NHNG CON S LM NN V TR James D.

Stein
Trn Nghim dch

Dch theo bn in ca nh xut bn Basic Books, New York, 2011

Gi n Bill Bade vi lng bit n su sc v mi s gip

MC LC
Li ni u 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Hng s hp dn Tc nh sng Hng s kh l tng khng tuyt i S Avogadro in hc v hng s t l Hng s Boltzmann Hng s Planck Bn knh Schwarzschild Hiu sut nhit hch hydrogen Gii hn Chandrasekhar Hng s Hubble Omega 1 15 30 43 57 70 84 102 117 134 150 168 187 205

Ghi ch danh mc tham kho

LI NI U

C mt s chuyn ti cha h bit n cho n khi ti ngi vit quyn sch ny. Trc y, ti vit mt s sch, nhng ti khng tha mn vi vic ch ng tn tc gi hay n gin l vit mt quyn sch ri chuyn cho nh xut bn lm nt phn vic a n ra th trng. Ging nh a s tc gi khc, ti phi vit th ngh, trong nu s lc ni dung ca quyn sch, th trng tim nng ca n, v i ba chng mu. Sau , ngi i din ca ti mang n n trnh vi cc nh xut bn v nu may mn s c ngi u t xut bn. Ti lun b thu ht bi nhng con s, v ti ngh lch s khm ph nhng con s tm im ca quyn sch ny nhng con s lm nn v tr, nh bn s thy s l mt quyn sch th v. C rt t tng mi sn c, v nhng tc gi khc chc cng c hng th nh ti. Martin Rees tng vit mt quyn sch ta Ch su con s (vi s trong c mt trong quyn sch ny) m t su con s m ng cm thy nm ti tm im ca v tr hc, nhng c nhng con s khc ti thy cng ng k li cu chuyn ca chng. V th, ti vit mt bn phc tho mc lc ca b sch v mt chng mu v khng tuyt i. Ci may mn vi ti l khng nhng Basic Books, mt nh xut bn hng u v kinh doanh sch khoa hc, ng cho xut bn, m T. J. Kelleher, ngi theo ti bit l mt bin tp vin ht sc kh tnh v ti tng lm vic vi ng trc y khi cho in quyn Ton hc gii thch th gii nh th no, ng lm bin tp cho quyn sch mi ca ti. Ti vit T.J. l mt bin tp vin gii bi v, ngoi nhng l do khc, khi chng ti cng lm vic quyn sch trc, ng dnh rt nhiu thi gian cu trc li trt t ca cc chng. Vic cu trc li ny lm tng tnh tun t v tnh d c ca quyn sch; la chn ca ng khng phi l ci ti xut nhng khng nghi ng g l la chn tt hn. Ti khng ngh chuyn t chc nh th s l vn quyn sch ny, v cc con s v tr c trnh by thuc v ba

ngnh khoa hc vt cht: vt l, ha hc v thin vn hc. Thot u, ti quyn sch c t chc theo hng , v bt tay vo vit chng u tin hng s hp dn. Ci lm cho tin trnh vit quyn sch ny ng nh l mi chng dng nh bo trc chng tip theo, chng t t chc theo tin trnh lch s khoa hc ch khng phi nhm li theo ngnh hc. Sau vi chng, ti nhn ra rng mnh ang vit mt bn phc tho lch s khoa hc c hin thn bi nhng con s m ti trnh by. N khng phi l mt lch s y ca khoa hc; cc ngnh khoa hc s sng l khng c v s pht trin dng li u gia th k hai mi. Tuy nhin, nu bn a quyn sch ny cho ai chng bit v khoa hc (tht khng may, y l cu m t phn ln dn chng M), th khi h c xong, h s c mt suy ngh rt tt v ci xy ra trong nhng ngnh khoa hc vt cht chnh. N l lch s c vit bi nhng con s - mc d khng theo ngha hiu thng thng ca cu ny. Mt vi th khc ng nhc ti xy ra khi ti vit quyn sch ny. Khi ang tham kho ti liu m quyn sch cn n, ti c c hi c tiu s ca mt s nh khoa hc c nhng ng gp c mt y. Ti khng bit ci g gy cho ti n tng nhiu hn cht lng ca bi vit hay nhn vt c mt trong bi vit. Mt s quyn sch ny c lit k cui sch, nhng mt s quyn gt ra tm hn ti l Bc thy ca nh sng, cu chuyn ht sc chi tit ca cuc i Albert Michelson (do con gi ca ng vit); ngn gn nhng tuyt vi Ludwig Boltzmann (ca tc gi Englebert Broda), mt quyn sch khin bn ao c c c hi ni chuyn mt gi vi Boltzmann; v Chandra (ca Kameshwar Wali), miu t v gio s ng knh v, trong chng mc no , c phn ng s - i vi cc sinh vin, nhng l ngi c ng nghip hm m v qu mn. Bn ngi gp sc khng t cho quyn sch ny ra mt. Kh n gin, T. J. Kelleher bin tp chng ging ai m ti tng gp. Ngay c mt s on ti vit rt ng , nhng hu nh lun b nh gi te tua, v quyn sch c th c vit tt hn thm. Ti cng thy ci s tro ngoe gia phong cch ca T.J v ti chng th nht, hay sau khi ng chnh li, ri ti c li phn

chnh v ti thy hu nh xa l nhng quen thuc ngay trn bi vit ca chnh mnh! Ti chng bit ng lm g vi n; ti ch c th vit theo phong cch ring ca mnh v ti on rng tc gi no lm vic vi T.J. cng gp nng lc ny. N gip c mt bin tp vin khng nhng tm thy nhng sai st trong trnh by ca bn, m khi ng chnh sa n, n trng nh bn l ngi ang vit vy. Cui cng, T.J. c tnh yu khoa hc v ton hc m ngi ta kh lng tm thy ai khc ngoi nh khoa hc hay nh ton hc. Ti ch gp mt ngi khc nh th trong i v ngi l cha ca ti, tht trng hp, cha ca ti cng tt nghip Harvard ging nh T.J. S nghip vit lch ca ti mc n v i din ca ti, Jodie Rhodes. Hin nay l thi im kh khn cho cc tc gi, v nh xut bn thng chng mun ri ro, v phi ht sc kh khn cho ngi i din khi b t chi m vn sn lng ng trc mt tc gi v u tranh cho quyn li ca h trong mt mi trng kinh doanh kh khn. Vng, c l l kh cho nhng ngi i din khc, nhng Jodie gip v u tranh v ti di cc iu kin ch c th m t l gian nan v nht ch. Trong khi ti ngh ti l mt tc gi kh tt, nhng cn tm mt bin tp vin v mt nh xut bn chia s quan im ny, v Jodie th c nhiu kinh nghim cho php c gn kt ti vi bin tp vin hay nh xut bn nh gi tc phm ca ti. C th nhng i din khc cng lm c nh vy, nhng ti khng bit liu ri ti s lm sao nu nh Jodie ngh lm. Ngi th ba l mt trong nhng hc tr xut sc nht m ti tng ho hng ng lp dy. u hi gia nhng nm 1980, Dave McKay tham gia mt kha ton hc gii tch m ti ang dy. Ti xem Dave l mt ngi bn v mt ng s k t v quyn sch ny c hng li rt nhiu t thc t rng Dave, mt nhn s ti trng i hc California Long Beach, khng nhng l mt ging vin ton hc c khi, m cn l mt ging vin vt l xut sc na. Ti lun yu thch vt l hc, nhng ti nhn c s h tr rt ln t ngi hc tr ng ch ny, v ti chng bao gi hiu cc khi nim vt l n mc r rng nh ti hiu cc khi nim ton hc. Dave xut sc v anh ta sn sng dnh hai mi lm nm nghin cu vt l vi mt con mt hng v con ng i ca cc nh ton hc.

c gi ca quyn sch ny s thy mt s lng ln php tnh ton bi v quyn sch ny khng nhng ni v nhng con s lm nn v tr, m n cn ni v bn thn nhng con s - ngn ng vn vt, nh Galileo gi ton hc th. a s tnh ton trong quyn sch ny khng i hi g hn ngoi mt s kin thc i s, hnh hc rt cn bn, hoc c l l mt cht lng gic na, nhng thng th c mt l thuyt vt l nn tng cho nhng tnh ton ny. Tnh hu quan cho nhng tnh cht vt l nm ngoi phm vi ca quyn sch ny, nhng a s cc sch gio khoa vt l u c cha cc phng trnh v cng thc m ti s dng. Ngi c cng sau cng nhng khng phi t nht l v ca ti, Linda. Ti khng thch cho lm bi ht You Are the Sunshine of My Life giai iu khng hay lm, cn li th c hi st mt nhng l mt m t hay v Linda. B khng vit sch, nhng b lm nhiu vic gip ti vit thun li hn. Nh mt s ngi than phin rng ton hc lm cho no ca h i, ti thy ng nh vy ti khng th c qu mt on, nhng Linda th kin tr ngi c cng vi mt ci lc mn trong tay. Tt nhin, l mt chi tit b sung na trong nh sng ca i ti. Lc quyn sch ny ra mt, ti trn 70 tui, v ti mun tn vinh hai con ngi, l cha m ca ti. ng b cha tng c quyn sch no ca ti, v cha tng gp mt Linda. Ti ngh ng b s yu thch c hai.

CHNG 1 HNG S HP DN
______________

Ti khng th no nm r cuc sng hi th k th 17, thi Isaac Newton tri qua phn ln cuc i ca ng. l mt th gii gi kim thut thay cho ha hc, mt th gii khng c nhiu ci n gin lm cho cuc sng d chu (t nht l i vi ti): khng c giy v sinh hay kem nh rng, khng c in thoi hoc ti vi. M n l mt th gii ca sch v v bo ch, ca th t v tp san (phin bn th k 17 ca blog), v h qu l chng ta bit nhiu v Isaac Newton nh chng ta mun, nh th ng i li vi mt dng c nh v GPS dn vo mt c chn gi s dng c y c gn vo khong nm 1664. Tuy nhin, Newton, cho i vo nm 1642, li mt khong trng ln ti p trong bt k bn tiu s no ca ng. T ci chng ta bit, dng nh r rng rng, khng ging nhng trng hp thn ng nh Mozart hay nh ton hc Carl Friedrich Gauss, thi son tr ng khng c bt k biu hin no bo trc s thnh tu trong tng lai ca mnh. Ci chng ta bit l m ca ng mun ng tr thnh mt nng dn. Tht may cho chng ta, Newton hon ton khng c hng th vi vic lm ng, v n lc cng vi v hiu trng ni trng ng hc (ngi c l l c nhn duy nht nhn ra tim nng ca Newton) v bc ca Newton nhm thuyt phc m ca ng gi Isaac n trng Trinity College Cambridge. ng bc vo ngi trng an ton ca mnh vo nm 1661. l mt trong nhng k hoch B thnh cng nht trong lch s.
[1]

Nhng nm thng u tin ti trng i hc ca ng cng khng thnh cng cho lm, theo nh gi ca ng hoc ca nhng ngi ng thi. V ghi chp ca ng phn nh c lc thng lc trm, nhng khng c du hiu no ca mt thin ti sp xut hin. Mi th bt u ct cnh vo nm 1664, khi, nh ng lu trong quyn tp nhp ca mnh, ng bt u nghin cu ton hc mt cch nghim tc. Trc , kin thc ton hc ca Newton dng nh mc ca hc sinh trung hc ng thi; bng chng l ng kh v s hc, nhng kin thc i s, hnh hc v lng gic ca ng khng ghi im n tng k thi SAT. Newton t ci to bn thn nhanh chng bng cch mua hoc mn nhng quyn sch ton hc tin b ng thi. T quyn Clavis Mathematicae1 (Cha kha Ton hc) ca Oughtred, ng hc c sc mnh v s linh hot ca i s - ci a ng n khm ph ra nh l nh thc tng qut. T quyn Opera Mathematica2 (Nhng tc phm ton hc) ca Wallis, ng gt hi nhng kin thc ban u v ci sau ny tr thnh thnh tu ton hc tn tui ca ng s pht trin ca vi tch phn. Newton da trn mt bn dch Latin ca quyn Gomtrie3 ca Descartes, do Schooten dch, b sung nhng thiu st hnh hc ca mnh. ng ly bng c nhn vo nm 1665, nm xy ra trn i dch hch cui cng nc Anh. Dch bnh ly lan qua cc iu kin ng c, khng hp v sinh v y l l do khin cung in ca nh vua Charles II phi di t London v Oxfordshire, v trng i hc Cambridge ng ca. Isaac Newton la chn tr v qu Woolsthorpe v tri qua 18 thng tip theo suy t ton hc v trit hc4. Vi nhng vic lm ny, ng lm thay i th gii.

S pht trin ca l thuyt hp dn

Nhng ng gp ca Newton cho ton hc l cn bn, tuy nhin nhng ng gp ca ng cho khoa hc mi khin ng c ngi ta nh ti nht, v nhng tin b khoa hc ng ngha vi nhng tin b trong cuc sng ca con ngi. ng c nhng ng gp to ln cho ngnh quang hc, nhng tt nhin chnh cng trnh ca ng v c hc v s hp dn, v k n l phng php khoa hc ca l thuyt v thc nghim, mang li cho ng danh vng nh th.
[2]

Pht biu u tin ca mt l thuyt khoa hc hu nh lun lun l ci n gin nht. Nhng nh cch tn nh Newton thng khng quan tm n cht liu trnh by sao cho cng c nhiu ngi hiu cng tt; m h thng tp trung vo trau chut sao cho n c nhng ngi ng cp chp nhn, v sau xy dng da trn . Mt trng hp nh th l quyn Philosophi Naturalis Principia Mathematica5 (Cc nguyn l ton hc ca trit hc t nhin, thng c gi gn l Principia) ca Newton; ti thnh thong c m n ra v c gng c n khi ti ngh hu (b sung thm danh sch nhng vic cha lm xong ca ti). Vn phong ca quyn Principia ca Newton ging vi cc vn bn hnh hc ngy nay cc tin , nh l, b , chng minh v nhiu kt lun tht ra mang tnh hnh hc. iu ny khng c g bt ng, v mt trong nhng thnh tu chnh yu ca tc phm trn, ci mt phn l s m t ca l thuyt hp dn ca Newton, l kh nng ca n gii thch ba nh lut chuyn ng Kepler, tt c u bng hnh hc. nh lut Kepler th nht pht biu rng cc hnh tinh quay theo qu o elip xung quanh Mt tri, vi Mt tri l mt tiu im ca elip . nh lut th hai pht biu rng ng tng tng v t tm ca Mt tri n tm ca hnh tinh s qut nhng din tch bng nhau trong nhng khong thi gian bng nhau. V nh lut th ba pht biu rng t s ca bnh phng chu k ca hai hnh tinh bt k bng vi t s ca lp phng khong cch trung bnh ca chng n Mt tri. Nhng nh lut ny khng ch l kin thc sc so ca mt nh hnh hc li lc nghin cu t mt vi gi thuyt; m chng cn mang li kinh nghim kt qu ca mt i thu thp s liu v iu khp m hnh, xy dng trn s liu tch gp cn c ca Tycho Brahe, mt qu tc lp d ngi an Mch yu thch thin vn hc. Brahe c n tng vi cng trnh lc tr ca Kepler, v mi Kepler n thm ng gn Prague, ni Brahe ang xy dng mt i thin vn mi. Kepler tr thnh ngi k tha tr tu ca Brahe. Lc y, cuc cch mng Copernicus ang bng n, v Kepler c gng lm khp s liu tuyt vi ca Brahe vi m hnh Copernicus ca h mt tri, m hnh cho rng cc hnh tinh chuyn ng trong nhng qu o trn u xung quanh Mt tri. Tht vy, nguyn mu Kepler ca qu o ca cc hnh tinh c mt hm na, v ng ngh chng tng ng vi nhng tnh cht hnh hc ca nm vt rn
[3]

Platon u khi t din, lp phng, bt din, thp nh din v nh thp din, tng ng vi 4, 6, 8, 12, 20 mt. Kepler c gng lm cho khp s liu m ng c vi cc vng trn. May thay, Brahe khng nhng thu c nhng quan st chnh xc cao ca Ha tinh v qu o ca Ha tinh hi lch ra khi dng trn. Brahe ch mi hon thnh cc quan st ca Kim tinh, hnh tinh c qu o gn nh trn hon ho, nhng khng r khi no th Kepler i ti nh lut th nht ca ng. Thnh tu ca Kepler trong vic khm ph ra nh lut th nht l mt minh chng cho s t duy tht s nghim tc ca ng, v nh lut th hai v th ba l minh chng cho ti nng ton hc tht s ca ng. Vic tnh din tch ca nhng vt elip cn thit cho nh lut th hai l mt cng vic khng n gin vt ngoi hnh hc Euclid c bn, v vic nhn ra mi lin h ly tha c hu trong nh lut th ba cng i hi mt nng lc ton hc ln. Tuy nhin, Kepler mt nhiu nm thit lp v kim tra nh lut th hai v th ba. Qua vic lm ny, Kepler b bao vy bi v s vn c nhn v chnh tr - ng mt v ln ngi con trai yu qu v bnh tt, v vic ng t chi chuyn sang Cng gio hn ch tim nng lm vic ca ng. Lc nh im, Kepler phi u tranh php lut khi m ca ng b gn ti yu thut, mt ti danh thi y thng b x t hoc tra tn. Tuy nhin, cc ti danh khng ch da trn li n i khng c g bt ng c, v theo ti bit, khng c nhiu lm nhng trng hp ti danh yu thut c xc thc, k c lc y hoc hin nay, v Kepler c th ginh li s tr t do cho m ca mnh. Nhng thnh tu ca Kepler c xc thc trn m ch ca ng: Ti o bu tri, gi th ti o bng, Ngi nm yn ngh trong t, t tng tri cao.6

[4]

Cu hi vn tc
Mt kt lun khng nh lng thy ngay t nh lut Kepler th nht v th hai l cc hnh tinh chuyn ng nhng tc khc nhau ti nhng v tr khc nhau trong qu o ca chng. Hnh elip l mt vng trn dt, vi din mo trng ta qu kh cu, v c hai trc i xng, trc di v trc ngn. Nu hnh elip trong cu hi l mt qu o hnh tinh, th Mt tri s nm trn trc di gn elip. Gi hy tng tng mt hnh tinh di chuyn mt qung ng nh t ngay pha trn trc di gn Mt tri n ngay pha di trc di gn Mt tri. Ta c th ly xp x din tch m n qut bng cch s dng din tch ca mt tam gic cn (mc d qu o ca hnh tinh l cong, nhng trn nhng qung dch chuyn nh, ta c th coi hp l n l mt on thng vung gc vi trc di). Chiu cao ca hnh tam gic l khong cch t Mt tri n elip tnh theo trc di, nh hn mt na chiu di ca trc di v chng ta t Mt tri trn trc di gn elip. R rng l nu hnh tinh chuyn ng tc bng nhau ti mi thi im, th n s i c nhng qung ng bng nhau trn qu o ca n khi n gn Mt tri hoc ti v tr i xng trn qu o ca n pha xa Mt tri. Gi s hnh tinh lun lun chuyn ng mt vn tc khng i. Nu hnh tinh i c qung ng nh bng nh vy t ngay pha trn trc di pha xa Mt tri n ngay pha di trc di pha xa Mt tri, th din tch m n qut theo nh lut Kepler th hai mt ln na c th ly gn ng l mt tam gic c cnh y bng cnh y ca tam gic gn Mt tri. Tuy nhin, ln ny chiu cao ca tam gic khong cch t Mt tri theo trc di n elip, ln hn na chiu di ca trc di, v v th hai tam gic c din tch khc nhau. Nu nh lut Kepler th nht v th hai l ng, th hnh tinh khng th chuyn ng mt vn tc nh nhau khi n gn Mt tri cng nh khi n xa Mt tri. Cng trnh ca Newton v gii tch s l v gi trong vic l gii iu xy ra nh th no. Mt trong nhng ci sc so m gii tch mang li l phng tin xc nh cc i lng ang bin thin u v d, tc ca mt hnh tinh hay mt chic xe hi ti bt k thi im no cho trc. Ly th d, hy tng tng mt chiu n, ti li xe t Los Angeles n San Diego, i qung ng 120 dm trong ba gi ng h. Tnh ton s hc n gin cho ti bit vn tc trung
[5]

bnh ca ti trong chuyn i l 40 dm trn gi, nhng n khng th cho ti bit ti ang i nhanh bao nhiu khi ti i qua ct cy s th nm, hoc ti ang i chm bao nhiu khi ti tin n trm giao thng gn Viejo. xc nh xe ca ti ang chy nhanh bao nhiu lc 2 gi chiu, chng ta cn nhn vo bng tng hp tc trung bnh ca chic xe ca ti trong nhng khong thi gian ngn lin tip vo lc y. Vn tc trung bnh ca chic xe tnh trong mt khong thi gian mt giy l mt gn ng vi tc tht s ca chic xe lc bt u khong thi gian chnh xc hn so vi vn tc trung bnh ca chic xe tnh trong mt khong thi gian mt pht v trong khong thi gian mt pht th c nhiu rt nhiu thi gian chic xe thay i vn tc so vi trong khong thi gian mt giy. Nu chng ta o vn tc trung bnh trong nhng khong thi gian cn ngn hn na v d trong 0,001 giy th n cc k gn vi tc chnh xc ca chic xe lc bt u khong thi gian , tt nhin gi s ti khng va qut vi chic xe ti no c trong 0,001 giy . Quyn Principia ca Newton khng nhng nhn ra iu ny, m cn pht biu mt phng php tnh vn tc tc thi ti bt k thi im no bng phng tin m sinh vin gii tch c hc l phng php thng s gia ly gii hn ca cc trung bnh. ng cng bo trc s kh khn m sinh vin gii tch gp phi khi hc phng php ny. Thay vy, ti chn gin lc cc chng minh ca nhng nh sau y i vi tng th nht v tng cui v t s ca nhng i lng mi sinh v i lng nht thi, ngha l i vi gii hn ca nhng tng v t s ; v v th gi thit, nh ti c th ni cng ngn cng tt, cc chng minh ca nhng gii hn . Do , iu tng t c thc hin bng phng php nhng i lng khng th chia nh; v gi th nhng nguyn l c chng minh, ta c th s dng chng mt cch an ton hn. Do , nu t y v sau ti xt nhng i lng nh cu to ca cc ht hay s dng nhng ng cong nh cho hp l, ti s khng hiu l nhng i lng khng th chia nh, m l nhng i lng c th chia nh nht thi; khng phi c tng v t s ca nhng phn xc nh, m lun lun l gii hn ca cc tng v t s; v ng lc ca nhng chng minh nh vy lun lun ph thuc vo phng php thit lp trong b va ni.7
[6]

Ti c kin thc gii tch khng t, nhng cht vt lm ti mi c ht s l gii ca Newton trong on trn, v ti ngh sinh vin th k 21 khng nn c sch v ca ng lm g, v h s hu nh khng th hc c g t sch v ca ng, d l gii tch hay l l thuyt vn vt hp dn.

G ln v g nh
Ti trung tm ca tc phm ca Newton v s hp dn, tht ra c hai hng s: hng s vn vt G m t trong quyn Principia, v gia tc a phng g ti b mt Tri t do trng lc gy ra. g nh, nh n thng c gi, tng i d o, t nht l nu chng ta sn sng chp nhn mt gi tr gn ng vi hai hoc ba ch s thp phn ton b ci ta phi lm l tm mt chn khng (v loi tr sc cn khng kh), th vt ri v o xem n ri bao xa v mt bao lu. Galileo vn nhn ra rng qung ng m vt ri c t l vi bnh phng ca thi gian n ri, v l mt trong nhiu h qu ca nh lut hp dn ca Newton v l mt bi ton n gin trong hc k u tin ca kha hc gii tch trnh by rng qung ng d m mt vt ri trong thi gian t l d = gt2. g nh c xc nh kh d dng l xp x 9,8 mt trn giy trn giy. Tt hn nn c gi tr ny l 9,8 mt trn giy dng trn giy; mi giy mt vt ri di tc dng hp dn ca Tri t tng vn tc ca n thm 9,8 mt trn giy. trn Mt trng, cc vt ri chm hn nhiu, nh cc nh du hnh chng minh thm ch c ln trn Mt trng, Wile E. Coyote cn nhy ra t di mt ci e ang ri. V th, g nh l mt hng s a phng. Mt khc, G ln mang tnh vn vt, nhng c mt mi lin h gia G ln v g nh, ng nh bn trng i. Mt trong nhng thnh tu ca Newton l chng t rng lc hp dn ca mt qu cu tc dng nh th ton b khi lng ca n u tp trung ti tm cu. V th, lc hp dn do Tri t (c khi lng ta k hiu l M v bn knh l R) tc dng ln mt vt khi lng m c tnh bng hai cch: F = GmM/R2 theo nh lut hp dn, v F = mg theo nh lut II Newton. Cn bng hai biu thc ny, ta thy tha s m trit tiu c hai pha ca phng trnh, v g = GM/R2. Gi tr ca R c bit (gn ng) bi ngi Hi Lp c - nhng xc
[7]

nh G n chnh xc bt k, ta cn bit gi tr ca M, v khng c cch no gii quyt vn ny cho n khi Newton qua i. Tht ra, c hai hng th tht s trong vic xc nh G trong gn nh hai th k, v khng c ci g cc nh khoa hc ngy nay mun bit i hi kin thc v gi tr ca G. Phn ln ci c thc hin trong thin vn hc v tht ra vn l ci v ang c thc hin l s dng cc t s. iu chng bt ng g my, v s bng nhau ca cc t s cho php nhiu tnh ton thc t, v c thc hin t lu trc khi c Principia. Cc t s xut hin sm trong s hc. (Nu cn hai qu trng cho mt m bnh dnh cho ba a tr n, th s cn bao nhiu qu trng cho s m bnh dnh cho 12 tr n?) Mt ln na, chng xut hin trong hnh hc, khi chng ta s dng s bng nhau ca cc t s ca nhng cnh tng ng ca nhng tam gic ng dng o chiu cao ca mt ci cy khng th tro ln hay mt ngn ni xa. C hai cch s dng t s ny trong s hc v hnh hc u c tm quan trng thc tin trong khoa hc vt cht, cng nh trong cuc sng hng ngy. Khng c s lng qu trng thch hp, bn s khng hi lng vi cch hp bnh. Newton c th suy lun ra nh lut Kepler th ba t s ca bnh phng chu k ca hai hnh tinh bt k bng vi t s ca lp phng khong cch trung bnh ca chng n Mt tri t nh lut hp dn ca ng. Cc nh thin vn khi c th s dng nhng t s ny, kt hp vi khong cch t Tri t n Mt tri ( c Giovanni Cassini tnh ra hn mt thp k trc khi xut bn quyn Principia)8 v chu k ca cc hnh tinh tnh ra khong cch trung bnh ca mt hnh tinh n Mt tri. n gin l chng cn bit hng s hp dn v v th chng ai thm tnh n n cho n khi mt th nghim tin hnh vo cui th k 18 cho php ngi ta bit gi tr ca n.

Th nghim Cavendish
a s nhng nh khoa hc ln li cho hu th khng phi ch nhng bn ghi chp cc l thuyt hoc cc th nghim ca h, m h cn lu li trong k c
[8]

nh tham gia nhng k hi ngh v nhng cuc trao i chuyn nghip hay mang tnh c nhn vi nhng nh khoa hc khc. Nhng ging ht nh trong th gii hng ngy ca chng ta, th gii khoa hc cng c nhng ngi c c ca n v trong s hc l Henry Cavendish, mt trong nhng nh khoa hc thc nghim ln ca th k th 18. Chng ta bit Cavendish cho i nc Php vo nm 1731, l con trai ca ngi Charles Cavendish v b Anne Grey, v tha hng mt gia sn kch s. ng ri b trng Cambridge sau ba nm hc m khng ly c bng, nhng vic ny khng gy tr ngi no i vi s nghip khoa hc ca ng. Tuy nhin, cuc sng ring t ca ng c nhng khc mc ring ca n, v giao tip x hi v nhng mi quan h c nhn dng nh l rt kh khn i vi ng. ng ht sc mc c vi ph n, thm ch cn trnh ni chuyn vi c n gip vic nh thng qua nhng t giy ghi chp v xy hn nhng cu thang c bit v li i ring h vo nh ng m ng khng phi gp mt. Nhng cuc hn x hi i vi Cavendish r rng khng ng mt ng xu, d l nh ng hay nh mt ai khc. Ghi chp duy nht ln xut hin trc cng chng ca ng dng nh l khi ng tham d mt hi ngh khoa hc. Nh sinh l hc v tc gi danh ting Oliver Sacks tng xut rng Cavendish mc phi hi chng Asperger, na n nh chng t k, khin nhng ngi mc phi gp kh khn khi giao tip vi ngi khc v biu hin hnh vi lp li. Nhng hnh vi lp li, hay t nht l s sn sng lm li mt cng vic no hoi hoi, ng l ci bn cn nu bn mun tr thnh mt khoa hc thc nghim, v Cavendish c nhng ng gp ng ch cho c ha hc ln nghin cu in hc. Nm trong s ny l thnh tu ng phn tch cc thnh phn ca khng kh. ng pht hin thy khng kh gm xp x 20% kh chy c (oxygen) v 80% nitrogen mc d ng cng lu rng chng 1% khng kh l gm nhng cht khc, ngoi hai cht kh ny; phi thm mt th k na th s tn ti ca argon vi t cch l mt nguyn t v s hin din ca n trong kh quyn mi c xc nhn. ng cn i tin phong trong nghin cu cht kh d chy (hydrogen) v l ngi pht hin thy oxygen v hydrogen l nhng thnh phn ha hc ca nc, ng tin rt gn n cng thc chnh xc H2O.9
[9]

Nhng ng gp ca ng cho nghin cu in hc cng ng lu ng l ngi u tin nghin cu cc cht in mi (nhng cht khng dn in) l mt b phn ca nghin cu in hc, v ng l ngi u tin phn bit gia in tch v in p. ng cng l ngi u tin nghin cu s dn in trong nc, c thi thc bi nhng bo co rng mt s loi c c kh nng to ra nhng c sc in ng tht s lm m hnh mt con c bng da v g nhng trong nc mui, gn ln n nhng c quan to in m phng, v chng minh rng con c tht s c th to ra mt c sc in. Mc d Cavendish rt t quan tm vic cng b kt qu, nhng ng tht s ghi chp li nhng lu ca mnh v n l s o danh vng m cng ng khoa hc Anh dnh cho ng, khi nh khoa hc James Clerk Maxwell t mnh thm tra k lng cc ghi chp ca Cavendish v cng b chng m bo rng Cavendish xng ng c tn vinh. Th nghim khin tn tui Cavendish ni ting nht v ngy nay thng c gi l th nghim Cavendish - l th nghim u tin xc nh t trng ca Tri t. y l mc ch ca Cavendish, nhng th nghim ca ng thng c gi l cn Tri t, v mt khi xc nh c t trng trung bnh ca Tri t, th trng lng ca n c th c xc nh vi chnh xc tt n gin bng cch nhn t trng vi th tch ca Tri t. Tht ra, th nghim ny tr nn ni ting vo nhng nm sau ny, sau khi nhng ngi lng ging ca ng m t cng trnh xy dng ni thc hin th nghim l ni Tri t c cn. Bit rng s xut hin trc cng chng ca ng gn nh l khng c, ta c th ni mt cch an ton rng Cavendish tht s l mt nh khoa hc c ting tm i trc c ng. Th nghim trn, s dng ci gi l cn xon, l mt kit tc ca s kho lo. Hai qu cu to nng t c nh ti ch, v hai qu cu nh t hai u ca mt si dy rt mnh, tng t nh mt qu t nh. Qu t ny c treo ti im chnh gia ca si dy. Lc ht hp dn gia hai qu cu nng v hai qu cu nh lm cho hai qu cu nh quay i cht xu (lng quay s ln hn nhiu nu dng nam chm to ra s lch hng thay v lc hp dn, mt du hiu cho bit lc t mnh hn nh th no so vi lc hp dn). Lng quay c th o c v c th dng tnh ra t trng trung bnh ca Tri t hay khi lng ca n.

[10]

Thit b ca Cavendish kh chnh xc nn c tnh ca ng khng c ci thin thm trong mt th k sau . n trong s liu Cavendish l mt cch tnh ra hng s hp dn nhng v lc y chng ai quan tm n hng s hp dn, nn chng ai bun i tnh n lm g. Cc nh vt l ngy nay s khai thc s liu ca Cavendish v tnh ra hng s hp dn theo mt kiu tng i d dng. t M l khi lng ca mt trong hai qu cu ln, v t L l chiu di ca si dy mnh hnh qu t. t l gc quay ca si dy, v t r l khong cch gia tm ca qu cu ln v qu cu nh sau khi si dy quay. Cui cng, t T l chu k dao ng t nhin ca ci cn (ging nh chu k ca con lc). Cng thc sau y cho hng s hp dn G thu c bng cch cn bng hai lc tc dng ln qu cu nh: lc hp dn t pha qu cu ln v lc hi phc t si dy xon (lc hp dn ht qu cu nh xung pha qu cu ln; lc hi phc th cng loi vi lc biu hin khi mt ci l xo b ko cng khi n c gng thu v v tr khng b gin). Cc nh vt l hin i s thu c cng thc sau y: G = 22Lr2 / MT2 Cavendish tht s s dng nhng i lng ging nh vy tnh ra t trng trung bnh ca Tri t, ci ng thu c bng cch s dng nh lut II Newton ca chuyn ng, cn bng hp lc mg tc dng ln qu cu nh vi lc hp dn GmME / rE2, trong ME v rE tng ng l khi lng v bn knh ca Tri t. Chng ta cng lm c nh vy. K hiu t trng trung bnh ca Tri t l , v th tch ca n l 4rE3 / 3, nn ta c = 3g / (4GrE). Cavendish tht s tnh ra t trng l 5,448 gam trn centimet khi nhng trong khi cng b kt qu ny, ng phm sai st b mt mt s 4 v bo co t trng l 5,48 g/cm3. Chng ta c xu hng ngh ti nhng ci c trc thi i m chng ta sinh ra l tng i th s, v s kt thc ca th k th 18 khi nguyn nhn gy bnh cha c bit v trn lng nga l phng thc i li ph bin nht cn k vi thi k c. Tuy nhin, th nghim Cavendish l ht sc chnh xc, v nh s

[11]

su tp ti nguyn s sn c trn Internet hin nay, bn tht s c th c nhng li ring ca Cavendish ni v th nghim ny.10 ng khng th c ngun ti nguyn nh ngy nay, nhng ng ht sc thn trng trong vic ln k hoch v tin hnh th nghim. ng cn chn tht trong suy ngh ng bt u bi bo co ca mnh cho K yu trit hc ca Hi Hong gia London nh sau: NHIU nm trc, ngi John Michell, ca hi ny, thit k mt phng php xc nh t trng ca Tri t, bng cch xt t m lc ht ca nhng lng vt cht nh; nhng v ng cn bn theo ui nhng mc tiu khc, nn ng khng hon thnh thit b cho n mt qung thi gian ngn trc khi ng qua i, v khng cn sng lm bt k th nghim no vi n. Sau khi ng qua i, thit b chuyn n tay ngi Francis John Hyde Wollaston, gio s ngch Jackson ti Cambridge, nhng ng cng khng c iu kin thun li lm th nghim vi n, theo kiu nh ng mong mun, ri n lt ti11. Michell cn c bit l c nhn u tin nu ra s tn ti ca l en. Hnh nh lch s ang lc la Michell y; l quan im ca ng v thit b ca ng, v lc ny c l l thi im thch hp bt u gi y l th nghim Michell-Cavendish. V u cn lc no tt hn bt u lm cng vic ny ch? Khoa hc hin i ghi nhn tm quan trng ca vic xc nh gi tr ca nhng hng s c bn. y ban S liu Khoa hc v Cng ngh (CODATA) c ng chu k li thu thp nhng gi tr mi nht cho cc hng s c bn. S cp nht gn y nht ca G m ti c th tm thy l trong bn bo co CODATA12 nm 2006, v phn ni v hng s hp dn bt u nh sau, Nhm HUST (i hc Khoa hc v Cng ngh Hoa Trung) xc nh G bng phng php thigian-ung-a s dng mt con lc xon Q cao vi hai vt nng bng thp khng r 6,25 kg, nm ngang, k hiu A v B, t hai pha ca khi lng th!13 Hn hai th k sau Michell v Cavendish, vi ton b nhng tin b cng ngh k t , phng php m h xut vn l tin tin. Su trong s tm php o xc nh hng s hp dn l s dng cn xon.

[12]

Ti sao chng ta cn bit G cng chnh xc cng tt

khng ch l mt trong nhng nim am m ca nhng Henry Cavendish ca th gii. Hng s hp dn l c bn i vi v tr; s tn ti ca n c l c bit lu i hn bt k hng s c bn no khc, nhng cho n nay gi tr ca n ch c bit ti nm ch s c ngha km chnh xc hn bt k hng s no trnh by trong quyn sch ny. y phn ln l do gi tr cc k yu ca lc hp dn khi so vi nhng lc khc (lc in t, lc mnh v lc yu). C nhng tin b tim tng trong k thut o lng ang hin ra chn tri trc mt. Mc CODATA 2006 v hng s hp dn c nhc ti nhng th nghim ang trin khai xc nh hng s hp dn bng giao thoa k nguyn t, thit b phn tch dng sng. Tuy nhin, c th c mt phng php khc s dng s liu hin c. Nu mt vt ang quay xung quanh Tri t trong mt qu o trn bn knh r, th ngi ta c th chng minh rng chu k qu o T, thi gian n quay mt vng xung quanh Tri t, c cho bi T = 2r3/2 / (GM)1/2, trong M l khi lng Tri t. Nu xem r, G v M l bin, cho bit cc vt trong qu o trn, th ti ngh ngi ta c th o T v r n mt chnh xc cao cho tng vt, v cho bit tp hp bt k gm hai vt khc nhau, s c hai phng trnh cho G v M. Nhng phng trnh ny c th gii cho mi cp vt c th c trong nhng qu o trn, v nhng kt qu cho G v M sau c th em phn tch thng k. Cho d cc qu o l khng trn, ta cng c mt phng trnh cho chu k qu o theo cc thng s qu o v c rt nhiu mnh v hin ang quay xung quanh Tri t. C l chng ta khng th o chnh xc, c l my vi tnh ca chng ta cha mnh thc hin php phn tch ny, v c l c mt l do bc b trn c s mt nh l thng k, nhng du vy hng s vn ng bit ti. NASA duy tr mt c s d liu khng l ca tt c nhng mnh v ang trn qu o, v nu ti l mt ngi khai thc d liu, chc chn ti s xt n kh
[13]

nng dng ht mi cuc xng trong tay, ct lc o bi tm cho ra d liu vng n cha di nhng ngn i s liu . Nhng v sao chng ta li quan tm nh vy? Mt l do l hng s ny c th gy rc ri i vi nhng chuyn bay v tr trong tng lai, nht l hnh trnh vn ti nhng v sao nu chng ta c kh nng thc hin. Ti khng thch b cn kit nhin liu trc khi i ti Alpha Centauri ch v chng ta khng bit G ti s thp phn cn thit. Tuy nhin, mt l do chnh xc hn tm kim mt gi tr chnh xc hn ca G l v n s cho php chng ta xc nh chnh xc hn v tr tng lai ca cc sao chi v tiu hnh tinh c mi e da i vi Tri t. Chng ta bit trc m sn sng.

[14]

CHNG 2 TC NH SNG
______________

Nim am m ton hc v khoa hc khin ti i tm ton hc v khoa hc nhng ni t ai ng n nht l trong li ca mt s bi ht yu thch ca ti. Khi Jim Morrison ca nhm Doors vit, Con tu pha l y cht nch, mt nghn c gi, mt nghn cu chuyn, mt triu cch anh tiu khin1, phn ng u tin ca ti (ngoi vic vui v lng nghe bi ht ) l cu hi t pht trong u khng bit Morrison quen thuc nh th no vi nhng kt hp c bn, v c bn l khoa hc m. V anh ta vit ng: nu bn tham gia tng cu chuyn trong mt nghn cu chuyn vi tng ngi trong mt nghn c gi, th ngoi vic hon ton kit lc, bn s tht s tm thy c mt triu cch tiu khin. Mt vi nm sau , Bob Seger vit (trong m tri2), m qua anh git mnh thc gic trc m thanh ca ting sm. bao xa nh? Anh ngi dy v t hi. Ti bit anh ta l ngi Detroit, nhng khng bit anh ta c tng tham gia lp hc khoa hc no khng? Bn khng phi ngi dy v t hi ting sm bao xa, bn ch cn m 1001, 1002 t thi khc bn nhn thy tia chp cho n khi bn nghe m thanh ca ting sm. Thng thn m ni vi Seger, nh bin tp vin Sarah Van Bonn trnh by, anh ta khng th nhn thy tia chp nu anh ta tht s b gic thc v ting sm. Tuy nhin, vic m theo kiu nh vy rt gn vi m mt s trong mi giy, v tc ca m thanh th xp x khong mt dm trong mi 5 giy, cho nn nu bn m ti 1005 khi bn nghe ting sm th bn bit rng tia st n cch xa mt dm ng. (Trong lp hc khoa hc, chng ta cng
[15]

hc nn phi lm g nu nh tia chp v ting sm rt gn nhau lao xung t v cun ngi li nh mt tri bng. C l nu ang sng ngoi bn s lo lng v iu ny nhiu hn so vi trung tm thnh ph.) Galileo cng bit ci ging nh vy. Ti khng chc lm khi no th ngi ta bt u nhn thc rng m thanh truyn i mt tc c th o kh d dng, nhng vo th k th 17, nh s pht trin ca i bc m s tr gia s nhn thy v m thanh ca v n c bit r. Trong quyn i thoi v hai nn khoa hc3 ca ng, Galileo xut s dng mt s tng t n gin ca hin tng ny o tc ca nh sng. Hai ngi ng i mt nhau, mi ngi cm mt ngn n. C hai ngi h s y n li bng tay; sau ngi th nht m np n, v khi ngi th hai nhn thy nh sng ny anh ta s m np n ca mnh. Galileo nhn ra rng th nghim ny s khng kh thi nhng khong cch ngn, nhng vi s h tr ca knh thin vn mi c pht minh ra chng bao lu, th nghim ny c th thc hin trn nhng khong cch ln. Tht khng may cho Galileo, ngi tht s c gng thc hin th nghim ny, nhng khong cch xt u hon ton khng tng xng cho php phng php ny hot ng. nh sng chuyn ng qu nhanh nn n truyn qua khong cch ln nht m Galileo tng thc hin th nghim trong vng cha ti mi phn nghn ca mt giy mt khong thi gian khng th o trong thi i ca Galileo. Kt qu l Galileo kt lun rng tc nh sng hoc l v hn, hoc l cc k nhanh. Tuy nhin, tng ca Galileo l ng hng tm mt khong cch m trn nh sng mt mt khong thi gian truyn c th o c, ghi li thi gian, o khong cch, v s dng thc t l khi mt ci g chuyn ng mt tc khng i th vn tc chuyn ng ca n bng qung ng i chia cho thi gian i qung ng . Mc d bn thn ng khng th thc hin php tnh ny, nhng Galileo thc hin mt trong nhng quan st quan trng nht trong lch s khoa hc, n khng ch lm cch mng ha ci nhn ca con ngi v v tr, m ln u tin cn gip c th xc nh tc nh sng.

[16]

Cc v tinh ca Mc tinh
Pht minh ra knh thin vn thng c gn lin vi tn tui ca nh ch to knh ngi H Lan Hans Lippershey, ngi ng k bng sng ch cho dng c trn v bin n thnh sn phm thng mi vo nm 1608. c s dng nhiu nht l bi cc thng gia, h s qut ng knh qua i dng xa xem h c thy nhng con tu ang n khng. Vo ngy 7 thng 1 nm 1610, Galileo hng mt chic knh thin vn v pha sao Mc, v quan st thy ba ngi sao c nh, hon ton khng nhn thy v kch c nh4 gn Mc tinh v cng tuyn vi n. Nhng quan st sau cho thy nhng vt th ny ang chuyn ng theo kiu cho thy chng tht ra khng phi l nhng ngi sao. Vo ngy 10 thng 1, ng thy mt trong cc ngi sao bin mt, v ng l gii chnh xc l n di chuyn sang mt v tr m Mc tinh chn mt nh sng ca n. Trong vng mt vi ngy, ng i n kt lun rng nhng ngi sao tht ra ang quay xung quanh Mc tinh. Khm ph mang tnh cch mng ny lm chn ng th gii, v nu c nhng thin th quay xung quanh mt vt th khc ngoi Tri t ra, th hnh tinh ca chng ta khng th l trung tm ca v tr nh t tng thn hc thng tr ca thi k y i hi. Khm ph nh m ny a Galileo vo cnh i u trc tip vi Gio hi Thin cha. C l l mt s o ca s tin b khi m nhng l thuyt khoa hc d gio mang n nhng h qu ngy mt gay gt hn khi thi gian tri qua Giordano Bruno b thiu sng trn gin thiu vo nm 1600 v ch trng mt l thuyt v tr trong Mt tri ch l mt trong v s ngi sao, trong khi Galileo ch b qun thc ti nh vo nm 1633, cn John Thomas Scopes ch phi np pht 100 la vo nm 1925 v dm dy s tin ha trong mt lp hc Tennessee. Khm ph ca Galileo v cc v tinh ca Mc tinh cng mang li cho Ole Rmer, mt nh thin vn hc ngi an Mch, mt cch c tnh tc nh sng. Nh khoa hc ngi Italy Giovanni Cassini thc hin cc quan st s che khut ca cc v tinh sao Mc, v thy khong thi gian gia nhng ln che khut c thay i, n ngn i khi khong cch Tri t v Mc tinh gim, vi di
[17]

ra khi khong cch tng ln. Cassini i ti kt lun rng y l do nh sng phi mt thi gian lu hn i n Tri t t mt khong cch ln hn, v ng cng b kt lun ny vo nm 1676 trc mt cuc hp ca Vin Hn lm Khoa hc Php5. ng kt lun rng nh sng mt t 10 n 11 pht i qua khong cch t Tri t n Mt tri. Lc y, khong cch ny c xc nh kh hp l, v s dng 10 pht cho thi gian nh sng truyn qua khong cch ny mang li mt gi tr cho tc nh sng l 93 000 000 dm / (60 10 ) giy, hay khong 147 000 dm trn giy (bng khong 80% gi tr thc t m chng ta bit ngy nay). y c v nh mt kt qu b nh mt i vi Cassini, v ng chuyn s ch ca mnh sang nhng vn khc. Rmer thc hin mt lot quan st s khe chut ca v tinh Io ko di tm nm, v cng b cc quan st ca ng. Ging ht nh Cavendish c s liu hn mt th k sau tnh ra hng s hp dn nhng ng khng thm tnh, Rmer c s liu xc nh tc nh sng, nhng ng cng khng thm tnh. Ging nh Cavendish, Cassini ln Rmer u khng tnh ra gi tr ca hng s c bn , nhng theo ti nu nh bn lm vic vt v ri th bn xng ng c tn vinh, v Rmer thng c gn cho danh hiu ngi u tin xc nh tc nh sng. c tnh ca Rmer c ci thin thm phn no bi James Bradley, mt nh thin vn hc ngi Anh, chng 50 nm sau . Bradley da trn nhng php o thin vn m Rmer c, nhng mt t ph khi nim cho php ng lm cng vic tt hn. Mt ngy n, trong khi i trn thuyn, Bradley nhn thy l c vy phn pht trn ct c. Cho d ng li tu nh th no, l c vn vy theo hng c v gi lm n vy. Th l Bradley ngh nh sng tc dng ging nh gi, cn Tri t chuyn ng th ging nh con thuyn. ngh ny mang n cho Bradley mt c tnh tt hn cho thi gian nh sng i t Mt tri n Tri t, v h qu l mt gi tr tt hn cho tc nh sng c bit, ng ngh nh sng mt 8,2 pht i t Mt tri ti hnh tinh ca chng ta, nhanh hn 1,2% so vi gi tr thc t. Mt thm mt th k na th cng ngh mi ci tin n ch mang k thut o tc nh sng xung vi mt t.

[18]

Ch cn lm vic vi gng
Vo gia th k th 19, hai nh vt l ngi Php, s dng nhng cch tip cn ging nhau i vi bi ton trn, i ti nhng phng php o tc nh sng s mang li ng lc cho mt cuc cch mng su sc trong vt l hc. K thut th nht c ngh ra bi Armand-Hippolyte-Louis Fizeau, v da trn tng ca mt nh vt l ngi Php trc , Dominique Franois Arago, ngi c th lc qu t nn khng th thc hin th nghim ca mnh. Fizeau t hai ci gng i din nhau, cch nhau mt khong 8.633 mt khong 51/3 dm. ng t mt bnh xe rng quay nhanh gia hai ci gng v chiu mt chm nh sng gia cc rng bnh xe. Sau , ng iu chnh tc quay sao cho chm nh sng phn hi i ti khe trng gia hai rng bnh xe tip theo. V cng ngh tin b n mc tc quay c th gi khng i, ci khng th lm c nu khng c my iu khin, nn thi gian c th tnh ra n thun bi vic bit tc quay ca bnh xe v s rng ca ca bnh xe. S o ca Fizeau cao hn 5%, tuy nhin n l mt ci thin ng k so vi c tnh ca Rmer. Mc d c tnh ca Bradley l tt hn, nhng s i mi cng ngh ca th nghim ny lt ng cho nhng s xc nh cn chnh xc hn na ca tc nh sng. Trong khoa hc ln trong ton hc (nh ti thng ni vi sinh vin ca mnh), thnh thong phng php tnh ton quan trng hn cc kt qu tnh ton. Cng ng thi x l vn ny l mt ngi bn ca Fizeau, Jean Bernard Lon Foucault, ng s dng mt phng php tng t nh ca Fizeau. iu ny khng c g bt ng, v hai ngi h l nhng ngi bn thn t thi sinh vin, v tht ra h cng xt mt n o tc nh sng, nhng sau mt trn ci v, h tch ra v quyt nh theo ui vn trn mt cch c lp. K thut ca Foucault cng dng hai ci gng t cch nhau mt khong nht nh, nhng thay v cho nh sng i qua bnh rng, ng cho n phn x trn mt ci gng ang quay c cp ngun bi mt ng c hi nc do ng t ch to. Chm nh sng ny chiu thng v pha ci gng th hai, sau phn x v i tr v ci gng ban u, lc ny ci gng ny quay i mt cht. Fizeau s dng chuyn ng quay ca bnh xe rng ca tnh thi gian nh sng i ht mt

[19]

vng; cn Foucault tnh ra thi gian ny bng cch o gc m chm nh sng phn hi b lch. Thit b ny c ngh ra mt phn trc khi c trn ci v lm r nhm Fizeau-Foucault, v Foucault cng s dng k thut gng quay chng minh rng nh sng truyn trong nc chm hn trong khng kh. Ging nh Cavendish bit vai tr ca Michell trong vic ngh ra cn xon, Foucault cng bit k thut ca Fizeau. Vng, hu nh l th. y l nhng li ca Foucault: Ti khng pht minh ra gng quay, thu knh tiu sc, mng hay micro k, nhng ti c vn may l c th a nhng thit b ny, do nhng nh khoa hc khc ngh ra, hot ng chung vi nhau ti c th gii mt bi ton c nu ra hi 12 nm trc.6 C v nh trn ci v vi Fizeau vn cn day dt, v mc d Foucault c s chn tht c ring nhng pht trin dn ti nhng th nghim ca ng, nhng ng cm thy rng, v ng cn dng nhng dng c khc cng vi gng quay ca Fizeau, nn ng khng cn bit n bn thn Fizeau lm g. Thit b th nghim ca Foucault ci tin trn thit b ca Fizeau, nhng tht khng may, Foucault khng th gi cc chm tia sng tp trung chnh xc, tr khi hai ci gng kh gn nhau. iu ny mang li mt s dch chuyn gc nh ca chm tia phn hi. Kt qu l sai s tng i ca php o ny kh ln v ngi M u tin ginh gii thng Nobel s dng cch b tr c bn ca Foucault, nhng ngh ra mt cch ci thin sai s tuyt i ln sai s tng i trong nhng php o .

Albert Michelson Ngi o tc nh sng

Cc ha s qua nhiu thi i u khai thc nh sng theo nhng kiu ni bt v n tng: Tintoretto, de la Tour, OKeefe (ngi di c n New Mexico c th a th nh sng c o ca n vo trong tranh v ca b), Kinkade (ngi hin nay t xng l Ha s nh sng). Nhng khng ai c khng nh
[20]

ln ting s dng nh sng lm mt mi trng hn so vi Albert Michelson, ngi M u tin ginh Gii Nobel gii thng c trao, nh mt l th c t gio s William Pickering thuc trng Harvard nu, cho cng trnh v i ca ng trong vic xc nh Vn tc nh sng v nhng ng dng a dng ca ng ca s giao thoa nh sng.7 Con ng dn ti Gii Nobel ca Michelson, v con ng dn ti nghin cu nh sng ca ng, c phn khc khuu. ng cho i th trn nh Strzelno thuc t nc Ba Lan. Gia nh ca Michelson di c sang M, ti thnh ph Virginia, bang Nevada, qua con ng New York v California. Khi cn tr, Michelson l mt ngi sao, ng ginh c s c vo Vin Hn lm Hi qun M Annapolis, Maryland. ng c c b nhim hay khng th l mt cu chuyn khc. l mt k nguyn khc ri. Michelson n Washington d phng vn ln cui, ni ng t gii thiu mnh vi ngi phng vn khng ai khc ngoi Ulysses S. Grant, tng thng nc M khi . Grant lng nghe chm ch Michelson trnh by trng hp ca mnh, nhng ng bun ru kt thc bui phng vn, t chi Michelson, vi l do rng ch c mi ch lm chnh thc v mi ch c ngi ri. Grant khuyn chng Michelson ang tht vng ra mt rng nn n Annapolis v ch xem c ngi no trong s mi ng c vin kia t ra khng th m nhn s b nhim hay khng. Michelson ch ba ngy, nhng chng ch g. Tht vng v nhc ch, ng bt xe la tr v Nevada v khi ng ra ga, ng nghe c ngi gi tn mnh. l mt ngi a tin t Nh Trng. Grant cm thy n tng vi Michelson n mc ng ph l v quyt nh b sung thm ch lm chnh thc th 11 dnh cho anh. ng l c phn may mn, nhng s nghip ca Michelson ti Vin Hn lm Hi qun vn cn bao phen sng gi na. ng xp hng nht hoc gn nh dn u bng cc mn l thuyt nh quang hc v nhit ng lc hc, nhng xp gn cui bng mn iu khin tu bin mn hc ngi ta ng rng s l thit yu i vi mt vin chc hi qun chuyn nghip. May mn thay, sau mt

[21]

thi gian lm sinh vin hi qun, ng trnh c bin c, tr thnh mt tr ging vt l v ha hc ti Vin Hn lm Hi qun. Chnh mt vin s thm nin ti vin hn lm, William Sampson, khin Michelson quan tm n nh sng. Michelson ln lch dy mt kha hc cao cp v vt l, v Sampson ngh ng bt u kha hc vi mt k thut s phm mi: minh chng ging dy. Sampson ngh rng phng php xc nh tc nh sng bng gng quay ca Foucault s l mt minh chng tuyt vi, v quan im ny cng hng vi Michelson, ng tng gp th nghim ny; tht vy, chnh l mt cu hi trong bi thi vt l cui kha ca ng. Trong minh chng , Michelson nhn thy th nghim ca Foucault c mt ch h (thiu st cng c nu ra bi nh vt l ngi Php Alfred Cornu)8. Khong chia cch gia cc gng ca Foucault qu nh nn chm tia phn hi b dch cha ti mt mili mt, thnh ra sai s trong php o c nh hng ln khng tng xng vi vn tc tnh c. Michelson nhn ra rng vic tng khong cch gia cc gng s ci thin ng k chnh xc ca php o, khi thay mt trong cc gng ca Foucault bng mt gng phng. Michelson cn nhn ra ci p ca th nghim v kh nng mang li mt s ci thin ng k kt qu cui cng nn ng chi mi la mua ci gng . Michelson th nghim mi ln, ly trung bnh kt qu, v kt lun rng tc nh sng l 186.508 dm trn giy. Nhng ci tin thm na xut hin khng bao lu sau . Vi nm trc , Michelson ci Margaret Heminway, con gi ca mt lut gia New York giu c. Cha v ca ng chi 2000 la cho Vin Hn lm Hi qun trang b thit b cho php Michelson trau chut nhng php o ca ng, v vi nm sau ng i ti con s 186.355 31 dm trn giy. S quan tm ca Michelson i vi nh sng theo ng sut cuc i. Cc tin b cng ngh, trong c mt giao thoa k do ng pht minh ra v mc ch ci tin php o nhng khong cch rt nh, khng nhng cho php ng tip tc ci thin kt qu ca mnh, m cn dn ti mt th nghim s c tc ng r rt i vi s pht trin ca vt l hc.
[22]

Th nghim Michelson Morley

Theo l thuyt chim u th thuc thi i Michelson, V tr trn ngp mt cht liu khng nhn thy, khng trng lng vi tn gi m miu l te truyn sng; nhng nhiu lon ca cht liu ny mang li sng nh sng. Sng nh sng l c tht chng chng minh mt cch thuyt phc bi nh khoa hc ngi Anh Thomas Young trong th nghim hai khe ni ting ca ng9. Ni ngn gn th ngi ta tin rng vai tr ca te i vi nh sng ging nh khng kh i vi m thanh bn phi c ci trc cho ci sau truyn i. Gi thuyt ny a n mt tin on quan trng: Nu tn ti te truyn sng, th chuyn ng ca Tri t trong qu o ca n xung quanh Mt tri s mang li vn tc khc nhau i vi nhng chm nh sng truyn theo nhng hng khc nhau, ging ht nh ngi bi li c th bi nhanh nht nu anh ta bi xui dng nc (v d ny tng c Michelson s dng gii thch quan im ca ng vi tr em). Chnh v o s chnh lch vn tc ny m Michelson v Edward Morley, mt v gio s khi ang lm vic ti trng i hc Case Western Reserve Cleveland, xy dng mt th nghim p sc so v n gin v mt khi nim. Th nghim Michelson-Morley gm vic tch mt chm nh sng theo hai hng vung gc nhau i n hai ci gng khc nhau t cch im phn k ca chm sng nhng khong cch bng nhau. Sng nh sng s i tr li v, gi s te l c tht, nhng vn tc khc nhau v cc sng s giao thoa vi nhau. Dng c ca Michelson, gi l giao thoa k, c th dng xc nh s chnh lch tc gia hai sng phn hi, cho php h tnh ra tc m Tri t ang chuyn ng trong khng gian. Giao thoa k y nhy n mc mt ngi gim chn xa 100 foot cng s c ghi nhn. Giao thoa k v b tch chm tia c t trn mt phin cm thch ni trn mt ci h thy ngn ngi ta c th hnh dung nhng ngi da i nhn chn trong mt hang ng ti tm ginh ly mt di vt v gi. S sp xp nh th ny gip che chn thit b khi s nhiu lon v mang thm li th l phin c th quay trn h thy ngn mang li kt qu nhiu s nh hng khc nhau. Theo Eddington, dng c trn c th o s chnh
[23]

lch mt chc phn nghn t ca mt giy trong thi gian phn hi ca nhng chm sng mt khong thi gian trong nh sng truyn i hi di hn mt phn nghn ca mt inch mt cht. Kt qu h thu c lm cng ng vt l sng st cho d h lp li th nghim bao nhiu ln, cc sng nh sng lun phn hi cng lc. Kt lun kh m chp nhn c tc nh sng l nh nhau theo mi hng. N na n nh l tc ca mt ngi bi li l nh nhau cho d anh ta bi xui dng hay ngc dng. C mt s kt lun c kh nng khc. Kt lun thng c trch dn nht l ngi ta khng pht hin ra s chnh lch tc nh sng cho d cc chm sng c canh chnh nh th no cho thy te truyn sng c th khng tn ti; nu nh n tn ti, th phi c mt s canh chnh chm tia sng mang li mt s bin thin c th pht hin ra c ca tc ca nhng chm tia phn hi. Tuy nhin, nh vt l ngi Ireland George FitzGerald i ti mt s gii thch bt ng ca kt qu v hiu ca th nghim Michelson-Morley. ng nu ra mt gi thuyt c v k cc l khi mt vt chuyn ng trong khng gian, chiu di ca n co li theo hng n chuyn ng va m bo rng ng i ca c hai chm tia sng phn hi cng mt thi khc. Hin tng ny, s co FitzGerald, c m t hm hnh trong bi th hi hc sau y. Xa c chng kim s tn Fisk, Gm ca chng vt nhanh nh gi rt, Chng tung n xoy tt, Nhng s co FitzGerald, Khin gm chng thu cn bng cung mt. Nh vt l ngi H Lan Hendrik Lorentz c th nh lng hin tng ny bng i s trong nhng phng trnh gi l php bin i Lorentz. Trong l thuyt tng i hep ca ng, Albert Einstein c th suy lun ra cc php bin i Lorentz di hai gi thuyt rng tc nh sng l nh nhau i vi mi h quy chiu chuyn ng tc khng i (mt kt lun kh d khc ca th nghim

[24]

Michelson-Morley) v gi thuyt tng i rng cc nh lut vt l l nh nhau trong mi h quy chiu nh th. Mc d nghin cu ca Michelson tp trung v nh sng, nhng c nhng mng ti trong i t ca ng mang li mt im nhn quan trng. Michelson sng trong mt thi i trong cc v gio s, c bit l nhng ngi ni ting, c thanh danh khng c nh mt hin tng tip tc din ra cho n u th k th 20. Michelson thu mt c n gip vic c sc thu ht nhng suy ngh tng i n gin mun moi tin ca ng bng cch quyn r ng, e da v tng tin. Scandal n ra nhng Michelson c min ti. Tuy nhin, tnh hnh tr nn ti t sau . Michelson, ging nh nhiu thin ti khc trong lnh vc nghin cu khoa hc, l mt k tham cng tic vic, dn ti suy sp tinh thn v cui cng th hn nhn v. Mc d sau ny ng c ti hn, nhng s li d m nh ng, v ng khng h ni v ngi v th nht v con ci sau ln kinh nghim . Sinh vin ca ng ngng m tr tu xut chng ca ng nhng e ngi s ngoan c ca ng, mt cm gic m nhng ng nghip ca ng cng thy nh vy. ng thch v tranh v son nhc, nhng khng hot ng no trong s ny lm xoa du i ci din mo khc nghit m ng ph by trc th gii. Ngi tr l nghin cu ca ng trong nhiu nm m t gn v ng nh sau, Ngay c nhng th cm d i thng nh yu, ght, k, ganh ua v tham vng cng chng my tc ng n ng. ng c mt s lnh m l lng trc mi ngi ni chung10 Tuy nhin, ng ht sc nhit tnh trong vic theo ui t nhin v bn cht ca nh sng. Ngi con gi ca ng k li rng khi c ai hi ng ti sao ng li b c i mnh nghin cu nh sng, mt ca ng rng ln, ng p V n th v nh th m.11

Nhanh hn nh sng
Mt phn khin nh sng tr nn hp dn l v n khng nhng l mt hng s su sc ca v tr - m cn v thc t n l mt gii hn trn v tc dng trong v tr. Khng g c th chuyn ng nhanh hn nh sng k c thng tin v khng ci g c khi lng c th i nhanh bng nh sng.
[25]

Vng, hy ti lm cho khng nh phc tp thm mt cht. Hy hnh dung mt ngn hi ng t trn mt b no cch b bin mt khong cch nht nh. Bi bin c mt con pha sau n, v khi nh sng n hi ng bt ln, nh sng ta sng trn con . nh sng trn tng dng nh chuyn ng: hi chm khi chm tia hng vung gc vi , nhanh hn khi chm tia quay theo hng song song vi . y l ch th v - bt chp mi th ti va vit on trc, tc m chm tia sng chuyn ng xung con c th vt qu tc ca bn thn nh sng! Trnh by dng mt bi ton hnh hc s cho chng ta thy r rng hn. Nu bn khng quen vi n (hay cho d bn c quen i na), hy nh trong u nh l Pythagoras, nh l pht biu rng vi mi tam gic vung c cc cnh a v b v cnh huyn c, th tng bnh phng ca cnh a v cnh b bng bnh phng ca cnh c (nn c2 = a2 + b2). Gi hy gi s ngn hi ng t ti L, cch con mt khong R. Gi Y l im trn con cch ngn hi ng mt khong R. Ti mt thi im tng lai no , chm nh sng s i ti mt im X trn con , ni chng ta gi s cch Y mt khong d. Cc im X, Y v L to thnh mt tam gic vung c cc cnh di R v d. Gi s lc t = 0 ngn hi ng pht ra mt chm nh sng thng v hng Y; v thi gian = qung ng / tc , nn chm sng s i ti Y lc t = R/c (trong c l k hiu tc nh sng). ng thi gi s ngn hi ng quay mt phn t vng trn mt q giy. S mt cha ti q giy ngn hi ng quay ti mt v tr ti chm tia m n pht ra s i ti X, v khi n quay ti v tr , chm tia s truyn theo cnh huyn LX ca tam gic, mt qung ng bng
R 2 + d 2 . S mt R 2 + d 2 / c giy chm tia truyn t ngn hi ng n X. H qu l chm tia s

i ti X trc t = q + R 2 + d 2 / c giy, v v th chm tia i qung ng d t Y n X trong thi gian cha ti s = q + R 2 + d 2 / c R / c giy. chm tia i ht qung ng ny trong thi gian ngn hn thi gian nh sng i ht qung ng nh vy, ta phi c d/s > c. Nhn c hai v ca bt ng thc ny vi s, ta thy ci chng ta cn tm.

[26]

d > q + R 2 + d 2 / c R / c c = qc + R 2 + d 2 R

Lm ton cng tr thm mt cht, ta c c dng thc sau y cho bt ng thc cn tm

R qc > R 2 + d 2 d

By gi s dng mt th thut i s khc; ta nhn c hai v vi

R 2 + d 2 + d ; v c bn ta nhn mt biu thc c dng a b vi a + b thu v a2

b2. Trong trng hp ca chng ta, bt ng thc cn tm by gi tr thnh

( R qc)( R 2 + d 2 + d ) > ( R 2 + d 2 ) d 2 = R 2
biu thc trn ng, trc tin ta phi m bo rng ngn hi ng ang quay nhanh n mc biu thc v tri l dng (yu cu ny c th thc hin bng cch chn mt tc quay cho q < R/c). Mt khi thc hin yu cu trn, nu chng ta chn d sao cho ( R qc )(2d ) > R 2 , ta s thnh cng trong php tnh ca mnh, v tin chng
R 2 + d 2 lun lun ln hn d (cnh huyn ca tam gic vung R 2 + d 2 + d > 2d . Do , min l trc

lun di hn mi cnh cn li), v v th ta chn mt q < R/c v sau chn mt gi tr cho d

d > R 2 / ( 2 ( R qc ))

tc

quay

sao

cho

ta s xy dng c mt tnh hung trong chm nh sng chuyn ng theo ng nhanh hn bn thn tc nh sng! c khi nim v tc v chiu khng gian, ta hy xt mt th d thc t. Mt ci cng xe thng c th quay tc 6000 vng/pht nu nh pedal c y sang pha ming kim loi, y s l mt tc 100 vng/giy, v v th mt phn t vng trn s quay mt 1/400 giy. l gi tr cho q. V tc ca nh sng vo khong 186.000 dm/giy, nn qc = 186.000/400 = 465 dm. Ta cn R > qc, nn ly R l 500 dm (vng, v th ngn hi ng rt xa b bin). Khi , ta cn d

[27]

> 5002 /2 (500 465), hay ln hn khong 3570 dm (vng, mt ng b bin tht di, di hn c ng b bin gn vin nghin cu ca ti). Nu bn quan tm vic trau chut php tnh ny cho cc con s tr nn thc t hn, c t nht hai cch lm nh th, c hai cch u da trn thc t l php tnh trn mang li mt vn tc trung bnh nhanh hn tc nh sng trn ton b chiu di XY. Chng ta bit t kinh nghim rng chm nh sng dng nh chuyn ng nhanh hn khi n cng tin gn n hon tt mt phn t vng trn lm cho chm tia song song vi b bin, cho nn ngi ta hoc c th tnh ra vn tc trung bnh trn mt khong ZX, trong im Z rt gn vi X (bi ton ny khng i hi lng gic, nhng s dng lng gic th vn tr nn d dng hn), hoc tnh vn tc tc thi ca im ang chuyn ng ti X (yu cu ny i hi s dng gii tch). Khng nn ngh rng iu ny vi phm nguyn l khng g c th chuyn ng nhanh hn nh sng. im sng ang chuyn ng khng phi l ci g, cng khng phi l sng in t - n l giao im ca chm tia sng vi con , v c bn n l mt cu trc ton hc. Nu thay v s dng mt chm tia sng, ta c mt my phun sn ang quay, th ci ang di chuyn xung l u ng sn bt u ti X; khng c ht sn ring l no chuyn ng tc ht. i vi nhng ai thch gi li nh sng trong bc tranh trn, n gin l ta c mt con gm mt my d ghi li vnh vin tc ng ca cc photon to ra mt ng ging nh ng sn. Cui cng, i lng c biu din tc nh sng trong php tnh trn; n c mt c v tri ln v phi ca bt ng thc
d / q + R 2 + d 2 / c R / c > c . v tri ca bt ng thc, n biu din tc m

chm tia sng truyn t ngn hi ng n cc im trn b bin, nhng v phi ca bt ng thc n biu din tc ca nh sng dc theo b bin: vn tc m chng ta ang c vt qua. Nu thay cho c v tri ca bt ng thc ta s dng p, tc sn, ta s thu c bt ng thc d / q + R 2 + d 2 / p R / p > c . Bt ng thc ny c th tha mn nhng gi tr ca p thp hn nhiu so vi c, nhng c nh vy chng ta cn t ngn hi ng xa b bin hn nhiu na v ta cn ko di ng b bin thm ng k. Tht r rng khng g c th chuyn ng
[28]

nhanh hn tc nh sng, nhng nu bn tm kim ng ci chng l g, th vng li c y!

[29]

CHNG 3 HNG S KH L TNG

______________

Khoa hc ngy nay l quan st, thc nghim v l thuyt ha, nhng khng phi lun lun nh vy. Hi Lp c i, chng hn, c t hoc chng c phng tin thc nghim, v v th cc nh khoa hc thuc thi i y, nhng ngi t gi mnh l nh trit hc, ch hn ch vi vic quan st v l thuyt ha tr li cu hi v tr v vn vt xut hin nh th no. Mt trong nhng ngi tin phong nht l Thales x Miletus a ra d on thnh cng u tin ca mt k nht thc v c l cng nu ra php chng minh u tin trong hnh hc khi ng ch ra rng nhng gc thng ng l bng nhau. Thales l thuyt ha rng vn vt c ngun gc t nc v ph thuc vo nc. Mt th k tranh lun si ni ln n nh im sau vi tuyn b ca Empedocles rng vn vt tht ra c sinh ra bi s ha nhp v phn tch bn nguyn t t, khng kh, la, v nc; s ha nhp v phn tch xy ra di tc dng ca hai lc m Empedocles m t l yu v xung t. T im nhn ca th k 21, quan nim nh th trng c v qu c xa, nhng cha hn t nh vy u! C bn pha ca vt cht rn (tng ng vi t), lng (nc), kh (khng kh) v plasma (la). Ti khng mun a vn ny i qu xa, nhng lc in t m nn ha hc xy dng trn c th xem l yu (in tch v cc t tri du ht nhau) v xung t (nh in tch v cc t y nhau). Thuyt nguyn t c Leucippus v Democritus lm sng t
[30]

trc Cha ging sinh hn bn th k, v bn vn c th m t v tr v vn vt trn n mt cch tt p. S tin b ca khoa hc vt b rt nhiu d on sai lm v gi li nhng ci tt p, chng tht s l tt p, bit rng chng chng bin i g nhiu na. Hai thin nin k sau, chu u th k 17, hu du ca nhng nh trit hc khi y gi l nh trit hc t nhin khng t b quan st v l thuyt ha, nhng h pht trin mt s phng tin thc nghim, v i ti s dng ba v kp, hai dng c cn thit xy dng cc phng tin th nghim. n lc chinh phc v khut phc t nhin. Theo ti, a s cc nh khoa hc s ng vi nh ngha sau y ca th nghim: hot ng tin hnh mt kim tra hay kho st c iu khin. Loi cng vic ny ra i khi no l vn gy tranh ci. Galileo s dng cc th nghim kt lun rng qung ng mt vt ri di tc dng ca trng lc t l vi bnh phng thi gian vt ri, v lm th nghim cho ln nhng qu cu xung mt phng nghing, hi u th k 17. Vi thp nin sau , Anton von Leeuwenhoek t mi vt di knh hin vi khng phi ni n d m l thc t. Nhng chnh Robert Boyle, mt ngi ng thi ca Leeuwenhoek, pht trin phng php lun m chng ta ngh l tinh hoa ca thc nghim: cho mt thng s thay i v nhn xem nhng thng s thay i theo nh th no. ng lu gi mt quyn nht k trong ng ghi li thit b s dng, cc thao tc c lin quan, v nhng php o quan st, nh thit lp nn tng cho khoa hc thc nghim. Mt nh lut vt l thng c h thng ha thnh mt quan h ton hc (thng l mt phng trnh, thnh thong l mt bt ng thc) m t s thay i ca cc bin lin h vi nhau nh th no. thu c mt nh lut nh th, iu cn thit l c nhng s thay i m quan st. Trong bn pha ca vt cht, cht kh l d quan st v o nhng thay i nh th nht; cht lng v cht rn khng thay i nhiu (t nht l vi nhy ca thit b o lng hi th k 17), v plasma l mt dng vt cht cha c bit ti trong thi k . V th, tht t

[31]

nhin l nh lut u tin suy lun v vt cht li lin quan n cht kh. V cng trng y thuc v Boyle. ng khng n c trong nghin cu . Vo nm 1643, nh vt l ngi Italy Evangelista Torricelli pht hin thy mt ct khng kh chng mt ct thy ngn m chng ta s m t l c cao 760 mm, v p sut kh quyn c th thay i. Pht hin ny truyn cm hng cho nh khoa hc ngi c Otto von Guericke, khi y l th trng ca thnh ph Magdeburg, ch to ra my bm chn khng u tin. chng minh sc mnh ca p sut kh quyn, ng ngh ra ci ngy nay gi l bn cu Magdeburg: hai bn cu bng ng ng knh xp x 20 inch gn li sao cho c th ht chn khng bn trong bng my bm. Khi ht chn khng xong, mt by nga cng khng th ko tch hai bn cu ra; hai bn cu t tch nhau ra khi khng kh c php trn vo bn trong. Khng kh g vic tnh cn bao nhiu lc tch hai bn cu ra. Mt ct khng kh c tit din 1 inch vung nng xp x 14,7 pound, v din tch b mt ca mt qu cu bn knh R l 4R2. Tng lc cn thit tch hai bn cu, cho bit ng knh 10 inch, l 4 3,14 102 14,7 = 18.463 pound. Thnh ra y l lc ca kh quyn tc dng ln hai bn cu ghp li. C l bn c cht hoi nghi v tnh ton trn, nhng c mt th nghim n gin bn c th thc hin s thuyt phc bn rng lc tng hp l p sut kh quyn nhn vi din tch b mt. y nc vo mt ci ly, v tm mt ci np nha (khng dng giy, v n s b t) y va ln ci ly. Hy m bo rng ci np hon ton kh v y ht ci ly, sau lt ngc ci ly xung. p sut kh quyn ln hn trng lng ca ct nc, v ci np vn yn ch ca n! Hy th lm th nghim ny ti nh nh! Khi tin tc v th nghim von Guericke n tai Boyle, ng quyt tm ch to mt my bm chn khng n gin hn. My bm ca von Guericke cn hai ngi iu khin; phin bn ci tin ca Boyle c th iu khin d dng ch bi mt ngi. Nhng nghin cu ca Boyle v bn cht ca cht kh ln u tin c cng b trong tc phm S n hi v Trng lng ca Cht kh1. Trong
[32]

bn in ln th nht, xut bn nm 1660, Boyle trnh by rng m thanh khng th truyn i trong chn khng bng cch th rung mt ci chung trong mt bung cht kh long dn, v khng kh cn thit cho c s sng ln s chy ca ngn nn. Trong bn in ln th hai, xut bn nm 1662, c nu mi lin h gia p sut v th tch m mi sinh vin vt l hay ha hc v lng u c hc l nh lut Boyle. nh lut Boyle pht biu rng min l nhit c gi nguyn khng i, th p sut v th tch bin thin t l nghch vi nhau, c mt hng s k sao cho PV = k, trong P l p sut cht kh v V l th tch ca n. Boyle may mn c Robert Hooke lm tr l trong phng th nghim ca ng. Hooke l ngi u tin trong s nhiu tr l phng th nghim tip tc c cng trnh nghin cu khoa hc ng k ca ring mnh. Lm vic trong phng th nghim ca Boyle cho php Hooke hc c phng php lun ca Boyle, ng s dng n thit lp nh lut Hooke (lc hi phc tc dng ln l xo t l vi on l xo b gin qu chiu di t nhin ca n). C l ng b nh hng nn tin hnh nhng nghin cu ny v nim tin ca Boyle vo s n hi ca khng kh. Hooke cn l mt trong nhng ngi c nhng ng gp quan st quan trng nht trong lch s khoa hc. Vo nm 1665, trong khi kho st nhng ming phao bn mng di knh hin vi, ng pht hin thy chng c cu to t nhng t bo (tn gi t bo xut pht t s so snh ca Hooke gia nhng gian c th nhn thy trong lt phao bn v nhng gian phng nh m cc thy tu trong cc tu vin).2 C mt s bt ng gia cc nh s hc v vai tr ca Hooke trong s khm ph ra nh lut Boyle. Hooke dng nh tin hnh mt s th nghim, v mt nh s hc3 xut rng Hooke, (khng ging nh Boyle) l mt nh ton hc thnh tu, c th pht trin c s ton hc ca nh lut Boyle. Du sao th Boyle v Hooke u tn trng ln nhau, v Boyle khng phi l ngi ngng ng tin thn ca Hooke. Khi Hi Hong gia mi thnh lp cn mt ngi ph trch cc th nghim ca hi, Hooke u c mi thnh vin bit n, v nht tr b nhim vo v tr .

[33]

Cho d nh lut Boyle c b phn chia cng trng, th Boyle vn l mt trong nhng nh khoa hc hng u ca thi i ca ng. Tm nh hng ca ng vn rng ra khi c s vt l ca nh lut Boyle, nhng khm ph ng thc hin trong nghin cu khng kh, v nhng ng gp ng k ca ng cho ha hc. Chnh Boyle l ngi u tin thit lp phng php c bn c trng cho nn khoa hc theo li kinh nghim, v mt trong nhng c nhn cng nhn phng php ca ng l Isaac Newton.

John Dalton
Mc d trng thi vt l ca mt cht kh c th m t ch qua ba thng s p sut, th tch, v nhit - nhng mt hn mt th k sau nh lut Boyle th mt mi lin h gia nhit v th tch mi c xc nh. C mt l do rt n gin cho iu ny vo th k th 17, khng c mt phng php no o nhit . Mt khi mt phng php nh th c ngh ra, mt s nh khoa hc li lc x l mi lin h gia nhng i lng ny. Mt ngi l John Dalton, mt trong nhng nhn vt quan trng nht trong lch s khoa hc. Dalton thng c tn vinh vi s pht trin thuyt nguyn t - nhng thnh phn c bn ca vt cht l cc nguyn t, v cc hp cht ha hc c to ra bi s kt hp ca cc nguyn t thuc mt nguyn t vi cc nguyn t thuc nguyn t khc. Dalton cn nghin cu mi lin h gia nhit v th tch ca mt cht kh, v i ti kt lun rng nu p sut c gi nguyn khng i, th cht kh gin n ra mt t l khng i ca th tch ca n nhit cho trc4. Thng l mt nh thc nghim c khi, Dalton c phn cu th trong n lc c bit ny v kt qu t c l mt kt lun sai lm. Mc d Dalton ng khi nhn xt s gin n ca mt cht kh l mt t l khng i ca th tch, nhng kt lun ca ng rng t l khng i ny l ca th tch trc l sai lm. hiu kt lun ca Dalton, hy gi s hng s t l ca Dalton l 1% trn C vi mi C m cht kh c lm cho nng ln p sut khng i, n s gin n 1% th tch trc . Gi s 0oC, mt cht kh chim th tch 10.000 cm3.
[34]

S dng 1% trn C l h s gin n, nu cht kh c lm cho nng ln 1oC p sut khng i, th n s gin n 1% ln 10.100 cm3. Nu cht kh c lm cho nng ln thm mt na cng p sut, tc 2oC, n s gin n 1% ca th tch 10.100 trc n mt th tch mi 10.201 cm3. Nu cht kh l tin, th kt lun ca Dalton l s gin n nhit ging nh tin li vy thm 1 cm3 th s chnh lch 1% ca 10.100 v 1% ca 10.000 l tin li trn tin li. Tuy nhin, c mt trc trc y m ti cha tng thy nhc ti trong s sch. Ti khng c t liu lch s lm mt nghin cu ton din v vn nghin cu ny, nn nht nh c kh nng c ai thm ch l Dalton nhn ra kh khn . Tin li ph thuc vo s chu k li sut trong mt nm cho trc. C mt cng thc m a s sinh vin hc i cng u bit ti hi vng vy. Cng thc ny l A = P(1 + r/N)Nt, trong P l lng tin gi, r l li sut thng nin biu din dng thp phn, N l s chu k li sut trn nm, v A l lng tin trong ti khon sau t nm. Nu u t 10.000$ vi 1% li sut thng nin, th lng tin trong ti khon vo cui mt nm l 1,01 10.000$ = 10.100$. Tuy nhin, nu 1% l li sut bn nin, th 1% c chia gia hai chu k li sut bn nin. S dng li sut bn nin, lng tin trong ti khon vo cui su thng l 1,005 10.000$ = 10.050$, v lng tin trong ti khon vo cui mt nm l 1,005 10.050$ = 10.100,25$; chng ta cn c th s dng cng thc cho vi P = 10.000, r = 0,01, N = 2 v t = 1. Nu chng ta chp nhn kt lun ca Dalton rng lng cht kh tng t l vi th tch nhit cho trc, th chng ta vng phi tr ngi pht sinh do hai cch khc nhau thc hin tnh ton. Th tch ca cht kh 1oC c tnh theo 1% ca cht kh 0oC (tng ng vi li sut c nm), hay chng ta chia n thnh hai giai on, trc tin tnh th tch ca cht kh 0,5oC theo phn trm ca th tch cht kh 0oC, ri sau tnh th tch ca cht kh 1oC theo phn trm ca th tch cht kh 0,5oC (tng ng vi li sut bn nin)? T hn na, ngi ta cn c th tnh theo qu, theo thng hay theo ngy v s tin lc cui nm l khc nhau i vi mi phng php tnh tin li ny. C mt li thot nhng mt ln na, ti chng thy ti liu tham kho no ni ti
[35]

trong khi tm kim m t liu lch s phi cng nhn l cn ngho nn ca ti. Nu ngi ta tip tc tnh tin li theo nhng chu k ngy mt ngn hn: mi thng, mi ngy, mi gi, mi giy, mi nano giyth lng tin trong ti khon vo cui nm cng nhiu hn, nhng n ch tng n mt gi tr hu hn no . N tng theo hm m theo ci gi l cng thc PERT. Nu s tin gc P c gi trong ngn hng trong t nm vi li sut thp phn r lin tc (kt qu ca vic tng tn s ca chu k li sut vt qu nano giy, pico giy, bt c gi tr no m bn c), th s tin A trong ti khon c cho bi A = Pert, trong e l c s logarithm t nhin. Cng thc PERT tng ng (tn gi xut x t v phi ca phng trnh trn) cho cht kh s mang li mt th tch cui cng ca A vi mt th tch ban u P cho trc, tng nhit t, v mt hng s t nhin cha c xc nh r ch c thc nghim v o lng mi lm r gi tr. Lng tin cui cng trong ngn hng chu s tnh li lin tc ch ph thuc vo s tin gi, li sut, v thi gian s tin nm trong ti khon. Lng tin cui cng trong ti khon ngn hng chu s tnh li tun hon ph thuc vo ton b nhng thng s ny, v cn ph thuc vo tn sut tnh li. Ci tng t vi s gin n cht kh l nu cht kh gin n p sut khng i theo cng thc PERT, th th tch cht kh c mt cui k gin n s ch ph thuc vo th tch ban u, tc gin n (c th snh vi li sut) l mt hng s ca t nhin, v nhit ban u v nhit cui cng. Nu cht kh gin n p sut khng i theo mt loi tc tun hon no , th th tch cui cng s ph thuc vo ton b nhng thng s ny v thao tc m cht kh c lm cho nng ln n nhit cui cng ca n cho d nhit tng lin tc, hay mi ln tng 1 , hay bt c kiu tng no khc. Kh khn ny s l mt kt qu hp l ca nh lut gin n Dalton. Mc d kh khn ny s trnh c nu nh lut gin n tun theo cng thc PERT, nhng cc th nghim khng cho thy mt s tun th nh th. Cng thc PERT m ngi ta thy trong khi tnh tin li lin tc l mt th d c bit ca ci gi l s tng trng v phn hy theo hm m v quy lut ny tht s xy ra kh ph bin trong t nhin. S tng trng (hay phn hy) theo hm m xy ra khi tc tng trng (hay phn hy) t l vi s lng. Ti bt u i dy t hi thp nin 1960 khi b phim Star Trek phin bn vi Kirk v
[36]

Spock bng pht theo hm m trong gii sinh vin. Mt trong nhng tp hp dn nht c tn l The Trouble with Tribbles (i mt vi Tribble); tribble l loi sinh vt c lng ht ti sinh cc nhanh, v khng bao lu th con tu Enterprise trn y tribble. Nh Bones McCoy, v bc s ca con tu ni, chng ti sinh nhanh n mc nhng con tribble mi sinh c l mang thai. Nu bn c s lng tribble lc bt u gp i, th bn c nhiu tribble con gp i tc tng dn s t l vi dn s. Ti s dng con tribble minh ha bi ton tng trng theo hm m, ti cn mang mt cp tribble ang ng ln lp. (Tht ra chng l mn chi lm bng bt thi mua mt ca hng gn nh, nhng Star Trek to ra mt k nguyn khng c g ging nh nhng hiu ng c bit do my vi tnh to ra, v tribble trn mn nh trng y ht nh con tribble bng bt) S phn r phng x hot ng ging nh vy; nu bn c lng cht phng x ban u nhiu gp i, th lng cht phng x bin thnh ch s nhiu gp i. Bn c th ngh ti cm t kin thc tng theo hm s m l mt con s tc , nhng tht ra n l mt m t theo ngha en ca ci xy ra nu tc thm tra kin thc t l vi lng kin thc ang c. Tuy nhin, c mt du hiu rng kt lun ca Dalton c sai st. Ging ht nh c thm tin li dn vo mt ti khon tnh li sau khi tin li t nhng chu k li sut ban u c cng vo ti khon, kt lun ca Dalton s mang li cht kh nhit cao chu s gin n nhiu hn nhit thp. Thc nghim dng nh chng xc minh iu ny, v vn cui cng mi c gii quyt bi hai nh tin phong ngi Php trong ngnh cng nghip hng khng v tr mi chm n vo th k 18.

Hai nh kh cu hc ngi Php

Dng thc chnh xc ca nh lut chi phi s gin n cht kh trong khi p sut gi nguyn khng i do hai ngi Php thit lp: Jacques Alexandre Csar Charles v Joseph Louis Gay-Lussac. C hai u l nh khoa hc, nhng mi ngi cn quan tm n s gin n cht kh v nim am m ca h i vi mt cng ngh tin tin hi cui th k 18: kh cu khng kh nng. Nhit lm cho cht
[37]

kh gin n, v s gin n qu mc ca cht kh trong mt kh cu khng kh nng lm cho kh cu v ra, vi nhng kt qu thm khc thy r. Vic bit cht kh nng ln bao nhiu s gin n r rng gip trnh c nhng tai ha nh th. Gay-Lussac khng ch quan tm kh cu v li ch ring ca n, m ng cn nghin cu bn cht ca khng kh nhng cao ln. Vo nm 1804, ng v nh mt nh khoa hc ng ch t ti cao khong 7000 mt5 thu c nhng php o nhit v m nhng cao khc nhau c l l mt k lc th gii v cao trong thi k y. Mc d lc y chng c Sch K lc Guinness xc thc cao , nhng dng nh n l cao cha tng b vt qua trong gn nm mi nm tri. Ci m Charles ln Gay-Lussac u pht hin ra l t nhin khng tip sc cho s gin n nhit; thay vy n nghing v kt qu cht kh nng ln mt p sut khng i. Kt lun ca h nhn c th tri vi kt lun ca Dalton. im mu cht trong c hai trng hp l th tch ca cht kh 0 C. Nu hng s t l l 1% trn C, th c hai l thuyt tin on s gin n ca cht kh n 10.100 cm3 khi cht kh nng ln t 0 C n 1 C. Tuy nhin, Charles v Gay-Lussac pht biu rng khi cht kh nng ln t 1 C n 2 C, cht kh s gin n thm 1% th tch 0 C t 10.100 cm3 ln 10.200 cm3. Vng, cha ht: Ti va s dng 1% trn C lm v d v n lm cho tnh ton d thc hin hn, nhng con s m Gay-Lussac suy ra l cht kh gin n 1/266,67 ca th tch ca n 0 C trn mi C nng ln. H s gin n ca Gay-Lussac rt gn vi h s c chp nhn hin nay l 1/273,15; l mt biu hin ca kh nng thc nghim ca ng. Kt qu ny i khi gi l nh lut Gay-Lussac, nhng thng c bit ti hn l nh lut Charles v ngi ta bit ti nh lut Charles l nh nhng n lc ca Gay-Lussac! Charles thu c nhng kt qu ca ng trc Gay-Lussac nhng 15 nm, nhng Gay-Lussac tin hnh cng vic ghi chp chnh xc hn, v ng lm ci vic m cc nh khoa hc v nh ton hc thng lm (nhng Charles th khng): ng cng b nhng kt qu ca mnh6. ng cng ghi nhn Charles lm nhng th nghim nh th. H qu l kt qu v s gin n nhit ca mt cht kh p sut khng i c bit ti c phn nhp nhng l nh lut Charles v Gay-Lussac.

[38]

a cc bin vo vi nhau
Vo u th k th 19, cc nh khoa hc c hai nh lut v hnh trng ca cht kh l tng. nh lut Boyle pht biu rng nu nhit c gi khng i, th mi lin h gia p sut v th tch c cho bi PV = k (vi gi tr bng hng s no ca k). nh lut Charles, hay nh lut Gay-Lussac, biu din mt loi lin h ging nh vy gia nhit tuyt i v th tch ca mt cht kh c gi mt p sut khng i mi lin h ny c cho bi V = Tk, trong k cng l mt hng s - nhng mt hng s khc vi hng s k xut hin trong nh lut Charles. Cho n gia thp nin 1830 th nh vt l mile Clapeyron hp nht hai nh lut ny thnh ci ngy nay chng ta gi l nh lut cht kh l tng, ci ti thy tht bt ng, v mi lin h gia hai nh lut c v kh n gin. Khi chng ta xt nh lut Boyle, hng s k xut hin v phi ca phng trnh s khc nhau i vi nhng nhit tuyt i T khc nhau, nn ta c th biu din n l mt hm ca T, ta vit l f(T). nh lut Boyle by gi c vit li l PV = f(T). Nu ta p dng s l gii tng t cho nh lut Charles, th hng s k xut hin v phi ca phng trnh s khc nhau i vi nhng p sut P khc nhau, nn ta c th biu din n l mt hm ca P, ta vit l g(P). nh lut Charles by gi tr thnh V = g(P)T. n lc lm mt php bin i i s (rt) n gin: f(T) = PV = Pg(P)T. Nu ta chia c hai v ca phng trnh f(T) = PV = Pg(P)T cho T, ta thu c mi lin h f(T)/T = Pg(P) cho mi gi tr ca T v P. Tuy nhin, biu thc v tri, f(T)/T, ch ph thuc vo gi tr ca T, trong khi biu thc v phi, Pg(P), ch ph thuc vo gi tr ca P. Gi hy tng tng rng chng ta lm nng cht kh ln nhng gi p sut ca n khng i, th d P = P0. Nu biu thc f(T)/T bin thin, th P0g(P0) s c nhng gi tr khc nhau, iu ny r rng l khng th. Do , f(T)/T phi c mt gi tr hng s m ta s k hiu bng ch ci a. V f(T)/T = a, f(T) = aT, do nh lut Boyle tr thnh PV = f(T) = aT.7 Suy ngh mt cht s thy hng s v phi tht ra chng phi l hng s; n ph thuc vo bao nhiu cht kh m chng ta c lc bt u th nghim. Gi s chng ta xy dng mt bnh cha ln v chia n thnh hai phn bng nhau vi vch ngn c th dch chuyn. Tin hnh th nghim trn mi phn chia p
[39]

sut P, nhit T v th tch V mi bn s bng nhau. Ly b vch ngn, lc ny p sut P v nhit T khng thay i nhng th tch V tng gp i. Nn PV = aT v P(2V) = 2PV = 2aT, cho thy hng s v phi ca phng trnh tng gp i khi th tch tng gp i. Tng t, nu ta c mt ci bnh cha chia thnh ba phn bng nhau, ta s thy hng s v phi ca phng trnh tng gp ba khi th tch tng gp ba. V th, hng s v phi ph thuc vo bao nhiu cht kh m ta c lc bt u. Kt qu ny c hp nht vo dng thc cui cng ca nh lut kh l tng, c vit l PV = nRT. Hng s n k hiu cho lng cht kh c mt, n thng c o theo mol (i lng ny s c m t trong chng ni v hng s Avogadro, dnh cho nhng ai cha tng thy n hay qun kin thc ha hc trng ph thng), v R l hng s kh l tng.

C hc thng k v nh lut kh l tng

Ging nh nhng khoa hc khc, vt l khng nhng tm kim s tht m cn tm kim li gii thch. Mc d nh lut kh l tng c suy lun ra t nh lut Boyle v nh lut Charles, nhng c hai nh lut ny l theo li kinh nghim, kt qu ca vic lm th nghim, quan st v o lng. Mc tiu, nh vi cc nghin cu nh lut Kepler ca Newton, khng ch l c mt m t theo li kinh nghim ca t nhin, m cn l mt khun kh l thuyt gii thch n cho php chng ta d on chnh xc ci chng ta quan st thy theo li kinh nghim t nhng c s l thuyt thun ty. Na sau th k 19 chng kin mt bc nhy to ln nh th trong s tm hiu hnh trng ca cht kh vi s c mt ca c hc thng k. C hc thng k l ng dng l thuyt xc sut (mt ngnh ton hc trong c thng k hc) cho nhit ng lc hc; n xem mt cht kh l tng l mt tp hp gm mt s lng rt ln ht (cc nguyn t hay phn t ca cht kh ) vi v tr v vn tc c cho di dng nhng phn b xc sut. Khng phi lc no cng bit mt phn t cht kh nht nh ch no, nhng ngi ta c th gi s ti mt thi im bt k no , v tr ca n trong mt chai thy tinh l ngu nhin c kh nng gn np hay gn y chai. C th suy lun ra nh lut kh l tng t nhng gi thuyt ca c hc thng k, s dng mt s cng c kh mnh t ton hc (nh l phn k, mt trong nhng vin kim cng thu t gii tch hc nhiu bin) ln vt l hc (cc nh lut Newton ca c hc, cc phng
[40]

trnh Hamilton, v nh l phn b u)8. iu ny a nh lut kh l tng vo mt nn tng l thuyt chc chn (nu mt nn tng nh th c th m t l chc chn) ging nh nh lut Kepler th nht. T quan im thc t, nhng l thuyt khoa hc hon chnh hn c hng li v mt s l do nht nh, ch t ch chng xut cng ngh mi. Chng cn cho php cc nh khoa hc suy lun ra vn vt s hnh x nh th no m khng phi tin hnh cc th nghim, ngoi tr xc nhn cc tin on. T quan im nhn thc lun (y l ln u tin trong gn by thp k ti s dng t ny c kh nng ti s khng bao gi s dng n ln na), mt l thuyt khoa hc hon chnh hn y li bc mn ngu dt nhng c l khng bao gi hon ton loi b n c. Vic chng minh nh lut Kepler th nht l mt h qu ton hc ca l thuyt hp dn Newton thay th cu hi Ti sao cc hnh tinh chuyn ng trong nhng qu o elip vi Mt tri l mt tiu im? bng cu hi Ti sao lc hp dn tc dng theo ng thng ni gia hai vt c ln t l vi tch khi lng ca chng v t l nghch vi bnh phng khong cch gia chng? Einstein hi vng loi b bc mn ngu dt ny bng cch sng to ra mt l thuyt trng thng nht. Cc nh vt l hin i hi vng hon thnh l thuyt ny vi mt TOE l thuyt ca tt c. Ti l ngi a nghi. Mt trong nhng li th ca vic vit mt quyn sch ging nh quyn ny l bn c th an xen vo nhng quan im c nhn ca bn. Ti tin rng trong mt khonh khc rt nh sau Big Bang, ton b bn lc c thng nht v l ln cui cng c mt li gii thch c bn n gin cho mi th. Nhiu hin tng ri vo nhng khun mu c th gii thch nhng ti khng nht thit tin rng nhng khun mu c th gii thch ny to ra nhng khun mu ca ring chng, ri thu v mt khun mu n gin l gii mi th. Ti ng tnh vi Richard Feynman ch tin rng s ht sc th v nu ng l nh vy, nhng ti ngh v tr xt trn tng th ca n l ging vi c hnh ty ca Feynman, vi nhng lp lin tc c bc ra lm sng t nhng s tht mi lc mt su sc hn. C l vt l hc c mt s thng nht no , nhng ch l v vt l hc x l hin tng c bn cht n gin so vi ha hc, sinh hc phn t, hay no ngi. Xt n mi mc phc tp, tht kh c ci g c th d on trc hay n gin. iu ny khng ngn cn cc nh vt l hay nhng nh khoa hc khc, v l do i tm mt s l gii nh th; h lm cng vic y vi ng c ging nh
[41]

Albert Michelson b kh nhiu thi gian v n lc o tc nh sng v cng vic y tht s th v.

[42]

CHNG 4 KHNG TUYT I

______________

Khi ti mi ln, nhng bui chiu ch nht thng c dnh cho ci ngy nay c th gi l s bi b tr tu. B m ngoi ca ti khai thc li th c th tm thy nhiu nh bo tng New York, v sau mt hnh trnh ngn bng xe la New York, New Haven v Hartford, chng ti n tra ti Schraffts v thng tin ti mt nh bo tng. Ti kh s tri qua nhng chuyn i n Bo tng Metropolitan (tr nhng b o gip, v cc hip s th k mi lm mc n trng mi ln v ng lm sao) nhng ti gc chng sang bn v ti bit ln ti b m ti s a ti n Bo tng Lch s T nhin nc M hay, nu ti tht s may mn, n Cung thin vn Hayden. Cho d l ngy nay bt chp s tuyt vi ca Internet tht kh m tin rng vic lt web c th mang li cm gic tuyt vi ging nh cm gic lc cn nh khi bc chn n cung thin vn. Mi thi khc ti Cung thin vn Hayden tht ng thng thc. N s kt thc vi mn trnh chiu cung thin vn Zeiss, l ci tuyt vi hn bt c ci g ti tng nhn thy trn phim nh, nhng mt iu vui thch na l th b qua phn Cung thin vn dnh cho h mt tri. Bn c th tm thy mnh cn nng bao nhiu trn sao Ha hoc nhit trn Pluto l bao nhiu (i vi ti, Pluto s lun lun l mt hnh tinh). Cu hi ln i vi ti khi y l lm th no h bit nh th?

[43]

Ti bit chng ta cha tng n Pluto, hay thm ch l sao Ha vy lm th no bn c th o nhit ca mt ni bn cha tng n? V cho d bn c th i ln sao Ha hoc Pluto, nhng lm th no bn c th i ln b mt ca Mt tri, ni nhit c bit l 6.000 ? Nhng ngi sao khng l mu xanh thm ch cn nng hn na, vi nhit b mt l 50.000 . Nhng nhng con s ny khng thm vo u so vi nhit ca nht hoa, khong 1.000.000 , v li ca mt tri c nhit 25.000.000 . Lm th no h bit nh th? Mt ci nhit k o c 25.000.000 trng nh th no? C mt ci cn k l hn m ti c hi mi: 25.000.000 l rt xa so vi nhit ngoi New York, nhng 400 di khng, i khi l nhit b mt ca Pluto ( tng l mt hnh tinh, lun lun l mt hnh tinh) th c v khng xa lm. Ti sao nhit nng ti v hn th c, m khng th lnh hn qu nhiu so vi 400 di khng?

Bn cht ca ci lnh
Cu hi c hay khng mt gii hn ti hu cho s lnh ln u tin xut hin hi th k th mi by. Th k mi by ni ln hai l thuyt ging nhau v nguyn nhn ca nhit v s lnh. L thuyt nhin liu xt kh nng chy theo lng ca mt cht gi l nhin liu; khi mt cht liu chy, khng kh hp th nhin liu v t cht tr thnh b kh phospho. Tng t nh vy, ci lnh c truyn t cht ny sang cht khc; l thuyt sinh hn (nghe na n thng hiu ca mt loi t lnh hi thp nin 1930) cho rng c mt vt lnh ti hu gi l primum frigidum 1(vt lnh s khi). Vt ny l vt pha ch ti hu ca ci lnh; tt c nhng vt khc u ly ci lnh t n. Nh vt l li lc ngi Anh Robert Boyle l mt trong nhng ngi u tin nghin cu bn cht ca s lnh bng th nghim khoa hc. C l khng phi l mt s trng hp ngu nhin khi m nghin cu ny xut hin vo K Bng h Nh, khi ton chu u ang tri qua mt thi k lnh ko di nhiu th k t ti cc tiu vo khong thi gian c nghin cu ca Boyle. Boyle cn mt thng
[44]

nc, n ra ngoi tuyt, sau cn n vo ngy hm sau khi nc ng bng. Bng chim mt th tch ln hn nc cn thit to ra n (nh c th nhn thy t nhng cc nc ni trong cc nc), v mc d bng gin n ra lm nt ci thng, nhng bng cn nng ngang vi nc ban u. Nu nh nc ang hp th ci g t primum frigidum, th ci n hp th r rng khng c trng lng (t nht l i vi gii hn ca cc dng c cn hi th k mi by). Boyle i ti kt lun rng cc cht tr nn nng v lnh l do mt s c trng bn trong ca cc cht . Tuy nhin, nhng pht trin sau v nhit ng lc hc phi ch c s pht trin ca nhit biu hc v s chp thun mt thang o nh c.

S pht trin ca nhit biu hc v cc th nghim ca Guillaume Amontons

Hero x Alexandria, nh pht minh ca ng c hi nc (mc d khng phi l ng c c thng mi ha, nu khng Cch mng Cng nghip xy ra sm hn hai thin nin k ri), nhn thc rng khng kh gin n khi nng ln, v ch to ra mt nhit k nguyn thy bng cch nhng u h ca mt ng khng kh trong mt bnh nc. Khi khng kh gin ra hay co li, th ng ranh gii khng kh-nc dch chuyn. Vn l thit b ny cng nhy vi nhng s bin thin p sut khng kh. Mt cch khc phc vn ny c tm thy vo gia th k mi by, khi Fernando II de Medici, i cng tc x Tuscany, s dng mt ng hn kn ng ru thay cho khng kh; tch bit vi p sut khng kh, nn th tch ru ch ph thuc vo nhit xung quanh. Vic thm vo mt thang o t l gn bn ng lm cho chic nhit k tht s hu ch, v khi ru nhng ch cho thy ngn lm vt ch th c chn cho cc nh khoa hc, s pht trin ca chic nhit k hin i l hon thin hn nhiu. Thy ngn cho php ch to nhng ci nhit k nh gn hn. Chnh vi mt ci nhit k khng kh-thy ngn nh th m Guillaume Amontons ln u tin xut kh nng ca mt gi tr bng s cho nhit thp nht c th c.

[45]

Amontons l mt nh khoa hc ngi Php b ic t nh, v vy m ng khng th vo hc i hc. ng t mnh nghin cu ton hc v khoa hc, thc hin nhng ci tin cho nhit k, kh p k, m k, v chuyn t nghin cu ma st sang nghin cu mi lin h trong cht kh gia nhit v p sut. ng nhng mt bnh khng kh ni vi mt ct thy ngn vo trong nc. Amontons thy nhit tng ng vi im tan chy ca bng l 51 trn thang o ca ng, v nhit tng ng vi im si ca nc l 73. Amontons cho rng khi p sut (v th tch tng ng) ca khng kh bng khng, th khng th no lm lnh i c na, mc d ng khng lm ton cn thit xc nh nhit ca khng tuyt i. Tuy nhin, chng ta c th lm php ton m Amontons khng lm. Mt n v trn thang o ca Amontons l bng 8 2/11 Fahrenheit. T s liu ca ng, cn c s gim 51 n v, hay 417 Fahrenheit, t im ng bng ca nc lm gim p sut xung bng khng; nh vy tng ng vi c tnh 385oF cho khng tuyt i. Con s ny khng t (gi tr thc t l 459,67oF), nht l khi bit rng Antoine Lavoisier, Pierre-Simon Laplace, v John Dalton, ba nh khoa hc li lc, s kt lun vo cui th k mi tm rng khng tuyt i nm gia 1500oF v 3000oF.2 Gi tr thc t, cng nh tn gi, ca khng tuyt i cui cng s c t ngi Kelvin, ngi pht trin mt thang o bt u ti khng tuyt i, t im ng bng ca nc l 273,15 - ng ngay ch m h thng o hin i, o nhit theo kelvin, thit lp ngy nay. Bt chp s thnh cng trn l thuyt, khng ai xt n vic nghin cu khng tuyt i; vo lc ny trng n xa xm nh Mt trng hay cc v sao vy. Chc chn y l v thc t khng c cch no to ra s lnh. To ra nhit th d tm ci g c th chy v t n. Nhng ch c t nhin mi c th to ra s lnh, mi sau ny mi c mt th nghim do mt nh khoa hc tin hnh, nhng nh khoa hc li c bit n nhiu hn vi nhng vic thc tin khc m ng lm.

[46]

Michael Faraday v S ha lng ca cc cht kh

Michael Faraday l mt cu b lm ngh ng sch khi ng nghe mt lot bi ging trc cng chng ca nh ha hc li lc Humphrey Davy. Faraday lm gan vit th cho Davy hi ng c cn tr l khng. Davy thy n tng v thu Faraday. T bt u s nghip ca mt trong nhng nh thc nghim v i nht trong lch s khoa hc. Faraday ni ting nht vi nhng th nghim ca ng v in hc, nhng ng cng c nhng ng gp ng k cho ngnh ha hc. Mt ngy n, ng to chlorine lng t chlorine hydrate. Chlorine trong ci ng hn kn, v Faraday quyt nh kho st n k lng hn. ng p v ci ng v ci ng n thnh nhng mnh thy tinh, chng bay khp phng th nghim. Chlorine lp tc chuyn t cht lng thnh cht kh. Faraday, tng l mt ngi quan st kho lo, rng nu s bay hi ca mt cht lng mang li mt s n, th c l ci ngc li tc dng p sut ln mt cht kh s to ra s ha lng. Tht th v, mc d Faraday quan tm khoa hc thun ty ch khng phi nhng ng dng thng mi ca cc khm ph khoa hc, nhng ng tht s lu rng mt ngy no c th tm thy nhng ng dng thng mi cho hin tng c bit ny.3 Tt nhin, iu xy ra v ci t lnh trong nh bp ca bn l mt v d cn bn. Mt cht lng lun chuyn trong h thng cun dy trong ci t lnh nh bn. N bay hi trong mt bung bn trong t lnh, lm cho nhit chy t mi trng xung quanh vo cht lng ang bay hi, lm mi trng lnh i. Sau , hi cht lng c nn bn ngoi t lnh bng mt my bm in; s nn ny lm hi ha lng v gii phng lng nhit m cht lng hp th trong t lnh. Chu trnh tip tc hot ng cho n khi t ti mt nhit cn bng. Tht n gin, nhng khm ph trn lm cch mng ha ton th gii. Cc nh ha hc trnh by thng tin v ni nhng cht khc nhau ha lng v ha rn qua mt gin pha. Mt trc biu din p sut P, trc kia biu din nhit T, v mt phng P-T chia thnh hai vng, mi vng biu din mt pha ca cht .4 Gin pha i vi nhiu cht lng, v d nh carbon dioxide v cc cht kh dng trong t lnh ca bn, cho thy p sut va c th lm cho chng
[47]

ha lng nhit phng. Tuy nhin, nhng cht kh nht nh, gi l cht kh vnh cu, khng h chu ha lng nu ch tc dng p sut thi. Hin tng ny c gii thch bi nh vt l ngi H Lan Johannes van der Waals, ng nhn ra rng cc lc ni phn t c th lm cho s ha lng ch bng cch tc dng p sut l cc k kh khn; cn h nhit xung th p sut mi to ra s ha lng. Vic t ti nhng nhit thp hn ny i hi ci gi l phng php ha lng phn tng, v n mang li mt s t ph trong vic tm kim nhng nhit thp nht. Phng php phn tng l ha lng mt cht kh v s dng cht kh h nhit ca mt cht kh khc, sau nn cht kh th hai ha lng n. Cht kh vnh cu u tin ha lng theo k thut ny l oxygen, tip sau l nitrogen. Cui cng, nh vt l li lc ngi Scotland James Dewar t kch thnh cng ci ng gi l nh Hydrogen, thu c s ha lng ca cht kh nhit khong 420oF.5 Mc d Dewar mt hn mt thp k mi hon thnh mc tiu ca ng, nhng ng khng nhn c s tn thng t pha cng ng khoa hc cho ci ng tin l ng ng c hng. Tht khng may cho Dewar, trong khi ng ang chinh phc nh Hydrogen, th ngi William Ramsay lm ch c ci cn l th hn na ng tch c helium, mt cht kh c cho l ch tn ti trn Mt tri. Hy tng tng ngi Edmund Hillary s cm thy th no nu nh, sau khi tro ti nh Everest, ng nhn thy mt nh ni khc cn cao hn na thp thong tru ngi ng xa, v sau mi bit rng c ai khc tro ln n ri. Nhn vt nh bi Dewar trong cuc chy ua ha lng helium, nhit ch c 2 trn khng tuyt i, l nh vt l ngi H Lan Heike Kamerlingh Onnes. Onnes v nh vt l ngi Anh Ernest Rutherford, mc d lm vic nhng t nc khc nhau, nghin cu nhng vn khc nhau, ng thi pht trin ci ngy nay gi l nn khoa hc ln. Cc th h nh khoa hc hoc lm vic nh nhng con si c hnh hoc hp thnh nhng nhm nh, nhng Onnes v Rutherford lp ra nhng phng th nghim c c i nh khoa hc v k s. Cuc ua, nh Damon Runyon gi nh vy, khng nht thit din ra
[48]

nhanh v chin u cng chng mnh, m l s nh cc.6 Kamerlingh Onnes s dng mt dng k thut phn tng, dng oxygen ha lng nitrogen, dng nitrogen ha lng hydrogen, v dng hydrogen ha lng helium Dewar s dng phng php tng t, nhng vi ti nguyn ln hn. Thnh cng t c vo thng 6 nm 1908. Thnh tu ny c nhng h qu bt ng v l th. Trong khi phn loi cc tnh cht ca helium lng, Kamerlingh Onnes quyt nh o in tr ca n. Mi cht khc nghin cu trc c mt in tr nht nh, nhng, nhit thp, helium lng khng c in tr; mt dng in sinh ra trong helium lng s chy mi mi. y chnh l cht siu dn u tin c bit. (Cuc tm kim nhng cht siu dn nhit cao ngy nay l mt trong nhng hng tm kim chnh ca nn vt l ng i; mt cht liu siu dn v d to hnh nhit phng s c nhng li ch kinh t ht sc ln.) Cng th v khng km l helium lng khng c nht tnh cht t dnh khin mt ong v mt ng kh rt. Helium lng cha trong mt ci bnh h dng nh chng coi lc hp dn ra g, n t tro ln v chy ra khi bnh cha.7 Mt trong nhng du hiu phn bit ca s tin b khoa hc v cng ngh l lm th no nhng cht tng c thi him hoi tr nn sn c dng rng ri; ci l ti ca mt cuc truy tm mang tnh anh hng ca hi mt th k trc nay l chuyn bun bn thng ngy. Gi bn mt lt helium lng chng bng gi mt bch bnh bn ca hng bch ha ni bn sng. Tuy nhin, gi c n l mt vn khc c l bn phi ng n trong mt ci bnh Dewar c bit, v nhng ci bnh ny c gi hng nghn la. Tm li, iu hp l l c Dewar v Kamerlingh Onnes u ng c nh n v nhng thnh tu ca h trong vic theo ui ci lnh ti hu, cho d h c nh n theo nhng kiu khc nhau.

Ngng t Bose-Einstein v Th gii cc lnh

Ti c sinh ra khong mt thp k trc khi my iu ha khng kh c a vo s dng rng ri. Nhng m ma h ngoi New York rt c
[49]

th nng bc v nhp nhp, nn chng ti khai thc mt cch lm mt n gin cho d ng. Bn ch vic rc mt mng mng nc ln c th bn trc khi i ng; cc phn t nc s bay hi, v khi bay hi chng s ly nhit ra khi c th bn, lm c th du mt. Hin tng tng t l gii ti sao mt cht lng nng ng trong mt ci cc h ming li ngui i; cc phn t c mt nhit trung bnh nhng nhng phn t nng nht bay hi, li nhng phn t c nhit trung bnh nh hn. Mt ng dng kho lo ca s lm lnh bng bay hi i vi helium lng cho php cc nh khoa hc gia th k hai mi t ti nhng nhit trong c mt phn nghn ca mt tuyt i. Tuy nhin, cc nh khoa hc mun tin xa hn th na h ang tm kim mt trng thi mi ca vt cht, s tn ti ca ci c Albert Einstein tin on8 nhng ch c th tm thy nhng nhit gn st khng tuyt i. ng lc thc y cuc tm kim ny pht sinh ni khi y tng chng nh khng th: n . Hi mt th k trc, t nc n cn rt lc hu v khoa hc k thut. Tuy nhin, khng bao lu trc Th chin th nht, mt nh ton hc khng tn tui ngi n , Srinivasa Ramanujan, vit mt bc th m t mt s kt qu hp dn m ng tm thy cho nh ton hc Oxford G. H. Hardy. Hardy m t bc th l mt thi khc tht s lng mng trong cuc i ng. Hardy bit mt s kt qu ca Ramanujan, nghi ng mt s kt qu khc, v thy mt s kt qu tht bt ng, nh ng vit, Chng phi ng, bi v nu nh chng khng ng, th chng ai c tr tng tng pht minh ra chng c.9 Tht hp l, bc th y bin Ramanujan thnh mt ngi sao ton hc quc t. Mt thp nin sau, nh vt l ngi n Satyendra Bose vit cho Albert Einstein mt bc th ni v c hc thng k ca cc photon. C l cn nh chuyn xy ra khi Hardy nhn c bc th ca Ramanujan, Einstein c th ca Bose, v thy n tng n mc ng dch nhng kt qu ca Bose sang ting c v ly t cch ca Bose gi ng n trn tp ch danh ting Zeitschrift fr Physik10 (Tp ch Vt l). Einstein m rng cng trnh ca Bose cho nhng ht nht nh khc, kt qu mang li tin on s tn ti ca mt trng thi vt cht cha tng thy t trc n gi. Trng thi ny ca vt cht, gi l ngng t Bose[50]

Einstein, ch c th xut hin nhng nhit gn st khng tuyt i. Mt ngng t Bose-Einstein gm mt tp hp gm nhng ht boson (nhng ht spin nguyn, chng c th l ht s cp, v d nh nhng ht mang lc, hoc hn hp ht, v d nh ht nhn nguyn t carbon 12), tt c chng chim gi trng thi nng lng lng t thp nht c th c. Trong mt trng thi nh vy, nhng ht ny mt ht nhng c tnh ring ca chng; chng khng nhng mt v tt c v tt c v mt, m cn tt c l mt v mt l tt c. Bose v Einstein trnh by rng s cn nhng nhit lnh hn nhiu so vi nhit thu c bi s lm lnh bng s bay hi ca helium lng cho mt ngng t Bose-Einstein tn ti. thu c nhit ny, cn c mt mng cng ngh mi l laser. Khi mt nguyn t lnh i, ng nng ca n gim. V ng nng ph thuc vo khi lng v vn tc ca nguyn t, nn yu cu ny i hi vn tc ca n cng gim i. khng tuyt i th hin nhit ca mt nguyn t khng cn chuyn ng g na, l ci c hc lng t cho bit l khng th. Tuy nhin, k thut lm lnh bng laser cho php cc nguyn t lnh xung n mt tc gn nh khng th phn bit vi khng tuyt i. tng kh n gin; nu mt nguyn t ang chuyn ng theo mt chiu v va chm vi mt photon chuyn ng theo chiu ngc li, th nguyn t s hp th mt phn nng lng t photon . Ging ht nh s va qut lm cu th trn sn bng chy chm li, vic chm trng photon s lm nguyn t chm i min l photon c tn s cng hng, hay ng b vi, tn s t nhin ca nhng photon c trng do nguyn t pht ra. Cuc ua to ra ngng t Bose-Einstein ng hnh cng cuc ua ha lng helium gn mt th k trc . Cuc cnh tranh ln th hai ny c phn thn thin hn, vi nhng i cnh tranh nhau t chc gp g cc hi ngh, trao i cc lu , cc kt qu v tng. Mt nhm ng u l Eric Cornell v Carl Wieman ti trng i hc Colorado Boulder, cn nhm kia ng u l Wolfgang Ketterle ti MIT. Cornell v Wieman cn ch trc, thu c mt ngng t Bose-Einstein trong mt m gm xp x hai nghn nguyn t rubidium
[51]

c lm lnh xung cha ti mt phn triu ca mt trn khng tuyt i. Thnh tch ny sm b ui kp bi mt thnh cng tng t ca Ketterle vi mt tp hp nguyn t ln hn nhiu, v c ba ngi h cng nhn Gii Nobel Vt l nm 2001.11 Tr li vi chuyn i chi ca ti n Cung thin vn Hayden, v gio s c ni rng mc d nhit ca plasma mt tri l hn mt triu , nhng bn khng bao gi cm thy n u. Ti thy iu ny l qu xt cho cng, ti bit rng nu nh ti b ng vo ni nc si, chc chn ti s cm thy n. Tuy nhin, plasma mt tri mng n mc ci nng ca plasma hu nh khng tn ti. Tng t, bn s khng bao gi nht c mt ming bng kh (carbon dioxide ng bng, khong 110oF), nhng mt tnh ton n gin s thuyt phc bn rng bn c th nht c mt ngng t Bose-Einstein m khng lm hng n. Ngng t Bose-Einstein u tin ch cha 2000 nguyn t rubidium. Mt khc, mt ht mui cha xp x 1018 nguyn t, trong mt khi lp phng c mi cnh l mt triu nguyn t. Mt khi lp phng gm 2000 nguyn t s c mi cnh xp x 13 nguyn t. c bit, mt nguyn t rubidium th ln hn mt nguyn t sodium hay chlorine mt cht (cc nguyn t cu to nn mui n), nhng c th ni an ton rng nu ngng t Bose-Einstein gm 2000 nguyn t rubidium to nn mt khi lp phng, th mi cnh cha ti 1/10.000 chiu di mi cnh ca mt ht mui. Ngay c gn st khng tuyt i, c v kh chc chn rng bn c th nht ra n mt cch an ton gi s bn c th tm thy n.

Bc ngot cui cng: Nhit m

Nhit giai Fahrenheit v Celsius dng o nhit trn khp th gii c nhng gi tr nhit m v im nhit bng khng ch l mt im tham chiu. l mt ngy lnh lo, nhng khng c g l ngoi l, nu nhit gim xung di khng Celsius, v l mt ngy rt lnh nu nhit gim xung di khng Fahrenheit, nhng bt k ai tng sng min trung ty nc M hay Canada u quen vi iu ny. Tuy nhin, khng tuyt i biu th s khng c chuyn ng, ci b ngn cm bi c hc lng t. Nu khng tuyt
[52]

i tng ng vi khng c chuyn ng, th ngi ta s ngh rng nhng nhit di khng tuyt i s tng ng vi nhng i lng khng thuc v v tr ny. C l cc tachyon, nhng ht gi thuyt c khi lng o khng bao gi chuyn ng chm hn tc nh sng, c th c nhit kelvin m, nhng u l ngha ca s km chuyn ng hn c khng chuyn ng? Vn y l chng ta ang nh ngha nhit theo s chuyn ng, l cch tip cn ca vt l c in. Tuy nhin, c hc thng k mang li mt nh ngha rng hn ca nhit , theo cho php c nhng nhit m. Mun gii thch chnh xc i hi phi hiu r gii tch ln entropy, nhng ta c th hnh dung mt nhit m c th xy ra nh th no m khng cn x l qu nhiu php tnh gii tch hoc entropy, tuy nhin chng ta s bit c th hn v entropy khi chng ti trnh by nhit ng lc hc Chng 7. Sau y l mt v d quen thuc minh ha cho khi nim entropy. Mi y, ti c i d mt ba tic chnh thc vo bui ti, ba tic c hai phn ring bit: phn tic nh trng ming v phn tic chnh. Trong phn tic nh, mi ngi i ti lui t do, nhng mt khi tic chnh bt u, mi ngi ai ny ngi vo ch sp sn. Mt nh ngha khng chnh thng ca entropy l s lng nhng cch khc nhau sp xp nhng thnh phn ring l tng ng vi mt m t mc cao hn ca h. Ch c hai trng thi mc cao hn ca bui tic: phn tic nh v phn tic ngi ti ch. Cc thnh phn ring l ca h l quan khch. Phn tic nh c entropy cao hn tic ngi, v c nhiu cch sp xp cc thnh phn ring l (cc v khch) trong phn tic nh hn trong phn tic ngi. C hc thng k s dng thut ng trng thi v m cho m t mc cao hn ca h, v trng thi vi m cho m t mc thp. Mt trng thi vi m tng ng vi trng thi v m tic nh s ta nh th ny, Fred ngi quy bar ung mt chai martini v tr chuyn vi Anita, c gi va ku mt cc Bloody Mary t ngi phc v. Gi hy xt mt cc nc c mt cc nc ni trong . Hai phn t nc lin k b rng buc gn nhau v chuyn ng i khi cng chiu. Tuy nhin, khi cc nc tan ra, hai phn t t do tri git n bt c ch no trong cc nc v chuyn ng khng lin quan g vi nhau. Trng thi nc v
[53]

nc c t cch sp xp ca cc phn t ring l cu thnh nn n hn trng thi cc nc v khng c s rng buc phn t lin k no ln cc phn t nc nh vi cc phn t nc . Entropy c kh nng gim, nhng trong th gii bnh thng, chng ta phi bm nng lng vo h cho iu xy ra. Cm n thc ung trn tay, cc v khch ti bui tic s i tung tng mi ch thng thc tic nh; ch nh lc y phi thng bo rng n lc ngi xung n ti hoc b s lm mu bng cch ngi xung gh ca mnh. Chng ta c th cho mt cc nc bin thnh mt cc nc c cc nc ni trong , nhng chng ta phi cp nng lng cho php s lm lnh. Thc t chng ta lm c iu ny cho php mt nh ngha chnh xc hn v mt ton hc ca nhit cho thay v l mt hm ca ng nng ca cc ht, n l tc entropy bin thin khi c thm nng lng cp vo trong h (T = dS / dE dnh cho nhng ai quen thuc vi gii tch). Tt nhin, vi a s nhng h m chng ta quen thuc, vic cp thm nng lng s lm tng entropy. Mt h gn khng tuyt i c tt c cc phn t ca n chuyn ng cc k chm, ngha l c t trng thi vi m v c entropy thp. a thm nhit vo h th cc phn t chuyn ng nhanh hn v khng b rng buc gn nhau na, nn entropy tng. bin thin entropy dng ny khi cp thm nng lng vo h mang n mt gi tr dng cho i lng dS / dE, v do chng ta lun lun thy nhit l dng. l v trn l thuyt c v s trng thi vi m sn c cho h; lm h nng th chng ta c th tng tng cc phn t ang bay ra mi ni nhng tc ht sc ln. Tuy nhin, c nhng h ch c mt ngng hn ch nhng trng thi vi m sn c v vi nhng h ci xy ra khng ging nh trong th gii hng ngy ca chng ta. Ri n mt im khi b sung thm nng lng th mang li s gim entropy; iu tng ng vi mt nhit m v s gim entropy khi nng lng c cp vo h mang li mt gi tr m cho i lng dS / dE. Thuyt lng t gip ta c th hnh dung ra nhng h nh th; v chng kh hnh dung xem nhit m (s gim entropy khi nng lng tng ln) c th xy ra nh th no. Gi s chng ta c bn nguyn t b giam cm trong mt si
[54]

dy rt mng, c l b giam cm bng by t, sao cho khi nng lng c cp thm vo, ton b nng lng lm thay i spin ca nguyn t ch khng lm thay i v tr hay vn tc ca n. Chng ta s gi s y khng phi l mt ngng t Bose-Einstein, nn cc nguyn t 1, 2, 3 v 4 l nhng thc th c lp nhau. Mi nguyn t ch c hai trng thi: trng thi spin down (nng lng thp), hoc trng thi spin up (nng lng cao). Tng tng h ban u trong cu hnh nng lng thp nht ca n vi c bn nguyn t c spin down; y l trng thi vi m duy nht i cng vi cu hnh nng lng ny. Nu mt lng t nng lng c thm vo, c bn trng thi vi m kh d i cng vi iu ny; mt trong bn nguyn t c th l spin up cn ba nguyn t kia l spin down. S trng thi vi m tng ln, nn s cp thm nng lng mang li s tng entropy; iu ny tng ng vi nhit dng. Cp thm mt lng t nng lng khc na th c su trng thi vi m tng ng c th c, ty thuc vo hai nguyn t no c spin up (1 v 2, 1 v 3, 1 v 4, 2 v 3, 2 v 4, hoc 3 v 4). Mt ln na, s tng nng lng mang li s tng entropy. Tuy nhin, nu cp thm mt lng t nng lng na th ch c bn trng thi vi m c th c, tng ng vi nguyn t no trong bn nguyn t c spin down trong khi ba nguyn t kia u c spin up. y s tng nng lng mang li s gim entropy, v do nhit l m di khng tuyt i.

L hn ci chng ta c th tng tng?

khng phi l tnh hung l duy nht xy ra vi nhit m. Mc d trng c v l tht, nhng mt h nhit m cn nng hn h nhit dng na; nhit s chy t h nhit m sang h nhit dng! Nhit lun lun chy t h nng hn sang h lnh hn nhng s chy ny khng c o bng nhit . Tht vy, thang nhit t s lnh ing ngi (v lnh hn na) n s nng cc k (v nng hn na) tng t ngay trn 0 K ln dng K ln dng v hn K (mc d, tt nhin, khng th t ti nhit ), v sau bm ln m v hn K (tng t), m K, n ngay bn di 0 K. Di khng tuyt i mt cht xu thi l cn nng hn c a ngc.
[55]

Nh vt l li lc Arthur Eddington tng ni rng v tr khng nhng l hn ci chng ta tng tng, m n cn l hn ci chng ta c th tng tng.12 C l khng ng nu chng ta c th tin ti dng ton hc m t n. Mt lp lun c th c a ra l nhit m l mt sn phm biu din ton hc do chng ta s dng nh ngha nhit , nhng nh ngha c thc y bi vic nh ngha nhit l mt i lng c cng gi tr cho bt k hai h no ang trng thi cn bng nhit. Nhit m khng c v xy ra u trong v tr, nhng chng ta c th nhn vo cc phng trnh nhit ng lc hc m t nhit , kt hp chng vi kin thc ca chng ta v c hc lng t, v d on nhng hin tng c l nm ngoi c sc tng tng ca v tr. Nhng h nhit m c to ra trong phng th nghim v c nghin cu trong gn na th k qua nhng cho n nay cha c h no nh th c c mt trong ca hng bch ha a phng bn. Hy c i thi cch y mt trm nm, vi git helium lng l ti ca gn hai thp k n lc khng ngng; by gi th bn c th tm thy n trn Ca hng Google vi gi bn mi lt 5,00 la.13

[56]

CHNG 5 S AVOGADRO
______________

Vt l hc c th khng nh l ngnh c bn nht trong cc ngnh khoa hc, nhng ha hc l ngnh khoa hc c nh hng nht ln cuc sng ca chng ta v quan trng hn, ln cht lng cuc sng ca chng ta. y l mt quyn sch vit v khoa hc c bn, nn ti mun dng li mt cht ni v nn kinh t. Bit rng chng ta tiu tn bao nhiu thi gian tham gia vo nn kinh t - trong khu sn xut, phn phi, v tiu th hng ha v dch v bn c th ngh kinh t hc l ngnh khoa hc quan trng hn ht thy. Ni chung, n m t vic lm ca chng ta, v thu m, v a s mi th lm tiu tn qu nhiu thi gian ca chng ta. Nhng bn khng th c nn kinh t khng c hng ha v dch v, v nhng hng ha v dch v ny t u m c? Hn na, dch v r rng gi vai tr ch o th hai trong b i , bit rng nu khng c hng ha s chng c ci g cho dch v lm c. Ni chung, bn khng bao gi nghe ai ni, Anh ta phn phi cc dch v. V khi ni ti s phn phi hng ha, bn khng th qua mt ha hc ni u. Ti tng thy c nhng c tnh rng c hn 10 t sn phm khc nhau cho th trng tiu th ring London thi,1 v mt phn nh ca nhng hng ha mi pht trin da nhiu vo kin thc ha hc ca chng ta cho s tn ti ca chng. Ci c bn vi kin thc l mc tiu ca chng ta trong chng ny: s Avogadro, con s cho chng ta bit s ht tn ti trong mt lng cht nht nh. Khng c n, c l ha hc s vn bn b hot ng kiu h ha khi
[57]

m cc nh gi kim thut pha trn cc cht ma thut trong hi vng c ci g l th s xy ra, v a s sn phm hng ha lm cho cuc sng hin i tin nghi nh th s khng bao gi xut hin.

Nhng ci tt hn cho cuc sng tt hn

Ti cho i khng bao lu sau Hi ch Quc t nm 1939 din ra vo ma xun v ma h ngay trc khi c tin nh Ba Lan, khai mn Th chin th hai. Gi ngi nh li, chng ta c th nhn vi cht kht khao ti hi ch v trin vng ca n: chng ta ang nhn vo Th gii ca ngy mai, con ng th gii c th s i qua. Tuy nhin, y chng phi l ni mi th ti hi ch ha ra khng l g c m ch l ngy mai m c. Mt gc ca hi ch l Khu Sn xut v Phn phi, v mt trong nhng nh trng by chnh l Cng ti Du Pont, mt trong nhng cng ti ha cht tin phong ca th gii. Hai trong nhng sn phm tng hp ca Du Pont, neoprene v nylon, l hai mi chn trong ci cui cng s tr thnh s thng tr plastic ca th gii. Hai cht ny c tng hp bi mt i khoa hc ng u l Wallace Carothers,2 mt nh ha hc c chiu d chuyn t Harvard v Du Pont v y l ni c nhng c s nghin cu tin tin trong cng nghip. Tc ng ca Carothers v ca Du Pont l ht sc ln. Ti ngi lm vic ti bn, ci bn c ch to t mt loi plastic no , ti nh my trn bn phm ch yu lm bng plastic, v ti nhn cc t ti g trn mn hnh cng ch yu l plastic. Ti lm ngay mt bn kim k hng trn desktop ca mnh: t nht c hai mi thit b c b phn phn ln l plastic. Giy ca ti ch yu l plastic, v cc vnh knh mt ca ti cng vy. ni rng ton b cn phng tht ra l mt kho trng by nhng li ch ca ngnh ha hc hu c tng hp, khin ti cm thy c cht ma mai rng Wallace Carothers ra i qu sm hng th mt thnh tu sau ny ca s tng hp ha hc. Carothers b mc chng cung tr v ri t t hai thp k trc khi thuc chng suy nhc c gii thiu rng ri h tr nhiu ngi phi kh s trc cn bnh ny.

[58]

Bc tin v i u tin trn con ng sng to Th gii ca ngy mai v th gii ngy mai trc y by gi l th gii ngy nay c thc hin bi John Dalton, ngi chng ta gp phn trc. Trong chng ni v cht kh kh l tng, chng ta xt mt trong nhng tht bi ca Dalton nim tin ca ng rng cc cht kh gin n t l vi th tch trc ca chng. Nhiu nh khoa hc ln cng c tht bi ng ch trong i h - Linus Pauling tng xut mt cu trc xon ba cho ADN nhng chnh s thnh cng ca h t im cho s nghip ca h, v s trnh by ca Dalton v thuyt nguyn t l mt trong nhng ct mc quan trng ca khoa hc. Khng c thuyt nguyn t, ngnh ha hc v c bn s l mt b su tp nhng cng thc ch bin c chng hay ch. Khng c thuyt nguyn t, n gin l chng c cch no phn phi nhng hng ha a dng m ngy nay chng ta yu thch. Nguyn l c bn ca thuyt nguyn t ca Dalton l, trc tin v trc ht, ton b vt cht c cu to gm nhng ht cc k nh, gi l cc nguyn t. L thuyt ny bin ha hc thnh nghin cu cch cc nguyn t ca cc cht kt hp v phn li to ra nhng cht khc. Theo l thuyt ca Dalton, mi nguyn t c nguyn t c trng ring ca n v mi hp cht c phn t c trng ring ca n (Dalton gi chng l nhng ht ti hu), v tt c cc mu ca mt ht nht nh no l ging ht nhau. Cui cng, khi cc nguyn t kt hp to thnh hp cht, cc phn t ca hp cht gm nhng s nguyn nh nguyn t ca nhng nguyn t thnh phn. Mc d khoa hc hin i lm sng t v to ra nhng ngoi l cho nhng gi thuyt c bn ny, nhng chng vn c tn vinh mang tnh k nim hn l s phm. Tht vy, nh Richard Feynman trnh by trong phn gii thiu bi ging Caltech nm 1961, Nu, trong mt bin c no , ton b kin thc khoa hc b mt ht, v ch duy nht mt cu c truyn li cho th h sinh vt tip theo, th cu pht biu no cha nhiu thng tin nht trong t ngn t nht? Ti tin l gi thuyt nguyn t rng mi th c cu to gm cc nguyn t - nhng ht nh b chuyn ng khng ngng trong s chuyn ng vnh cu3 Nhng t Dalton v thuyt nguyn t ca ng n nylon, Prozac, v s chuyn bin Th gii ngy mai ca k Hi ch Quc t 1939 thnh th gii ngy
[59]

hm nay, l chng ng di v y chng gai. Thuyt nguyn t l bc tin quan trng u tin, nhng ch bit bn cht ca nhng vin gch khng bo m bn c th xy nn mt ta nh. Cn hon thnh rt nhiu th na trc khi Cng ti Du Pont c th a ra cu khu hiu ca h Nhng ci tt hn cho cuc sng tt hn Nh ha hc.

Cu trc ca cc hp cht ha hc
Nhng vin gch, khi ghp li vi nhau, to nn nhng ta nh v cc nguyn t, khi ghp li vi nhau, to nn cc hp cht ha hc. Ging nh vic bit cn c bao nhiu vin gch v ni t chng l ci cn thit xy dng mt ta nh, to nn cc hp cht ha hc iu cn thit l phi bit cn nhng nguyn t g v t chng u. Phi tha nhn rng, vo u th k mi chn, cc nh khoa hc khng nhn thc c vai tr ca s sp xp ca cc nguyn t bn trong mt phn t; ch vic xc nh s lng nguyn t trong mt hp cht thi l mt cng vic kh khn ri. L thuyt ban u ca Dalton cho php xy dng nhng hp cht khc nhau s dng cng nhng nguyn t . Chng hn, Dalton bit hai oxide khc nhau ca carbon, ci ngy nay chng ta gi l carbon monoxide v carbon dioxide. ng c th bit chc rng mt phn t carbon monoxide gm mt nguyn t carbon v mt nguyn t oxygen, cn mt phn t carbon dioxide cn hai nguyn t oxygen kt hp vi mt nguyn t carbon. iu ny cho php ng suy lun ra trng lng tng i ca nguyn t carbon v oxygen vi mt chnh xc nht nh. Tuy nhin, chnh xc ny c phn b lu m bi kin thc khng hon chnh ca Dalton v thnh phn ha hc ca cht thit yu nht v hay gp nht l nc. Dalton pht trin mt phng php c h thng m t cc hp cht ha hc. Theo sp xp ca Dalton, mt hp cht nh phn l mt hp cht trong mt nguyn t ca mt nguyn t ny kt hp vi mt nguyn t ca mt nguyn t khc; mt hp cht tam phn l mt hp cht trong mt nguyn t ca mt
[60]

nguyn t ny kt hp vi hai nguyn t ca mt nguyn t khc; mt hp cht t phn th gm mt nguyn t ca mt nguyn t ny kt hp vi ba nguyn t ca mt nguyn t khc. S phn loi ny m t tt hp cht nh phn carbon monoxide v hp cht tam phn carbon dioxide. Tuy nhin, vo thi i ca Dalton ch mi c mt hp cht ca oxygen v hydrogen c bit ti nc nn Dalton gi s n gm mt nguyn t oxygen v mt nguyn t hydrogen. Dalton bit rng trng lng ca nc hnh thnh t lng oxygen v hydrogen bng nhau l gp chn ln trng lng ca thnh phn hydrogen, v v ng gi s s lng nguyn t oxygen v hydrogen c mt trong nc l bng nhau, nn ng suy lun bng php tnh i s n gin rng trng lng ca mt nguyn t oxygen xp x bng tm ln trng lng ca mt nguyn t hydrogen.

Amedeo Avogadro v Stanislao Cannizzaro

Kt qu ca bi ton i tm trng lng nguyn t tng i n t s n lc ca hai nh khoa hc ngi Italy. Tr tru thay, Avogadro thng khng c xem l nh ha hc, bt chp vai tr nng ct ca Avogadro trong s pht trin ca ha hc hin i. ng vy, Avogadro l gio s ton hc v vt l hc trong phn ln cuc i s nghip ca ng, nhng danh ting ca ng nm mt bi bo m ng cng b vo nm 1811, vi tiu di l th V vic xc nh t l cc hp cht theo s lng v s sp xp tng ng ca cc phn t to nn nhng ht nguyn ca chng. S cng b kt qu khoa hc hi u th k mi chn khng thun li nh ngy nay khng c Internet vit blog, khng c my tm kim nghch vui v th bi bo ny cng vi ta pht mt ca n chng c my ai ch ti. T tht, v Avogadro pht trin mt nhn t c bn c th thc y s pht trin ca ha hc bi s cho php cc nh ha hc tnh ra chnh xc trng lng nguyn t tng i ca cc nguyn t. Nhn t c bn cha trong gi thuyt ca Avogadro, gi thuyt pht biu rt n gin: cng mt nhit v p sut, nhng th tch cht kh bng nhau cha s lng phn t bng nhau ch khng cha s lng nguyn t bng nhau. S khc bit gia nguyn t v phn t l khng r rng i vi Dalton v
[61]

nhng nh khoa hc khc thuc thi i . Dalton nhn ra rng phn t l n v c bn khng th phn chia cho cc hp cht ha hc, nhng ng khng nhn ra rng i vi mt s nguyn t, v d nh hydrogen, nitrogen, v oxygen, cc nguyn t thuc cng mt nguyn t s to lin kt vi nhau, mang li cho chng ta nhng phn t hai nguyn t ca hydrogen, nitrogen, v oxygen, chng hn. (Tht vy, khi qut hn, ng ngh nguyn t l nhng ht khng th phn chia, ci khng b bc b r rng mi cho n khi Otto Hahn v Fritz Strassmann pht hin s phn hch ca uranium thnh barium vo nm 1938). Chng ta thy cu trc sai lm ca ng cho phn t nc mang li mt xc nh khng chnh xc cho trng lng nguyn t ca oxygen nh th no. Vn ny c khc phc bi gi thuyt ca Avogadro v phng php lun m n xut. Th nghim quan trng l cho kt hp hai lt (hay bt k th tch c nh no) hydrogen vi mt lt oxygen; min l hai th tch p sut v nhit nh nhau, ci thu c l hai lt hi nc p sut v nhit c. Gi thuyt ca Avogadro l nhng th tch cht kh bng nhau cha s lng phn t bng nhau; h qu l s phn t nc lc kt thc bng s phn t hydrogen lc bt u, v s phn t nc nhiu gp i s phn t oxygen. Do , mi phn t nc cha s nguyn t hydrogen nhiu gp i s nguyn t oxygen, ngha l dng thc n gin nht cho mt phn t nc l cng thc H2O m ta bit. Kt qu ny cho php ngi ta tnh ra trng lng nguyn t chnh xc cho oxygen, n khng phi bng tm ln trng lng nguyn t hydrogen, nh Dalton tnh sai, m gn bng mi su ln. Tht vy, Avogadro tht s thc hin php tnh ny, cho kt qu chng bng mi lm ln. Cn c mt suy lun khc, tinh vi hn c th thc hin t nh lut Avogadro. Nu th tch hydrogen v oxygen l tp hp cc n nguyn t ch khng phi nhng phn t lng nguyn t, th phn ng ha hc m t trn s to ra s phn t nc bng s nguyn t oxygen ngha l, s c mt lt hi nc, ch khng phi hai lt. Li thot ca nan ny l gi s mi phn t hydrogen gm hai nguyn t hydrogen v mi phn t oxygen gm hai nguyn t oxygen. Ri hai phn t hydrogen s gm bn nguyn t hydrogen, mt phn t oxygen gm hai nguyn t oxygen, v phn ng thu c s to ra hai phn t
[62]

nc. Mi phn t nc gm hai nguyn t hydrogen v mt nguyn t oxygen, v hai phn t nc s gm bn nguyn t hydrogen v hai nguyn t oxygen, mt suy lun chnh xc ca vic tnh ton nguyn t. Avogadro hon ton nhn thc c nhng h qu ca gi thuyt ca ng. Nh ng trnh by trong bi bo ht ging ca ng, T gi thuyt ny, r rng chng ta c cc phng tin xc nh rt d dng khi lng tng i ca phn t ca cc cht c th thu c trng thi kh, v s lng tng i ca nhng phn t ny trong hp cht; t s khi lng ca cc phn t khi bng t s mt ca nhng cht kh khc nhau cng p sut v nhit , v s lng tng i ca cc phn t trong mt hp cht c cho bit mt ln bi t s th tch ca cc cht kh to nn n.4 Lch s khoa hc c tha nhng tin b khng c nhn ra lc chng c cng b, v ng gp ca Avogadro vn chm trong bng ti trong gn na th k. Trong quyn tm tt kinh in gm bn tp Lch s Ha hc, xut bn t nm 1843 n 1847, ca nh ha hc v s hc ngi c Hermann Kopp, khng c mc no ni ti n. Tht vy, khi Avogadro qua i vo nm 1856, bn co ph ng trn tp san Nuovo Cimento cng khng c nhc ti n! Chnh nh nhng n lc ca ngi ng ch ngi Italy, Stanislao Cannizzaro, mang s ch n cho nhiu bi ton m gi thuyt ca Avogadro gii xong. C l gi thuyt ca Avogadro i trc thi i ca n, v cc nh ha hc thuc thi i vn cha quen phn tch ha hc theo khi nim nguyn t v phn t nhn ra sc mnh ca n. C l v Avogadro khng c nhng ngi ng thi ca ng nhn nhn l mt nh ha hc. Mt khc, Cannizzaro l mt nh ha hc c a v nht nh. ng pht hin ra mt loi phn ng khc l, ngy nay gi l phn ng Cannizzaro,5 cho nn c l cc ng nghip ca ng sn lng nghe ng pht biu hn. (Phn ng Cannizzaro nm ngoi phm vi ca quyn sch ny, nhng n c lin quan i vi nhng c gi quen thuc vi ha hc n vic va kh va oxy ha mt loi ha cht c hai loi ha cht khc.) Tuy vy, ti tht s khng bit lm th no ha hc c th tin b n mc

[63]

c th c mt phn tch ca mt phn ng phc tp nh th m khng khai thc tnh r rng v sc mnh ca gi thuyt ca Avogadro. Hai nm sau bn co ph ca Avogadro trn tp san Nuovo Cimento khng nhc ti gi thuyt trn, Cannizzaro cho cng b mt bi bo trn tp san trong ng pht biu li gi thuyt trn v trnh by cch n gii quyt nhiu bi ton hc ba m cc nh ha hc ang i mt. Ln ny, th gii ha hc sn sng n nhn n. Nh nh ha hc li lc ngi c Julius Lothar Meyer sau ny vit, Gi thuyt ca Avogadro c tm nh hng c bit ln i vi s pht trin ca cc l thuyt ha hc T cc nh lut Avogadro nh du s ra i ca mt l thuyt ha hc khi qut, mt l thuyt gii thch cu to nguyn t v a phn tnh cht ca cc hp cht.6

Dmitri Mendeleyev v bng tun hon cc nguyn t

Vo lc Cannizzaro khin Avogadro ni ting, cc nh ha hc trn th gii khm ph ra su mi ba nguyn t. Mc d lc ny h c mt cng c xc nh cu to nguyn t ca cc hp cht, nhng h vn nhng quy tc chung m t cc nguyn t khc nhau, v cc hp cht do chng to nn, trng nh th no. V d, khi sodium, mt kt lun nh, d n, kt hp ha hc vi chlorine, mt cht kh c mu vng lc, kt qu l mui n thng dng, sodium chloride, mt hp cht khng phi, khng phi cht kh, khng c, cng khng d n. Cho n khi khm ph ra cc quy tc, tim nng ca ha hc s b hn ch. Gia tnh hnh ri ren ny xut hin Dmitri Mendeleyev, mt nh ha hc ngi Nga, ng quyt nh th sp xp cc nguyn t bit vo mt khun php no . lm vic ny, trc tin ng sp xp nhng nguyn t ny theo trt t tng dn ca trng lng nguyn t, chnh tnh cht vt l thu ht s ch ca John Dalton khi ng ngh ra thuyt nguyn t. Sau ng t thm mt mc trt t na bng cch nhm cc nguyn t theo nhng tnh cht th cp nh tnh kim loi v hot tnh ha hc mc t do m cc nguyn t kt hp vi nhng nguyn t khc.
[64]

Kt qu ca nhng cn nhc ca Mendeleyev l bng tun hon u tin ca cc nguyn t, mt s sp xp dng bng ca cc nguyn t theo hng v theo ct. Trng lng nguyn t tng t tri sang phi trong mi hng, v tng t trn xung di trong mi ct, v, tht ra, mi ct c c trng bi mt tnh cht ha hc nht nh cc kim loi kim l mt ct, v cc cht kh tr l mt ct khc. Khi Mendeleyev bt u cng trnh ca ng, ngi ta cha bit ht cc nguyn t ha hc. H qu l c nhng trng ri rc trong bng tun hon, nhng ni Mendeleyev trng i c mt nguyn t vi mt trng lng nguyn t v ha tnh nht nh nm , nhng khng c nguyn t no nh th bit l tn ti. Vi lng tin tuyt i, Mendeleyev d on vic khm ph ba nguyn t nh th trong tng lai, cho bit trng lng nguyn t gn ng v ha tnh ca chng trc khi s tn ti ca chng c chng minh. D on ni ting nht ca ng l mt nguyn t Mendeleyev gi tn l eka-silicon. Nm gia silicon v thic trong mt ct, Mendeleyev d on n s l mt kim loi c nhng tnh cht tng t nh silicon v thic. Ngoi ra, ng cn a ra mt s tin on nh lng khc: t trng ca n s gp 5,5 ln t trng ca nc, oxide ca n s m c hn nc 4,7 ln, n s c mu xm, vn vn. Khi eka-silicon (sau ny gi tn l germanium) c khm ph ra chng hai mi nm sau , cc d on ca Mendeleyev c xem l ng ng tin bt go. Ngoi vic l mt trong nhng nguyn tc t chc ln ca khoa hc, bng tun hon cn c tm quan trng thc tin ht sc to ln. Nu mt hp cht l c ch nhng c mt s tnh cht khng mong mun do mt trong nhng nguyn t cu to ca n, ngi ta c th tm mt hp cht tt hn cho mc ch tng t bng cch thay mt nguyn t ha tnh ging nh vy vo ch ca nguyn t gy tr ngi. i vi nhng ngi phi iu ha lng sodium trong c th, mt gii php c th chp nhn l ci gi l mui n nh, trong potassium chloride thay th cho sodium chloride. V ging nh vy, nhng tc dng ca n ln huyt p th khng ging.

[65]

Cc nh khoa hc thng pht trin nhng l thuyt ca h theo kiu bt ng. Mendeleyev phi sp xp li khng bit bao nhiu ln bng tun hon ca ng, v ng khng bit bt u vi bao nhiu hng v bao nhiu ct. vit ra kt qu ca tng th nghim i hi s kin nhn. V th Mendeleyev b tr mt ci bn th, trong mi tm th ghi tn v tnh cht ca mt nguyn t nht nh. Chi bi mt mnh vi ci bn th ny th d hn v th v hn so vi vic th nhng kh nng khc nhau cho bng tun hon. (Cng hp l, tn gi hi th k mi chn cho mt phin bn bi chi mt ngi l Patience [Kin nhn])

S Avogadro
Cng vi nhau, gi thuyt ca Avogadro, thuyt nguyn t ca Dalton, bng tun hon ca Mendeleyev to nn phn ln nn tng ca ngnh khoa hc ha cht, nhng cha ht. Avogadro cung cp mt mnh quan trng na ca nn tng khi ng suy lun ra s Avogadro ngy nay c l nn gi l hng s Avogadro, con s m t s lng ht trong mt mol cht. Mt mol c nh ngha l s ht c trong 12 gram carbon. Cng thc ban u ca Avogadro d on rng hai th tch bng nhau ca hai cht kh khc nhau s cha s lng ht bng nhau. Tuy nhin, khi lng ca nhng cht kh khng bng nhau, v s Avogadro cho php chng ta lin h s hc hai s o , khi lng v th tch. Khi lng ca mt lt kh carbon s gp 12 ln khi lng ca mt lt kh hydrogen (n nguyn t), v km 25% so vi khi lng ca mt lt kh oxygen (n nguyn t). Xc nh gn y nht ca s lng ht trong s Avogadro l 6,02214179 1023.7 Cu hi hin nhin l, lm th no chng ta bit con s ny? Ti gi s phng php trc tip nht l ly mt mol cht kh v ch vic m s phn t. Tt nhin, iu ny l khng th - t nht l hin nay nn ngi ta phi tm mt phng php khc. Tht bt ng, ha ra c rt nhiu cch lm vic ny, nhng cng ngh hin i lm vn tr nn tng i n gin. Ngi ta ly mt cht liu c cu trc tinh th hnh lp phng (silicon l cht c chn hin nay), sao
[66]

cho cc nguyn t trong tinh th cch u nhau theo hng bc, ng, hoc ln (hay tng ng, nam, ty, hoc xung). Cc laser hin i c th o khong cch gia cc nguyn t vi chnh xc ng k, v s lng nguyn t trong mt mol khi c th c tnh theo mt cch kh n gin. V c bn, l cch ngi ta tnh s cy trong mt khu vn, bit rng chng c trng theo hng v theo ct v ngi ta bit khong cch gia nhng cy lin k trong cng mt hng hoc cng mt ct. Tuy nhin, cc laser ch mi c chng nm mi nm gn y. Ln u tin ti nhn thy laser l trong b phim kinh in Goldfinger, khi Auric Goldnger chiu mt laser ln khi kim loi ang xch James Bond trn . Laser chy cng lc cng gn n Bond, anh ta hi Goldfinger, My mun tao ni khng? Khng u, Bond, Goldfinger tr li, Tao mun my cht. Khng c g bt ng, Bond khng cht, v c l bt ng hn, cc nh khoa hc c th lm cng vic kh p l tnh s Avogadro t lu trc khi c mt laser. John Strutt (Nam tc Rayleigh) tin hnh mt th nghim n gin nhng kho lo mang li tng v ln ca s Avogadro. ng t mt milligram du trn mt nc v n lan ra. Khi lan ra, du ph ln mt b mt c din tch 0,9 mt vung, hay 9.000 centimt vung. T trng ca du l 0,9 gram/cm3, v trng lng nguyn t ca du l 282,5. V du lan ra cho n khi n khng cn lan c na, nn mng du cui cng l dy mt phn t, v th tch ca mng du l chiu cao h ca mt phn t nhn vi din tch ca mng du. Th tch ca mng du bng vi th tch ca mt milligram du ban u. T trng l khi lng chia cho th tch, nn 0,9 = 0,001 gram / th tch, v ta thy th tch ca mng du l 0,001 / 0,9 0,00111 cm3. V th tch ca mng du l 1,111 10-3 cm3, v chng ta c th ngh n l mt hnh tr c y l 9.000 cm2 v c chiu cao l h, nn ta thy 9.000 h = 1,111 10-3. V th h = 1,111 10-3 / 9.000 = 1,234 10-7 cm. Gi s khng gian m mt phn t chim gi l mt khi lp phng c cnh h (mc d phn t c th khng c hnh dng lp phng, l khng gian m n chim gi, ging nh cn mt ci hp phng ng mt qu bng r), chng ta c th c tnh s phn t
[67]

trong mt milligram du. Th tch ca milligram l 1,111 10-3 cm3, nn s phn t trong mt milligram l xp x 1,111 10-3 cm3 / h3. S gram trong mt mol du bng trng lng nguyn t ca n, 282,5, nn s milligram trong mt mol du l 282,5 1.000 = 282.500. Nh vy, s phn t trong mt mol du s l s Avogadro l 282.500 1,111 10-3 / (1,234 10-7)3 = 1,67 1023. Mc d con s ny lch bn ln so vi c tnh tt nht hin nay, nhng n vn ng gi, l ci chng ta hi vng t mt php tnh th s vi nhiu c tnh nh th. C mt tnh thm m c bn trong nhng cng thc nht nh, mt v d kinh in l cng thc Euler, ei + 1 = 0. Bn phi c c thm m mi nh gi ng cng thc ny v tt nhin, ti khng ngi nu bn thiu c thm m khi c quyn sch ny. Cng thc p ny hp nht c s ca logarithm t nhin, t s ca chu vi ca ng trn v ng knh ca n, s o c bn, php cng v php tr thnh mt biu thc tuyt vi. N ta nh vic bn i xem biu din nhc rock v thy mn trnh din gm Elvis, Bruce Springsteen, nhm Rolling Stones, nhm Beach Boys, v nhm Abba c l y khng phi l nm ci tn nhc rock hay nht ca bn, m l ca ti, v bn c th thay i danh sch ny ty thch. S Avogadro c mt sc mnh ging nh cng thc ni ting ca Euler, v chng ta s gp li n trong sut quyn sch ny.

6 1023 l bao ln?

Chng ta khng gp con s ln th ny trong cuc sng hng ngy. N quc gia hin nay [ca nc M ND] l gn 14 nghn t,8 tc l 1,4 1016 la. Nu c xp x 43 triu quc gia, mi quc gia c lng n quc gia , th s n tng cng l 6 1023 nghn t la, nhng tht khng th no tng tng c nhiu quc gia vi sc sn xut ca nc M nh th m cha bc sang thi k vn minh gia cc sao. Cng tht khng th tng tng ni qu trnh pht trin ca mt nn vn minh gia cc sao vn xa nh th li c th xy ra mn n khng l nh vy.

[68]

Mt trong nhng v d tng t m ti c lc cn tr dng minh ha c ca s Avogadro l ly mt tch c ph bnh thng v rt n xung i dng. Trn ln cc i dng trn th gii li, sau mc nc i dng vo y ci tch ng c ph ban u. Ci tch ng u nc i dng s cha vi ba phn t c ph ban u, v t s th tch ca ci tch v th tch ca cc i dng l c s Avogadro. Sau y l mt cch hin i hn hnh dung s Avogadro. Ti c mt my vi tnh mi, nhng kh r tin ti thng cho chy trn my mt vng lp thi gian v n c th chy vng lp mt triu ln trong chng hai giy ng h. Ln u tin ti lp trnh trn my vi tnh l hi cui thp nin 1950 khi cc my vi tnh cn s, chm chp, v t tin. Ch cc cng ti mi tin mua chng, cho nn thc t ton b sc mnh vi tnh ny nm trn bn lm vic ca ti, v tr gi di 1.000 la (k c thit b ngoi vi) ng l qu l. Mt c my nhanh hn mt cht hay ci my ca ti c lp trnh dnh ring cho tnh ton s chy khong mt triu vng lp mi giy, vy nn hy gi s chng ta c mt c my m s phn t tc mt triu mi giy, v chng ta giao cho n nhim v m s phn t trong mt mol kh l tng. V tr c tui xp x 14 t nm, v 14 t nm l 1,4 1010 365 24 60 60 = 4,4 1017 giy, nn gi s chng ta bt u m ti thi im Big Bang, th n m c xp x 4,4 1023 phn t. V th, n cn chy thm chng 5 t nm na th mi m xong.

[69]

CHNG 6 IN HC V HNG S T L
______________

Ln u tin ti a vi in c th s l ln cui cng ca ti. Du sao, l cch m ti dy, v v b khng cn c mt y xc nhn hay ph nhn, nn ti s thut li vy. Nm ti chng ba tui, m ti ti ang cn mn cm mt ci kp tc vo cm in. Du sao, b phn ng thn tc, la to ht c bo ti dng li ngay v b da ti nhng nguy him tim tng ca dng in n mc by gi ti khng bao gi bt tay vo sp xp li cc mi ni in phc tp nu cha mang ng cao su mm v eo gng tay. Mi ngi m ti bit ngh nh th ny tht qu l lng, nhng nu c mt lc th nm ngoi lc hp dn, lc in t, lc ht nhn yu v lc ht nhn mnh, th phi l du n ca ngi m. Ti khng bit so snh n nh th no vi lc ht nhn mnh, l lc mnh nht trong bn lc, nhng trong trng hp ca ti, chc chn n mnh hn lc in t - v trong chng ny chng ta s thy lc in t mnh c no.

Lc in v Lc t Nhng nm thng s khai

Vng, nhng lc ny c bit ti t bui u bnh minh ca nhn loi nhng nm thng s khai ca lc in v lc t c t thi Big Bang, hay khng
[70]

bao lu sau . C lc in v lc t u c bit ti t lu trc khi c s ra i ca Cha. Ngi Hi Lp bit rng h phch, nha thng ha thch, c mt tnh cht khc l l, khi c xt, n c th ht nhng mnh len v x vi nh - v sau bt ng y chng ra. Tht vy, t electricity (lc in) c xut x t elektron, t Hi Lp gi h phch. nam chm nhng mnh magnetite, mt loi qung st, b t ha t nhin cn c bit ti sm hn. Khi cho nam chm ht mt ming st nh, th ming st c nhng tnh cht t ca nam chm. c bit, cc kim st b t ha nh th s t nhin sp xp theo hng bc-nam nu chng c php. Chnh tnh cht ny ca lc t mang li mt pht minh cc k quan trng la bn t. Nhng la bn t u tin c l c pht minh bi ngi Trung Hoa cch nay hn hai nghn nm, v chc chn chng c s dng chu u i li trn bin vo th k th mi hai. Trong hng th k, la bn t l nhng vt tng i n gin, gm mt ci kim b t ha gn trn mt inh nhn, ca chng xuyn qua mt tm card trn nh du nhng hng la bn chnh (bc, ng, nam v ty) v mt s hng ph (ty bc, nam ty nam, vn vn). Ci kim c th ong a t do, nhng v n lun lun hng theo chiu bc-nam, nn im bc la bn trn tm card c th t di ci kim, v phng hng c xc nh kh chnh xc. Mt mt thi gian lu sau th lc in mi c s dng rng ri. S khc bit ch yu l v cc hin tng in xy ra chng vnh, trong khi cc hin tng t l vnh cu, hoc gn nh th. Thi gian xy ra lu hn ca cc hin tng t khng nhng cho php chng c ng dng, m n cn cho php chng c nghin cu d dng hn. Ngi u tin nghin cu chng mt cch nghim tc l William Gilbert.

William Gilbert
Ngy nay, tn gi nh Phc hng thng c s dng mt cch kh sn truyn t nhng kh nng trong hai lnh vc tng i khc bit. Nhiu nh
[71]

t tng ln t th k mi bn n th k mi by tht s l nhng nh Phc hng; nhn vt tiu biu c l l Leonardo da Vinci. William Gilbert l mt in hnh khc. ng c l khng ni ting nh da Vinci, nhng nhng ng gp ca ng cho s tin b ca khoa hc thm ch cn ng n hn. Gilbert ra i vo th k th mi su, mt thi k anh hng ca trong khoa hc. Vesalius va cho xut bn mt quyn sch mang tnh t ph v gii phu hc, v hc thuyt v tr Copernicus ang to ra mt cn bo la tr tu. Tht khng may cho mt s ngi trung thnh ca hc thuyt , nh Giordano Bruno, mt m chy ln bng pht v Bruno b thiu sng v nhng quan im d gio ca ng. Cc quan im c t do khm ph hn Anh quc, ni Gilbert tr thnh mt bc s Hong gia v l mt ngi gii thch hc thuyt Copernicus t sm. Ngoi cng tc y khoa, Gilbert cn c bit yu thch cc hin tng in v hin tng t, v cho xut bn tc phm ln u tin v ti ny, V nam chm v nhng vt t tnh, v v nam chm ln Tri t. Trong tc phm , Gilbert trnh by chnh xc rng Tri t l mt nam chm khng l, iu gii thch thc t cc kim b t ha lun t sp theo hng bc-nam. Gilbert cn m t lc in, ng t tn l vis electrica, v tht ra ng ngh ra thit b in u tin s dng mt ci kim quay vay mn t kim la bn o kh nng tng i ca nhng cht khc nhau b ht bi lc in. Nh Gilbert vit, Kh in khc nhiu vi khng kh, v v khng kh l kh ca tri t, nn cc vt in c kh c trng ring ca chng; v mi kh l c sc mnh ring ca n dn ti s hp nht, chuyn ng ring ca n n ngun gc ca n, n ngun pht ca n, v n vt pht ra kh .1 Gilbert cn mt s khc bit quan trng gia hnh trng ca lc t v hnh trng ca lc in. ng rng lc ht in bin mt cng vi nhit, cn lc ht t th khng, v th ng kt lun hai lc l khc nhau. iu ny tht ra khng ng trc ht, v t tnh ca mt vt c th b hy bi mt lng nhit cc cao, v quan trng hn, nh khm ph, hai hin tng tht ra l nhng biu hin ca cng mt lc nhng nghin cu ca Gilbert l mt bc quan
[72]

trng hng n mt nn vn minh c th khai thc nng lng in. Tht khng may, mt hn hai th k sau khi Gilbert qua i th bc tip theo mi c trin khai.

in tch
nghin cu lc in i hi cc nh khoa hc phi c th to ra n vi nhng lng ln hn v ng tin cy hn so vi ci Gilbert lm v phi c th tch tr n. Kh khn va ni c khc phc mc d khng phi bi con ngi v nhng loi chnh v c nht nh c kh nng phng ra mt c sc in c him. Ngun in nhn to v ng tin cy u tin c lng in ng k c pht minh ra vo th k th mi by bi Otto von Guericke. Von Guericke cng ng c gi l mt nhn vt Phc hng; sau khi nghin cu ton hc, lut hc v k thut, ng buc phi ri b thnh ph qu hng Magdeburg trong Cuc chin Ba Mi Nm. Lc tr li, ng gip ti thit thnh ph, v sau ny c bu lm th trng v khi ng tin hnh hai th nghim khoa hc ng ch . ng pht minh ra mt dng c, gi l bn cu Magdeburg, chng minh s tn ti v sc mnh ca chn khng, v cn ngh ra my pht tnh in c ln u tin. My ny gm mt qu cu sulfur ln vi mt ci que lm trc chnh gia, bao xung quanh n l mt dy curoa. Qu cu sulfur c th xoay vi mt tay quay v c xt vi nhng ci cn kh, to ra in tch trn qu cu sulfur, in tch ny sau c th ly i bt k u v nghin cu. Bt k cng sc ca von Guericke, ch sang th k th mi tm th tc th nghim in v s pht trin mi tng nhanh. Pht minh quan trng u tin l chai Leyden, mt dng c tch tr in. Chai Leyden c th tch tr nhng lng ln in tch, git cht nhng con vt nh. Cc chai Leyden c th ni vi nhau ngy nay chng ta gi l ghp ni tip tng lng in tch c th truyn ra khi in c gii phng. Chai Leyden cng c th dng, nh Franklin trnh din ht sc ni ting, chng minh st l mt dng in. Hin nhin sc mnh ca tia st th ngi ta bit, nhng mt khi bit r dt khot n

[73]

l mt dng in, th ngi ta c th ngh ti cch dng tia st lm ngun in tch in nhiu bng nm mi chai Leyden ng thi. Mt pht trin ln na l mt cch khc thu c in d hn c xt vt ny ln vt kia, v t nguy him hn nhiu so vi vic thu st vo trong chai (php n d i vi chng ta, mt n lc thc s i vi Benjamin Franklin v nhng ngi khc). Cc tin b khoa hc thnh thong l kt qu ca nhng s may ri tnh c, v mt s xut hin tnh c nh th xy ra khi mt ci dao m tip xc vi mt my pht tnh in trong phng th nghim ca Luigi Galvani tnh c chm vo c chn ca mt con ch nm gn . C ch b co git v Galvani bt u nghin cu su rng ci ng gi l in ng vt, ci ng tin l mt ng c vin cho hot lc vn hay lng trnh m cc nh trit hc ln cc nh khoa hc ang sn tm. S tnh c xy ra ln na khi ng ni chn ch vi dy ng v gn chng vi lan can st xung quanh sn hin nh ng. Chn ch b co git ging nh trc khi tip xc vi dao m nhim in nhng ln ny khng c mt ngun in r rng no ht. Sau , Galvani tm thy rng s co git khng xy ra nu nh dy ni lm bng cng kim loi vi lan can, v v th ng pht hin rng bng cch mang nhng cht liu khc nhau cho tip xc, ngi ta c th to ra in. Pht trin ny mang n thnh tu nh mt trong nhng tn tui v i trong lch s ngnh in: Alessandro Volta. Volta bt u kho st c h thng quan im cho rng c th to ra in qua s tip xc vt l ca nhng kim loi khc nhau. L mt nh thc nghim thn trng, Volta kim tra nhiu kim loi, to ra mt danh sch c trt t sao cho mi kim loi s to ra mt in tch dng khi ghp vi mt kim loi pha trn n trong danh sch . ng cng thy, khi ng t hai kim loi khc nhau vo trong ming, li ca ng b t do s i qua ca dng in v ng ngh rng nhng cht thm nc mui c th gip dng in chy t kim loi sang kim loi. Ri ng cho xp chng mt dy nhng kim loi khc nhau ngn cch nhau bi nhng tm ba cng tm nc mui khuch i dng in nh to ra bi tng cp kim loi. Kt qu l ct Volta, v n khng khc bao nhiu vi nhng loi pin ngy nay bn c th mua ti ca hng bch ha gn nh bn.
[74]

Rt cuc lc ny khoa hc c mt ngun in va ng tin cy va lin tc. Vn vi chai Leyden l, ging nh mt i bng r thua ngay vng loi ca gii NCAA, chng nh mt trn l xong; chng phng ton b in tch d tr ca chng cng mt lc. Trong khi s phng in nh vy c th dng cho nhng th thut trnh din v ng thi kch n (mt chc nng m s phng in vn lm vic rt hiu qu), nhng n hn ch nhiu nhng ng dng tim nng cho nng lng in. V th, mc d in tch c t ct Volta ban u l nh so vi lng in c th d tr trong mt chai Leyden, nhng n m ra mt phao cu h cho cuc ua sn xut v s dng in nng. Volta vit mt bc th cho ngi Joseph Banks Hi Hong gia, trong ng nu ra s pht trin ca ct Volta, v nhng kt lun ca ng v n. Bc th ny c c trc Hi Hong gia vo ngy 26 thng 6, 1800 ngy nh du s ra i chnh thc ca s pht trin in nng c th s dng. Tuy nhin, ngun gc nng lng in ca ct Volta th Volta khng hiu, v khng c nh gi y trong hng thp k. Pin hot ng l kt qu ca s gii phng electron qua tc dng ha hc, v l mt v d ca nh lut bo ton nng lng ln cc nh lut ca nhit ng lc hc. nh lut bo ton nng lng sau ny c sa i hp nht s tng ng gia khi lng v nng lng trong cng thc ni ting E = mc2 do Einstein khm ph ra pht biu rng nng lng khng th t sinh ra hay mt i. H qu l nng lng xut hin ct Volta di dng in nng phi c ngun gc t u . Cc nh lut nhit ng lc hc gii thch rng nng lng c th chuyn ha t dng ny sang dng khc, nhng khi chuyn ha nh th th mt lng nng lng nht nh b tiu hao. Ging nh nh thu mua ngoi t s i ng la ca bn thnh ng euro nhng s yu cu bn ng ph i tin, v tr - nh m t bi nh lut th hai ca nhit ng lc hc thu ph (o di dng nng lng b mt) chuyn i ha nng thnh in nng.

[75]

Charles-Augustin de Coulomb
Trong khi nhng nh thc nghim ang tm kim nhng phng php mi tr v pht in, th nhng ngi khc ang c gng l gii v tm hiu n. May thay, c mt tiu chun vng cho cc l thuyt vt l nh lut vn vt hp dn ca Newton. Newton tuyn b rng lc hp dn gia hai vt t l thun vi khi lng ca chng v t l nghch vi bnh phng khong cch gia chng. Cng thc ny c th l kt qu ca hai gi thuyt c bn. Th nht l nu mt trong hai khi lng tng ln gp i, th lc hp dn gia hai vt cng tng ln gp i. Th hai l cho d lc hp dn l ci g i na, v n pht ra t mt im, nn n ta ra trn din tch ca mt qu cu. Din tch b mt ca hnh cu th t l vi bnh phng ca bn knh, cho nn nu khong cch gia hai khi lng tng ln gp i, th din tch mt cu, ci bao xung quanh vt cht gy ra lc hp dn tng ln bn ln, lm long vt cht i bn ln. y, ti hi xc xc khi trnh by cch Newton c l tng ngh, nhng l mt cch tip cn kh thc t, v nu n xy ra vi ti th chc chn n tng xy ra vi nhng ngi khc na. Du sao, lc in v lc t c th l i tng ca hai gi thuyt trn: tng gp i vt cht (in tch hay t tch) ca mt trong hai vt th lc tng gp i, tng gp i khong cch gia chng th lc gim i bn ln. Nhn vt tin hnh thnh cng nhng th nghim cn thit chng minh nhng nh lut ny cho c lc in v lc t l Charles- Augustin de Coulomb, mt nh vt l ngi Php th k mi tm. Dng c nghin cu chnh ca Coulomb l ci chng ta thy trc y: ci cn xon do John Michell ngh ra v c Henry Cavendish s dng cn Tri t. Tuy nhin, nhim v ca Coulomb d hn nhiu so vi nhim v ca Cavendish, v lc in t mnh hn rt nhiu so vi lc hp dn. Tht vy, n mnh hn n mc nhng s lch biu kin ca cn xon t nhng lng in tch hay t tch rt nh c th d dng o c trong phng th nghim, thm ch trong phng th nghim trng ph thng.

[76]

Coulomb ghi li v s ghi ch v nhng nghin cu ca ng v ln ca lc in v lc t. Di y l mt v d trch t Hi k Th nht2 ca ng, theo ng tch in ging nhau cho hai qu cu v o khong cch ca chng. Ti chnh l d liu c lin quan cho n gin i nhiu. XC NH QUY LUT LC CHO CC IN TCH Y NHAU (CNG LOI) KHONG CCH BAN U GIA HAI QU CU LCH 36,0 36,0 18,0 144,0 8,5 575,5

Lu rng khong cch ban u gim i mt na (hay gn nh th) trong mi hng pha di, v lch tng ln gp bn ln, ging ht nh nh lut nghch o bnh phng d on. Gn mt th k sau, James Clerk Maxwell (nhn vt s tr thnh quan ta ti cao ca mi th thuc v in t hc) vit rng Coulomb khng th nh gi qu cao s tinh xo v kho lo ca thit b ca ng, chnh xc ca nhng quan st ca ng, v phng php nghin cu nghe c v khoa hc ca ng.3 Tht vy, c mt s lin quan cht ch gia cng trnh ca Michell v Cavendish, v nhng nghin cu ca Coulomb. S quan tm ban u ca Coulomb l cn xon, v rt c th ci cn xon m Michell ch to v Cavendish s dng l c Coulomb thit k. Cavendish nhc ti Coulomb trong K yu Trit hc vo nm 1798. Cch y nhiu nm, c cha John Michell c tnh ton trc mt phng php xc nh t trng ca Tri tnhng, v ng dnh thi gian cho nhng mc tiu theo ui khc, nn ng khng hon thnh thit b mi cho n trc khi ng qua i khng bao lu ng Coulomb, trong nhiu trng hp a dng, s dng mt thit b thuc loi ny th nhng lc ht nh4

[77]

Ti sao lc in v lc hp dn khc bit n vy?

nh lut lc hp dn v nh lut lc in gn nh ging ht nhau khi biu din trn phng din ton hc. nh lut vn vt hp dn Newton l F = GmM / r2, trong m v M l hai khi lng, r l khong cch gia chng, v G l hng s hp dn. nh lut Coulomb l F = kqQ / r2, trong q v Q l hai in tch, r l khong cch gia chng v k l hng s t l c ngha v gi tr chnh xc chng ta s thy trong vi trang tip theo. C mt s khc bit quan trng gia nhng hin tng m hai cng thc ny m t. Cc khi lng m v M ch c th c gi tr dng, v lc hp dn lun l lc ht; mi khi lng ht ly mi khi lng khc. Mt khc, cc gi tr q v Q c th nhn gi tr dng hoc m, v lc in c khi l lc ht (khi q v Q khc du) v c khi l lc y (khi q v Q cng du). Mt kt qu ca hai thc t ny l mi ngi chng ta l mt vt ht hp dn, v mi ngi chng ta u c khi lng dng, nhng mi ngi chng ta l trung ha in, cho nn chng ta khng ht cng khng y ln cc vt nhim in (tr trng hp vo mt ngy lnh chng ta i trn thm v thu ly in tch tnh in) bi v in tch trung bnh ca cc ht trong c th chng ta l bng khng. Tuy nhin, l thuyt hp dn v l thuyt lc in tin on nhng hnh trng khc nhau cho nhng vt c tch hp dn tng hp (tc l khi lng, l vn vt trong v tr) v in tch tng hp. Cc tch hp dn ht ln nhau, v nh Newton trnh by, mi vt u c mt trng tm v lc hp dn pht ra t vt c th xem l pht ra t trng tm ca n. Ngoi ra, cc khi lng ht ln nhau, iu gii thch ti sao nhn st nng chy ca Tri t nm ti li ca Tri t ch nu khng th s sng trn Tri t lm sao l c th khi m ton b hnh tinh ph y mt i dng st lng. Tuy nhin, Coulomb trnh by rng v cc in tch cng du y ln nhau, cho nn mi in tch ton phn m mt vt c tt nht l i cng xa nhng in tch khc trn vt cng tt. H qu l in tch tng hp t phn b chng trn b mt vt. Mc d Coulomb lu iu ny trong cc th nghim ca ng, nhng ng chng minh n thnh mt nh l trong quyn Hi k Th t5 ca
[78]

ng. i vi nhng ai khng tin rng nhng nh l ton hc c nhng ng dng thc t, di y l mt li khuyn c khi cu mng ngi l mt h qu ca nh l Coulomb: nu bn b mc li trn ng trong cn ma ging c st, th hy yn trong xe ca bn! Cho d xe ca bn c b st nh trng, do c mt in tch tng hp, nhng in tch s t phn b pha ngoi ca xe, v min l bn bn trong xe v khng chm vi bt k vt no dn in ni vi bn ngoi xe, th bn vn an ton. nh l ny c chng minh mt cch n tng bi Nicola Tesla, ng ngi bn trong mt lng st trm tnh c sch trong khi nhng c st nhn to khng khip xuyn ngang dc xung quanh ng.

Hans Oersted, Michael Faraday, v Cm ng in t

Lch s in hc, cho d ngn gn nh trnh by trong chng ny, s khng hon chnh nu khng nhc ti hai th nghim ch cht c kh nng lm thay i tiu chun sng ca ngi bnh dn mnh hn c nhng s kin khc trong lch s nhn loi. Th nghim th nht trong hai th nghim ny c thc hin bi nh vt l ngi an Mch Hans Oersted, vo nm 1820 ng chng minh rng vic ng m mt dng in gn mt ci la bn s lm cho kim la bn nhc nhch. Kim la bn thng ch nhc nhch theo s c mt ca nam chm; h qu rt ra l vic ng m dng in to ra mt t trng. Tt nhin, t trng cha c ngh ra m t cch lc in v lc t hot ng; quan nim trng l ca Michael Faraday, ng thc hin ci c xem l th nghim quan trng th hai va ni. Mi mt nm sau , Faraday lt ngc th nghim ca Oersted, ng l gii rng nu mt dng in c th nh hng n mt nam chm, th c kh nng cho nam chm cng tc dng ln dng in. C l ng thnh cng vt ngoi nhng gic m in cung nht ca mnh, ng chng minh rng nu mt nam chm chuyn ng xuyn qua mt cun dy sao cho chuyn ng ca nam chm lin tc thay i, th s c mt dng in chy trong dy. y c gi l nguyn l cm ng in t, v l c s cho s pht in. Ti khng th gip g nhng ti t hi khng bit nguyn do v u m c s chm tr gia th nghim
[79]

ca Oersted v th nghim ca Faraday; c l thc t s chuyn ng bin thin ca nam chm ch khng phi chuyn ng u cn thit to ra dng in v vic khng nhn ra iu ny l nguyn nhn cho khong trng mi mt nm ni. S pht trin ht sc thnh vng ca x hi ca chng ta c l l nh c nng lng in r tin v rng khp, bi v khm ph ca Faraday cho php chng ta khai thc sc mnh ca lc hp dn ln ca Mt tri. Nhit Mt tri lm nc trn cc i dng bc hi. N dng ln, lnh i, v ri xung di dng ma hoc tuyt nhng v cao. Lc hp dn lm cho nc chy t trn cao xung thp, nn chng ta c th khai thc nng lng bng cch t cc dynamo bn trong cc p nc. Dynamo quay lm sinh ra dng in, ri dng in c th truyn i xa bng h thng cp in. Khi chng ta cm mt dng c s dng ng c in vo cm, dng in lm cho cc nam chm chuyn ng, v chnh chuyn ng ny cho php thit b in hot ng. Ri nhit Mt tri li lm bay hi nc cp ngun cho cc dynamo, v chu trnh bt u tr li. V, tt nhin, chng ta cn da trn hi nc bc hi bng cch t chy than, du, v kh thin nhin, v bi s phn hch ht nhn, lm quay cc dynamo, v to ra in. Faraday cn c mt trc gic sc bn v lc in v lc t m ng ang nghin cu. Nhiu tin b khoa hc ln c th xy ra l nh nhng phng php mi khi nim ha cc hin tng. Faraday hnh dung lc in v lc t l gm nhng ng sc chon y khng gian, vi lc ln hn to ra nhiu ng sc hn trong mt vng nht nh. Phng php hnh dung lc in v lc t nh th ny dn ti khi nim trng, mt loi m t ton hc chim mt v tr trung tm trong vt l hc. Tuy nhin, vt ngoi cht hng v ny, l thuyt trng s vn nm ngoi phm vi ca cun sch ny.

ln tng i ca lc in v lc hp dn
Ti c rt nhiu tc phm khoa hc ni cho cng, ti l mt con mt khoa hc v ti thy mt vi con s khc nhau c trch dn m t ln
[80]

tng i ca lc in v lc hp dn. Mc d l mt nh khoa hc danh ting nh Martin Rees, s gii thng ng nhn cn nhiu s lt ti bt tay, ly 1036 l t s ln ca lc in so vi lc hp dn, nhng ti mun ly s 1039: ti thy con s ny hp l hn v n c ngha nht vi ti. Hy xem ti thuyt phc bn nh th no nh. Nhng so snh t nhin nht l nhng so snh trong cc i tng gn gi nhau v chng loi. Hy ly mn biu din ch hng nm ca Cu lc b Westminster Kennel minh ha cho quan im trn. Mi nm h cng b mt danh sch Ging Tt nht, v h cn t tn cho con ch hng nht Ch Tt nht. Trong khi ti thy d chu vi vic la Ch sn Tt nht hay Ch tha mi Tt nht, th ti tht s khng bit lm th no ngi ta c th so snh ch sn vi ch tha mi cho c. Nhng so snh cng chng loi ng tin cy hn nhiu. Vy th lm th no so snh lc in vi lc hp dn y? Lc hp dn lun lun l lc ht, nhng lc in c th l lc ht hay lc y ty thuc vo cc in tch l cng du hay tri du. C v vic so snh lc hp dn vi lc y in l khng nn. Ni chung, ti c tp gym (thnh thong thi), v ti bit rng nhng cu hnh c ging nhau cch c bp sp xp trong c th - c sc mnh khc nhau ty thuc vo chng ang cng gin ra hay nn li. Cho nn mt so snh hp l i hi s dng lc ht in, ta c th sp xp bng cch s dng mt electron c thn (in tch m) v mt proton c thn (in tch dng). Hng s k trong nh lut Coulomb, F = kqQ / r2, c vai tr ging ht nh G ln chng ta thy Chng 1. V, ging ht nh nhng n lc phi thng c b ra xc nh gi tr ca G, xc nh gi tr ca k cng i hi phi c nhng n lc rt ln. Tuy nhin, vi nhng mc ch tnh ton s khai thc trong chng ny, chng ta ch ly k = 9 109 newton-mt2 / coulomb2. Cho d chng ta t cc in tch xa bao nhiu l khng quan trng, v i lng r2 c mt mu s ca c hai biu thc, v do s trit tiu khi chng ta chia lc in cho lc hp dn. cho n gin, ta hy tng tng proton v electron cch nhau mt mt.

[81]

Mt coulomb l khong 6,24 1028 electron, nn mi electron mang mt in tch (m) 1 / (6,24 1028) = 1,6 10-19 coulomb. Proton c in tch dng bng nh vy, nn lc in gia hai ht l kqQ / r2 = 9 109 (1,6 10-19) (1,6 10-19) / 12 = 2,3 10-28 newton. Gi tr ny tuy nh nh vy, nhng lc hp dn gia proton (khi lng 1,67 10-27 kg) v electron (xp x 9,11 10-31 kg) cn nh hn nhiu; n bng GmM / r2 = 6,67 10-11 (1,67 10-27) (9,11 10-31) / 12 = 1,01 10-67 newton. T s gia lc in v lc hp dn do l 2,3 10-28 / 1,01 10-67 = 2,3 1039. Tt nhin, khng phi l l do duy nht cho s so snh cng loi ca ti, m cn v lc ht gia in tch dng v in tch m c tm quan trng to ln trong cuc sng hng ngy. Chim phn ln trong cuc sng hng ngy l nhng phn ng ha hc, v cc phn ng ha hc l kt qu ca cc electron chuyn t quay trn xung quanh bn nhy nguyn t ny sang bn nhy nguyn t khc khi cc nguyn t tham gia phn ng trao i bn nhy vi nhau. Nu t s ln ca lc in so vi lc hp dn nh hn mt cht thi, th ton b cc qu trnh sinh ha tng ng s kh khn hn. S i li, ci th hin s tht bi tm thi ca lc hp dn trc cc qu trnh ha sinh chng c cung cp gin tip qua lc in s khng n gin na. iu khng c ngha l chng ta khng th i li c, m h thng c bp ca chng ta r rng phi cng trng hn nhiu. Lm th no chng ta pht trin nhng h thng c bp nh th th khng r v chng ta khng c m hnh no l gii s tin ha s hot ng ra sao trong nhng iu kin nh th - hoc rt cuc l n c hot ng hay khng. Tng t nh vy, nu t s ln ca lc in so vi lc hp dn ln hn mt cht, c sc kh chu m bn gp phi vo mt ngy ng lnh lo khi bn chm tay vo ci nm ca bng kim loi khng ch kh chu hn mt cht, m n cn e da tnh mng na. Hoc c th khng nh vy; s tin ha c th pht trin mt c ch ng u vi tnh trng ny. Chng ta khng c cch no ni c, bi v mc d chng ta c th ngh ra nhng th nghim khoa hc cho thy cc sinh vt ng u nh th no vi t trng hoc in trng yu hn hoc mnh hn, nhng ton b s ng u xy ra trong mt mi trng trong lc in mnh gp 1039 ln
[82]

lc hp dn, v chng ta khng th thay i iu . Tuy nhin, chng ta c th cm n rng nh tri nn n nh th - bi vy chng ta mi c mt y.

[83]

CHNG 7 HNG S BOLTZMANN

______________

Mc d ti c th nh li nhiu s kin thi th u ca mnh lin h vi nhng mt khc nhau ca khoa hc, nhng khng c nhiu s kin lin quan n nhit. Ti nh c ln ch ci bn l in ln bn l ri b mt vt bng nh hnh tam gic (m ti tr bng cch thoa b ln, hi thp nin 1940 nc khng phi l thuc cha bch bnh nh sau ny), v ti hc c rng t nhiu nn cn thn hn khi gn nhng vt rt nng ni chung. Ti cn nh t hi ti sao vo mt ngy m t tm nc m li thy d chu hn. Ti ly ci nhit k m cha m ti dng o nhit c th ca ti ri dn n vo ci bn tm cha y nc m, v ti c cht bt ng rng nhit c th ca ti khi ti b bnh cn cao hn nhit th hin trong bn tm. Cha ti l ngi cht kin thc c bn, ng gii thch vi ti rng thi tit nng m gy kh chu bi v c th thng h nhit t nhin bng cch m hi, v vo ngy m t th c th kh m hi hn. ngha l vy. V, gi s nhit trong nc lnh hn khong 310 kelvin (i khi l nhit c th ca bn), bn s b mt nhit sang nc khi bn ngm mnh trong , v bn tht s c m hi (t nhng phn c th ca bn khng ngm trong nc). C nhng cu hi c l nm ngoi kh nng tr li ca khoa hc, v d nh ti sao n ng thch tm vi sen cn ph n li thch tm bn. Nhng, nu nh c ci m chng ta bit, th chnh l nhit.

[84]

Nhin liu v Cc l thuyt nhit

Ging nh nh sng, bn cht ca nhit l mt mi bn tm chnh ca khoa hc trong sut mt thi gian di. Ngi Hi Lp, tt nhin, ngh rng la l mt trong nhng nguyn t c bn, v v la dng nh khng th phn bit vi nhit, nn nhit cng c xem l mt cht. y l mt quan im c xem xt nghim tc trong hng th k, v l thuyt hu Newton u tin tch hp quan im ny l thuyt nhin liu, xut x t Johann Becher v sau ny c pht trin thm bi Georg Stahl vo cui th k mi by. L thuyt y cho rng nhng cht c th t chy u c cha nhin liu chy (phlogiston), mt cht khng mu, khng trng lng c gii phng vo lc chy, sau ngi ta ni cht ny b chy ht. Nhng cht d chy th c giu nhin liu. Mun ph bnh mt l thuyt sai lm trong qu kh l khng kh, nhng thuyt nhin liu gii thch c trong chng mc no s chy ln s g st, trong st dng nh c thm ci g . Khi mt cht chy trong mt khng gian kn, v d nh trong mt ci chai hnh chung, th s chy sm dng li, v y c cho l bng chng rng khng kh hp th lng ti a nhin liu m n c th hp th, ging nh mt ming xp ch thm mt lng nc nht nh. Ngi ta cng thy khi s chy xy ra trong mt khng gian kn, th nhng sinh vt sng khng cn th c, v th thuyt nhin liu dng nh cng phn no gii thch s h hp, v khng kh hp th qu nhiu nhin liu t c th nn n khng th th c. Ngy nay chng ta bit rng cc cht chy v s c mt ca oxygen, mt thc t c chng minh mt cch thuyt phc bi nhng th nghim ca nh ha hc ngi Php Antoine Lavoisier mt th k sau . Khm ph trn l kt qu ca mt th k bn rn ca ngnh ha hc. Cc cht kh di dng nguyn t c tch li v nghin cu, v thit b o cho php cc cht kh c cn nng chnh xc, nn Lavoisier c th chng minh rng trng lng oxygen b mt trong khng kh ng bng trng lng m nhng cht b chy thu c v s chy khng th no xy ra nu nh khng c oxygen. Th l thot khi thuyt nhin liu v ngnh ha hc chuyn sang thuyt cht nhit.
[85]

Thuyt cht nhit ca Lavoisier cho rng mt cht lng gi l caloric tht s l cht nhit, rng v tr cha mt lng caloric khng i, v n lun lun chy t nhng vt nng hn sang nhng vt lnh hn. Theo Lavoisier, mt tch c ph nng chuyn sang m m, v phn caloric d trong tch c ph chy ra lm nng xung quanh, v mt cht kh gin ra khi nng ln l do s hp th caloric lm cho n to hn. L thuyt cht nhit khng ng, nhng n tht s lm tt cng vic cho php cc tnh ton c thc hin lin quan n nhit cui cng ca hn hp; du sao, thuyt cht nhit tri hn ng k so vi thuyt nhin liu, v c nhng b phn ca n ngy nay chng ta vn cn gi li. Hai bi ton pha trn n gin s xc thc gi tr ca thuyt cht nhit. Gi s vi mi bch phn m mt gram nc tng ln, n nhn vo mt n v caloric, v vi mi bch phn m mt gram nc gim i, n mt mt n v caloric. Nu chng ta trn 100 gram nc 40 bch phn vi 50 gram nc 10 , th nhit T ca hn hp s l bao nhiu? 100 gram nc 40 s mt 100 (40 T) n v caloric, v 50 gram nc 10 s thu vo 50 (T 10) n v caloric. V lng caloric b mt bi nc nng bng vi lng caloric m nc lnh thu vo, nn ta c 100 (40 T) = 50 (T 10) 4.000 100T = 50 T 50 4.500 = 150T 30 = T Vy nhit sau cng ca hn hp l 30 . Nu chng ta dng 100 gram nhm 40 thay cho 100 gram nc trong hn hp, t th nghim ta s tm thy nhit ca hn hp l 19 . R rng nhm c mt tc thu nhit hoc mt nhit khc, v th hy gi s mt gram nhm thu vo hoc mt i c n v caloric vi mi bch phn m n nng ln hoc lnh i. 50 gram nc s thu vo 50 (19 10) = 450 n v caloric, cn 100 gram nhm s mt i c 100 (40 19) = 2.100 c n v caloric. Mt ln na, lng caloric b mt bi nhm bng vi lng caloric m nc thu vo, nn 2.100 c = 450, suy ra c = 450 / 2.100 = 0,214.
[86]

Dn dn theo thi gian, caloric chuyn thnh calorie, l n v h mt cho nng lng, v mc d b thay th bng n v joule trong h o lng hin i, nhng n vn hin din trn nhn mc ca hng thc phm c mt mi ni. Mt calorie l lng nhit cn thit lm tng mt gram nc ln thm mt bch phn. Ming bnh xp nh m ti n trc khi vit phn mc ny c cha 80 calorie ln mt calorie ln bng 1.000 calorie nh, cho nn ming bnh c cha nng lng lm nng 1 kg nc t 10 C (50 Fahrenheit) ln 90 C (194 Fahrenheit). Con s 0,214 m chng ta thu c cho nhm tht ra l mt thng s gi l nhit dung ring; nhit dung ring ca nc l 1,000 v ca nhm l 0,215 (tht ra, nhit sau cng ca hn hp nhm-nc trn l 19,02 nhng ti lm trn s thc hin tnh ton cc con s cho d). Con s ny th hin thc t l ch cn 0,215 calorie lm nng mt gram nhm ln thm mt C v cng gii thch ti sao khi bn un nc trong m nhm trn l, bn c th b bng ngn tay khi chm vo nhm mc d cn lu na th nc mi si.

Lc, Cng v Nng lng

Lc lm thay i vn vt. Trc ht l chng lm thay i v tr ca vn vt; lc hp dn ca Tri t ht qu to t trn cy xung, lc in ht cc in tch tri du li gn v y cc in tch cng du ra xa nhau. Tuy nhin, nh lut qun tnh ca Newton trong c cht su sc hn th: n pht biu rng mt vt ang chuyn ng tip tc chuyn ng mt vn tc khng i tr khi b tc dng bi mt lc. Ci m mt lc thc hin l lm thay i ng lng ca vt. ng lng l tch ca khi lng v vn tc, v v khi lng khng thay i, ngoi tr trong nhng trng hp khi vn dng thuyt tng i Einstein, cho nn tc dng chung ca lc l lm bin thin vn tc ca vt. S bin thin vn tc l ci chng ta gi l gia tc. Bn cn tc dng mt lc nng mt khi lng 3 kg (trn mt t, n c trng lng khong 29 newton)1 ln khi mt t 2 m. Cc nh vt l o lng c gng m bn b ra khi lm vic ny bng cch m t thnh qu ca bn l 2 29 = 58 Nm cng sc. Nu mt lc F khng i tc dng trn mt qung ng d th
[87]

tng cng W thc hin c cho bi W = F d. p dng gii tch cho php chng ta chn phng trnh c bn ny v khi qut ha n cho nhng tnh hung khi lc khng phi l hng s v ng i khng nht thit l thng - v d nh cng thc hin khi xch mt thng nc r i ln mt cu thang xon. Vy th nng lng bc vo bc tranh trn ch no? Tht vy, chnh xc ra th nng lng l ci g ch? T nng lng (energy) c xut x t ting Hi Lp energeia, c ngha l cng hiu hay thc hin cng. Ngi u tin nh lng nng lng c l l Gottfried Leibniz, mt ngi ng thi ca Newton v l ngi cnh tranh pht minh ra gii tch (tht ra, c hai ngi h i ti rt nhiu quan im ging nhau gn nh l ng thi, nhng Newton thng c cng nhn l cha ca gii tch). Khng kh khn g thy nng lng c th i vo bc tranh trn nh th no. Gi s mt vt c khi lng m ang chuyn ng vi gia tc khng i a trong mt khong thi gian T trong vn tc ca n bin thin t gi tr ban u v n gi tr sau cng V. Lc tc dng ln vt l ma; cho nn hy gi s lc lm vt dch chuyn mt khong D sao cho tng cng thc hin trn vt l maD. V gia tc l khng i, V = v + aT, nn a = (V v) / T. V vn tc tng ln vi tc khng i, nn qung ng i trong thi gian T c th tnh bng vn tc trung bnh (V + v) / 2 nhn vi T. Do W = maD = m (V v) / T ((V + v) / 2)T = m(V v)(V + v) = mV2 mv2 Vy cng thc hin c cho bi hiu gia mV2 v mv2; ging nh l chng ta va trao i hiu ca nhng i lng ny cho cng thc hin, ging ht nh l khi ta mua mt tch c ph Starbucks, ta phi trao i hiu gia ti tin sau khi mua v ti tin trc khi mua cho tch c ph vy.

[88]

i lng mv2 l ci c gi l ng nng; n ch xut hin khi mt vt ang chuyn ng, bi v v = 0 nu n khng ang chuyn ng. V vn tc l tng i so vi mt h quy chiu nht nh, cho nn ng nng cng th. Nu bn vn ang ngi trong xe hi ang chy 60 dm mi gi, th bn khng c ng nng so vi chic xe ang chuyn ng nhng ng thi bn c ng nng tng i ln so vi mt ng, v v th nu nh xe b va qut, th ng nng ca bn phi chuyn sang u , v tt hn ht l n c chuyn sang dy an ton hoc ti kh ch ng chuyn cho ci chn bn v tm chn gi ca xe. C mt loi nng lng khc khng c nhn ra trong php tnh trn y. Albert Einstein nu mt v d hay ca nng lng ny trong quyn sch ca ng S pht trin ca vt l hc2. Hy tng tng c mt con ln t nm yn ti im cao nht ca mt ng ray hnh ch U. Ni chung n khng c ng nng v n khng c vn tc so vi ng ray nhng n c mt lng nh th nng c sn t vic cho trng hp dn ca Tri t thc hin cng ln n. V, tt nhin, trng hp dn ca Tri t s thc hin cng , v ti chn ng ray mt phn nng lng t trng hp dn ca Tri t chuyn thnh ng nng khi con ln t ti vn tc cao nht ca n. Ri con ln leo ln dc bn kia, ng nng ang mt i t con ln ang chuyn ng khi vn tc ca n gim s chuyn thnh th nng tng dn khi bn i ln cao so vi mt t, ngun gc ca th nng . V c th, nng lng chuyn ha t dng ny sang dng kia, ti lui hoi hoi. Nhng hnh trnh cui cng phi kt thc. Thot u c v nh n c th chuyn ng mi mi v mt vi con ln ng ray m ti tng chi, thng l trc mt nhng ngi ti khng mun mt mt, nh bn gi chng hn, c v chuyn ng mi mi. Tuy nhin, c mt con k khc trong cuc ua nng lng gia ng nng v th nng l ma st. Chuyn ng ca chic xe trn ng ray lm ng ray nng ln do ma st, v vo cui th k mi tm, kin thc ny m ng cho l thuyt nhit ng lc hc hin i.

[89]

Nguyn l th nht ca nhit ng lc hc

Hi chung co chung cho l thuyt nhit l mt cht c th tm thy trong mt bi bo ca ngi Benjamin Thompson, thng c bit ti nhiu hn vi danh hiu b tc Rumford. (Ti khng hiu v sao cc nh khoa hc c danh hiu thng c bit ti vi danh hiu ch khng phi tn tht ca h; ti on mt truyn thng chu u.) Rumford, mt b ti Anh quc trung thnh x New Hampshire, bay sang M sau Hip nh Paris cho Munich, ti ng nghin cu sn xut i bc. Lc y, i bc c ch to bng cch khoan mt ci l hnh tr trong mt tr thp. Mt kim loi vng ra lc khoan l cc k nng Rumford thc s thc hin nhng php o chi tit nhit ca nhng mnh vn kim loi ny. Ci Rumford thy l nu nhit l mt cht, nh l thuyt cht nhit khng nh, th n khng th c sinh ra v hn nh s khoan i bc cho thy. ng cho cng b cc quan st v c on ca ng vo nm 1798 trong bi bo khoa hc quan trng nht ca ng, Mt kho st thc nghim v ngun gc ca nhit sinh ra do ma st3. Vi c gi no ca Mt kho st thc nghim vn cn bm ly quan im rng nhit l mt cht, Rumford tung ra mt n h o vn. Ci nht thit cn b sung, ng vit, l ci m bt k mt vt c lp, hay h vt, c th tip tc cung cp khng hn ch, khng th no l mt cht; v i vi ti dng nh cc k kh, nu khng ni l khng th, ngh ti mt ci g , c kh nng c sinh ra v truyn i, theo kiu nhit c sinh ra v truyn i trong nhng th nghim ny, tr khi n l s chuyn ng.4 Rumford nu ng nhng ng khng nhn ra chnh xc c bao nhiu cch khc nhau ng nu ng, v dn ti nhng h qu g. Nu th k mi by c c trng bi s ra i ca c hc v th k mi tm l s pht trin ca ha hc, th th k mi chn c th xem l th k trong nng lng nhiu dng thc ca n c ngi ta hiu r v khai thc. James Joule tin phng ca cuc cch mng ny. Sinh ra lm mt ng ch hng bia, ng v anh trai ca mnh c dy km ti nh bi nh khoa hc John Dalton. C cho l nhiu nh khoa hc v nh ton hc ln nhn dy km ti nh tng thm thu nhp ca h, nhng vic lm ny ging nh chuyn
[90]

Alexander i thu Aristotle lm thy dy hnh hc ca ng. Dalton b t qu sau hai nm lm cng vic ny, nhng thin hng khoa hc v phng php ca ng li du n lu di vi Joule. ng gp to ln nht ca Joule l vic ng nhn ra rng nhng dng khc nhau ca nng lng l tng ng theo ngha ging nh nhng loi tin t khc nhau l tng ng. ng la v ng euro l nhng dng khc nhau ca ng tin chng trng khc nhau, nhng rt cuc c mt t gi chuyn i gia hai ng tin cho php chng ta so snh mnh gi khi chng c nu dng tin t ny hoc dng kia. Quan st ca Joule c pht biu rt r rng trong bi bo kinh in nm 1845 ca ng, V tng ng c hc ca nhit5, trong Joule nhn xt rng sc mnh c gii tc dng lm quay mt my in t c bin thnh nhit do s i qua ca nhng dng in cm ng qua nhng cun dy ca n; v, mt khc sc hot ng ca ng c in t thu c do s tiu hao nhit do cc phn ng ha hc ca pin ngun m nh n hot ng.6 Joule ch to mt thit b rt n gin, trong mt vt ri lm quay mt ci gung dm trong mt b cha nc. C nng t vt ri c bin i thnh nhit bi s khuy nc, v Joule tin hnh mt s php o khm ph ra tc chuyn i . Ngy nay, tht kh m tng tng c mt cuc trao i khoa hc gia mt vin hn lm v mt ng ch hng bia, nhng cp i gp nhau d dng hn nhiu nc Anh th k mi chn, v mt trong nhng ngi khch Joule mi ti trong bui thuyt trnh vo nm 1847 ti Hi lin hip Anh Oxford l William Thomson, v gio s trit hc t nhin mi c b nhim ti trng i hc Glasgow. Thomson, sau ny tr thnh hun tc Kelvin, b thi thc trc nhng kt qu ca Joule. Joule ly v vo nm sau , v trong lc ng v c du ca mnh ang hng tun trng mt Chamonix, bt ng h chy n nh Thomson. Chng ca c du, r rng l mt k lng mn, b d tun trng mt ng v Thosom c th c gng o s chnh lch nhit gia nh v chn mt thc nc cao 1200 foot. Ti khng thy ti liu no ghi chp g v phn ng ca Amanda, nhng ri ti cng chng tm thy ghi chp no ni chuyn ny c nh hng n cuc sng ca v chng ng ch hng bia.
[91]

Bun thay, v v con gi ca Joule la i vo nm nm sau . Joule tip tc nghin cu vi Thomson tht vy, ng v Thomson pht hin thy khi mt cht kh c php gin n m khng thc hin cng, nhit ca n gim i, v nh vy cui cng a n s lm lnh. Tht khng hay, nim am m khoa hc ca ng cng mang n s chuyn nhng hng bia gia nh; may mn thay, ng c c mt sut hu cng dn Anh khng c gia nh, ng c th sng thoi mi cho n khi qua i. Cng trnh nghin cu m nh ng c bit ti nhiu nht c khc trn m bia ca ng. Cng c hc, nh trnh by phn u chng ny, c th o theo newton-mt, nhng cc nh vt l ngi Anh th k mi chn li thch s dng foot-pound. Nghin cu ca Joule ch r v tr bin i cng c hc thnh nhit nng nh th no, vo nhng ngy y nhit nng c o theo n v nhit ca Anh (BTU), c nh ngha l lng nhit cn thit lm cho 1 pound nc tng ln thm 1 Fahrenheit p sut kh quyn. Con s ghi trn bia m ca Joule l 772,55, v n tng nim mt th nghim ng tin hnh vo nm 1878, khi ng chng minh rng cn 772,55 footpound cng to ra 1 BTU. Mc d 772,55 foot-pound trn Fahrenheit thnh thong c gi l hng s Joule, nhng n khng phi l mt hng s tht s, theo ngha hiu trong quyn sch ny, n tht ra ch l mt dng khc ca nhit dung ring ca nc. Mi cht u c chng, v mc d nc l mt phn t cc k quan trng trn Tri t, nhng bn c th chc chn rng, nu c mt sinh vt tin ha trn c s methane ging nh chng ta tin ha da trn nc, th nhit dung ring ca methane s th vo ch hng s Joule. Hng s Joule c l khng tht s c bn, nhng n trc tip a n nguyn l th nht ca nhit ng lc hc, nguyn l pht biu rng nng lng c th chuyn ha t mt dng ny sang mt dng khc v d nh c bng bin i thnh nhit, hoc ng nng bin thnh th nng nhng khng th t sinh ra hoc mt i. Nu chng ta chn mt ci nhn khc vo con ln ng ray ca Einstein v bt u vi con ln ti v tr cao nht ca n, th nng lng ton phn ca n u l th nng. Ln th nht n ln xung chn dc to ra mt lng nhit nht nh qua s ma st trn ng ray. Ti chn dc, nng lng ton phn ca
[92]

h l tng ng nng ca n, nhit nng sinh ra do ma st, v th nng nh hn v n gn tm Tri t hn. Khi con ln leo ln dc, n li sinh thm nhit do s ma st, v kt qu l n khng th leo ln ti cao ban u ca n, v leo ln nh s i hi nng lng ton phn bng vi nng lng m h c ban u trc khi bt u ln v mt phn nng lng tiu tn di dng nhit.

Nguyn l th hai ca nhit ng lc hc

Nhng dng khc nhau ca nng lng l c th hon i qua li, nhng c v nh v tr vn u i nhit nng hn. Tng i d bin c nng thnh nhit tht vy, iu ny xy ra c t pht ln khng mong mun. Khi c nng b bin i thnh nhit, thng th nng lng tiu hao theo ngha l chng ta khng th lm g vi n na. Tr li vi con ln ng ray ca Einstein, s ma st lm nng ng ray, nhng iu c hay ho g khng? Ni nh vy khng phi l khng thc hin c ci ngc li: k t khi pht minh ra ng c hi nc u tin, chng ta v ang bin i nhit thnh c nng. K thut ny vn cung cp nng lng cho s i li ca chng ta thng qua ng c t trong xe hi v ng c phn lc my bay, nhng n khng hiu qu lm, theo ngha l phn ln lng nhit b lng ph. Trong ng c t trong, cht kh nng ln trong xilanh gin n; s gin n ny lm y mt piston ni vi h thng truyn ng ca xe hi, v qua mt h thng kho lo gm cc trc v cam, chuyn ng ti lui ca piston c bin i thnh chuyn ng quay ca cc bnh xe. Tuy nhin, lc cht kh nng y piston ln th thnh xilanh cng b nng iu khng c li. Qu nhiu nhit s lm vnh thnh xilanh, nn xilanh phi c bi trn gim ma st. Tuy nhin, phn nhit d phi i vo u ngoi s gin n ca cht kh trong xilanh, v v th xe hi ca bn c mt h thng lm mt phc tp ngn lng nhit d lm hng hc thit b. Cu hi mt ng c nhit c th hiu qu bao nhiu ln u tin c nghin cu bi Sadi Carnot, mt nh vt l ngi Php v l mt k s qun s. Mt quan st kh hiu nhng c rch v nng lng nhit l cc ng c nhit hot ng bng cch lm nng ci g ; nu mi th c nhit bng nhau th
[93]

khng c cch no trch ra lng nhit . Trong th nghim ca Joule trong vt nng ri lm nc nng ln, mt khi nc nng ln th khng c cch s dng phn nhit tr khi n c th chy sang ci g ngui hn. V tr bin i qua li gia ng nng v th nng vi hiu qu ng k - khi mt hnh tinh tin n gn Mt tri, th nng m n c chuyn thnh ng nng ca n v khi theo cc nh lut Kepler th n chuyn ng nhanh hn ln; khi n i ra xa Mt tri, ng nng ca n bin i thnh th nng. S bin i ny c hiu qu cao, v cc hnh tinh gn nh vn gi nguyn qu o trong hng triu nm. Mt khc, khi trn nc nng vi nc th kt qu cui cng l mt cc nc m m v cha tng ai chng kin thy nc t pht xut hin trong mt cc nc m m cng lc vi phn nc khng ng bng thnh nc th nng ln. Kit tc ca Carnot, Nhng phn nh v sc ng ca la,7 trnh by hin tng ny mt cch sc tch. S sn sinh sc ng, Carnot vit, trong cc ng c hi nc, do , khng phi l s tiu hao tht s ca cht nhit m l s vn chuyn n t vt nng sang vt lnh.8 Mc d Carnot s dng l thuyt cht nhit s dng cc kt qu v quan st ca ng, nhng cc quan im ca ng c lp vi l thuyt cho d nhit l mt cht nh cht nhit hay mt dng nng lng, th sc ng ch c th c sinh ra bi s chuyn vn ca nhit t mt vt nng sang mt vt lnh. Cc nguyn l ca nhit ng lc hc ban u pht sinh t quan st v thc nghim, khng ging nh nh lut bo ton nng lng trong c hc, l mt suy lun ton hc t cc nh lut chuyn ng ca Newton. Quan st ca Carnot, trch dn trong on trn, c l qu ni ting nn chng ai tht s rnh m xt n tm quan trng ca n; mi th dng nh lnh i t pht, nhng i hi c sc ng ca la lm cho vn vt nng ln. Pht biu chnh thc u tin ca nguyn l th hai ca nhit ng lc hc l ca nh vt l ngi c Rudolf Clausius, ng pht biu rng nhit khng th chy t pht t mt cht lnh sang mt cht nng hn khng chnh xc nh cch Carnot trnh by, nhng gn nh vy. Tht ra c l Carnot trnh by cm t ny nh vy nhng chng ta s khng bao gi bit c, v ng qua i do bnh t tui 36, v nhiu sch v

[94]

v tc phm vit tay ca ng b thiu hy cng vi ng trong mt n lc nhm ngn cn dch bnh ly lan. C nhiu dng thc khc nhau ca nguyn l th hai ca nhit ng lc hc. Dng ni ting nht l theo hun tc Kelvin, ng a n vo nhng qu trnh trong nhit c bin i thnh cng (xt cho cng l ci mt ng c nhit thc hin). Dng thc ca ng ca nguyn l hai l mt ng c nhit khng th hot ng vi hiu sut hon ho, bin i ton b nhit thnh cng. Mt cch d hiu trnh by nguyn l th nht l bn khng th no lun thng c bc c; khng c cch no ly nng lng t do t v tr. Pht biu nguyn l th hai ca Kelvin c th trnh by cho d hiu l bn khng th trn thu c; v tr, ging nh Cc thu Thu nhp Nhit khng l, i hi np thu nhit khi bn c gng khai thc cng t nhit. C l dng thc kch thch s t m nht ca nguyn l th hai l t mt hm ton hc do Clausius pht minh ra, ci ng gi l entropy. Ti lm vic chung vi mt s bn tr rt sng d, v mi y c mt bn hi ti entropy l ci g. Cu hi khin ti phi vi lt tm mt nh ngha trc gic ca entropy, v ti tm thy mt nh ngha tht s thch hp entropy l mt s o lng nng lng khng th s dng trong mt h. Nu chng ta nhn vo v d ci cc cha nc v nc nng tr thnh ci cc cha nc m, th hin nhin trong ci cc cha nc m c nhiu nng lng khng th s dng hn, cho nn entropy ca n ln hn entropy ci cc cha nc nng v nc . Clausius nh ngha entropy ca mt h l tng ca cc i lng Q / T, trong T l nhit ca mt mc trong cun s ghi nhit cho h, v Q l lng nhit thu vo hay mt i bi mc - Q dng nu mc thu nhit v m nu mc mt nhit. V d, hy tng tng mt h c hai vt trong , mt vt 100 , v vt kia 200 . Gi s chng ta tnh entropy ca n, ri sau cho php mt s trao i nhit; vt 200 trao 1 calorie cho vt 100 . Entropy bin thin +1/100 (v vt 100 hp th calorie ) 1/200 (v vt 200 mt calorie ). bin thin ton phn l + 1/100 1/200 = 1/200 > 0, nn entropy ca ton h tng

[95]

ln. V nhit lun lun truyn t vt nng sang vt lnh hn, nn s trao i ny tiu biu cho ci lun lun xy ra; entropy lun lun tng. Kt qu ny a n mt khi nim gi l ci cht nhit ca v tr. iu g xy ra khi mi trao i nhit c th u c thc hin, v vn vt c nhit bng nhau ht? Cu tr li ca nhit ng lc hc l n gin thi khng c g c, n vit th. Entropy c th tng ln cao bao nhiu cng c, v khng c cch no n gim i. Ci cht nhit tht vy, n tht s l mt ci cht lnh lo m ch thc t rng khng c thm cng no na c th c thc hin khi entropy t ti cc i ca n. Mt cu hi ln vn cha c tr li, l v sao nhit lun lun truyn t vt nng hn sang vt lnh hn?

Ludwig Boltzmann
Cu tr li cho cu hi v sao nhit truyn t vt nng hn sang vt lnh hn c t mt trong nhng nh khoa hc li lc nht m ti c ao c gp. Mt trong nhng nim vui khi vit mt quyn sch nh th ny l bn phi c mt s tc phm ton din v nhng con ngi cng nh cc khm ph. Khi c ti liu v Ludwig Boltzmann, ti b thu ht bi s ht sc hon thin ca c nhn ng, khng ch l mt nh khoa hc, ng cn l mt con ngi a ti. Ti l mt con a bm dai dng vi nhng ai c c khi hi. S khi hi ca Boltzmann mang tnh huyn thoi t nht l trong ci vng bn b v kin thc ca ng. l kiu khi hi nh nhng v h thp bn thn him gp trong thi i ngy nay. ng m t mt ba ti xa hoa m ng tham d nh th ny, Trong nh hng trm Northwestern, ti chn mt con heo sa quay vi da ci bp v c chua v ung ht vi ly bia thit . Tr nh ca ti i vi nhng con s, nhng lc khc th c th tin cy c, lun ghi nh s ly bia kh t.9 Ni chung, ng c mt cuc hn nhn hnh phc, mang li cho ng ba c con gi ng thng t chc khiu v (hy nh rng y th k mi chn) trong ng l ngi chi piano. ng thng xuyn sng trong yn tic. Mt ng nghip m
[96]

t ng nh sau, Nh kh nng giao tip ca ng, s sn sng hm hnh ca ng cng nhng tng kho lo v khi hi ca ng, ng nhanh chng tr thnh tm im thu ht ph n v qu ng, v chim lnh cuc tr chuyn.10 Him khi mt nh khoa hc hng u cng l mt thy gio hng u. Ti tng may mn c bit mt s nh ton hc hng u, v mc d mt vi ngi trong s h l nhng ngi thy tht kinh khng, nhng s cn li th ht sc kinh khng lun. Tuy nhin, Boltzmann thuc lp ngi dn u c hai lnh vc. Mt trong nhng hc tr ca ng l Lise Meitner, ngi sau ny gi vai tr quan trng trong mt trong nhng th nghim lch s nh hnh th k hai mi: khm ph ra s phn hch ht nhn. Meitner tham d cc kha ging ca Boltzmann trong bn nm, t 1902 n 1905, v vit nh th ny, Nhng bi ging ca ng l hay nht v si ng nht m ti tng nghe Bn thn ng say m mi th ng dy n mc mi ln bc ra khi lp chng ti u c cm gic rng mt th gii tuyt vi v hon ton mi m m ra trc mt chng ti.11 L mt thy gio, ti khng th tng tng c li khen no ng gi hn th na. Trc khi ti bt u vit quyn sch ny, ti ch bit n Boltzmann t nhng khm ph ca ng v t ci cht ca ng. Boltzmann b suy sp tinh thn nghim trng, mc d kh c th tng tng t phn m t trn, v vo mt dp ngh gn Trieste, ng treo c t vn. Ln u tin ti bit v Boltzmann, v v ci cht ca ng, l lc ti ang hc mt lp th ca trong ti c c bi th Richard Cory, ca Edward Arlington Robinson. Nhn vt Richard Cory l mt ngi giu c mt th trn ngho; bi th trn l li k ngi th nht ca mt trong nhng ngi dn th trn ngho. Kh th cui c bm ly ti trong sut cuc i ti, c l do s gn k vi vic nghin cu nhng tc phm ca Boltzmann v c v hnh ng t st ca ng. V c th, chng ti i lm v i ch nh sng Chiu v gm bnh m khng tht cng chng rau Ri Richard Cory, mt m h tnh lng Tr v nh, mt pht n xuyn mn m12

[97]

Bun thay cho nhng c nhn li lc nh Wallace Carothers v Ludwig Boltzmann, gia p lc dng i h chng bit ni g hn, nhn quan v s cn bng cm xc ca h u m n mc h chng bit phi lm g khc ngoi vic kt liu cuc i mnh. Tht l mt s mt mt cho nhng ai quan tm n h, v cho phn cn li trong nhng ngi chng ta c th hng li t nhng khm ph m h thc hin.

C hc thng k
Boltzmann l ngi rt ng h thuyt nguyn t. T tm nhn ca th k hai mi mt, iu ny nghe c cht nh l c ngi ng h thuyt nht tm do Copernicus tn thnh u tin; l l thuyt cu to ca vt cht. Tuy nhin, vo thi i Boltzmann, thuyt nguyn t - v bn thn Boltzmann ang chu s tn cng lin tc t mt s nh vt l rt c uy tn; chnh vic lc no cng phng th c l l mt trong nhng nguyn nhn khin Boltzmann b suy sp tinh thn. Nu nh bn tin, nh Boltzmann tin, vo gi tr ca thuyt nguyn t, v bn bit, nh Boltzmann bit, s Avogadro ln bao nhiu, bn s nhn ra rng s m t mt lt kh tng di dng mt tp hp gm chng 1023 phn t - 1023 vt th ring l - l hon ton khng th. Ngay c vic ln theo ng i ca mt phn t trong m hn lon ny cng l hon ton khng th. Boltzmann l mt trong nhng ngi c cng ng gp chnh cho c hc thng k, mt ngnh mang ci tn thch ng p dng ton hc thng k cho c hc ca hnh trng ca phn t kh. Ngi ta khng th m t hot ng kinh t ca nc M bng cch c sc m t hot ng kinh t ca tng c nhn. C qu nhiu s liu. Tuy nhin, chng ta c th to ra mt phn b cho mi bin kinh t quan trng, v d nh bao nhiu phn trm ngi c thu nhp hng nm t 50.000 n 75.000 USD, vn vn. y l mt m t khng hon chnh, nhng n p ng c nhiu mc ch. iu tng t c th thc hin vi cc phn t trong mt chai cht kh, vi nhiu mc ch thc t, vic bit phn b v tr v vn tc ca cc phn t, v d nh bao
[98]

nhiu phn trm ang chuyn ng t 30 n 35 cm/s, s m t h. y l cch tip cn ca c hc thng k, v trong giai on cui th k mi chn, cch tip cn ny ghi c nhiu thnh tu. Mt trong s chng l s khm ph ra hng s Boltzmann, hng s lin h nng lng ca tng ht vi nhit ca c vt.

Hng s Boltzmann
Boltzmann chng phi lm g vt v c hng s ca ng, gi l k; ng ch n gin em chia hng s kh l tng R cho s Avogadro. Tuy nhin, hng s Boltzmann xut hin trong mt vi phng trnh quan trng trong thuyt ng hc cht kh, c hc thng k, v nhit ng lc hc, v cho php chng ta x l ton hc vi thc t l mc d chng ta c th ni v c trng tng th ca mt h - v d nh nhit ca mt bnh cha kh ch khng phi mi phn t trong n u c nng lng bng nhau. Cc phn t trong mt bnh cha kh, chng hn, va p ngu nhin ln nhau, v nhng va chm ny lm cho mt s phn t chuyn ng nhanh hn tc trung bnh, v mt s th chuyn ng chm hn. Tuy nhin, ng nng tnh tin trung bnh m mt phn t n nguyn t c trong mt cht kh l tng c th biu din l 3/2 kT, trong T l nhit tnh theo kelvin. V ng nng tnh tin ca phn t c khi lng m v vn tc v l mv2, nn gi s khng c nng lng b tiu hao do chuyn ng quay th ta c 3/2 kT = mv2. V th nhit tng theo bnh phng vn tc ca phn t. Gii phng trnh cho T, ta c T = 1/3 mv2/k. khng tuyt i l trng hp c bit khi v = 0, nhng t v = c c l a n cho chng ta ci hp dn hn nhit cao nht m bt k mt cht no c th t ti. Hy xt radon, cht kh tr nng nht. iu kin thng, cc kh tr rt gn vi kh l tng, chng c gi l tr v chng him khi tng tc vi nhng nguyn t khc, phn ln cc kh tr kh tng tc vi nhng nguyn t bnh thng. Mt mol radon c khi lng khong 222 gram, nn mt nguyn t radon nng 222 / (6 1023) = 3,7 10-25 kg. Tc ca nh sng l khong 3 108 m/s, nn nu c th lm cho mt nguyn t radon chuyn ng nhanh gn bng tc nh sng, th nhit ca
[99]

n s l 1/3 (3,7 10-25) (3 108)2 / 1,38 10-23 kelvin, hay khong 2,7 1014 kelvin, hay 4,8 1014 Fahrenheit. Tht kinh khng. Tuy nhin, nhng ai trong chng ta tng sng di chun th gii c th cm thy an i phn no ch trong a ngc cng chng nng nh th ny, cho n nay ti cha bit c l thuyt thn hc no tn thnh rng a ngc l gm cc nguyn t radon lao vt i gn tc nh sng. Tr li vi mt tp hp cc phn t trong mt cht kh l tng, Boltzmann c th ch ra rng s lng phn t trong mt cht kh l tng c nng lng E l t l vi e-E/kT. Nhng gi tr khc nhau ca T mang li nhng ng cong khc nhau, nhng ni cho n gin ha i mt cht i khi trng chng u c dng ng cong hnh chung. Vi nhng gi tr thp ca T, cc ng cong c mt cc i trung tm rt hp, khi T tng th ng cong thp hn v phng hn. iu ny khng c g bt ng; vi nhit cng cao th cc phn t chuyn ng cng nhanh, v nu bn nhn ra ng ni gii hn tc l 30 dm/gi, rt nhiu xe tht s ang chuyn ng gn 30 dm/gi, nhng khi gii hn tc l 70 dm/gi th my c b b, thng chng ging to no vi m t trong bi ht Tiu thiu ph Pasadena,13 c th ang chy trn di 50 dm/gi, cn my c l th chy chng 60, trong khi thanh thiu nin v ngi li xe hi th thao th chy trn gii hn tc . Ci ch lc cho hng s Boltzmann l phng trnh c th tm thy trn bia m ca ng. Hng s Boltzmann c biu din theo cng n v vi entropy, ci bn s nh li chnh thc l tng nhit chia cho nhit . hiu phng trnh Boltzmann, hy xt mt mu tht s nh mt cht kh l tng vi hai phn t, A v B. Gi s A ang chuyn ng 50 cm/s v B ang chuyn ng 100 cm/s. Chng ta o nhit ca cht kh v thy n c mt gi tr nht nh, ta k hiu l T. Nu phn t A ang chuyn ng 100 cm/s v B ang chuyn ng 50 cm/s v chng ta o nhit , chng ta cng s thu v nhit T. Gi tr ca T c gi l mt trng thi v m ca h, hai sp xp tc ca A v ca B (50 cm/s v 100 cm/s) c gi l nhng trng thi vi m tng ng vi trng thi v m T. R rng, khi bn c chng mt mol cht kh l tng, c rt nhiu trng thi vi m tng ng vi cng mt trng thi v m. Nhit cng cao th cng c nhiu trng thi
[100]

vi m tng ng vi cng mt trng thi v m. Mt ln na, mt cht kh l ging nh xe chy trn ng, bn c nhiu cch c 100 xe chuyn ng vi tc trung bnh 50 dm/gi hn l c tc trung bnh 10 dm/gi. Mi lin h ny c biu din bi phng trnh S = k lnW, trong S l entropy, k l hng s Boltzmann, v W l s trng thi vi m tng ng trng thi v m mang li entropy S. Bc tranh trng thi vi m-trng thi v m cui cng cn gii thch ti sao nhit truyn t vt nng hn sang vt lnh hn. n gin l vn xc sut. Mi trng thi vi m c kh nng y ht nh mi trng thi vi m khc, nhng trng thi v m m t bi mt cc nc m c nhiu trng thi vi m i cng vi n hn trng thi v m m t bi cu hnh nc v nc nng. Ci th v l iu ny cng m ra kh nng cho cc nc m tch ra thnh cc cha nc v nc nng vn l kh nng ny him n mc chng ta cha tng nhn thy, v n s khng xy ra trong sut tui th ca v tr. Nh ti lu trn, hng s Boltzmann l thng ca hai hng s c bn khc c hai hng s chng ta c ni qua. iu ny trng c cht khng to tt, nhng n khng phi l quan nim ln duy nht trong khoa hc m nh ci trng ging nh s xo trn li ca nhng thnh phn bit trc tht s xut sc n c t tn ring theo con ngi xo trn n. Ln u tin ti bt gp tnh hung ny l khi ti thy nh ton hc v nh khoa hc ngi Php dAlembert ly phng trnh F = ma t nh lut hai Newton, tr hai v cho ma thu c F ma = 0, v phng trnh ny c t tn li l nguyn l cng o ti thiu dAlembert. Ti va thy s va thy l th c l y l mt l trnh tim tng cho ting tm khoa hc chng. Ch vic em chia hng s hp dn G cho tc nh sng c, v th l c hng s Stein. Nhng hnh dung theo kiu ny v ci khc trn bia m ca ti nhanh chng b tiu tan khi ti nhn ra rng ch tin hnh xo trn thi l khng , tht ra ngi ta phi ch r s xo trn c mt ngha nht nh no na. Cho nn, vi bia m ca ti, ti quyt nh ra i vi cu y l mc cui cng trong danh sch.

[101]

CHNG 8 HNG S PLANCK

______________

Vi nhng g chng ta bit Max Planck cui cng s thnh tu, ti chng c g bt ng khi bit Planck bc chn vo trng i hc lc mi mi su tui. Ti him khi gp sinh vin mi su tui trong lp dy ca mnh, nhng khi ti gp, ti thng xem h nh ngi sao v cn nhn vi nh mt ht sc ngng m na. Chc chn Planck l mt sinh vin xut sc: trong ba nm cui hc ti trng trung hc Maximiliansgymnasium Munich, ng xp hng tm trong lp gm hai mi ba ngi, xp hng ba trong lp hai mi mt ngi, v xp hng t trong lp mi chn ngi.1 Tuy nhin, ng khng phi l mt ngi sao. Nhng ng l mt sinh vin c yu mn, ng c thy c v bn b qu mn.2 Ti khng th ni ci g khin ng c bn b ca mnh yu thch, nhng da trn kinh nghim ca ring mnh, ti c th liu lnh a ra mt d on nguyn nhn khin ng c thy c ca ng qu mn. Chc chn mi thy c gio u mun c mt ngi hc tr tht s xut sc, nhng ci cn hi lng hn na l c mt ngi hc tr tin b 110%. Cu hi cha r cu tr li l lm th no mt sinh vin xut sc nhng cha gii nh ng li lm xoay chuyn nn vt l nht l khi xt ci xy ra tip sau . Planck yu thch vt l hc, nn ng tm kim s c vn ca Philipp von Jolly trng i hc Munich, ni ng vo hc. Ch yu l mt nh vt l thc nghim, Jolly khng lc quan cho lm v tng lai ca vt l hc l mt ngnh hc tr tu.
[102]

ng bo Planck rng trong lnh vc ny, hu nh mi th c khm ph ri, v ton b chuyn cn lm cn li l lp y vi ba ch trng khng quan trng m thi3 (Ti khng th no dm tng tng vic ni cu ny vi mt sinh vin hay mt sinh vin trin vng, c l bi v ton hc khng ch x l qu nhiu i tng khc nhau m cn v s v hn l mt b phn rt quan trng ca ton hc, mc d c nhng thi k v d nh hin nay khi m vn l thiu vic lm v tha nhn cng. May thay, ti bc chn ra i lc xy ra tnh trng ngc li.) Planck p li Jolly rng ng khng mun khm ph ra nhng ci mi, ng ch mun hiu ci c bit n trong lnh vc trn. C Jolly v Planck u khng sai. Hn mt th k sau, khng nhng nhng l trng m Jolly nhc ti cha c lp y, nhng hang ng ngu dt rng mnh mng vn ch c khm ph v khng nghi ng g na c nhiu l trng cha c khm ph hn c sn lng ton cu hng nm ca ph mt Thy S. Mc d Planck khng mun khm ph ra nhng ci mi, nhng ng tht s lm th - v nhng ci mi do ng pht hin ra to nn cuc cch mng v i nht trong vt l hc k t khi Newton ln u tin t bt vit bi bo ca ng. Planck hc i hc rt nhanh ng bt tay vo lm lun n tin s ca mnh lc tui hai mi tng i non nt v hon thnh n bn thng sau nhng cng trnh ca ng khng gy n tng cht no vi cc v tin bi ca ng. Lun n ca ng, v nguyn l th hai ca nhit ng lc hc, chng c tc ng g vi tng lp trn ca ngnh vt l c lc by gi. Gustav Kirchhoff, ngi khng l khm ph ra quang ph hc v c nhng ng gp quan trng cho l thuyt mch in, xem lun n l sai. Hai ngi khng l khc, Hermann von Helmholtz (ngi c kt khi nim bo ton nng lng) v Rudolf Clausius (ngi a ra khi nim entropy) cn chng bun c ti. Planck tri qua nm nm khng c danh hiu g, cho n khi cha ca ng, ngi c uy th ln ti trng i hc Kiel, gip Planck c c ch ng vo nm 1885 vi chc danh tng ng ph gio s. Khng bao lu sau , ng ginh hng nh trong mt cuc thi ca Khoa Trit hc thuc trng i hc Gottingen v bn cht ca nng lng. Cuc thi khng c gii nht; hm r rng l bi lun ca Planck c nh gi tri hn nhng bi khc nhng cha xut sc. Tuy nhin, Planck
[103]

cn ginh mt phn thng khc khng km mc d trng Gottingen khng c tn tui, nhng trng Berlin th c, v mi ng, mt ln na l chc danh ph gio s nhng mt ngi trng danh ting hn. V, tr tru thay, v tr m ng m nhn chnh l ch b li bi Gustav Kirchhoff, ngi cm thy lun n tin s ca Planck l mt sai lm. S xc minh xut hin vo nm sau . Lun n ca Planck lc ny tr thnh mt tc phm c tm quan trng c cng nhn, v ng phi cho ngi ta mn thng xuyn n mc n gn nh sp rch ri ra (y chng phi l thi k m ngi ta c th d dng sao chp v ct dn), v vo nm 1892 Planck ginh c a v gio s y ti Berlin. Chnh khong thi gian ny Planck tr nn quan tm vi bi ton a ng vo hng ng bt t.

Nhit v nh sng
Nu nh bn c l si in, hn bn tng khi bn bt mt trong nhng b si ca n, th mu sc bin i dn dn t mu sm sang mu cam sng. t nht l ci xy ra ci l si nh ti; nu l si ca bn c kh nng pht ra nhiu nhit hn ci l ca ti, bn s thy mu sc dn dn bin i sang mu trng vng vng, ri mu trng xanh. Tt nhin, nu iu xy ra, bn phi c mt ci l c bit lm. Nu kim loi ng sang mu trng vng, th n trong ngng 1.600 kelvin (2.400 Fahrenheit). Mt cun si bnh thng, lm bng st, s tan chy, v phn trn l cng th; v tt nhin cc nh sn xut phi c ch bo v m bo iu ny khng xy ra. Nhng iu ti t c th xy ra khi b si trn l chy qu lu (Ti thng kim tra vi ln xem l tt cha khi ti ri khi phng, mt trong nhng du hiu ca thi i tin b), nhng khng phi v b si b nng chy. Ngy nay, chng ta bit mu sc v nhit lin quan vi nhau nh th no, nhng vic nghin cu n tht kh. Kirchhoff, mt trong nhng ngi u tin nghin cu n, c th chng minh ci c tm quan trng c bn: mu sc khng ph thuc vo cht liu ca vt b nung hoc hnh dng ca n. Cho d bn
[104]

c mt xon st, nh b si trong l si nh ti, hoc mt si dy tungsten, nh Thomas Edison dng trong bng n in thnh cng u tin ca ng, th di mu ch ph thuc vo nhit . Mu sc c c trng bi bc sng ca sng in t m mt vt pht ra, nhng sng nhn thy di nht l mu sm, nhng nhng sng di hn na l hng ngoi, ngoi u . Bn khng ngh chng ta l nhng vt bc x, nhng tht ra c th chng ta l vt bc x - nhit c th ca chng ta thng trong ngng 310 kelvin, v phn ln nng lng nhit do c th ca chng ta pht ra nm trong vng hng ngoi, l l do chng ta c th b pht hin ra trong phng ti bi b cm bin hng ngoi. Tuy nhin, khng phi ton b nng lng pht ra bi mt vt nng bc x mt mu sc nht nh. Mu sc m chng ta thy t mt vt nng l bc sng u th ca nng lng bc x tp trung, nhng trn thc t mi vt t helium lng cho n nhng ngi sao nng nht u pht ra nng lng ca n nhng bc sng khc nhau. Cc nh vt l i ti mi lin h gia nhit v nh sng khi xt mt vt gi l vt en trng thi cn bng nhit, ngha l nhit ca n l n nh. Vt en l ci hp th hon ton v pht ra bc x in t. V d kinh in ca vt en l mt hc bc x: n l mt qu cu rng vi mt ming l rt nh; c t khng gian cho bc x qu cu l ra ngoi nn t khi n truyn ra ngoi n phn x vng vng bn trong, lm nng ng u mi ch bn trong. Mt cu hi ln ca nn vt l th k mi chn l xc nh trn l thuyt nu c th, theo kinh nghim nu cn thit ng cong biu din s phn b bc x l ra t mt vt en nhng bc sng khc nhau. Vi mi nhit , cc nh vt l d on, s c mt ng cong khc nhau. Nhng ng cong ny chng g hn l mi bn tm l thuyt. n in r rng l ln sng ca tng lai, v n in to ra bc x qua s nung nng. Bit nhng ng cong ny cho php cc k s thit k ra nhng loi n to ra nh sng ng thi lng ph nhit nng cng t cng tt. Tht vy, gia nh Siemens chi tin lp mt vin nghin cu Berlin kt hp khoa hc l thuyt vi nhng

[105]

nhu cu thc tin ca cng nghip.4 Wilhelm Wien, mt trong nhng nh khoa hc ca vin, c nhng bc xm nhp ng k vo bi ton ny. hiu nhng kt qu ca Wien, iu cn thit l hiu mt s thut ng c bn ca l thuyt sng. Ti lun thch sng gn nhng ngun nc ln, v ti sng Nam California gn Thi Bnh Dng. C cht khoan khoi khi ng bn b i dng hoc, nu nc khng qu lnh, ta ngm mnh trong v nhn nhng con sng cun ln, v vo b bin. Nhng con sng c th c c trng bi chng cao bao nhiu bin ca chng v chng v vo b bin bao nhiu ln trong mt khong thi gian cho trc tn s ca chng. Tn s sng c k hiu bng ch ci Hi Lp (c l nuy), v mu sc ca nh sng c xc nh bi tn s ca n theo n v chu k trn giy, cn gi l hertz. C mt ngng ht sc ln ca tn s ca sng in t. Sng v tuyn v sng truyn hnh c gi tr tng i thp, c hng chc hoc hng trm triu chu k mi giy. u trn ca ngng l nhng tia gamma mnh thng c to ra bi nhng v n khng l; nhng tia ny c tn s vt qu 1018 chu k trn giy. Phn ph in t chng ta c th nhn thy ch l mt phn nh ca ton b ph, tn s ca nh sng l vo c 4 1014 chu k trn giy, v tn s ca nh sng xanh l khong 7,5 1014 chu k trn giy. nh sng hng ngoi c tn s thp hn mt cht so vi nh sng ; nh sng t ngoi th c tn s cao hn mt cht so vi nh sng xanh.5 Wien tin hnh nhng th nghim ca ng trong phn xanh ca quang ph. ng pht hin thy nu T l nhit o theo kelvin v l tn s ca nh sng, th biu thc I(, T) cho cng ca nh sng pht ra tn s bi mt vt en c nung nng n nhit T c th xp x l I(, T) = A3e-B/T, trong A v B l nhng hng s dng c gi tr Wien c th xc nh bng kinh nghim. Biu thc tt cho nhng nh cng nghip ti tr ca ng; h s tha mn khi c nhng gi tr bng s m h c th s dng, nhng cc nh l thuyt s khng bao gi tha mn cho n khi h bit ti sao gi tr ca A v B li bng bao nhiu . Cho nn, v d, nu mt nh l thuyt thy con s 186.000 (hay gn bng th) trong mt biu thc, hn anh ta s t hi ti sao tc nh sng li c mt
[106]

trong biu thc , v s c pht trin mt ci ngun l thuyt gii thch n. Cng thc ca Wien c gi l nh lut bc x Wien hay php gn ng Wien n hot ng, nhng n tht s chng lm l thuyt bc x tin b thm bao nhiu.

nh lut Rayleigh-Jeans v Ci cht Min t ngoi

Cng lc Wien ang nghin cu, th bn kia Bin Bc, hai nhn vt, hun tc Rayleigh v James Jeans (sau ny l qu ngi James Jeans), ang c gng d on nhng ng cong ging nh Wien ang lm theo li kinh nghim. im xut pht ca h l khi nim s phn b u ca nng lng: quan im cho rng i vi mt h trng thi cn bng nhit, v d nh mt vt en, tng nng lng c trong h c phn chia ng u gia mi dng nng lng. Mt phn t cht kh, chng hn, c th va c ng nng tnh tin t tc m n ang chuyn ng, va c ng nng quay t cch thc n quay. Quan im ny t ra kh thnh tu trong c hc thng k,6 mang li s phn b vn tc Maxwell-Boltzmann cho cc kh tr, v chc chn n l mt gi thuyt hp l cho Rayleigh v Jeans thc hin php phn tch bc x ca h. Kt qu ca php phn tch l thuyt ca h l biu thc cho I(, T) khc v cn bn so vi m t theo li kinh nghim ca Wien. nh lut Rayleigh-Jeans, nh ngy nay n c gi th, pht biu rng I(, T) = 2(k / c2)2T, h s k l hng s Boltzmann, v c l tc nh sng. Cng thc ny c u im vt tri so vi php gn ng Wien hai phng din. Th nht, cc h s ca n l nhng hng s vt l bit, ch khng phi nhng h s c xc nh bng kinh nghim. Th hai, n khp vi ng cong cng o c cho nh sng tt hn so vi php gn ng Wien. N cn c mt nhc im ln na: n r rng l sai. Cc s k v c l c nh, v v th nu nhit T ca vt en cng l c nh, th cng I(, T) tng theo bnh phng ca tn s . iu ny c ngha l, khi tn s cng ln, th cng nh sng tn s s tng khng gii hn. iu ny r rng khng xy ra; mi ng cong cng thc t t c cc i ti mt tn s nht nh
[107]

v ri gim nhng tn s cao hn; mt thanh st nng th c mu ch khng ng thi le xanh v le tm. Nh vt l Paul Ehrenfest t cho kt qu ny mt ci tn hp dn: ci cht min t ngoi. (Nu ti c phm cht nhc s lp mt ban nhc rock, chc chn ti s t tn cho n l Ci cht Min t ngoi.) Ci cht min t ngoi m ch thc t rng khi tn s ca nh sng tng v pha t ngoi, th biu thc Rayleigh-Jeans khng nhng khng khp vi cng quan st thy m cn d on nhng kt qu ht sc l bch na. y l tnh trng lc chuyn giao th k. n giai on cho Max Planck cch mng ha ngnh vt l.

Bc vo Th gii Lng t
K t khi Kirchhoff chng minh rng cho d vt en lm bng cht g, hay hnh dng ca n ra sao l khng quan trng, cc nh vt l t do s dng bt k m hnh no m h mun. Planck chn lp m hnh h l mt tp hp gm nhng dao ng t iu ha n gin; mt l xo kim loi l mt v d tt ca mt dao ng t iu ha n gin. Cc phn t dao ng phn no ging nh cc l xo, nn tht ra chng phi l mt gi thuyt qu cng iu. Planck cn bt u cng tuyn i vi Rayleigh v Jeans; ng gi s rng nng lng pht ra bi cc dao ng t c th c bt k lng no c th o c. Vi cch tip cn ny, ng cng gp phi ci cht min t ngoi. Ri, mt ngy n, ng a ra mt gi thuyt khc mt gi thuyt m ng ni vi con trai ca ng rng ng cm thy l mt quan im mang tnh cch mng ging nh tng xy ra vi Newton hay Maxwell.7 Thay v gi s cc dao ng t c th pht ra nng lng mi mc, ng gi s c mt con s h sao cho nu mt dao ng t ang pht ra nng lng tn s , th nng lng phi l bi s nguyn ca h - h, 2h, 3h, vn vn. Gi thuyt ny c mt h qu tc th n loi tr ci cht min t ngoi bi vic t ra mt gii hn trn ln tn s ca bc x m mi vt en cho trc c th pht ra. V tng nng lng ca mt vt en phi l hu hn hy gi n l E
[108]

nn cng bc x phi c mt gii hn trn. Nu ton b nng lng trong vt en c a vo mt dao ng t (mc d kh nng rt kh xy ra) pht ra mt tn s , th gi tr ln nht c th c cho s xy ra nu E = h. Nu ng nh vy, th = E / h s l tn s cao nht xy ra; nu mt dao ng t ang pht ra nng lng bng mt bi s ca h, v d 2h, th tn s s t cc i ti E / 2h; v nu c nhng dao ng t khc ang bc x, th s lm gim gi tr ca E sn c cho bt k dao ng t no cho trc. iu c ngha l ci cht min t ngoi khng th xy ra, v ngi ta khng th thu c nhng tn s cao ty to ra ci cht . Gi thuyt ca Planck l c on, nhng n tht s cho php ng suy lun ra cng thc sau y cho cng : I(, T) = (2h3 / c2) / (ehv/kT 1). Cng thc trn c t nht ba c im thu ht. Th nht, n khng sa vo vn c nhng cng ln ty ; phng trnh ca Planck nhn mt hm s m (bin h ly tha ba) vi nghch o ca hm s m (s e ly tha bin h / kT). Hm m tng nhanh hn hm ly tha, ngha l hm Planck c mt cng cc i ti nhit T bt k no . V d, hy xt hm f(x) = x2 / 2x, n rt ging vi hm cng ca Planck. Nu chng ta bt u v th cc gi tr ca f(x) cho x = 1, 2, 3,, ta c , 2, 33/8, 4, 329/32, v sau gi tr ca f bt u gim nhanh v khng. Th hai, nu h ln hn nhiu so vi kT, th eh/kT ln n mc vic tr n cho 1 (nh mu thc trong cng thc Planck cho chng ta bit th) khng lm gim gi tr ca n bao nhiu, cho nn vi nhng tn s ny, I(, T) = (2h3 / c2) / ehv/kT. Planck lp tc nhn ra cng thc ny ging dng vi php gn ng Wien I(, T) = A3e
-B/T

(v 1 / x v x-1 l cng mt ngha). Hn na, cc h s A v B

trong php gn ng Wien, ci Wien thu c theo kinh nghim, lc ny c biu hin l hng s c ngha vt l. S A l 2h / c2, v s B l h / k. hiu ng c im thu ht th ba ca cng thc Planck, chng ta cn s dng mt kt qu t gii tch c gc gc t Nghch l Zeno. Nghch l Zeno l mt cu him hi rng lm th no mt mi tn c th i n ch ca n nu trc tin n i qua trung im ca on ng n mc tiu, ri trung im ca on cn li, ri trung im ca on cn li v c th. C v rng mi tn khng bao gi c th i ti ch ca n, v n lun lun i qua trung im ca on ng cn li. Tuy nhin, nu chng ta ngh khong cch n ch l 1, th
[109]

qung ng m mi tn i trong mi giai on ca Nghch l Zeno l trong giai on th nht, trong giai on th hai, 1/8 trong giai on th ba, vn vn. Tng qung ng i ca tt c nhng giai on ny l + + 1/8 +. Mt li gii ca Nghch l Zeno c th m rng bng cch kho st bi ton khi qut hn l tm tng ca chui hnh hc r + r2 + r3 + , trong r l mt s gia 0 v 1. Nu k hiu tng ca nhng s ny l S, th S = r + r2 + r3 + Nhn c hai v ca cng thc ny vi r ta c rS = r2 + r3 + r4 + Khi ta ly tng v hn cho S tr tng v hn cho rS, v tt c cc s hng c mt trong tng v hn rS cng c mt trong tng v hn S, nn s hng khng trit tiu duy nht S l s hng u tin r. V th S rS = r. V tri c th t nhn t, thu c S(1 r) = r. Suy ra S = r / (1 r). Trong trng hp Nghch l Zeno, r = , v chng ta th pho nh nhm khi thy S = / (1 ) = 1; mi tn tht s i ti ch ca n. Vo th k mi tm, nhng k thut gii tch, ng ch l nhng k thut do nh ton hc ngi Anh Brook Taylor ngh ra,8 c s dng thu c nhng m t tng v hn (tc l nhng biu din chui v hn) ca nhiu hm s. Tng va thy trn l mt biu din chui v hn ca f(r) = r / (1 r). Mt trong nhng hm c bn nht m biu din nh th c sn l hm m f(r) = er, n c biu din er = 1 + r / 1 + r2 / (1 2) + r3 / (1 2 3) + r4 / (1 2 3 4) + c bit, vi nhng gi tr rt nh ca r, hai s hng u tin ca chui ny, 1 + r, to nn mt gn ng cc k chnh xc cho er. Tt nhin, Planck cng nhn thc c iu ny, v trong nhng trng hp trong h nh hn kT nhiu ln, mu thc ca hm cng ca ng [1 / (eh/kT 1)] c th ly gn ng bng (1 + h / kT) 1 = h / kT. Thay kt qu ny vo biu thc ca ng cho I(, T), Planck thu c I(, T) (2h3 / c2) kT / h = (2k / c2)2T chnh l nh lut RayleighJeans! Hy ni v vic li con th ra t ci m! Vi gi thuyt cc dao ng t ch bc x nng lng theo nhng bi s nguyn ca h, Planck ngh ra mt cng
[110]

thc ph v ci cht min t ngoi v suy lun ra nh lut Rayleigh-Jeans ln php gn ng Wien trong nhng vng m c hai c bit l chnh xc cha ni ti vic khai qut ngha ca nhng h s b n trong cng thc gn ng Wien. Cho d c nhiu con th hn sm xut hin nhng xt cho cng, bn mong ch g t nhng con th ch? (B m ti c th tr li cu hi ny: khi h ging bum n Bermuda hng tun trng mt hi nm 1935, mt trong nhng ngi bn tinh nghch ca h sp xp mt cp gm mt th c v mt th ci trong phng ng ca h lm qu ci; chng ra chng mi con th khi h n Bermuda.) Nhc li rng Kirchhoff chng minh rng cho d bn thu c s cn bng nhit bng cch no, cht liu v hnh dng l khng c lin quan. Planck s dng cc dao ng t in t to ra bc x, v v th khi hng s Boltzmann xut hin t suy lun ca ng v nh lut bc x, n chng minh mt mi lin h c th gia in t hc v thuyt nguyn t lc y vn cha c chp nhn hon ton. Li bnh ca Planck vi con trai ca ng, rng ng i n mt quan nim c kh nng quan trng nh quan nim ca Newton hay ca Maxwell, tht s c tnh tin tri. y ban Gii thng Nobel a Planck vo danh sch u tin cho gii thng nm 1907 v 1908. Tht vy, ng xm nhn gii vo nm 1908 khng phi cho gi thuyt lng t nm ti trung tm ca php suy lun ca ng, m cho nhng php tnh ca ng gip xc nhn thuyt nguyn t.9 Tuy nhin, ng c nhn gii thng mi cho n nm 1918 nhng lc y gii thng c trao cho nhng ng gp ng mang li cho s tin b ca vt l hc bi s khm ph lng t nng lng ca ng.10 Tht vy, phi mt mt thi gian th cng ng vt l mi nh gi ng rng khi nim lng t nng lng tht s l ci ch lc ca thuyt Planck. Trong mt s nm, lng t nng lng n thun c xem l mt th thut ton hc va trnh ci cht min t ngoi v suy lun ra cng thc gn ng Wien v nh lut Rayleigh-Jeans di nhng iu kin thch hp. Ton hc l ngn ng ca vt l hc, nhng thnh thong mi lin h gia nhng k hiu ton
[111]

hc v th gii thc t l khng r rng. Trn l tng, ngi ta mun c nhng l thuyt ton hc to ra nhng cng thc thc dng ph hp vi th gii thc t c suy lun ra t nhng gi thuyt v nhng quan st v cch thc th gii hin hu, thay v t mt phng on mang tnh l thuyt khng c cht lin h r rng no vi th gii thc t.

Ci gi l h ny l g?
n v m mt hng s c biu din thng c th xc nh t phng trnh trong hng s xut hin. Nu chng ta nhn vo cng thc Newton cho lc hp dn, F = GmM / r2, chng hn, ta c th thy gi tr ca G c th biu din l tch ca n v khi lng nhn vi lp phng ca n v khong cch chia cho bnh phng ca n v thi gian. y l bi v lc s dng h mt c o theo kilogram (mt / giy2) v biu thc mM / r2 c o theo kilogram2 / mt2. c nhng n v ging nhau xut hin vi s m ging nhau hai v ca phng trnh, th n v ca G phi l kilogram mt3 / giy2. Lgic tng t p dng cho h phng trnh E = h i hi n v ca n dng n v nng lng n v thi gian, v gi tr tnh c ca h, s dng nhng n v ph bin lc y, l 6,62 10-27 erg-giy. Erg l mt n v nng lng; mt trong nhng v gio s vt l ca ti thng m t n xp x l lng nng lng m mt con kin cn gim mt chn ca n. Ti khng bit so snh ny chnh xc bao nhiu, nhng n cho bn khi nim rng mt erg l mt lng nng lng rt nh, nn 6,625 10-27 erg l mt lng nng lng nh khng tng tng ni. Mt erg-giy l kt qu ca s tiu hao mt erg nng lng trong mt giy. Nhng con kin c l khng gim chn ca chng, v nu chng lm th trong mt khong thi gian ngn hn ng k so vi mt giy, v xin li v gio s vt l ca ti v a s chng ta tng chng kin mt con kin lm vic lin tc y mt ht ng hay mt cht tng t no , nn hy gi s rng mt erg-giy l nng lng tiu hao con kin y ht ng i trong mt giy. Nh chng ta thy, nh sng kh kin c pht ra tn s vo c 5 1014 chu k mi giy, nn mc nng lng bc x thp nht cho nh sng kh kin
[112]

vo c h = 6,55 10-27 5 1014 = 3,28 10-12 erg. Nh vy, bn cn khong 300 t chuyn tip nh th to ra lng nng lng bng vi nng lng con kin dng gim mt chn ca n. Thi gian cn thit pht ra mt photon bin thin, nhng n vo c mt phn mi ca mt nano giy, 10-13 giy. iu c ngha l bn cn khong 3 1024 chuyn tip nh th bng vi lng sc m con kin b ra y mt ht ng i trong mt giy. Cc lng t nng lng l cc k nh trong th gii thc. nh sng dao ng tn s khong 4 1014 chu k mi giy, nn h = 6,62 10-27 4 1014 2,65 10-12. Do , bin thin nng lng ti thiu nh sng l khong mt phn bn trm t ca mt erg. Nu n ln hn ng k, n s biu hin trong th gii thc. Chng hn, a s chng ta u tng nhn thy s tt i m m bng n; khi bn nhn cng tc, mc sng gim dn t sng cc i cho n cui cng th nh sng bin mt ht. Nu hng s Planck ln hn nhiu, chng ta s khng th c s tt i m m nh vy cc loi n s khng m dn m thay vy s m i qua nhng bc nhy thy r, chng d dng c mt vi mc sng khc nhau, v d nhng ci chng ta thy bng n 50-100-10 watt, sng ca chng c iu khin bng mt cng tc ch c th chp nhn mt trong ba mc . Mt hng s Planck ln hn nhiu s mang li nhng bng n nh bng n 50-100-150 watt m t trn l mt tnh cht c hu ca bng n; s tt i m m s l khng th. Tt nhin, hng s Planck cho thy rng, trc con mt nhy (trong trng hp ny l con mt in t ch khng phi con mt sinh hc), trong th gii thc khng c s tt i m m; cng nh sng m i qua tng bc nhy, nhng nhng bc nhy qu nh - khong mt phn bn trm t ca mt erg nn mt ca chng ta cm nhn chng l mt s m i dn dn. Tht vy, chnh vic chng ta khng c kh nng cm nhn nhng s gin on nh nh th l nguyn nhn cho nhiu dng c quan trng nht trong th gii cng ngh ca chng ta; ti vi v mn hnh my vi tnh hin th nhng hnh nh hi khc nhau hng trm hoc thm ch hng nghn ln mi giy, to ra o gic chuyn ng lin tc.

[113]

S thnh tu ca thuyt lng t

Nh chng ta thy, phi mt mt khong thi gian ng k th tm quan trng ca thuyt lng t mi c nh gi y . Tht vy, ci kh bt ng l l thuyt hp dn ca Newton l thuyt ra i vo th k 17, vi khng c dng truyn thng no ngoi ngi-sang-ngi, th t, hay sch v v tp ch- li c tiu ha thnh mt nn tng khoa hc nhanh hn nhiu so vi l thuyt ca Planck, khi m chng ta c cc phng tin truyn thng gn nhanh nh nh sng. Cho n nm thn k 1905 ca Einstein th cc nh vt l mi bt u nhn ra rng gi thuyt lng t ca Planck khng ch dng li l mt th thut ton hc m thi. Vo nm , Einstein cng b ba bi bo ni ting, bi bo th nht x l vn hiu ng quang in. Hiu ng quang in ln u tin c quan st thy bi Heinrich Hertz, ngi khm ph ra sng v tuyn, nhng n c phn tch chnh xc hn bi Philipp Lenard vo nm 1902. Lenard pht hin thy vic chiu nh sng ln nhng kim loi nht nh lm sn sinh ra dng in. Lenard so snh nng lng ca cc electron trong dng in sinh ra t hai ngun sng khc nhau, mt n h quang thic v mt n h quang carbon. Mc d nh sng t c hai ngun u l hn hp nh sng nhng tn s khc nhau, nhng tn s t tri t n h quang carbon cao hn tn s t tri t n h quang thic v ng nng trung bnh to ra bi nh sng t n h quang carbon cao hn ng nng trung bnh ca nh sng t n h quang thic. Ngi ta c th ngh rng nu nh tng cng sut ca n, th nng lng ca nhng electron c to ra cng s tng ln. Tuy nhin, Lenard chng minh rng kt lun trc gic ny khng ng, v nng lng trung bnh ca cc electron ph thuc vo tn s ca nh sng dng to ra chng. Vi kt qu gy bt ng ny Lenard c trao Gii Nobel nm 1905, cng nm Einstein s dng gi thuyt lng t ca Planck gii thch n. Cn mt lng nng lng nht nh gii phng mt electron ra khi cc nguyn t kim loi. Nu tn s ca nh sng ti sao cho h (nng lng ca nh sng ) nh hn nng lng cn thit gii phng mt electron, th s khng c dng in. tng y c phn
[114]

na n nh mt ngng cn thit v d nh nhit nng chy. Mt ci h bi cha y nc si 373 kelvin c nhit lng lm tan chy st. Tuy nhin, nu bn dm mt ming st vo trong h th khng c g xy ra ht. bi v nhit trong nc khng c sn mt nhit cao tha ng. Einstein ginh gii Nobel cho vic nhn ra rng hiu ng quang in, vi s h tr ca gi thuyt lng t ca Planck, c th gii thch bng mt hiu ng ngng ging nh vy. Trong trng hp nhng ai khng ch n c s ton hc trong bi bo, Einstein gii thch n r rng. Bc x n sc, ng vit, hnh x phng din nhit ng lc hc nh th n gm nhng lng t nng lng c lp ln nhau c ln h.11 Nhng xc nhn khc xut hin sau . Vo nm 1913, nh vt l ngi an Mch Niels Bohr xut mt m hnh mi ca nguyn t. Nng lng ca mt nguyn t thng c mt gi tr nht nh, ci Bohr m t l trng thi c bn ca nguyn t . Nguyn t c th hp th nhng photon c nng lng nht nh; s hp th nh vy s lm tng nng lng ca nguyn t nhng mt ln na, ch tng nhng lng nht nh. Nh vy s a nguyn t sang mt trng thi kch thch. mt trong nhng trng thi kch thch ny, nguyn t c th pht ra nhng photon ch c nhng nng lng nht nh tng ng vi nhng tn s nht nh qua cng thc Planck E = h. Nhng tn s nht nh c ngha l nhng mu sc nht nh; v m hnh nguyn t ca Bohr gii thch mu sc trong quang ph ca nhng nguyn t khc nhau. Ging ht nh Wien pht trin mt cng thc theo li kinh nghim cho cng bc x m cng thc Planck gii thch, m hnh nguyn t ca Bohr gii thch mt cng thc theo li kinh nghim cho cc vch ph trong quang ph ca nguyn t hydrogen m nh vt l Johann Balmer pht trin. Sau ny Einstein tng vit, Khm ph ny tr thnh c s ca mi nn vt l th k 20 v gn nh tc ng ton b n s pht trin ca n k t .12 ng vit nhng li ny trong mt chng mang ta Nh Max Planck hng thp k sau nhng nm 1920 v 1930, lc gi thuyt lng t ca Planck hon ton lm thay i quan im ca chng ta v v tr, trong c bn cht lng tnh sng-ht ca nh sng v electron; tnh khng th xc nh v tr v xung
[115]

lng ca mt ht n mt mc cao ty ; v s vng vu ca nhng trng thi lng t ca cc ht, theo vic o mt ht nh hng n trng thi ca ht kia. Nhng tnh cht ny l lm n mc gn nh mt th k sau , nhng li gii thch m chng ni v v tr vn cha mang li s tha mn hon ton cho ton th cng ng vt l. C nhiu quyn sch vit v nhng hin tng ny ging nh c nhiu phn tch ht phn ny sang phn khc ca b phim truyn hnh Lost (Tht lc). Ti khuyn bn nn c mt hoc hai hoc nhiu hn trong s chng (cc quyn sch, khng phi cc phn tch khng tin khong hu kia). Nh nh thin vn hc ngi Anh, ngi Arthur Eddington tng vit, Khng nhng v tr l lng hn chng ta tng tng, m n cn l hn ci chng ta c th tng tng.13 N cn l hn c Lost.

[116]

CHNG 9 BN KNH SCHWARZSCHILD

______________

Nu nh ti c thi gian v khng gian hay nu nh c ci i loi nh s ti sinh ti mun tr thnh mt nh thin vn hc. Trong tt c cc khoa hc, n li cun ti nht c l bi v ti c th hiu tng i thoi mi c nhng bi bo mang tnh k thut v ti . Trong s tt c cc ngnh khoa hc t nhin, thin vn hc lun lun khin ti n tng ch n gn gi nht vi ton hc khi lm cng vic ngh nghip Cho n gn y, ngi ta khng th tht s tin hnh cc th nghim hoc trong ton hc hoc trong thin vn hc theo kiu ging nh ci ngi ta c th lm trong vt l hc, ha hc, hay sinh hc. Tt nhin, my vi tnh lm thay i iu , to ra cc m phng l mt phn khng th thiu ca s tin b ca thin vn hc, v s thm him v tr mang cc hnh tinh v Mt tri n cn cnh v c nhn theo kiu khng th no c c hi mt th k trc y. Tuy nhin, nhiu tin b ln trong lnh vc thin vn hc c t lu trc khi c s thm him v tr v my vi tnh hin i, v chng vn tr vng l mt chng c rnh rnh ca tm vn xa khng th tin ni ca tr tu con ngi. Mt trong nhng v d tinh t nht l bn knh Schwarzschild, ci m t l en cn li sau ci cht ca mt ngi sao. Tuy nhin, hiu y v n, trc tin chng ta cn ni v cuc i ca mt ngi sao. Vi ngoi l Mt tri, cc ngi sao hu nh xa khng th tng tng ni. V ngi sao ca chng ta - xa 93 triu dm cng khng c bit gn. Cho d
[117]

Mt tri, vi bn knh 440.000 dm, tht s c kch c bng mt qu bng chy vi bn knh khong 3 inch, th Mt tri vn cch Tri t 53 foot ( cho khp t l, khi Tri t s co xung bng mt qu BB nh). t l tht, nh sng mt 8 pht i t Mt tri n Tri t, nhng mt 4,3 nm i t Alpha Centauri, ngi sao gn chng ta nht. S dng m hnh ca chng ta, Alpha Centauri s cch Mt tri khong 2.800 dm; nu qu bng chy c t ti v tr pht bng trong Sn vn ng Dodger Los Angeles, th Tri t s nm ch t ni ngi pht bng v Alpha Centauri s nm u New Brunswick, Canada. H qu l cc nh thin vn trc nm 1950 ch c hai cng c xy dng cc l thuyt ca hnh trng sao. Th nht l mt phn tch ca bc x in t pht ra t cc sao, v th hai l s dng cc l thuyt hp dn, nhit ng lc hc, in t hc v s tng hp ht nhn a ra cc tin on v mt qu cu kh ln phi hnh x nh th no. C mt s th tht s gy kinh hong trong kh nng ca chng ta tm hiu v nhng ci xa tt nh vy.

Carl Sagan v S phn bit sao

C mt on tht au xt trong tc phm V tr ca Carl Sagan, trong ng m t s cm nhn, khi cn l mt cu b nh, ng i n th vin a phng v hi mn mt quyn sch ni v cc ngi sao.1 Ngi th th tm mt quyn sch ni v cc ngi sao in nh ca thi i v a n cho Sagan, tt nhin khng phi l ci Sagan ang tm. Ti c on ny khi quyn sch c xut bn vo nm 1980, v c mt cht bun lng rng t ngi sao nhanh chng gn lin vi s ni danh hn l vi thin vn hc. Nhng c l n c ci chng ta c th lm. Ti khng ly v, mi cho n nm 2000, v khi ti ly v, ti ly mt ngi ph n quan tm n s danh ting hn ti nhiu; khi chng ti i my bay, ti s cm theo mt bn mi ra ca t Khoa hc hay Khoa hc nc M, cn Linda th mang theo trn chuyn bay mt bn ca t Nhn dn. Ti li c v lt trang thi, ri ci khin
[118]

ti bt ng - v khng nghi ng g na, nhng ngi khc cng bt ng - l c rt nhiu s song song gia hai ngha ca t ngi sao hn trc ti vn ngh (mc d ti nhit tnh hi vng rng ngi sao s lun lun trc tin m ch mt vt th thin vn). Trc tin, ni ng ra th danh ting l g? nh ngha ti thy hp l nht l ai c cng nhn rng ri. Tt nhin, t rng ri l c phn m h, nhng ti ngh mt ngi c bit ti ng k ngoi vng quan h c nhn m anh ta hay c ta gp g s coi nh l rng. Nu bn l ngi khng chp nht, bn s thy nhng ngi cng ni ting th cng c kh nng h cm thy nhng quan im c nhn ca h c tm quan trng ln: nh vy s tng t u tin gia mt ngi sao v mt ngi ni ting l ngi sao l mt khi kh khng l qu nng, cn ngi ni ting th c xu hng tr thnh khng l. Cc ngi sao v ngi ni ting c chung hai thuc tnh quan trng na. trng c th m t mt thuc tnh. Vi mt ngi sao, trng l tc m n pht ra nng lng, hoc nhn thy (i vi chng ta) hoc l ton b. trng biu kin o nng lng nhn thy, v trng x nng k (t theo tn thit b dng o i lng ny) l ton b. Mc d n khng c nh ngha chnh xc nh th vi nhng ngi ni ting, nhng trng ca mt ngi ni ting c th m t mc c cng nhn ca ngi . Chng ta cng c th m t mu sc ca mt ngi sao, ci chng ta bit l mt du hiu ca nhit ca n. Ci tng ng cho ngi ni ting s khng phi l mu sc vt l do sc t da mang li m l s o ca nhit ng vi mc ch m cc phng tin truyn thng dnh cho ngi . C mt c s hp l s dng nhit m t nh vy, v s tng mc ch ca phng tin truyn thng lm hm nng s danh ting, nh Tiger Woods hay Mel Gibson c th chng thc. By gi chng ta c hai thang o khc nhau cho c hai loi sao: nhit v trng. By gi chng ta c th v hai th - mt cho cc ngi sao v mt cho ngi ni ting - s dng hai thang o ny lm trc honh v trc tung, v xc nh mi ngi sao hay ngi ni ting trn th tng ng bng cch chm mt im vi ta nhit v trng thch hp.
[119]

Biu nhit - trng

Chng ta c th v th ca nhit v trng, trong s cng nhn ca phng tin truyn thng to thnh trc honh v s cng nhn ca cng chng l trc tung. Trn th ny, s cng nhn ca cng chng s tng khi chng ta di chuyn ln trn, nhng s cng nhn ca phng tin truyn thng s gim khi chng ta di chuyn t tri sang phi. Cc im mi im biu din mt ngi ni ting no trn th ny khng phn tn ngu nhin khng theo khun mu no. Lc bt u, c mt s tng quan tch cc ng k gia s cng nhn ca cng chng v s cng nhn ca phng tin truyn thng ca ngi ni ting: ni chung, cc phng tin truyn thng cng cng nhn mt ngi ni ting, th cng chng cng s cng nhn, v ngc li. Mt s lng ln nhng ngi ni ting do s nm trn mt di ko t gc trn bn tri ca th - s cng nhn cng chng cao v s cng nhn truyn thng cao xung gc di bn phi s cng nhn cng chng thp v s cng nhn truyn thng thp (ng bun thay, y li ch ng tr ca a s nhng nhn vt c m t trong quyn sch ny, tr ngoi l l Albert Einstein). Nhng mi tng quan khng cht ch: c nhng nhm ln ngi ni ting c s cng nhn truyn thng cao v s cng nhn cng chng thp. Nhiu cuc bu chn cho thy mc d ph tng thng c kh nng c a tin tc mi ngy, nhng iu ng bun l phn ln dn chng khng bit tn ca ng v trong s nhng ngi nhn ra ci tn Joe Biden, th c rt t ngi nhn ra ng trn ng ph (Ti l mt ngi trong s ). Cng c nhng nhm ln ngi ni ting d dng c cng nhn bi phn ng dn chng nhng t c a tin truyn thng; nhiu nh gii tr nm trong nhm ny. S ny cng c th dng v ra cung ng s nghip ca ngi ni ting. Vi mt ngi ni ting no , chng ta c th t mt im trn th tng ng vi v tr ca ngi cho mi nm cuc i ca ngi ni ting. Sau chng ta ni cc chm li theo trt t thi gian; ng cong thu c s m t s cng nhn dnh cho ngi ni ting thay i nh th no theo thi gian. Mt s ngi ni ting, nh Marilyn Monroe, thot u xut hin gc phi bn

[120]

di ca th, ch ni ln ting tm v c cng nhn cao bi c cng chng v truyn thng, v vn , thm ch sau khi qua i lu. Chng ta c th v th tng t cho nhng ngi sao tht. th nhit trng ban u c xy dng vo thp nin th hai ca th k 20 bi hai nh thin vn hc, Ejnar Hertzsprung v Henry Norris Russell. th ny c nhit gim trn trc honh tng ng vi s dch chuyn mu sc m Boltzmann nghin cu vo cui th k 19 v trng tng trn trc tung. Ti phi tha nhn khi ln u tin ti nhn thy biu HertzsprungRussell,2 ti t hi ti sao nhit li gim khi ngi ta tin t tri sang phi. C an Mch v nc M, t nc m Hertzsprung v Russell l cng dn, u c ngn ng c t tri sang phi, v truyn thng l chia t l tng t tri sang phi trn th. Tuy nhin, mi lin h kT = h cho chng ta bit rng nhit T tng theo s tng tn s ca nh sng nhng tn s ca nh sng th t l nghch vi bc sng ca nh sng, ci c nh ngha l khong cch gia hai nh sng lin tip. Nu tn s ca nh sng tng gp i, sao cho s chu k hon chnh xut hin trong mt khong thi gian nht nh tng ln gp i, th khong cch gia hai nh sng lin tip phi gim mt na. C tn s v bc sng u l nhng cch t nhin m t nh sng, v d on ca ti l lc u Hertzsprung v Russell s dng bc sng lm trc honh. Sau , khi th hin ra, h tm thy l do i trc honh t bc sng sang tn s. Mi ngi sao tng ng vi mt im trn th, v mt khi v xong, hnh nh xut hin kch thch cc nghin cu v chu trnh sng ca nhng ngi sao. Hnh nh u tin l s xut hin ca mt di ln t gc trn bn tri ca th ko xung gc di bn phi tng t nh hnh nh m t phn trc trn biu nhit - trng ngi ni ting. Di ny c gi l dy chnh, v phn ln cc ngi sao nm trn dy chnh. Tuy nhin, c hai tng quan lin quan n dy chnh khng tn ti trn dy tng ng trong biu nhit - trng cho ngi ni ting. Khi ngi ta di chuyn xung trn dy chnh, t gc trn bn phi xung gc di bn phi, cc ngi sao khng nhng tr nn hn v sng t hn, m cn c khi lng nh hn v sng th hn. Mt ngi sao gc trn bn
[121]

tri ca dy chnh c th nng gp 60 ln Mt tri nhng cng s ch sng trong chng 10 triu nm. Tri li, mt ngi sao gc di bn phi ca dy chnh c th nh bng mt phn mi khi lng ca Mt tri, nhng c th sng dai hn 100 t nm. C mt vi nhm sao khng xut hin trn dy chnh. Chng ta gp mt trong nhng nhm ny trc y: cc sao ln trng tp trung trong mt dy song song vi dy chnh nhng di n mt khong nht nh. i khi cch pha trn dy chnh mt khong tng ng nh dy sao ln trng nm bn di n, v cng chng song song vi dy chnh, l nhng sao knh v siu knh, nhng nhm sao chng ta s tp trung ni ti trong chng ny. Ngi ta c th ln theo cuc sng ca mt ngi sao nht nh l mt ng cong trn biu Hertzsprung-Russell, tng t nh ng cong s nghip trn biu nhit - trng cho ngi ni ting. Tuy nhin, c mt khc bit quan trng gia hai biu ny. Tt nhin, tht ra chng ta khng th theo di mt ngi sao trong sut chu trnh sng ca n v mt ng cong nh th; thm ch nhng ngi sao on th nht cng c tui ln hn lch s loi ngi. Tuy nhin, chu trnh sng ca cc ngi sao hon ton xc nh c bi nhit v trng ca chng ti bt k thi im no nu chng ta tm thy hai ngi sao c cng nhit v trng, th cuc i ca chng s i theo nhng l trnh ging nhau. c trng ny rt khc vi ng cong danh ting nhng ngi ni ting c cng ta nhit v trng c th i theo nhng con ng s nghip rt khc nhau: ngi ta c th tin ln vinh quang hn na, ngi ta c th v v chy ri, v ngi th ba c th tan bin mt. Tht ra th cuc sng ca mt ngi sao hon ton c xc nh bi hai ta c s song song quen thuc trong mt hin tng trn tri t ng i ca mt vt b nm. Nu chng ta t mt khu i bc kiu c (chng g hn l mt ci ng st hn kn mt u) trn t v bn ra nhng qu n i bc c trng lng bng nhau nhng s dng nhng lng thuc n khc nhau, th lng thuc n hon ton xc nh ng i ca vin n, v khng c hai ng i no tng ng vi nhng lng thuc n khc nhau s ct nhau. Nu chng ta c th
[122]

xc nh chnh xc v tr ca mt qu n i bc ti ng mt thi im, cho d trong khng kh hay khi n chm t, chng ta bit chnh xc c bao nhiu thuc n c dng, qu i bc nm u, v n s u ti mi thi im trong thi gian (tt nhin, chng ta lun lun ni ti nhng qu n i bc bn ra t cng mt khu i bc). S tng t gia chu trnh sng ca cc ngi sao v ng i ca n i bc l kt qu ca thc t l c hai h ng cong ng cong chu trnh sng ca mt ngi sao trn biu Hertzsprung-Russell v ng cong ca qu i bc trong khng gian l nghim ca nhng phng trnh vi phn, mt loi phng trnh pht sinh trong gii tch bng cch kho st tc cc tham s bin thin ang thay i. Mt c trng ca nhiu phng trnh vi phn, trong c nhng phng trnh chi phi chuyn ng nm (ban u do Newton pht hin) v s cn bng nng lng nhng ngi sao, l cc nghim to nn mt tp hp nhng ng cong khng giao nhau. Chnh khi lng ca ngi sao xc nh trng v nhit ca n. Mt qu cu hydrogen phi c khi lng (khong 70 ln khi lng ca Mc tinh) th s co hp dn mi c th tng nhit n im s hp nhn hydrogen khi pht. C ch ng lc hc ca mt ngi sao kh n gin. Ngi sao co li do lc hp dn, to ra p sut cao ti tm ca ngi sao, mang li nhit cao ging ht nh cng thc kh l tng tin on. Nng lng chy t phn li nng ln trn b mt ngui hn, ni n bc x ra ngoi. Tht vy, qu trnh ny khng ph thuc vo s nhit hch; ci tng t s xy ra nu Mt tri c cu to t than , nh Kelvin gi thuyt khi ng chng minh rng s chy ha hc khng th duy tr Mt tri trong thi gian lu. (Chng ta tht s may mn l Mt tri khng c cu to t than , v nu ng nh vy th p sut ti li s ht sc ln, to ra nhit cao hn nhiu ti li v chng ta s b chy kh trong chc lt.) Gii hn trn i vi kch c c th c ca mt ngi sao ban u c xc nh bi Arthur Eddington, ngi tnh c rng nu mt ngi sao vo khong 120 ln khi lng Mt tri, th p sut bc x hng ra ngoi s vt qu lc hp dn hng vo trong.3 Ngi sao hoc s t n hoc tng kh khi lng gim xung di gii hn . (Mc d php tnh ny trn nguyn tc l chc chn ng, nhng vo nm 2010, c mt bi bo c cng b trong ngi sao
[123]

R136a1 c xc nh c khi lng ln hn 250 ln khi lng Mt tri.4 Nu khi lng ny c xc nhn, th tnh ton ca Eddington s phi xt li.) Tuy nhin, chng ta c th chc chn mt iu. Cc sao siu knh nhng ngi sao s ch thc l dnh ring cho nhng s phn cc , v chng l nhng ngi sao, theo li Sagan, bin chng ta thnh vt cht sao. y l nhng ngi sao th v nht chng chy nng khng th tin ni v c cuc sng cc k ngn, t nht l vi cc ngi sao. iu ny cng ging vi bn cht ca s ni ting nhng nhn vt ln ca thi i chng ta phn ln b lng qun, nhng nhng nhn vt bng chy nng-trng v cht tr - Elvis v Marilyn Monroe vn c cng nhn rng ri v tn th.

B n ln Technetium
Mt trong nhng chi tit nh hp dn nht ca vt cht sao l ci, tr khi bn l mt chuyn gia ha hc, c l bn cha bao gi nghe ni ti, mc d c th bn tng tip xc vi n, v n c s dng kh rng ri lm cht nh du phng x. Technetium lp vo mt trong ba trng trong phin bn u tin ca bng h thng tun hon lp ra bi Mendeleyev. Mt trong nhng du hiu ca mt l thuyt ln l kh nng ca n a ra nhng d on bt ng. Bng tun hon chc chn p ng yu cu ny, v Mendeleyev d on chnh xc mt s tnh cht vt l v ha hc ca nguyn t s 43, nguyn t ban u ng gi l ekamanganese, v n nm ngay bn di manganese trong bng tun hon. Ci ng khng th d on l thc t n l mt cht phng x, v lc y ngi ta cha bit n s phng x. Tht ra, khng c nhng ng v khng phng x ca technetium, v n ht sc him trn Tri t. N l nguyn t u tin c to ra bng nhng phng tin nhn to: v th mang tn technetium theo ting Hi Lp c ngha l nhn to. S tn ti ca n c pht hin, bi Emilio Segr, trong l molybdenum t mt cyclotron phng x ph thi. Ngi ta sm pht hin rng phn ln cc

[124]

ng v technetium c thi gian sng cc ngn, nhng c hai ng v c chu k bn r (thi gian mt na lng cht phng x ht) vi triu nm. Lm th no chng ta bit c mt ci nh vy l iu khin ti kh ngh lc cn nh. Ti ngh, khng th no c chuyn ngi ta i lng vng lu m o n! Cu tr li nm gii tch. Hy tng tng bn c hai thng ng technetium, mt thng cha nhiu gp i thng kia. Nu bn chng mt mnh trong mt thi gian ri sau o lng technetium mi thng, bn s thy thng th nht vn cha nhiu gp i thng th hai, mc d lng cha trong c hai thng u gim. Tc bin thin t l vi lng cht c mt. Nhng hm gii phng trnh vi phn trong tc bin thin ca mt cht t l vi lng cht c dng f(t) = N 2t/h, trong t l lng thi gian tri qua k t lc php o ban u c thc hin. N n gin l lng cht c mt ti thi im ca php o ban u (ng vi t = 0); h c gi tr dng cho nhng ci tng theo thi gian, v d nh s xm chim ca vi khun, v c gi tr m cho nhng ci phn hy theo thi gian, v d nh cc cht phng x. Gi tr tuyt i ca h l chu k bn r ca cht. Gi s ban u chng ta s dng mt my m Geiger trn mt cht phng x v pht hin thy tc nhy l 1.000 nhy mi pht. Chng ta o cht ng 100 gi sau , v pht hin thy tc nhy l 999 nhy mi pht. V tc nhy t l vi lng cht phng x c mt, nn chng ta c th gi s n gin rng n v khi lng ca chng ta c gi tr sao cho mt n v khi lng s pht ra mt nhy trn pht. Do , lng khi lng ban u ca chng ta N = 1.000 v f(100) = 999. Nhng khi 999 = f(100) = 1.000 2100/h. Nn 0,999 = 2100/h, v chng ta c th gii tm h bng cch s dng logarithm. D ta s dng logarithm thng (c s 10) hay logarithm t nhin (c s e) khng quan trng, nhng v logarithm thng c nhiu ngi bit ti hn, nn ti s s dng chng. V th, theo mt tnh cht bit ca logarithm log 0,999 = log (2100/h) = (100 / h) log 2
[125]

Nhn hai v vi h, sau chia hai v cho log 0,999 ta c h = 100 log 2 / log 0,999 = - 69.281,1 (tnh theo gi) V h c gi tr m, nn gi tr tuyt i ca n l chu k bn r ca cht ca chng ta, xp x 7,91 nm. Chng ta cn c th xc nh l cht g bng cch nhn vo bng chu k bn r; c kh nng ch c mt hoc hai cht c chu k bn r chnh xc bng 7,91 nm. Tht vy, chu k bn r rt ngn ca technetium chng t rng phn ln cc nguyn t chng ta nhn thy c sinh ra trong cc ngi sao. ng v sng lu nht ca technetium c chu k bn r khong 4 triu nm, v n c to ra t s phn hy phng x ca nhng nguyn t nng hn nhiu, nh uranium. Mi 4 triu nm, mt na lng ca n bin mt, nn sau mt t nm mt lng technetium gim mt na 250 ln. V (1/2)250 l vo c 10-76, v v c chng 1080 nguyn t trong v tr, trong s c rt t technetium, nn thc t technetium c th c tm thy trong kh quyn ca cc ngi sao gi hn mt t nm nhiu l bng chng technetium tng c sinh ra trong li sao. iu ny to nn bng chng thong qua rng kin thc ca chng ta v nhng qu trnh din ra trong li sao l chnh xc. V lun im cho rng chng ta u l bi sao ph thuc cht vo kin thc ca chng ta v nhng qu trnh ny, nn chng ta cn c s xc nhn ca nhng l thuyt ca mnh.

Nh thc nghim t nht trong lch s

trng ph thng, ti ngh l mt m t tt vi Nancy, bn cng nhm th nghim ha hc vi ti. Nhc im ln Nancy l c nng ht thuc ci thi i m ngi ta ngh rng khng nn ht, nn chng ti i ti thng nht: ti vit cc th nghim, v c nng t thuc cho ti (mt hnh vi mt dy trng ph thng m hi thp nin 1950 cn b xem l mt dy hn by gi nhiu). Ci tiu cc l nguy c b thng tht s. Ti vn nh mt ngy n khi Nancy cho 30 milli lt acid sulfiric c vo sodium bromate thay v 3 milli lt acid sulfuric long.

[126]

Kt qu l mt m my bromine mu cam qui g bt u hin ra, may thay, lc y gio vin ca chng ti dn xp tnh hnh n tha. Tuy nhin, ha ra Nancy l mt nh thc nghim tt hn nhiu so vi Wolfgang Pauli, ngi m ch cn s hin din ca ng phng th nghim c cho l c th nh hng xu n bt k th nghim no ang din ra. Nhng Pauli l mt nh vt l l thuyt xut sc, v ra mt khi nim Nguyn l loi tr Pauli gii thch c ch cho php hnh thnh cc sao ln trng. Nguyn l loi tr Pauli l mt khi nim c bn trong c hc lng t. N pht biu rng khng c hai thnh vin no ca mt h ht gi l fermion, h ht bao gm electron v quark (v nhng ht ghp thng gp ca chng, nh neutron v proton), c th c cng mt trth lng t. Mt trng thi lng t l mt tp hp nhng tnh cht lng t, mt trong s l mc nng lng. Mt h qu ca nguyn l ny l nhng electron gn nhau phi c nhng mc nng lng khc nhau. Cc electron thng chim gi nhng mc nng lng thp, nhng nu c rt nhiu electron tht s ng c gn nhau, th mt s electron phi chim gi nhng trng thi nng lng cao. Nhng electron ny to ra mt loi p sut gi l p sut suy thoi electron (ci chng ta s gp ln na trong Chng 11). Khng ging nh p sut trong nh lut Kh l tng, p sut ny l mt hiu ng c lng t, v khng nhy vi nhit . p sut ny a n nhng hiu ng th v bn trong mt ngi sao p sut suy thoi, phi hp vi p sut bc x t s nhit hch, khng li s co sp hp dn. Tuy nhin, s nhit hch cui cng dng li. mt s ngi sao, gi l sao ln trng, ci cn li thng l carbon v oxygen, chng ta sng v chng nng, v chng tr li vi lc hp dn bng p sut suy thoi electron. Tuy nhin, nhng ngi sao ln hn c th tip tc din ra s nhit hch, nhng ri chng phi dng li vi st, v s nhit hch ca st hp th nng lng ch khng to ra nng lng, nh s nhit hch ca nhng nguyn t nh hn st. Khi khng cn p sut bc x ca s nhit hch, lc hp dn nu nh ngi sao ln chin thng p sut suy thoi electron. Trong xp x mt phn mi ca mt giy, s co sp hp dn xy ra tc khong bng 25% tc nh sng. Cc electron b nn vo trong cc proton, vi kt qu l ton b ngi sao gm ton neutron. Mt vi ln khi lng mt tri lc ny b p
[127]

vo mt qu cu c l chng 10 dm ng knh. Sng xung kch sinh ra lm x toc nhng lp ngoi ca ngi sao, v mt sao siu mi xut hin trn bu tri. Trong khonh khc ny, ngi sao gii phng nng lng gp 100 ln ton b nng lng do Mt tri sn sinh ra trong sut cuc i ca n. Phn ln nng lng ny c gii phng di dng neutrino.

V ng v tr
Vt cht hu nh trong sut i vi neutrino nh nh th John Updike lu danh thin c trong bi th V ng v tr: i neutrino, cc b rt nh B khng in tch v khng khi lng V b khng chi vi ai ht Tri t , mt qu cu ngc nghch Cc b xuyn qua d nh tr bn tay Nh nhng thiu n ln l trong phng ma Nh nhng photon i qua tm thy tinh B khinh r cht kh mnh m nht B pht l bc tng kin c nht Thp lnh cm v ng thau h B lm nhc ht c V xuyn qua mi hng ro lp hc Xuyn thng anh v em! t trn cao Xuyn qua ht, b ri khng au n Xuyn qua u chng ta v i vo trong c Lc m, b c mt Nepal B kt ni ngi yu v nng thiu n T di chn ging em gi Tuyt lm sao; anh ni vng v

[128]

Updike mun ni neutrino s dy c hn nhiu nu mt tri bng n trong mt v n sao siu mi (ng lo, n khng c khi lng u). Mc d mt neutrino n l c th i qua mt hng ro ch dy mt nm nh sng m khng tng tc vi mt nguyn t ch no, nhng cc neutrino pht ra bi mt v n sao siu mi ca Mt tri ca chng ta s giu nng lng v ng c n mc bc x s tiu dit loi ngi t c li Mc tinh cch Mt tri hin nay. Tht tnh c, c mt sai st k thut nh trong bi th ca Updike cc neutrino tht ra c khi lng, mc d chng l bao nhiu. Updike qua i hi nm 2009, v tht tic l ng khng chn vit thm nhiu vn th v cc neutrino, v c mt s b n th v xung quanh chng m ti ngh l dnh cho mt nh th. C ba loi neutrino khc nhau, v r rng chng c th bin i dng loi ca chng trn hnh trnh bay.5 S bin i ging loi gia cc neutrino! Ai nn mang thng tin ny n cho cm hng ca Updike. Ci xy ra tip sau (vi sao siu mi, ch khng phi vi Updike) ph thuc vo khi lng ca ngi sao ban u. Nu ci li neutron cn li di 2,5 ln khi lng mt tri, th n tip tc tn ti di dng mt sao neutron. Mt cm3 cht liu ti tm sao neutron cn nng n 1015 pound. Lc hp dn ti b mt ca sao neutron gp 100 t ln ln ca lc hp dn trn Tri t, nhng nu ci cn li ca ngi sao di 2,5 ln khi lng mt tri th p sut suy thoi neutron s khng li lc ht sc ln ny, v ngi sao neutron s tip tc tn ti. Tuy nhin, nu ci cn li ca ngi sao gp 2,5 ln khi lng mt tri, th ngay c p sut suy thoi neutron cng khng th khng ni lc hp dn, v ngi sao bin mt khi v tr di dng mt l en. L en l mt ci tn rt hp, v n l mt vng khng gian trong lc hp dn mnh n mc ngay c nh sng cng khng th thot ra ngoi. Mc d cc l en bt u i vo nhn thc ca cng chng vo khong nm 1967, khi nh vt l John Archibald Wheeler t ra thut ng , nhng khi nim l en c t hn hai th k trc vi John Michell, ngi cho Henry Cavendish mn ci cn xon m Cavendish dng xc nh t trng v khi lng ca Tri t. Tht vy, Michell vit cho Cavendish, Nu bn knh ca mt qu cu
[129]

c cng t trng nh Mt tri vt qu bn knh ca Mt tri theo t l 500 trn 1, th mt vt ri t mt cao v hn v pha n s cn mt vn tc b mt ca n ln hn vn tc ca nh sng, v gi s nh sng b ht bi lc hp dn t l vi bn knh ca n, vi nhng vt khc, th ton b nh sng pht ra t mt vt nh vy s phn hi tr li n do lc hp dn ring ca n.6 y l mt tnh tit p l lng, v Michell khng nhng d on cc photon (tnh tit nh sng b ht bi lc hp dn) m cn ch ra mt chng mc nht nh c s ton hc ca mt l en. Tuy nhin, cng trnh ca Michell khng c ch nhiu lm, v cn n mt ngi lnh c ng qun trn mt trn Nga trong Th chin th nht mang nim hng khi tr li vi hin tng l en.

Karl Schwarzschild
Ti c may mn v hy cn qu tr lc xy ra hai cuc i chin th gii hay xung t Triu Tin, v mc d ti tui qun dch trong nhng ngy u ca chin tranh Vit Nam, nhng chnh ph M ng cho ti nghin cu ton hc hn l phc v trong qun i. Ti c d kim tra th cht (ti vt qua phn ny) v d kim tra tr thng minh Alpha ca qun i. Khi ngi st hch thy ti l mt sinh vin tt nghip ti Berkeley, ng ni ng hi vng ti lp k lc t nht l vi trung tm tuyn qun c bit . C l ng tht vng. Hai phn u ca bi kim tra l tng vng v s hc; ng nh trng i ti vt qua. Phn th ba l quan h khng gian; ngi ta cho bn xem mt s hnh th k d vi nhng ng t nt v yu cu bn chn trong mt nh dng nhiu la chn s trng ging ci g nu gp li theo nhng ng t nt . y khng phi l mt trong nhng th mnh ca ti, v s cm th khng gian ca ti khng tt cho lm. Tuy nhin, phn th ba l nh so vi phn th t, trong ngi ta cho bn xem mt cng c v yu cu bn chn xem n c dng lm g. V chng c cng c no l ci ba hay ci ca, nn ti khng chc ti c bit chng hay khng. Du sao, ti dnh phn ln thi gian ging dy chin tranh Vit Nam v nghin cu ton hc, nn ti ht sc hi lng l mnh chng phi
[130]

chng kin cnh chin tranh, v ti m bo ti s khng th ngh ra bt c ci g cho n khi ti tr v qu hng. Karl Schwarzschild th cng rn hn ti nhiu. Einstein cng b Thuyt tng i Tng qut ca ng vo nm 1915, v trong khi Schwarzschild ang trn mt trn Nga, ng khng nhng kim c mt bn sao nghin cu, m cn tin hnh nghin cu ng k na. L thuyt ca Einstein c biu din di dng mt h phng trnh vi phn (ci ti ngh l ngn ng ca v tr, v chng xut hin kh thng xuyn trong cc khoa hc), v Schwarzschild l ngi u tin gii c nhng nghim c bit cho nhng phng trnh , ri ng gi chng cho Einstein. Einstein suy ngh rt nhiu ri c nhn ng trnh by trc Vin Hn lm Khoa hc Ph, sau cho cng b chng. Bun thay, Schwarzschild qua i vo nm 1916 v chng bnh min dch b nhim phi trong khi phc v mt trn Nga. Th chin th nht ni ting ch n l cuc chin tranh cui cng trong cc bn tham chin bit r hnh ng ca nhng ngi phe bn kia. Ci cht ca Paul Ehrlich, cha ca ha hc tr liu, c ton th gii bit ti l s qua i ca mt con ngi c ng gp khng k ht cho s ci thin sc khe nhn loi. Trc s ra i ca Schwarzschild, Eddingtion ni, Chin tranh i hi gy thit hi sinh mng, v khoa hc khng c cu ri. pha chng ti, chng ti khng qun s ra i ca nh vt l Moseley, ti ngng ca ca mt s nghip ln; nay t phe ch lan n tin tc Schwarzschild qua i gia xun hoa n r ca i ng. Ci cht ca ng l mt cu chuyn bun ca s chu ng di ngy t mt chng bnh khng khip nhim phi trn chin trng, mang theo s kin ngh v lng nhn ni to ln. Th gii mt i mt nh thin vn c tr tu u hng.7 Ban u Schwarzschild trnh by cc kt qu ca ng trong khun kh ca Thuyt Tng i Tng qut, nhng ngi ta cng c th thu c quan im c bn bng vt l hc Newton n gin, nh Michell lm. bt u, hy tng tng mt khi lng M tp trung vo mt qu cu khng quay bn knh R. Nu chng ta bn mt vin n khi lng m ln t b mt ca qu cu vi vn tc v, th n s khng th thot ra khi sc ht hp dn ca qu cu nu ng
[131]

nng ca chuyn ng ca n, mv2, khng khng li th nng hp dn GMm / R do qu cu tc dng ln vin n. Tc nhanh nht m vin n c th chuyn ng s l c, tc l tc nh sng. V th, nu GMm / R > mc2, th ngay c nh sng cng khng th thot ra khi qu cu. Lu rng chng ta c th chia hai v ca bt ng thc ny cho m; nu sau khi lm vy ta gii tm R, ta thy R < 2GM / c2. Cho nn, nu khi lng M nm bn trong mt qu cu bn knh 2GM / c2, th khng c nh sng (v khng c thng tin) c th thot ra khi qu cu. i lng 2GM / c2 c gi l bn knh Schwarzschild, v b mt ca hnh cu c tm ti tm ca khi lng M v c bn knh l bn knh Schwarzschild c gi l chn tri s kin. Trong chng mc chng ta c th ni, khng c s kin no xy ra bn trong chn tri s kin, nhng v khng c thng tin t bn trong chn tri s kin i ti chng ta, cho nn c l c kh nng xa xi no c ci qui qu g ang xy ra. Khng ging nh nhng hng s khc m chng ta kho st trong quyn sch ny, n khng phi l mt hng s theo ngha cht ch ca t ny, v gi tr ca n ph thuc vo khi lng M. Bn knh Schwarzschild ca Tri t (hay, chnh xc hn, ca khi lng bng vi khi lng ca Tri t) vo khong 1 cm, v bn knh Schwarzschild ca Mt tri l khong 3 km. Cc l en thng c m t l nhng qu cu en ti qui g m chng ta tng tng l ht sc c, c hn c sao neutron nhiu ln. Mc d mt l en co li thnh mt im c mt v hn, nhng nu i lng ny cn c ngha, th mt ca nhng l en s thp n bt ng. Mt thin h c th cha c 1042 kg; nu vy th bn knh Schwarzschild ca n vo khong 1015 m. Th tch ca mt qu cu nh vy l khong 4 1045 m3, nn mt ca l en s l khong 1/4000 kg/m3, hay khong g/m3. mc nc bin, khng kh cn nng khong 1.200 g/m3, nn kh quyn c gp khong 5.000 ln mt l en c thin h. Cc l en c xy dng l thuyt kh lu, nhng bng chng cho s tn ti tht s ca chng tch ly dn trong bn mi nm tri, v ngi sao Cygnus X-1 dng nh c mi c trng cn thit cho mt l en.8
[132]

Ci qui qu g ang din ra

Ti cp phn trc rng bn knh Schwarzschild khng phi l mt hng s theo ngha cht ch ca t ny, v nhng khi lng khc nhau c bn knh Schwarzschild khc nhau. Tuy nhin, c mt bn knh Schwarzschild khin ti xem l mt hng s tuyt i, v chnh l bn knh Schwarzschild ca v tr. Hin nay c nhng c tnh kh tt cho tng khi lng ca v tr, v nu chng ta tnh bn knh Schwarzschild cho n, chng ta i ti mt con s nm gia mi v mt trm t nm nh sng. V tr c c tnh c bn knh khong mi ba hoc mi bn t nm nh sng, nn n vn nm bn trong chn tri s kin ca n v vng, c mt ci qui qu g ang din ra. Nhng v tr vn ang gin n, v mt thi im no trong tng lai, c kh nng v tr s gin n vt ngoi bn knh Schwarzschild ca n. Hay s khng nh vy? Ti nu cu hi ny trc mt s nh vt l, v cha nhn c cu tr li no tha mn. C l v tr t ti bn knh Schwarzschild ca n v bt tr li, chy ngc li sng xung kch lan ra t mt v n sao siu mi. Hay ci g khc. Ti s khng thy, nhng c l ti s sng lu tm ra xem ci g s xy ra.

[133]

CHNG 10 HIU SUT NHIT HCH HYDROGEN

______________

Khi ti hc i hc nm th nht, mt ca s nhc ng qu tn l Skeeter Davis a bi ht Tn cng th gii ln th hng hai trn cc bng xp hng bi vic nu ra mt cu hi ai on Ti sao nh dng kia c mi ta sng?1 Bi ht th hin s xt xa ca mt con tim v nt hn l nhng cu hi ln. Nhng n cng cho thy rng bn khng th tin vo cc ca s nhc ng qu hay nhng ngi vit nhc ng qu c th nu ln nhng cu hi ln. Cu hi ln khng phi l ti sao Mt tri c lun ta sng m l n ta sng nh th no. Ti tng tng ngi ta hi nh th k t thi hng hoang, nhng phi n th k 19 th vt l hc mi c c nhng cng c tnh ton cn thit tr li cu hi . Cu tr li m cc nh vt l th k 19 thu c cui cng s a n con s 0,007 m xt theo mt s phng din no th y l con s quan trng nht trong quyn sch ny. Nh chng ta s thy, ch cn con s ny nh hn cht t hay ln hn cht t, th quyn sch ny v bi ht Tn cng th gii, v tt c nhng bi ht v nhng quyn sch khc s khng bao gi c vit ra.

Nng lng mt tri

Hun tc Kelvin c l l ngi u tin i gii bi ton lm th no Mt tri tip tc ta sng t mt quan im khoa hc. ng bt u bng cch tnh cng sut do Mt tri pht ra. o nh sng mt tri ti ti chp nh kh quyn, chng
[134]

ta tm thy mi mt vung nhn 1,3 kilowatt. (Ta phi o y, thay v trn mt t, v bu kh quyn may mn thay hp th mt phn cng sut trc khi n i ti mt t, nu khng c l chng ta mc bi Bc Cc ri.) Mt tri r rng ang pht ra nng lng ng u theo mi hng, v th lc ny ta ang tnh nng lng i ti b mt ca mt qu cu c bn knh bng khong cch t Tri t n Mt tri. Khong cch xuyn tm l 1,5 1011mt, v v din tch ca mt mt cu bn knh R l 4R2, nn ta thy mt lp v cu c bn knh 1,5 1011 mt nhn c 4 (1,5 1011)2 = 3,7 1023 kilowatt nng lng t Mt tri. Cng sut l tc sn sinh nng lng; mt kilowatt l c mt kilojoule nng lng c to ra trong mt giy. Nu Mt tri sn sinh nng lng bng cch t chy mt nhin liu ha hc nh octan, th n s to ra c 300 kilojoule trn mi mol nhin liu. Khi lng Mt tri l khong 2 1030 kilogram, v octan, cht c cng thc ha hc l C8H18, c trng lng phn t 114. Cho nn mt mol octan cn nng 114 gram, hay 0,114 kilogram, v Mt tri, nu c cu to bi octan, s cha khong 2 1030 / 0, 114 = 1,75 1031 mol. Cho t chy ton b Mt tri s to ra khong 1,75 1031 300 = 5,3 1033 kilojoule, nh th Mt tri s ta sng trong 5,3 1033 / (3,7 1023) = 1,4 1010 giy. l khong 500 nm. Cho d gi s Mt tri ang t chy hydrogen theo kiu ha hc, th Mt tri s ch chy trong 50.000 nm, lp lun da trn nhng con s trn. Ngay trc th k 20, c bng chng rng Tri t tn ti trong hng trm triu nm, tuy nhin Mt tri vn c ta sng, nn n khng ta sng bng s chy bnh thng. Sau khi ch r iu ny (mc d Kelvin s dng than lm nhin liu thay v octan hay hydrogen), Kelvin tm kim mt ngun nng lng khc. ng tm thy n trong nng lng thu t th nng ca khi lng Mt tri ang bin i thnh ng nng khi n ri vo tm ca Mt tri. Nng lng ny s lm nng Mt tri trong hng chc triu nm nhng nh th vn cha tt. Vy lm th no Mt tri tip tc ta sng? Phn ln nghin cu nn tng c thit lp trong mt trong nhng thi k ho hng nht trong lch s vt l, thp nin gia 1895 v 1905, vi ba khm ph mang tnh cch mng s m ra th gii bn trong nguyn t. Nhng mnh cui cng ca cu ghp hnh s khng ri ng ch cho n ngay trc lc Th chin th hai bng n.
[135]

Gy mch mu xanh
Ging nh a s bn tr, ti khng ch lm ti sc khe ca mnh. Ngoi mt ln b bnh hen lc ba tui phi tim adrenaline, ci ln ti khng nh g ht, ti thot min vi a s bnh tt ca tr nh. Ti vn cn rut tha v amian, v sau khi khi bnh cha m a ti n thnh ph Atlantic, nn ti xem ton b tri nghim l mt bi hc. ng vy, mi nm mt ln i khm bc s, ri th mu c in kiu thp nin 1940 mt dng c tim chch mt ci l trn u ngn tay ca bn bng ci trng ta nh cy lao mc; mc d ch c vi git mu thm trn ming thy tinh xt nghim, nhng n kh chu cn hn l c vi ng tim mu rt ra khi mch mu trn cnh tay bn. V th, ti vn tng i bnh an v s cho n khi cha m ti nhn li mi mang gia nh n thm vi ngi bn c nui nga. Ti lm mt vic r rng khng tha ng khi ni vi cha m rng ti tuyt i lnh hi nhng bi hc ci nga m h dy ti lc cn nh. Con nga th ln hn ti rt nhiu v rt tht thng. Tuy nhin, ti l mt a tr bit vng li, v th khi cha m ku ti ci nga, ti leo ln mnh mt con. Mt lt sau, ti v tnh thc n t cng th hai sang cng th ba hoc th t, nn con nga bt ng chy nhanh ln v ti b trt ngi ra pha sau con nga. Ti a tay tri ra , nn chu au mt cht lc t, nhng cng sc leo ln tr li v hon tt cuc chi. Cnh tay tri ca ti chng bit v sao sng ln c m v mt dn cm gic, nn cha m a ti n bnh vin khu vc khm. Bc s chp X quang, ly n cho chng ti xem, v ni ti b gy mch mu xanh. Bn c th thy n hin hin trn phim X quang; mt ci xng trong cnh tay ca ti trng ging nh ci xy ra khi bn c ngt mt mch mu xanh, n khng ln u m b ngt thnh tng phn, vi hai on c ni li bi nhng phn mch mu b xc v b tch ra mt cht nhng vn cn dnh li. Chuyn xy ra vo u thng 6, v cnh tay ca ti phi b li trong mt thng vo ma h nng m Illinois. Ti chu au khng bao nhiu khi cnh tay cn bng kn, nhng ci thng i vi ti dng nh l di v hn. Nh Ogden
[136]

Nash (c l khng phi l nh th danh vng nht ca th k 20, nhng d dng l nh th th v nht) tng ni, Mt nim hnh phc khng g snh ni l khi bn nga v c gi.2 C l nn khoa hc hi gia th k 20 n tng hn ngy nay, v s khc bit gia nhng th m khoa hc mang vo cuc sng ca mt ngi v chuyn thng ngy ca ngi mang du n hn nhiu so vi ngy nay. Hnh chp X quang ca cnh tay ti tng phn hn vi nhng dng hng ngy v d nh sch v v xe p. Vi nm trc y, m v ca ti phi chp MRI vng vai ca b. N phc tp hn nhiu so vi hnh X quang ma qui ca mch mu xanh b gy ca ti, nhng mi ngi cn s phc tp tin ln pha trc. Hm, c rt nhiu chuyn tm pho by ra ch vi mt c click chut trn Internet. Nhng a tr khc thuc th h ca ti c l cng c s tri nghim ging nh vy, chng tht s mun bit mch mu xanh b gy lnh li nh th no. Ti tuyt i khng hng th vi chuyn cnh tay mnh ang lnh li nh th no. Ti ch mun n lnh cng nhanh cng tt ti vt i ci bc bi v tn hng nim hnh phc khng g snh ni kia. Tuy nhin, ti thy t m vi tia X: lm th no n c th chp nh, cho d l nh m m, ca ci m mt trn khng nhn thy? Khoa hc tin b t nht l trn hai trn tuyn. Mt trn tuyn gm s xut hin ca nhng li gii thch mi cho nhng hin tng bit, v d nh khi Newton gii thch s chuyn ng ca cc hnh tinh v Planck gii thch cc ng cong cng bc x. Trn tuyn kia l khm ph ra nhng hin tng mi. Philipp von Jolly, ngi tng ni vi Planck rng tt c ci cn li trong vt l hc l lp y vi ba ch trng cn thiu, phm cng lc c hai sai lm. Khng nhng vic lp y nhng chi tit cn thiu, v d nh Planck lm, m ra nhng khung tri hon ton mi khm ph, m cn c nhng hin tng mi c khm ph s i hi nhng li gii thch m nn vt l th k 19 hon ton khng c kh nng mang li. Mt trong nhng hin tng ny l ci gip bc s chn on s gy mch mu xanh ca ti chng 60 nm sau .

[137]

Mt s khm ph khoa hc l kt qu ca s may mn tnh c - chuyn Alexander Fleming khm ph ra tc dng ca m mc penicillin trong s khng nhim khun l mt v d hay3 nhng nh Branch Rickey, mt cu qun l ca i Dodgers tng ni, may mn khng t dng m c.4 Vo cui th k 19, cc nh khoa hc cha nhn thc ht bn cht ca dng in. H c mt quan im rt tt rng dng in hnh x nh th no trong kim loi v c mt quan im hp l rng dng in hnh x nh th no trong cht lng nhng hnh trng ca dng in trong cht kh c hiu bit ngho nn, v v th l mt ti nghin cu ln.

Wilhelm Roentgen
Nu nh c mt cuc c cc vo u thp nin 1890 rng ai s l ngi ginh gii Nobel u tin, th Wilhelm Roentgen chc khng c v no ht. ng b tng c khi mt trng trung hc c hi cui th k 19 v khng chu khai ra a ng bn v tranh ph bng mt gio vin trong trng. Thi trng trung hc c rt h khc khng nhng Roentgen b ra khi trng ng vo hc, m ng cn khng th tip tc theo hc bt k ngi trng no ca c hay H Lan. Ti on rng chnh quyn c khng thch ci trit l a ra hnh phc thch ng vi s vi phm. Tuy nhin, Roentgen thi hnh mc pht v cui cng ng theo hc mt trng i hc Thy S. Phi c mt o lut c thi hn nh s tr li ca phe b cu, cui cng Roentgen mi tr li gii hn lm c, ni ng tri qua c cuc i s nghip ca mnh l ging vin cc trng i hc c trc tin l Hohenheim, ri n Giessen, cui cng l Wrzburg v chng lm c g ng gi. Cho n thng 11 nm 1895. Cc khm ph khoa hc thng l kt qu ca nhng ci tin cng ngh khng c knh hin vi Anton von Leeuwenhoek s vn cn l mt ngi th dt b nh H Lan ch khng phi ngi khm ph ra th gii vi khun. Trong th k 19, cc thit b tt hn ln lt ra i, chng c dng to ra in, v nghin cu cc cht kh di p sut thp. Mt pht trin nh th l ng Crookes,5 mt ng thy tinh cha khng kh hn kn phng in cao p. in tch c to ra ti
[138]

cathode, v thnh thong c th quan st thy s hunh quang, s pht x nh sng, ti anode hoc t thnh ng thy tinh. To ra s hunh quang l mt qu trnh c phn c chng hay ch, ty thuc vo s lng ln bin s, nh loi cht kh, hnh dng ca ng Crookes, v in p phng in. Roentgen 50 tui, v qua ri ci thi Newton m t l thi i sung sc cho s pht minh, khi ng c vn may tt c mt tm giy trng barium platinocyanate, mt cht c bit s pht hunh quang di nh sng t ngoi, nm gn mt ng Crookes. ng thit t in p cho ng Crookes v barium platinocyanate pht hunh quang! Roentgen dnh ra by tun sau hon ton b mt nghin cu hin tng mi ny. Mt trong nhng ci Roentgen quan st thy l nhng tia c tc dng ln knh nh. Sau hai tun nghin cu, ng c bc nh chp tia X u tin ca bn tay ca b v Anna Bertha ca ng. Khi nhn thy khung xng ca bn tay mnh, b v ng la ln Ti va nhn thy ci cht ca mnh!6 By tun sau , khi nm 1895 sp kt thc, Roentgen cng b mt bi bo mang tiu V mt loi tia mi.7 Roentgen t tn cho nhng tia ang to ra s hunh quang l tia X X l k hiu ton hc cho ci cha bit. trang hai ca bi bo l mt m t bc nh chp tia X ca bn tay ca v ng: Nu bn tay c gi trc mn hnh hunh quang, th ci bng cho thy phn xng sm nt, vi nhng ng vin ch m nht ca vng m bao quanh.8 ng nh trng i, khm ph ny, cng vi s ha hn to ln ca n s cch mng ha ngnh y khoa, mang n nhng c hi mi tc th cho Roentgen. ng c phong gio s ti Munich vo nm 1900 chuyn ln ngch ging vin chnh v vo nm 1901 ng ginh Gii Nobel u tin dnh cho ngnh vt l. ng chi s tin nhn gii cho trng i hc ca ng, v t chi ng k sng ch vi khm ph ca ng, mc d chng c th khin ng giu to, v ng mun ton b nhn loi c hng li t s khm ph ca ng. Mc d Roentgen cng b ba bi bo v tia X t nm 1895 n 1897, nhng vo lc ng ginh Gii Nobel, bn cht ca tia X vn l ci cha r. Roentgen khng ng gp g thm cho vn ; bi bo nm 1897 l bi bo cui
[139]

cng ca ng, v khng khng tham gia tch cc vo nghin cu khoa hc trong khi Munich. n lt Max von Lauer khm ph ra bn cht ca tia X, v nhiu ngi thy thc mc ti sao Roentgen khng tip tc nghin cu sng to na. Von Lauer, ngi tng c c hi gp Roentgen trong mt toa xe la hng ba, c nhng suy ngh ca ring ng v vn . Thng ngi ta hi ti sao nhn vt ny, sau nhng thnh tu nh du thi i ca ng vo nm 1895-1896, li rt lui nh th. Nhiu l do c nu ra, mt s c phn xu nnh Roentgen. Ti xem tt c nhng l do u khng ng. Theo ti, s n tng trc khm ph ca ng khin ng b khut phc rng ng khng bao gi hi phc c na, khi y ng 50 tui ri. V mt k cng ln v t ngi ngh ti n l mt gnh nng cho ng t ti... Ci cp bch l son ra ba bi bo, ging nh Roentgen lm t nm 1895 n 1897, cho mt thp nin kh c ci g mi m bn lun.9 Ti c nhng suy ngh ca ring mnh v vn . Ti l mt ngi hm m bng chy, v c mt ngi trong lch s bng chy c th snh vi Roentgen Don Larsen, mt cu th nm bng c k lc ngh nghip l mt trn 81-91 vi mt ERA 3,78 nhng l cu th ch nm bng c mt ln trong mt ma gii quc t. C l Roentgen ging nh vy, mt cu th nh thu tuy thu c thnh tch tuyt i, nhng ch trong mt khong thi gian ngn ca i mnh. Ci Laue pht hin ra vo nm 1912 l tia X l mt dng khc ca bc x in t, c tn s cao hn nh sng nhn thy, hoc c nh sng t ngoi. Bc x nhn thy, nh chng ta lu , c tn s vo c 5 1014 chu trnh mi giy. Tuy nhin, tia X c tn s vo c 5 1018 chu trnh mi giy. Theo cng thc Planck E = h, ta c th thy tia X c nng lng gp mt nghn ln nng lng ca nh sng nhn thy. iu ny cho php tia X i xuyn qua da tht, nhng b xng hp th, to ra nh chp tia X ca bn tay b Anna Bertha v mch mu xanh b gy ca ti. N cng gii thch ti sao chng ta hn ch lng bc x tia X m mt c nhn phi chu; c mt nguy c ung th t qu nhiu bc x v nng lng cao ca tia X c th gy thng tn cho t bo.
[140]

Khm ph ra s phng x
Gn nh ng thi khi Roentgen s dng knh nh thy cc tc dng ca tia X, nh vt l ngi Php Henri Becquerel cng ang s dng knh nh nghin cu kh nng ca cc cht to ra s ln quang khi phi di nh nng mt tri. S ln quang khc vi hunh quang ch s hunh quang ch s pht x li nh sng tc thi mt bc sng khc vi bc x in t gy ra n, cn mt cht ln quang khng pht x li nh sng tc thi. Becquerel c quyn ty s dng nhiu cht liu a dng; mt trong s ny l potassium uranyl sulfate, mt mui ca uranium. Becquerel pht hin thy cht liu ny pht ln quang khi phi di nh nng mt tri nhng mt vi cht liu khc cng th. Tuy nhin, mt ngy n th chuyn bt ng xy n. Becquerel trng nhng tm knh nh t gn mui uranium nhng vn bc trong giy en v nhng ngy trc tri t nng. Becquerel ch mong tm thy nhng vt tch yu t ca s ln quang, nhng thay v ng nt ca tinh th mui uranium hin ra r nt trn knh nh, khng h phi di nh nng mt tri. Cn c nng lng to ra s ln quang. R rng chnh mui uranium ang pht ra nng lng nhng n to ra nng lng bng qu trnh no th hon ton khng r. Mt nghin cu tch cc ca qu trnh ny c thc hin bi v chng nh Pierre v Marie Curie, cng vi Becquerel h nhn Gii Nobel Vt l nm 1903 cho nhng khm ph ca h. Pierre Curie qua i trn ng ph Paris sm ut vo mt ngy ma, khi ng trt ng trn va h v b xe nga ko cn qua. Marie Curie tip tc nghin cu v khm ph ra radium, mt cht to ra nng lng cn mnh hn uranium nhiu. Vi khm ph ny, b c trao Gii Nobel Ha hc nm 1911. (B l mt trong duy ch bn nh khoa hc c nhn hai gii Nobel, v b l ngi duy nht ginh Gii Nobel thuc hai ngnh khoa hc vt cht khc nhau. John Bardeen nhn hai Gii Nobel Vt l, Frederick Sanger nhn hai Gii Ha hc, v Linus Pauling nhn Gii Nobel Ha hc v Nobel Ha bnh.)10 Marie Curie t tn cho hin tng m Becquerel khm ph ra l s phng x. B t tn cho n, nghin cu n v c l cht v nhng tc dng

[141]

ca n bnh tt hnh h b khng bao lu sau khi nhn Gii Nobel nm 1911 v cui cng th b gc ng v ci ngy nay c bit l do s phi x lu ngy.

Khm ph ra electron
Roentgen lm th nghim vi ng Crookes v nhng vt ny c s dng nghin cu nhng loi tia khc (hy nh li bi bo ca Roentgen v tia X mang tiu V mt loi tia mi). Thc t nhng tia ny c to ra trong nhng iu kin gn nh chn khng, khi cc nguyn t cch nhau nhng khong rng ln hn nhiu so vi khong cch trung bnh trong cht lng v trong cht rn, a n s tranh lun rng tng nguyn t c th c cu trc kh quan st khi cc nguyn t gn nhau. Vo nm 1838, Michael Faraday pht hin thy khi dng in chy qua mt ci ng cha khng kh vi mt rt thp, th mt cung sng xut hin ngay pha trc cathode trn ng chy v anode. C mt khong ti rt ngn pha trc cathode v l mt nh thc nghim thn trng, nn Faraday thy iu ny khong trng sau ny c gi l khong ti Faraday. Khi nhng chn khng tt hn c to ra, khong ti ko di ra, v vi s ra i ca ng Crookes, cung sng hon ton bin mt, v ngi ta thy s pht sng ti u kia ca ng. y c xem l bng chng gin tip c ci g mang in tch truyn trong ng Crookes.11 Vo nm 1897, nh vt l ngi Anh J. J. Thomson to ra bng chng c sc thuyt phc u tin rng c mt ht nh hn nguyn t hydrogen nhiu ln c kh nng mang in tch. Th nghim ca ng c thit k o t s intch-trn-khi-lng ca mt ht nh vy, nu nh n tn ti. Faraday tin hnh cc th nghim in phn cho dng in mt chiu i qua mt hp cht ha hc tch n thnh cc nguyn t thnh phn ca n v tm thy rng in-tch-trn-khi-lng ca hydrogen nhim in (ci ngy nay chng ta gi l ion hydrogen) vo khong 9,65 107 coulomb/kilogram. Th nghim ca Thomson th kho lo v phi tnh ton i s nhiu hn mt cht vi nhng nh lut
[142]

bit, nn chng ta c th di theo th nghim ca ng mt cch va sng ng va mang tnh i s. Th nghim ca Thomson gm hai bc. Trong bc th nht, ht m ngy nay chng ta gi l electron c bn t cathode vo ng Crookes. N chu tc dng ca hai lc ngc chiu: mt lc in thng ng sinh ra gia mt bn tch in dng trn v mt bn tch m di, v mt lc t nm ngang, lc ny c bit qua th nghim Oersted gy ra mt lc in thng ng. Lc in c xu hng lm lch electron theo phng thng ng, nhng khi lc in v lc t c cng ln v hng ngc nhau, th khng c s lch no ht. Gi s ht mang in tch e (ng nhm vi c s ca logarithm t nhin) v cng in trng l E, th lc in tc dng ln ht l eE. Ht chuyn ng ngang vi mt vn tc khng i v; t cc phng trnh Maxwell ta bit rng nu cm ng t l H, th lc t tc dng ln ht l evH. Khi hai lc cn bng ht tip tc chuyn ng thng th eE = evH. Phng trnh ny c th gii cho v, ta c v = E/H l vn tc nm ngang khng i ca ht. Lc t c to ra bi cc nam chm in, lc ny b tt i. Lc ny khng nh hng n chuyn ng theo phng ngang ca electron, nhng v lc ny khng c lc cn bng vi lc in, electron chu tc dng ca lc khng i eE. (Tt nhin, lc hp dn cng tc dng ln ht ht n xung, nhng ln ca lc ny qu nh so vi lc in nn chng ta c th b qua n y.) Theo nh lut II Newton, lc eE = ma, trong m l khi lng ca ht v a l gia tc ca n. Ht i c qung ng L theo phng ngang v d theo phng thng ng trc khi chm vo bn tch in dng. V vn tc nm ngang l v = E/H, nn thi gian T n i ht qung ng ngang L c cho bi L = vT, suy ra T = L/v = LH/E. Chuyn ng ca ht theo phng thng ng di gia tc khng i a l tng t vi chuyn ng ca mt vt ang ri di gia tc trng trng; cng thc bit cho qung ng s cho mt vt ri trong thi gian t l s = gt2, trong g l gia tc trng trng ti mt t, ci ta bit Chng 1. Trong trng hp ny, qung ng d m electron i theo phng thng ng c cho bi d = aT2, v n chuyn ng theo phng thng ng trong khong thi gian bng vi thi gian i qung ng ngang L.
[143]

Gi th vic tm t s in-tch-trn-khi-lng ca electron ch n thun l vn i s. T phng trnh eE = ma, ta thy t s in-tch-trn-khi-lng e/m = a/E. T d = aT2 ta thy a = 2d/T2 = 2dE2/L2H2, v v th cui cng e/m = 2dE/L2H2, trong tt c nhng i lng v phi c th o kh chnh xc. Khi thc hin tnh ton, Thomson tm thy t s in-tch-trn-khi-lng ln hn 1000 ln so vi t s in-tch-trn-khi-lng ca ion hydrogen. Cho d ng s dng cht kh no to ra nhng ht ny, th kt qu cng nh vy. C mt vi kt lun kh d khc, c Thosom nu ra trong phn trnh by th nghim ca ng. ng lm vic vi t s khi-lng-trn-in-tch m/e ch khng phi t s in-tch-trn-khi-lng e/m m chng ta suy lun trn, nhng tt nhin t s khi-lng-trn-in-tch l nghch o ca t s in-tch-trn-khilng. Thomson vit Gi tr nh ca m/e c th l do gi tr nh ca m hoc do gi tr ln ca e, hoc l s kt hp ca c hai trng hp ny. Tuy nhin, tht t tia cathode c th di chuyn m khng b cn tr qua nhng tp hp nguyn t m c thuyt phc Thomson rng nhng ht c kch c nh hn nhng nguyn t bnh thng. Hai nm sau, Thosom chng minh t s in-tch-trn-khilng bng nh vy cho nhng ht bay ra t do khi chiu nh sng t ngoi ln kim loi. Kim loi b chiu x thu in tch dng v nh sng t ngoi truyn nng lng gii phng cc electron; y l hiu ng quang in m Einstein gii thch trong nm thn k ca ng.12

E = mc2
Cng thc lin h nng lng v khi lng ni ting ca Einstein c l l thnh tu tr tu mang tnh biu trng ca nhn loi. Tht ra, ti cha tng thy bt k kho st no v ch s Q (s o cng nhn) ca n, nhng ti on rng hu nh mi hc sinh tt nghip ph thng t nht tng thy E = mc2 v nhn ra rng n c lin quan g vi nng lng, vi Einstein, hoc c hai. Biu thc ny c cng nhn l mt thnh tu siu hng ca nm thn k ca Einstein v, cng vi s khm ph ra cc ht di nguyn t, n a n s gii thch lm th no Mt tri tip tc ta sng.
[144]

Phng trnh trn pht biu n gin rng nu mt vt khi lng m bin i hon ton thnh nng lng, th nng lng E thu c l tch ca khi lng vi bnh phng ca tc nh sng. hnh dung ng lng nng lng khng l d tr trong mt khi lng nh xu, ta hy th tnh ton mt cht. Joule, n v c bn ca nng lng dng hin i ca h mt, c th nh ngha l nng lng cn thit gia tc mt khi lng 1 kg n tc 1 m/s, trn qung ng 1 m, v trong 1 s ngha l 1 J = 1 kg m/s2. Cn hn 4.000 J un nng 1 kg nc ln thm 1 kelvin (hoc 1 C), nn 1 J, t n, l mt nng lng khng ln lm. Lng nng lng gii phng bi qu bom nguyn t u tin vo c 80 terajoule, hay 8 1013 J. Tht bt ng, nh cng thc khi lng-nng lng ca Einstein cho thy, ch cn mt ng xu la, di nhng trng hp nht nh, c th l mt v khi nguy him khng km. Tc nh sng l 300.000 km/s, nn c = 3 108 m/s, v mt ng xu c khi lng khong 1 gram, hay 0,001 kg. Do , nu mt ng xu la hon ton bin i thnh nng lng, th n s mang li tng cng 0,001 (3 108)2 = 9 1013 J, hi ln hn nng lng gii phng bi v n ca qu bom nguyn t u tin mt cht. Hn mt thp k sau khi cng b E = mc2 trong ci tr nn ni ting l thuyt tng i hp, Einstein cho cng b thuyt tng i rng, l thuyt m rng thuyt tng i hp hon thin l thuyt hp dn ca Newton. S khc bit ch yu gia l thuyt ca Newton v ca Einstein l s b cong ca nh sng gn mt vt th khi lng ln nh Mt tri; nht thc ton phn nm 1919 mang li c hi cho cc nh khoa hc xc nhn thuyt tng i rng ca Einstein c bao qut hn l thuyt ca Newton hay khng. Cuc thm him tin hnh nhng php o xc nhn thuyt tng i rng c t chc di s ch o ca nh thin vn vt l ni ting ngi Anh, ngi Arthur Eddington.13 Vo nm sau , Eddington c mt bi ni chuyn trc Lin hip Anh v S tin b ca Khoa hc. Ch ca ng l lm th no Mt tri, v nhng ngi sao khc, tip tc ta sng. Eddington quan st thy mt ngi sao ang trch xut mt ngun nng lng khng l no bng nhng phng tin m chng ta cha bit. Kho d tr ny c th khng g khc ngoi nng lng di nguyn t
[145]

m, nh ta bit, c nhiu trong ton b vt cht; thnh thong chng ta m c rng mt ngy no ngi ta s bit cch gii phng n v s dng n cho mc ch ca mnh.14 ng kt lun bi ging ca ng vi s tuyn b mang tnh d bo khoa hc rng tht vy, nu nng lng nguyn t ang c s dng t do duy tr nhng l la ln ca chng, th n c th mang chng ta tin gn hn vi c m ca chng ta mun iu khin sc mnh tim tng ny cho s thnh vng ca nhn loi hoc cho s t hy dit ca n.15

Lm th no Mt tri c mi ta sng
Mc d Thomson cung cp bng chng mnh m cho s tn ti ca nhng ht tch in m bn trong nguyn t, nhng chnh cc nguyn t li trung ha in. Nh vy, phi c nhng ht tch in dng n nu bn trong nguyn t trung ha cc electron tch in m. Mc d lc u ngi ta ngh rng cc ht tch in dng v m phn b ng u trong ton nguyn t, ging ht nh nhng ht nho v du ri u trong mt mu bnh bng lan c nhn, nhng cc th nghim do Ernest Rutherford thc hin cho thy nhng ht tch in dng ny, gi tn l proton, tp trung st nhau trong ci ngy nay gi l ht nhn ca nguyn t. Vo ci nm Eddington thuyt ging v nng lng di nguyn t cn thit cp ngun cho Mt tri, Rutherford phng on rng c l c kh nng cho mt electron v mt proton kt hp thnh mt ht trung ha in. Mi hai nm sau , neutron, mt ht khng c in tch, c pht hin ra. Ht ny gip gii thch cu trc ca nguyn t helium, ht c bit c s nguyn t 2 nhng c khi lng nguyn t 4; ht nhn ca n phi cha 2 proton, c s nguyn t 2, v 2 neutron, mang khi lng nguyn t ca n ln bng 4. Vo lc Eddington c bi ni chuyn ny, ngi ta bit rng hai thnh phn chnh ca Mt tri l hydrogen, chim 71% khi lng Mt tri, v helium, chim 27% khi lng ca n. Eddington phng on rng ngun nng lng

[146]

di nguyn t c th c m ng trnh by c th thu c bi s nn cc ht nhn hydrogen vi nhau. C mt s tr ngi l thuyt cn phi vt qua. Khi lng nguyn t ca bn nguyn t hydrogen l 4 bng khi lng nguyn t ca mt nguyn t helium nhng bn nguyn t hydrogen cha bn proton v nguyn t helium th cha hai proton v hai neutron. Cn c mt cch nh hnh bn proton thnh hai proton v hai neutron. Ngoi ra, kh nng va chm ng thi ca bn nguyn t dng nh l khng th - ging nh s va chm ng thi ca bn xe t l kh xy ra. Nhng mc d nhng v tng nhau bn-xe ng thi hu nh cha tng xy ra, nhng v m nhau bn-xe th xy ra kh thng xuyn, khi hai xe tng nhau v nhng xe kia khng th trnh c vt cn v lao vo m xe ang mc kt. Mt vn na l lc y in ca cc proton, lc c ln nh chng ta bit t chng trc l ln hn lc hp dn gia chng nhiu bc ln. Tuy nhin, c kh nng di nhit cao (tng ng vi vn tc ln), cc proton s c nng lng vt qua lc y in gia chng. Vn l nhit ca Mt tri dng nh khng cho iu ny xy ra. Gii php c tm ra trong mt s tng hp kho lo cc quan nim t c hc lng t v c hc thng k, kt hp vi dng l s liu thc nghim mi. Mc d nhit trung bnh ca Mt tri khng cao cho php hai proton va chm, nhng c hc thng k mang li mt s phn b cho nhit ca cc phn t cho thy mt phn khng nh c nhit va cao tri qua mt hin tng k l gi l s chui hm lng t. Qu trnh ny cho php cc proton lao vo nhau v ri rng mt mt in tch khi mt trong cc proton bin i thnh neutron. Tng t nh s m nhau bn-xe va ni, c mt chui phn ng ht nhn, gi l dy chuyn proton-proton, to ra ht nhn ca nguyn t helium t ht nhn ca bn nguyn t hydrogen.16 Khi xy ra nh vy, mt phn nh khi lng ca cc nguyn t hydrogen b bin i thnh nng lng. Khi lng nguyn t ca hydrogen vo khong 1,00794, v khi lng nguyn t ca helium l 4,0026. Khi lng ca mt
[147]

electron l khong 0,00055, nn khi lng nguyn t ca ht nhn ca mt nguyn t hydrogen l 1,00794 0,00055 = 1,00739, v khi lng nguyn t ca ht nhn ca mt nguyn t helium l 4,0026 2 0,00055 = 4,0015. Do , khi lng b mt khi bn ht nhn hydrogen tr thnh mt ht nhn helium l 4 1,00739 4,0015 = 0,02806, v t l ht khi lng tnh trn cc ht nhn l 0,02806 / (4 1,00739) = xp x 0,007. Dy chuyn proton-proton khng phi l phng tin duy nht nh s hp nhn xy ra, mc d n gii thch cho phn ln s nhit hch xy ra trong Mt tri. C mt phng thc khc gi l chu trnh CNO, trong cc nguyn t carbon, nitrogen, v oxygen u c to ra v tc dng nh nhng b mi to ra helium t hydrogen. Qu trnh ny xy ra nhng nhit cao hn dy chuyn proton-proton, v v th xy ra him hn Mt tri, nhng tr nn quan trng hn nhng ngi sao nng hn.17

Qu cu st
C i khi ti cho rng Ian Fleming, tc gi ca James Bond, bng cch no hc c v hiu sut ca s nhit hch hydrogen. Xt cho cng, ng tng vo hc trng Eton College, mt trng t thc hng u Anh quc mc d rt khng c kh nng ti ny c dy mt cp hc nh th. Tuy nhin, James Bond khng c gi l 7, m anh ta c gi l 007. C l anh ta c gi th chng phi v lm ci g lin quan n hiu sut nhit hch hydrogen, m ch l tnh c thi. Vng, ni v mt vt l, con s 0,007 cng phi l mt s tnh c - n l mt con s may mn ch thc, v c l l con s c bit nht m chng ta ni ti trong quyn sch ny. Nhng con s khc l nhng hng s vn vt. Nh chng ta bit, hng s hp dn G l nh nhau d l y hay nhng thin h cch xa chc t nm nh sng. S Avogadro l s phn t trong mt mol cht bt k mc d khi nim mol c nh ngha sao cho s Avogadro khng th bin thin t cht ny sang cht khc. Nhng c l chng c chuyn g h trng nu nhng con
[148]

s hi khc i mt cht. Nhng mt khc, con s 0,007 khng th thay i m khng lm vn vt tr nn rt khc i. S nhit hch nh hng n nhng s bin i khc ngoi vic to ra helium t hydrogen, mc d hiu sut ca nhng bin i ny nh hn ng k so vi hiu sut to ra helium t hydrogen. y l mt ci rt hay i vi chng ta. Nu hiu sut ca nhng bin i l qu cao, th cuc i ca cc ngi sao s ngn hn nhiu, v c kh nng s khng c thi gian cho s sng tin ha. Cc giai on trong s nhit hch ht nhn ht sc nhy vi con s 0,007. Giai on u tin l dy chuyn proton-proton, khi hai proton lao vo nhau, to ra deuterium, mt ng v ca hydrogen c ht nhn gm mt proton v mt neutron, v mt trong hai proton lm mt in tch ca n v bin thnh mt neutron. Nu hiu sut thp c 0,006, th neutron v proton s khng lin kt vi nhau, deuterium s khng hnh thnh, v v tr s khng c ci g khc ngoi hydrogen. S vn c nhng ngi sao, nhng thay v l nhng c my to ra nhng nguyn t khc, chng n gin l nhng qu cu hydrogen to kch v v sinh v nh trong n lc th hai ca Kelvin nhm l gii lm th no Mt tri tip tc ta sng chng nng ln khi chng co li do lc ht hp dn, pht sng, v cui cng th ngui i v cht. Mt khc, nu hiu sut ca s nhit hch hydrogen cao c 0,008 th s qu d dng cho cc proton lin kt vi nhau. Ton b hydrogen trong v tr s nhanh chng to thnh helium v nhng nguyn t nng hn, v khng c hydrogen th s khng c nc. Chng ta c th ngh ti nhng dng sng khc c kh nng xut hin trong mt v tr nh th, nhng chng s khc rt xa vi bt c ci g m chng ta bit v chng chc chn s khng phi l chng ta.

[149]

CHNG 9 GII HN CHANDRASEKHAR

______________

Vo nm 1835, nh trit hc Auguste Comte c gng tin n ni khng nh trit hc no tng t ti. Cho n khi y, cc nh trit hc c gng phn nh nhng gii hn hiu bit ca con ngi, nhng h thng lm vic y bng cch kho st nhng cu hi lun thng, o l v c tin m h cm thy s khng bao gi gii quyt c. Comte bin son mt danh sch nhng cu hi ng cm thy khoa hc s khng bao gi c th tr li c. Mt trong nhng cu hi l xc nh thnh phn ca cc ngi sao. Nim tin ca Comte rng y l mt cu hi m khoa hc s khng bao gi c th tr li c khng phi l khng c l. Xt cho cng th vo nm 1838, Friedrich Bessel s chng minh rng khong cch n ngi sao 61 Cygni l 6 nm nh sng, mt khong cch gp gn 400.000 ln khong cch t Tri t n Mt tri, v ln hn nhiu so vi bt k con s no m trc ngi ta tng ngh ti. Tm kim ci g mt vt th xa xi nh vy dng nh l mt thch thc kinh khng. May thay, cc nh trit hc v nh khoa hc thng khng c chung sch v v bo ch, nn d on ca Comte hon ton khng c Robert Bunsen1 ch ti. L mt nh ha hc ngi c, Bunsen hp thu kin thc v nhng hp cht hu c cha arsen vo lc c danh sch ca Comte. Vic tm hiu nhng hp cht nh th t ra l mt mc quan trng trong lch s khoa hc, nhng n khng c ngha nh th trong chng 75 nm, cho n khi Paul Ehrlich s dng chng
[150]

 pht trin thuc cha bnh giang mai. Vo thi ca Bunsen, nhng hp cht nh th n thun l rt nguy him: Bunsen hng mt mt v sut cht hai ln v nhim c arsen. Lc hi phc, ng mi ngh rng s thn trng l mt phn quan trng ca lng dng cm v t b ha hc hu c chuyn sang mt lnh vc an ton hn, nghin cu vai tr ca nhit trong cc phn ng ha hc. Ngoi nhng thnh cng ln khc, nghin cu ny s a n s pht trin n Bunsen, mt dng c m mi sinh vin tng t chn vo phng th nghim ha hc u bit. Mt trong nhng ngi hc tr th h u ca Bunsen l Gustav Kirchhoff; h cng hp tc nghin cu cc phn ng ha hc hp th v pht x nh sng. Hai ngi kt hp quan im ca Thomas Young cho nh sng i qua mt khe hp vi quan im ca Newton cho nh sng i qua mt lng knh. Th l ra i my quang ph, mt trong nhng cng c quan trng nht trong khoa hc. n Bunsen c s dng un nng cht liu n pht sng, v nh sng do cht liu nng sng pht ra c cho i qua mt my quang ph li mt h vch mu trn mn nh. Ngi ta sm pht hin ra rng h vch mu ny l mt du vn tay ha hc, v mi nguyn t c h vch, hay ph, c trng ring ca n. My quang ph ha ra l mt cng c tuyt vi. S dng my quang ph phn tch nh sng ca Mt tri, Kirchhoff pht hin ra mt vch ph c trng ca nguyn t natri. V khng c natri trong kh quyn ca Tri t, v chc chn khng c natri trong chn khng gia Mt tri v Tri t, nn kt lun khng th trnh khi l: natri tn ti trong Mt tri. Sau ny ngi ta s dng k thut ging nh vy cho nh sng n t cc ngi sao, cho php thnh phn ha hc ca chng c xc nh, nhng chuyn khng din ra trong 30 nm sau d on u m ca Comte. Tuy nhin, cng trnh nghin cu ca Kirchhoff khin ng b hoi nghi khng t. ng ch ca Kirchhoff, thuc loi thc dng, hi Kirchhoff Vng trn Mt tri dng lm g c nu nh ti khng th mang n xung Tri t? Khng bao lu sau nhn xt ny, Kirchhoff nhn c mt gii thng ca nc Anh cho nghin cu ca ng, thng bng tin vng. Kirchhoff cm chng n gp ng ch ca mnh, chp thi c nhn xt y chnh l vng t Mt tri.2
[151]

Comte qua i hai nm trc khi c s pht trin ca my quang ph. Comte sai khi ni v thnh phn ca cc ngi sao, nhng trn nguyn tc th ng ng: c mt s phng din ca v tr khoa hc s khng bao gi c th xc nh c. Mt s h, v d nh thi tit ton cu, ht sc nhy vi nhng bin thin nh nn chng ta khng d g c th d bo thi tit vi chnh xc ln hn vi ngy sp ti. Vn vi nhng pht biu nh pht biu ca Comte l nh hng chnh ca vic gn cho mt ci g l khng th bit khin c t ngi c gng tm hiu n hn. Tt hn ht, ging nh Albert Einstein, l gi s rng nu chng ta c mt cu hi, ta c th tm ra mt cu tr li, v ri bt u nu ra nhng cu hi.3 Nu ti phi on, th phn ng bn tr, nu khng ni l tt c, s nu ba cu hi n gin sau y. Th nht l Con t u n?, mt cu hi m a s tr em thng bt ra qu sm i vi cha m ca chng. (Cha m ca ti, ging nh phn ng cha m khc, lng nga lng ngng khng tht s mang li mt cu tr li tha mn cho n khi ti ln 10 hoc 11 tui, khi h nm cho ti mt quyn sch cc k nhm chn ni v h sinh sn ngi. C l h mun ti chn vi vn th ti s khng lm phin h na. H ngh ng ging nh nhiu a tr cng thi, ti hc tng phn cu chuyn tht s t nhiu ngun thng tin khc nhau.) Cu hi th hai v th ba l nhng bin th trn nn cu hi cu th nht, l vn ngun gc. Bn tr quan tm n th gii ring ca chng n mc nhng cu hi u tin l hi v ci ngun ra i ca chng. Khi qu cu nhn thc ca chng m rng ra, hai cu hi khc xut hin mt cch t nhin, cu hi th hai l Th gii t u m c? v cu hi th ba l Mi th t u m c? Einstein ni ng: ba cu hi n gin ny tht s ni cm, v chng kch thch nhiu tin b quan trng nht trong nghin cu khoa hc. Tt nhin, khi nh gi nhng cng c dng trong nghin cu tr li nhng cu hi ln trong khoa hc, tht kh b qua my quang ph ca Bunsen v Kirchhoff. Nu ti phi lp mt danh sch 10 cng c khoa hc hng u, ti kh lng khng t n ln hng top, mc d knh hin vi, vi tc ng to ln ca n i vi sc khe nhn loi, c cao hn. C rt nhiu nhng danh sch top 10 nh vy: ti khng c hng th vi kin trc, nhng nu rnh ti c th duyt
[152]

web xem top 10 cng trnh kin trc quan trng nht (hoc ln nht, hoc p nht), c l ti s click chut xem. Tht vy, c mt danh sch top 10 c tm quan trng ht sc to ln trong vic tr li cu hi th hai v th ba ca ti trn, v l danh sch mi nguyn t ph bin nht trong h mt tri. Chng ta c mt danh sch nh vy nh my quang ph, thit b ngy nay cho php chng ta khng nhng xc nh ci c trong Mt tri, hay h mt tri, hay v tr, m cn xc nh n c bao nhiu na. Nguyn t Hydrogen Helium Oxygen Carbon Nitrogen Neon Magnesium Silicon St Sulfur % nguyn t 92,295 7,548 0,082 0,048 0,009 0,008 0,003 0,003 0,002 0,002

Ci c lm cho r rng t danh sch trn l hnh tinh ca chng ta ht sc c bit. Tht vy, mi s tp trung vt cht l rt khng c kh nng; xt cho cng, bn thn v tr l ht sc trng rng, vi mt trung bnh ch mt nguyn t trong mi nm mt khi khng gian. Tt nhin, lc hp dn v lc in t gip vt cht bm li vi nhau, nhng ci khin Tri t trng cn c bit hn l n khng phi l s kt tp ca hydrogen v helium vi mt cht vt cht khc. Thay vy, trong khi v tr c rt t nguyn t nng trong n, th hnh tinh ca chng ta

[153]

c kh nhiu, vi oxygen, nhm, silicon, natri, kali, calci v st u ph bin t nht ngang nga vi hydrogen trn Tri t. Mt ci ngi ta c th thy l s phn b ca nhng loi vt cht khc nhau trn hnh tinh chng ta v trong v tr quy m ln khc nhau nh th no. C th con ngi gm khong 65% oxygen v 19% carbon tnh theo trng lng. Ti cn nng 140 pound, nn c th ca ti chim khong 91 pound oxygen v 26 pound carbon (nhiu hoc t hn mt cht). Mt mol oxygen cn nng 16 gram, v v c 454 gram trong mt pound, nn c th ca ti cha 2582 mol mol oxygen, hay 1,56 1027 nguyn t oxygen. Nu vt cht trong v tr c phn b ng u, th ch c mt nguyn t oxygen trong 6250 mt khi khng gian, ngha l bn cn 9,75 1030 mt khi khng gian mi c lng oxygen bng nh trong c th bn. l mt hnh lp phng mi cnh 2,14 1010 mt 13 triu dm, gp khong 57 ln khong cch t Tri t n Mt trng. Vng, v th v tr tri qua rt nhiu bin c tp trung oxygen v carbon trn Tri t cho quyn sch ny ra i: cung cp carbon v oxygen to nn tc gi, c gi v giy in. Vic lm sng t cu chuyn ny xy ra nh th no bt u vi s pht minh ra my quang ph, v mt gn mt th k mi i ti kt lun ni ting ca Carl Sagan, Chng ta l bi sao.4 Ci n sau kt lun nm trong ci gi l gii hn Chandrasekhar.

Cn bng phn ng
Cc phn ng ha hc lin quan n s ph v v hnh thnh li cc lin kt ha hc; cc nguyn t tham gia t sp xp li thnh nhng hp cht ha hc mi. Hot ng ny c thc hin bi mt phng tin ca h thng k ton gi l cn bng phng trnh. Mt v d n gin ca mt phn ng ha hc l phn ng xy ra khi natri hydroxide, thng gi l nc kim, trn vi acid sulfuric. (Hy ng xa ra khi bn trn hai cht ny, v phn ng kh d di.) Natri hydroxide c cng thc ha hc NaOH; acid sulfuric c cng thc H2SO4 (khi ti hc ha, ti hc c cu
[154]

vn vn Willie hc ha, anh hc chng c nhiu, vi ci anh ngh H-hai-O, th l H-hai-S-O-bn). Phn ng ny c vit nh sau 2NaOH + H2SO4 Na2SO4 + 2H2O y l vit tt ha hc cho hai mol natri hydroxide phn ng vi mt mol acid sulfuric, thu c mt mol natri sulfate (Na2SO4) v hai mol nc. Mi tn cho chng ta bit chiu phn ng din ra (vt cht phn ng pha ui ca mi tn, vt cht bn thu c nm u nhn ca mi tn). Phn ng c cn bng v tng mi bn ca mi tn cho mi nguyn t tham gia l bng nhau. C mt nguyn t lu hunh mi v ca phng trnh, hai nguyn t natri, bn nguyn t hydrogen, v su nguyn t oxygen. Tuy nhin, m t ny l cha hon chnh. Ging ht nh trong th gii thc, mt s phng din ca hin tng l nm ngoi sch v, trong trng hp ny mt nhn vt quan trng, nng lng, khng c nhc ti. Mt s phn ng l thu nhit; chng cn nng lng sinh ra phn ng. Mt v d thuc loi ny m chng ta gp trong quyn sch ny cho n y l s in phn cc hp cht thnh nhng nguyn t thnh phn. V d, tch nc thnh cc nguyn t thnh phn ca n (hydrogen v oxygen), cn cung cp nng lng dng in nng. S in phn ca nc s c vit nh sau 2H2O + nng lng 2H2 + O2 lm cng vic k ton tht s, ta cn ghi r lng nng lng c lin quan, nhng chng ta s khng bn vo mc chi tit y. Nhng phn ng khc th ta nhit; phn ng to ra nng lng. Mt v d hay thuc loi ny xy ra bn trong ng c xe hi ca bn khi ethane (C2H6) kt hp vi oxygen mt nhit cao nh la ethane. Phn ng to ra nc v carbon dioxide v ti chc chn bn bit vai tr ca carbon dioxide trong vic gy ra s m ln ton cu. Khi chng ta xt lun nng lng, th phn ng trn c vit l 2C2H6 + 7O2 4CO2 + 6H2O + nng lng
[155]

Thc cht ca vn y l cc phn ng ha hc bo ton s lng nguyn t ca mi nguyn t. y l nguyn do m chuyn cc nh gi kim thut i tm hn trit hc, ci ch cn chm vo l bin cc kim loi tm thng thnh vng, tht bi v cc nh gi kim thut ch c cc phn ng ha hc trong tay. to ra nhng phn ng ht nhn, ci c th lm thay i loi nguyn t c mt, hoc l bn cn mt cng ngh n tng hn nhiu so vi k thut ca nh gi kim thut, hoc l bn cn lng nhit rt ln. Ci th nht ch bt u xut hin vo th k hai mi, cn ci th hai th ch c th tm thy ti tm ca mt ngi sao.

S tng hp ht nhn
Cu tr li cho cu hi su sc u tin ca mt a tr Ti t u m c? thng bt u vi cht p a p ng v ci din ra chn thng trc khi a tr ra i, nhng khng c nguyn t carbon th ton b vn s khng c g ni. Carbon, ging nh a s cc nguyn t khc ngoi hydrogen v helium (chng c to ra khng bao lu sau v n ln), l kt qu ca s tng hp ht nhn, mt qu trnh sn sinh nguyn t xy ra thng xuyn nht cc ngi sao. Phn ng c bit to ra carbon c gi l qu trnh b ba alpha, v n khng nhng tng t vi s tng nhau gn nh ng thi ca ba chic xe hi, m ba xe cn y ht nhau, v d nh ba chic Toyota Corollas 2006 mu xanh. Khi cn bng cc phn ng ht nhn, ngi ta khng cn bng cc ch s theo nguyn t nh trong phn ng ha hc, m theo s nguyn t (s proton c trong ht nhn) v tng s proton v neutron trong ht nhn. Nguyn t helium-4, c ht nhn gm hai proton v hai neutron, c k hiu l 4 2 He . Qu trnh b ba alpha gm mt phn ng thu nhit, trong hai nguyn t helium hp nht to ra mt nguyn t beryllium, sau l mt phn ng ta nhit, trong nguyn t beryllium hp nht vi mt nguyn t helium to thnh mt nguyn t carbon. Hai phng trnh l
4 2 4 2 8 He+ 4 2 He 4 Be 8 + He + 4 Be 12 6C + e + e

[156]

Ngoi nguyn t carbon, phn ng th hai cn to ra mt positron (s hng th hai v phi) v mt electron (s hng cui). Hai phn ng trn cn to ra tng cng chng 1,16 10-12 joule. Nng lng khng nhiu v qu trnh b ba alpha cn him xy ra hn c trng hp ba chic Toyota Corollas tng nhau (mc d v d i chiu y khng b nh hng bi vn my gia tc, thit b chc chn s lm tng xc sut ca mt va chm nh th). Ci cn kh hn na l tht ra n cn nhit vt qu 100 triu kelvin phn ng, v nhng nhit ny ch c th c c ti tm ca nhng ngi sao tht s ln. Tuy nhin, trong qu trnh v tr c nhng ngi sao nh vy nn carbon l nguyn t di do th t trong v tr. Hm lng cao ng k ca oxygen v carbon, cng vi kh nng va chm ba ht nhn him gp, lm pht sinh mt cu hi khc n gin, nhng rt ln. l mt trong nhng cu hi ln tng ti i ti li nhiu ln trong khoa hc v trit hc, v ngi ta khng th ni di l tr na: y l ti sao v tr dng nh c b tr chnh xc cho php s tin ha ca ging ngi Homo sapiens. Tht vy, chng ta thy mt v d khc ca mt s b tr tinh vi nh th - hiu sut nhit hch hydrogen. Trc nm 1952, qu trnh b ba alpha khng c bit l tn ti hay c th khng, nhng nh thin vn vt l Fred Hoyle c th tranh lun thuyt phc qua mt loi k thut chng minh phn chng rng n khng nhng phi c th, m n phi tn ti na. ng cho rng chng ta tn ti, v tn ti nh chng ta, chng ta da trn s di do carbon. Do , mi qu trnh tng hp ht nhn phi bao gm mt phng tin to ra n, v nh th cn n qu trnh b ba alpha, cho d him nh th no i na th n vn tht s xy ra. Nhng cn mt cu chuyn na. Ging ht nh hiu sut nhit hch hydrogen c b tr p cho s xut hin ca ging ngi Homo sapiens (hay t nht l s sng trn Tri t), vi carbon nguyn t cng th. Cc tnh cht ha hc ca nguyn t carbon cho php hot ng sinh ha ca dng sng ca chng ta, v cc tnh cht ht nhn ca nguyn t carbon cho php carbon tn ti vi hm lng phong ph s sng c th khi sinh. Nhng tnh cht ht nhn khng nhng cho php qu trnh b ba alpha to carbon xy ra, m
[157]

chng cn ngn chn mt qu trnh b t alpha, trong carbon hp nht vi helium to ra oxygen, xy ra vi tn sut t chy carbon. Vng, chng ta cn oxygen, nhng chng ta cn carbon trc cc dng sng tin ha trn Tri t t lu trc khi oxygen c mt trong kh quyn vi hm lng ng k. Nu phn ng to oxygen t carbon xy ra thng xuyn hn, th s c nhiu oxygen hn th, nhng chng c ci g xung quanh ta m th oxygen. Vic khm ph ra danh sch gm nhng phn ng to nn cu chuyn tng hp ht nhn l mt trong nhng thnh tu v i ca nn khoa hc th k hai mi, mc d n thng khng c cng chng bit n rng ri. Ci lng trnh chng ta t trc n nay l kh nng ti to s tng hp ht nhn trn Tri t ny. Ngay vi s kt hp hydrogen thnh helium, dng n gin nht ca phn ng tng hp ht nhn, cng i hi mt lng nng lng khng l. Chng ta c th ti to n theo kiu khng kim sot trong s n ca bom khinh kh, nhng n ch xy ra khi trc tin chng ta kch n mt qu bom nguyn t to ra nhit v p sut cn thit. N thuc loi d n kh ku gi u t cho cc ng dng cng nghip. Chng ta thu c s nhit hch di cc iu kin c iu khin trong phng th nghim, nhng ta cha lm ch c vic iu khin n vi chi ph hiu qu. Nu chng ta c th hon thin n, th chng ta s c mt ngun nng lng sch s c kh nng p ng nhu cu nng lng ca nhn loi trong hng thin nin k. Nhng nhng phn ng nhit hch cn thit to ra nhng phc hp nguyn t nng th nm ngoi kh nng ca chng ta chng i hi nhng nhit v p sut ht sc cao nn chng ch c th c to ra trong nhng ngi sao tht s to ln.

V sao mt tri c tip tc ta sng?

Ngh cho k th c v nh cc bi ht ng qu min ty tht s c th nu nhng cu hi su sc nu chng ta ngh thong mt cht. Chng ta tr li cu hi lm th no Mt tri ta sng khi chng ta trnh by qu trnh nhit ht nhn, nhng ti sao n c ta sng? Ti sao n tip tc ta sng ta sng v ta sng? Mt phn cu tr li nm hiu sut ca s nhit hch hydrogen; c rt
[158]

nhiu hydrogen trong Mt tri, v n khng hp nhn hiu qu cho lm, nn mt thi gian lu na mi s dng ht. Tuy nhin, thc t c rt nhiu hydrogen trong Mt tri ngha l lc hp dn tc dng bi lng hydrogen l rt mnh, v v lc hp dn l lc ht, nn n ang ht ton b lng hydrogen v tm Mt tri. Vy ti sao Mt tri khng co li? Chng ta bit khi cht kh nng ln, n gin n ra; v chnh s cn bng gia p sut nhit hng ra do s nhit hch hydrogen v s nn vo do lc hp dn gi Mt tri trng thi cn bng trong khong thi gian hng nm, hng thp k, hng th k, hng thin nin k, v thm ch hng triu nm. Nhng khng qu mt vi eon (mt eon l mt t nm). S nn hp dn l khng ngng ngh, v cho ngi sao tip tc ta sng, n phi tm mt cch tc dng mt p sut hng ra cn bng vi s nn . Vy khi ngi sao hp nht hydrogen thnh helium th vn c gii quyt chng? Nh chng ta thy, cn c bn qu trnh hp nhn khc na; nu khng th carbon s khng bao gi c to ra. Tuy nhin, hp nhn helium th kh hn hp nhn hydrogen rt nhiu. hp nhn hydrogen, cn mang cc nguyn t hydrogen n gn nhau thng ro th Coulomb, lc y pht sinh khi electron trong mt nguyn t hydrogen c mang n gn electron trong mt nguyn t hydrogen khc. Chng ta thy trong mt chng trc y rng lc y in gia hai electron mnh gp 1039 ln lc ht hp dn gia chng. thng lc y ny i hi nhit cc k cao; qu trnh tht s nh cc electron thng hng ro Coulomb khng phi l s p dng n gin cho chng lao vo nhau tc cao, m qua mt qu trnh c lng t tinh vi hn gi l s chui hm lng t. S chui hm lng t xy ra bi v cc electron tht ra khng phi l nhng ci chm di chuyn nhanh nh chng thng c hnh dung. Tht vy, mt kin hay cho rng tht ra chng ai tht s bit electron chnh xc l ci g c; m t tt nht m chng ta c cho mc ch tnh ton l mt cu trc ton hc gi l mt hm xc sut. Cc electron khng tht s c mt v tr r rng trong khng gian ging nh mi th trong th gii v m. Cho d electron l ci g, chng ta c th ni chng c kh nng nht nm u, nhng tht ra th chng c th mi

[159]

ni v nhit cng cao, chng cng c kh nng nhng ni khc v d nh pha bn kia ca hng ro Coulomb. Cc nguyn t nng hn c nhiu electron hn, v th lc y in gia cc nguyn t nng ln hn lc y in gia cc nguyn t hydrogen. iu ny c ngha l cn c nhit cao hn na lm cho cc nguyn t chuyn ng vi tc ln cho cc electron ca chng c th chui hm qua hng ro Coulomb. Cch duy nht c nhit cao nh th l vi sc nn ln hn do lc hp dn iu ny s c xu hng xy ra bi v mi ln hai hydrogen hp nhn thnh mt nguyn t helium, th tng s nguyn t gim i mt. Khi ton b hydrogen hp nhn thnh helium, ch mt phn rt nh ca khi lng bin i thnh nng lng con s 0,007 biu trng cho hiu sut nhit hch hydrogen nhng s nguyn t gim i mt na. Lc nn hp dn c tc dng giam cm nhng nguyn t ny trong mt khng gian nh hn khin cc nguyn t nng ln. Nu ngi sao lc ban u ln, th s c helium cho php sc nn hp dn nng nhit n im ti s hp nhn helium c th bt u. V cu chuyn c th lp li. Sau khi ton b helium hp nhn, khi lng th gn nh vn bng lc bt u hp nhn helium, nhng s nguyn t th t hn. Sc nn hp dn buc nhng nguyn t ny chim gi mt th tch nh hn na, lm ngi sao tip tc nng ln, v di nhng iu kin thch hp, cho php s hp nhn ca nhng nguyn t nng hn. Tuy nhin, tnh nhanh chng ca qu trnh ny khng t l thun. S hp nhn helium thnh carbon din ra nhanh hn nhiu so vi s hp nhn hydrogen thnh helium. iu ny gii thch ti sao mt thi gian lu nh th cho s sng tin ha, bi v cn mt thi gian di cho hydrogen hp nhn thnh helium t nn tng cho s hp nhn helium thnh carbon s cho php s ra i ca s sng. N cng gii thch ti sao s sng c c hi tin ha: bi v mt khi c mt hnh tinh vi rt nhiu carbon quay xung quanh mt ngi sao ging nh Mt tri, th hiu sut ca s nhit hch hydrogen thnh helium cho php ngi sao n nh trong hng eon.
[160]

Tht vy, chu trnh sng ca mt ngi sao tht s s, mt ngi sao vi khi lng gp hai chc ln khi lng Mt tri, ging nh mt v kch vi nhng tnh tit cng ngn hn na khi s cng thng kch tnh tng dn. mt ngi sao nh vy, cn khong mt t nm cho hydrogen hp nhn thnh helium, nhng ch cn khong mt triu nm cho helium hp nhn thnh carbon v oxygen. V c l mt khong 100.000 nm cho carbon hp nhn thnh neon v magnesium. Oxygen chy thnh silicon v sulfur trong hai mi nm, v silicon v sulfur chy thnh st trong mt tun! Tc xy ra khc nhau ca nhng qu trnh ny li ngi sao trng nh mt bnh nhiu lp: mt li st nng nm bn di mt v cu silicon v sulfur. Khi chng ta tin v pha b mt ca ngi sao, chng ta tun t gp nhng lp v cu ngui hn: neon v magnesium, sau l carbon v oxygen, n helium, v ngoi cng l hydrogen. Ci xy ra tip sau ha ra l mt cu chuyn li k, c gii on bi mt c nhn xut sc Subrahmanyan Chandrasekhar, bn b v ng nghip thng gi bng ci tn quen thuc hn l Chandra.

Chandra
Mt s v gio s, nh Isaac Newton, ni tht l rt nhm chn, h ging thao thao bt tuyt trong nhng cn phng trng khng hoc gn nh l trng khng. Mt s v gio s, nh Ludwig Boltzmann, th rt ho hng v c sinh vin yu thch. Mt s v gio s trng thn b lm sao y, h tht li lc nhng khng th vi ti c. Ti c mt v gio s nh th, Shizuo Kakutani, ng dy kha ton phn tch ti Yale, v ti s chng c g bt ng nu trn thc t ai tng hc i hc m cn nh mt v gio s nh th, cho d h hc ton, lch s hay vn chng. Chandrasekhar r rng l mt v gio s nh th, v chng c hn ly mt ngi hc tr Carl Sagan sau ny cn nh li. Chandra thuyt trnh ti mt hi tho chuyn . Ba mt ca phng hc u c bng en trn , ton b c lau sch s khi Chandra bt u bi ging ca ng. Trong khi thuyt ging, ng lp y c ba ci bng vi nhng
[161]

phng trnh, vit gn gng bi bn tay kho lo ca ng, nhng phng trnh quan trng u c ng khung v nh s nh th chng c vit cho mt bi bo sp ng vy. Khi bi ging ca ng kt thc, Chandra chng tay xung bn, i mt v pha khn gi. Khi ch ta mi nu cu hi, ai trong hng gh khn gi ni, Tha gio s Chandrasekhar, ti tin rng, trn bng... xem no... hng th 8, hng 11, ti cho rng gio s vit sai du. Chandra tuyt i bnh thn, ng khng thm nhn xt g, v cng chng ngoi u nhn li phng trnh nu trong cu hi. Sau vi khc im lng ngng nghu, v ch ta ni, Tha gio s Chandrasekhar, ng c cu tr li cho cu hi ny khng? Chandra p, khng phi l mt cu hi, l mt pht biu, v pht biu sai ri, ng ni tnh b m chng thm nhn ai.5 Mt cu chuyn nh th c th mang li n tng mt v hc gi mu lnh, xa ri, khng quan tm n hc tr ca mnh. Nhng c nhn nh th cng c mt mi khoa vin thc t, nht l nhng vin hc thut tp trn nhng Chandrasekhar khng nm trong s h. Trong phn ln s nghip ca mnh, Chandrasekhar sng Williams Bay, Wisconsin gn i thin vn Yerkes v i Chicago dy lp ca ng, lp ti c lc ch c hai hc tr thi. Chng ng i dy xp x 100 dm, nhng n tht ng gi: khi Gii Nobel Vt l cng b vo nm 1957,6 n c trao cho Chen Ning Yang v Tsung-Dao Lee hai ngi hc tr trong lp hc . Chandrasekhar cng ginh Gii Nobel, nhng mi n nm 1983.7 ng l ch i qu lu cng trnh m ng git gii thng bt u t khi ng cn nin thiu! Vo thp nin 1920, cc nh thin vn vt l c th tnh ra mt ngi sao trng m gi l Sirius B, mt ngi sao ng hnh vi sao Thin Lang Sirius ni ting, c mt t trng ht sc cao, gp hn mt triu ln t trng ca Mt tri. Kt qu ny gy thch vi cc nh thin vn hc thi k y bi v cc nguyn t khng th no b n t trng nh th m vn cn gi dng thc l nguyn t na. Nhng t trng nh th ch c th thu c nu cc nguyn t b nn n mc cc electron khng cn lin kt vi ht nhn na, cho nn ci tng l mt ngi sao c cu to t cc nguyn t tr thnh mt ngi sao c cu to t nhng ion tch
[162]

in dng bao xung quanh l bin electron b nn cht. Nh chng ta thy mt chng trc, khi cc electron qu gn nhau, c hc lng t i hi chng phi tc dng mt loi lc c bit gi l p sut suy thoi electron. Nguyn l loi tr Pauli m t lm th no khng c hai ht c cng mt trng thi lng t; trong trng hp ny, iu c ngha l mt s electron trong bin nn b p vo nhng trng thi nng lng rt cao v v th c vn tc cc ln. Nng lng ny cp cho ngi sao khng li lc hp dn gy co li. Mt sao ln trng tiu biu c khi lng chng bng khi lng ca Mt tri, nhng khi lng b nn vo mt th tch bng kch c ca Tri t. S khm ph rng p sut suy thoi electron c th cho php sao ln trng c t trng trc nay cha tng c c thc hin bi Ralph Fowler vo nm 1926.8 n lt Chandrasekhar, mt sinh vin xut sc kh b tng tng ni, lc cha 18 tui ng c nhng bi bo mc nghin cu, ng thy bi bo ca Fowler khng xt n nhng hiu ng tng i tnh s xy ra khi cc electron chuyn ng nhng tc cc cao. Ci Chandrasekhar pht hin khi ng p dng phng php tng i tnh ca mnh cho cng trnh ca Fowler khng ch n thun l sa sai: n ht sc bt ng. Chandrasekhar tm thy mt gii hn trn chc chn cho khi lng ca mt sao ln trng, hay bt k vt th no c cu to gm vt cht suy thoi electron. Chandrasekhar, khi y l nghin cu sinh ca Fowler, m t nhng kt qu ca ng trong mt bi bo mang ta Khi lng ti a ca sao ln trng l tng.9 Khi lng ti a ph thuc vo mt vi hng s vn vt c trnh by trong tp sch ny: hng s hp dn, tc nh sng, v hng s Planck, v s nucleon (proton v neutron) trn electron c trong ngi sao. Gi tr hin i c chp nhn ca gii hn Chandrasekhar l xp x 1,4 ln khi lng ca Mt tri.10 Kt qu ny thu c trong khi ng ang i trn mt con tu hi nc t n sang Anh v trc nm ng trn 20 tui!11 Kt qu khin Chandrasekhar mu thun vi ngi Arthur Eddington, mt trong nhng nh thin vn vt l li lc ca thi k ng. Lun c c tc ng ln i vi s nghip
[163]

ca Chandrasekhar. Lc y, mt trong nhng bi ton ln ca ngnh thin vn vt l l xc nh chu trnh sng ca cc ngi sao. Eddington dnh phn ln s nghip ca ng cho bi ton , ng tin rng giai on sao ln trng l s phn cui cng ca mi ngi sao, cho d n ln bao nhiu chng na. Mu thun i n i u to mt cuc hp ti Hi Thin vn hc Hong gia vo thng 1 nm 1935. Chandrasekhar ln Eddington u c gi bi ng, nhng Eddington cn c mi pht biu vi li. Di y l nhng li pht biu ph hoi ca ng: Fowler s dng cng thc bnh thng [ gii bi ton ]; Chandrasekhar th s dng cng thc tng i tnh c chp nhn trong 5 nm qua, chng minh rng mt ngi sao c khi lng ln hn mt gii hn M nht nh vn l mt khi kh hon chnh v khng bao gi c th ngui i. Ngi sao tip tc bc x v bc x, v c tip tc co li cho n khi, theo ti, n c bn knh cn vi km, khi lc hp dn tr nn mnh gi ly bc x, v cui cng ngi sao c th tm thy s bnh yn. Tin s Chandrasekhar thu c kt qu ny trc y, nhng anh ta nhc li n, trong bi bo mi y ca anh; v khi trao i vi anh ta ti i n kt lun rng y hu nh l mt s rt gn v l ca cng thc suy thoi tng i tnh. Nhng yu t ngu nhin khc nhau c th can thip cu ly ngi sao, nhng ti mun c mt s bo v tt hn th. Ti ngh s phi c mt nh lut ca T nhin ngn cn mt ngi sao hnh x theo kiu v l nh vy! Nu ta xt suy lun ton hc ca cng thc suy thoi tng i tnh nh nu trong cc bi bo thin vn, th ta chng tm thy sai st no [ y Eddington ang nn xng Chandrasekhar]. Ta phi nhn su vo c s vt l ca n, v y chng phi l trn mc ng vc na. Cng thc xy dng trn mt s kt hp ca c hc tng i tnh v thuyt lng t phi tng i tnh, v ti khng xem a con ca mt s hp hn nh th l con trong gi th. Ti cm thy hi lng rng cng thc hin nay da trn l thuyt

[164]

tng i mt phn, v nu l thuyt c hon chnh cc hiu chnh tng i tnh b sung, th chng ta s tr li vi cng thc bnh thng.12 Trong khi Eddington khng xoy vo chnh xc ca nhng suy lun ca Chandrasekhar, ng mun m ch rng Chandrasekhar phm mt sai lm cn bn c s vt l i ti mt kt lun r rng v l nh vy. Chandrasekhar ri cuc hp vi s chn nn cc . Xt cho cng, Eddington l mt nhn vt lo lng trong lnh vc trn, cn Chandrasekhar vn thuc hng tiu tt. ng bt u trao i vi nhiu nh vt l c tn tui thi k y xem ng hay Eddington phn tch ng tnh hung t quan im vt l. Sc nng chn l nghing v pha Chandrasekhar. Nh nh vt l li lc Rudolf Peierls nh li, Ti khng bit c nh vt l no chng thy r rng l Chandrasekhar ng trong khi s dng thng k Fermi-Dirac tng i tnh, v ai m khng thy sc trc tuyn b trng trn ca Eddington, nht l t tc gi [Eddington] ca mt quyn sch gio khoa ni ting v thuyt tng i. V th, khng phi l chuyn nghin cu gii bi ton, m l chng i Eddington.13 i vi Chandrasekhar, chng i Eddington khng c ngha l gy chin. Trong sut trn chin , ng v Eddington vn gi c quan h c nhn thn mt y khng phi l chuyn thu dt. Nh li thi k ny, Chandrasekhar nhn xt, Chuyn khng bao gi khin ti ngng knh trng ng... Ti cha tng c cm gic mnh s ngh ni chuyn vi ng... Vo ma xun nm y (ngay sau cuc hp ca Hi Thin vn hc Hong gia), chng ti cng p xe bn nhau v Eddington r ti i xem trn u tennis Wimbledon.14 Tht ra, ci tnh thn thin khin Chandrasekhar sng ha ng. ng c th ra n st th ch - s ng h ca nhng nh vt l hng u th gii l s xc minh ca cng trnh nghin cu ca ng. Nhng ng cm thy Eddington n c, nn gt sang bn nghin cu ca ng v sao ln trng cng Eddington nghin cu nhng vn khc, v trnh khin bn b ca ng thy ngi. Khi Eddington qua i vo nm 1944, Chandrasekhar dnh cho Eddington nhng li truy iu nh sau:

[165]

Ti tin rng nhng ai tng quen bit Eddington u s ng rng ng l mt con ngi chnh trc nht. Ti khng tin rng, chng hn, ng tng c ngh khc nghit vi ai. l l do khin ngi ta d bt ng vi ng v nhng vn khoa hc. Bn c th lun chc chn rng ng s khng bao gi nh gi sai v bn hoc ngh xu v bn v chuyn .15 Nhng Chandrasekhar khng b qua lun vn . Khi cc pulsar c khm ph vo thp nin 1960, Chandrasekhar tr li nghin cu cu trc sao trong mt n lc nhm nghin cu s hot ng ca chng, tip tc cng trnh ng bt u gn ba thp nin trc . Vo nm 1983, Chandrasekhar l mt trong hai nh vt l cng nhn Gii Nobel Vt l; mc d s nghip ca ng c nhiu ng gp bt h cho nhiu ch nghin cu thuc lnh vc thin vn hc, nhng Gii Nobel v c bn trao cho cng trnh ng thc hin khi ang ngi trn mt con tu hi nc hi ma h nm 1930. Chandrasekhar thnh tht tm lc cuc i ca ng nh sau, Ti ri n v n Anh vo nm 1930. Ti tr li n vo nm 1936 v ci mt c gi ch i ti trong sut su nm, chng ti n Chicago, v sng hnh phc sau .16 Mozart son nhc lc ng ln nm tui. Huy chng vng Olympic tng v tay a tr mi hai tui, v Alexander i chinh pht th gii lc mi trn hai mi. y u l k tch ng n, nhng ti cn knh s hn trc kh nng ca mt sinh vin ch vi hai nm hc i hc m tiu ha ht nhng l thuyt kh nut nht thuc thi i ca anh ta, v s dng chng gii m nhng b n ca cc ngi sao. Nh vt l Res Jost tng ni th ny, C mt hi ngi b n c nhng hot ng vt qu mi gii hn ca khng gian v thi gian, v Chandrasekhar l mt trong nhng thnh vin ca hi . l cng ng l tng bao gm nhng thin ti, nhng ngi an dt v son nn c cu ca nn vn ha ca chng ta.17 Kt cc ca ton b cu chuyn ny l ci xy ra khi mt ngi sao c khi lng ln hn gii hn Chandrasekhar. Thay v tr thnh mt sao ln trng, n n thnh sao siu mi, nm tung ton b nhng nguyn t nng tt c mi nguyn t cho n st vo trong V tr. Tht ra, v n giu nng lng n mc s
[166]

nhit hch s tip tc xy ra, to ra thm nhng nguyn t nng hn st m l trnh nhit hch trong mt ngi sao khng th lm c. Mt vi phn hy phng x trn ng i sau mang li cho chng ta nhng nguyn t nh hn in y bng tun hon ha hc. Mi chic my bay c mt tc ct cnh: tc cn thit n tr nn an ton trong khng trung. Gii hn Chandrasekhar khng ch l mt con s rung hi chung bo t cho mt ngi sao s, m n cn l tc ct cnh cho s hnh thnh cc hnh tinh v s sng na.

[167]

CHNG 12 HNG S HUBBLE

______________

Vo nm 1758, Charles Messier, mt nh thin vn hc ngi Php, hng chic knh thin vn ca ng ln bu tri, hi vng l ngi u tin ghi nhn s tr li ca ngi sao chi ln nm 1682 c d on trc bi nh thin vn hc ngi Anh Edmond Halley. Kt qu khng thnh cng, v Messier khng phi l ngi u tin nhn thy sao chi vinh d thuc v mt nng dn ngi Php nhn vo ng ch v ng lc. Tuy nhin, Messier b ngi sao chi m hoc khi cui cng ng nhn thy n, v a n cng trnh sn tm sao chi ca i ng. Tht vy, Messier tht s pht hin ra rt nhiu sao chi, mc d khng phi l ci to nn v th ca ng trong lch s thin vn hc. Messier ni ting khng phi v danh lc ca ci ng ang tm kim, m v danh lc ca nhng th thu c trn con ng tm kim ca ng. Mt sao chi xa xut hin di dng mt vt th m nht trong knh thin vn thuc thi i Messier, ging nh ci ngi ta trng thy trong knh thin vn nng sut thp ngy nay. Tuy nhin, cc sao chi khng ch l nhng vt th m nht c th nhn thy qua knh thin vn nh Messier pht hin. S khc bit ch yu gia sao chi v nhng vt th m nht khc l ch cc sao chi chuyn ng, cn nhng vt th khc th khng. Messier bt u ghi li v tr ca nhng vt th m nht (OFO) ng nhn nhm chng vi cc sao chi. Danh sch cc OFO ca Messier cui cng tng ln qu con s mt trm i tng.
[168]

 c s tranh ci gay gt v bn cht ca cc OFO. Nh ton hc v vt l hc li lc ngi Php Pierre-Simon Laplace ngh rng chng l nhng m my kh xa; tht vy, t nebula (tinh vn), ting Latin ch m my, c s dng m t chng. Nh trit hc Immanuel Kant xut mt l thuyt cnh tranh, cho rng cc tinh vn c th l nhng tp hp khng l ca cc ngi sao xa n mc knh thin vn khng th phn gii c tng ngi sao ring l. Kant gi y l nhng hn o v tr. Cc OFO thu ht s ch ca anh em nh thin vn ngi Anh William v Caroline Herschel, nhng ngi ang tin tuyn ca thin vn hc vin vng cui th k mi tm. S dng s liu thu thp t mt chic knh thin vn khng l do ng ch to, h cng b Danh lc Mt ngn m sao v Tinh vn Mi.1 Hai anh em nh ny l ngi u tin tht s xc nh c mt trong nhng hn o v tr ca Kant tht ra l mt tp hp v s sao, tp hp l Di Ngn h, hn o v tr ni c h mt tri ca chng ta. William Herschel tht s lp bn Di Ngn h, v nh v h mt tri trong , gn tm. Tuy nhin, knh thin vn ca Herschel khng c kh nng tr li cu hi tinh vn tht ra l ci g. Cu tr li xut hin l kt qu ca khm ph quang ph ca Bunsen v Kirchhoff. Vo nm 1863, nh thin vn hc ngi Anh William Huggins trang b cho chic knh thin vn tm inch ca ng mt quang ph k v nghin cu quang ph ca nhng ngi sao khc ngoi Mt tri ra. Nhng ngi sao ny cng biu hin quang ph ging nh cc nguyn t bit trn Tri t. Vo nm sau , Huggins quyt nh kho st quang ph ca mt tinh vn trn trong chm sao Draco. ng bt ng nhn thy quang ph cha mt vch ph sng, ci ng nhn ra l tng ng vi quang ph ca nguyn t hydrogen. Cc tinh vn tht s, nh Laplace phng on, l nhng m my kh xa! Khng bao lu sau , Huggins quan st quang ph ca chm sao Andromeda. Quang ph y cho thy v s vch nhn thy khi nhn vo mt ngi sao. Cc tinh vn tht s, nh Kant nu gi thuyt, l nhng tp hp sao lin kt bng lc hp dn!

[169]

Mt khi cc nh thin vn bit tinh vn l ci g, cu hi tip theo r rng l: Chng u? Chng c thuc v Di Ngn h, cung cp thm bng chng na rng Di Ngn h l ton b v tr, hay l chng nm bn ngoi? Cu tr li cho cu hi lm pht sinh thm mt s cu hi ln nht tng c nu ra trong lch s khoa hc.

Mi quan h chu k trng

Php o u tin ca khong cch n cc ngi sao c thc hin bng cch s dng khi nim th sai. Bn c th hnh dung phng php ny hot ng nh th no bng cch nhn vo ci kim pht ca mt ng h xa lc ng ng. Nu bn nhn vo ci ng h t pha bn tri ng h, ci kim pht s hin ra gia s 12 v s 1. By gi di chuyn sang pha bn phi ca ng h, ci kim pht s hin ra gia s 11 v 12. Nu bn o khong cch bn di chuyn sang pha bn tay phi ca mnh ( di ng c s) v gc m bn nhn vo ci ng h, bn c th s dng lng gic tnh ra khong cch n ci ng h. Vn vi phng php ny l tnh tin ch ca n b hn ch. Cho d s dng knh thin vn gn trn v tinh ang quay xung quanh hnh tinh ca chng ta, ci hin nay ang lm, th di ng c s b hn ch vi khong cch ti a gia hai im trong qu o ca Tri t (khong cch gia ni Tri t so vi Mt tri vo ngy 1 thng 1 v vo ngy 1 thng 7). mt c li no , khong cch n mt ngi sao ln n mc cc gc tr nn qu nh khng o c; ni thc t th phng php th sai ch hot ng i vi nhng ngi sao cch Tri t vi trm nm nh sng. Thc t c nhng ngi sao m phng php ny khng hot ng c gi rng mt s ngi sao xa hng nghn nm nh sng v c l cn xa hn th. Bc nhy ln u tin vt khi nhng hn ch ca phng php th sai c thc hin bi Henrietta Swan Leavitt, b tt nghip trng Radcliffe College vo nm 1892. Ngy nay, sinh vin trng Radcliffe College, v d nh thnh vin mi y nht ca Ta n Ti cao, Elena Kagan, c th tm kim nhiu c hi ngh
[170]

nghip sng gi, nhng vo nm 1892 c rt t c hi i vi ph n. V th, Leavitt nhn vic lm mt ci my tnh ti i thin vn Harvard College, lc y ci my tnh c ngha l mt ngi lm cng vic tnh ton. Vi tin cng hu hnh 10,50 USD mi tun, b s o sng ca cc ngi sao khi chng xut hin trn phim chp.2 Mc d a s cc ngi sao gi nguyn sng vn c trong hng triu hay thm ch hng t - nm, nhng ci gi l cc sao bin quang li thng ging sng ng k trong nhng khong thi gian ngn. Ngi ta bit iu ny t nm 1638, khi nh thin vn Jean Holward3 quan st thy sao Mira thng ging sng trong mt chu k ko di 11 thng. Mc d mt s ngi sao thng ging sng v nh sng ca chng b m i mt cch tun hon bi mt thin th khc i qua gia n v Tri t, nhng cc sao bin quang Cepheid (c quan st ln u tin trong chm sao Cepheus) co gin do mt c ch ng lc hc cht kh ln u tin c gii thch bi ngi Arthur Eddington.4 Cc sao bin quang, nht l sao bin quang Cepheid, thu ht s quan tm ca Leavitt. B thy ngi sao cng sng th chu k ca n cng ko di, v vo nm 1908 b cng b mt lu v hiu ng ny trong tp san Bin nin ca i thin vn Harvard College.5 Lu ny khng khin th gii thin vn bng chy, nhng Leavitt khng nn ch. B tip tc nghin cu nhng ngi sao ny, v vo nm 1912 b cng b ci ngy nay gi l mi lin h chu k trng. Da trn mt nghin cu gm 1777 sao, b kt lun C th v mt ng thng ni lin tng im thuc hai di im tng ng vi cc i v cc tiu, t cho thy c mt lin h n gin gia sng ca sao bin quang v chu k ca chng.6 Khm ph rc la ny, ging nh lu trc ca Leavitt, phn ln khng c ch ti. Leavitt tip tc lm vic ti i thin vn Harvard, v c Harlow Shapley thng ln lm trng nhm nhip nh vo nm 1921, cng vic ch khin b on mnh v bnh ung th vo cui nm y. Solon Bailey, mt ng nghip ti i thin vn trn, truy iu b nh sau ti m tang ca b. B c cuc sng vui v c mi ngi knh trng v qu mn, v ci tnh thn mt mang li cho b cuc sng tr nn tht p v c ngha.7 Ni nh th khng
[171]

phi l t trong khi cn lu na th nhng ng gp ca Leavitt cho thin vn hc mi ta sng. Mi lin h chu k trng m Leavitt khm ph ra cho php cc nh thin vn o khong cch n cc sao bin quang Cepheid, mang li mt phng php o khong cch v cn bn vt qua s hn ch vn c ca phng php th sai. Khi nim d dng hnh dung vi hai ci n pha xe hi. a s n pha xe hi c sn xut c sng ng u. V chng ta bit nh sng n rc r nh th no khi mt chic xe hi kh gn, nn chng ta c th ni chic xe bao xa bng cch so snh nh sng m i bao nhiu so vi sng ca n khi gn. Tt nhin, chng ta khng s dng n gin du hiu ny khi chng ta bng qua ng pha trc mt chic xe ang lao ti; cho d l ban m mt khu vc khng c n bo giao thng, c nhng du hiu khc ch dn chng ta, v d nh m thanh. Tuy nhin, nguyn l l nh th. Trong ngn ng thin vn hc, sng ng u ca nhng ngn n pha xe hi sn xut mang li mt ngn nn chun chng ta so snh sng ca nh sng khc. Mi lin h chu k trng m Leavitt khm ph ra cho thy cc sao bin quang Cepheid c th dng lm nn chun min l sng ca mt sao bin quang Cepheid c xc nh (tng ng vi vic o sng ca mt n ph xe hi). Ngi ta khng cn lm cng vic kh khn l o sng ca bt k thin th no khc, bi v chu k ca n (khong thi gian n tri qua trn mt vng m i v sng ln) c xc nh d dng v khi sng ca n c th tnh ra c theo lin h chu k trng. trng m dn theo mt kiu c th d on khi khong cch n vt th gim i, cho nn nu c th s dng th sai o khong cch n mt sao bin quang, th ngi ta s bit mi lin h gia khong cch v chu k i vi ngi sao . Bit trc mt sao bin quang Cepheid bt k no , ngi ta c th s dng mi lin h chu k trng suy lun ra trng ca n; t trng ca n ngi ta c th suy lun ra khong cch ca n. Trong vng mt nm sau cng b mi lin h chu k trng ca Leavitt, Ejnar Herztsprung mc d c kh nng khng b thc y bi khm ph ca Leavitt m theo ui mt chng trnh
[172]

nghin cu ca ring ng xc nh khong cch n mt vi sao bin quang Cepheid trong Di Ngn h.8 Bn phi trao vinh d cho Shapley: ng nhn ra gi tr ca k thut ny, v a vo s dng rng ri mi lin h chu k trng xc nh kch c v hnh dng ca Di Ngn h. Tuy nhin, bn cng phi ghi n Shapley v ci ti xem l hnh vi nn nh gi l mt nh chnh tr hn l mt nh khoa hc. Vo nm 1926, nh ton hc ngi Thy in Gosta Mittag-Lefer lin h vi Shapley v kh nng c Leavitt cho Gii Nobel.9 Mittag-Lefer khng bit rng Leavitt qua i, v v Gii Nobel lc y (v by gi) ch trao cho nhng nh khoa hc cn sng, nn b khng tiu chun. ng thi sau ca Shapley mi ng h thn: khng h thng tic cho s nghin cu vt v c cng nhn qu mun mng, m thay vy ng c gng thuyt phc Mittag-Lefer rng vinh quang khng nn thuc v Leavitt cho s khm ph ra mi lin h chu k trng, m nn cho bn thn Shapley v ng s dng mi lin h xc nh kch c ca Di Ngn h.

Vng quc tinh vn

Tuy nhin, vn vn cha c lm sng t l v tr ca cc tinh vn. c mt n lc nghim tc nhm gii quyt vn vo nm 1920 khi m trong mt cuc tranh lun kinh in ti cuc hp ca Vin hn lm Khoa hc Quc gia, Shapley c ci vi nh thin vn Heber Curtis v quy m ca v tr. Hai ngi tranh ci khng nhng chng i nhau, m phong cch cng tri ngc, Shapley th thng thn, vng v, cn Curtis th lch thip theo kiu qu tc. Shapley gi quan im cho rng Di Ngn h cu to nn ton b v tr, cn Curtis gi quan im cho rng mt s tinh vn nm bn ngoi Di Ngn h. Ti c g cuc tranh ci ny din ra trong thi i ca mnh c th ghi video li, v chc chn l rt ho hng. Nhng trn ci v th thm khin Albert Einstein chn ngy. Qu nn nn ng quay sang nhn xt vi mt thnh gi khc, Ti va c mt l thuyt mi ca s bt dit.10 Cuc tranh ci Ln, nh sau ny n c gi, kt thc ha nhau, v c Shapley ln Curtis khng ai chng minh c quan im ca
[173]

mnh. Shapley phi ng u vi nhim v kh khn l chng minh phn chng, rng khng c tinh vn no nm ngoi Di Ngn h, cn Curtis, ngi c quan im d chng minh hn, th li thiu s liu. Li kt lun cho vn trn s thuc v ngi anh hng ca chng ny, Edwin Hubble, mt nhn vt bt dit v l mt trong nhng nh thin vn hc ln ca th k hai mi. Cao ro, in trai, mt vn ng vin c thnh tch, mt hc gi Rhodes, mt ngi lnh trong qun i M hi Th chin th nht, Hubble vo lm i thin vn Ni Wilson California vo nm 1919. Sau , Hubble ci c Grace Burke, mt ph n xinh p l con gi ca mt ng ch nh bng giu c. Nhn loi c vi t ngi v xc sut phi c mt vi ngi may mn nh th. V Edwin Hubble chc chn l mt nhn vt may mn trong s . Hubble ni ting vi hai thnh tu chnh, th nht l dn xp c Cuc tranh ci Ln. Trong nm 1922 v 1923, Hubble pht hin ra vi sao bin quang Cepheid trong ci khi y gi l tinh vn Andromeda. S dng phng php ca Hertzsprung v nh lut chu k- trng, r rng khong cch n nhng ngi sao ny ln hn rt nhiu kch c ca Di Ngn h, v v th Andromeda phi l mt tp hp sao nm bn ngoi Di Ngn h. Nh vy, tinh vn Andromeda by gi c gi l thin h Andromeda, v nghin cu ca Hubble v nhng ngi sau cho thy rng v tr bao gm hng t thin h ging nh vy. Hubble cn thc hin khm ph vi lng khoan dung hn Shapley na; Hubble c nhn thc su sc v tm quan trng ca mi lin h chu k- trng v vai tr ca Leavitt trong vic khm ph ra n, v cm thy rng Leavitt ng ra nn c trao gii Nobel v khm ph y. Tuy nhin, chun o sao bin quang Cepheid, ging nh chun o th sai, c nhng hn ch, v Hubble v cc ng s ca ng s phi ch mt khm ph quan trng khc na ca th k hai mi mi ch ra c v tr tht ra to ln nh th no.

[174]

Hiu ng Doppler
Khm ph l hiu ng Doppler, ci c l bn bit t sng bn tc ca cnh st giao thng hoc bn tin thi tit. Hiu ng Doppler ln u tin c m t bi nh vt l ngi o Christian Doppler,11 ngi thy cao ca ting ci xe la b dch khi n i qua. Hiu ng lc u c xc nhn bi mt trong nhng th nghim p trong lch s vt l. Php o chnh xc tn s ca sng m bi nhng thit b nh dao ng nghim khng c hi thp nin 1840; thit b chnh xc nht thi k y chnh l i tai ca ngi nhc s qua o to. xc nhn hiu ng Doppler, ngi nhc s c b tr trn mt toa xe v c yu cu chi cng mt cung bc. Nhng ngi nhc s khc, tt nht l c thnh lc hon ho, ng bn ng ray v c yu cu xc nh cao ca m thanh m h nghe c khi on tu i qua. Kt qu l nt nhc nhn c cao hn nt m nhng ngi nhc s chi trn tu khi h i ti gn, v thp hn khi h i ra xa. C s ton hc c lin quan ch l nhng php tnh i s n gin. Gi s bn ang ng cnh mt ng ray vi mt on tu ang tin ti tc 25 m/s, hay khong 55 dm/gi. nhc nh bn, ngi k thut vin thi ci, n c chnh n nt C trung c tn s 260 hertz, hay 260 sng m mi giy. By gi, con s quan trng y l tc ca m thanh, n bng 340 m/s mc nc bin v tn s ; con s cho m C trung l 1,31 m hay bc sng ca n. Tuy nhin, v on tu ang chuyn ng nn bn khng nghe thy m C trung; nt m bn nghe c bng tc tng hp ca m chia cho bc sng ca nt. Cho nn khi on tu ang tin ti, bn nghe thy (340 m/s + 25 m/s) / 1,31 m hay 279 hertz; khi n ang i ra xa, bn nghe thy (340 m/s 25 m/s) / 1,31 m hay 240 hertz. Ni theo ngn ng m nhc, bn nghe thy mt m D phng i ti v mt m B i ra xa. Chng ta c th lin h tn s quan st (Fo) v tn s pht (Fe) v vn tc ca on tu (V) v vn tc m thanh (v) nh sau, V c du m v on tu ang tin ti gn bn Fo / Fe = 1 V/v Hiu ng Doppler, nh m t trn, hot ng tt min l chng ta ang xt nhng th nh ting ci tu truyn i vn tc nh hn nhiu so vi tc
[175]

nh sng. Tuy nhin, nu bn ang x l nhng ngun pht sng in t (ci chuyn ng tc nh sng), v bn thn ngun pht sng cng ang chuyn ng vi vn tc bng mt phn ng k ca tc nh sng, th thuyt tng i hp Einstein cho bit rng khi cn phi c mt s hiu chnh.

Thuyt tng i hp
Mt trong nhng (trong s nhiu) biu hin u tin ca ti khin ti khng l mt nh vt l tt l v ti gp rt nhiu kh khn hiu s gin n thi gian v s co chiu di, nhng c im then cht ca thuyt tng i hp. Ti tng l mt nh vt l nhng ti cha tng hiu nhng khi nim vt l v i vi mc r rng nh mt s khi nim ton hc trng yu. a s chng ta cm thy bn thn mnh cha hiu trn vn ci g vo lc ny hay lc khc; c khi ta long thong ng nh hiu ri, nhng sau mi bit l khng. Thuyt tng i hp Einstein trong tnh trng nh th i vi ti trong sut nm thp nin k t ln u tin ti gp n. Ti c nhiu tc phm ph bin kin thc vit v n, cng nh nhiu dng thc ton hc y trong nhiu loi sch, nhng ti cha h hiu n cho lm cho n khi David McKay i ti li gii thch m ti sp trnh by. l li gii thch n gin nht v d hiu nht m ti bit. Nu bn i xe la nhiu ln, c l bn c kinh nghim vi tnh hung sau y. C mt on tu trn ng ray k bn, v qua ca s bn c th nhn thy nhng ngi khc trn on tu . Bt ng c s chuyn ng; bn thy on tu kia ang di chuyn. Tuy nhin, tr khi c ci g bn nhn ra r rng rng on tu no ang di chuyn v d nh mt c git bt ng trn tu ca bn hay s chuyn ng ca nhng i tng c nh hin nhin nh thanh t vt hay cy ci bn khng bit c mnh ang chuyn ng hay bn tu kia ang chuyn ng. Thuyt tng i x l hai h quy chiu hai on tu ang chuyn ng mt vn tc khng i so vi nhau. H no tht s ang chuyn ng? C hai h! Ci then cht cho c s ton hc ca thuyt tng i hp l nu mt
[176]

ngi mi on tu o cng mt khong cch theo mt hoc cng mt khong thi gian theo giy, th h s thu v con s ging nhau. hiu c c s hp l cho iu ny, hy tng tng trong khi on tu kia ang k bn tu ca bn, bn c hai ci thc mt, v a mt ci thc cho mt ngi on tu k bn. Nu bn o cng mt khong cch trong th gii bn ngoi, bn dng thc mt ca bn v anh ta dng thc ca anh ta, bn s thu c con s ging nhau bi v cu hi ai c ci thc mt tht s (hay ai ang chuyn ng v ai khng) l chuyn gy bn ci; khng c cch no ni c bi v mi bn u nhn thy bn kia ang chuyn ng. V th ci bn nn lm l: bn m ca s v cm mt ci thc mt, mt ng h v mt n flash ging ht nh ngi di din vi bn bn kia. l mt ci n flash c bit; khi bn m n ln, n pht ra mt photon c thn. Hai on tu chuyn ng ra xa nhau mt vn tc khng i, bn o vn tc l v m/s; ngi tu bn kia tnh c vn tc m bn ang i ra xa anh ta cng l v m/s. l gi thuyt c bn ca thuyt tng i khng c ngi no trong hai ngi bn c thc mt chnh xc v ng h chnh xc trong khi ngi kia c ci khng chnh xc, v v th mi ngi phi thu c s o ging nhau, nu khng mt h o bng cch no li chnh xc, cn h kia th khng. By gi gi s rng, ti thi im ngi trong tu i qua bn, anh ta hng n flash ln trn v bt n flash; khng bao lu sau th photon i ti trn trong tu ca anh ta. Bn dng nn mt tam gic vung vi ba nh. nh A l ch ca bn ti thi im ngi kia bt n flash. nh C l im trn trn tu lc photon c thn i ti, v on tu i c mt qung ng no xui theo ng ray t thi im n flash bt ln, nn C cng mc cao vi trn nhng lch theo ng ray. Gi B l im trn ng ray nm ngay bn di C; AC l cnh huyn ca mt tam gic vung. Chng ta bit theo nh l Pythagoras rng AC2 = AB2 + BC2. Qung ng bng tc nhn thi gian, v c, vn tc nh sng, c gi tr s nh nhau (ging nh vn tc ca on tu) cho d bn o n hay ngi trong tu kia o n. Bao nhiu thi gian tri qua gia thi im n bt sng v
[177]

thi im photon i ti C? Bn o qung ng, nhng tnh thi gian t phng trnh ng i bng tc nhn thi gian. Bn k hiu lng thi gian ny l T, v nh vy AC = cT, v AC l qung ng photon i; n bt u ti A v kt thc ti C. V on tu ang chuyn ng mt vn tc v khng i, nn n bt u ti A v kt thc ti B, v th AB = vT. Ngi trn tu kia k hiu t l lng thi gian tri qua gia thi im n bt m v thi im chm sng i ti C. Photon i t sn tu n trn ca n, qung ng l BC; ngi trong tu tnh qung ng l ct. V bn cng th, v on thng AB vung gc vi on thng AC, v c hai thc mt ca bn khng b nh hng bi chuyn ng theo hng AB. Chng ta thay nhng gi tr ny t h quy chiu ca bn vo nh l Pythagoras. AC2 = AB2 + BC2 (cT)2 = (vT)2 + (ct)2 V v th
t = T 1 v2 c2

y l hiu ng gin n thi gian ni ting; s giy tri qua trn ci ng h ca ngi trong tu kia t hn s giy tri qua trn ng h ca bn. Lu rng chng ta thm ch khng cn dng n ng h; ta thu c thi gian t cng thc qung ng = vn tc thi gian. Nu chng ta k hiu qung ng AB m bn o c l L v qung ng do ngi trong tu kia o c l l, ta thy rng L = vT v l = vt, v c hai bn u thy vn tc ca on tu c gi tr s v bng nhau. Cho nn v = L / T = l / t, v do l = (t / T)L. Thay gi tr thu c trc cho t/T ta c
l = L 1 v2 c2

[178]

y l s co chiu di FitzGerald ni ting khng km: qung ng o bi ngi trong tu kia nh hn qung ng bn o c.

Thuyt tng i hp v hiu ng Doppler

Thuyt tng i hp nh hng n hiu ng Doppler, bi v khi cc vt ang chuyn ng gn tc nh sng, tha s Lorentz (i lng cn bc hai trong phng trnh trn) tr nn c ngha; i vi nhng vn tc nh n c gi tr v c bn khng th phn bit vi 1. Phng trnh cho t s ca tn s quan st thy v tn s pht ra tr thnh nh th ny:
v c F0 / Fe = v 1+ c 1 Nu v = 0,9c (ngha l, ngun pht ang chuyn ng bng 90% tc nh sng) v Fe = 6,5 1014 hertz (ngha l, nh sng pht ra c mu lam), th nh sng quan st thy s c tn s hoc 1,49 1014 hertz (hng ngoi) hoc 2,83 1015 hertz (t ngoi xa), ty thuc ngun sng ang chuyn ng ra xa hay n gn ngi quan st. Nh vy, khi mt ngun sng chuyn ng ra xa chng ta, ngi ta ni mu ca n b lch ; khi mt ngun sng chuyn ng v pha chng ta, ngi ta ni mu ca n b lch xanh. Doppler khng h d on nhiu ng dng ngy nay ca hiu ng Doppler chng s dng n xc nh tc bng nhanh ca cu th nm nhng ng tht s n ra khi cng vin khi ng ni nh sau: Hu nh ngi ta chp nhn chc chn rng trong tng lai khng qu xa vi hiu ng ny s mang n cho cc nh thin vn mt phng tin c hoan nghnh xc nh chuyn ng v khong cch ca cc ngi sao m, do khong cch khng th o ni ca chng n chng ta, v h qu l gc th sai nh, cho n hin nay nhng php o v xc nh nh th ch mi l hi vng m thi.12
[179]

Chnh cng dng ny ca hiu ng Doppler cho php chng ta tr li cu hi th ba trong nhng cu hi su sc m tr nh thng hi v tr t u m c?

V tr gin n
S dng cc sao bin quang Cepheid lm ngn nn chun cho thy c nhiu thin h nm bn ngoi Di Ngn h. Tuy nhin, nhng chic knh thin vn ln hn dn dn c xy dng, v chng c th thy nhng vt th ngy cng xa hn. Nhiu tinh vn hoc khng c sao Cepheid hoc c cc sao Cepheid khng th pht hin c, nn cn tm mt phng php khc na xc nh khong cch. Hiu ng Doppler, vi mi lin h ca n v s bin thin tn s theo vn tc, t ra chnh l tm v thng hnh (mt s dng t thch hp, hy nh rng ngi ta s dng n kim tra xe vi phm tc gii hn). Khi mt vt chuyn ng theo mt ng thng, mt ngi quan st c th m t vn tc ca n theo hai con s. Hy tng tng mt chic xe ang chy 60 dm/gi v hng ng bc theo mt ng hp mt gc 60 ng vi hng bc. Trong mt gi, chic xe s di chuyn 60 dm theo cnh huyn ca mt tam gic vung c cnh bc-nam di 30 dm, v c cnh ng-ty l 60 3/2 52 dm. Cc nh vt l m t qu trnh ny l phn tch vn tc theo hai thnh phn vung gc. Khi mt vt chuyn ng trong khng gian, hiu ng Doppler cho php chng ta xc nh vn tc theo phng ni vt v ngi quan st; thnh phn vn tc ny c gi l vn tc xuyn tm. Kt hp hiu ng Doppler vi quang ph cho php cc nh thin vn nhn thy hnh nh c trng ca quang ph cc ngi sao (hoc thin h) thay i nh th no; s bin thin tn s ca vch ph cho php chng ta xc nh vn tc xuyn tm ca cc sao (hay thin h). William Huggins, nh thin vn hc ngi Anh gii c cu thnh phn cu to ca cc tinh vn, ln u tin xc nh c vn tc ny i vi sao Sirius vo nm 1872. ng tm thy mt s lch nh cc vch ph i cng vi nguyn t hydrogen, v mt php o t m cho
[180]

php ng kt lun rng Sirius ang chuyn ng ra xa chng ta vi vn tc xuyn tm vo c 47 km/s.13 Trong vi thp nin tip sau , cc php o vn tc xuyn tm ca mt s lng ln sao c thc hin; mt s ngi sao c tm thy ang tin gn n chng ta, cn mt s khc th ang tin ra xa. iu ny khng c g bt ng i vi cc nh thin vn hc; xt cho cng, khi bn ng gia ng ph vo bui ban chiu, mt s ngi s ang tin v pha bn trong khi s khc th ang hi h bc ra xa. Tr khi c mt s kin g xy ra, v d nh s xut hin bt ng ca mt nhn vt ni ting, th phn ln ngi ta mi v mt pha nht nh, nhng ngi c kh nng i ra xa bn li ang tin v pha bn. Mt s ngi s i chm chm, mt s khc th i vi vng. Cc nh thin vn cng c gng xc nh vn tc xuyn tm ca cc tinh vn. Cc vch ph ca nhiu tinh vn qu gn nhau nn v c bn chng to ra mt dy lin tc, thnh ra kh xc nh tng vch ph ring l. Khng c kh nng phn bit tng vch ph, nn hnh nh c trng ca cc vch ph i cng vi nguyn t nht nh khng th c phn gii, v v th nhng xc nh ban u ca vn tc xuyn tm ch hn ch vi cc sao. Thng thng, nhng vn tc ny nm tm khong ngng 10 km/s. Vo th k 20, cng ngh pht trin tng vch trong quang ph tinh vn c th c phn bit. Ngi lm c vic ny l Vesto Slipher, mt nh thin vn tr tui ngi M, ng xc nh vn tc xuyn tm ca tinh vn Andromeda. Mc d lm vic ny trc khi Hubble s dng cc sao Cepheid xc nh khong cch n tinh vn Andromeda, nhng nghin cu ca Slipher mang li mt kt qu bt ng - tinh vn Andromeda ang tin v pha Tri t vi vn tc xuyn tm ln ti 300 km/s; bng mt phn mi ca 1% tc nh sng. Slipher tip tc nghin cu vn xc nh vn tc xuyn tm ca cc tinh vn, v ti cuc hp nm 1914 ca Hi Thin vn hc Hoa K, ng bo co vn tc xuyn tm ca mt s tinh vn v c hoan nghnh nhit lit. Tht k l l phn ln vn tc xuyn tm u tin ra xa; cc tinh vn ang chuyn ng biu kin ra xa Di Ngn h. Liu nhng tinh vn ny c tht s ang bay ra xa Di
[181]

Ngn h, hay c ci g trong khng gian su thm ang ht ly chng? Khng ai c cu tr li c. Mt trong nhng ngi d nghe bo co nm 1914 ca Slipher l Edwin Hubble. Hubble c th s dng lin h chu k- trng ca Leavitt xc nh khong cch n mt s thin h c cha cc sao bin quang Cepheid, v c th s dng s liu ca Slipher, cng nh s liu ca ring ng, xc nh vn tc Khong cch n Tri t tnh theo megaparsec 0,032 0,034 0,214 0,263 0,275 0,275 0,45 0,5 0,5 0,63 0,8 0,9 0,9 0,9 0,9 1 1,1 1,1 1,4 1,7 2 2 2 2 xuyn tm ca nhng thin h . Di y l s Vn tc li ra xa km/s 179 290 - 130 - 70 - 185 - 220 200 290 270 200 300 - 30 650 150 500 920 450 500 500 960 500 850 800 1090 liu m Hubble c trong

phn tch ban u ca ng. Megaparsec l mt n v o nhng khong cch

[182]

ln, v d nh khong cch gia cc thin h, v bng khong 3,2 triu nm nh sng. Hubble lu , nh bn c th thy, khi cng xa Tri t, th vn tc li xa cng ln. V biu s liu ny trn mt h ta ch nht, ng thy s liu dng nh gim xp x theo mt ng thng. C mt k thut chun t lnh vc thng k dng xc nh ci gi l ng hi quy; n l ng thng khp gn nht vi mt tp hp im s liu. Trong v d nu, ni gi khong cch l x v vn tc li ra xa l y, th ng khp nht l phng trnh y = - 41 + 454x. Thng k cng c mt cch o xem s liu khp n mc no vi mt ng thng, gi l h s tng lin. Nu mt tp hp s liu n khp hon ho vi mt ng thng c dc dng, th h s tng lin bng 1. Nu n khp hon ho vi mt ng thng c dc m, th h s tng lin bng 1. Nu s liu v cn bn l ngu nhin, th h s tng lin bng 0. Vi tp hp s liu trn, h s tng lin bng 0,78; mt s n khp tt vi mt ng thng c dc dng. Tuy nhin, Hubble cng lu rng ton b nhng vn tc li ra xa m u gn lin vi nhng thin h tng i gn. Ngy nay, chng ta bit nguyn nhn v sao; cc thin h cm li vi nhau thnh nhng m ln lin kt vi nhau bng lc hp dn, v nhng thin h gn thuc v mt m gi l Nhm a phng. Lc ht hp dn l nguyn nhn gy ra cc vn tc li ra xa m. Hubble tip tc lp lun trn tp hp s liu ca ng. Khi ng bt u thu c s liu cho nhng thin h xa hn, ng b thuyt phc rng c mt mi lin h n gin gia vn tc li ra xa v khong cch n thin h. Mi lin h ny, ngy nay gi l nh lut Hubble, c biu din l V = H0D, trong D l khong cch n thin h tnh theo megaparsec, v V l vn tc li ra xa tnh theo km/s. H0 l hng s Hubble; mc d trong phng trnh trn n c cho theo (km/s)/megaparsec, nhng chng ta c th biu din D theo km thay v megaparsec v hy ngh H0 c o theo n v 1/s (hay s-1). c tnh tt nht m chng ta c hin nay ca H0 n t nhng php o thc hin vo nm 2010 vi

[183]

Knh thin vn v tr Hubble, thit b mang tn ca ai th bn bit ri y. H0 xp x 71 (km/s)/megaparsec, hay 2,3 10-18 s-1. Ci g c th gii thch c khm ph bt ng ny? M hnh v tr no gii thch c thc t rng thin h cng xa, th n ang li ra xa Tri t cng nhanh? Hn na, theo thuyt tng i rng ca Einstein, khng c ni no trong v tr l c bit c. K t thi Copernicus, chng ta bit rng Tri t khng phi l trung tm ca v tr, cho nn khng nhng cc thin h ang li ra xa Tri t theo nh lut Hubble, m chng cng ang li ra xa nhau na. Cc phng trnh Einstein trong thuyt tng i rng xut mt nghim kh d bn thn v tr ang gin n, v cc thin h ang c mang i theo cn thy triu ca khng gian ang gin n. Khng gian gia cc thin h cng ln, th s gin n xy ra cng nhiu, v cc thin h cng xa nhau th chuyn ng ra xa nhau cng nhanh hn. nh lut Hubble cn cho php chng ta tr li cu hi: v tr nhn thy ln bao nhiu? Chng ta s dng t v tr nhn thy bi v nu c ci g nm ngoi kia vi vn tc li ra xa ln hn tc nh sng, th chng ta khng bao gi bit c v n. Tt nhin, tr khi c cch g pht ra thng tin truyn i nhanh hn tc nh sng v nu ng nh vy, th c c mt a ngc dnh cho rt nhiu l thuyt vt l phi sa i. Chng ta c th tr li chc chn cho cu hi mt thin h phi xa bao nhiu n ang li ra xa chng ta tc nh sng. V l 300.000 km/s, v thay 71 cho H0, ta thy D s bng 300.000/71 = khong 4.225 megaparsec, hay 13,8 t nm nh sng.

Kch c ca v tr nhn thy

Trong Chng 9, chng ta xy dng mt m hnh thang o v tr s dng mt qu bi chm mi mua (v gi n ri) biu din Mt tri. Trn thang o , mt nm nh sng l khong 660 dm. Thin h Ngn h trng ging ging nh hnh nh nc vng tung te bi mt ci bnh ti cy ang quay trn; n c tm ti chnh gia v mt vi cnh tay vt cong ra t chnh gia. H Mt tri
[184]

nm u cui ca mt trong nhng cnh tay , v thin h Ngn h c ng knh chng 100.000 nm nh sng. S dng m hnh ca chng ta, khong cch t Mt tri vt qua ton b Ngn h s vo c 60 triu dm. Nu Mt tri, Thy tinh v Tri t nm theo mt ng thng vi Thy tinh nm gia Mt tri v Tri t, th khong cch gia Tri t v Thy tinh xp x 60 triu dm. Thin h Ngn h l mt b phn ca mt tp hp thin h lin kt hp dn gi l Nhm a phng. Nhm a phng c ng knh xp x 10 triu nm nh sng, v khi tm ca n nm u gia Ngn h v thin h khng l Andromeda (tn chnh thc l M31, hay Messier 31, OFO th 31 trong danh sch ca Messier), thin h ny nm cch Ngn h khong 2.500.000 nm nh sng. Do , chng ta c th c tnh khong cch t Ngn h n ra ca Nhm a phng l khong 4.000.000 nm nh sng.Trong m hnh ca chng ta, khong cch s l 2.600.000.000 dm. Nu Mt tri, Tri t v Hi Vng tinh nm thng hng vi Mt tri nm gia Tri t v Hi Vng tinh, v nu Hi Vng tinh nm v tr cn nht ca n, th khong cch gia Tri t v Hi Vng tinh s va biu din khong cch t Ngn h n ra ca Nhm a phng. Bn thn Nhm a phng l mt b phn ca mt tp hp m thin h lin kt hp dn gi l Siu m Virgo. Siu m Virgo cha nhiu hn mt trm m thin h v Nhm a phng nm cch thnh vin xa nht thuc Siu m Virgo mt khong chng 60 triu nm nh sng. Nh th m hnh ca chng ta s t m thin h xa nht trong Siu m Virgo cch Tri t 40.000.000.000 dm. nh sng s mt khong 2,5 ngy i ht khong cch . Siu m Virgo l mt trong hng triu siu m thin h phn b khp v tr nhn thy. Nhng chic knh thin vn ln nht ca chng ta cho php chng ta nhn xa n gn 14 t nm nh sng, gn n thi im Big Bang. S dng m hnh ca chng ta, khong cch ny s vo khong 1,5 nm nh sng tnh t Tri t. Vo u thp nin 1990, lnh th ca H Mt tri c m rng bao gm c m my Oort, mt tp hp khng l gm nhng vt th bng gi cch Tri t khong mt nm nh sng. Nhng vt th ny vn lin kt hp dn vi

[185]

Mt tri, nhng m hnh ca chng ta tin xa hn m my Oort 50% - xp x khong cch n ngi sao gn nht. Vch mc 14 t nm nh sng biu din u cui ca v tr nhn thy. Bn ngoi im ny, nu nh lut Hubble vn c nghim ng, th cc vn tc li ra xa vt qu tc nh sng, v v th khng c cch no cho thng tin truyn n t bt k ci g nm bn ngoi gii hn ny. C l c c mt a ngc tic tng g ang din ra, nhng chng ta s khng bao gi nhn c thip mi. Bn thn v tr ang gin n, mang theo nhng thin h xa xi ging nh sng i dng mang theo nhng vt ni lnh nh, v v th chng c mu thun no c nhng vn tc li ra xa ln hn tc nh sng. Vn tc li ra xa khng phi l vn tc tht s, bi v s lch ca cc thin h khng phi ch do hiu ng Doppler, m cn bi v bn thn khng gian ang gin n, v cng xa chng ta th n gin n cng nhanh. D vi tc no, ti ch hi vng mnh sng lu chng kin ci ngy cc nh khoa hc xc nh c c ci g nm ngoi gii hn rng buc bi nh lut Hubble hay khng, hay ci chng ta c th nhn thy tht s l c hay khng.

[186]

CHNG 13 OMEGA
______________

iu hp l l chng cui ca quyn sch ny nn dnh ni v hng s m t s phn ti hu ca v tr. Hp l khng ch bi v omega l k t cui trong bng ch ci Hi Lp, m n cn l hng s c gi tr, mt khi bit, s cho chng ta bit chng ta ang sng trong mt v tr i n gin n mi mi hay s co li v c kh nng ti sinh. Tt nhin, l mt nh ton hc, ti l mt fan cung hm m i xng, cho nn ti c cht hi lng khi quyn sch ny bt u vi mt chng v lc hp dn, v kt thc cng vi mt chng v lc hp dn. a s mi ngi ngy nay v c l trong bt k thi i no khng qu ti t - ly hin ti l trung tm, h tin rng thi i hin ti cho d khng phi l thi i tt nht, nhng n vn tin b vt bc so vi nhng thi i trc . Ti chc chn l mt ngi nh th. Ti thch c Internet, truyn hnh cp, thc n Trung Hoa, nha khoa khng au, v i my bay. Ti cng cm thy kinh ngc trc nhng g chng ta bit, v chng ta bit bao nhiu v v tr trong khong thi gian ngn k t khi ti cho i. Kin thc ca chng ta qu mnh mng, v cc cng c ca chng ta dng tm kim v khai thc n l qu mnh, nn c th kh m tng tng ni lm th no ngi ta c th lm c vic g, hay lm ng, m khng c chng.

[187]

Thuyt tng i rng Einstein

Mt trong nhng n tng s b ca thuyt tng i rng Einstein l c thi n ht sc kh hiu nn ch c chng mt t ngi trn th gii hiu c n. Tht vy, khi c ngi hi Eddington rng ng ngh sao trc pht biu rng ch c ba ngi hiu c thuyt tng i, ngi ta n rng ng hi li vy ai l ngi th ba.1 George Ellery Hale, gim c i thin vn Ni Wilson, thm du vo la khi ng ni, Nhng ci phc tp ca thuyt tng i rng khin ti kh lnh hi ni.2 Nhng Steven Weinberg, ngi ginh gii Nobel Vt l v l tc gi ca quyn Ba pht u tin, khng tn thnh nh th. ng vit, Khng bao gi c chuyn ch c mt t ngi hiu c nhng bi bo ca Einstein v thuyt tng i rng, nhng nu ng nh vy, th s l mt tht bi ca Einstein, ch khng phi mt im nhn cho s li lc ca ng.3 Thuyt tng i rng ngy nay c xem l mt mn hc chnh trong ngnh vt l, mc d n kh hiu i vi cc chuyn gia, nhng a s cc nh vt l thuc thi i Einstein cng u l nhng nh vt l bc thy. Tuy nhin, cc phng trnh trng Einstein (EFE), tri tim ton hc ca thuyt tng i rng, tht s l ci kh nut i vi dn khng chuyn. V d, m t ton hc ngn gn ca chng l: mt h gm mi su phng trnh vi phn ring kt hp, phi tuyn, hyperbolic-elliptic.4 Vng, l mt v mt na ming bnh thm nhng mt ming th nc khng tri, cn na ming kia th t ch tay vi khng ti. Mt s thut ng th d hiu, mt s khc i hi kin thc gii tch nhng cho d khng bit gii tch th ngi ta vn c kh nng cm nhn EFE l ci g. Trc tin, chng l nhng phng trnh, nhng chng khng ging vi nhng phng trnh thng thng m a s mi ngi quen thuc, v d nh 2x + 5 = 7, nghim cho n l mt con s. Chng l nhng phng trnh m t tc m nhng thng s nht nh bin thin ti nhng ni khc nhau v ti nhng thi im khc nhau l phn phng trnh vi phn ring v nghim ca chng l nhng hm s ch khng phi con s. Phn hyperbolic-elliptic n
[188]

gin m t mt loi phng trnh vi phn ring phn nht nh, kiu ging nh t bc hai dng m t mt loi phng trnh mt bin nht nh. Kt hp c ngha n gin l cc bin thng xut hin chung trong mt phng trnh. V d, trong hai phng trnh di y, cc bin x v y khng phi l kt hp. 2x + 5 = 7 3y 1 = 8 Tuy nhin, trong cc phng trnh sau y, cc bin x v y l kt hp 2x + y = 5 7x 2y = 1 Nhng ai quen thuc vi i s ph thng u bit rng hai phng trnh khng kt hp trn c th c gii ring, nhng gii h bin kt hp i hi phi lm vic chung trn chng, s dng mt k thut i s gi l php kh. Cc phng trnh kt hp hu nh lun lun kh gii hn cc phng trnh khng kt hp. Cui cng, mt phng trnh tuyn tnh l mt phng trnh v d nh 2x + 5 = 7 hay 2x + y = 5, trong ton b cc bin xut hin mt mnh; chng khng mang s m, cng khng c cc hm nh logarithm p dng cho bt k bin no. Mt phng trnh phi tuyn v d nh x3 + 5x = 18 lun lun kh gii hn mt phng trnh tuyn tnh. Sinh vin lp cao thi Einstein chng gp kh khn g trong vic gii m khi nim h phng trnh vi phn ring kt hp, phi tuyn, hyperbolic-elliptic. Ci khin nghin cu ca Einstein quan trng l tnh khi qut ca nhng hin tng m n m t, v chiu su kin thc cn thit suy lun ra nhng phng trnh . Tuy nhin, ti khng ngh bn cn phi hiu bt k ni dung no y thng thc ci n gin p ca ca ngn ng m Einstein trnh by cc kt qu ca ng. EFE c th vit n gin dng
[189]

G =

8 G T c 4

K hiu G c thn v phi ca phng trnh v c l hng s hp dn v tc nh sng. Nhng k hiu cn li l tensor, l nhng cch vit c ng cha rt nhiu thng tin; v c gi tr t 0 n 3, trong 0 biu din ta thi gian ct (c mt l do k thut nhn thi gian t vi tc nh sng) v 1 n 3 biu din cc ta khng gian. C bn ta cng m t mt im duy nht trong khng-thi gian, mt ni c nu r (bi cc ta 1 n 3) v mt thi im c nu r (bi ta 0). Tht ra, c ti 16 phng trnh tng ng vi 16 cch khc nhau 00, 01,..., 23, 33 chn mt gi tr cho t 1 n 3 v mt gi tr cho t 0 n 3. Tuy nhin, c mt s ci tha trong nhng phng trnh ny, v chng c th c gim xung cn su phng trnh.

Nhng v tr kh d
Hu nh mi gio vin dy ton u c kinh nghim sau y vi cc hc sinh gp phi nhng bi ton bng li hc sinh cho bit rng anh ta chng gp kh khn g trong vic gii cc phng trnh, m ci kh l lp ra phng trnh gii. Cc phng trnh trng Einstein l mt tnh hung hon ton khc; bi ton bng li ca v tr c xc lp trong cc phng trnh, vn l xc nh tho g nhng li nh th no bng cch gii cc phng trnh. Mt vi ngi gii bi ton ny khi thuyt tng i rng c cng b, v trong tin trnh c mt s dy nh b b qua. Ngi n pht sng u tin vo gii cc phng trnh l bn thn Einstein, ng nh trng i bi v ng l ngi u tin bit cc phng trnh tht s c mt mi ra sao. Thuyt tng i rng c cng b vo nm 1916, trc khi Hubble chng minh c tn ti nhng thin h nm ngoi Di Ngn h, ch ng ni g n thc t cc thin h ang li ra xa nhau. Quan nim trc cho rng v tr tng th l tnh ti v bt bin. V th, Einstein mun tm ra mt nghim

[190]

tnh v bt bin. ng tm thy mt nghim, nhng n khng phi nghim tnh v bt bin; v tr m n m t hoc b gin ra hoc b co li. Vy phi lm sao? Einstein tin chc cc phng trnh ca ng l ng, v chng cho kt qu ng khi p dng cho h mt tri, nhng c ci g khng cn ng khi xt mt quy m ln hn. V th, Einstein a thm mt h s gian ln vo EFE thu c mt nghim s cho mt v tr tnh v bt bin. H s gian ln ny bin EFE t dng p n gin

G =

8 G T c 4

thnh mt dng khng n gin, nhng vn p

G + g =

8 G T c 4

S hng b sung gm mt hng s v tr hc nhn vi mt tensor lm n gin ha php tnh chiu di v gc hp bi cc vector tip tuyn; n cho php ngi ta tnh khong cch v hnh dung khng gian m tensor m t c hnh dng nh th no. Tc dng ca hng s v tr hc l n trit tiu xu hng lm nhiu lon v tr (theo Einstein) trong nghim ban u ca Einstein hoc l gin ra hoc l co li. L thuyt trong vt l hc (v bt k ngnh no khc) l thc dng; bn c gng xy dng mt l thuyt khp vi thc t, v v tr m Einstein bit vo nm 1916 l tnh ti v bt bin. Nghim Einstein khng phi l nghim duy nht cho cc phng trnh ca ng. Mt nghim na nhanh chng c tm ra bi nh thin vn hc ngi H Lan Willem de Sitter.5 Tht khng may, ging nh nghim ban u ca Einstein, nghim de Sitter c v c nhng c im phi l. bt u, v tr ca de Sitter, theo gi nh, khng c cha khi lng g ht c. y cha phi l khim khuyt g ln nh trng bn ngoi n nh th, bi v, nh chng ta thy trong sut tp sch ny, v tr thc t m chng ta ang sinh sng ch cha mt nguyn t trong mi nm mt khi khng gian. Lng ging a phng ca chng ta c v co cm nhiu khi lng, nhng nu chng
[191]

ta xt mt khi cu, vi bn knh ln hn mt nm nh sng mt cht, vi tm ti hnh tinh qu hng ca chng ta, th qu cu s c mt trung bnh ch mt nguyn t trong mi millimet khi gn ging nh l chn khng, v y l chng ta ang ni ti mt vng cha kh nhiu vt cht. Gi thuyt mt v tr trng rng ca de Sitter khin nhng ngi i ch ca ng xem l phi l, nhng rt cuc n l mt m t tht p ca vn vt. Tuy nhin, n khng c cho n nhit lit. Ci kh th hai l trong v tr ca de Sitter, cc ng h cch Tri t nhng khong cch ln chy chm hn cc ng h trn Tri t. y l do hiu ng lch ca nh sng n t nhng thin h xa. Nghim de Sitter c m t trc khi nh lut Hubble c nhiu ngi bit ti, v c de Sitter v Eddington u e rng nh sng lch s b hiu sai l do vn tc li ra xa. Khng c g bt ng, Einstein khng o su vo nhng ch trng ca nghim de Sitter, ng ni rng vi ng n l v ngha (hy nh rng lc y Einstein khng bit rng c nhng thin h nm bn ngoi Di Ngn h). De Sitter ch ra bng chng rng Slipher lm sng t vn vn tc li ra xa ca cc ngi sao, v nhn mnh rng nhng kt qu ny ng h cho m hnh ca ng. (V vn ny, ti xin gi tay phn i: lm th no vn tc li ra xa ca nhng vt th vt cht c th ng h cho nghim de Sitter, khi m chng c vt th vt cht no trong v tr de Sitter? Ti khng th tng tng c ai li lm chuyn nh th ny ti mt hi ngh ton hc. Ti on rng loi cu chuyn nh th ny lm cho cc hi ngh v tr hc mang tnh gii tr cao hn nhiu so vi hi ngh ton hc.)

Trn chin ln nht

Lch s thin vn hc l lch s ca nhng trn chin ln nh, bt u vi tranh ci gia Copernicus v Gio hi Thin cha v bn cht ca h mt tri. Nu nh tranh ci mt i mt gia Harlow Shapley v Heber Curtis v Di Ngn h c cu thnh nn ton b v tr hay khng c gi l Trn chin Ln, th tranh ci v ngun gc ca v tr vo gia th k 20 chc chn xng ng vi danh xng Trn chin Ln nht.

[192]

Tht s c hai kh nng cho ngun gc ca v tr. Hoc l n ra i vo lc no (quan im v n ln), hoc n lun lun ng tr (sinh to lin tc). Tuy nhin, mt trong nhng c trng chnh ca khoa hc l cc l thuyt phi c xy dng khp vi thc t, v Edwin Hubble chng minh thuyt phc rng phn ln cc thin h ang li ra xa Tri t, v chng li ra xa theo nh lut Hubble V = H0D. Lc u Hubble vit l V = KD; sau ny K mi c i thnh H0 nhm tn vinh vai tr ca ng trong vic khm ph ra nh lut ny. Tht vy, trong khoa hc v ton hc vic ly tn ca bn t cho ci g thng b xem l chuyn khng hay; cng ng khoa hc s lm th nu khm ph ca bn c tm quan trng ca n. Chng ta gi thuyt tng i rng Einstein, nhng Einstein u c gi nh th. Trng hp duy nht m ti bit trong mt nh ton hc hay nh khoa hc c gng a tn ca mnh vo l vi Leonhard Euler, ng b ra rt nhiu thi gian pht trin nhng khi nim lin quan n s e, c s ca logarithm t nhin. Mt s nh s hc cm thy rng ch e c chn bi v n l k t u tin trong tn ca Euler. Chng ta hy ni k hn v hai i th cnh tranh cho danh hiu L thuyt Gii thch Ngun gc ca V tr.

Big Bang
Vo u thp nin 1920, c ba nghim cho EFE c gii. Th nht l nghim gc ca Einstein khng cha hng s v tr hc, hoc gin ra hoc co li. Th hai l nghim ca Einstein khi b sung thm mt hng s v tr hc c la chn thch hp, mt v tr tnh khp vi thc t m ngi ta gi nh. Th ba l nghim de Sitter, n khng cha vt cht v c s lch do s tri chm ca thi gian nhng khong cch xa i vi Tri t. Ri thm mt kt qu c tm thy bi Georges Lematre, mt c nhn xut sc vi kin thc ht sc uyn bc. Khng nhng l mt nh vt l ht sc ti nng, Lematre cn l mt s quan pho binh trong Th chin th nht c cng nhn l can m v sau ny tr thnh mt linh mc Thin cha La M c tn
[193]

phong. Nh ti ni, cc h phng trnh vi phn ring rt kh gii, cho nn chng c g bt ng khi Einstein v de Sitter khng lng ht cc nghim kh d ca EFE. Lematre tm thy mt nghim ca EFE (c cha hng s v tr hc) chng g hn l m t mt v tr ang gin n - n cung cp mt bng chng ton hc ca nh lut Hubble. ng cng b bi bo ny, vi tiu di ngon (dch ra t ting Php) Mt v tr ng nht c khi lng khng i v bn knh tng dn gii thch c vn tc xuyn tm ca cc tinh vn ngoi thin h.6 Bi bo ny cng cung cp gi tr c tnh ton u tin ca hng s Hubble, suy ra t cc s o quan trc. Tuy nhin, trong vt l hc cng nh nhng ngnh khc, tht kh thu ht s ch ca cng ng khi bn cch qu xa vi trung tm hot ng, v bi bo ny ng trn mt t tp ch khng tn tui ca B, phn ln l v lc y Lematre l mt gio s thin vn hc khng tn tui B. Tht bt ng, Aleksandr Friedmann, mt nh ton hc ngi Nga cng tng phc v trong Th chin th nht, mt cch c lp pht trin phng php tng t, v i ti kt qu trc Lematre bn nm. Tuy nhin, vo thp nin 1920 c rt nhiu l thuyt vt l mi ra i, v mc d Friedmann cng b bi bo ca ng trn tp ch danh gi ca c, Zeitschrift fur Physik, nhng ng cng chng c my ai ch ti; ng t tiu cho bi bo ca ng tht n gin, V kh nng ca mt th gii c cong khng gian m v khng i.7 Nghim ca Friedmann tht s cho php c ba loi v tr vi cong dng, m, v bng khng (tng ng vi b mt ca mt qu cu, mt ci yn nga, v mt t giy). C l Einstein khng thy bi bo ca Friedmann, hoc c l tiu bi bo khin ng xem n l mt bi bo khng c gi tr khi y. Du sao, Einstein khng c n. C l Friedmann nn t tiu ca bi bo l Mt nghim cho cc phng trnh trng Einstein. Nh th c l thu ht c s ch ca Einstein! Friedmann khng bao gi nhn c ch ca Einstein na ng qua i v chng thng hn sau mt chuyn i n Crimea vo nm 1925, nhng Lematre cui cng cng lm c, vo nm 1927. Vic ny xy ra trc khi ton b cng trnh ca Hubble c chp nhn, v Einstein, vn gi quan im ca ng v mt v tr tnh, khng b gy n tng ngay t u. ng ni trong khi ton
[194]

hc ca Lematre l ng, nhng vt l ca ng ta th c vn .8 Tuy nhin, trc phn ng khng khch l ca Einstein, Lematre vn tip tc pht trin l thuyt ca ng. S liu ca Hubble r rng cung cp s hu thun rt ln cho cc quan im ca ng, v Lematre nhn c s ng tnh mnh m ca Eddington, ngi mang l thuyt ca Lematre vo tiu im ch khi cng b mt bi bnh lun di v n trong nm 1930 trn Nguyt san ca Hi thin vn hc Hong gia. Cui cng y l s chp thun Eddington m t l thuyt ca Lematre l nghim sng gi cho bi ton m t vt l ca v tr - v n a ti mt li mi Lematre trnh by l thuyt ca ng London: mt vinh d du mun mng! Chnh vo dp ny Lematre trnh by quan im v tr gin n t mt im ban u, ci ng gi l nguyn t nguyn thy. Einstein cui cng cng b thuyt phc bi l thuyt ca Lematre v, vo mt chuyn i sau n California, Lematre trnh by kt qu nghin cu ca ng, Einstein ng dy, v tay, v ngi ta n rng ng ni y l gii thch p nht v tha mn nht ca s ra i ca v tr m ti tng c nghe.9 Gio hi Thin cha cng thch l thuyt y. Ti lm sao ? Khng nhng v tc gi l mt linh mc, m khi cc nh vt l kho st cc h qu ca l thuyt Lematre, h nhn ra rng nu ngi ta chnh li ng h n xa, th nhng thin h ang li ra xa ngy nay phi tng c lc bt ngun t mt th tch nh v hn, v v tr ra i khi vt cht v nng lng ny c gii phng. Trong mt khong thi gian ngn, nhit ca v tr cao n mc cc nguyn t khng th hnh thnh; bn thn v tr l nng lng thun ty. Vatican hm h gn hin tng ny cho Cha, nh trong Kinh Genesis 1:3: V Cha ni, hy c nh sng, v th l c nh sng.10 l ton b cng vic cch mng lu di ca Vatican t vic thiu cht Giordano Bruno trn gin thiu vo nm 1600 cho n vic ti tr cho cc hi ngh v sinh vt hc v tr trong th k 21. Bn c thy quan im nn ton b v tr bit vo mt th tch nh hn ci u kim l kh tin hay khng? Ti cng vy. Bn knh Schwarzschild ca Mt tri l khong 3 km, v mt thin h in hnh c cha hng t, i khi hng nghn t, khi lng mt tri. V tr cha hng t, c kh nng hng nghn t, thin h. L thuyt Big Bang yu cu ton b vt cht ny b nn vo mt th tch nh hn mt
[195]

nguyn t hydrogen, m bn thn mt nguyn t hydrogen l ht sc nh. L mt nh ton hc, ti c th t tin xt khng gian v s chiu, v ti bit rng chng n thun l nhng cu trc ton hc. Nhng cn vic nn ton b v tr vo th tch ht sc nh ny th sao? Ti c th chp nhn n, v hin nay n l l thuyt tt nht, theo cc chuyn gia, gii thch c v tr ra i nh th no. Nu ti c c mt pht trin ton hc ca l thuyt ny ci ti tha nhn rng mnh cha tng lm th ti m bo ti s sn sng chp nhn n hn. Nhng ging nh mt ngi ngi trn ci va li ca anh ta c th ng n trc khi i xa, ti thy kh m tin ni t mt quan im mt con ngi bng xng bng tht. Lm th no bn c th dn ton b vt cht vo mt khng gian nh nh th? Khng phi Big Bang v ci xy ra sau khin ti kh hiu, m ti ch khng th no nhn thc c chuyn mt khi lng nh th trong mt th tch nh v cng v tn. C l ri s c ai i ti mt l thuyt trong ci cha trong v tr hin nay b dn vo bn trong mt th tch c bng h mt tri tuy vn kh tin ni, nhng vn d tin hn nhiu (t nht l i vi ti), v Big Bang qu bng ln t . Ti on rng nh thin vn hc danh ting Fred Hoyle, ngi t ra cm t Big Bang (V n Ln), cng gp kh khn vi khi nim ny bi v ng thm ch cn sn sng hi sinh mt trong nhng l thuyt thnh cng nht ca vt l hc xut mt l thuyt m ng cm thy l ng tin cy hn.

Sinh to lin tc
C l Hoyle, v Thomas Gold, v Herman Biondi, ng gi va li cho chuyn i xa cng t ging nh ti, v h u bn khon trc nhng kha cnh nht nh ca thuyt Big Bang. Tuy nhin, nu bn ang xy dng mt l thuyt cnh tranh, th bn tuyt i phi chp nhn bt c ci g c kinh nghim xc nhn v nh th c ngha l s lch Hubble cn c gii thch. Mt phe l thuyt, tiu biu l Fritz Zwicky, cho rng s lch khng tht s biu din vn tc li ra xa. Zwicky cho rng mt li gii thch c th l nh sng b mt; v nguyn nhn g nh sng b mt nng lng trn ng i ca n t cc thin h n Tri t,
[196]

c l do s tng tc ca n vi vt cht.11 Mt l thuyt khc na c pht trin bi A. E. Milne, ng xut rng v tr cha y nhng thin h c vn tc phn b ngu nhin (v chuyn ng theo nhng hng phn b ngu nhin); nhng thin h c vn tc ln c kh nng nm cch chng ta nhng khong cch ng k.12 C hai l thuyt thay th ny u b bc b, v Hoyle, Gold v Bondi phi i ti mt l thuyt cho php nh lut Hubble v s gin n ca v tr. to ra mt v tr trng y ht nhau vo mi lc, t loi b nhu cu Big Bang, h phi m bo v tr lin tc c b sung cc sao v thin h thay th cho cc sao v thin h li ra xa khi im m chng ta c th quan st thy. iu c ngha l nguyn l bo ton vt cht b vi phm, v vt cht mi phi c to ra. Tuy nhin, khi l thuyt c pht trin, tc m vt cht mi cn phi c to ra l nh n mc kh tin, bi v v tr ht sc trng rng. S sinh to lin tc rt gn vi s sinh to mi, n i hi s xut hin ca mt nguyn t hydrogen mi trong mi t nm trong mi mt khi khng gian.13 Lm th no chng ta c th xc thc hoc bc b - mt l thuyt nh vy? R rng chng ta khng th ngi m quan st mt mt khi trng rng trong mt t nm tri ch chng kin thi khc mt nguyn t hydrogen mi xut hin. Ngoi ra, vn khng ch phng php ny i hi s sinh to hydrogen, m n cn yu cu to ra lc c deuterium, helium v lithium bi v s tng hp ht nhn bn trong cc ngi sao khng th to ra nhng nguyn t ny vi hm lng m chng c quan st. L thuyt y c sc ht, v n pht biu rng V tr l mt fan yu thch i xng, v tr l ng hng v ng nht v khi lng, khng gian v thi gian ni i khi, v tr trng y ht nhau, cho d bn ang nhn theo hng no hay l bn ang u. L thuyt y kh tin, v n yu cu ngi ta khng nhng phi t b cc nguyn l bo ton vn cha tng b vi phm, n i hi s sinh to khng nhng ng liu lng m cn ng t l na.

[197]

V l thuyt thng cuc l...

Chng phi l bt ng g ln bn bit rng l thuyt thng cuc l l thuyt Big Bang. N ginh chin thng v mt vi nguyn nhn sau y. Th nht, l thuyt Big Bang d on mt nhit chung c bn cho v tr l s ngui i cn st li ca bn thn v n Big Bang; nhit ny c khm ph vo u nhng nm 1960. Th hai, l thuyt Big Bang d on chnh xc phong ph ca nhng loi vt cht khc nhau t nhng gi thuyt cn bn khng cn s sinh to lin tc. Cui cng, l thuyt sinh to lin tc i hi v tr trng y ht nhau vo mi thi im, v vo cui thp nin 1960, khm ph ra cc pulsar v quasar nhng khong cch ln l bng chng rng v tr khng trng y ht nhau vo mi lc. Steven Weinberg o m chn l thuyt sinh to lin tc trong mt bi pht biu vo nm 1972, nhng ng c dnh cho n mt pht mc nim. n c trong cc l thuyt v tr hc, Weinberg ni, m hnh trng thi n nh a ra nhng tin on rnh mch n mc n c th b bc b ngay c vi bng chng quan st hn ch m chng ta khng dng n na.14

Nghim Friedmann, Mt ti hn, v Omega

Nghim Friedmann cho EFE c l khng c Einstein ch ti khi n c cng b, nhng n l trung tm bn ci ca s phn ca v tr. Vic suy lun ra nghim t EFE nm ngoi phm vi ca quyn sch ny v ti cng khng chc bn thn mnh c kin thc ton m lm vic nhng ci quan trng l kt qu. Nu chng ta gi s c c nghim Friedmann trong , v tr c th c cong dng, m, hoc bng khng th chng cn vic g nhiu tm gi tr cho mt ti hn xc nh s phn ti hu ca v tr. Tht vy, tnh ton din ra sau tht d nn gio vin ging dy nm nht c th ly n lm bi tp ra thi. Friedmann bt u vi EFE nh Einstein vit, bao gm hng s v tr.
G + g = 8 G T c4
[198]

Thc t v nhn cc gi tr 0, 1, 2 v 3 c th v vi mt bng phng trnh gm 4 hng v 4 ct. Friedmann gii vi phng trnh trong bng phng trnh Einstein c v u bng khng. Sau nhiu tnh ton theo ti ngh l rt phc tp, ng n gin phng trnh ny thnh nh sau
H2 = 8 G kc 2 c3 2 + 3 a 3

H, G v c l nhng ngi bn c: hng s Hubble, hng s hp dn, v tc nh sng. l hng s v tr hc, l mt trung bnh trong ton v tr, a l mt hm theo thi gian gi l h s t l, nhng ngy nay c th cho nhn gi tr bng 1. Friedmann tip tc n gin bi ton bng cch gi s k = 0 (ha ra l ci kinh nghim cho thy), v ng thi = 0. Phng trnh trn n gin thnh
H2 = 8 G 3

Phng trnh ny c th gii c d dng theo , thu c gi tr = 3H2 / 8G cho mt ti hn; nu chng ta thay nhng gi tr mi nht cho G v H, ta thu c mt mt ti hn khong 5 nguyn t hydrogen trn mi mt khi. Con s ny ht sc nh - bt k ai cng s ni c rng lc hp dn c sinh ra s qu nh nn v c bn l khng tn ti tuy nhin, gi tr l ln ri. Mt ny c gi l mt ti hn mt ca v tr l phng v khng gin n v thng c k hiu l c. Omega l t s c t s l mt thc t v mu s l mt ti hn: = / c. V th, theo Friedmann, gi tr ca s cho chng ta bit v tr s co li, xy ra nu > 1, hoc l gin n. im mu cht l tm cho c mt vt cht ca v tr.

Vt cht ti, bc x v hng s v tr hc

C l chng ta thi im thch hp xc nh c bao nhiu vt cht nhn thy trong v tr. Cc knh thin vn ca chng ta hot ng cc k tt, v
[199]

chng ta c th pht hin ra cc thin h xa gn 13 t nm nh sng, v chng ta c th ngoi suy gi tr mt c cht nim v tng lng vt cht nhn thy. Nh lu phn trc, ch c khong 5 nguyn t hydrogen trong mi mt khi, ch bng khong 4% khi lng cn bit t ti mt ti hn. Tuy nhin, tng th v tr c v c cu to bi vt cht ti. K t thp nin 1970, bng chng bt u tch ly rng mi thin h c vy quanh bi mt qung vt cht ti.15 Bng chng ny di dng vn tc ca nhng ngi sao xa trong thin h i vi khi tm ca thin h; nhng vn tc ny khng khp vi gi tr tnh c nu khi lng trong thin h ch l ci chng ta nhn thy. Ci chng ta nhn thy khng phi l ci chng ta thu c, chng hn bng cch o hp dn. C nhiu khi lng trong cc thin h hn ci gii thch c ch bi vt cht nhn thy. C nhiu l thuyt cho bn cht ca vt cht ti. Nhng l thuyt ny a dng t ci trn tc (vt cht quen thuc nhng khng bc x, ging nh nhng vin thc s ti tm), cho n xa l (cc l thuyt ht siu i xng tha nhn c mt h vt cht mi cha ai tng nhn thy). Tuy nhin, l chuyn cn lo ca cc nh vt l, cn nh v tr hc (v nhng ai trong chng ta nn th ch xc nh s phn cui cng ca v tr) ch quan tm n cha bao nhiu thi. Liu c vt cht ti a ln qu 1, buc v tr co li, hay l khng? c tnh tt nht hin nay l khng c vt cht, d l sng, ti hay bt k ci g khc, lm c vic . Tuy nhin, mt vt cht ca v tr cha phi l ton b vn - cn vn nng lng na. C rt nhiu bc x trong v tr; bc x l nng lng, v thuyt tng i hp Einstein cho chng ta bit mi lin h gia vt cht v nng lng l E = mc2, hay m = E / c2. V th, nng lng cng phi c tnh n trong omega. Cui cng, hng s v tr hc tht ra chng bng khng theo cc php o mi nht th n bng 0,7 nhng n cng c tc dng lm tng mt vt cht v nng lng trong v tr. Kt qu l t s bng u gia 0,98 v 1,1. Con s 1 nm trong ngng , v c lp lun hp dn cho rng v tr c iu chnh tinh vi sao cho chnh xc bng 1.
[200]

Lp lun hp dn rng = 1
Ln u tin ti bt gp lp lun rng cn chnh xc bng 1 l trong quyn sch th v ca Martin Rees, Ch cn 6 con s, xut bn hi nm 2000. Lc y, cho bit tc m ngi ta bit V tr ang gin n, ngi ta chng minh c rng nu, ng 1 giy sau Big Bang, khc 1 c 10-15, th ngy nay s khc 1 rt nhiu. Hy hnh dung con s y; s nm u gia 0, 999999999999999 v 1,000000000000001 lc 1 giy sau Big Bang cho n nm trong ngng gi tr nh ngy nay. Ch su nm sau , trong quyn sch iu ch V tr ca Frank Levin, ng trch dn lp lun mi rng phi nm gia 1 10-52 v 1 + 10-52 bng gi tr ca n ngy nay; ti khng mun mch lng ngi bin tp quyn sch ny nu ti vit ra mt du phy vi 52 con s 9 cho gii hn di ca n.16 Con s ny c lm trn thang v m; vy lm th no ngi ta khng kt lun rng = 1? Tuy nhin, cc l thuyt ca chng ta n gin l khng c kh nng o phn bit nh vy m cc l thuyt ca chng ta c th c kh nng m t mt c ch s kt lun rng phi bng 1. Cho n nay, cha c l thuyt no may mn nhng cng chng c g qu bt ng. Hin nay, chng ta ch mi c th kt lun rng t s ca ln ca in tch dng trn mt proton v in tch m trn mt electron nm gia 1 10-21 n 1 + 10-21.17 Vic t ti mc chnh xc nh th ny i hi mt cht th thut, v ci chc chn s khin mi nh vt l trn hnh tinh cm thy bt ng l nu t s khng bng 1 nhng cha c ai i ti mt l thuyt gii thch ti sao t s ny phi chnh xc bng 1. Ci tt nht m chng ta c th lm l kt lun hu nh chc chn rng n ng bng 1. nh lut vn vt hp dn Newton v nh lut Coulomb, hai nh lut nghch o bnh phng tr ct ca ngnh vt l, u c lm trn; ti sao s m l 2 ch khng phi con s no khc tht ra gn bng 2 m khng chnh xc bng 2? Tt nhin, hai nh lut ny c th gn cht vi khun kh hnh hc Euclid c s ca v tr ca chng ta, nhng cc nh ton hc ngh ra rt nhiu b mn hnh hc phi Euclid vy ti sao v tr ca chng ta li chn ng loi hnh hc ny?

[201]

Omega c phi l ton b cu chuyn?

Thnh thong khoa hc khm ph ra nhng ci khin ti phi but ming a nhau ? Chuyn xy ra hi nm 1998, khi cc nh v tr hc cng b, da mt nghin cu kho st 21 sao siu mi Loi IA,18 rng mi cu trc ca khng gian ang gin n. Khi ti c tin ny, ti chp mt. C 21 sao siu mi m dm kt lun cho ton b v tr ? Theo thng k, kch c mu di 30 c xem l khng ng tin cy. Chuyn g ang xy ra vy? Kt lun ny, trng ta nh l mt bc nhy ln i vi ti, da trn mt phin bn cp nht ca khm ph ca Henrietta Swan Leavitt v mi lin h chu k trng cc sao bin quang Cepheid, cho php s dng cc sao bin quang Cepheid lm nhng ngn nn chun. Nghin cu hi nm 1998 s dng cc sao siu mi Loi IA lm ngn nn chun. Trn l thuyt, cc sao siu mi Loi IA n theo mt kiu ging nhau, nn sng thc cht ca chng l bit. Da trn mt nghin cu kho st 21 sao siu mi trng m hn chng nn nh th, cc nh v tr hc kt lun rng y l bng chng cho mt hng s v tr hc dng v nng lng ti cho n nay vn cn ng vc (ti bi v chng ta khng bit g v chng) ang lm tng tc gin n ca v tr. S gin n nh th, nu n tht s tn ti, l mt kt lun lm chuyn bin lch s. Nu mt ngun nng lng cha bit no ang y cc thin h ra xa nhau, ging nh cc nh v tr hc ngy nay ngh, th n c th p o lc hp dn v v th buc v tr gin n cho d gi tr ca omega c ri vo ngng lm cho v tr co li. S gin n tng tc nh th ca v tr c t cho ci tn gi tng l c x ln, mt ci tn hoa l cnh qung b cho cc l thuyt trn sch v. Trong khi y l l thuyt c a chung nht hin nay, nhng n cha c ghi vo sch gio khoa vi mc chc chn nh thuyt tng i. L thuyt ny c th b sp ; th nht, cc sao siu mi Loi IA ha ra cha chc l nhng ngn nn chun ng tin cy nh hin nay ngi ta ngh. Ti thng ngh ti vic Leavitt a ra kt lun ca b da trn nghin cu gm 1.777 sao bin

[202]

quang; ti cc rng nu chng ta hi b suy ngh nh th no, b s thn trng hn rt nhiu, nu ch xt ring c s thng k m thi. Tht khng may, Las Vegas chng phi l ni chuyn xc thc cho cc l thuyt khoa hc, v ti c th t tin cc vi ba khm ph gy nh m trc y. Ti tha nhn rng ti khng c t liu bng chng cho phn lp lun tip theo ca mnh, nhng ti khng tin chuyn cc phn t nc c k c,19 chuyn c th thu c s nhit hnh lnh vi th nghim bn,20 hoc c mt lc th nm ang lm ma lm gi nhng khong cch trung bnh.21 Ti thch ngng nhn c x ln, bi v mc d n l cu b tc vng hin nay ca cc l thuyt v tr hc, nhng ti thy c ci g n khng ng. V c mt l thuyt ti cm thy hp l.

V tr yu thch ca ti
Ti dnh c cuc i nghin cu ton hc nhng khi c cc tc phm khoa hc, ti bit rng mnh khng bao gi c th tht s nh gi ng mt s l thuyt khoa hc m ti c. Ti khng ngh bn c th tht s nh gi ng mt l thuyt ni bt no tr khi bn tht s hiu r n, v n gin l ti khng c kin thc nn tng hoc tr thng minh cn thit hiu ton vn mt s l thuyt hin nay ca v tr hc. Richard Feynmann tng nhn xt rng nu c mt l thuyt su sc gii thch c mi th, th s tht tuyt vi, nhng nu thc ti ging nh mt c hnh ty v bn bc mt lp ny lm l ra mt lp khc su hn, th cng s tuyt vi khng km. Nhng theo ti chng c tuyt vi g c. Ci ti mun thy l mt l thuyt dung ha cc phng din ng lc hc ca l thuyt Big Bang vi bn cht vnh cu ca s sinh to lin tc, v may thay c mt l thuyt lm c nh th.22 N xem v tr ca chng ta l mt mnh trong mt a v tr, ci tng t nh mt ni sp si mi mi; khng ngng to ra nhng ci bt mi (mi ci bt l mt v tr ra i vi mt v n ln). Tng ci bt cui cng ln ln ri n tung, nhng ni sp th tn ti vnh cu.

[203]

Ti xem rt nhiu phim truyn hnh lc ti cn tr. Hai trong s nhng phim yu thch ca ti l M.A.S.H. v Magnum P.I. Hai phim ny ni ting vi cc tp cui tht vy, ti ngh tp cui ca M.A.S.H. l tp ng xem nht trong lch s truyn hnh23 v cho n nay, ti cha tng xem tp phim no hay nh th. Mc d nghe bun ci, nhng ti cm thy ti c th xem nhng tp cha xem v tua li nhng tp ny min l ti cha coi tp cui v tp cui s h mn cu chuyn v cc nhn vt khng cn ng hnh cng ti na. Ti c rt nhiu truyn b n, nhng khi tc phm Curtain,24 b n Hercule Poirot m Agatha Christie cho xut bn rt mun v sau ny, cui cng c by bn, ti cha c c n. Ti nhc chuyn ny vi v ti, v trong ln sinh nht mi y ca ti, b y tng ti mt quyn Curtain. Ti ang ngi lm vic, v ngay lc va rnh tay, ti bt u c lin. V c l ti s xem cc tp cui ca M.A.S.H v Magnum P.I. nu chng c chiu trn truyn hnh. Mt s th n gin l phi i ti mt kt thc. M.A.S.H. Quyn sch ny. Tc gi ca n. Cuc i. Ti c th chp nhn tt c nhng ci nhng ti khng chp nhn s kt thc ca v tr, bi v nu v tr cha kt thc, th mi th tt p c th tip tc din ra. Hoc xut hin ln na.

[204]

GHI CH DANH MC TI LIU THAM KHO

CHNG 1
1. D. Whiteside, Sources and Strengths of Newtons Early Mathematical Thought in The Annus Mirabilis of Sir Isaac Newton, 16661966, ed. R. Palter (Cambridge, MA: MIT Press, 1970), 74. 2. Ibid. 3. Ibid. 4. J. Gribbin, The Scientists: A History of Science Told Through the Lives of Its Greatest Inventors (New York: Random House, 2003), 181. 5. I. Newton, Philosophiae Naturalis Principia Mathematica, trans. Motte revised by Cajori (Berkeley: University of California Press, 1962). 6. T. Koupelis, In Quest of the Universe (Sudbury, MA: Jones & Bartlett Publishers, 2011), 62. 7. S. Hawking, Principia, Isaac Newton: On the Shoulders of Giants (Philadelphia: Running Press, 2002), 32. 8. Nh thin vn Italy Giovanni Cassini, ngi c tn t cho phi thuyn v tr hin ang thm him Th tinh v cc v tinh ca n, l ngi u tin i ti mt php o chnh xc ca khong cch t Tri t n Mt tri. ng s dng ci gi l phng php th sai, khai thc cc knh thin vn c vo thi ca ng v mt thc t n gin: nu bn quan st mt vt th gn trn mt phng nn c nh, th vt dch chuyn trn phng nn c nh (bn c th thy hin tng ny bng cch nhn vo mt vt no chn tri trc tin vi mt bn phi ri sau vi mt bn tri). Cc php o gc c s dng v khong cch gia cc v tr quan st, kt hp vi hnh hc v lng gic hc, cho php ngi ta tnh ra n vt th gn . Cassini v mt nh thin vn ng ch thc hin cc php o ng thi t Paris v t Guiana thuc Php, v Cassini thu c mt gi tr

[205]

khong cch t Tri t n Mt tri ch sai lch 1% so vi gi tr c chp nhn ngy nay. 9. Thnh phn ha hc ca nc l mt trong nhng cha kha chnh gii bi ton xc nh trng lng nguyn t ca cc nguyn t. Mc d Cavendish dng nh tm thy cng thc H2O, nhng r rng Dalton khng bit ti kt qu ny hoc ph nhn n khi pht trin thuyt nguyn t ca ng. Nh chng ta s thy Chng 5, Avogadro cng i ti cng thc chnh xc . Trang web di y tn vinh Cavendish xut cng thc cho nc (2,02 phn nc trn 1 phn oxygen): http://mattson.creighton.edu/History Gas Chemistry/Cavendish.html. 10. C ti http://www.archive.org/stream/lawsofgravitatio00mack rich/

lawsofgravitatio00mackrich djvu.txt (accessed January 6, 2011). 11. Ibid., Introduction to Experiments to Determine the Density of the Earth. 12. C ti http://arxiv.org/find (accessed January 27, 2011). y l trang ch c s d liu; ch cn g CODATA 2006 vo thanh Experimental full-text search. 13. Ibid., 57.

CHNG 2
1. C ti http://www.elyrics.net/read/d/doors-lyrics/the-crystal-ship-lyrics.html (truy cp 17 thng 1, 2011). 2. C ti http://www.elyrics.net/read/b/bob-seger-lyrics/night-moves-lyrics.html (truy cp 17 thng 1, 2011). 3. Galileo Galilei, Two New Sciences (Madison: University of Wisconsin Press, 1974), 50. 4. S. Drake, Galileos First Telescopic Observations, Journal of the History of Astronomy 7 (1976): 157.

[206]

5. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Rmers determination of the speed of light (truy cp 17 thng 1, 2011). 6. C ti http://www-history.mcs.st-and.ac.uk/Biographies/Foucault.html (truy cp 17 thng 1, 2011). 7. R. Staley, Einsteins Generation: The Origins of the Relativity Revolution (Chicago: University of Chicago Press, 2008), 212. 8. D. Livingston, The Master of Light (New York: Charles Scribner & Sons, 1973), 51. 9. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Double-slit experiment (truy cp 17 thng 1, 2011). y l mt trong nhng th nghim quan trng nht trong lch s khoa hc. 10. D. Livingston, The Master of Light (New York: Charles Scribner & Sons, 1973), 5. 11. T. Ferris, Coming of Age in the Milky Way (New York: Harper Perennial, 2003),180.

CHNG 3
1. R. Boyle, The Spring and Weight of the Air in The Works of Robert Boyle Vols. 17, eds. E. Davis v M. Hunter (London: Pickering and Chatto, 1999). y l ti liu hay, bn c th mua cc tp 8-14 vi gi cha ti 600 USD. Hoc bn c th sang Anh v n thm Bo tng Lch s Khoa hc Whiplle, ni c mt gian dnh cho Boyle. 2. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Robert Hooke (truy cp 9 thng 1, 2011). 3. Robert Gunther, bin tp, Early Science in Oxford. 4. M. Crosland, Gay-Lussac: Scientist and Bourgeois (Cambridge: Cambridge University Press, 1978), 7. 5. C ti http://www.chemistryexplained.com/Fe-Ge/Gay-Lussac-Joseph-

Louis.html (truy cp 9 thng 1, 2011).

[207]

6. Ibid. 7. i vi nhng ai tng hc v phng trnh vi phn ring, phng php ny trng v quen thuc. Ti i n tng t khi nim tch bin, l mt k thut kh trong l thuyt phng trnh vi phn ring. 8. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Equipartition theorem (truy cp 9 thng 1, 2011).

CHNG 4
1. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Absolute zero (truy cp ngy 17 thng 1, 2011). 2. Ibid. 3. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Faraday (truy cp ngy 17 thng 1, 2011). 4. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/P-V diagram (truy cp ngy 17 thng 1, 2011). 5. C ti http://www.pbs.org/wgbh/nova/transcripts/3501 zero.html (truy cp 17 thng 1, 2011). y l bn sao ca mt show truyn hnh t lot phim Nova trn i PBS TV. Show thc t ko di khong 1:45 pht; n rt hay, v bn c th xem bng cch nhp vo link sau (cng truy cp 17 thng 1, 2011): http://www.cosmo learning.com/documentaries/ absolute-zero-2008/1/. 6. C ti http://thinkexist.com/quotes/damon runyon/ (truy cp ngy 17 thng 1, 2011). 7. Bn c th xem ti http://www.cosmolearning.com/documentaries/absolutezero-2008/1/ (truy cp ngy 17 thng 1, 2011). 8. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/BoseEinstein condensate (truy cp ngy 17 thng 1, 2011). 9. T. Koshy, Elementary Number Theory with Applications, 2nd Ed. (Burlington, MA: Academic Press, 2007), 567.
[208]

10. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/BoseEinstein condensate (truy cp ngy 17 thng 1, 2011). 11. Ibid. 12. Trch dn ni ting ny (ti cn nhc li n chng ni v hng s Planck) c phn gy tranh ci. C ti http://en.wikiquote.org/wiki/Arthur Stanley Eddington (truy cp ngy 17 thng 1, 2011). 13. Vng, y l ci tuyt vi nhng ng. Xem http://hypertextbook.com/ facts/ 2007/Nadya Dillon.shtml (truy cp ngy 17 thng 1, 2011).

CHNG 5
1. C ti http://www.rationaloptimist.com/writings/cheer-life-only-gets-better

(truy cp ngy 3 thng 1, 2011). 2. C ti http://inventors.about.com/od/nstartinventions/a/nylon.htm (truy cp ngy 2 thng 1, 2011). 3. R. Feynman, Six Easy Pieces (New York: Basic Books, 1995), 4. 4. Ti lin tc cm thy bt ng trc ci bn c th tm thy trn Internet. y l mt bn dch ca bi bo gc ca Avogadro; n rt d c khng ging nh cun Principia ca Newton. C ti http://www.chem.elte.hu/departments/ elmkem/szalay/ szalay files/ altkem/Avogadro cikk.pdf (truy cp ngy 2 thng 1, 2011). 5. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Cannizzaro reaction (truy cp ngy 3 thng 1, 2011). 6. E. J. Holmyard, Masters of Chemistry (Oxford: Oxford University Press, 1953), 257. 7. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Avogadro constant (truy cp ngy 3 thng 1, 2011).

[209]

8. C ti http://www.usdebtclock.org/ (truy cp ngy 3 thng 1, 2011). y l mt trang web hay nhng hi rn ngi, v n lin tc cp nht cc yu t gp phn vo n quc gia. Lc ti truy cp, con s n l 13.939.520.000.000 USD. Lc bn c con s ny, c l n vt mc 14 nghn t.

CHNG 6
1. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/William Gilbert (nh thin vn hc) (truy cp ngy 5 thng 1, 2011). 2. C. Gillmor, Coulomb and the Evolution of Physics and Engineering in Eighteenth-Century France (Princeton: Princeton University Press, 1971), 185. 3. Ibid., 207. 4. Ibid., 164. 5. Ibid., 198210.

CHNG 7
1. Sm hay mun, ti phi trnh by iu ny. Trong h n v Anh, pound l s o trng lng, ch khng phi khi lng. S khc bit gia khi lng v trng lng l khi lng khng bin i nhng trng lng th c; khi lng ca chng ta mt t ny bng vi trn Mt trng, nhng chng ta cn nh hn ng k v lc hp dn tc dng ln khi lng ca chng ta trn Mt trng nh hn nhiu so vi lc hp dn tc dng ln khi lng ca chng ta trn mt t. Khi nim g nh chng ta gp Chng 1; g nh l hng s a phng, G ln l hng s vn vt. Du sao, n v ca khi lng trong h o lng Anh l slug. Ti bit t ny c gc gc t u c kh nng l t sluggish (chm chp) c lin quan ti n. T cng thc F = mg, v thc t g xp x 32 ft/s2 ti mt t, nn mt vt cn nng 32 pound trn mt t c khi lng l 1 slug. Mt trong nhng trng hp d nhm ln hn l quy i sai rng 1 kilogram tng ng vi 2,2 pound. Ti bit nguyn nhn l do u. Mt kilogram c
[210]

nh ngha l khi lng ca mt lt nc; lt l mt s o th tch, v gallon cng l mt s o th tch. Mt gallon l th tch bng 3,785 lt nc, v mt gallon nc cn nng khong 8,35 pound; 8,35 chia cho 3,785 bng 2,2 v th 1 lt nc cn nng 2,2 pound. Khi lm tnh ton lin quan n lc, cch d hn l s dng h o lng Anh v ng gp t lc hp dn c a vo nh ngha ca pound; n tht ra l mt s o trng lng, khng phi khi lng. Tuy nhin, khi lm tnh ton trong h mt, lc c o theo newton; mt newton l kt qu ca vic cp gia tc 1 m/s2 cho mt kilogram khi lng. Tng t, khi tnh ton trng lng ca cc vt trong h mt, khi lng o theo kilogram phi nhn vi gi tr ca g nho trong h mt (xp x 9,8 m/s2) thu c trng lng ca chng theo newton. 2. A. Einstein, The Evolution of Physics (New York: Simon and Schuster, 1961), 44 47. 3. C ti http://www.chemteam.info/Chem-History/Rumford-1798.html (truy cp ngy 17 thng 1, 2011). y l bi bo gc ca Rumford, v n kh d c. 4. Ibid. 5. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/James Prescott Joule (truy cp ngy 17 thng 1, 2011). 6. Ibid. 7. C ti http://www.archive.org/stream/reflectionsonmot00carnrich#page/

n7/mode/2up (truy cp ngy 17 thng 1, 2011). y l bn dch ca bi bo ca Carnot vi mt chn dung chnh din ca Carnot. 8. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Nicolas Lonard Sadi Carnot (truy cp ngy 17 thng 1, 2011). 9. E. Broda, Ludwig Boltzmann: Man, Physicist, Philosopher (Woodbridge, CT: OxBow, 1983), 25. 10. Ibid., 19.
[211]

11. Ibid., 11. 12. C ti http://www.poemhunter.com/poem/richard-cory/. Ti lun yu thch th ca. Ngy nay, t ngi bit ti Edward Arlington Robinson, nhng Simon & Garfunkel c sng tc mt bi ht v bi th ny ng bn dnh ba pht nghe. N c ti http://www.youtube.com/watch?v=euuCiSY0qYs (truy cp ngy 18 thng 1, 2011). 13. C ti http://www.elyrics.net/read/j/jan-&-dean-lyrics/little-old-lady-from-

pasadena-lyrics.html (truy cp ngy 18 thng 1, 2011).

CHNG 8
1. J. Heilbron, The Dilemmas of an Upright Man (Berkeley: University of California Press, 1986), 3. 2. Ibid. 3. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Philipp von Jolly (truy cp ngy 11 thng 1, 2011). 4. S. Brandt, The Harvest of a Century (Oxford: Oxford University Press, 2009) 29. 5. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Electromagnetic spectrum (truy cp ngy 11 thng 1, 2011). 6. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Rayleigh-Jeans Law (truy cp ngy 11 thng 1, 2011). 7. J. Bronowski, The Ascent of Man (Boston: Little, Brown, 1973), 336. 8. C ti http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/ ~history/ Biographies/Taylor.html (truy cp ngy 11 thng 1, 2011). 9. J. Heilbron The Dilemmas of an Upright Man (Berkeley: University of California Press, 1986), 23.

[212]

10. C ti http://www.almaz.com/nobel/physics/1918a.html (truy cp ngy 11 thng 1, 2011). 11. R. Zimmerman, An Amateurs Guide to Particle Physics: A Primer for the Lay Person (Pittsburgh: Dorrance Publishing Co., 2003), 15. 12. A. Einstein, Out of My Later Years (New York: Citadel Press, 1976), 229. 13. C ti http://en.wikiquote.org/wiki/Arthur Stanley Eddington. Tht ra, theo WikiQuote, y khng phi li ca Eddington, m l ca nh sinh vt hc J. B. S. Haldane, ngi tng ni, V tr khng nhng l hn chng ta xut, m n cn l hn ci chng ta c th xut trong quyn Possible Worlds and Other Papers (1927), 286. Tuy nhin, nhng ngi m ti bit thng ni y l trch dn Eddington.

CHNG 9
1. Carl Sagan, Cosmos (New York: Random House, 1980), 134. 2. C ti http://www.le.ac.uk/ph/faulkes/web/stars/ost overview.html (truy cp ngy 22 thng 12, 2010). 3. C ti http://scienceworld.wolfram.com/physics/EddingtonLuminosity.html (truy cp ngy 22 thng 12, 2010). 4. C ti http://www.space.com/scienceastronomy/eso-massive-stars-discovered100721.html (truy cp ngy 22 thng 12, 2010). 5. C ti http://www.unisci.com/stories/20022/0423021.htm (truy cp ngy 23 thng 12, 2010). 6. James Stein, How Math Explains the World (New York: HarperCollins, 2008), 196. 7. Kameshwar C. Wali, Chandra: A Biography of S. Chandrasekhar (Chicago: University of Chicago Press, 1990), 140.

[213]

8. C ti http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/science/know l2/blackholes.html (truy cp ngy 22 thng 12, 2010).

CHNG 10
1. C ti http://www.cowboylyrics.com/lyrics/davis-skeeter/the-end-of -the-world10980.html (truy cp ngy 6 thng 1, 2011). 2. C ti http://www.boardgamegeek.com/geeklist/30729/ item/640692In the poem Taboo to Boot (truy cp ngy 6 thng 1, 2011). 3. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Alexander Fleming (truy cp ngy 6 thng 1, 2011). 4. C ti http://www.quotationspage.com/quote/33774.html (truy cp ngy 6 thng 1, 2011). 5. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Crookes tube (truy cp ngy 6 thng 1). 6. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Wilhelm Rntgen (truy cp ngy 6 thng 1, 2011). 7. Ibid. 8. C ti http://nobelprize.org/nobel prizes/physics/laureates/1901/perspectives.html (truy cp ngy 6 thng 1, 2011). 9. S. Brandt, The Harvest of a Century (Oxford: Oxford University Press, 2009), 80. 10. C ti http://nobelprize.org/nobel prizes/peace/laureates/1962/# (truy cp ngy 6 thng 1, 2011). 11. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Crookes tube (truy cp ngy 6 thng 1, 2011). 12. S. Brandt, The Harvest of a Century (Oxford: Oxford University Press, 2009), 41.

[214]

13. F. W. Dyson, A. S. Eddington, and C. Davidson, A Determination of the Deflection of Light by the Suns Gravitational Field, from Observations Made at the Total Eclipse of May 29, 1919, Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Series A, Containing Papers of a Mathematical or Physical Character (1920): 332. 14. S. Brandt, The Harvest of a Century (Oxford: Oxford University Press, 2009), 258. 15. Ibid. 16. F. Levin, Calibrating the Cosmos (New York: Springer, 2006), 7677. 17. S. Brandt, The Harvest of a Century (Oxford: Oxford University Press, 2009), 259.

CHNG 11
1. Ging nh nhiu nh khoa hc (hay ngh s hay doanh nhn), Bunsen l mt ngi tham cng tic vic; khi dnh vo chuyn g ng khng khi no chu dng li. Ngi ta n rng vo ngy ng kt hn, ng i vo phng th nghim v kha ca li. Bn b khuyn can chng c nh ng lm vic. Khng bit mt cu chuyn nh th ny c do ngy to hay khng, nhng c khng t nh khoa hc u c nh ngy ci ca mnh. Du sao, chng c ghi chp no ni Bunsen tng ci v c. 2. S. Singh, Big Bang: The Origins of the Universe (New York: Harper Collins, 2004), 237. 3. C ti http://www.pbs.org/wgbh/nova/transcripts/2311eins.html (truy cp ngy 2 thng 1, 2011). 4. C ti http://www.goodreads.com/author/quotes/10538.Carl Sagan (truy cp ngy 22 thng 1, 2011). 5. K. C. Wali, Chandra (Chicago: University of Chicago Press, 1991), 6.

[215]

6. C ti http://nobelprize.org/nobel prizes/physics/laureates/ (truy cp ngy 2 thng 1, 2011). Trang web ny cung cp danh sch y ca gii thng Nobel vt l, xp theo nm. Nhp vo mi nm s cho php tm hiu su hn v cu chuyn, bao gm tm tt thnh tu, bi thuyt trnh, v tiu s ca ngi thng gii. 7. Ibid. 8. K. C. Wali, Chandra (Chicago: University of Chicago Press, 1991), 62. 9. C ti http://www.ias.ac.in/jarch/jaa/15/115116.pdf (truy cp ngy 22 thng 1, 2011). 10. C ti http://scienceworld.wolfram.com/physics/Chandrasekhar Limit.html (truy cp ngy 22 thng 1, 2011). 11. K. C. Wali, Chandra (Chicago: University of Chicago Press, 1991), 76. 12. Ibid.,125126. 13. Ibid., 135. 14. Ibid., 138. 15. Ibid., 140. 16. Ibid., 10. 17. Ibid., 12.

CHNG 12
1. C ti http://www.jstor.org/pss/106639 (truy cp ngy 25 thng 1, 2011). JSTOR l mt trong nhng kho t liu khoa hc ln nht. Nhp vo lin kt l bn c th xem trang nht, v nu bn nhp vo cc ty chn truy cp trn trang, bn s c th c t do ton bi (nu c ti khon ng k), hoc mua mt bn ti xung. 2. K t khi c tc phm Walden ca Thoreau hi cn hc trung hc, ti b thu ht bi bao nhiu tin th mua c ci g nhng thi k khc nhau. Sau khi vit
[216]

ra cm t tin cng hu hnh, ti mun bit 10,50 USD mua c ci g vo nm 1892. Tht c gi 7 n 10 cent mi pound, bnh m th 5 cent mt . Ngha l gi c leo thang t 40 n 50 ln, cho nn tin lng ca Leavitt quy i l khong 25.000 USD mi nm. Nh vy b thuc vo hng tm tm bc trung trong s nhng ngi trn 25 tui. Theo http://en.wikipedia.org/wiki/Personal income in the United States (truy cp ngy 23 thng 1, 2011) th: Trong s cc c nhn c thu nhp hn 25 tui, trn 42% c thu nhp di 25.000 USD... Vng, tin lng cha hn l hu hnh (nht l Boston), nhng t ra b chng vt v lm. 3. A. M. Lancaster, The Discovery of the Sun Spots, Appletons Popular Science Monthly September (1897), 683 (truy cp ngy 25 thng 1, 2011). c quyn sch ny, hy dng t kha Holward Mira tm trong Google Books, v b qua nhng kt qu tm kim khc cho Howard Mira. 4. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Cepheid variable (truy cp ngy 25 thng 1, 2011). 5. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Henrietta Swan Leavitt (truy cp 25 thng 1, 2011). Cn c mt nh ca Leavitt ti bn lm vic, trong trang phc blouse trng dim xp np thng gp thi i ca b. 6. H. Leavitt, 1777 Variables in the Magellanic Clouds, Annals of Harvard College Observatory LX(IV) (1908), 87110. 7. G. Johnson, Miss Leavitts Stars: The Untold Story of the Woman Who Discovered How to Measure the Universe (New York: W.W. Norton & Company, 2005) 13. 8. G. Christianson, Edwin Hubble: Mariner of the Nebulae (New York: Farrar, Strauss, Giroux, 1995), 144. 9. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Henrietta Swan Leavitt (truy cp ngy 25 thng 1, 2011). 10. G. Christianson, Edwin Hubble: Mariner of the Nebulae (New York: Farrar, Strauss, Giroux, 1995), 141.
[217]

11. C ti http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/Biographies/ Doppler .html (truy cp ngy 25 thng 1, 2011). 12. Ibid. 13. J. Holberg, Sirius: Brightest Diamond in the Sky (Berlin: Praxis Publishing, 2006), 91.

CHNG 13
1. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/History of general relativity (truy cp ngy 26 thng 1, 2011). 2. R. Kirshner, The Extravagant Universe (Princeton: Princeton University Press, 2002), 56. 3. C ti http://www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/weinberg.html (truy cp ngy 26 thng 1, 2011). 4. C ti http://mathworld.wolfram.com/EinsteinFieldEquations.html (truy cp ngy 26 thng 1, 2011). 5. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/De Sitter (truy cp ngy 26 thng 1, 2011). 6. G. Lematre, Un Univers homogne de masse constante et de rayon croissant rendant compte de la vitesse radiale des nbuleuses extra-galactiques, Annales de la Socit Scientifique de Bruxelles, 47 (thng 4, 1927): 49. 7. A. Friedman ber die Mglichkeit einer Welt mit konstanter negativer Krmmung des Raumes, Zeitschrift fr Physik 21, no. 1 (1924): 326332. 8. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Georges Lematre (truy cp ngy 26 thng 1, 2011). 9. Ibid. 10. C ti http://www.biblegateway.com/passage/?search=Genesis+1-

3&version=NIV (truy cp ngy 26 thng 1, 2011).

[218]

11. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Tired light (truy cp ngy 26 thng 1, 2011). 12. C ti http://nedwww.ipac.caltech.edu/level5/Seitter/Seitter2 3 1 .html (truy cp ngy 26 thng 1, 2011). 13. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Steady State theory (truy cp ngy 26 thng 1, 2011). 14. Ibid. 15. C ti http://www.amnh.org/education/resources/rfl/web/essaybooks/cosmic/p rubin.html (truy cp ngy 26 thng 1, 2011). 16. F. Levin, Calibrating the Cosmos (New York: Springer, 2006), 201. 17. M. Rees, Just Six Numbers (New York: Basic Books, 2000), 100. 18. C ti http://www.lbl.gov/supernova/ (truy cp ngy 26 thng 1, 2011). 19. C ti http://rationalwiki.org/wiki/Water memory (truy cp ngy 26 thng 1, 2011). Lc bi bo ny ra i, ti bit n ni v vn, v ti khng tin ni l n li c mt trn Nature, mt trong nhng tp ch khoa hc danh gi. 20. C ti http://www.nuc.berkeley.edu/courses/classes/NE-24% 20Olander/cold fusion.htm (truy cp ngy 26 thng 1). Khi ln u tin ti c, ti trn tr hi vng. Pons v Fleischmann l nhng nh khoa hc ng knh. Nhng lm th no phn ng ht nhn li c th xy ra t ci trng c v v cn bn l phn ng ha hc? Ti b khp ngn tay, v ti tin rng chng ta s chuyn sang thi i vng son mi khi m v nu nng lng nhit hch tr thnh mt phng php sn xut nng lng hiu qu. Nhng, thi gian tri qua v khng ai c th xc nhn nhng kt qu , ti chc ri cng chng ai lm c. Tuy nhin, y l ct li ca ci lm cho khoa hc khc bit vi nhng s nghip khc; s tht phi c ti hin mt cch c lp. Ti khng th khng nh ti bit n ng ngn t sm, nhng sau khong hai tun, ti dm t cc phn i n.

[219]

21. C ti http://www.crcnetbase .com/doi/abs/ 10.1201/ 97814 20050554 .ch11 (truy cp ngy 26 thng 1, 2011). C rt nhiu ngi tin vo ci ny, nhng ti thy n c v khng tng. C nhng lc ch tc dng nhng khong cch cc gn, v c nhng lc tc dng cng mnh hn khi bn i ra xa hn (mc d hi c cht kh hnh dung, nhng chc chc nhng ngi yu nhau h hiu iu ny) nhng mt lc tc dng honh hnh nhng khong cch trung bnh ? V h cha tm thy n cho n thp nin 1980? Kh tin qu. 22. C ti http://www.astronomy.pomona.edu/Projects/moderncosmo/Seans% 20mutliverse.html (truy cp ngy 26 thng 1, 2011). 23. C ti http://en.wikipedia.org/wiki/Goodbye, Farewell and Amen (truy cp ngy 26 thng 1, 2011). 24. A. Christie, Curtain (New York: Berkley Books, 2000). Ti c sau khi vit xong quyn sch ny. Ti cha tng ht yu thch Agatha Christie, mc d y khng phi tc phm hay nht ca Hercule Poirots, nhng n vn ng c.

[220]

NHNG CON S LM NN V TR James D. Stein

Trn Nghim dch

Dch theo bn in ca nh xut bn Basic Books, New York, 2011

Ni dung quyn sch ny c ng nhiu k ti

Th Vin Vt L
Trung tm chia s ti nguyn dy v hc vt l

http://thuvienvatly.com http://thuvienvatly.com