkese ak olduu sylenmesine ramen ancak embere dahil olan cemaat yeleri ya da AKPlilerin ihale alabildiini, ou ihalenin Kayserili dahi olmayan kiilere verildiini, iktidara muhalefet eden oda yeleri arasndan en az yznn vergi denetimi vb. yntemlerle zerlerine gidildiini anlatyordu. Fethullah Glen cemaati mensuplarnn birbirleriyle alveri yaparak bydkleri gzlemi de i dnyasnda hayli yaygn. Denizlili bir iadam, durum ok net, Fethullah Hocaclar birlikte i yapmaktalar, MSADdan farkllap kendi iadam derneklerini kurdular, Anadoluda ok etkinler, dkkanlar maazalar ekonomik bir birliktelik sergiliyor, birbirleriyle i yapyorlar diyordu. Bu durumun haksz rekabet olduunu dnyordu.

167

Denizliden bir ikadn erkek meslektalarnn daha ok ekonomik dayanmayla cemaate kazandrldn sylyordu. Yeni bir i yeri aan, iflas eden ya da ekonomik ynden ciddi skntlar olan kiileri Denizlide her mahallede takip eden cemaat yesi kiilerin olduunu, i konusunda kaygs olanlarn cemaat toplantlarna davet edildiklerini, toplantlara gidi gelilerden sonra sz konusu kiiye i gnderilmeye balandn anlatyordu. Birok kentte perembe akamlar evlerde yaplan oturmalardan bahsedildi. Bu konuyu eitli kesimlerden defalarca duyduk. Anladmz kadaryla bu oturmalar Anadolu kentlerinde eskiden beri, rnein, kadnlar arasnda yaygn olan kabul gnleri tr sosyal birlikteliklerden farklyd. kurmak isteyen ya da dkkan sahibi olan kiiler cemaatten kiilerin evlerine arlyor, gidilmedii takdirde i yaamnda yalnz braklp dlanyorlard. Oturmalar ayn zamanda i evrelerindeki benzer grleri olan kiilerle temas kurmak ve ticari ilikilere girmek zere bir a olumasn da salyordu. Bunun da tesinde, bu oturmalara katlmak cemaate ballk ve sreklilik ispat gibi bir ilev de gryordu. Her oturma gecesinin sonunda cemaat yardmlar iin ykl balar toplanyordu. Cemaat mensuplarnn oturmalarna i dnyasndan kiilerin arlmas grmelerde en sk duyduumuz konulardan biriydi. Kayseride grtmz bir kadn mimar, bu toplantlarn nemini anlatyor, oturmalara katlp ticari olarak bu evrenin iinde yer almann i hayatnda nemli baz artlar getirdiini sylyordu. Oturmalar kanalyla dnen bir ikili ilikiler zinciri sz konusuydu. Bazen ileri ktye gittiinde brosundaki ortayla cemaat oturmas vakti geldi diye akalayorlard. Byle bir ember var, bu emberin ierisine dahil olup olmamay herkes gnde en az iki defa dnyor, diyordu. embere dahil olan kiilerin birdenbire ykseldiklerine tank oluyordu. Bu bir gerek, yaadmz, izlediimiz bir gerek diyordu.

168

Kayseride ei muhasebeci olan bir hanm, einin bir mterisinin kendi evinde yaplacak bir oturmaya eini srarla davet ettiini, gittiinde kendisinden bir renci okutmasnn istendiini, okutaca renciyle tanmas istemini uygun grmediklerinden kabul etmediini, ertesi gn bu mterinin muhasebe defterlerini einden alp kusura bakma, artk seninle al mayacaz dediini anlatyordu. Ei bu duruma hi armadm demiti. Fethullah Glen cemaatinin ev kadnlar arasnda da rgtlendii sk duyduumuz konular arasndayd. Esnaf ve iadamlarna ynelik oturmalarn kadnlar arasnda da yapldn, apartmanlarda bir dairede toplanldn, gitmeyen ev hanmlarnn apartman hayatndan dlandklarn, leden sonralar yaplan bu toplantlarda dini sohbetler dinlendiini ve yardm amal para toplandn bizzat kadnlardan duyduk. Aydnda grtmz bir kii, mahallelerde birtakm hoca hanmlarn ev kiraladklarn, mahallenin kadnlarn bu evde toplayarak Kuran dersleri verdiklerini, daha sonra oturmalar dzenlediklerini, giderek emberi byttklerini, kadnlar bu ekilde rgtlediklerini anlatyordu. Aydnda kadnlara ynelik bu rgtlemenin korkun bir hzla arttn, bu tr evlerden ok sayda olduunu, mahallede o grubun ierisine girmeyen kadn yalnzlatrdklarn belirtiyordu. O da direnebildii kadar direniyor, direnemedii zaman bu mahalleden tanyor, ama tana tana neresi kald, bir tek bulvar vard, biraz pahal bir yer, bunlarn zor girdii bir yerdi, oray da deliyorlar yava yava, orada da evler kurmaya baladlar diyordu. Kayserili bir kadn retmen, telefonla aranarak Zaman gazetesine ye yaplmak istenmiti. Reddetmiti, ama ksa bir sre sonra komularndan biri yeni tand evine hayrl olsuna gelmi, getirdii bir hediyenin iinden Zaman gazetesi kmt. stanbul Baclarda emekli bir hanm mahallesinde 1978 ylndan beri oturuyordu. Sosyal olduu ve evresiyle ilgilendii iin cemaat toplantlarna davet edilmiti. Gittiinde kendisine verilen kitaplarn slamiyet hakknda ok yanl bilgiler ierdiini grm, bir daha katlmamt. Aydnda grtmz bir hanm, ilk defa katld bir cemaat toplantsnda perembe, cuma orularn tutacaksnz, gece namazlar var onlar klacaksnz,

169

toplantlarmza katlacaksnz tr direktiflerle karlamt. Mahallede bir evde yemekler yaplyor, birlikte yenip iiliyordu. Toplumda yaygn bir sosyal dnm var, bir sosyal bask var, isteseniz de istemeseniz de yalnzlatnz hissediyorsunuz diyordu. Cemaat yesi kadnlarn mahalledeki dier kadnlar rgtlemenin yansra cemaate para toplamak iin faaliyet gsterdikleri de anlalyordu. hanlarnda ya da ardaki i yerlerinde, hatta devlet dairelerinde ve hastanelerde alanlar, cemaatten kadnlarn her gn le yemeinde makul fiyatlara fakir rencilere yardm amal sandvi vb. malzeme sattklarn sylediler. Yukarda, Glen cemaatine dahil olan iadamlar ve esnafn ya da mezun olup i bulmu olan rencilerin de cemaate maddi destek saladklarn belirtmitik. Tm bu toplanan paralar karlnda makbuz verilmiyor, sevap bal altnda deerlendiriliyordu. zetle, gittiimiz her kentte, cemaat yeleri arasndaki din ve dayanma zerine kurulu alarn cemaati ekonomik olarak fevkalade glendirdii, cemaat yelerinin byk servetler elde ettikleri, bu servetlerin bir ksmnn cemaatin yaygnlamas iin hem fakir halka yardm eklinde datld hem de rencilere verilen burslar ve cemaatin eitim faaliyetlerinin desteklemesinde kullanlarak gen nesillerin cemaate katlmasnn nnn almaya al ld konutuumuz herkesin bize anlatklar arasndayd. Bu dayanma a ayn zamanda dnda kalabilmeyi gletiriyor, her eye ramen direnenlerin ekonomik hayattan dlanmalarna ve rekabette geri kalmalarna neden oluyor gzkyordu. Bylesine gl bir ekonomik rgtlenmenin Anadolu kentlerini dntrd, Trkiyenin ekonomisin bymesine nemli katk salad, yeni mteebbisler ve yeni bir orta snf yaratt kuku gtrmez. Ancak, ayn zamanda, toplumsal muhafazakarlk zerine kurulu bu cemaatin Anadolu kentlerini daha da muhafazakarlatrd, Trkiye toplumun giderek slamiletirildii tezlerine dayanak salad da haksz bir iddia olmayabilir.

170

SONU VE NERLER
Trkiyeyi anlamak isteyen herkese Anadoluyu grmelerini salk veriyoruz. Turist olarak deil. Turist gzyle baktnzda Anadolu kentleri geni bulvarlar, byk maazalar, alveri merkezleri, be yldzl otelleri, yepyeni binalaryla Trkiyenin gelecei hakknda umut veriyor insana. Ancak, grnrdeki bu modernite, beklentilerin aksine, ou yerde gnlk yaama yansmyor. Anadoluyu iten irdelediinizde ise, seyahatlerimizin dnnde hissettiimiz gibi, bunalmlk duygusuyla kar karya kalnabilir.

On iki Anadolu kentinde yrttmz bu almann sonular, kurulduundan bu yana eit yurttalk ilkesine sylemde sadk kalan Cumhuriyetin bunca yl sonra bu sylemi fiiliyata geirememi olduunu gsteriyor. Bu kentlerin ounda farkl bir kimlikle yaamak, herkes gibi olmak yerine bireysel yeteneklerin ve tahayyllerin n plana kabilecei kiisel bir vaha yaratmak, evre basksndan uzak bir yaam alan kurmak olduka zor. Anadolu kentleri, bireysellie pek yer braklmayan, kadn-erkek herkesin konformizme zorland bir toplumsal yapy barndryor gzkmekte. Hem bu aratrmadan hem de daha nce yrtlm almalardan karsadmz sonu, SnniTrk ounluun dier tm kesimlerin hak taleplerine duyarsz kald dorultusunda. 65 Daha da nemlisi, bireyin kimliinden dolay ayrmcla uramadan devletin sunduu istihdam ve hizmet olanaklarndan eit yararland bir yap mevcut deil. Ortaya kan bu tablonun oulcu demokrasi kriterleri asndan vahim olduu kansndayz. Trkiyeyi ada toplumlar seviyesine ulatrma hedefinin sadece iktisadi kalknmayla gerekleemeyeceini, iyi yetimi yurttalar topluluu ve
65

rnein, 2006 ylnda yrtlen bir anket almasnda, trbanl rencilerin niversiteye devam edebilmeleri yaklak %43, mam-Hatip Liseleri mezunlarna niversite giri snavlarnda dz lise rencilerine uygulanan kriterlerin kullanlmas %18 tarafndan desteklenirken, Krtlere anadillerinde eitim olana salanmas %11, Cemevlerine devlete mali yardmda bulunulmas ise %5 destek bulmutur. Ayn ekilde, oy verirken ne gibi kriterlerin n plana ktn irdeleyen bir soruda, Alevi kimlii ve haklarnn korunmasna daha yatkn bir parti olmas en dk oranda desteklenmi, bunu Krtlerin kltrel kimliklerini korumak iin aba harcyor olmas izlemitir. Halkn yaklak %24 farkl mezhepten, %28i Krt, %39u Yahudi, %42si Ermeni, %43 Rum komu istememektedir. Aratrmann vard sonulardan biri, Trkiye halknn oulcu demokratik normlara ballktan ziyade sekter bir demokrasi anlay olduu, bizden olanlarn haklar savunulurken tekilerin haklarna duyarllk gsterilmedii. Burada biz, Trk-Snni Mslman, tekiler ise Krt-Alevi ve Gayrimslimler olarak ayryor. Bkz.: arkolu ve Toprak, 2006.

171

zgrlk deerleri devreye sokmu oulcu demokratik bir yap yaratmann bu hedef iin vazgeilmez olduunu, bunu gerekletirmenin ise en bata iktidarlar olmak zere siyasi sekinlerin sorumluluunda bulunduunu dnyoruz. Siyaset bilimi alannda siyasi sekinler zerine yaplan almalar, demokratik ynetimlerin znde bir elit ynetimi olduunu, elitleraras anlamann toplumsal sorunlarn zmnde nemli bir rol oynadn, bu balamda iyi ynetebilirlik (governmentability) ilkesinin hem muhalefet hem de iktidarlarca dikkate alnmas gerektiini vurgulamaktadr. Bat Avrupa lkelerinin tarihine bakldnda, din, dil, mezhep ve etnik ayrmlardan kaynaklanan nyarg ve basklarn atma alanlar yarattn, emek ve sermaye arasndaki elikilerin bu lkelerin tarihine damgasn vuran devrimlere ya da rejim deiikliklerine yol am olduunu gryoruz. kinci Dnya Sava ertesi Bat Avrupada siyasi yaamn istikrara kavumas siyasal partilerin temel konularda anlama salamalar sonucundadr. Blnm toplumlarda kimlik ve snf farkllklarnn giderilmesinde ve toplumsal bar ortam olumasnda halk katmanlar arasnda bir konsensus yaratlmasnn g olduu bilinciyle hareket eden siyasi sekinler, bu amala kendi aralarnda anlamay semilerdir. Trkiyede siyasal sekinler arasnda bu tr bir mutabakat salanamam olmas sorunlarn zmn de gletirmektedir. Kkeni ttihad ve Terakki iktidar ve zellikle demokrasiye geildii 1950li yllara giden iktidar-muhalefet ilikilerindeki gerginlik politik yaammza kt bir miras brakmtr. Bu miras sonucu politika, temel ilkelerde konsensus salamak ve lke sorunlarna ortak zmler aramak yerine kar taraf sulamak, kavga grltnn oy getireceini varsaymak, semene politika seeneklerini anlatmaktan ziyade kar tarafa gol atmak olarak tanmlanr olmutur. Politik yaamn bu tr bir anlaya mahkum edilmesi, Trkiyenin kar karya olduu sorunlarn ortak aklla ynetilmesi ve giderilmesini imkansz klmakta, siyasetin kavga etmek olarak algland bu tr bir ortam halkn siyaset ve siyasetiye gvenini sarsmaktadr. eitli kamuoyu aratrmalarnda siyaseti kimliinin en gvenilmez

172

kimlik olarak n plana kmas semenin bylesi bir politik ortamdan ne denli bkm olduunun bir gstergesi saylabilir. Yirmi birinci yzyl Trkiyesinde bu siyaset tarznn hl devam ediyor olmasnn, siyasi elitleraras yapc ve zm getirici bir diyaloun kurulamamasnn, Trkiyeyi kilitlediini dnyoruz. Bu tartmadan hareketle, gittiimiz kentlerdeki baskc muhafazakarln ve farkl kimliktekilere kar mevcut olan nyargnn, salt bu kentlerin eskiden beri zaten muhafazakar olduu, Snni-Alevi gerginliinin zaten tarihsel bir arka plandan kaynakland, Anadolu kentlerinde zaten iki iilmedii ve ienlere iyi gzle baklmad, kadnlara kar toplumda zaten ayrmclk yapld v.b. gzlemlerle aklanamayaca kansndayz. Bu gzlemlerin hepsi doru olabilir. Ancak yukardaki tartmayla balantl olarak burada nemli olan husus, toplumsal nyarg ve baskc muhafazakarlkta gzlemlenen devamlln siyasi sekinlerin tutumuyla balantsdr. Bu adan baktmzda on iki Anadolu kentinde yrttmz bu aratrmada elde ettiimiz bulgular, Adalet ve Kalknma Partisi iktidarnn bu kentlerde baskc muhafazakarlnn almas, burada yaayanlarn farkl kimliktekilere kar hogryle yaklamalar, kii hak ve zgrlklerine daha saygl olmalar gibi konularda dntrc bir rol oynamad ynnde. Aksine, AKPnin yaygn gzken kadrolamas Anadolu kentlerindeki cemaat yaplanmalar ve faaliyetleriyle de birleince, gemie gre bu alardan daha kayg verici bir ortam yaratlm olduu kansndayz. te yandan, muhalefet partilerinin bu dorultuda aba harcadklarn da syleyemiyoruz Gittiimiz pek ok kentte farkl kimliktekilere kar olan tutumun en ok lkcevreden geliyor olmas muhalefet partileri arasnda greli bir toplumsal destee sahip Milliyeti Hareket Partisinden bu tr bir misyonun beklenemeyeceini gsteriyor. Kimliini sosyal demokrat olarak tanmlayan Cumhuriyet Halk Partisinin yerel politikalarnn ise, AKP kartl ve laiklik sylemi zerine kurulu olmaktan teye

173

geemedii, eitliki bir ortam oluturmak zere somut admlar atmak yerine yerel CHPli yneticilerin bu sylemle yetindiklerini gzlemledik. Anadolu kentlerinde dinlediimiz hikayeler, tm vatandalarna eit mesafede duran ve eit hizmet gtren bir legal-rasyonel otorite eksikliinin bireyi iktidarlara ve iktidarlara yakn duran rgtlenmelere baml kldn gsteriyor. Kamusal alan iktidar partisinin ve iktidar destekleyen toplumsal rgtlenmelerin kendi menfaat ve ilgi dnyalarna gre ekillendirildii bir ortama dnyor. Birey, vatanda olarak hak aramak yerine, Trkiyedeki siyaset bilimi literatrnde ska sz edilen patronaj ilikileri kanalyla iktidar odaklarna eklemlenmeyi tercih etmek zorunda kalyor. Bu ortam, daha gl konumda olmas beklenebilecek bireylere bile son derece kaypak ve istikrarsz bir zemin sunuyor. Siyasi iktidarlarn deimesiyle, diyelim ki bir iadam, mevcut iktidarn egemenlik alanna dahil olmak zorunda kalyor, ekonomik zeminini ve itibarn korumak iin o egemenlik alannn ritellerine uymaya alyor. Nitekim, grtmz kiiler AKP iktidaryla birlikte kamusal alanda ortaya kan yeni bir prototipin saysz rneklerini verdiler. Esnafndan, iadamndan, memuruna kadar i yaamnda yer alan ou kiinin ben de sizdenim mesajn vermek zere Cuma namazna gitmeye ya da klyor grnmek iin kepenk kapatmaya baladn, o tarihe kadar ba ak olan elerin rtndklerini, selamlamann merhaba ya da gnaydndan selamnaleykme dntn, iki ienlerin kamuya ak yerlerde imekten imtina ettiklerini, hacca-umreye gitmenin ya da iftar daveti vermenin moda olduunu, Ramazanda orulu olunmasa bile oruluymu gibi davranldn, iyerinde Zaman gazetesi bulundurmann ya da dini cemaat toplantlarna katlmann zorunlu hale geldiini, laik ya da sol sendikalardan istifa edilip iktidar yanls sendikalara ye olunduunu anlattlar. Ancak, gene pek ok kentte bize sylenen, bu prototiplerin AKP iktidaryla snrl olmad, rnein, bir sonraki seimde komnistler66 iktidara gelse kentteki i ve memur evrelerinin dedemiz de komnistti diyecekleri ve yeni iktidar evrelerine ayak uydurmak iin yaam biimlerini derhal deitirecekleriydi.
66

Bu komnist sz pek ok kentte u rnek olarak verildi.

174

Bu rnekler, laik, Alevi, Roman vb. farkl kimliktekilerin, bir yandan kadrolama, te yandan kendiliinden oluan iktidar yanls tavr alma gibi gelimelerle AKP iktidaryla birlikte pekimi gzken Snnilerin ayrcalkl dnyasnda neden dlanm hissettiklerini de aklyor. Ne Yapmal? sorusuna cevap vermek ise olduka g. al mamz, ne yaplmas gerektiine dair ipularn da kendi iinde tayor. Yaplmas gereken, kendi yandalarna devletin imkanlarn sunan iktidarlar yerine her kesime eit mesafede duran effaf bir ynetim anlayn salayacak yapsal deiimlere gidilmesi, iktidar-muhalefet ilikilerinin normalletirilmesinin yollarnn aranmas, hak ve zgrlklerin geniletilerek bireyin glendirilmesi, iyi vatanda bilincinin gelitirilmesi, sosyal devlet politikalarnn yaygnlatrlarak dk gelirli kesimlere hizmet sunulmas, farkl kimliktekilerin kar karya kaldklar ayrmclk ve basknn ortadan kalkmas iin bir yandan eitim, dier yandan siyasi projeler kanalyla ayrmcla kar mcadele edilmesi. Bu sorunun cevab, her eyden nce, soruyu nemseyecek bir dnce dnyasnn varlyla balantl. Oysa Trkiyede hem entelektel hem de siyaset dnyas, ok uzun zamandr, somut neriler yerine mega konularla urayor. Kamusal alandaki tartmalar grnrde sorunlarn artk konuabilen bir Trkiye imaj verirken, aslnda bu konuma ortak akl yaratmak zere yrtlen bir fikir alveriinden ziyade, kapal devre oynanan, farkl kamptakilerin birbirlerini teet getikleri, birbirlerini duymadklar, kendi kendilerine anlattklar bir monoloun tartma yerine gemesinden ibaret kalyor. Dnce hayatndaki bu blnmlk ayn zamanda konulara daha somut, daha zmlenebilir nerilerle yaklaan sivil toplum rgtlerinin kamuoyunda etkin olabilmelerinin nne set ekmekte. Kimlikle ilgili bask ve ayrmcln ortadan kalkmas her eyden nce bu mega konularn bir kenara braklp sorunlarn zmne ynelik bir seferberlik balatlmasn, bu seferberlie zellikle fikir ve siyaset dnyamzdan kiilerin ve sivil toplum rgtlerinin nclk etmesini gerektiriyor.

175

Dolaysyla, Ne Yapmal? sorusuna ancak ksmi cevaplar vermekle yetineceiz: Avrupa Birliinin Trkiyenin yelik srecinde nart olarak gndeme getirdii ancak Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilen ombudsman kurumunun bu sorunlarn zmnde nemli bir rol oynayacan, yeniden gndeme sokulmas gerektiini dnyoruz. svete 1809 ylndan beri uygulanan ombudsman kurumu bugn dnyann eitli lkelerinde ilerlik kazanmtr. Bu kurum, demokrasilerin vazgeilmez nitelii olan birey hak ve zgrlklerinin devlet grevlileri tarafndan hakszlk ya da ayrmclk gibi nedenlerle ihlal edilip edilmediini ve yaplan ilemlerin yasalara uygunluunu aratrmakla ykmldr. Her vatandan, hatta svete uyguland ekliyle, svete yaayan ancak yabanc lkelerin tabiiyetinde olan bireylerin de bavurabilecei bir mercidir. svete parlamentoya bal olarak alan, aratrmac kadrolar olan ve grev alanlar farkllatrlm drt ombudsman ylda yaklak be bin ikayeti aratrmaktadr. Aratrmamz kapsamnda ele aldmz sorunlar farkl dini inanlar olan ya da kendilerini laik olarak tanmlayan kiileri kapsadndan, burada sadece laiklik konusuyla ilgilenecek bir ombudsman kurumunun ihdas edilmesini neriyoruz. Bu tr bir kurum, laik evrelerden gelen ikayetlerden hangilerinin gerek olduunun aratrlmas ve dolaysyla laiklik konusundaki endie ve gerginliin yumuatlmas alarndan nemli bir ilev grebilir. Ancak, bu kurumun siyaset st olmas, Trkiyede her dnemde egemen olan dar kadrocu yaklamn almas, allagelmi pratiklerin tesinde daha olgun bir siyaset kltrnn ifadesi olarak gerekten tarafszl her kesim tarafndan kabul edilen bir kiinin ombudsman olarak atanmas, etkin grev yapabilmesi iin ciddi bir bte ayrlmas, aratrmalar yrtecek ve kurumun faaliyetlerini kamuoyuna duyuracak yeterli sayda kadrosunun bulunmas ok nemli. Kurumun yaps, itz, grev ve yetkileri bata hukukular ve sivil toplum rgtleri olmak zere tm kesimlerin katksyla oluturulmaldr. Bu aratrmay yrtm ve farkl kimlikte olanlarn pek ok ikayetini dinlemi kiiler olarak bizim nerimiz ombudsman olarak atanacak kiinin tarafszln salamak amacyla iktidar ve

176

muhalefet partilerinin zerinde anlat bir ismin Byk Millet Meclisi nsan Haklar Komisyonuna sunulmas, bu kiinin Meclis TVden yaynlanacak bir komisyon oturumunda komisyon yelerinin sorularna muhatap olmasdr. Amerika Birleik Devletlerinde nemli grevlere atama iin uygulanan bu yntemin tarafszlk kriterini karlamada etkin bir rol oynayacan dnyoruz. Ayrca, ombudsman kurumunun varl tm devlet kurumlar ve belediye web sitelerinde ilan edilmeli, televizyon araclyla sk sk vatandalara duyurulmaldr. Ombudsman kurumu her yl bir rapor yaynlamal, kuruma iletilen ikayetleri ve bu ikayetler hakknda ne yapldn kamuoyunun bilgisine sunmaldr. Haksz ve yasalara aykr muamele yapt belirlenen devlet grevlilerin sicillerine kurum kararnn ilenmesi zorunlu klnmaldr. al mamz sresince grtmz kiilerin anlatlarnda nemli yer tutan konulardan biri ayrmclk, dlama ve hak ihlalleriyle en ok kamu kurumlarnda karlald ikayetiydi. Tm yurttalara eit davranmas ve eit hizmet vermesi gereken bu mekanlar neredeyse siyasal iktidar yanls mdr ve brokratlarn g gsterisi yapt alanlara dnm. Bu durumun deiebilmesi iin, devlet dairesi/ hastane/ okul gibi mekanlardaki hizmet alanla-hizmet veren arasndaki ilikiyi siyasi iktidarlarn veya cemaatlerin nceliklerine gre deil, uluslararas insan haklar ve demokratik teamllere gre dzenlemek, uygulayclar bu teamllere gre eitimden geirip, srekli denetlemek gerekiyor. Memuriyette ie alnma prosedr, dier bir deyile kadrolama sreci, toplumsal uyumun ve bir aradaln en zarar grd alanlardan biri olarak gzkyor. Gittiimiz kentlerde bize anlatld kadaryla, yerel dzeydeki tm devlet dairelerindeki mdrlerin, o mdrlerin bal olduu il mdrlerinin, belediye bakanlarnn, hatta valilerin hep iktidar partisinden ya da yandalarndan olmas yetkilerin tek elde toplanmasna, hakszla uradklarn dnenlerin ikayet edebilecekleri bir st makam bulamamalarna yol amakta. Yarg kanalyla hak aranmas ise maddi olanak ve uzun bir ura gerektirdiinden ou zaman devreye girememekte.

177

Devlet memurlarn ele aldmz blmde bahsettiimiz gibi, mesleki yeterlilik ve tecrbe yerine iktidarla kurulan ilikiye gre belirlenen idari kadrolar sadece deneyimli kiilerin i alanndan tasviyesine ve meslekten soutulmalarna neden olmamakta, ayn zamanda i ve hizmet kalitesinin ciddi ekilde dmesine ve brokratik yolsuzluklara yol amaktadr. Kadrolama uygulanmasna son verilmesi Avrupa Birliine yelik srecinde yaplmas gereken ve AB kurumlarnn hassasiyetle izledikleri idari alandaki reformlarn devreye sokulup brokratik mekanizmalarn effaflatrlmasyla mmkn olabilir. Somut atamalarda ve grevden almalarda hangi kriterlerin kullanldn ve bu kriterlere gre kiiler arasnda nasl seim yapldn tm yurttalarn denetimine amak bu effaflk politikasnn bir paras olmaldr. Bu balamda, st ynetime atanan kiilerin zgemilerinin her ildeki ilgili devlet biriminin web sayfalarnda yer almas dnlebilir. Bu uygulama ile, bize anlatld gibi, rnein, teknik eitimden gememi ve bu alanda i tecrbesi olmayan birinin bir kamu kurumunun teknik biriminde ustaba ya da kimi kentlerde okul mdrlerinin ounun din dersi retmeni olmas tr atamalarn nne geilmesi ve atama kriterlerine daha dikkat edilmesi salanabilir. Ayn ekilde, ildeki kamu kurumlarnda o ilde aznlkta olan gruplardan ka kiinin hangi kademelerde istihdam edildiinin il ynetimlerinin web sayfalarnda belirtilmesi salanabilir. Gittiimiz dou blgelerinde muhafazakarln tabanda da younlat ve mahallenin basky srekli yeniden rettii grlrken, batdaki kentlerde basknn yerel ynetimlerin uygulamalarndan kaynaklandn gzlemledik. Kamu kurumlarndaki atamalarda ve hizmet almnda yukarda bahsettiimiz trden effaflk ilkesinin yerel ynetimlere de zorunlu klnmas gerektii kansndayz. rnein, gittiimiz kentlerde Aleviler ya da Romanlar belediyelerin kendilerine i vermediinden ve youn yaadklar blgelere hizmet gtrmediinden ikayetilerdi. Belediyelerin web sayfalarnda da aznlk gruplarndan ka kiinin istihdam edildii ve

178

bu gruplarn yaadklar semtlere ne gibi hizmet gtrldnn ilan edilmesi dnlebilir. Toplumda farkl kimliktekilere ve kadnlara kar nyarglarn bertaraf edilebilmesi iin bir seferberlik balatlmasn da neriyoruz. Bu tr bir seferberliin en nemli ayann eitim alannda olmas gerektii kansndayz. Eitim kurumlarnda ilkokul birinci snftan balayarak farkl kimliktekilere saygnn ve kadn-erkek eitliinin neminin vurguland mecburi dersler konulmas, mevcut nyarglar kracak programlar gelitirilmesi, bu balamda bu tr dersleri verecek retmenlerin mesleki eitimden geirilmesi dnlebilecek seenekler arasnda. Bu srece medyann katlmnn tevik edilmesi, rnein, grsel medyada sistematik olarak ayrmcla kar reklam/film/dizi yaynlayan ya da bu konuda ak oturum dzenleyen televizyon kanallarna vergi indirimi vb. uygulamalara gidilmesi, zellikle TRTnin bu amala kullanlmas dnlebilir. Bu seferberliin bir dier ayann pozitif ayrmclk ilkesinin kabul olduunu dnyoruz. rnein, Bat Avrupa ve Amerika Birleik Devletlerinde kadnlara kar ayrmclkla mcadele eitim, istihdam ve siyasal katlm alanlarnda kadnlara tannan pozitif ayrmclk politikalar kanalyla yrtlmektedir. Benzer ekilde, Amerika Birleik Devletlerinde Afro-Amerikallarn karlatklar rk nefret ve uygulamalar federal devletin pozitif ayrmclk ilkelerini devreye sokmasyla giderilmeye allmaktadr. Bu politikalar sayesindedir ki, elli yl gibi ksa bir sre ncesine kadar zenci gettolarna hapsedilmi Afro-Amerikallardan biri, Amerika Birleik Devletleri Bakan seilebilmitir. Bu deiim, bir yandan rklk syleminin kamusal alanda telaffuz dahi edilemez konuma geri ekilmesiyle, dier yandan pozitif ayrmclk ilkelerinin benimsenmesiyle gereklemitir. Trkiyede zellikle kadnlar ve Aleviler iin benzer pozitif ayrmclk ilkelerinin devreye sokulmas gerektii kansndayz. Grtmz Aleviler kamu sektrnde ve belediyelerde i verilmediinden, kamu kurumlarnn cemevi yaplmas iin destek vermediklerinden ikayetilerdi.

179

Kamu grevlerinde ve belediyelerde Alevilere kota ayrlmas dnlmeli, benzer ekilde tm vatandalarn dedikleri vergilerden btelendirilen Diyanet leri Bakanl sadece Snnilere hizmet veren bir kurum olmaktan kartlp Alevilerin dini hizmetleri iin Diyanet btesinden pay ayrlmaldr. Kadnlarn siyasete katlmlarn arttrmak amacyla kota uygulanmasna gidilmesi ve son yllarda nemli d gsterdii istatistiki olarak belirlenen kadn istihdamn tevik iin pozitif ayrmclk politikalarnn gndeme girmesi de dnlecek zm yollar arasndadr. Modern toplumlarda, tekine kar saygnn ve etnik-dini-kltrel eitliliin inas, aznlkta olan ya da tarihsel srelerde sistematik ayrmcla urayan gruplarn kltrlerinin tantlmas, retilmesi ve grnr klnmasyla yakndan balantldr. Bu balamda, Alevilere kar olan ayrmcln ve dlanmann byk lde Aleviliin ne olduunun bilinmemesinden kaynaklandn dnyoruz. Bilgi yerine kulaktan dolma tevatrlere dayal bir alg dnyas, toplumsal cephelemenin ve kltrel yarlmann en nemli nedenlerinden birini oluturuyor. Bu konuda toplumda mevcut nyarglarn bertaraf edilebilmesi iin eitim srecinde Alevilik hakknda ciddi ve tarafsz bilgi verilmesi, topluma anlatlmas, dolaysyla, gizlilikten ve bilinmezlikten kurtulmas nemli gzkyor. Bu amala, devletin elindeki iletiim imkanlarnn tm kullanlarak zel bir bilinlendirme/bilgilendirme program uygulanmas dnlmelidir. Gittiimiz tm Anadolu kentlerinde Fetullah Glen cemaatinin okul, mahalle ve brokraside etkinliinden bahsedildi. Cemaatin byk kentlerdeki kanaat nderleri ve medya kurumlar tarafndan benimsenen demokrat ve lml tavr, tabanda yerini taral muhafazakar, baskc ve ayrmc kiiliklere brakyor gzkmekte. Bu kiilerin taradaki faaliyetlerinin Anadolu kentlerinde zaten mevcut olan baskc muhafazakarl daha da derinletirdii kansndayz. Fethullah Glen cemaatinin ne cemaate dahil olan kiilere ne de dnda kalanlara ak bir bask uygulamad gznne alndnda, cemaat yelerinin dayanma amacyla rgtlenmelerinin kstlanmas elbette dnlemez. Ancak, dier tm rgtlerin tabi olduu saydamlk ilkelerinin bu oluuma da uygulanmas gerektii kansndayz.

180

Cemaat faaliyetlerinin kamu ynetimi asndan sorunlu yn, cemaatler tarafndan yardm amacyla toplanan byk miktardaki mali kaynaklarn hibir denetime ak olmamas. Dernek ve vakflarn tmnn mali denetime tabi olduu gznne alndnda, dini cemaatlerin bu denetimden muaf tutulmalar kabul edilemez diye dnyoruz. Bu balamda, cemaat kaynaklarnn hesap verilebilir olmas ve kamu yararna olan derneklere uygulanan vergi ykmllnden muaf tutulup tutulmayacaklarnn ayn kriterler gzetilerek saptanmas gerekmektedir. Cemaat btesinin yansra tekilat emasnn, hangi amalar erevesinde rgtlendiinin vb. konularn da effaf olmas gerekiyor. Bu kadar etkin ve gl bir yaplanmann bylesi gayr- saydam olmas kabullenilemez diye dnyoruz. Fethullah Glen cemaatinin kamu ynetimi asndan sorunlu grdmz bir dier yn, eitim alanndaki faaliyetleri. Cemaate ait dershane, yurt ve Ik Evlerinin ilkokuldan balayarak tm eitim kademelerindeki rencileri kendi dnya gr dorultusunda ekillendirmesinin de hibir denetime tabi tutulmamas kabul edilebilir deildir. Bize anlatld kadaryla, rencilere ynelik bu mekanlardaki yasaklar ve zellikle kz rencilerin kapanmas dorultusundaki telkinler cemaatin genler zerindeki etkinliinin sorgulanmasn gerektirmekte. Bu rencilerin byk ounluunun fakir ailelerin ocuklar olduu ve cemaatin bu ocuklar arasndan zellikle en akll ve baarl olanlar setii dnlrse, cemaatin ocuklar ve genler zerindeki iddiasnn Milli Eitimin denetiminde olmamas gerekten kayg verici. Bu alandaki gzlemimiz, eitim alannda cemaatin bu kadar etkin olmasnn sosyal devlet modelinin yetersizliiyle balantl olduu. Devlet kaynaklarnn tm rencilere barnma imkan salayacak yurt yapmna daha fazla kanalize edilmesi gerektii kansndayz. zellikle ky ilkokullarndan orta renim iin kentlere gelen rencilerin ya da aileleri eitim grdkleri kentte olmayan niversitelilerin kalabilecekleri yurtlarn yaygnlatrlmas, yurt cretlerinin dk tutulmas, deyemeyecek olanlara burs imkanlar salanmas, rencilerin kente ve niversiteye uyum salamas iin oryantasyon programlar oluturulmas dnlebilecek zmler arasnda. 181

Grtmz orta ve yksek renim genlerinden cemaat evlerinde kalanlar, bu evlerdeki dzene ve disipline ayak uydurmakta zorluk ektikleri halde kendilerine sahip kld, bilmedikleri bir ortamda yardmc olunduu ve baka barnma imkanlar olmad iin cemaat evlerini mecburen tercih ettiklerini sylediler. te yandan, eitim alannda faaliyet gsteren tm kamu ve zel kurumlardaki rencilerin, velilerin ve retmenlerin ayrmclk ve bask ikayetlerini ele alacak, salt eitim sorunlarna bakan, yargya bal ihtisas daireleri kurulmas da dnlecek zm nerileri arasnda olabilir. Son olarak, ikili mekanlarn/iki imenin kriminalize edilmesinin ve belediyelerce kamusal alanlarnn d na karlmasnn kii zgrlklerine getirilen keyfi bir kstlama olduu kansndayz. AKP ynetimindeki belediyelerin iki ienlerden ve ikili mekanlardan halkn rahatsz olduu iddias kamu ynetimi asndan kabul edilemez. Yasalara aykr davranan kiilere uygulanacak meyyideler ceza yasasnda bellidir. Rahatszlk gibi mulak ve subjektif nedenlerle kamusal alanlarda kstlamalara gidilemez. Dolaysyla, devlet kurumlar ve belediyelerde kii zgrlkleri alanna giren haklarn kamu asndan yakn, somut ve kantlanabilir bir tehlike arzetmedii srece ihlal edilemeyecei yerel ynetim yasalar ve i ynetmeliklerde garanti altna alnmaldr. Son olarak, ne yaplmas gerektii hakkndaki ileriye dnk projelerin Trkiyede demokrasinin derinletirilmesiyle balantl olmas ok nemli gzkyor. Muhtra, parti kapatma vb. otoriter seeneklerin bu baskc ortam daha da pekitirdiini, demokratik almlara set ektiini, devletin toplumla olan ilikilerini normal siyasetin dna ittiini, hem sekinler hem de halk katnda blnme ve atmalara yol atn dnyoruz. te yandan, otoriter seeneklere meruiyet salayaca endiesiyle kendini keye sktrlm hisseden kiilerin sorunlarna duyarsz kalan ya da bu sorunlarn stn rtmeye alanlarla hemfikir olmadmz da vurgulamak istiyoruz. Bu almada, Trkiyenin kar karya kald ve zmlemesi gereken sorunlar yumandan sadece bazlarn ele aldk. rnein, krlma noktlarndan en nemlisi olan etnisite sorununu alma kapsamna dahil etmedik. Ancak, bu snrl al mada ortaya 182

kan mevcut tabloyla Trkiyenin ne Avrupa Birliine yeliinin gereklemesi, ne de zgrlk ve oulcu bir demokrasiye sahip olmas mmkn gzkyor. Aratrmamzn, Trkiyede demokrasinin derinlemesini, oulcu ve farkl kimliktekilere kar hogrl bir toplum yaratlmasn nemseyen her kesime ve her siyasi partiye neler yaplmas gerektiine dair ipular vereceini umuyoruz.

183