-1-

T.C. GAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ADA TRK LEHELER VE EDEBYATLARI ANABLM DALI

TRKMEN TRKESNDE TASVR FLLER ZERNE RNEKL ALIMA

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan SAVA AHN

Tez Danman Prof. Dr. M. Fatih Kiriiolu

Ankara 2008

-2-

ONAY

Sava AHN tarafndan hazrlanan Trkmen Trkesinde Tasviri Fiiller zerine rnekli alma balkl bu alma, 16.07.2008 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda oy birlii ile baarl bulunarak jrimiz tarafndan ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Anabilim dalnda Yksek Lisans Tezi olarak kabul edilmitir.

mza .. Unvan, Ad ve Soyad (Bakan) Prof. Dr.M. Fatih KROLU

mza Unvan, Ad ve Soyad Prof. Dr. uayip KARAKA

mza Unvan, Ad ve Soyad Prof. Dr. etin PEKACAR

NSZ

Bu tezde, Trkmen Trkesinde tasvir fiilleri zerine rnekli metin almas yaplmtr. ncelediimiz metinleri yirminci yzylda yazlm eserlerden setik. Tezimizde Beki Seytekovun Povestler ve Hekayalar,Berdi Kerbabayevin Saylanan Eserler Ata Govudovun Mhri Vepa eserlerini taradk. Bu kitaplarda geen tasvir fiillerini tespit ettik. Trkiye Trkesinde birleik ve tasvir fiil hakkndaki grleri sraladktan sonra Trkmen Trkesindeki birleik ve tasvir fiili terimlerini tanttk. Daha sonra Trkmen Trkesindeki tasvir fiillerini ve bunlarn ifade ettikleri anlamlar verdik. Bu ii alfabetik srada yaptk. Tasvir fiillerinin hangi zarf-fiil ekleriyle birletiini, balanty kuran eler ksmnda gsterdik. Tasvir fiillerini tantrken Eski Trkede kullanlp kullanlmadna deindik. Metin incelemesinin banda incelediimiz tasvir fiilleriyle ilgili ksa bir bilgi verdik. Tasvir fiiller kendi iinde; bildirdikleri anlamlara, yapt grevlere ve yapca gsterdikleri trlere gre eitli adlar altnda

deerlendirildiinden gramer kitaplarnda bu kavramlar deiik terimlerle verilmitir. Trkmen gramercileri bu konu zerinde pek durmamlar, yaplan almalar da daha ok Rus gramercilerinin tespitlerinin aktarm eklinde olmutur. Tezime birlikte baladm,

hibir zaman yardmlarn esirgemeyen ok deerli danman hocam Prof. Dr. M. Fatih Kiriioluna ok teekkr ederim.

ii

NDEKLER

NSZ .................................................................................................... NDEKLER .......................................................................................... KISALTMALAR ........................................................................................ V ARETLER ............................................................................................. V TABLOLAR LSTES ............................................................................... X GR ....................................................................................................... 1 NCELEME .............................................................................................. 3 A) TRKYE TRKESNDE TASVR FLLER VE BRLEK FLLER NDEK YER ....................................................................................... 3 B) TRKMEN TRKESNDE TASVR FLLER VE BRLEK FLLER NDEK YER ....................................................................................... 14 C) NCELEDMZ ESERLERN YAZARLARI HAKKINDA GENEL BLG ................................................................................................ 26 1. ATA GOVUDOV .......................................................................... 26 2. BEK SEYTEKOV .......................................................................... 26 3.BERD KERBABAYEV ................................................................... 27 TRKMEN TRKESNDEK TASVR FLLER ............................... 28 1. AL- ............................................................................................... 28 1.1. BALANTIYI KURAN GELER ................................................. 28 1.2.LEVLER ................................................................................... 28

iii

2. BAR- ............................................................................................. 31 2.1. BALANTIYI KURAN GELER ................................................. 32 2.2. LEVLER .................................................................................. 32 3. BALA- ........................................................................................ 37 3.1. BALANTIYI KURAN GELER ................................................. 38 3.2. LEVLER .................................................................................. 38 4. BER- ............................................................................................. 45 4.1. BALANTIYI KURAN GELER ................................................. 46 4.2. LEVLER .................................................................................. 46 5. BL- ............................................................................................... 51 5.1. BALANTIYI KURAN GELER ................................................. 52 5.2. LEVLER .................................................................................. 52 6. BOL- ............................................................................................. 65 6.1. BALANTIYI KURAN GELER ................................................. 66 6.2. LEVLER .................................................................................. 66 7. IK- .............................................................................................. 72 7.1. BALANTIYI KURAN GELER ................................................. 72 7.2 LEVLER ................................................................................... 72 8. DUR- ........................................................................................... 75 8.1. BALANTIYI KURAN GELER ................................................. 77 8.2. LEVLER .................................................................................. 77 9. GAL- ............................................................................................. 92

iv

9.1. BALANTIYI KURAN GELER ................................................. 93 9.2. LEVLER .................................................................................. 93 10. GE-........................................................................................... 98 10.1. BALANTIYI KURAN GELER ................................................ 98 10.2. LEVLER ................................................................................ 98 11. GEL- ........................................................................................... 100 11.1. BALANTIYI KURAN GELER ................................................ 101 11.2. LEVLER ................................................................................ 101 12.GT- ............................................................................................. 106 12.1. BALANTIYI KURAN GELER ................................................ 107 12.2. LEVLER ................................................................................ 107 13. GOY- .......................................................................................... 117 13.1. BALANTIYI KURAN GELER ................................................ 117 13.2. LEVLER ................................................................................ 117 14. GOYBER- ................................................................................... 119 14.1. BALANTIYI KURAN GELER ................................................ 119 14.2. LEVLER ............................................................................... 119 15. GR- .......................................................................................... 121 15.1. BALANTIYI KURAN GELER ................................................ 121 15.2. LEVLER ................................................................................ 121 16. OTIR- .......................................................................................... 126 16.1. BALANTIYI KURAN GELER ................................................ 126

16.2. LEVLER ................................................................................ 126 17. OTUR- ........................................................................................ 130 17.1. BALANTIYI KURAN GELER ................................................ 130 17.2. LEVLER ................................................................................ 130 18. UGRA- ........................................................................................ 134 18.1. BALANTIYI KURAN GELER ................................................ 134 18.2. LEVLER ................................................................................ 134 19. YAT- ........................................................................................... 140 19.1. BALANTIYI KURAN GELER ................................................ 140 19.2. LEVLER ................................................................................ 140 20. YR-........................................................................................... 144 20.1. BALANTIYI KURAN GELER ................................................ 144 20.2. LEVLER ................................................................................ 144 SONU153 KAYNAKLAR ................................................................ 155 ZET ................................................................................................ 160

vi

KISALTMALAR A.Taranan Eseler: MV : Mehri Vepa. SE : Saylanan Eserler. PH : Povestler ve Hekayalar.

B.Yararlanlan Eserler ve Dier Ksaltmalar: Alm : Almanca. Ar : Arapa. Bkz : Baknz. DLT :Divn- Lgatit Trk. ET :Eski Trke. ETG: Eski Trke Grameri. Far : Farsa. HM : Hoca Murat. KB: Kutadgu Bilig. YF:Trkiye Trkesinde ktidar ve mkan Gsteren Yardmc Fiiller ve Gelimeleri. TDG: Trkmen Dilinin Grameri. TDK :Trk Dil Kurumu. TKAE : Trk Kltr Aratrmalar Enstits. TLG : Trk Leheleri Grameri. TN: Tahir Nejat. Vb:Ve Benzeri.

vii

Osm :Osmanlca. ZK: Zeynep Korkmaz.

viii

ARETLER : Ak e sesi. : Geniz nsi. - : Fiile balanmay, fiil kategorisini temsil eder. + : sme balanmay isim kategorisini temsil eder. > : Saa doru gelime gsterir. < : Sola doru gelime gsterir. I : ,i,u, A : a, e

ix

BRLEK FLLER N KULANILAN TERMLER

Yazar Adlar Tahsin Banguolu Birleik Fiiller Tasvir Fiilleri ktidar Fiilleri Tasvir Fiillerin Bildirdikleri Anlamlara Gre eitleri

TABLO 1

Tasvir Fiilleri

Tacil Fiilleri

stimrar Fiilleri

Mukarebe Fiilleri

T. Nejat Gencan

Birleik Fiiller

zel Birleik Fiiller ki Fiillin Birlemesiyle Tekil Olunan Birleik Fiiller Birinci bek Bir Fiill Unsuru ve Bir Yardmc Fiille Kurulan Birleik Fiiller

Yeterlik Fiilleri

Tezlik Fiilleri

Srerlik Fiilleri

stiklenme Fiilleri

Yaklama Fiilleri

M. K. Bilgegil

Y. Fiillerle Tekil Olunan Birleik Fiiller

Yeterlik Fiili

Tezlik Fiilli

Srerlik Fiilleri

Yaklama Fiilleri

Haydar Ediskun

Birleik Fiiller

Yeterlik Fiilli Yeterlik Fiilleri, htimal Fiilleri ktidar Fiilleri

Tezlik Fiilli

Srerlik Fiilleri

Yaklama Fiilleri

Beklenme zlik Fiilleri

Gereksem e Fiilleri

Yapmack Fiilleri

Leyla Karahan

Birleik Fiiller

Tezlik Kolaylk Fiilleri Kolaylk, abukluk, Birdenbire lik Fiilli

Devamll k Filleri Deneme Devamlk, Srerlilik Fiilleri

Yaklama Fiilleri

Muharrem Ergin

Birleik Fiiller

Yaklama Fiilleri

BRLEK FLLER N KULANILAN TERMLER

Yazar Adlar Birleik Fiiller Tasvir Tasvir Fiillerin Bildirdikleri Anlamlara Gre eitleri Fiilleri Yaknlk Vecihe Birleik Eylem Hatipolu eylem fiilleri fiilleri fiilleri Ulal birleik Tezlik Yeterlik Srerlik fiilleri

TABLO 1

Sreklilik Zeynep Birleik fiil Korkmaz fiili Tasvir fiilleri Yeterlik fiili Yaklama Tezlik fiili fiili

A. N. Kononov

Sentaktik yaplar

A. V. Gabain

Descriptiv fiil

J. Deny

K armak fiil

xi

TABLO 2
TRKMEN TRKESNDE TASVR FLLER

AL-

Kaplamak, Etkisi Altna Almak, Sarmak fade Eder.

Hile le Ele Geirme fade Eder.

BAR-

Hareketin Srecini ve Ynn Gsterir.

Balayan Bir Hareketin Bitmediini Bitmeye Yaklatn fade Eder.

BALA-

Harekete Balamay fade Eder.

BER-

Rica istek fade Eder.

abukluk, Tezlik, Kolaylk fade Eder.

Bil-

Hareketi Baaryla Yapabilme veya Yapamama Hususunda ktidar ve Kabiliyet fade Eder.

htimal fade Eder.

xii

TABLO 2
TRKMEN TRKESNDE TASVR FLLER

BOL-

Hareketin Meydana Gelmesinin Mmkn Olup Olmadn fade Eder.

Niyet fade Eder.

IK-

Hareketin Bittiini fade Eder.

Beklenmedik Bir Durumun Ortaya kmasn fade Eder

DUR-

Srerlik fade Eder. Hareketi Yapmaya Balama fade Eder. Hareketin Gemiten Balayp Tekrarlanarak Sregeldiini fade Eder.

GAL-

arp Kalma fade Eder.

Hareketsiz Srerlik fade Eder.

GE-

Hareketin Bittiini fade Eder.

xiii

TABLO 2
TRKMEN TRKESNDE TASVR FLLER

GEL-

Hareketin Gemiten Balayp Sregeldiini fade Eder.

GT-

Hareketin zneden Uzaklamasn fade Eder.

Hareketin Bittiini ya da Bitmeye Yaklatn fade Eder.

GOY-

Hareketin Bittiini fade Eder.

GOYBER-

Hareketin Bittiini fade Eder.

GR-

Hareketi Yapmay Deneyip Sonucunu Grme fade Eder.

OTIR-

Srerlik fade Eder.

OTUR-

Srerlik fade Eder.

Hareketi Yapmaya Balama fade Eder.

UGRA- Hareketi Yapmaya Balama fade Eder.

xiv

TABLO 2
TRKMEN TRKESNDE TASVR FLLER

YAT-

Hareketsiz Srerlik fade Eder.

YR-

Srerlik fade Eder.

Hareketin Tekrar Ederek Sregeldiini fade Eder.

GR Tasvir fiilleri, iki ayr fiilin kayanamasndan olumu birleiklerdir. Zarf-fiil eki alm esas (temel) fiille bir yardmc fiilin balanmas sonucu oluan bir yapdr. Yardmc fiil, kendisinden nceki asl fiilin gsterdii durum veye hareketi tasvir eder, eitli bakmlardan onun yaplma eklini gsterir. Burada zarf-fiilin anlam esastr. kinci fiil anlam kaymas yoluyla szlk anlamndan uzaklaarak yeni bir anlam kazanr ve esas fiildeki olu ve kln biimini tarzn tasvir eder. Trk leheleri tasvir fiilleri bakmndan olduka zengindir.Bu zenginlik Kuzey Dou lehelerinde kendini daha ok

gstermektedir.Tasvir fiilleri yap bakmndan olduka eskilere dayanmaktadr.Gktrk Yaztlarndan balayarak zengin bir

kullanma sahip olan tasvir fiilleri, Trkenin tarihi seyri iinde daha da gelimi kullanm artm ve zenginlemitir.Bu da Trkenin ifade gcnn ne kadar zengin olduunu gsterir. almalarmz esnasnda bu konuyla ilgili ok az almann yaplm olduunu ve birok meselenin tam anlamyla

aydnlatlmadn grdk. Tasvir fiilleri bakmndan zengin olan leherimizdeki tasvir fillerinin semantik, isimlendirme, say

bakmndan salkl ve tutarl bir biimde gruplandrlmadn tespit ettik. Tasvir- fiillerinde asl fiilin isim-fiil ve sfat fiil eki alp almad ve bu ekleri alan yaplarn ikinci fiilinin asl fiildeki olu ve kl tasvir edip etmedii tartma konusudur. Tezimizi hazrlarken bu konuyla ilgili birok eksiin olduunu grdk. Yaplacak olan alimalarla bu eksiklerin giderileceini umuyorum.

Biz, yirminci yzylda yazlm olan eserdeki tasvir fiillerdeki tespit ederek ie baladk. Trkmen gramercilerinin konuyla ilgili grlerini tespit ettik ve bunlar da Trkiye Trkesiyle karlatrdk. kisi arasndaki benzer ve farkl ynleri gsterdik. Metinlerde tespit ettiimiz tasvir fiillerini ifade ettikleri anlamlara gre gruplandrdk. Gerek Trkiye Trkesi gerekse Trkmen Trkesinde salkl bir gruplandrma yaplmad konu zerinde yeteri kadar allmad iin tez almalarmz srasnda sknt ektik.

TRKYE TRKESNDE TASVR FLLER VE TASVR FLLERNN BRLEK FLLER NDEK YER Tasvir fiilleri, birleik fiillerin asl fiil + zarf-fiil eki + yardmc fiilden oluan bir eididir. ekilce zarf-fiil kuruluundaki bir asl fiilin, bir yardmc fiile balanmas sonucu meydana gelen tasvir fiillerinde; yardmc fiil, kendisinden nceki kelimeye, kendi anlamna yakn veya tamamen farkl bir ekilde, eitli ynlerden katkda bulunur; asl fiilin gsterdii durum veya hareketi resmeder, tasvir eder, eitli bakmlardan onun yaplma eklini gsterir. Bu yapya tasvir fiili denir. Yardmc fiil tek bana asla tasvir fiili deildir. Tasvir fiili, yardmc fiilin zarf-fiille birlikte oluturduu yapdr. Bu yaplarda asl anlam zarf-fiilin anlamdr. Yardmc fiiller, anlamlar ile deil, ilevleri ile ekim unsuru olarak grev yaparlar (Ergin, 2002: 386389). Tasvir fiili" btn kaynaklarda kullanlan bir terim deildir. Baz aratrmaclar bu yap iin farkl terimler kullanmaktadrlar. Buna gre Banguolu, Korkmaz, Ediskun, Topalolu "tasvir fiili" terimini kullanr. Ergin, Bilgegil tarafndan bu yaplar birleik fiil olarak deerlendirilmitir. Deny bu yapy "karmak fiil" olarak isimlendirir (Deny, 1941: 465 -478). Hatibolu bu yap iin "ulal birleik eylem" terimini kullanr. Gencan'a gre bu yap "zel birleik eylem"dir. Bozkurt ise "birleik eylem" olarak deerlendirir (Bozkurt, 1995: 366 -369). Tasvir fiillerini anlayabilmek iin onun birleik fiiller iindeki yerini ve snrlarn iyi tespit etmek gereklidir. Buna gre Trkiye Trkesinde birleik fiil ve onun iinde yer alan tasvir fiilleri ile ilgili snflandrmalar ve aklamalar u ekildedir: Muharrem Ergin, birleik fiili, "Bir yardmc fiille bir ismin veya bir fiil eklinin meydana getirdii kelime grubudur" eklinde tanmlar. Ergin'e gre

yardmc fiiller ikiye ayrlr: 1.simle birleik fiil yapan yardmc fiiller 2. Fiille birleik fiil yapan yardmc fiiller, l. grupta, isim unsuru isim veya partisiptir; fiil unsuru ise et-, eyle-, ol-, bulun- ve yap-'tr (rica et-, dost ol-, alm ol-, alacak ol-, gezer ol-, grlt yap-, yapm bulun- vb.). 2. grup ise konumuz olan tasvir fiilleridir. Bu grupta, asl fiillere gelerek birleik fiil yapan bil-, ver-, gel-, gr-, dur-, kal-, yaz-, koy- (ko-) yardmc fiilleri getirilmektedir. Bu fiillerden bil- iktidar (gele bil -); ver- kolaylk, abukluk, birdenbirelik (ah ver-, kaybolu ver-); gel-, gr-, dur-, kal-, koy- deneme, devamllk ve sre (kullanla gel-, dmeyi gr-, yapa dur-, baka kal-, otura koy-, gezip dur-); yazyaklama ilevlerinde kullanlmaktadr. Ayrca Ergin; TT'nde,

rneklerde de belirtildii gibi -ip, -ip zarf-fiil ekiyle yalnz dur- fiilinin birleik fiil yaptn belirtmektedir (Ergin, 2002:386 -388). M.Ergin, eski devirlerde vokal gerindiumu birleik fiil unsuru olduu gibi tek bana zarf da olduu iin o devirlerde birleik fiile zarfl mstakil fiili ayrmann biraz dikkat gerektirdiini belirtir. Bu hususta kullanlan lnn gerindiumun arkasndan gelen fiilin manasna bakmak olduunu belirtir. Eer o fiil kendi manas ile kullanlmsa zarf deil de ekim unsuru olarak vazife gryorsa yardmc fiildir ve orada birleik fiil vardr. Banguolu; tasvir fiillerini; -e ve -a zarf fiillerine belli yan yardmc fiiller getirilerek yaplm birleik fiil tabanlar eklinde aklamtr. Bu fiiller, zarffiil eki getirilmi fiilin anlatt olu ve kln olumasn tasvir ettikleri iin bu ismi almlardr. (Banguolu, 2007: 488). Tasvir fiilleri (verbe descriptif) bitiik yazlmaktadr ve ifade ettikleri duruma gre eitleri bulunmaktadr. Banguolu Trkiye Trkesinde tasvir fiillerini drde ayrmaktadr: 1.Yeterlik fiilleri (verbe possibilitif) (yapabil-), 2. vedilik fiilleri (verbe hatif) (alver-), 3. Srek fiilleri (verbe duratif) (yryedur-) 4.Yaklak fiiller (verbe

approximatif) (leyaz-). Aynca Banguolu'na gre -p ile balanm yaplar

da bulunmaktadr ve bunlar da yan tasvir fiilleridir (verbe protodescriptif) (Banguolu, 2007: 493). Bunlardaki zaman yaknl iki fiilde bir tek kln sreklilii anlatmm yaratr ve bu da bir tr tasvir fiilidir (yapp dur-, srp git-) (Banguolu, 2007: 429). Ayrca Banguolu'nun karmak fiiller diye isimlendirdii bir grup daha vardr ki, bunlarn tasvir fiilleriyle

kartrlmamas gerekmektedir. Bu gruptakileri Banguolu ksmda inceler: A. ncelik fiilleri (grm ol-, bitmi ol-, balanm bulun-), B. Balama fiilleri (gelir ol-, utanr ol-, grmez olsaydm), C. Niyet fiilleri (gidecek ol-, verici ol-, kalkacak ol-) (Banguolu, 2007:152 -153). Grld gibi Trkede tasvir fiilini oluturan ilk kelime -A veya -(l)p zarf-fiil ekleriyle kullanlan bir zarf-fiildir. Banguolu'na gre eskiden -A zarf-fiil ekiyle yaplan yan tasvir fiiller bugn -(I)p ekiyle kullanlmaktadr (Banguolu, 1995: 493), Haydar Ediskun, birleik fiilleri geni bir biimde ele ald gramerinde bu fiilleri genel olarak drt grupta incelemitir. 1. Grup: ki veya daha fazla fiilden meydana gelmi bileik fiiller. Bu gruptakileri Ediskun yedi ksma ayrmtr: a)Yeterlik fiilleri (giyebil-, alabil-), b)Tezlik fiilleri (alver-, kver-}, c)Sreklik fiilleri (alkoy-, kagel-, bakakal-), d)Yaklama fiilleri (yanayaz-, Gereksime fiilleri (grecei gel-, gresi gel-), g)Yapmack fiilleri

(iitmemezlikten gel-, anlamazla gel-, anlamam dur-). 2. Grup: Bir orta ile ol- yardmc fiilinden meydana gelmi bileik fiiller: a) Balama fiilleri (grr ol-, sylemez ol-), b)Bitirme fiilleri (yazm ol-, grmemi ol-), c) Davranma fiilleri (diyecek ol-, okuyacak ol-) 3. Grup: sim kk veya gvdesinden bir kelime ile et-, eyle-, kl-, buyur-, ol-yardmc fiillerinden biriyle meydana gelen bileik fiiller (iyi et-, kabul ol-, arz eyle-, mecbur kl-) 4. Grup: Anlamca kaynam bileik fiiller (kafa tut-, azn ara- vb,) (Ediskun, 1999: 225 -244).

Zeynep Korkmaz birleik fiilleri anlam ve yap zelliklerine gre drt ksma ayrmaktadr. Birinci gruptakiler bir isim ile et-, ol- yardmc fiillerinin veya esas fiil olma dnda yardmc fiil alarak da kullanlan bul-T buyur-, eyle-, kl-, yapfiillerinin birletirilmesi sonucu oluur (akn et-, kul ol- vb.). Tasvir fiilleri ikinci grupta yer almaktadr. Bu gruptakileri Korkmaz yle aklar: "Birinci fiil, bir -A, -/ veya -(y)-Ip zarf-fiil yapsndadr ve asl anlam bu fiildedir. kinci fiill ise aslnda bir esas fiil olduu hlde, anlam kaymas yoluyla, yava yava hem szlk anlamndan farkl yeni bir anlam kazanm hem de esas fiil olmaktan kp, eses fiile baz anlam incelikleri katan bir yardmc fiil durumuna gelmitir." Bunlar yeterlik, tezlik, sreklilik, yaklama biimindeki zelliklerdir. Bu birleikler; anlamca birbirine sk skya baldr ve tek bir olula kl gsterir. Yardmc fiilin grevi ise esas fiildeki olu ve kln biimini, tarzn tasvir etmektir (Korkmaz, 2003: 811). Yardmc fiil olarak kullanlan ve esas fiille bitiik yazlan fiiller unlardr: A) Yeterlik fiilleri: Bil- (grebil-); B)Tezlik fiilleri: Ver- (alver-); C) Sreklilik fiilleri: Dur- (gidedur-), gel(sylenegel-), kal- (bakakal-), gr- (yalvaragr-), koy- (oturakoy-); ) Yaklama fiilleri: Yaz- (baylayaz-); D) Uzaklama fiilleri: Git- (dalp git-) (Korkmaz: 2003: 811 -833). Korkmaz; dilimizdeki tasvir fiillerinin, olu ve kln tarzn bildirdikleri iin, ekime girmemi yaln hlleri ile "kln" temsil ettiini (kln bakmndan inceledii dier fiil kkleriyle birlikte) belirtir. Mesel; geip git- kln asndan "anlk bir abukluk", gidedur- "sreklilik", dver- "tezlik", olagel- "gemiten gelen sreklilik", bakakal- "aknlk ve zamanda sreklilik",gelecei tut"beklenmedik bir istek" bildirmektedir. Bunlardaki kln kavram kip kavram ile de i ie girmitir (Korkmaz; 2003: 536 -537). Bunlarn dnda Z.Korkmaz; tasvir fiilleri gibi iki fiilden oluan ve zarffiille balanan iki birleik fiil eidi daha vermitir. Bunlardan biri "Belirleyici

birleik fiiller" (Banguolu'nun yar tasvir fiilleri terimi ile karlad birleikler) bal altnda inceledii birleik fiillerdir. Gabain'in modal yardmc fiilleri (modales hilfsverb) dedii bu fiiller kagel- (anszn gel-), alkoy- , okumaya bala-, yemeye al-, dikmeye kalk-, gibi fiillerdir. Son rneklerde birinci fiil bir zarf-fiil olmaktan km ve adlamtr. Korkmaz'a gre bu birleiklerde asl anlam, tasvir fiillerinde olduu gibi birinci fiilde deil, ikinci fiildedir. Birinci fiil ikinci fiildeki anlam belirleyen bir zarf grevinde kullanlmtr. Ayrca Korkmaz'a gre "kili birleik fiiller" bal altnda iki ayr fiilin belirli biim kalplar iinde bir araya gelip anlamca kaynamasndan oluan bir birleik fiil eidi daha bulunmaktadr. (rnekler: alp ver-, atp tut-, dkp sa-, dp kalk-, gidip gel-, sayp dk-, silip spr-, yatp uyu-) Bu birlemelerde; fiillerden bazlar anlamca birbirine yakndr, bazlar da zttr. Anlam bakmndan birleii oluturan her iki fiil; hem az ok kendi anlamlarm srdrmekte, hem de anlam kaynamas yoluyla her iki anlam birden ieren zel bir anlam vermektedir. Burada Korkmaz her iki esas fiilin de birbirini tasvir ettiini belirtir (Korkmaz, 2003:834 -837). Yine de genel olarak incelendiinde hem belirleyici nitelikteki fiiller hem de ikili yapdaki fiiller bir dereceye kadar "tasvir fiilleri" grubuna sokulabilir (Korkmaz, 2003: 812). nc gruptakiler "karmak fiil" (Osm. mudil fiil) diye adlandrlan ve bir sfat-fiil ile "ncelik", "alkanlk" ve "niyet" gsterme ilevlerindeki ol- yardmc fiilinin birlemesinden oluan birleik fiillerdir (anlam ol-, utanr ol- vb.). Drdnc gruptakiler ise isim veya isim soylu bir kelimenin bir esas fiille birleerek anlam kaymasna uramas sonucu meydana gelen "anlamca kaynam ve deyimlemi birleik fiiller"dir (gze gir-, ste k- vb.). Bu tasnifte yer alan nc grup mevcut gramerlerin ounda yer

almamaktadr.

Z. Korkmaza gre birleik fiillerin bir ksmnn alamca kaynam birleik fiil diye adlandr, tekilerin bunun dnda braklmas doru deildir. nk ister isim olsun, ister fiil olsun, birleik yapdaki btn kelimelerde bir anlam kaynamas vardr, ki ismin veya bir isim ile bir fiilin birletirilmesi yoluyla, eskisinden farkl anlamda yeni bir kavrama yeni bir karlk bulma sz konusu olduuna gre, birleik kelimeyi oluturan geler arasnda elbette bir ekil ve anlam kaynamas vardr. Ancak bunlardaki anlam kaynamas ya bir ismi fiil durumuna getirme (kabul et-, memnun ol-, son bul-) veya temel fiildeki anlama bir ilev incelii dolaysyla da yeni bir anlam katma biimindedir (tutabil-, bakakal- ).Ayrca birleii oluturan kelime geleri arasnda bir anlam kaynamas bulunduu iindir ki bunlar eskisinden farkl yeni bir olu ve kl kavramna karlk olabilmilerdir. Aslnda btn birleik fiillerde bir anlam kaynamas vardr. Nurettin Ko birleik eylem bal altnda bu fiilleri grupta incelemektedir: 1. Yardmc eylemlerle kurulan birleik eylemler (arzu et-, affet-, sebep ol-, rahmet eyle-, mutlu kl- vb.), 2. ki eylemle kurulan birleik eylemler, 3. Deyimlemi birleik eylemler (dalga ge-, gz doy- vb.). N. Ko; tasvir fiillerini iki eylemle kurulmu birleik eylemler olarak gstermekte ve bunlar yeterlik bildiren birleik eylemler (aabil-), tezlik bildiren birleik eylemler (yver-), srerlik bildiren birleik eylemler (bakakal-, okunagel-, coadur-) yaknlk bildiren birleik eylemler (deyaz-) eklinde ayrmaktadr (Ko, 1990: 275-283). M. Kaya Bilgegil, birleik fiilleri a) Yardmc fiiller ve onlarla tekil olunan bileik fiiller (temenni et-, memnun kl-), b) ki fiilin birlemesiyle tekil olunan bileik fiiller, c) Kaynama yoluyla tekil edilen bileik fiiller (mihnet ek-, yorgun d-} eklinde e ayrmtr. kinci grup yani Bilgegil'in tasvir fiillerini ele ald grup drde ayrlmaktadr. 1. Yeterlik fiili (iktidr fiil)

(yazabil-), 2. Tezlik fiili (ta'cil fiil) (bitiriver-), 3. Srerlik fiili (istimrar fiil): Bu gruptakiler ilevlerine gre blmde incelemitir. Birincisi; eylemin gemi zamandan szn sylendii ana kadar devamm bildirir: Yazla gelmi, sylene gider. kincisi; eylemin gelecek zamanda devamn ifade eder: Knla gitsin, otura dursun, baka kald. ncs; znenin eylemde devamn ifade eder: Alaya gr vb. 4. Yaklama fiili (mukarebe fiili) (de yaz-) (Bilgegil, 1984: 280-282). Vecihe Hatibolu tasvir fiillerini iki eylem kknden kurulan ulal birlemi eylemler (tasvir fiiller) eklinde belirterek, bunlarn ula biimleri ile baz sayl eylem kklerinin kalplamasndan meydana geldiini ifade eder. Hatibolu'na gre bunlar drt trldr: a) Yeterlik eylemi (gelebil-, yazabil-) b) Tezlik eylemi (geliver-, gdiver-), c) Yaknlk eylemi (deyaz-), ) Srerlik eylemi (bakakal-, gidedur-, olagel-, yapagr-) (Hatibolu, 1972: 45). Ayrca Hatibolu; fiillerin zarf ekilleri (Ula, Gerundium) ile baka fiillerden kurulan birlemi fiillerin bitiik yazldn ve aralarna baka kelime girmediini belirtir. "Bataki ulalar ayrca tek basma kullanlamaz, bu bakmdan yan kalplam saylrlar: Gelebil-, veriver-, vermeyiver-, bakakal-, deyaz-, yazadur-, olagel-, yapagr-, yapmaygr-, yapmayver- gibi" (Hatibolu, 1963: 212). T. N. Gencan birleik eylemler bal altnda, bunlar nce gruba ayrmtr: 1. Kurall birleik eylemler, 2. Anlamca kaynam birleik eylemler, 3. Deyim biiminde beklemi eylemler. Gencan, kurall birleik eylemleri de iki grupta inceler: 1. zel birleik eylemler, 2. Yardmc eylemlerle yaplm birleikler. Konumuzu tekil eden tasvir fiilleri, zel birleik eylemler olarak ifade edilmi ve bunlar da be blme ayrlmtr. 1.Yeterlik eylemi (yetiebil-), 2. Tezlik eylemi (syleyiver-), 3. Srerlik

10

eylemleri (bakakal-, yazadur-, arayagel-, koup dur-, alkoy-, uyumu kalm, alad durdu vb.), 4. Isteklenme eylemi (grecei gel-, glesi gel-), 5. Yaklama eylemi (gideyaz-). Ayrca T. N. Gencan, olup bitme eylemi

(inandm gitti, olur gider), -meye grsn eylemi (gcenmeye grsnler), beklenmezlik eylemleri (fkelenecei tutmasn mil) gibi yaplardan da bahsederek, bunlar zel birleik eylemler arasnda deerlendirmitir, ikinci grupta yer alan yardmc eylemlerle yaplm birleikler ise; yolcu et-, memnun ol-, syleyecek ol-, ses gelmez ol-, fakir d-, insan eyle-, can bul-, msaade buyur- vb. rneklerle gsterilmitir. Ayrca anlamca kaynam birleik eylemler; alkoy-, elver-, ngr-, ayer-, varsay-, hasta d-, lzm gel-; deyim biiminde beklemi eylemler; gnl ver-, di bile-, yz gl-vb. rneklerle tespit edilmitir (Gencan, 2001: 340-360). A.B. Ercilasun, birleik fiilleri kelime gruplar arasnda deerlendirmitir. Buna gre birleik fiil, dier kelime gruplar gibi anlamca bir btnlk tekil etmekte ve cmle iinde tek kelime muamelesi grmektedir. Nasl ki kelime gruplarna itirak eden unsurlar asl anlamlarndan az veya ok farkl, yeni ve tek bir anlam iin bir araya geliyorlarsa birleik fiili oluturan unsurlar da (birinci unsuru ister isim ister fiil olsun) ayn grev iin bir araya gelirler. Ayrca birleik fiillerin basit ve tremi fiillerden fonksiyon bakmndan bir fark yoktur. nden de ayn ekilde faydalanlr. Yapm ekiyle tretilmi fiilin tek bir oluu veya kl ifade ettii gibi kelimelerin bir araya getirilmesiyle oluan birleik fiil de tek bir oluu veya kl ifade eder. Aralarndaki fark; tekil ediHlerindedir. Basit ve tremi fiiller tek kelimeden meydana gelirken, birleik fiiller iki (bazen daha fazla) kelimeden meydana gelir (Ercilasun, 1984:83-87). L. Karahan bileik fiilleri 1. Bir hareketi karlayan birleik fiiller ve 2. Bir hareketi tasvir eden birleik fiiller olarak iki grupta inceler. lk gruptaki fiiller "ana yardmc fiillerle kurulan birleik fiiller" (dost ol-, yok et- vb.) ve "dier

11

fiillerle kurulan birleik fiiller" (yol al-, para ye-, ba kaldr- vb.) eklinde ikiye ayrlr, kinci grupta ise bir hareketi tasvir etmek zere zarf- fiil eki tayan bir fiil unsuru ile bir tasvir fiilinden kurulan birleik fiiller ele alnmtr.(yaza-bil, yapabilsrp git-, aa kal-) Karahan bir taraf isim fiil olan birleik fiilleri de bu grupta deerlendirmi ve bala-, al-, iste- gibi aslnda yardmc fiil olmayan baz fiillerin -maya bala-, -mak iste, -maya al- kalplar iinde, yardmc fiil

olduunu ve bu fiillerin birlikte kullanldklar hareket isimlerini tasvir ettiini belirtmitir ( Karahan, 2004: 73 -79). K. H. Menges, Trkede fiil terkibini iki grupta inceler. 1. grup "isim-fiil, zaman ngilizcedeki to be anlam tayan yardmc fiille meydana getirilen terkiptir. 2. grup ise konumuzu iine alan, "ilevini bir gerundium ( bunlar sadece -a ve -p gerundiumudur) bir yardmc fiille yerine getiren isim-fiil terkipleridir. Menges'e gre bu kategorideki yardmc fiiller, bir fiilin muhtelif ekillerini ifade ederler ve bylece asl grn niteliindedirler. Bu iki grup ele alndnda ilk gruptaki yardmc fiiller, ikinci gruptakilere gre daha yaygndr. Eski Trk lehelerinde bu gruptakiler daha ar bassa da, tasvir fiili dediimiz ikinci gruptaki ekiller son yzyllarda daha fazla gelime kaydetmitir. Bugnk Trk lehelerine bakldnda ikinci gruptaki ekillerin oluum younluunun Batdan Douya artt grlmektedir. Oysa Ouz grubunda tasvir fiillerinin kullanl daha nadirdir. Menges'e gre tasvir fiillerinin en zengin kullanm Gney Sibirya lehelerindedir. Bu grupta yarm dzineyi bulan birlemelere kadar fiil balantlar grlmektedir.

Menges'e gre bu ikinci gruptakilerin (yani tasvir fiillerinin) tamamen bir grn (aspect) nitelii vardr. "Fiildeki zaman ve grn arasnda keskin bir hudut izgisi olmad gibi, ayrca ikinci kategorideki bir zaman anlam ara sra fiildeki grnn yerine ortaya kabilir. Temel fiil bu terkiplerde ya -a/- ya da -

12

p gerundiumlaryla, olumsuzlukta ise -may veya -may vb. ekillerle, ayrca ara sra isim karakteri tayan dier ekillerle, en ok da gerundiumlu ekillerle kullanlr, -a veya -p gerundiumunun kullanlmasn belirleyen hibir kesin kural grlmez; ama kullanm bunlardan birini yeler" (Menges, 2002: 615-620). Menges'e gre en yaygn kullanlan yardmc fiiller unlardr: Tur- "durmak, ayakta dur-, ayaa kalk-", yat- "yat-, yaa-", otur- "otur-, ikamet et-, yaa-", yor-/ jr-l oru- "yr-, ko-" yardmc fiilleri sreklilik grn iin; bar- "ver-", bol- "ol, vuku bul-" yardmc fiilleri hareketin baladn, harekete giriildiini gstermek iin; bar- "var-, git-", ket- "git-, ayni-", sal- "koy-, brak-", t- "ge-, geip git-", kal- "kal-", koy- "brak-, yerletir-", kendisi de bir terkip olan yibr(yibr- > uz-a-br-) "gnder-, yolla-; kov-, yol ver-", al- "al-, yeterli ol-", ka"ez-, gszlnden yararlan-, dv-" vb. nemli yardmc fiillerdendir. Bu yardmc fiiller "yardmc fiilin temel duyumundaki hareketin deiikliiyle bitmi grn (perfective aspect)" iin kullanlr. Ayrca "kal- kendisinden bir durum, bir netice karmaya dikkat edilen bir hareket iin, t- ve ayn ekilde sal-, uz- yardmc fiilleri bitime ve baarya gei annda fark edilen hareketin tamamlandn gstermek iin, ket-, koy- ve benzerleri srf bir hareketin baarya (veya bitime) eritiinin ifadesi olarak Trk dillerinde kullanlr". Bunlara ilave olarak yaz- baaramamak, neredeyse olmak anlamyla; ts- yukardan bir hareket iin; kr-, kara- gayret etmek, ilgilenmek anlamnda tevik ifadesi iin; k- bir hareketin tamamlandn gstermek iin; kel- hareketin abuk tamamlandn gstermek iin kullanlr (Menges, 2002: 620).

Tasvir fiillerinin kuruluunda mutlaka zarf-fiil ekleri bulunur. Bilgegil ve Ediskun dndaki aratrmaclar asl fiile gelmesi gereken eki zarf-fiil eki olarak gsterirler. Bilgegil ve Ediskun -A eklinde asl fiillere eklenen eke istek eki demektedirler. Zarf-fiil olarak kullanlan dier nller ise Bilgegil'e

13

gre sadece "ses"tir (Bilgegil, 1984: 281). Ediskun bu nlleri yardmc fiillerle birlikte gstererek onlara "tasvir fiili" demektedir. Baka bir aratrmaya gre tasvir fiillerinde yer alan "A-I-U nlleri" semantik deil, fonetik bir zorunluluk olarak ortaya kmtr ve bu nller zarf-fiil eki deil, balayc nldrler. Dolaysyla tasvir fiillerinde kullanlan bu nller zarf-fiil eklerinden farkl bir kategoride deerlendirilmelidir (lhan, 2001:177-182). Halbuki bu rnekteki nlye "balayc nl" denirse -y nsz akta kalmaktadr. Trkenin eski ve yeni metinlerine bakldnda iki fiili balayan unsur kesinlikle "zarf-fiil eki" olarak isimlendirilmelidir. Bugnk Trk Lehelerinde tasvir fiilleri, yaplan tariflere temelde uygunluk gstermektedir. Ancak yap ve ilevlerinde farkllklar vardr. J. Deny iki kelimeden oluan fiilleri 1. Karmak fiiller 2. Mrekkep fiiller eklinde iki blmde inceler. Mrekkep fiiller bir isimle onun ardndan gelen bir fiilden tekil edilir. Karmak fiiller ise; ikincisi yardmc fiil olarak kullanlan iki fiilli bir kme suretindeki fiillerdir. Bu fiillere karmak "complexe" veya yenndelik "periphrastique" ad verilir. Deny bu grubu A) Ol-mak yardmcsyla yaplan karmak fiiller (yazm ol-, sevmi ol-, sevecek ol-, yer ol-, unutmu ol-, kalkamaz ol- vb.) B) -(y)e veya -(y)i'li ulak zerine kurulmu karmak fiiller (seve bil-, yazver-, de yaz-) eklinde kiye ayrr. B grubundaki fiiller bizim tasvir fiili dediimiz gruptur (Deny, 1941: 465-475). Yukarda grld zere tasvir fiillerin snflandrlmas, terim olarak adlandrlmas husunda tam bir mutabakat salanamamtr.

14

TRKMEN TRKESNDE TASVR FLLER VE TASVR FLLERNN BRLEK FLLER NDEK YER Trkmen Trkesinde birleik fiiller,goma ilikler olarak

adlandrlmaktadr.Tasvir fiillere ise Rus gramercilinin de etkisiyle analitik ilikler veya goma ilikler denilmektedir.Annanurov analitik ilik, Baylyev ise goma ilik lk kelimesi fiil olmayan birleik fiiller terimini kullanr. Birleik fiiller tek bir fiille anlatlamayan kark hareketi esas fiile balanarak anlatr. Birleik fiiller iki szckten oluur. Bu szlerden ilki isim veya fiil olabilir. Esas anlam anlatan sze esas sz esas sz, ikinci fiile kmeki ilik yardmc fiil denir. Bayliyev birleik fiilleri ilk kelimesi fiil olmayan birleik fiiller ve ilk kelimesi fiil olan birleik fiiller (tasvir fiilleri) diye iki gruba iki gruba ayrmtr (TDG, 1999:313). Biz tezimizde ilk kelimesi fiil olan birleik fiilleri (tasvir fiilleri) konusunu ele aldk. Trkmen Trkesinde isim ve fiilden oluan birleik fiillerde ikinci fiil yardmc eylemdir: etmek, bolmak, bermek, ekmek, grmek, gelmek, atmak, tutmak vb.) Bayliyev bu fiillerden baka gr-,ber- fiillerini de dhil etmektedir. (harap etmek, az bolmak, tayyarlk grmek, iesi gelmek, cogap bermek, yz tutmak, nazar salmak, stn kmak, ah ekmek, hayran galmak, dn almak Trkmen Trkesinde daha ok etmek

kullanlmaktadr; klmak ve eylemek daha az kullanlr. Birleik fiil, iki szckten meydana gelmektedir. Birinci grup birleik fiillerde ilk unsur isim ya da sfat olabilir. Yapm ve ekim eki alabilir. ilk genin Trkmen Trkesinde ald ekler Trkiye Trkesiyle benzerlik gsterir. lk unsur isim olabilir: sabr etmek, melim bolmak, ahmaklk etmek, eyesi bolmak

lk unsur sfat olup yapm eki alabilir: gaharl bolmak, gutl bolmak Esas szleri iliikden bolan goma ililler (ilk kelimesi fiil olan birleik fiiller) tasviri fiil grubuna giren birleik fiilerdir. Bu birleik fiiller kark

15

hareketin tek bir fiille anlatlmas mmkn olmad iin hareketi gstermek iin kullanlr. (TDG, 1999:313). Tasviri fiiller iki ayr fiilin kaynamasndan olumu fiillerdir. Birinci fiil (A-), veya (y)(Ip-) zarf- fiil yapsndadr ve asl anlam bu fiildedir. kinci fiil ise aslnda bir esas fiil olduu halde, anlam kaymas yoluyla, yava yava hem szlk anlamndan farkl yeni bir bir anlam kazanm hem de esas fiil olmaktan kp ilk fiile baz anlam incelikleri katan bir yardmc fiil durumuna gelmitir. Esas fiilin olu ve kln tasvir eder. H. Bayliyev ilk kelimesi fiil olan birleik fiilleri 1.Hareketin meydana gelme srecini ve neticesini gsteren birleik fiiller , 2. Karmak imdiki zaman anlatan birleik fiiller ve 3. Modallk gsteren birleik fiiller diye ana gruba ayrm ve bunlarda kendi iinde alt balkalara ayrmtr: 1. Hareketin Meydana Gelme Srecini ve Neticesini Gsteren Birleik Fiiller: a. Hareketin Balangcn Gsteren Tasvir Fiilleri: Zarf-fiil eki alm esas fiile balamak, ugramak, durmak, oturmak yardmc fiilleri getirilerek yaplr. -p ugra- : Gmini nireden alarsn? Diyip, Mergenov nbelli, namsz bir suratda begenip ugrad. (PH s,326) Gemiyi nereden alrsn? Deyip Mergenov belirsiz bir ekilde sevinmeye balad. -p bala- : Sora ran yakp, Mopassan okap balad. (PH s,175) Sonra ray yakp, Mopassay okumaya balad. -a dur- : Melece bukcadan kan eplem kaz alp, okamaga durd. Melece zarftan kan krm kd alp, okumaya balad.(SE s,185) -p otur-: Han, indi nme etmeli bolsa, aydp otur. (PH s,133) yleyse, imdi ne yapmak gerekiyorsa, sylemeye bala.

16

b. Hareketin Devamlln Gsteren Tasvir Filleri: Bu birleik fiiller goma ilikler hareketin bir sredir devam ettiini ya da devam edeceini gsterir(TDG:1999:323). Durmak, hareketli srerlik gstermesinin yan sra iin det halinde sregeldiini ifade eder. Gelmek, bir yerden baka bir tarafa doru hareket etmeyi ifade eder.Oturmak, hareketsiz srerlik ifade eder.Yrmek, hareketli srerlik ifade eder. Zarf-fiil eki alm esas fiile du:r-, gel- ,y: r-, ot: r- yardmc fiilleri getirilerek yaplr. -p otr- : Nme in ters bakp otrs? (PH s,55) Niin ters bakyorsun? -p yr- : Ol u zatlar grp yrk, Akcemal gy onu bilen bilelikde cay iinde gezip yren yald. (PH s,13) O bu eyleri gryorken, Akcemal sanki onunla birlikte evin iinde geziyor gibiydi. -p dur- : Gndogar yzndki kiicik otagda lgsice ra yanp olur. (MV s,49) Dou tarafndaki kck odada canszca ra yanyor. -p gel- : Bekmrat boap galan sovuk ylerine dolanp geldi. (PH s,12) Bekmrat boalan souk evlerine dnd. c. Hareketin Srecini,Artn ve Ynn Gsteren Tasvir Filleri:Bu birleik fiiller tasvir fiilleri hareketin gittike bitmeye yaklatn fakat; bitmediini ve bununla birlikte ynn gsterir. (TDG, 1999:325) Zarf-fiil eki alm esas fiile; gel-,bar-,git- yardmc fiilleri getirilerek yaplr. Yn gsteren tasviri fiiller Trkiye Trkesindede bulunmaktadr. Bu tr birleik fiiller hareketin sonuca yaklatn; fakat sonulanmadn ve ynn gsterir. -p bar- : Gi malay herdemsayn yere golaylap baryan yald. (PH s,260)

17

Geni aln her nefes aldnda yere yaklayor gibiydi. -p git- : Aldanp onu zna dp giden garplaram kn. (PH s,265) Aldanp onun peine dp giden yoksullar da ok. -p gel- : Bekmrat boap galan sovuk ylerine dolanp geldi. (PH s,12) Bekmrat boalan souk evlerine dnd. . Hareketin Tezliini ve Devamlln Gsteren Birleik Fiiller: Zarf-fiil eki alm esas fiile ber- yardmc fiili getirilerek yaplr. -i ber- : Vepa zna vrlip gidibermeki bold. (MV s,316) Vepa arkasna dnp gidivermek istedi. Trkiye Trkesinde ver-fiili ile karlanan bu kavram Trkmen Trkesinde ber- fiili ile ifade edilir. Bu fiil hareketin devamlln, tezliini gsterir. Baka bir ahsn lehine olan hareketi ifade eder. ml bakmdan Trkiye Trkesiyle ortaklk vardr. Esas fiil nsz ile bitiyorsa - ,-i nls eklenir; nl ile bitiyorsa, son nl uzun okunur. Eer asl fiil -e sesi ile bitiyorsa ber- yardmc fiili getirildiinde -e sesi - sesine dnr ve uzun okunur. d. Hareketin Bittiini Gsteren Birleik Fiiller:Bu goma ilikler tasvir fiilleri hareketin ya da iin bittiini ifade eder. Bunlardan bir ksm hareketin aniden ortaya ktn ve hareketin uzun srmeden bittiini, bir ksm ise hareketi birka kez tekrarlandktan sonra bittiini ifade eder. ) Zarf-fiil eki alm esas fiile; bol-,gutar-, goyber-, git-, k-,gal-,ge-,goy- yardmc fiilleri getirilerek yaplr.Goybermek iki fiilden olumutur. Dar nls dmtr; go-y-u-<ber> goyber-. -p ge- : Hepdeni ikinci gni Yarnepesi ynde, iinde durmu u yokarda beyan edilii yal bolup gedi.(PH s,208)

18

Haftann ikinci gn Yarnepesin evinde, iinde hayat u yukarda beyan edildii gibi oldu. -p k- : Mehri hat iki sapar okap kd. (MV s,211) Mehri mektubu iki kere okuyup bitirdi. - p gutar- : On et mun etme diyip, bar aytcak zadn iki agz szde aydp gutarard.(PH s,68) Onu yap, bunu yapma deyip, btn syleyecek eyini tek cmleyle syleyip bitirirdi. -p goyber- : Olar onuyal davan hemie alaca hcrni iinde aygt edip goyberyrdiler. (SE s,192) Onlar onun gibi tartmay her zaman sessiz odann iinde azmedip bitiriyordular. 2.Karmak imdiki Zaman Anlatan Birleik Fiiller:Trkmen Trkesi gramerlerinde imdiki zaman, belirgin (konkret) imdiki zaman ve umumi imdiki zaman olmak zere iki ekide ele alnmaktadr. Umumi imdiki zaman Trkmen Trkesinin edebi dilinde yar-, yr- ekleriyle kurulmakta ve mn itibariyle bir hareketin, bir iin sylendii zaman yaplyor olduunu henz bitmediini ifade etmektedir. Belirgin (konkret) imdiki zaman ise

Trkiye Trkesindeki kavramlarda iine alabilen bir ifade tarzdr. Bir iin o nesneye has bir hareket olduunu, tabi bir zellik gsteren bir hareket oldunu veye det olduu zere tekrarlandn ifade eder. Mesel, Avtobus u yerde durya:r. Aman u yerde oturyar. denildiinde iin sylendii srada yapld anlatlr ve zaman umumi imdiki zaman olarak adlandrlr. Fakat ayn cmleler Avtobus u yerde du:r. Cuma u yerde yat:r. eklinde ifade edildiinde o hareketin o hareketin genel olarak det zere yapldn gsterir ve zaman belirgin imdiki zaman olarak

19

adlandrlr.

Trkmen

Trkesinde

hli hazrda

uzun

nll

olarak

kullanlmaktadr. (Erdem, 2000: 57) Bu ana grupta kullanlan yardmc filler unlardr: y:r-, du:r-, ot:r-, yatp yat- : Her dmde Kaka magazini iyp yatr diyip, yzme gamlap durlar. (PH s,158) Her admda Baban maazay yiyip duruyor deyip yzme vuruyorlar. -p otr- : Nme in ters bakp otrs? (PH s,55) Niin ters bakyorsun? -p dur- : Emma Vepa entek kiicikti, onu gara gzleri oynap duryard. (MV s,8) Fakat Vepa henz kckt, onun kara gzleri oynayp duruyordu. -p yr- : Bir grseler, demir gapakl alabeder pibagalar akrdap yrler. (SE s,204) Bir grseler demir kapakl benekli kaplumbaalar akrdayorlar. Trkmen Trkesinde imdiki zaman eki olan yar-,yr-eki imdiki zaman anlatmaktadr. Ancak bu ekler srerlik ifade etmez. Oka-yar-n (okuyor-um) basit bir fiil ekimidir. Srerlik ifade eden bir tasvir fiili deildir. Okap yr(okuyor), gaynap dur(kaynyor), suv akp yatr(su akyor), lgap otr rnekleri imdiki zaman ifadesi yannda srerlik ifade etmektedir. 3. Trkmen Trkesinde Bak, Deerlendiri Anlatan (Modal) Birleik Fiiller: Trkmen Trkesinde bu tr birleik fiiller, konuan kiinin o harekete olan bakn gsterir. Bu gruba giren birleik fiiller kendi iinde drt gruba ayrlr:a-Hareketin Meydana Gelmesinin Mmkn Olup Olmadn Gsteren Tasvir Fiilleri: Kullanlan yardmc fiiller: bol- ve bil- Trkmen Trkesindeki

20

bil- yardmc fiili Trkiye Trkesindeki iktidar anlatan bil- yardmc fiilinin aynsdr. -p bol- : Hibir duukda arkayn grleip, iii dkip bolanok.(SE s,125) Hibir bulumada rahat konuup, iini dkemiyor. -p bil- : Ol z oylan szlemini kebirlp yazp bilmeyrdi.(SE s,50) O kendi dnd cmlesini dzenleyip yazamyordu. b. Hareketin Deneme Yoluyla Gerekletiini Gsteren Tasvir fiilleri: Kullanlan yardmc fiil grmektir. -p gr- : Gz seni, birinci yandan, akl snap grpdir, ikinci yandan, seni garr grpdir. Kz ilk olarak senin akln snam, ikincisi de seni yal grm. c. Bilmezlikten Gelmeyi, Kk Grmeyi Anlatan Tasvir Fiilli: Bu tr birleik filler, gvenmezlii, bilmezlikten gelmeyi, bir ii basit grmeyi anlatmak iin kullanlr. Bu tr birleik fiiller bolmak yardmc fiili ile yaplr. Bir ii gnlszce yapmay vakit geirmek iin yapldn anlatr (TDG, 1999:335). Nme, nme diyip, sen bilmedik bolan boylarsn? (A. Durdyev) Ne? Ne? Deyip sen bilmezlikten geliyorsun? Baylyevin tasvir fiilleri olarak kabul ettii bu tasvir fiillri fiilleri, esas fiile sfatfiil eki getirilerek yaplr. Zeynep Korkmazn karmak fiiller dedii yap(fiil + sfat- fiileki + yardmc fiil) bu blme girer. Biz de tezimizi zarf- fiillerle kurulan tasvir fiilleriyle snrlandrdmz iin bu konuya deinmedik. Sfatfiillerle kurulan tasvir fiiller tartma konusudur. Ediskun, bu gruptaki yapy (fiil + sfat- fiileki + yardmc fiil) tasvir fiili olarak kabul etmitir.

21

d. Hayal Etmeyi Anlatan Tasvir Fiilleri: Esas fiil cak-,cek- gelecek zaman eki alr.Yardmc fiil olarak bolmak gelir (TDG, 1999:335). Bir srcagaz alcak boylars Bir sr almak istiyoruz. (A.Durdiyev) Trkiye Trkesinde bunun rneklerine rastlamak mmkndr: Geenlerde bir araba alacak olduk fakat; pahal olduundan vazgetik. Trkiye Trkesinde bu yap niyetlenme fiilleri olarak

adlandrlmaktadr.Tezimizde bu yapy tasvir fiilleri konusuna dahil etmedik. A.Annanurov Trkmen Dilinin Yazuv Yadgrliklerinde Analitik ilikileradl kitabnda Sovyet Trkolojisinde birleik fiiller konusunu ele alarak deerlendirilen aratrmaclarn konuyla ilgili fikirlerini orataya

koymaktadr.Annonurov bu kitabnda paral (birleik) fiiller meselesinin Trkolojide henz zme kavumam bir mesele olduunun altn izerek bu konuda alm aratrmaclarn kitaplarnda ve gramerlerinde meseleyi ele allarn incelemektedir. Yapt deerlendirmeler ve incelemeler sonucu paral fiilleri dier fiilerden fiil birleimlerinden ve deyimlerden ayrt edebilmek iin u kriterleri ne srmtr: Paral fiiller Arap, Fars ve Trk kkenli isim, sfat zamir ve ses yansmal kelimelerden olup kl- , eyle-, bol- yardmc fiilleri araclyla kurulurlar.Paral fiiller iki kelimeden oluurlar. Eer ve drt paradan ibaret ise bunlar paral fiil deil sz birleimi veya deyimdir.Paral fiil

eleri herhangi bir kelimeden, rnein nesne anlatan kelimelerden olmaz. Bu fiillerin isim esi belli bir kelimeden, yani soyut anlam tayan, durum, hareket, ve sre anlatan kelimelerden olabilir.Yani; paral fiillerin birinci gesi soyut anlam tasyan ya da durum anlatan isim, sfat, ses yansmal kelime, isim- fiil, ya da dier fiill trleriolabilir.Bu kaide bir baka dilden gecen kelimeler iin de geerlidir.Fakat fiil trlerinden elde edilen kelimeler

22

isimlemi olacaktr.Paral fiillerin ilk esi -lk-/-lik; -lk/-ilik ekleri araclyla isimleen kelimelerden kurulabilir (iftilik etmek, ahmaklk etmek). Var, yok gibi kelimelerden de paral fiiller oluturulabilir(var ol-, yok et-). Paral fiillerin ilk esi, esas anlam zerinde tamaktadr. Bu ilk e sadece tek kelimeden oluabilir. Sz birleiminden ibaret olamaz. Bu e devaml ismin yaln halinde gelir, deimez ve yardmc fiil ile basit birleme (ballk) yoluyla birleir. Eer ilk e ismin dier hallerinde ise bu kelime sz birleimin ya da deyimin bir esidir. Yardmc fiiller tek bana bir anlam ifade etmez ve cmlede bamsz fiiller olamaz. Yardmc fiil cmlede deien unsur olarak i grr, paral fiilin gramer ilikilerini gsterir. Yardmc fiil kelime tretici bir unsurdur. Yardmc giil ismi fiilletirir, ona hareketlilik anlam katar. Paral fiiller, dier esas fiiller gibi zaman, ekim ve dier fiil ekillerini kabul edebilirler. Eer tm ekim rnekleri yok ise paral fiil deildir.Paral fiiller tek mana ifade ederler. Esas anlam ilk e zerinde bulunsa bile, yardmc fiilin de anlama katks vardr. Yardmc fiil ismi fiilletirerek belli bir derecede katkda bulunmaktadr. (Annanurov, 1984:14-23)A.Annonurov paral fiilleri (birleik fiiller) drt ana gruba ayrr1) klmak fiili ile yaplanlar 2) etmek fiili ile yaplanlar3) eylemek fiili ile yaplanlar4) bolmak(olmak) fiiliyle yaplanlar Daha sonra bu drt grubu da birinci esi Trke kelimelerden oluan paral fiiller, birinci esi Arapa kelimelerden oluan paral fiiller ve birinci esi Farsa kelimelerden oluan paral fiiler diye alt gruba ayrmtr. A.Annonurov analitik fiileri (tasvir fiilleri) nce iki ana gruba ayrr:1)Birinci komponenti hal iliin p / -ip formasndan hasl bolan

23

analitik ilikler (Birinci Unsuru p/-ip Zarf-fiil eki olan tasvir fiiller):Trkmen Trkesinde en sk kullanlan tasviri fiillerdir. Annanurovun tespit ettii p li ekiller unlardr: -p dur- : Kalmak, beklemek manasnda bir hareketin devamlln anlatr. -p otur- : Devamllk anlatmakla birlikte hereketin balangcn anlatr. -p yat- : Hareketin srekliliini anlatr. -p yr- : Hareketin devamlln anlatmaktadr. -p gez- : Devamllk anlatmaktadr. Bayliyev -p gez ve p yr yardmc fiillerin ayn anlama geldiini vurguluyor. -p bar- : Hareketin ynn gstermekle birlikte artarak ilerlediini bitmeye yaklatn anlatyor. -p gal- : Hareketin bitikten sonra sabit halde devam etmesini ifade eder. Hareketin birden ortaya kmasn ifade eder. arma anlamda vardr. -p yiber- : Hareketin birden bire ortaya kmasn ifade eder. -p goyber-: Hareketin sona erdii ifade eder. -p tala-: Hareketin bittiini ifade eder. -p bol-: Hareketin bittiini ifade eder. Ayrca yetenek ifade eder. -p gel- : Hareketin, balangc belli olamayan bir sreten beri devam ettiini anlatlr. -p bol- : Hareketi gerekletirebilmenin mmkn olup olmadn ifade eder. -p ber- : Bakas lehine yaplan hareketi ifade eder. -p gr- : Hareketin deneme amal yapld anlatlyor 2. Hal iliin A /-E formas arkal hasl bolan hareket trinin analitik formalar

24

(Birinci unsuru a/-e Zarf-fiil eki olan tasvir fiiller):-a /-e bermek, -a /-e bala, a/-e yrmek, -a/-e yazmak, a/-e bilmek, -a /-e grmek Mehmet Kara tasvir fiilerini yeterlilik, iktidar, tezlik ve sreklilik olarak gruba ayrmtr. Yeterlilik ekli Trkiye Trkesindekine benzemektedir. Zarf - fiil eki alm asl fiilden sonra bil- yardmc fiilinin getirilmesiyle yaplr. (aydp bilerdim syleyebilirdim). Olumsuzu ise maz,-mez, -mar, -mer, o:k gibi eklerin bil yardmc fiiline getirilmesiyle yaplr (rip bilmez sndremez ). Trkmen Trkesinde tezlik; - /-i, -u / - ve -p zarf- fiil eklerine ber- yardmc fiilinin getirilmesiyle yaplr.(aydpber-syleyiver)Trkmencede reklilik -p zarf fiil eki alm bir fiilden sonra dur-, otur-, yat-, yr- yardmc fiilerinin geni ya da imdiki zaman ekimlerinin hece yutumuna uram birimleri olan du:r, ot:r, yat:r, y: yardc fiillerinin getirilmesiyle yaplr. Trkmencede en fazla nc ahsta kullanlmaktadr (Kara: 2007:165166) nder aran,Trkmen Trkesindeki tasviri fiillerini 3 ksmda inceliyor.Trkmen Trkesindeki iktidar fiili, esas fiili nl ya da nsz gerin diumundan sonra gelen bil- yardmc fiiliyle kurulur. Ancak bu kurulu menfi ekiller iin de kullanlr. Ayrca, esas fiil ve nl ya da nsz gerindiumundan sonra gelen bol- fiili de iktidar vazifesinde kullanlabilir. Trkmen Trkesinde abukluk fiilleri, esas fiil ve nl nl ya da nsz gerindiumundan sonra gelen, Trkiye Trkesindeki ber- (ver) fiilinin fonetik karl olan ber- ve ayrca gr- yardmc fiiliyle kulur-ber fiilinin devamllk fiilinin yerinde kullanld fiilleri, esas rnekler fiilleri de nl vardr.Trkmen ya da nsz

Trkesindeki

devamllk

gerindiumundan sonra gelen bar-, dur-, gal-, git-, goy-, otur-, yat- ve gr

25

yardmc fiilleriyle tekil edilir. Bir rnekte ise gal- fiili, abukluk fiili yerinede kullanlmtr. (aran:1998:317) Larry Clarck tasviri fiilleri descriptive verbs (betimsel tasviri fiiller) bal altnda incelenmitir. Clarck ikinci fiilinin anlamn kaybettiini ve yeni bir anlam kazandn belirtmektedir (Clarck, 1999:311-349) Clarck

fonksiyonuna gre tasviri fiileri drt gruba ayrmtr:1)Beginning of action (hareketin balangcn anlatanlar) :-p/-a/-e ugra-, p dur-, -a /-e/ -p otur-, -p / -a bala- 2) Process of action (sre anlatanlar) -p gel-, -p yr-, -p dur-, -p otur-, -p yat-, -p otr- 3)Direction of action (Hareketin ynn anlatanlar) :-p git-, -p k-, -p gir-, -p gel-, -p bar-

26

NCELEDMZ ESERLERN YAZARLARI HAKKINDA GENEL BLG 1. ATA GOVUDOV: Yazar, air ve dramaturg olan Ata

Govudov,yaratclk kaleminin gcn 1922 ylnda yazd Zakaspiy Front adl dramasnyazmakla gsterdi. Fakat o yaratclk iine yirminci yllarn ikinci yarsndan itibaren tam olarak giriir. Yazar, eitli devirlerde hikaye, deneme, makale ve manzum eserlerinin onlarcasn yazmtr. Onlarn iinde Gandm Avnn Magalas,Gaar Aga,Dordepel, Yelli deni ylenii, Sonk Arn gibi mensur eserleri, Kerim Dosov Duman Ot inde Grsn zni, Adna hrat, Hat ve Gogap gibi lrik eserleri, Partizan Aman Poemas, Huday Yol denilen Mehr Sahetli Gn Gopgn, Tar ve Onu Gullar gibi hicvi makaleleri, vardr. O Permandan baka Mehri Vepa, ve Kpetda eteinde romanlarn da miras brakt.Yazar Trkmen halk edebiyatn da iyi bilirdi.O Trkmen masallarn ve Grogl destann neretmiti.Bu konuda makaleler,

incelemeler yazmtr. Onun z sanat da halk edebiyatyla yorulmutur. Yazar Trkmen edebiyatn temellendiren, ekillendirenlerden biridir.

2. BEK SEYTEKOV: Trkmenistann halk yazar, Magtmgul adndaki devlet dl sahibi, Trkmenistan Bilimler Akademisinin mahabir yesi olan Beki Seytekov, Dahovuz Vilayeti, Tagta blgesi, Bedirkent kynde domutur. Edebiyat ve Sungat gazetesinin ilk redaktrdr. Trkmenistan Yazarlar Birlii bakan ve sekreteri oldu. Seytekov, Yalk, Ot inde, Senemi Sygsi, Bagdagl gibi onlarca poeme ve hikyenin, Doganlar lemesinin, onun devam olan Bedirkent, l Yregi, s Sonk Sve romanlarnn yazardr. Yazarn Bekmrat Durdyev, Pervane, Seni Aknda ve baka birok povesti Trkmen okuyucular arasunda hret kazanmtr. Beki Seytekov Hayatn elikilerini

27

edebi elikili vakalara evirmenin ve onlar ve onlar ok gergin yaygnlatrmann gerek bir staddr. Onun eserleri eitli yllarda Moskovada ve Agabatta yaymland. Eserleri, birok dilde neredildi.

3. BERD KERBABAYEV: Sovyet Dnemi Trk Edebiyatnn kurucularndan biri olan Bedri Kerbabayev 15 Mart 1894te Trkmenistann Tecen lesinin Govkuzeren kynde dnyaya gelmitir. Edebiyat hayatna iirle

balar.1920li yllarda yazd iirler devrinin ne kan eitim, kadn haklar, toprak- su reformu, vb. meselelerle ilgilenmitir. Eski edebi eserleri halka ulatrmada byk paya sahiptir. Nesir ve drama trlerinde de eserler vermitir. Konularn realist bir slupla incelemitir. kinci Dnya Sava yllarnda sava va vatan (Sovyet Vatan) sevgisini ileyen eserler verir. Trkmen halknn sosyal ve kltrel geliimine byk katks olmu bir yazar olarak kabul edilir. Yazarn bunlara ilave olarak, yurt iinde ve dnda sunduu teblileri, kendisiyle yaplm rprtajlar, tenkd makaleleri, sosyal ve siyas ierikli yazlar bulunmaktadr. Aygtl Adim, Nebitda, Gaysz Atabay, Suv Damcas Atn Dnesi, ten Gnler yazarn romanlardr. Romanlar, birok yabanc dile evrilerek neredilmitir.

28

TRKMEN TRKESNDE TASVR FLLER

1. AL-: Trkmen Trkesinde al- esas fiil olarak; almak, kesmek, srmek, satn almak anlamlarnda kullanlr. Taradmz eserlerde al- fiilinin gapla- fiiliyle birlikte kullanm ok sktr. Gapla- fiiliyle birlikte kullanlarak, zneyi etkisi altna alma, etrafn kuatma ifade eder. Baylyev al- yardmc fiiliyle kurulan tasvir fiillerinden bahsetmemitir. Taradmz eserlerde al- yardmc fiilinin p zarf fiil ekine gelerek tasvir fiili yaptn tespit ettik.

1.1. BALANTIYI KURAN GELER: Tasvir Fiillerinde Kullanl: Fiil+ -(A)p/-(I4 )p zarf-fiil eki + al- yardmc fiili

1.2. LEVLER:

1.2.1. Kaplamak, Etrafn Sarmak, Etkisi Altna Alma fade Eder: -p al- : Orazmrad ot gsmlan yal bir yagday gaplap ald. . (PH s,176) Orazmrad ate sarm gibi bir duygu kaplad. -p al- : Galaklk, garaklk dnyni gaplap alpd. .(SE s,152) Geri kalmlk, karanlk dnyay kaplad. -p al- : Nme in diyen drli sovallar Amann dan birshl gabap alyard. (MV s,105) Niin diye tekrarlanan sorular Amann etrafn bir trl kaplyordu. -p al- : Kp vagt gemnk, duman soldatlar y dan gurap aldlar. (MV s,78) ok zaman gemeden, dman askerleri evin etrafn evirdiler.

29

-p al- : Ayblei birhili meymiredici lezzetli yadavlk gurap ald. (PH s,218) Aybleke bir tr kendinden geirici lezzetli yorgunluk kt. -p al- : Paytagtdan rn uzakdak rayon merkezi, onu biri-birine meze, kmelek yal caylar, darack, tozanl keleri baradak pikirler on dolap ald. (PH s,144) Bakentten ok uzaktaki ile merkezi, onun birbirine benzeyen, mantar gibi evleri darack tozlu sokaklar hakkndaki fikirler onu dolad. -p al- : Ol z tveregini adamlar iki hl taparn gaplap alandgn indi duyup balad.(PH s,70) O kendi evresini, insanlarn iki trnn kapladn imdi sezmeye balad.

1.2.2. Hile le Ele Geirme fade Eder: -p al- : Garak gatlp, tavuk ketege giren badna garr enesini tavuklarn birini ogurlap ald.(MV s,64) Hava kararp, tavuklar kmese girdii srada yal ninesinin tavuklarnn birini ald. -p al- : Tilkicik Connuk Batr telpegini spdrp alpdr-da, derrev bir da arsnda bukulpdr. (SE s,96) Tilkicik Connuk Batrn apkasn elinden alm ve hemen bir tan arkasnda gizlenmi. -p al- : Gayta, sende pul barn bilseler, seni aldap alarlar. (SE s,150) Tam tersine, sende para olduunu bilseler, senden kandrp alrlar. -p al- : Ecesini mdama zne nahar guup beryn camn kuhnyadaki stolu stnden kakp ald.

30

Annesinin srekli kendine yemek koyup verdii kabn mutfaktaki masann stnden ald.

31

2.BAR- : Trkmen Trkesinde bar-fiili esas fiil olarak; gitmek, srmek anlamlarnda kullanlmaktadr. KBde geen bar- yardmc fiili, hareketin gnden gne tedrici olarak gelimesini anlatan bir devamll ifade eder. Art-a bar- gnden gne artmak (Ercilasun,1984:86). Arata gre bu tasvir fiili 1-Bir hareketin, durumun tamamlandn veya devam ettiini 2-Hareketin ilerlemekte ve oalmakta olduunu ifade eder (Arat, 1928:10). Yce bu tasvir fiilinin Bir hareketin sresini ifade ettiini belirtir (Yce, 1973: 152). H.M. Baylyev, bar- yardmc fiilini Hareketin srecini ve ynn gsteren tasvir fiilleri bal altnda incelemitir. Baylyev bar- fiilinin hareketin

zneden uzaklatn bildiren tasviri fiiller yaptn savunur.( Baylyev, 1981:131) Baylyeve gre barmak ve gitmek arasnda hareketin

neticelenmesi bakmndan fark vardr. Bunu u iki misalle aklamaya alalm: 1- Durd here gitdi. 2- Durdu here bard. lk cmlede hareketin sona erip ermedii belli deildir. Fakat ikinci cmlede hareket sona ermitir. ki cmlenin de ortak yan, hareketin zneden uzaklamay ifade etmesidir. Bar- yardmc fiiliyle kurulan tasvir fiiller hareketin gittike glenip son noktaya yaklatn; fakat hareketin bitmediini bildirir. Hareketin glenerek artt anlam vardr. Hareket zneden uzaklamay ifade eder (Annanurov, 1977: 28).

32

2. 1. BALANTIYI KURAN GELER: Tasvir Fiillerinde Kullanl: Fiil+ -(I4)p/-(A)p zarf-fiil eki + bar- yardmc fiili

2. 2. LEVLER:

2.2.1. Hareketin Srecini ve Ynn Gsterir: -p bar- : Gayg iki gzni yagts bizi be-alt dim mizden gap baryard. (PH s,302) Kayn iki gznn bizim be alt adm nmzden uzaklayordu. -p bar- : Meni kakamda, zmide btin mrm u yzp baryan deryamz bilen bagldr. (PH s,284) Benim babamn da, kendimin de, btn mr u akan deryamza baldr. -p bar- : Ban yokar galdrtman, Yarnepesi yne tarap alp baryard. (PH s,183) Ban yukar kaldrmadan Yarnepesin evine doru gidiyordu. -p bar- : Sora Yarnepesi zi gelendigini bildirmek in dervezni i yznde sgrenini eidip, lgap barp, onu nden gapn ad. (PH s,163) Sonra Yarnepesin kendinin geldiini bildirmek iin, kapnn i tarafnda ksrdn iitip, koup, onun nnden kapy at. -p bar- : erkez kakasna alrlk geyim salp baran at torbasn gaan grliginden zp ald-da, tayhar burnuna geydirip, gulaklarn

esesinden berk baglad. (SE s,213) erkez, babasna deitirmek iin giysi gtren at torbasn eyerinden zp ald ve spann burnuna giydirip, kulaklarnn arkasndan sk balad.

33

-p bar- : Onu emedeklp baryan yerinde semavar crndiginden dklyn yal, ucpszca suvcagaz hem irrildeyrdi. (SE s,118) Onun emekleyip gittii yerde semaverin azndan dklr gibi, azck su da rldyordu. -p bar- : Olar oban gni keleri bilen t ylerine baryanalar hem ggrp baryardlar, il-gn olara serediyrd. (MV s,199) Onlar, kyn uzun sokaklar ile evlerine gidene kadar da glyordular, insanlar onlara bakyordu. -p bar- : Kursu komsomol komitetinin sekretar birgn Bekmrat hovludan kp baryarka, gy oa ttnden duan kii bolup: (PH s,45) Kursun komsomol komitesinin sekreteri bir gn Bekmrat avludan karken, sanki ona aniden rastlam gibi: -p bar- : ah lem, size habar berenimden so, aaklgna bakan eit edip baryan yldz guyrugn meni boynuma olad-da, syredi, gapmdan eltip, yensmden sdrledi. (SE s,282) Padiah, size haber verdikten sonra aaya doru giden yldzn kuyruunu benim boynuma dolad ve srkledi, kapmdan gtrp, ensemden srkledi. -p bar- : Edil onu yal u gzedrtme garak gicede u komandirin zlap baryan hovpl yodas, bascak yerleri hem bir gula galyard. (MV s,46) Tam onun gibi u youn kara gecede, u komutann izledii tehlikeli yolu, basaca yerleri de bir kula kalyordu. -p bar- : Emma iymitsiz tiryek hem indi ilerini gyp baran in, olara gurp bermn, gayta olar kem-kemden buryand. (SE s,135) Fakat yiyeceksiz tiryek de imdi ilerini yakp gittii iin, onlara kuvvet vermeden, tam tersine onlar yava yava kvrandryordu.

34

-p bar- : Manlar gya bir yere gsanp baryan yal, biri-birinin zndan kovalayardlar.(PH s,88) Arabalar gya bir yere aceleyle gider gibi, birbirinin peinden kovalyorlard. -p bar- : Ol guyrucagn bulayap, dbieklp baryan tayhar gidiini hayal grdi-de, on debsedi. (SE s,125) O kuyruunu sallayp, tepinip giden spann yryn kafasnda canlandrd ve onu acayip bir ekilde tepikledi. -p bar- : Orazmrat dybnden baga zat barada oylanp baryan in bu sese hmiyet bermedi. (PH s,180) Orazmrat tamamen baka ey hakknda dnd iin bu sese nem vermedi. -p bar- : ndi ol bedeninde meymiredici gzlerini yumdurup baryan bir yadavlk szd.(PH s,68) imdi o bedeninde baygn gzlerini yumduran bir yorgunluk hissetti. -p bar- : Kimi gn iler ovl boylar, kimi gn ovsuz bolyar, gnler unun bilen geip baryar. (MV s,35) Kimi gnler iler neeli oluyor, kimi gn neesiz oluyor, bylece geip gidiyor.

2.2.2. Balayan Bir Hareketin Sona Ermediini, Bitmeye Yaklatn fade Eder: -p bar- : Hallgl z-zi bilen gepleip seere yetip baryard. (PH s,136) Hallgl kendi kendine konuup merdivene yaklayordu. -p bar- : Hzir gice yarm bolup baryar, yol yreliide gat alt. (MV s,48) imdi gece yars oluyor, yol yrmesi ok hzl.

35

-p bar- : hlesi in mhnet gn labrn aak atp, yere bakan eip baryard. (SE s,20) I iin byk gne klarn aaya salp, dnyaya doru iniyordu. -p bar- : Hova has garakrap baryard. (SE s,116) Hava daha kararyordu. -p bar- : Gi malay herdemsayn yere golaylap baryan yald. (PH s,260) Geni aln her nefes aldnda yere yaklayor gibiydi. -p bar- : Bu vagt Bekmrat egnini sallap, gzden yitip baryard. (PH s,135) Bu vakit Bekmrat omzunu silkeleyip, gzden kayboluyordu. - p bar- : Men utancmdan yere girip baryarn.(PH s,99) Ben utancmdan yere giriyorum. -p bar- : erkez dur suva cn edende, doluan ay ol suvu bir etinden girip baryann grdi. (SE s,128) erkez duru suyu izlerken, dolunayn o suyun bir kenarndan girdiini grd. -p bar- : Emma bolmad, bularn oklar payavlap baryar, onu in hem at seleledi. (MV s,126) Fakat olmad, bunlarn oklar azalmaya balyor, onun iin de at seyrekleti. -p bar- : Vepa her vagtrak bir sz atp baryard. (PH s,20) Vepa her zaman bir sz atp duruyordu. -p bar- : Okuvlar bolsa dnyden bihabar z aralarnda degie grler edip glp, atlkl ovhunlar bilen kni doldurp baryardlar. (MV s,20) renciler ise dnyadan habersiz kendi aralarnda aka yapp glp, neeli elenceleriyle soka dolduruyordular.

36

-p bar- :

Bagtgl kuhnyadaki bien hem biip baryan zatlar gzden

geirdi de stolu bana geip z oturan yerini eyeledi.(PH s,92) Baktgl mutfaktaki pien hem pimek zere olan eyleri gzden geirdi ve masann bana gelip kendi oturduu yere geti. -p bar- : Trotuarlar doldurp baryan adamlar mandan hem kpdi. (PH s,6) Trotuarlar dolduran insanlar arabadan da oktu. -p bar- : Bagtgl kuhnyadak bien hem biip baryan zatlar bir hatar gzden geirdi. Bagtgl mutfaktaki pien ve pimekte olan eyleri srayla gzden geirdi. -p bar- : nd ol bedeninde meymiredici, gzlerini yumdurp baryan bir yadavlk szd. (PH s,69) imdi o bedeninde kendinde geiren, gzlerini yumdurtan bir yorgunluk hissetti. -p bar- : Meni kellm yarlp baryar. (PH s,21) Benim bam yarlyor.

37

3. BALA- : Trkmen Trkesinde bala- fiili esas fiil olarak; balamak, girimek, anlamlarnda kullanlmaktadr. Gabain bala fiilini nc grup fiiller bal altnda incelemitir. Gabaine gre bala- yardmc fiili zarf-fiil eklerine ya da ynelme hali ekine gelerek anlamca esas fiile yardmc olur.Asl anlam birinci fiildedir.Tasvir fiillerinin tersine modal yardmc fiiller (nc grup fiiller) anlamlarn kaybetmezler:yuyun-u bala-ykanmaya bala-(Gabain, 1953:24) Kononov, bu blmmzde incememizin konusu olan maya bala yapsn ele alm ve mAk ve mA ekli isim fiile ynelme hli geldiini, bu yapnn bala- fiilinden nce gelerek harekete balama anlam bildirdiini ifade etmitir (Kononov 1956:207-212). Karahan maya bala yapsn Bir taraf isim fiil olan birleik filler bal altnda incelemi, ve bala-, al-, iste-gibi aslnda yardmc fiil olmayan baz fiillerin -maya bala-, -mak iste-, -maya al- kalplar iinde, yardmc fiil olduunu ve bu fiillerin birlikte kullanldklar hareket isimlerini tasvir ettiini belirtmitir(Karahan, 2004: 73-79). Ediskun, balama fiillerini ikinci bek birleik fiiller bal altnda incelemitir. Ediskun, konuyu farkl bir adan ele almtr. Balama fiili: aZaman bakmndan temel eylemin gemi bir zaman iinde balayp devam ettiini ya da edeceini; b- Grn bakmndan eski bir alkanln ya da durumun silinip temel eylemle ilgili yrni bir alkanln ya da durumun balamasn anlatr. Geni zamann olumlu ya da olumsuz nc tekil kiisine ol- yardmc fiili ulanarak yaplr (Ediskun, 1999:239-240). Olan ata biner, kl kuanr oldu( Olan ata binmeye kl kuanmaya balad. ).(Dede Korkut). Z.Korkmaz, yuyun-u bala- rneine deinerek, bala fiilinin anlamn nkoruduunu belirtir.stey git-, otar git-, bol-u sakn- gibi rnekleri belirleyici

38

birleik fiiller grubuna sokar.rneklerde birinci fiilin ikinci fiildeki anlam belirleyen bir zarf grevinde olduunu belirtir (Korkmaz,2003:834) Banguolu bu gruptaki fiilleri yar tasvir fiilleri olarak adlandrmtr. Grld zere bu gruptaki fiillerin adlandrlmas ve hangi gruba sokulaca meselesi tartmaldr.Trkmen gramercileri, zarf-fiil ekine balayardmc fiilinin gelmesiyle, hareketin baladn gsteren tasvir filleri yapld hususunda mutabktrlar.

3.1. BALANTIYI KURAN GELER: Tasvir Fiillerinde Kullanl: Fiil+ -(I4)p/-(a) zarf-fiil eki + bala- yardmc fiili

3.2. LEVLER:

3.2.1. Harekete Balamay fade Eder: -p bala-: Emma ol baga bir zat diymek in taynlanp, gultunp balad.(PH s,97) Fakat o baka bir ey demek iin hazrlanp yutkunmaya balad. -p bala-: Soabaka meret hem mrze velini at yal gzp balad.(PH s,96) Sonralar Meret de Mrze Velinin at gibi snmaya balad. -p bala-: Geen yl Yarnepes Samarkanda alt aylk kursa giden so, Ayblek ylerine gezelenden rn gi gelip balad. (PH s,161) Geen yl Yarnepes Semerkanda alt aylk kursa gittikten sonra Ayblek evlerine gezmeden ok ge gelmeye balad. -p bala-: On-da kakas gelmezini yannda hovsala gaplap balad. (PH s,162)

39

Onu da babas gelmeden nce yannda rperti almaya balad. -p bala- : ay iip baladlar. (PH s,207) ay imeye baladlar. -p bala- : Bekmrad yregini uur yelerinde bir duyg- zbana durmu gurmak duygus oyanp balad.(PH s,84) Bekmradn yreinin derin yerlerinde bir duygu, kendi bana hayat kurmak duygusu uyanmaya balad. -p bala- : Her nme-de bolsa, hgrligi elden bermeli dl, diyip

Bekmrat her dimini seresap basp balad.(PH s,77) Her ne de olsa, uyankl elden brakmamal deyip, Bekmrat her admn dikkatlice atmaya balad. -p bala- : Ol nir baryanna ns bermn, dim urup balad.(PH s,75) O nereye gittiine dikkat etmeden, adm atmaya balad. -p bala- : Bekmrat gzlerini aalak yumalak edip, gz snlap

balad.(PH s,65) Bekmrat gzlerini krptrp, kz szmeye balad. -p bala- : Menin bar guvancm i hem de Bagtgl bolmal! diyip, Bekmrat divan stnden turdu-da, y ileri bilen megullanp balad. (PH s,58) Benim btn mutluluum i ve Bagtgl olmal deyip Bekmrat divann stnden kalkt ve ev ileriyle megul olmaya balad. -p bala- : zne gelip, kellesi ilp balan badna, ilki bilen Bekmrad aran zad: yuvunmak ivleyndigi bold.(PH s,55) Kendine gelip, kafas almaya baladnda ilkin Bekmradn anlad ey, ykanmak istei oldu.

40

-p bala- : Acayp eginlerini emay bilen hareketlendirip aglap balad.(PH s,50) Grkemli omuzlarn yavaa hareket ettirip alamaya balad -p bala- : Han, sen sanki gnlerde gov okap balapsn diyyrler. .(PH s,45) Sen son gnlerde iyi okumaya baamsn diyorlar. -p bala- : Bu grrler seni onat okap balann gutlamak in gerek. (PH s,45) Bu konumalar senin iyi okumaya baladn kutlamak iin gerek. -p bala: Gazab bir az yatan eper onu balak ban bir az

spadrp balad. fkesi biraz yatan eper onun dank ban biraz okamaya balad.

- p bala- : Dursun gapn goa yumrug bilen urup balad.(SE s,142) Dursun kapya iki yumruu ile vurmaya balad. -p bala- : Kem-kenden Batr horlamas galp, yeillik bilen dem alp balad. Yava yava Batrn horlamas kesilip, nefes almaya balad. -p bala: Emma veli aradan salm gemnk, eylk- beylk burulup

balad. (SE s,143) Fakat aradan zaman gemeden, o tarafa bu tarafa kvrlmaya balad. -p bala- : Olar ol yerde i ham arkaynlk bilen ekeleip baladlar.(PH s,151) Onlar orada pimemi deriyi yavaa ekitirmeye baladlar.

41

-p bala- : her bagndan yack goyberilip balan raketalar ugunlar asmanda ptrayard.(PH s,154) ehir bahesinde daha yeni gnderilmeye balanan fzelerin kvlcmlar gkyznde dalyordu. -p bala- : Onu ol yagdayn alan direktor, oa ygrlmaga, ekinmge, asl oylanmaga mmknilik bermn, on gre gzkdrp balad. (SE s,173) Onun bu durumunu anlayan mdr, ona glmeyi, ekinmeyi, asl dnmeye imkn vermeden onu sohbete ekmeye balad. -p bala- : Parovoz gugurandan so, vagonlar tigirleri emay bilen gmldap balad. Lokomotif siren aldktan sonra, vagonlarn tekerleri yavaa kmldamaya balad. -p bala- : Gurd endamndak iler gaydd ve kcesi yelp balad.(MV s,126) Kurdun zerindeki iler geti ve kesi hafiflemeye balad. -p bala- : Ol garalmadk yerden ras en tam iinden otlup sermenyn yal dlni iini sermenip balad.(MV s,113) O beklenmedik zamanda snen evin iinde kibrit aryor gibi tnelin iini aramaya balad. -p bala- : Azack salmdan so onu gzleri vrenidi hem dlni azgndan dmn bolgusz g kmegi bilen dleni iini saygarp balad.(MV s,112) Biraz sonra onun gzleri alt ve tnelin azndan dman azck n yardmyla tnelin iini fark etmeye balad. -p bala- : Ya da agarp balad.(MV s,109)

42

Gne daha yeni aarmaya balad. -p bala- :Bu ide baga-da kp top blmler gatnayardlar ve olar hemmesini belli bir mtdetde atp balamaldklar hem mlimdi.(MV s,102) Bu ite baka da ok topu blmler katlyordu ve onlarn hepsinin belli bir srede atmaya balamalar da gerekti. -p bala- : lki gzl goun razvedka toparlar razvedka barlagn geirip baladlar.(MV s,102) lknce kzl ordunun timleri, dman ordularnn nerede olduuna bakmaya baladlar. -p bala- : Ol garr enesi bilen kiicik ayal dogann arl tomus di drnak bolup hoa plp edinen bugdaycklarna-da el gatp balad.(MV s,64) O yal anas ile kk kz kardeinin btn yaz boyunca diini trnana takp toplad baaklar da almaya balad. -p bala- : Ol indi zi yal de-du agalar bilen talanan kne kart tapp, yerini akdan edip agamlarna kart oynap balad.(MV s,64) O imdi, kendi yatlar ocuklar ile braklm eski kart bulup yerini ak oynamay brakp, geceleri kart oynamaya balad. -p bala- : Hakkatdan-da, garrya itmek yal el hnr ilerini vredip balamag bilen ona edepli bolmak terbiyesini-de berip balad.(MV s,63) Gerekten de, yal, genliinde bu kza nak yapmak, hal dokumak gibi el hner ilerini retmekle ona edepli olmak terbiyesini vermeye balad. -p bala- : Ep-esli vagt grleilenden so, tovuk yal hemie ir yatmag dzgn eden Gl Mergeni ukus tutup balad.(MV s,232) Hayli vakit sohbet edildikten sonra, tavuk gibi daima erken yatmay alkanlk edinen Gl Mergenin uykusu gelmeye balad.

43

-p bala-

: ol baryarka iki gat, gat beyik maratlar Gl Mergeni

gzni nnden geip balad.(MV s,227) O giderken iki kat kat imaratlar Gl Mergenin gznn nnden gemeye balad. -p bala- : Onu salamat gzi meymirp ukus tutup balad.(MV s,221) Onun salam gz uyuklayp uykusu gelmeye balad. -p bala- : Knlkl gnler hem Orazgl bandan kem-kemolen sovlup balad.(MV s,201) Zor gnler de Orazgln bandan yava yava gitmeye balad. -p bala- : Sora ran yakp, Mopassan okap balad. (PH s,175) Sonra ray yakp, Mopassay okumaya balad. -p bala- : Orazmrat hzir u kni bir etinden girenden gayra taraptan saz ovaz eidilip balad. Orazmrat imdi u sokan bir kenarndan girdikten sonra, arka taraftan sazn sesi iitilmeye balad. -p bala- : ne, men agalk vagtlarmdan cenayata ulap, oraga olap baladm.(MV s,140) te, ben ocukluk zamanlarmdan cinayete bulap, bozulmaya baladm. -p bala- : Dogrs, Orazmrat sok be-alt ay iinde bu acayp erkinlik barada arzurem edip balad. (PH s,145) Dorusu Orazmrat son be alt ayn iinde bu gzel zgrlk hakknda arzuda etmeye balad. -p bala- : Yab yzp ortadan yzcini kenara yetmge hovlugp balad. (PH s,145) Ark yzp ortadan yzcnn kenara ulamaya acele etmeye balad.

44

-p bala- : Pis hsiyetleri adamzada yalk dvrnden tverekden yokup balayi yal, onu bilen oa cenayatam satap balayar. Kt duygularn insanoluna genlik devrinden etraftan blap balamas gibi, bununla ona cinayet de bulamaya balyor. -p bala-:Ol indi okuvdan pes baha alsa, nams edip balad.(PH s,47) O imdi okulda dk not alsa, namus etmeye balad.

45

4.BER- : Trkmen Trkesinde ber- fiili esas fiil olarak; vermek, bir eyi yerine getirmek, birine i vermek, kz evlendirmek, grevlendirmek, iyi davranmak anlamlarnda kullanlr. KBde bir- yardmc fiiliyle yaplan tasvir fiilleri; kolaylk, abukluk, tezlik ifade eder. (Ercilasun,1984:85) Harezm Trkesinde bu fiil Eski Trkeyle ayn fonksiyonda ve fonetik yapda kullanlmtr. Buna gre bir-; abukluk, kolaylk, anilik ifade eder. Ber- Osmanl Trkesinde tacil (tezleme) hatf fiili eklinde isimlendirilir. Bu fiil abuk, tereddtsz, dnmeden yapmak anlamnda kullanlr. (Deny, 1941:470). Ediskun, tezlik fiillerini Birinci bek fiiller bal altnda incelemitir. Tezlik fiili, eyleme tezlik, tezlik anlamyla birlikte kolaylk, savasama ve nemsememe, apanszlk, beklenmezlik, tezli ve kolaylk, alkanlktan vazgeme anlam katar (Ediskun, 1999:231). Mengese gre bu yardmc fiil Harekete balama ve girime ilevi grr.(Menges, 2002:624) N.Demir, -iver-in, gramerlerde sz edilen bir eyi bakas iin yapma, geliigzellik, vb. anlamlar olduundan bahseder(getiriverdi-benim iin getirdi).(Demir, 2000:232) H.M. Baylyev ber- yardmc fiiliyle kurulan tasvir fiilini Hareketin tezliini ve devamlln gsteren tasvir fiiller bal altnda incelenmitir. A.Annanurov ber- yardmc fiilinin sreklilik anlam veren tasvir fiiller yaptndan Trkesinde bahseder. beryardmc (Annanurov,1977-51)Gnmz fiiliyle yaplan tasvir fiilleri Trkmen ok sk

kullanlmaktadr.

46

4. 1. BALANTIYI KURAN GELER: Tasvir Fiillerinde Kullanl: Fiil+ a-/-I4 zarf-fiil eki + ber- yardmc fiili

4. 2. LEVLER: 4.2.1. abukluk, Tezlik, Kolaylk fade Eder: -a ber-: -a ber- : Bu yerdlni biryan dulunda em yanp durd, edil ol yerde okabermelidi. (MV s,109) Bu toprak damn bir kesinde mum yanp durdu, tam orada

okuyuvermeliydi. -a ber- : Mann goyup, dervez tarap ugraberende ar aga kabinetden kd. (PH s,87) Arabay brakp, avlu kapsna doru yneliverdiklerinde ar Aa odadan kt. -a ber- : Sen te geyrsi-diyip, gapdalndan geip ugraberdim. (PH s,306) Sen teye geiyorsun, diyip karsndan geip urayverdim.

-/-i ber- : - ber- : Sz diyenii gcenlp durmazlar-da, aydbererler. (PH s,232) Sylemek istediini nazlanmadan sylemezler, syleyiverirler. - ber- :Emma fabkom balg zni naml delilleri bilen mdiri tutan yollarn hemmesini nni yapd oturberdi. (PH s,44) Fakat akl hastanesinin mdr kendinin inanl delileriyle mdrn izledii yollarnn hepsinin nn kesti oturuverdi. -i ber- : eydip ol kollektivin iine dol hukukl len bolup, z-znden girdide gidiberdi. (PH s,114)

47

Byle o kollektivin iine tam anlamyla ye olup, kendi kendine girdi ve gidiverdi. -i ber- : Giceni bir vagt kenizlerden i yag grynimi biri geldi-de, ata atlanp gidiberdi. (SE s,306) Gecenin bir vakti prensesin hizmetkrlarndan en beendiklerimden biri geldi ve ata binip gidiverdi. - i ber-: Men yene-de ki yola dp gidibermeli balarmkam?(PH s,118) Ben yine de eski yola dp gidivermeli miyim? -i ber-: Shele gdek hereket etse, onu uup gidibermegi

mmkndi.(PH s,184) Biraz kaba hareket etseydin, onun uup gidivermesi mmknd. -i ber- : Inamam vagt bilen geliberer. (PH s,224) nan vaktinde geliverir. -i ber- : Gzlara esesini vrp gidibermeki bold, emma ayaklar diyenini etmedi. (PH s,318) Kzlara ensesini evirip gidiverecek oldu fakat; ayaklar dediini yapmad. -i ber- : Onu yagday bize dnklidi: Krk yllap yrekde gizlenip yatan grri derrev beyan edibermek, elbetde asat dldi. .(PH s,284) Onun durumu bizim iin anlalrd. Krk senedir kalpte gizlenen sohbeti hemen aklayvermek, elbette kolay deil. -i ber-: ular yal zatlar zn oylap tapbermeli velin, nme indir garr atan azara goyup otrsn. .(PH s,166) Bunlar gibi eyleri, kendin dnp buluvermelisin; ama niin yal dedeni zora sokuyorsun.

48

-i ber- : Hemme azat, herkim gvnne gelenini edibermeli diyyrler. (PH s,40) Her ey serbest, herkes aklna geleni yapvermeli diyorlar. -u /-- ber- : -u ber- : Onun hrsz, rehimsiz, aylgan hereketlerini gren Bagtgl bu vagt elinden hi zat gelmecegini bildi-de takdra ten berip, bir bura ekilip, gzne ya aylap duruberdi.(PH s,96) Onun utanmaz, acmasz korkak hareketlerini gren Bagtgl o an elinden hibir ey gelmeyeceini anlad ve kaderini bekleyip, bir keye ekilip gzleri yaarp duruverdi. -u ber- : Akcemal depesine degdide duruberdi. (PH s,166) Akcemal tepesine dedi ve duruverdi. -u ber- : Emma men her minutda u zatlardan mahrm bolup durubermeli. (SE s,134) Fakat ben her dakikada u eylerden mahrum oluvermeliyim. -u ber- : onu inde kenara golaylap, bir dyp yolkan arsna geip, deze seredyn kii bolup duruberdi. (PH s,319) Onun iinde kenara yaklap bir dip amn arkasna geip denize bakyormu gibi duruverdi. -u ber- : Eger onuka barmasa onu bilen duumasa, boynua tanap salcak diyselerem, ine boynum diyip bam aak salar durubererin. (PH s,131) Eer onunkine varmazsan, onunla bulumazsan, boynuna ip geireceim deseler de ite boynum deyip, bam aa eer duruveririm. - ber- :Gavun gavundan rek alar diyip, yne yerden aydan dldiler diyip z znden otursa tursa hovsala dbererdi. (SE s,86)

49

Kavun kavundan renk alr deyip, kendi kendine yatsa kalksa aresizlie dverirdi.

4.2.2. Rica, stek fade Eder: - ber- : ndi nme gerek bolsa alberin, dkan zizinki. (SE s,255) imdi ne gerekiyorsa alverin, dkkn sizin. - ber- : Ay svdagr aga, indi bar bir girdi, i souna enli gazbersene. (SE s,291) Ey tccar aa! imdi zaten girdin, en sonuna kadar kazsana. - ber- : Nme etmeli bolsa aydberi. (PH s,37) Ne yapmak gerekiyorsa syleyin. -i ber- : z yoluna gidiberse bolmayarm? (PH s,319) Kendi yoluna gidiverse olmuyor mu? -i ber- : Vepa zna vrlip gidibermeki bold. (MV s,316) Vepa arkasna dnp gidivermek istedi.

4.2.3. Hareketin Bittiini fade Eder: -p ber- : Die bu garr agamlarna z agtklarna ve olar de-olularna ertekiler aydp bererdi. (MV s,63) Sadece bu yal akamlar kendi torunlarna ve onlarn yatlarna masallar anlatrd. -p ber- : Ol maa oatca edip aydp berenden so, men z gvnme maslahat saldm. (PH s,283) O bana gzelce anlattktan sonra, ben kendi gnlme akl dantm.

50

-p ber- : Mrad gvnni biraz amak, onu nsni baga bir yana sovmak in, glkli ertekiler hem aydp berdi. (SE s,41) Mrad biraz rahatlatmak, onun dikkatini baka bir tarafa ekmek iin elenceli masallar da anlatt. -p ber- : Bular men size yne esas gre giri hkmnde aydp berdim. (PH s,287) Bunlar, size sadece sohbete giri maksadyla syledim.

51

5.BL- : Trkmen Trkesinde bil- esas fiil olarak; bilmek, renmek anlamlarnda kullanlr. Asl fiilin bildirdii ii yapmaya, gc yetme ya da yetmeme anlam ieren tasvir fiili yapar. Yeterlilik fiillerinin olumlular, zarf- fiil eki alm asl bir fiile bil- yardmc fiilinin getirilmesiyle yaplr (anlayabil-,yryebil).Olumsuzu ise a/-e/ zarf-fiil ekine ma/-me olumsuzluk eki getirilerek yaplr (konuama-, yazama-). Yeterlik fiilinin olumsuzunu aklayabilmek iin Trkenin eski dnemlerine bakmak gerekir. Eski Trke dneminde gc yetmek anlam tayan bir u- muktedir olmak fiili vard. Bir ibaret olan bu fiil, yardmc fiil grevinde kullanlyordu. Kim artat uda erti(Kim bozabilecek idi.).(Kltigin Yazt, Dou, 22. satr) Bu yardmc fiil; Eski

Trkede bir hareketi yapmaya muktedir olma ya da olmama anlam tar. Orhun Yaztlarnda hem olumlu hem de olumsuz ekli kullanlmtr. Yazl kaynaklardan hareketle Trkenin Eski Trkeden beri en sk kullanlan tasviri fiil yaps olduu sylenebilir. Ercilasuna gre bil- olumlu ve olumsuz iktidar meydana getirir. Fakat bil- nl zarf-fiillerinden sonra her zaman iktidar eklini meydana getirmez. Bzan kendi anlamnda m yoksa muktedir olma anlamnda m kullanld iyice anlalmaz. yle ki, KBin yazld devrede bil- henz yardmc fiillie gemi gibidir. te yandan ufiiliyle yaplan olumlu iktidar ekline tek tk rastlanmaktadr. Demek ki, KBin yazld devrede, olumlu iktidar ekli iin u- fiili sratle kaybolmakta ve yerini bil- fiiline brakmaktadr. Bil- fiilide bu grevi stlenirken henz asli hviyetinden syrlamamaktadr.(Ercilasun,1984:8586) Osmanl Trkesinden itibaren; gelmeyebilirsin gelmesen de olur, gitmeyebilirsin gitmesen de olur biiminde, asl fiile olumsuzluk eki getirilerek, olumsuz biimi de gelimitir. (J.Deny: 1941:470)

52

Trkmen Trkesinde bilmek yardmc fiiliyle yaplan tasvir fiiller, hareketi baaryla yapabilme ve ya yapamama hususunda kabiliyet ve beceri ifade eder. (Annanurov,1977:37). Baylyev, bil- tasvir fiilini modalk gsteren tasvir fiilleri bal altnda incelemitir. Hareketin meydana gelmesinin mmkn olup olmadn gsteren tasvir fiilleri yaptn belirtir.Baylyeve bu konuda katlmak mmkn deildir.Bil- tasvir fiili modal fiil deildir tam tersine anlamn kaybetmitir.

5.1. BALANTIYI KURAN GELER: Tasvir Fiillerinde Kullanl: Fiil+ -(I4)p/-(a)p zarf-fiil eki + bil- yardmc fiili

5.2. LEVLER:

5.2.1. Hareketi Baaryla Yapabilme Veya Yapamama Hususunda ktidar mkan fade Eder: -p bil- : Ol z aytmak isleyn zadn hem enden vagt bilen yerine yetirip bilmeyrdi.(SE s,82) O kendi sylemek istedii eyi zamannda yerine getiremiyordu. -p bil- : Burnun gann saklap bilmedik Bossan bolsa iilti bilen yassga gard.(SE s,83) Burnunun kann durduramayan Bossan ise iniltiyle yasta yasland. -p bil- : Ol z oylan szlemini kebirlp yazp bilmeyrdi.(SE s,50) O kendi dnd cmlesini dzenleyip yazamyordu. -p bil- : Maysack z gazabn iine sgdrp bilmedi.(SE s,62) Maysack fkesini iinde tutamad. -p bil- : Traktor barada sen z maa dndirip bilmezmi?(SE s,28)

53

Traktr hakknda sen kendin bana anlatamaz msn? -p bil- : Yok, Aman berip bilcek dl. (SE s,30) Hayr, Aman veremez. -p bil- : Mrat ikinci bir hata gz gezdirenden, onu gzleri petrp, seslenip okap bilmedi.(SE s,44) Mrat ikinci kez mektuba gz gezdirdikten sonra, onun gzleri falta gibi alp, sesli okuyamad. -p bil- : Ecesine aytcak szni aydp bilmn, die dodaklarn mkldeyni hem on tassklayard.(SE s,84) Annesine syleyecek szn syleyemeden sadece dudaklarnn

kmldad da bunu doruluyordu. -p bil- : Ol Capbaklarn stne barp bilmedi.(SE s,192) O, Capbaklarn stne varamad. -p bil- : Be gn iinde men ne yatp bildim, ne de rahatlandm. (SE s,85) Be gnn iinde ben ne yatabildim, ne de rahatladm. -p bil- : Ol ilki bada boynun hem toplap bilmeyrdi, elleri sgnsz gmldayard, dili peltek yal gark gepleyrdi.(SE s,93) O ilk anda boynunu da toparlayamyordu, elleri halsiz kprdyordu, dili peltek gibi anlalmaz konuuyordu. -p bil- : Batr gulaklar saz ritmasn bir az szsa-da adatlanmadk ayaklar ilki bada ol hereket edip bilmedi.(SE s,96) Batrn kulaklar mziin ritmini biraz anlasa da almadk ayaklar ilk seferde iyi hareket edemedi. -p bil- : ndi Orazmrad yreginde tutaan bu od hibir ot sndrici man-da rip bilmecegini gz z yanndan tassklad.(PH s,188)

54

imdi Orazmradn yreinde tutuan bu atei hibir itfaiye arabasnn da sndremeyeceini kz kendince onaylad. -p bil- : eper Akar urup hem bilmedi, die iki gazabn gz ya bilen dana kard.(SE s,154) eper, Ankara vuramad, sedece iindeki fkesini gzyayla dna kard. -p bil- : Olar ilki bada grenler hays-haysdgn biribirinden selcerip bilmeyrdiler.(SE s,164) Onlar ilk kez grenler hangisinin hangisi olduunu birbirlerinden

ayramyorlard. -p bil- : Oa ne vt-ndev etse-de on nctman galdrp bilcegine akl yetmedi.(SE s,135) Ona ne kadar vasiyet etse de onu incitmeden kaldracana akl ermedi. -p bil- : erkezi beren maglumatlarna gr, bu gn olar u sazlktan kp bilmecekleri hem ankd.(SE s,134) erkezin verdii bilgilere gre, bugn onlarn u sazlktan kamayacaklar da belliydi. -p bil- : Nker gice-de arkayn yatp-bilmedi.(SE s,143) Nker gecede rahat yatamad. -p bil- : Ol hem gice yatp bilmndi.(SE s,144) O da gece yatamad. -p bil- : Akar, eitmedim diyme, yalan szlese-kne dostlug gaytalap bilmrsin.(SE s,149) Ankar duymadm deme, yalan sylesen eski dostluu tekrarlayamazsn.

55

-p bil- : Melece zni gozgalaa salyan zad ecesine aydp bilmedi.(SE s,20) Melece kendini isyan ettiren eyi annesine sylemedi. -p bil- : Emma ol grnleri, ol saz-shbetleri hi biri Meleceni pikirini ytgedip bilmeyrdi.(SE s,20) Fakat o manzarann, o saz sohbetlerin hibiri Melecenin fikrini

deitiremiyordu. -p bil- : Kbir aga goyaz bolup, agalkda da kp nsni zne ekip bilenok.(SE s,14) Baz ocuk ciddi olup, ocukluk yllarnda da ounun dikkatini kendine ekemiyor. -p bil- : Dye z hocayn gcdna dnse-de, uzn ayaklar govugnsz bolan in, hocaynn islegini yerine yetirip bilmeyrdi.(SE s,15) Deve kendi sahibinin tavrn anlasa da uzun ayaklar cansz olduu iin sahibinin isteini yerine getiremiyordu. -p bil- : Dursun doktor yzne hrdap seretse-de on ak saygarp bilmedi.(SE s,110) Dursun doktorun yzne dikkatlice baksa da onu ayrt edemedi. -p bil- : Emma seni edenii, seni baaran u daglar iinde men baarp bilcek dl.(SE s,126) Fakat senin yaptn,senin baardn u dalarn iinde ben baaramam. -p bil- : erkezden gni cogap alp bilmnleri hem ona mkr bolanlar in, on spdrmadlar.(SE s,122) erkezden doru cevap alamadklar iin, ona inanmadklar iin, onu karmadlar.

56

-p bil- : ol minutda ol zni mertligini ya mzzerynini hem aklna getirip bilmedi.(SE s,120) O dakika da o kendinin mertliini ya da keyifsizliini aklna getiremedi. -p bil- : Sebbi on meni zm biirip bilemok.(PH s,338) Sebebi, onu ben kendim piiremiyorum. -p bil- : Emma Veli, on eyle slayandklar in, onu sok gnlerde den yagday barada hi kim zat soramaga milt edip bilmeyrdi.(PH s,299) Fakat ona o kadar sayg duyduklar iin, onun son gnlerde dt durum hakknda hi kimse bir ey sormaya cesaret edemiyordu. -p bil- : Ol bu yerde mundan artk oturmaga dap bilmedi-de bir bahana bilen da kt.(PH s,208) O burada bundan fazla oturmaya dayanamad ve bir bahane ile dar kt. -p bil- : Men ol gn baylgm bilen oa igit yal tsir edip bilmedim.(PH s,206) Ben o gn zenginliimle ona ekirdek kadar etki edemedim. -p bil- : Sebbi Ata her gelende bir zat aytmak isleyn yal, on-da aytmaga yrek edip bilmeyn yal bolup grnyrdi.(PH s,200) Sebebi, Ata her geldiinde bir ey sylemek istiyor gibi, onu da sylemeye cesaret edemiyor gibi grnyordu. -p bil- : Bize adamlk motorlca gayk, on srp bilyn adam gerekdi.(PH s,277) Bize kiilik motorlu kayk, onu srebilecek adam gerekti. -p bil- : Onsoam her kii seni gaa geip, kemanan eline almaga yrek edip bilmez.(PH s,263)

57

Dorusu herhangi biri senin karna geip, kemann eline almaya cesaret edemez. -p bil- : Kiicik kelle pet gvrni agramna dap bilmeyn yal aak egildi.(PH s,240) Kck ba byk gvdenin arlna dayanamyor gibi aa eildi. -p bil- : Ayblek yigidi bu soragna cogap berip bilmedi. Ayblek yiidin bu sorusuna cevap veremedi.(PH s,238) -p bil- : Hallgl bulara kanagatlanarl cogap berip bilcek dldi.(PH s,123) Hallgl bunlara tatmin edecek cevap verebilecek deildi. -p bil- : Emma Connuk batr onu nmedigini uzaktan saygarp bilmndir.(SE s,267) Fakat Connuk Batr onun ne olduunu uzaktan fark edememi. -p bil- : Daarda dlap duran Soltansyn durup bilmn : -Mral,menden hem bir yz tlla!- diyip ggrptr.(SE s,298) Darda dinleyip duran Soltansyp duramadan: Mral benden de bir yz tlla! deyip glm. -p bil- : Soltansyn btin Horasana hkm etse de, siege hkm edip bilmndir.(SE s,301) Soltansyn btn Horasana hkmetse de sinee hkmedememitir. -p bil- : Men bu kden ar geip bilcek dl.(PH s,130) Ben bu snrdan br tarafa geemem. -p bil- : Eger hzir Glnar oa bir sorag beryse, ol geplp bilcek dldi.(PH s,339) Eer imdi Glnar ona bir soru sorsa o konuabilecek deildi.

58

-p bil- : Gaytcak hem kem bolmaz veli, siz here baryanaz bu grrni soun gutarp bilermikiz?(PH s,298) Dnsek fena olmaz; ama siz ehire gidene kadar bu sohbetin sonunu getirebilir misiniz acaba? -p bil- : Ayag bien tovan yal,belli bir yerde ourp bilenok. (PH s,308) Aya pien tavan gibi belli bir yerde oturamyor. -p bil- : Ya, senem olar tesiriden kp bileokm? (PH s,323) Ya, sen de onlarn etkisinden kurtulamyor musun? -p bil- : Yne men ulular szni arasna goulp bilmeyrin.(PH s,308) te ben byklerin sznn arasna katlamyorum. -p bil- : agl delen, uzaklara gidyn alleyan iki tarapndaki miveli, dekoratv agalar getiren yklerini gterip bilmn, balarna aak egip oturan yaldlar.(PH s,306) akl denen, uzaklara giden alleyann iki tarafndaki meyveli, dekoratif aalar getirdii yklerini kaldramadan, balarn aa eip oturmu gibiydiler. -p bil- : Gzi gzaran Mtniyaza bu sz nhili tsir edendigini men aydp bilcek dl.(PH s,299) Gz kzaran Mtniyaza bu szn nasl tesir ettiini ben syleyecek deilim. -p bil- : ne, men eydip, u vagta enli, belli bir netic gelip bilmedim.(PH s,283) te, ben yle yapp, u ara kadar belli bir neticeye gelemedim. -p bil- : Bu yerde, goyun yatagnda guyrugn gterip bilmn duran on san goyn grkezip: (PH s,191) Burada, alda kuyruunu kaldramadan duran on tane koyunu gsterip:

59

-p bil- : Meni yagdaymdak adama beyle kmegi die atas edip biler.(PH s,173) Benim durumumdaki adama byle yardm yalnzca atas yapabilir. -p bil- : Bu eyle velin; yne men bu yagdaya dap bilmerin.(PH s,170) Bu byle ama; ite ben bu duruma dayanamam. -p bil- : Boyda Bibigli hl gzlardan gov gryndigini onu z azgndan eidip bildi.(PH s,169) Boyda Bibigl btn kzlardan iyi grdn onun kendi azndan iitebildi. -p bil- : Oa bu barada aytmaga hi kim yrek edip bilmeyrdi.(PH s,162) Onunla bu konuda konumaya hi kimse cesaret edemiyordu. -p bil- : Ol bu barada die ayal bilen i dkip bilcekdi.(PH s,160) O bu konuda yalnzca ei ile dertleebilecekti. -p bil- : u gn agamn, uzak gyz gicesini Orazmrat Sar oglun nhili yagdayda geirendigini, hormatl okuclar gz nne getirip bilerler. (PH s,152) u gnn akamn, uzun sonbahar gecesini Orazmrat Sar olunun nasl bir durumda olduunu, saygdeer okuyucular gz nne getirebilirler. -p bil- : Men bu giceni sensiz geirip bilmrin.(PH s,51) Ben bu geceyi sensiz geiremem. -p bil- : Sorag beryende-de cogap tapp bilcek dldi.(PH s,48) Soru sorduunda da cevap verebilecek deildi. -p bil- : Kolhoz bolsa z salan caylarn remont edip yetiip bilenok.(PH s,46) Kolhoz ise kendi yapt evlerini tamir etmeye yetiemiyor.

60

-p bil- : Sebbi ol agr i bilen yeli ii deedirip hem bilenokd.(PH s,43) nk o ar ile hafif ii dengeleyemiyordu. -p bil- : Men fabrige gidip, ir sekizden agam drde enli ilp bilcek dl.(PH s,43) Ben fabrikaya gidip, erken sekizden akam drde kadar alamam. -p bil- : Bekmrat bu svei birne vagtlap snlap oturd-da, ahrso dap bilmn, yene-de k kd.(PH s,34) Bekmrat bu sava uzun sre izleyip oturdu ve en sonunda dayanamadan, yine de sokaa kt. -p bil- : ndi bu cay kimiki boldug hibir gmrtiksiz mlimdi, munda hibir yallk bolup bilmecekdi.(MV s,266) imdi bu evin kimin olduu phesiz belliydi, bunda hibir yanllk olamayacakt. -p bil- : Yolba kapitan, olar radio bilen bize nme edip bilerler?(MV s,102) dareci kaptan, onlar radyo ile bize ne yapabilirler? -p bil- : Beyik Germaniyan nde hibir gy bent alp bilmez.(MV s,95) Byk Almanyann nnde hibir g kar duramaz. -p bil- : Ol vakan i ahrn snlap bildi.(MV s,90) O olayn en sonunu gzden geirebildi. -p bil- : Men seni bu soragna cogap berip bilerin.(MV s,82) Ben senin bu soruna cevap verebilirim. -p bil- : Ol hzir, bu ayal yznden gzni ayrp bilmn oturna trmede bolmak bilen azat durmuda bolmag, tapavudn deediryrdi.(PH s,39) O imdi bu kadnn yznden gzn ayramadan cezaevinde olmakla zgr hayatta olmann farkn karlatryordu.

61

-p bil- : Emma bu zatlar hi birini gz ne getirip bilmeyrdi.(PH s,24) Fakat bu eylerin hi birini gz nne getiremiyordu. -p bil- : Muna adam garsna meni bir zm nme edip bilerdim?(PH s,313) Bunca insann karsna ben bir bama ne yapabilirdim? -p bil- : Adam hi vagt z yregine erk edip bilmeyr.(PH s,308) Adam hibir zaman kendi yreine g yetiremiyorum. -p bil- : onu in-de Bekmrat Merede belli cogap berip bilmeyrdi. Onun iinde Bekmrat Merede bilinen cevap veremiyordu.(PH s,19) -p bil- : eyle pet petigi hem bir ciz ayal kellesine saklap durup bilermi?(PH s,11) Byle byk tavan bir zayf kadn banda tutabilir mi? -p bil- :Onu yada salp bilmeynini gren komandir:(MV s,60) Onun aklna gelmediini gren komutan: -p bil- : Bu sesi die gulag mis yal adamlar zordan eidip bilse-de, nmedigini arp bilcek dldi.(MV s,48) Bu sesi sadece kula iyi iiten adamlar zorlukla iitebilse de ne olduunu anlayabilecek deildi. -p bil- : gorkulsda gapllkda tora dmeklik, buyrulan yum bitirip bilmezlik.(MV s,46) En tehlikelisi de gafil avlanmak, verilmi emri bitiremezlik. -p bil- : Biz batga mp lmeseg- lmeris velin, barmal yerlerimize vagtnda barp bilmris.(MV s,45) Biz amura gmlp lmesek de lmeyiz; ancak gideceimiz yerlere zamannda varamayz.

62

-p bil- : Emma hemmesi gnn aagnda garalan, eginbalarna enli bir meze yigitlerin iinden z ogln grp bilmn delminyrdi.(MV s,40) Fakat hepsi gnein altnda kararan, kyafetlerine kadar benzeyen yiitlerin iinden kendi olunu gremeden baknyordu. -p bil- : Ayb yok, Vepa, ayb yok, goy, olar bizi ayrdrsalar ayrdrsnlar, bizin hatmz kesip bilmezler.(MV s,37) Ayp deil, Vepa ayp deil, brak, onlar bizi ayrrlarsa ayrsnlar, bizim mektubumuzu kesemezler. -p bil- : Men beyle bnamslg edip bilmn.(MV s,33) Ben byle namussuzluk yapamam. -p bil- : Ol menden ayrlp, b dim gidip bilmedi.(PH s,82) O benden uzaklap be adm gidemedi. -p bil- : Yok, yolda Leytenant, maa sovuk kr edip bilmez.(MV s,31) Hayr, arkada, bana souk tesir edemez. -p bil- : Emma, ol hzir nmeni geliklidigini, nmni geliklidigini saygarp bilmeyrdi. Fakat o imdi neyin uygun olduunu, neyin uygun olmadn fark edemiyordu.(PH s,209) -p bil- : Ol acayp sa, mlaym yzi, kiicik elleri hyalndan karp bilmeyrdi.(PH s,78) O tuhaf sa, mlayim yz, kck elleri hayalinden karamyordu. -p bil- : Bu zatlara sen hi vagt akl yetirip bilmrsi diyip kyindi.(PH s,75) Bu eylere sen hibir zaman akl erdiremezsin deyip svd. -p bil- : Vah, u baslan zlar geplp bilyn bolsalar bolmayarm?(PH s,71) Ah! u baslm izler konuabilseydi olmaz myd?

63

-p bil- : Onu nazarndan nazarn ayrp bilmeyrdi. (PH s,60) Onun bakndan bakn ayramyordu. -p bil- : Bekmrat ol barmaklardan gzni ayrp bilmeyrdi. (PH s,54) Bekmrat o parmaklardan gzn ayramyordu. -p bil- : Yne veli onu nmedigini, nhili derecede gov ya da erbetdigini, nhili derecede belendigini gz ne getirip bilmeyrdi.(PH s,54) Ama onun ne olduunu ne derecede iyi ya da ktln, ne derecede bykln gz nne getiremiyordu. -p bil- : Bu yerdeki dostlarma men, elbette, bu hakda hi zat diyip bilmerin, maslahat salp bilmerin.(PH s,11) Buradaki dostlarma ben, elbette bu konuda hibir ey diyemiyorum, t veremiyorum. -p bil- : Aman sammklgna seret-le! Men hey burnum dilp bilerinmi?(SE s,57) Amann aptallna bak! Ben hi burnumu dileyebilir miyim? -p bil- : Cahan onu zndan agsak ayag bilen pyada kovyad, enteydi, yetip bilmn, yklyard, azgndan burnundan gan akyard.(SE s,60) Cahan onun peinden aksak aya ile yayan kovalyordu, tkezliyordu, yetiemeden, yklyordu, azndan burnundan kan geliyordu. -p bil- : Oglun ac szi Bossan yregini bular, gaharn getirer diyip, Dursun yene durup bilmedi.(SE s,77) Olunun ac sz Bossann kalbini krar, sinirlendirir deyip Dursun yine duramad. -p bil- : Annamrat g ayazna, tomusu hovruna parh goyman, mrni dayhanlk bilen geirse-de, yni eigini dl, hatda ylda bir gezek magalasn geyimini-de tzelep bilmeyrdi.(SE s,80)

64

Annamurat kn ayazna, yazn hararetine aldrmadan,mrn ekincilikle geirse de evine uramyordu, hatta ylda bir kez ailesinin giyimini de yenileyemiyordu. -p bil- : Onu bvrndki sancn ynekey yel ya i gatamadan dldigini alad, emma onu nhili kesel digini dogrus anlap bilmedi.(SE s,87) Onun brndeki arnn sadece yel ya da kabzlk olmadn anlad, fakat onun nasl hasta olduunu dorusu anlayamad. -p bil- : Saa gerek okuv u yerde-de berip bilerler ahr. Sana gerekli okulu burada da verebilirler.(SE s,51) -p bil- : Men: e gitmekden hibir gy saklap bilmez.(PH s,116) Beni ne gitmekten hibir g alkoyamaz.

5.2.2. htimal fade Eder: -p bil: Ey patahm, it alnna gelen gurt alnna-da gelip biler. Ey padiah, it alnna gelen kurt alnna da gelebilir.(SE s,285)

65

6.BOL-: Trkmen Trkesinde bol esas fiil olarak; olmak(eylem), olmak, bulunmak, meydana gelmek, iyi gelmek, domak, bitirmek, yetmek anlamlarnda kullanlr. Bu fiil Eski Trkede bol- eklinde kullanlmtr. Eski Trkede bu fiil yardmc fiil olmaktan ok, yag bolmak, kagan bol- misallerinde olduu gibi kendi anlamnda (olmak) kullanlmtr. Korkmaz, Eski Uygur metinlerinde bol- fiilinin tasvir fiili olarak kullanldn, imkn ve imknszlk bildirdiini zellikle ahs belirsiz olumsuz ifadelere gelerek, imknszlk ileviyle birlikte mehullk ifade ettiini belirtir. (Korkmaz, 1959:120) Karahanl dneminde yazlan eserlerde bol- fiili; yardmc fiil olarak daha ok isim, sfat-fiil, vasf ismi ve ya zarflardan sonra gelerek birleik fiiller oluturmaktadr (Ercilasun,1984:85). Bol- fiilinin yardmc fiil olup olmad konusu tartmaldr. Bol- fiili Gabainin modal yardmc fiil olarak nitelendirdii, kendi anlamn muhafaza eden yar yardmc fiillerden biridir (Gabain: 1953:27). H.M.Baylyev bol- yardmc fiilini Hareketin bittiini gsteren ve tasvir fiiller ve hareketin meydana gelmesinin mmkn olup olmadn gsteren modal fiiller balklar altnda incelemitir (Baylyev,1981:128). Tespit ettiimiz rneklerde bol- yardmc fiili hareketin meydana gelmesinin mmkn olup olmadn gstermektedir. Ayrca iki rnekte de bol- yardmc fiili niyet ifade eden tasvir fiili yapmtr.Hareketin bitiini ifade eden fonksiyonunun yava yava kullanmdan dt kanaatindeyim.

66

6.1. BALANTIYI KURAN GELER: Tasvir Fiillerinde Kullanl: Fiil+ -(I4)p/ zarf-fiil eki + bol- yardmc fiili

6.2. LEVLER:

6.2.1. Hareketin Meydana Gelmesinin Mmkn Olup Olmad fade Eder: -p bol- : Hey on da iytirip bolar m? Bu yitg dz gelip bolar m? (PH s,57) Hey, onu da yitirebilir mi? Bu kayba dayanlabilir mi? -p bol- : Onso ol masgaralg aagndan kp bolmaz.(PH s,148) Ondan sonra o rezilliin altndan kalklamaz. -p bol- : Yne veli, Mele Can, sen unutma; Uru vagtnda hemme dokuz doldurp bolmaz. (PH s,304) Ama Mele Can sen unutma, sava zamannda her ey dzgn olamaz. -p bol- : Ozaldan malaya yazl eyledir. Yazlandan gutulp bolmazdiydi.(PH s,314) nceden anlna yazl byledir. Yazlandan kurtulamaz, dedi. -p bol- : Ol adamlar iinde gzelligini sz bilen beyan edip bolmacak bir gzele ddm.(PH s,321) O insanlarn iinde, gzellii szle anlatlamayacak bir gzele dtm. -p bol- : Yok! Peride yal arassa ay yal nurana gz adn ol yde tutup bolmaz.(PH s,87) Hayr! Melek gibi temiz, ay gibi nur aan kzn adn o evde tutamaz.

67

-p bol- : unu neticesinde bular gelcek-goycag pikirini etmen, die u tabrg nhili edip, berlen vagtn iinde yerine yetirip bolcakdg bilen gmradlar.(PH s,256) Bunun sonucunda bunlar gelecek plann yapmadan, yalnz u grevi nasl yapp, vaktinde yerine getirilebilecei ile meguldler. -p bol- : Bu baylk zne dnksiz bolan in, dybnden gerek dl zat bolan in, layta-da iki yz manat aylk bilen muna zat ygnap bolmacag in u zerarl-da bu baylg z eyesine haram bolan in, Orazmrat bu pikiri-de kelleden karp zd.(PH s,192) Bu zenginlik kendine anlamsz olduu iin; tamamen gerekli olmad iin, zellikle de ikiyz manat aylkla bunca ey biriktiremeyecei iin bundan dolay da bu zenginliin kendi sahibine haram olduu iin, Orazmrat bu fikri de aklndan karp att. -p bol- : Dogr aydyars, gzm, bizi yanmzda garplk ayp hem dzedip bolmaz yal zat dl.(PH s,165) Doru sylyorsun kzm, bizim yanmzda fakirlik ayp ve dzeltilemeyecek ey deil. -p bol- : Mudan ar gnasam, bilip bolmaz, ya oglandr.(PH s,163) Bundan sonra zlsem de, bilemez, gen adamdr. -p bol- : Ayblek gemezmik, onu a spatl yriini yene bir gezek snlap bolmazmka diyen pikir on btin durk bilen mm-helim edip talad.(PH s,152) Ayblek gemez mi acaba, onun ah grnl yryne yine bir kez baklamaz m dncesi dnce onu olanca hevesiyle mmhelim yapt. -p bol- : Douzlar gi geip bolmacak yerden geyrler.(MV s,286) Domuzlar hi geilemeyecek yerden geiyorlar.

68

-p bol- : Yaz, tomus aylar bu zm agalar gk yaprakl gollarn uzadp biri-birlerine tutayarlar, arasndan geip bolmacak bir tokaya

mezeyrler.(MV s,269) Bahar, yaz aylar bu zm aalar yeil yaprakl kollarn uzatp birbirlerine tutuuyorlar, arasndan geilemeyecek bir ormana benziyorlar. -p bol- : Olar saklanyan yerine barmak kn m, barp bolcak m?(MV s,56) Onlarn sakland yere varmak zor mu, varabilecek mi? -p bol- : Patap atan belet obas, adamlarn yag tanayar, kimden bu oban srn bilip bolcak, ona gzi yetik.(MV s,55) Patap dedenin ok iyi bildii ky, adamlarn iyi tanyor, kimden bu kyn srrn renebilecek, onu iyi biliyor. -p bol- : Hova, emma olam u bizi ruyan ugrumzda uruyar velin, yolda komandir, ze belli, ru yerinde bir blmde bolaysa hem birbirie dp bolanok, die svlik bilen duulaymara diyip, Gurt cagap berdi. (MV s,144) Evet, fakat o da u bizim savatmz ynde savayor; sayn komutan, besbelli, sava yerinde bir blmde olsan da birbirine gidilmiyor, yalnz yanllkla rastlanmasa deyip, Gurt cevap verdi. -p bol- : Hakkatdan_da, barlyan ugrun i gorkul tarap indi balanyard, mr geip bolmacak batgalg iinden kiricik ergeme yodack bilen gemeli.(MV s,46) Gerekten de, gidilen ynn en tehlikeli taraf imdi balyordu, hayatta geilemeyecek batakln iinden kck eri br patikadan gemeli. -p bol- : ular yal ul, gov kollektivde bir oglan yola salp bolanok diyseler, men mua asla nanmarn.(PH s,44)

69

Bunlar gibi byk, iyi Kollektivde bir olan yola getirilemez deseler, ben buna asla inanmam. -p bol- : Onu mlakatl yzne seredip, diyyn szlerini dilp, gaharlm ya-da gaharl dldigini arp bolmayard.(PH s,43) Onun gler yzne bakp, syledii szleri dinleyip, fkelimi ya da fkeli deimli anlayamyordu. -p bol- : Ol gur szden zat kmacagna, Bekmrad sz bilen rp bolmacagna gz yetirenden so, i sok r yzlendi.(PH s,37) O kuru szden bir ey kmayacana Bekmrad szle inandramayacan anladktan sonra, en sonki areye bakt. -p bol- : Tecribeli ogr, ya gucurl, her hili yagdaylardan asatlk bilen ba alp kp biln Bekmrat Hallgl iin bahasna yetip bolmacak tapndd.(PH s,35) Tecrbeli hrsz, gen gl, her tr durumdan kolaylkla baa kabilen Bekmrat, Hallgl iin pahas biilemeyecek biriydi. -p bol- : Onu yzne gz dse, nazar zna ekip alp bolmayar.(PH s,24) Onun yzne gzn ilise, bakn geri alamyorsun. -p bol- : Ol bulank nazarn cay iine bir gezek aylap kd-da: Vah, u yde arkayn yaap bolsad. diyip umt etdi.(PH s,21) O bulank bakn evin iine bir kere dnp kt ve Vah, u evde sakin yaabilseydi. Diye umut etti. -p bol- : Yagsam Amanovadan gna gar alp bolyarm nme!( PH s,126) Yoksa Amanavdan kn kar alnabiliyor mu acaba? -p bol- : Ol dagdan akp gelyn pet sil yal bir zatdr, onu nem saklap bolmaz.(PH s,82)

70

O dadan akp gelen byk sel gibi bir eydir, onun n tutulamaz. -p bol- : Hibir duukda arkayn grleip, iii dkip bolanok. Hibir bulumada rahat konuup, iini dkemiyor. -p bol- : Men z abrayma dzedip bolmacak iker yetirydim gerek? (PH s,215) Ben kendi onuruma onarlamaz zarar verdiimi sanyorum. -p bol-:Gice ol adamdan hi hili lezzet alp bolmand. (PH s,218) Gece o adamdan hi holanmad. -p bol- : Olar bir yere ykgn edenlerinde saklap bolyarm nme?(PH s,121) Onlar bir yere akn ettiklerinde durdurulabilirler mi acaba? -p bol- : Meni pikirime, indi-de bir en bolan bolsa gerek, mundan ar gnasam, bilip bolmaz, ya oglandr, bir gn emedann gterip, Agabatdan kaymasn. (PH s,196) Benim dnceme gre imdi de yeterli olsa gerek, bundan sonra zorlasam, bilinemez, gen ocuktur, bir gn bavulunu alp, Agabattan kmasn. -p bol- : Die Saltk Amanovisden sorap, o haknda azda-knde maglumat alp bolar diyen umt onu goltugndan gterip, hamayat beryrdi. (PH s,201) Yalnz Saltk Amanovisten sorup onun hakknda az ok malumat alabilir umuduyla onun koltuundan kaldrp destekliyordu. -p bol- : Bagtgl! Hey, an da yitirip bolar m? Bu yitg dz gelip bolar m? (PH s,57) Bagtgl! Hey, onu da yitirebilir mi? Bu yitirilene dayanlabilir mi?

71

6.2.2. Niyet fade Eder: -p bol- : Vah, ol derecelere bir yetip bolsad.(PH s,171) Vah! O mertebelere bir ulaabilseydi. -p bol- : Vah, on tapp, tanp bolsad.(PH s,111) Vah! Onu bulup, tanabilseydi.

72

7.IK-: Trkmen Trkesinde k- esas fiil olarak; kmak, ykselmek tanmak, yar kazanmak, evlenmek anlamlarnn yan sra, yardmc fiil olarak da kullanlr. Eski Trkiye Trkesinin az rnekli bu kurall birleik fiili sreklilik ve devamllk bildirmektedir. Gnderi k-/ gnderi karmak ugurlamak) karulay 2004:111) Annanurov -p kmak tasvir fiilinin Trkmen dilinin yazl yadigrlklarnda az da olsa kullanldn syler.(Annanurov, 1977:43) H.M.Baylyev, kmak yardmc fiilini Hareketin bittiini gsteren yardmc fiiller ve hareketin srecini ve ynn gsteren tasvir fiilleri balklar altnda incelemitir. kkarlamak kova karmakuzaklatrmak (Demir,

7.1.BALANTIYI KURAN GELER:

Tasvir Fiillerinde Kullanl: Fiil+ -(I4)p/-(a)p zarf-fiil eki + k- yardmc fiili

7.2. LEVLER:

7.2.1. Hareketin Bittiini fade Eder: -p k- : Mehri hat iki sapar okap kd. (MV s,211) Mehri mektubu iki kere okudu. -p k- : Bekmrat gz ovadan ayaklarn gelikli gvresini, ge_enay edilip, depesinde rlip goylan salarn bir hatar snlap kd. (PH s,130) Bekmrat kzn gzel ayaklarn gzel gvdesini, ilgin bir ekilde tepesinde rlp koyulan salarn bir kere szd.

73

-p k- : Ol ne ay alp, tverek-dana gz gezdirip kd.(MV s,128) O nne ay alp, etrafna gz gezdirdi. -p k- : Atanepes ksesindki ay imn, ban aak salp, buz yal ay snlap otrna ten agamk oturman, onda edilen grrleri badan ayagna enli yatlap kd. (PH s,157) Atanepes ksesindeki ay imeden, ban aa eip, buz gibi aya bakarken geen akamki partiyi, orada yaplan sohbetleri batan sona aklndan geirdi. -p k- :Gk lyapal gzl gzlerine hli gycini ygnap Orazmrad bandan ayagna eli szp kd. Mavi apkal kzl gzlerine btn gcn toplayp Orazmrad batan ayaa szverdi. -p k- : Turas gelmn, meymirp yatna geen gn hli vakalarn yatlap kd. (PH s,223) Kalkas gelmeyip, geveyip yatarken geen gnn btn hadiselerini hatrlad. -p k- : Ol ne ay alp, tverek-dana gz gezdirip kd.(MV s,128) O nne ay alp, etrafna gz gezdirdi. -p k- :Ol tayyar geyimler blmni eyemsilik bilen alt snlap kd. (PH s,147) O hazr giyimler blmn sahiplenip abucak inceleyiverdi. -p k- : u gn uzn gn garr Patap bilen komandir ikisi oturp, kp fikir editiler: her etmeli_hesip etmeli ol oba girmek alacn etmeli ve hkman ol oban srrn bilip kmal. (MV s,55)

74

Bugn, btn gn yal Patapla komutan ikisi oturup, ok dndler, ne yapp edip u kye girmenin aresini bulmal ve kesinlikle bu kyn srrn renmeli. 7.2.2. Beklenmedik Bir Durumun Ortaya kmasn fade Eder: -p k- : Munu ayal_da nme baa gelse ekip dap, dilsiz_agzsz yal oturan bir gelin bolup kd. (MV s,69) Bunun ei de bana ne gelse sabrla ekip, dilsiz azsz gibi oturan bir gelin olup kt. -p k- : Baga bir keseki ogurlkda tutan bolsa, garr agtgn golayna_da barp bilmezdi velin, on bu sapar ogrlkda tutan garr z ogl bolup kd. (MV s,65) Baka bir kimse hrszlkta yakalasa, yal torununun yanna bile varamazd; ancak bu sefer hrszlkta yakalanan, yalnn kendi olu kt.

75

8. DUR- : Trkmen Trkesinde dur-fiili esas fiil olarak; durmak, dikilmek, hareketsiz kalmak, bulunmak, balamak anlamlarnda kullanlr. Trkiye Trkesinde dur- fiili tasvir fiil olarak; bir eylemin, birleik fiilin iinde bulunduu zaman kesiminde srmekte olduunu veye yaplmakta ya da yaplacak bir eylem yannda baka bir eyleminde srdn

gsterir(Korkmaz,2003:821) Bir eylemin yaplna srp gelme, srecek olma,geni zamanda srme anlamlarndan birini katmak zere oluturulan birleik fiillere srerlik fiilleri denir.Srerlik fiilleri genelde imdiki zamandan gelecee doru srme anlam tar.Srerlik fiili,ekimlendii kipe de bal olarak temel eylemin yaplnn srd zaman bakmndan ayrlklar gsterir.

Srerlik fiilleri temel fiile dur-, -koy-, -ko-, -gel-, git-, -var-,gr-, kal- tasvir fiilleri ulanarak ya da daha baka biimlerde yaplr. Buna gre srerlilik fiillerinde eitli anlam farkllamas belirir. Dur- ko- tasvirfiilleri uland zaman, temel fiilin eyleminde srerlik, devamllk anlam belirir. (Ediskun, 1999:233) Osmanlcada ok defa tur- eklide geer.Fiil birlemelerinde bir olu veya kln veya bir halin biran iin oluunu veya srn gsterir.Emir olarak kullanld takdirde, oluun kesinliini ifade eder. Karahanl ve aatay Trkesinde olduka ilektir. Baka tur-(bakp durmak) (Ercilasun,1988:26). Trkmen Trkesi gramerlerinde imdiki zaman, belirgin (konkret) imdiki zaman ve umumi imdiki zaman olmak zere iki ekide ele alnmaktadr. Umumi imdiki zaman Trkmen Trkesinin edebi dilinde yar-, yr- ekleriyle kurulmakta ve mn itibariyle bir hareketin, bir iin sylendii zaman yaplyor olduunu henz bitmediini ifade etmektedir. Belirgin (konkret)

76

imdiki zaman ise Trkiye Trkesindeki kavramlarda iine alabilen bir ifade tarzdr. Bir iin o nesneye has bir hareket olduunu, tabi bir zellik gsteren bir hareket oldunu veye det olduu zere tekrarlandn ifade eder.Mesel, Avtobus u yerde durya:r. Aman u yerde oturyar. denildiinde iin sylendii srada yapld anlatlr ve zaman umumi imdiki zaman olarak adlandrlr. Fakat ayn cmleler Avtobus u yerde du:r. Cuma u yerde yat:r. eklinde ifade edildiinde o hareketin o hareketin genel olarak det zere yapldn gsterir ve zaman belirgin imdiki zaman olarak adlandrlr. Trkmen Trkesinde hli hazrda uzun nll olarak kullanlmaktadr. (Erdem, 2000: 57) Trkmen Trkesinde imdiki zaman yar,-yr ekleriyle yaplyor. Sylenilen zamanda yaplan hareketi gsterebilmek iin dur-, otr-, yryardmc fiilleri kullanlyor. Bu yardmc fiiller uzun telaffuz ediliyor. H.M.Baylyev dur- yardmc fiilini balk altnda incelemitir:1.Karmak imdiki zaman anlatan tasviri fiilleri yapar.(in adet halinde yapldn ve iin konutuumuz anda yapldn anlatan tasvir fiiller bu gruba girer.) 2.Hareketin devamlln anlatr. 3.Hareketi yapmaya balama ifade eder. A.Annanurov dur- yardmc fiili hakknda u tespitleri yapmtr:1. Hareketin devamlln anlatr.2. Hareketin gemiten balayarak srekli tekrar edilerek yaplageldiini bildirir.3. Durmak, kalmak, beklemek

manasnda kullanlr.4. in bugne kadar dzenli olarak yaplageldiini anlatr.5. Harekete balamay ifade eder. (Annanurov,1977)

77

8.1. BALANTIYI KURAN GELER: Tasvir Fiillerinde Kullanl: Fiil+ (A)p/ -(I4)p zarf-fiil eki + dur- yardmc fiili

8.2. LEVLER:

8.2.1. Srerlik fade Eder: -p dur- : Etden dilp aslan onlarca sa kesilen yeri arkan serdip duryard. (SE s,104) Etten srp aslan onlarca sa kesilen yeri arkaya bakyordu. -p dur- : Inanmasaz bar-da gryi, sgr bizi gapmzda gvp durandr. (PH s,301) nanmazsanz gidin de grn, inek bizim kapmzda gevi getirmitir. -p dur- : Bizi endammz aa guu teni yal gzarp dur. (PH s,212) Bizim tenimiz yavru kuun teni gibi kzaryor. -p dur- : ncisi bolsa, gzleri yanp duran, serigi ti, sakgal otga yal, reki k, ine drdl bir adamd. (PH s,119) ncs ise, gzleri parldayan, byk burnu sakal fra gibi, rengi

kak, topluca bir adamd. -p dur- : Oglun bolduml gvresi, edermen spat, oynaklap duran gzleri grecini nne geldi. (SE s,22) Olunun dolgun gvdesi, yiit grn, oynayan gzleri gznn nne geldi. -p dur- : On epine yatrp, onu aagndan gterip durar yal zat goydularda, bilini bir az yokar galdrdlar. (SE s,104) Onu soluna yatrp, onun srtndan desteklemesi iin bir ey koydular ve belini biraz yukarya kaldrdlar.

78

-p dur- : Ol gy z yannda biri bilen gepleip duran yal, birdenk aygtl szledi: (SE s,216) O sanki kendi yannda biriyle konuuyor gibi, aniden tutarl konutu: -p dur- : Agabat, btin dny, yldzlar petreip duran lem hem dar grndi. (MV s,35) Agabat, btn dnya, yldzlar parlayan dnyada dar grnd. -p dur- : erkez gak dalar somalp duran bir ktelden inip baryaka, onu yitice gzleri ikinci bir dernin ktel yapsndaki bir grmlda ddi. (SE s,115) erkez keskin talar dik bir yokutan inip giderken, onun iyi gren gzleri ikinci derenin yokuundaki bir kprtya evrildi. -p dur- : Oglan-gzlar sesleri, motor sesleri uzakl gn hovlun yalandrp duryard. (MV s,41) Olanlarn, kzlarn sesleri, motor sesleri btn gn avluyu

yanklandryordu. -p dur- : Kz yal lovuldap duran altn dilerini grkezip ylgrd. (PH s,87) Kor gibi yanan altn dilerini gsterip glmsedi. -p dur- : Bekmrad yuvaca gucaklap, lovurdap duran yaagn onu azgna yaknladrd. (MV s,35) Bekmrad yavaa kucaklayp, parldayan yanan onun azna yaklatrd. -p dur- : Biri-birine atlp duran kirpikmen gara gzleri galarn aagnda canl hereket bilen yalpldad. (SE s,113) Birbirine karan kirpikler kara gzleri kalarnn altnda hzlca parlad. -p dur- : Mekdebi entek yapklgn alan in hovln bir yerinde hayata yaplanp durd. (SE s,52)

79

Okulun henz kapal olduunu anlad iin havlunun bir yerinde duvara yasland. -p dur- : Emma onu hdini akl mese-mlim grnp dur. (SE s,110) Ama onun moralinin ykseklii ak ak grnyor. -p dur- : Fecdeer yalta, brsine garanda, engini gsp duran Batra gzi ddi. (SE s,85) Tembel Fecdeer, beri tarafna baktnda, omzunu skp duran Batra gz iliti. -p dur- : ki blmi arasnda procektor yal bar yere yalkm sap duran gza nazar dende yigit z gzlerine nanmad. (PH s,149) ki blmn arasnda projektr gibi btn etrafa k saan kza bak dtnde yiit kendi gzlerine inanmad. -p dur- : nce yzli, ovadan gara gzleri yaldrap duran, bugday rek Orazmrat Sar ogln svda tehnikumn gutaradan so, z gucagna ald. (PH s,142) nce yzl, gzel kara gzleri parldayan, buday renk Orazmrat Sar olunu ticaret okulunu bitirdikten sonra kucana ald. -p dur- : Gndogar yzndki kiicik otagda lgsice ra yanp dur. (MV s,49) Dou tarafndaki kck odada canszca ra yanyor. -p dur- : y eyesi ayal bolsa bu hovpl hereketi sag-aman gutarmag barada aladalanp, can suv stnde elevrp duryard. (MV s,57) Ev sahibi kadn ise bu tehlikeli hareketin sa salim bitmesi hakknda dnp, can su stnde rpnyordu. -p dur- : Batr zne gezek gelip, gapdan girende, arsn bakp duran uzn ak geyimli bir adama gzi ddi. (SE s,101)

80

Batr kendine sra gelip, kapdan girdiinde, br tarafna bakan uzun beyaz giyimli bir adama gz iliti. -p dur- : Onsuz-da bvri sancp duran Batr pak urlan yal tisginip, yzni td-da, zni aak goyberdi. (SE s,91) Onsuz da br sancyan Batr baklanm gibi korkup, yzn buruturdu da kendini aaya brakverdi. -p dur- : Batr onu ylaraklap duran sada gzlerinde bir az gdeklik szsada, ol grelerde hile damarn barn(SE s,156) Batr onun glmseyen saf gzlerinde biraz sertlik hissetse de, o grelerde hile damarnn olduunu fark edemedi. -p dur- : z yal oglanlar tans edenlerinde, bkcekleenlerinde, ynekey gapdaldan snlap durmak asatm? (SE s,159) Kendin gibi olanlar dans ettiklerinde, zpladklarnda sadece yandan seyretmek kolay m? -p dur- : stlerine abanp duran ya yigit komandir bilen yerli dayhanlardan bolan bir gocan grenden so ol nand. (MV s,86) stlerine abanan gen yiit komutan ile yerli iftilerden olan bir yaly o inand. -p dur- : Ol eyvan taydak gapdan hovln iine kp, hoal zmler sallanp duran dalbar aagnda durd. (SE s,50) O salon tarafndaki kapdan avlunun iine kp, salkm zmler sallanan ardan altnda durdu. -p dur- : Batr zehinli okuv bolsa-da altmdan agan garn ygrt atan yzndki oynaklap duran gzlerini srlarndan aman anlap bilmedi. (SE s,109)

81

Batr baarl renci olsa da ya altm gemi yalnn burumu yzndeki oynayan gzlerinin srlarndan anlam karamad. -p dur- : erkez gvnl-gvnsiz yokark geende, iki gvnli mihman iki ayagn stnde ra yatp durd. (SE s,129) erkez istemeyerek yukar getiinde, kararsz misafir iki ayann stnde sendedi. -p dur- : ol y iindki golarla Bossan gzni egleneni yleri kp duran yrtk yorganlar aagndaki iki san dol uvald. (SE s,80) O evin iindeki eyalarla Bossann gznn takld ynleri kan yrtk yorganlarn altndaki iki dolu uvald. -p dur- : ol dag yadna dende, onu malay heniz hem avap duran yald. (SE s,82) O da aklna geldiinde, onun aln henz de acyor gibiydi. -p dur- : Professor ukpl ellerine rezin ellik geyip duran vagt rezin tigirli krovat sessiz-ynsz synp geldi-de kabineti ortasnda dayand. (SE s,103) Profosr yetenekli ellerine lastik eldiven giydiinde tekerli sedye sessizce ekilip geldi ve odann ortasnda durdu. -p dur- : Biz geyimleri snlap durus. (PH s,148) Biz giysileri seyrediyoruz. -p dur- : Inha, aygam eynp dur. (SE s,146) te, inek de iniyor. -p dur- : alaca reklenen galar gzelligi alamat yal bolup, z durmal yerlerinde, zlerine gvnyeticilik bilen yerleipdiler, oynap duran gzleri stne saya saylardlar. (MV s,31)

82

Yavaa renklenen kalar gzelliin alameti gibi olup, kendi durmas gereken yerlerinde, kendilerine gvenmilikle yerlemiler, oynayp duran gzlerin stne dayanyordular. -p dur- : Bu ileri arasnda-da ahana lgap, gaz stndki lakrdap duran ekdirmeden, buga yatrlan palavdan habar tutyard. (PH s,163) Bu ilerin arasnda da mutfaa koup, ocan zerindeki fokurdayan ekdirmeden buhara yatrlan pilav kontrol ediyordu. -p dur- : Malay yere degip duran garr ayala garayard. (PH s,158) Anl yere deyen yal kadna bakyordu. -p dur- : Ortada saz sesine ayagn goup, simap yal titrp, tveregine nur sap, tans edip duran Bgtgl onu etmeli arzuvn i belent depesine vrldi. (MV s,33) Ortada sazn sesine ayan katp, cva gibi titreyip, evresine nur sap, dans eden Bagtgl onun etmesi gereken arzusunun en byk tepesine dnd. -p dur- : Gzm ukuda bolanso, dilimi nme diyynini hem onakl eidip duramak. (SE s,193) Gzm uykulu olduu iin, dilimin ne dediini de o kadar iitemiyorum. -p dur- : Olar onu malayna geip gzlerini alardp duryardlar. (MV s,18) Onlar onun nne geip gzlerini aartyordular. -p dur- : Orazmrad gzne iki bilen yaldrap duran belent kceli gzl kv grndi. (PH s,183) Orazmradn gzne ilkin parlayan yksek topuku kzl ayakkab grnd. -p dur- : Onu ylcraklap duran surat her minutda gzni ne gelip duryard. (MV s,106)

83

Onun glmseyen fotoraf her dakika gznn nne gelip duruyordu. -p dur- : Bu yerde nme bolup dur? (PH s,82) Burada ne oluyor? -p dur- : ol bak yagday henizem dovam edip durm? (PH s,177) O baka durum hala da devam ediyor mu? -p dur- : Ayblek bilen bolan ikinci duuk Orazmrad depesinden basp duran agr yki az kem yeleden yal bold. (PH s,169) Ayblek ile olan ikinci buluma Orazmradn tepesinden bastran ar yk az da olsa hafifletmi gibi oldu. -p dur- : Tegelek gal yzli, sakgal yaca srlan, gara murt yaldrap duran, kellesi kiicik, ayaklar ine, garn ul, ortadan yokarrak boyl, dayav Yarnepes dabara bilen ieri girdi. Yuvarlak kaln yzl, yeni tra olan, kara by parlayan, kafas kck, ayaklar ince, karn byk, uzuna yakn, csseli Yarnepes sevinle ieri girdi. -p dur- : Sora hrsz nazarn el arpp aglap duran Bagtgle dikdi. (PH s,96) Sonra hrsz bakn dvnp alayan Bagtgle dikti. -p dur- : Ondan so gzlerini rtp duran gal gabaklarn emay bilen galdrp, ti malaynda ygrt emele getirdi. Ondan sonra gzlerini rten byk gz kapaklarn yavaa kaldrp, yuvarlak alnnda izgi meydana getirdi. -p dur- :Agzma da baglap, zmi gaynap duran tolkun iine oklamak in ya yerimden galanm hem old veli, biri apba ignimden tutd. (PH s,288) Azma ta balayp, kendimi kaynayp duran dalgann iine atmak iin imdi yerimden kalktm gibi, biri aniden omzumdan tuttu.

84

-p dur- : Onu gzleri yanp duryard, hli hereketi edil agank yal alasnd. (PH s,285) Onun gzleri yanyordu, btn hareketi tpk ocuun ki gibi hzlyd. -p dur- : Demir gzenegi iinde gk-da-bak boluk duran tovuklar san Orazmrad enine gre iki yzdenem geyrdi. (PH s,191) Demir parmakln iinde gdaklayp duran tavuklarn says Orazmradn tahminine gre iki yz de geiyordu. -p dur- : Ep-esli vagt yeke galp, mcekden hovatr etmek bilen gulaklarn erdip duran tayhar yiti gzleri uzakdan bir zat saygard. (SE s,123) Hayli vakit yalnz kalp, kurttan heder etmek ile kulaklarn diken spann iyi gren gzleri uzaktan bir ey fark etti. -p dur- : Sora lgap aynan ne bard-da, t Muratberdi ul k dp, gzden yityn, onu zndan seredip durd. (MV s,39) Sonra koup pencerenin nne geldi ve, sonra Muratberdi byk sokaa kp, gzden kayboluncaya kadar, onun arkasndan bakt. -p dur- : Molla Hol yal bir adamn sakgaln sallap, bu bolup duruna nme diyip-nme aytcagn hem bilenok. (MV s,21) Molla Hol gibi bir adamn sakaln sallayp, bu duruuna ne diyip ne syleyeceini de bilemiyorum. -p dur- : Gapdaki direnip duran adam bilen erkez ikisi biri-birini tandlar. (SE s,128) Kapya yaslanan adam ile erkez birbirini tandlar. -p dur- : ol vagt Vepa bilen Kelce-de yola dlmegine alasap, ykleri urulmagna hovlukma garap duryardlar. (MV s,9) O vakit Vepa ile Kelce de yola koyulmaya acele edip, yklerin yklenmesine sabrszca bakyordular.

85

-p dur- : Yregi grsldp urup duran Akcemal hzir btinleyin ncalkdan gapd. (MV s,58) Kalbi gmgm atan Akcemal imdi tamamen rahatszlanmt. -p dur- : Bu szler n yrekden kan szlerdi. onu in-de kn yalbarp durasm gelmedi. (PH s,307) Bu szler kalpten kan szlerdi. Onun iin de ok yalvarp durmak istemedim. -p dur- : Hzir bolsa hemme salar goyberilip, onu sgn blekleri dnedne bolup aprap duryard. (MV s,149) imdi ise btn salar brakverilip onun uzam paralar tane tane olup hrdyordu. -p dur- : Ol glmsirn bolsa-da, onu yreginde yangnn barlg grnp duryard. (MV s,95) O glmsese de onun yreinde yangnn varl grnyordu. -p dur- : Doktorlar ol herekete demlerini alman diyen yal, ayratn bir ns bilen garap durdular. (MV s,105) Doktor o harekete nefes alamadan, ayrca dikkatle bakp durdular. -p dur- : Hi kim oa buyruk berip, bu ii etmese saa re grcek diyip, onu stne ggrp duranlarn Bekmrat yeke gezek grenok. (PH s,57) Hi kimse ona emir verip, bu ii yapmazsan sana ceza verecek diyip, onun stne bardklarn Bekmrat bir kere bile grmedi. -p dur- : Komsomol sekretarn zn zmn geplp durmagn neticesinde Bekmrat dnksiz zatlar anklad. (MV s,46) Komsomol sekreterinin ard arkas kesilmeden konuup durmasnn sonucunda Bekmrat belirsiz eyleri aklad.

86

-p dur- : Uc incelip gidyn altn yzkli barmaklar ayl-sayl grnyrdi, forfor bilen altnn bir-birine degende karan sesleri gulaka nksi yal seslenip duryard. (MV s,33) Ucu incelip giden altn yzkl parmaklar ok az grnyordu, forforla altn birbirine dediinde kard sesleri kulaa ncesi gibi seslenip duruyordu. -p dur- : Birden onu mezln gzni nde gara gzlerini gldrip duran Mhricemal gzel grni peyda bold. (MV s,38) Aniden kararan gznn nnde kara gzlerini gldren Mehricemaln gzel grnts peyda oldu. -p dur- : Aka-taka bolup yerlerinden tovsup turan garaklara baka uzap duran yaraglar araki esgerlerin tpenleridi. (MV s,12) arp yerlerinden aniden kalkan haydutlara doru uzanan silahlar snrdaki askerlerin tfekleriydi. -p dur- : Vepa stne abanp duran Molla Holudgn alad. (MV s,21) Vepa stne abanp durann Molla Hol olduunu anlad. -p dur- : Onu u spatna yarap duran ezyaka ak kynegi bard. (MV s,15) Onun bu sfatna yakan izyaka beyaz gmlei vard. - p dur- : Hallgl garadere batp, k yere kte z yzne bakp geplp duran gdegrge-de grmegeygi dli dayav hem-de gucurl yigidi assrnlk bilen badan ayagna enli snlayard.(PH s,66) Hallgl srlsklam terleyip, baz yere, bazen kendi yzne bakp konuan kalpl ve yakkl geni gsl evik hem de gl yiidi gzaltndan batan ayaa kadar szyordu.

87

-p dur- : hl nsni deryan gaynap duran yerine berip, znden gtyarsz ol yeri dandan gayg bir gezek aylad. (PH s,283) Tm dikkatini rman kabarp duran yerine verip, elinde olmadan o yerin dndan kay bir kere dolat. -p dur- : Dyn Glnar kakas bilen inceneri belendrk yere ksan, drt tveregi grnp duran kiicik adada goyup, golayolakl ul adalar birine tarap gitdi. (PH s,394) Glnar, babasyla, mhendisi yksek yere ktnda, drt taraf grnp duran kck adada koyup; yaknlardaki byk adalarn birine doru gitti. -p dur- : Emma Vepa entek kiicikti, onu gara gzleri oynap duryard. (MV s,8) Fakat Vepa henz kckt, onun kara gzleri oynuyordu. -p dur- : ncener sandrap duran sag elini uzatd. (PH s,332) Mhendis titreyen duran sa elini uzatt. -p dur - : Soltansyn kgne barp, vezirleri bilen ata atlanp durka, Mral eegini srp barpdr. (SE s,288) Soltansyn kkne varp, vezirleri ile ata binerken, Mral eeini srp varm. -p dur- : Atanepesi yreginde gaynap duran gaharl hzap dana kd. (PH s,157) Atanepesin kalbinde kaynayan siniri aniden da vurdu. -p dur- : Yigit birsalm pikir edip durmak bilen go blmi igrine yakml glp, eyle diydi: (PH s,154) Yiit birazck dnnerek, komu blmn iilerine tebessm edip, yle -dedi:

88

-p dur- : Saltk Amanovi inceneri gmini grasndan berk yapp durann grdi. (PH s,330) Saltk Amanovi mhendisin geminin kenarndan skca yaptn grd. -p dur- : eyle zn zmn grlp duran Saltk Amanovii elleri-de bo durmayard. (PH s,329) Byle aralksz konuup duran SaltkAmanoviin elleri de bo durmuyordu. -p dur-: Bu buz yal doup duran gz eretmek maksad bilen gelipdim. (PH s,108) Ben buz gibi donan kz eritmek maksadyla gelmitim. -p dur- : Hovasz mhmanhana, asfalt hamr yal mlkldap yatan her keleri, agalarn stnde cam yal sallanp duran gn, derya ilki girenimizde emele gelen galkm, kapyalar(PH s,284) Havasz misafirhane, asfalt hamur gibi yumuayan ehir sokaklar, aalarn stnde cam gibi sallanp duran gne, nehire ilk girdiimizde meydana gelen dalga -p dur- : ki yomut kp vagtlap biri-birini grmn-grmn gryse, nme diyceklerini bilmn, biri-birini yzne bakp: Veyt-veyt diyer durarmlar. (PH s,329) ki yomut ou zaman birbirini uzun zaman grmeden grtklerinde ne diyeceklerini bilmeden birbirinin yzne bakp: Vay, vay diyip dururmu. -p dur- : Nme ink? Nme in beylek?-diyip, kuhnyani iigine arkasn dirp, bu zatlar snap durka, Bekmrat zne sorag berdi. (MV s,13) Niin ki? Niin byle ki? Deyip mutfan kapsna srtn yaslayp, bu eyleri denerken, Bekmrat kendi kendine soru sordu.

89

-p dur- : Bir gn ol oglanlar oyunlarna gzgp durka, kovalayan oglanlardan biri oa bukulmak inmi ya hcmden zni goramak inmi, atanlkda Batr egninden yapd. (SE s,84) Bir gn o olanlarn oyunlarna dalp duruken, kouan olanlarn biri ona saklanmak iin mi ya da saldrdan kendini korumak iin mi, aniden Batrn omzundan tuttu. -p dur- : Orazmrat paltosn geyip, iliklerini trip durka, yuvacadan gap kakld. (PH s,251) Orazmrat paltosunu giyip, dmelerini iliklerken, yavaa kap vuruldu. -p dur- : Olar yz gram arak, ienleriden son kotlet iyyrlermi, yada iine drnak yalcak et salnan govurulan rek iyyrlermi, onasn arp duranoklar ahr. (PH s,202) Onlar yz gram iki itiklerinden sonra kfte yiyorlar m, ya da iine trnak kadar et koyulan kzartlm ekmek yiyorlar m, o kadarn anlayamyorlar.

8.2.2. Hareketin Gemiten BalaypTekrarlanarak Sregeldiini fade Eder: -p dur- : Bayr Orazovi bu szleri aytman, Bekmrad stola degeyindegeyin diyip duran kellesini yumruklap oturan bolsa, Bekmrat in has yeil hem gov bolard. (PH s,133) Bayr Orazovi bu szleri sylemeden, Bekmradn masaya deyiyim deyiyim diyen ban yumruklayp otursayd, Bekmrat iin daha kolay hem iyi olurdu. -p dur- : Vepa hem on nandrmak in delil getirip durmad, die ylgrd. (MV s,32) Vepa da onu inandrmak iin delil getirip durmad, sadece glmsedi.

90

-p dur- : A-hov, sen oglana artkma azar berip durmasa nderk? (SE s,78) Yahu sen olan fazla azarlamasan nasl olur? -p dur- : Emma gaakdiyilyn znden-zi leyin diyip duran bir adam ekeni. (SE s,130) Fakat kaak denilen kendi kendine leyim deyip duran bir adamm. p dur- : ol yatdan kmacak gice edilen bir minutluk ecizlik indi onu btin mrnde gork bolup durarmka? (PH s,187) O akldan kmayacak gece, yaplan bir dakikalk acizlik imdi onun btn mrnde korku oluyorumu ki? -p dur- : Balag agz incigine srlap durd. (MV s,6) Pantolonun az bacandan salnp durdu. -p dur- : Emma onu adatdak geplemezekligi bu yerde-de psgel berip, bir ne sekutlap, dodagn mkldedip durd. (SE s,98) Fakat onun allan suskunluu burada da engel olup, birka saniye, dudaklarn hareket ettirdi. -p dur- : Onu nirededigini, nme indigini aydp durmagn elbetde, geregi yok, aytmaga hakmz hem yok. (SE s,130) Onun nerede olduunu, niin olduunu syleyip durmann elbette gerei yok, sylemeye hakkmz da yok.

8.2.3. Hareketi Yapmaya Balamay fade Eder: -a dur- : Ol elini sprip, yerinde oturandan so, Batra dndirmge durd. (SE s,100) O elini silip, yerine oturduktan sonra, Batra anlatmaya balad.

91

-a dur- : Patap Ata bura gslp duran ayalarla yzlenen vagt olar gy ukudan alan yal bolup herekete baladlar, ierini ygnatrmaga durdular.(SE s,126) Patap Dede, keye skm duran bayanlara bakt vakit onlar sanki uykudan alm gibi olup harekete baladlar, ieriyi toplamaya baladlar. -a dur- : Melece bukcadan kan eplem kaz alp, okamaga durd. Melece zarftan kan krm kd alp, okumaya balad.(SE s,185)

92

9.GAL- : Trkmen Trkesinde gal- esas fiil olarak; kalmak, arta kalmak, geride kalmak, geri kalmak, karmak, unutmak, sresini geirmek, devam etmemek, yoksun kalmak, kaybetmek, yitirmek, kesmek, dinmek, ara vermek, durmak anlamlarnda kullanlr. Trkiye Trkesinde kalyardmc fiiliyle kurulan srerlik

fiilleri,genellikle durum bildiren esas fiildeki oluun,hareketsiz olarak srmekte olduunu bildirir:bakakal-,aklakal-,donakal-

(Korkmaz,2003:826) Arata gre Altay Trkesinde A- gal- tasvir fiili a-Bir durumun veye hareketin sresini b-Bir defa ortaya kan veya tamamlanm bir hareketi gsterir. (Arat, 1928:15) Temel fiile kal- fiili uland zaman temel fiilin eylemine, beklenmezlik grn iinde bir srerlik ya da bir gemiten srp gelme anlamlar kazandrr.(Ediskun, 1999:234) Arata gre Altay Trkesinde A- gal- tasvir fiili a-Bir durumun veya hareketin sresini b-Bir defa ortaya kan veya tamamlanm bir hareketi gsterir.(Arat,1928:15) Gal yardmc fiilleriyle kurulan tasvir fiilleri hareketin biti evresinin belli olmayan vakte kadar devam ettiini anlatr.Gal- yardmc fiilinin devamllk anlatan yaplardan fark aktif hareket ifade etmemesidir.Bu yap hareketin bitikten sonrada durumun devam ettiini anlatr.Hareketin aniden ortaya kmasn anlatr. Bu yap srerlik anlamnda az da olsa 18. ve 19. asr Trkmen yazl edebiyatnda kullanlmtr. Gal- yardmc fiiliyle kurulan tasvir fiilleri hareketin olup bittiini anlatr. Hareket bitse de hareketin neticesi devam eder. (Annanurov, 1981:31-32)

93

Baylyev, gal- yardmc fiiliyle kurulan tasviri fiilleri Hareketin bittiini gsteren tasvir fiiller bal altnda incelemitir.Srerlik fonksiyonuna deinmemitir.Gal- fiiliyle kurulantasvir fiillerinde hareketin neticelenmesi grlyor;fakat henz hareket tamamen bitmemitir.Hareket veya hareketin etkisi devam etmektedir. ncelediimiz metinlerde gal- yardmc fiiliyle kurulan tasvir fiili hareketsiz biimde srerlik ifade etmektedir. Birka rnekte arp kalma ifade etmektedir. Hareketin veye iin neticelendii veya neticelenmeye yaklat grlmektedir.

9.1. BALANTIYI KURAN GELER: Tasvir Fiillerinde Kullanl: Fiil+ -(A)p/ -(I4) p zarf-fiil eki +gal- yardmc fiili

9.2. LEVLER:

9.2.1. arp Kalma fade Eder: -p gal- : Onu beynisinde emele gelen hile, sze salm yok, yene onu yzne ylcraklap gald. (SE s,73) Onun beyninde ortaya kan hile, sze yer yok, yine onun yzne srtp kald. -p gal- : Siz, belki, meni aydanma nanmarsnz; oa gzi den oglanlar agzlarn ap galdlar. (SE s,158) Siz belki benim sylediklerime inanmyorsunuz, ona gz ilien olanlar azlar ak kald. -p gal - : Akar ntcegini bilmn, akarlp gald. (SE s,148) akn ne yapacan bilmeden, baknp kald.

94

-p gal- : Men bu magalan meni bilen Glennama bolan meylini ya bilip galdm. (PH s,290) Ben bu ailenin benimle Glennama meylini yeni anladm.

9.2.2. Hareketsiz Srerlik fade Eder: -p gal- : Oglum, sen yatp galpsn, indi gi bolar diyyrdi. (MV s,33) Olum sen uyuyup kalmsn, imdi ge olur diyordu. -p gal- : Gulaklar kemall yuvlanda, dileri kemsiz arassalanda, kynegi tze yuvlan yal temiz galanda bolsa, Aman yatp galpd. yaman hem old. Ertir irden turarn diyip yatanda, yene uklap galyard. (MV s,149) Kulaklar iyice ykandnda, dileri eksiksiz temizlendiinde, gmlei yeni ykanm gibi temiz kaldnda ise, Aman uyuyup kalmt. En kts de buydu. -p gal - : Ol ynekey rekden bir gn doysa, bir hepde yalmanp galyard. (MV s,62) Ol sade ekmekten birgn doysa, bir hafta yalanp kalyordu. -p gal- : Emma onu ol meyline may bermedik Bossan tasancrap gald. (MV s,78) Fakat onun u meyline frsat vermeyen Bossan sinirlenldi. -p gal- : Ol i sounda elini yere direp gald. (MV s,78) O en sonunda elini yere destekleyip kald. -p gal- : Doktor, on nhili ayrmak bolar? Diyip, ol sorag nhili dana karann duyman gald. (SE s,101) Doktor, onu nasl ayrak olur? Diye o soruyu nasl sorduunu fark etmeden kald.

95

-p gal- : Emma olar her sapar onun die gaydp gelenini grp galyarlar. (MV s,1714) Fakat onlar her sefer onun sadece dnp geldiini grp kalyorlar. -p gal-: Ogullarm, ovuncak gular yag mzleik bolar, agzzaburnuza yemleip galmas mmkndir-diydi. (SE s,75) Oullarm, ufak kularn ya sert olur, aznza burnunuza yapp kalmas mmkndr dedi. -p gal -: ol hsiyet olar beynilerinde agalkdan orun alp galpd. (SE s,209) O hasiyet onlarn beyinlerinde ocukluktan yer alp kalmt. -p gal- : Kelekbay barmagn burnuna sokup gald. (SE s,201) Kelekbay parman burnuna sokup kald. -p gal- : Ol yumrugn dvp, birine topulann hem duyman gald. (SE s,156) O yumruunu skp, birinin zerine yrdn fark etmeden kald. -p gal- : Ol eki degen kirli barmagn azgna salan duyman gald. (SE s,159) O eki deen kirli parman azna saldn fark etmeden kald. -p gal- : Aynan ylmonak yas yznde barmak zn menekleri tagma bolup galyard. (SE s,25) Aynann kaygan yass yznde parmak izinin lekeleri iz olup kalyordu. -p gal- : ymek bolup yatan Tulpar, ayn, doz, mcegi selcermeki bolan tilki olar danda aylanpdr, prlanpdr-da, sganp, burnun uzadanda, Tulpar yalna yemleip galpdr. (SE s,267)

96

yp yatan Tulpar, ayy, domuzu, kurdu, grmek isteyen tilki onlarn etrafnda dnm, frlam da, koklayp burnunu uzattnda, Tulparn yelesine yapp kalm. -p gal- : u vagt hem Glnar gz astndan seredip, Mergenov z zlarndan garama gara gelini grp gald. (PH s,322) u anda Glnar gzaltndan bakp, Mergenovun kendi pelerinden baka baka geliini grp kald. -p gal- : eydip Sapa gotur meni gitse gelmezi yolundan gald. (PH s,288) Byle yapp Sapa Gotur beni gitse gelmezin yolundan alp kald. -p gal- : De ayal bilesigeliciligi on gapn akrdadp yapp gitmekden saklap gald. (PH s,237) Yalnz, kadn merakll onu kapy akrdatp kapatp gitmekten alkoydu. -p gal- : Gomrad obada np-sen ayal hem indi kemsiz herli bolup galpdr. (MV s,204) Gomuradn kyde byyen ei de imdi tamamen ehirli olmu. -p gal- : Emma nme in hem bolsa, ol bir zat barasnda pikire ddi ve gzleri bukcan yzne dikilip gald. (MV s,119) Ama ne iin de olsa, o bir ey hakknda dnmeye balad ve gzleri antann zerine dikilip kald. -p gal- : eyle ogurlg stnde tutulan badna, zni ul gnkrilii astnda galmagna sebep bolan Allayar tulumdgna Gurt gart ol mahal dnip gald. (MV s,74) Byle hrszlk stnde yakalandnda kendinin byk gnah altnda kalmasna sebep olduunun Allayar Tulum olduuna Gurt Gart o an anlayp kald.

97

-p gal- : Yne bu nmlim garaklar yz kepleri, sr-spatlar Vepa bilen Kelcni gzlerini nde surat bolup galdlar. (MV s,13) te bu belirsiz etecilerin suratlar, endamlar Vepa ile Kelcenin gzlerinin nnde sret olup kaldlar. -p gal- : Onu alaran gzleri Vepa baka dikilip gald. (MV s,13) Onun sinirli bakan gzleri Vepaya doru dikilip kald. -p gal- : Ol kel hem dldi, emma oa ol at has bolup gald. (MV s,8) O kel de deildi; fakat ona o ad ona has olup kald. -p gal- :Dogrudan hem yki avradlar yk ekmekden yaa rkcini gapdallar yagr bolard gara y stnde birne yl tsse siip duran gara gurum yakp kirpini tikenli hamn yakp, ol yaralar gutarlard, emma onu yerleri topbarp duran ullakan dvn bolup galard. Dorusu yk tayan kadnlarn omuzlarnn kenarlar yk ekmekten yara olurdu. Kara evin stne uzun yllar duman sinip duran siyah a yakp kirpini dikenli derisini yakp o yaralar bitirilirdi; fakat onun izi yuvarlanp duran byk dm olarak kalrd. -p gal- : Tiz vagtda on ye, mhmanlga agrars onda bilip galsn. (PH s,167) Tez vakit onu eve misafirlie arrz o zaman rensin. -p gal- : Kelekbay yumrugn dvp galanda, Capbaklar zlerini harmandan aak goyberdiler. (SE s,185) Kelekbay yumruunu skp kaldnda Capbaklar kendilerini harmandan aaya braktlar.

98

10. GE- :Baylyev ge- yardmc fiiliyle kurulan tasvir fiilleri Hareketin olup bittiini gsteren tasvir fiiller bal altnda incelemitir. Baylyeve gre geyardmc fiiliyle kurulan tasvir fiilleri hareketin bittiini anlatr (Baylyev, 1981:187). Trkiye Trkesinde kullandmz u rnek de ge fiilinin, hareketin bittiini gsterdiini kantlar niteliktedir (Her ey gelip geti.). Trkmen Trkesinde ge- fiili esas fiil olarak; gemek, yol katetmek,

renmek, gemek, yol katetmek, bir eyi renmek, bakmak, bir yere girmek, ie girmek, birini balamak amlamlarnda kullanlr, ayrca -pl ulal eylemlerle hareketin tamamland gsteren yardmc eylemler oluturur.

10.1.BALANTIYI KURAN GELER: Tasvir Fiillerinde Kullanl: Fiil + -(A)p/ -(I)p zarf-fiil eki + ge- yardmc fiili

10.2. LEVLER:

10.2.1. Hareketin Bittiini fade Eder: -p ge- : Hepdeni ikinci gni Yarnepesi ynde, iinde durmu u yokarda beyan edilii yal bolup gedi.(PH s,208) Haftann ikinci gn Yarnepesin evinde, iinde hayat u yukarda beyan edildii gibi oldu. -p ge- : Bu direktor bolup geeli bri, dogrusn aytsam, elimiz agzmza yetenok. (PH s,127) Bu mdr olduundan beri dorusunu sylersem, elimiz azmza yetmiyor. -p ge- : So batl-batl dimalp ugrad, nden kan yannda ayak ekip, degip-glp geyr. (SE s,212)

99

Sonra hzl hzl admlamaya balad, nnden kan adamn yannda durup, akalap geiyor. -p ge- : z yoluna garap, sallar suv stnde bolup oturan ata-enesini duundan gazap bilen pasrdap gedi. (PH s,129) Kendi yolunu bekleyip, sabrszlkla oyuran anne babasnn yannda fkeyle homurdand.

100

11. GEL- :

Orhun Yaztlarndan tespit edilen rneklerin hi birinde birleik

fiil olumsuzluk ekiyle kullanlmamtr. Karahanl Trkesine ait eserlerden yalnzca Kutadgu Biligde kullanm tespit edilmitir. Eski Anadolu

Trkesinde de birleik fiili oluturan yardmc fiil gel- biimine girmi ve birleik fiilin kullanm nceki dnemlere gre olduka yaygnlamtr. (Bayraktar: s,294) Eski Trkiye Trkesinde ok sk kullanlan kurall birleik fiillerden biridir. Misallerden uzun sredir devam eden alkanlk ve allagelmi hareketleri ifade ettii grlmektedir: ola gel- uzun sredir devam etmek taa gel- aakalmak (Demir, 2004:112) Gel- yardmc fiili ile kurulan srerlik fiilleri, esas fiildeki olu ve kln alkanlk hlinde srmekte olduunu gsterir. Gel- yardmc fiilleriyle kurulan tasvir fiilleri bir ad, bir sfat, bir zarf gibi kullanlabilir.(Korkmaz, 2003:824-825) Burada dikkat ekici bir husus vardr. Z. Korkmaz gelyardmc fiilinin birdenbirelik yaptna deinmemitir. Korkmazn kitabnda geen bir rnek aynen yledir: Gnlerden bir gn, tek bana, bata yrtp kagelmi, haftasnda Demircana balanmt. (K.Tahir, DA, 112) (Korkmaz, 2003:826). Temel fiile gel- tasvir fiili uland zaman, temel fiilin eylemine bir gemiten srp gelme ya da bir beklenmezlik, apanszlk anlamlarn kazandrr.(Ediskun, 1999:233) Ediskun gel- yardmc fiillerinin hangi zarf-fiil ekleriyle birletiinden bahsetmemitir. Yalnzca, srerlik fiillerinin e- istek eki ile dur-, gel-, -gr-, koy- tasvir fiillerinden biri ulanm olumlu ve olumsuz biimleri ayr yazlr, diye bahsetmitir ( Ediskun, 1999:235). Banguolu gitfiilini yar tasvir fiili olarak gsterir(Banguolu, 2007:493). Baylyev, gel- yardmc fiiliyle kurulan birleik fiilleri Hareketin srecini ve ynn gsteren yardmc fiiller bal altnda incelemitir. Hareket ya da i

101

gemiten

bugne

gelmitir.

Hareket

zneye

dorudur.

Hareket

neticelenmemitir. -p zarf-fiil ve gel- yardmc fiiliyle kurulan tasvir fiillerinin hareketin belirsiz bir vakitten beri devam ettiini anlatr. (Annanurov, 1977:33) Gel- yardmc fiili zneye yaklama ifade eder. Srerlilik anlamnn yannda iin adet halinde sregeldiini anlatr. ncelediimiz metinlerin hepsinde gel- yardmc fiiline p zarf-fiil eki geldi. Trkmen Trkesinde gelfiili esas olarak; gelmek, gelmek(gnderilen bir eyin gelmesi) ,olmak, ekmek, tartmak, bir eye gelmek, ulamak, adlarla birleik eylemler

oluturur (layk gelmek),ana eyleme p ula ekinin eklenmesiyle hareketin yaklatn bildirir (yetip gelirular).

11.1.BALANTIYI KURAN GELER: Tasvir Fiillerinde Kullanl: Fiil+ -(A)p/ -(I4)p zarf-fiil eki + gel- yardmc fiili

11.2. LEVLER:

11.2.1. Hareketin Gemiten Srp Geldiini fade Eder: -p gel- : Gzden gayp bolan man hyalda ak demirlerini gne hem rann gna yaldradp, on mala guramak baradaki hyal stnden alp gelyrdi.(PH s,85) Gzden kaybolan araba hayalde beyan demirlerini gnee de ramn na parlayp, onu aile kurmak konusundaki hayalin stnden alp geliyordu. -p gel- : Aman gy diyersin hibir zat yze kmadk yal ylcraklap gelyrdi. (SE s,24)

102

Aman gya dersin hibir ey ortaya kmam gibi srtp geliyordu. -p gel-: Inha gresin, ol btin tozana, hapa raga bulap geler, ya balacgn sal-sal yrtdrp geler, ya-da malayn ak yal iirip geler. (SE s,24) Aha! Grrsn, o btn toz kmesine, stn ban kirletip gelir, ya pantolonunu para para yrtdrp gelir, ya da alnn ak gibi iirip gelir. -p gel- : Tecenden gn batmazn yannda gaydrp gelip, z adrnda, raskladukan stnde arkan yatna Bekmrat pikir

edyrdi.(PH s,115) Tecenden gne batmadan nce dolanp gelip, kendi adrnda yatan stnde srtst yatn Bekmrat dnyordu. -p gel- : O name in Bekmrat? Men repatiyadan gaydp gelsem siz eyyam yatan ekeniniz.(PH s,211) O niin Bekmrat? Ben provadan dnp geldiimde siz bir sredir yatyordunuz. -p gel- : ki yl mundan ozal on gutarp gelip, garagumdan nebit-gaz

agtara giya partiyana ie gedi.(PH s,95) Bundan iki yl nce bitirip gelip, garagumdan petrol gaz arayan jeoloji blmnde ie balad. -p gel- : Ertir hallgllere barp gelsn, baktgl Bekmrad garajn nde garavullk ekmegi yregine dvdi.(PH s,107) YarnHallgllere gidip geldikten sonra Baktgl Bekmradn garajnn nnde bekilik yapmaya aklna koydu. -p gel- : onu in hem ol bu gn torsarlp gelyrdi, gn znde bolan in, sulh rn kdi. (PH s,21)

103

Onun iin de o bugn sinirlenip geliyordu, gnah kendinde olduu iin, yz ok askt. -p gel- : Bir minutdan so dolanp gelen Aman ellerini ayasn ulumslk bilen gerdi. (PH s,25) Bir dakikadan sonra dolanp gelen Aman ellerinin ayasn kmseyerek gerdi. -p gel- : Onu gana Mraln alp gelipdirler. (SE s,293) Onun nne MIraly alp gelmiler. -p gel- : Olar ylerine bakan, lgap, ullakan sana bugday gterip geldiler. Onlar evlerine doru, koup iri uval gtrp geldiler. -p gel- : Ecesinden bir az heder edyn Aman bimamla bir grnde gizlencirp gelyrdi. Annesinden biraz ekinen Aman yakksz bir grnte gizlenip geliyordu. -p gel- : Ayblek ylgrp yanna geleninde, Orazmrat iki eli bilen stola berk yapp, zordan yklman sakland. (PH s,176) Ayblek glp yanna geldiinde, Orazmrat iki eliyle masaya kuvvetlice yapp, glkle dmeden durdu. -p gel- : K gn bolsa iki elini burnuna sokup gelerdi. (PH s,284) Kimi gn ise iki elini burnuna sokup gelirdi. -p gel- : Oglum, iberilen yere sag-aman barp gelse,avariya etmese, ak yrekalen hzmat etse maa berdir.(PH s,98) Olum, gnderilen yere sa salim gidip gelsen, kaza yapmasan, temiz kalbe hizmet etsen daha iyidir. -p gel- : Hakkat zni bar gyci bilen onu stne abanp gelyrd. (PH s,186)

104

Dorusu,var gcyle onun stne abanyordu. -p gel- : Tcigl glap gelip, Yarnepesi kvlerine yapd. (PH s,164) Tcigl alayarak gelip, Yarnepesin lastik ayakkablarna yapt. -p gel- : Her hili orta szler bilen yolaglar gldirip gelyn, gzleri mgzl, eegi e kp duran, geisakgal adam gralar eplem- eplem gk yapasn aagrak basp, Orazmrad yanna geldi. (PH s,138) Her trl fkralarla yolcular gldrp gelen, gzleri kpkrmz, enesi ne kp duran, keisakal adam kenarlar bklm bklm yeil apkasn aa bastrarak, Orazmradn yanna geldi. -p gel- : Bekmrat uzak vagt seredip oturandan so yagdan gl sogrulan yal bolup, asfaltdan yenilik bilen synp gelynin mandgna, onu-da zne tarap gelyndigine akl yetirdi.(PH s,65) Bekmrat uzun sre bakp oturduktan sonra yadan kl eker gibi olup, asfalttan hafiflikle syrlp gelenin araba olduunu, onun da kendine doru geldiini fark etti. -p gel- : ne onda kg toyundan bine edilen gala pagsasna dil bityr ve ol: Ganl glcn bulap gelen Arap serkerdelerini garsnda gvsmi gerdim. (MV s,6) te o zaman topraktan yaplan kale duvarna sanki blbl kesiliyor ve o: Kanl klcn bulayp gelen Arap komutanlarnn karsnda gsm gerdim. -p gel- : Barp grse, habar berlii yal, Mhri okvna ertir bilen gidyr, gi ylen hem gaydp gelyr. (MV s,152) Gidip grse haber verildii gibi Mihri okuluna erkenden gidiyor, leden sonra ise dnp geliyor. -p gel- : Sere srisi yal bolup ar tarapdan gvlp uup gelen pikirler kell sgmayard.(MV s,164)

105

Sere srs gibi olup, drt taraftan grldeyip uup gelen fikirleri akl almyordu. -p gel- : Mekdebe gitmeli vagt yetip geler. (PH s,32) Okula gitme an yaklayor. -p gel- : Sen onluk bilen yde bir salm okarsn veli, vagtn nhili geenini hem duymarsn, birden grsen, eyym okuva, mekdebe gitmeli vagt yetip geler. Sen bylelikle evde bir ara okursun, ancak zamann nasl getiini de anlamazsn, aniden grsen, imdiye kadar okumaya balayacak zamann yaklayor.

106

12. GT- :

Trkmen Trkesinde git- fiili esas olarak; gitmek,

harcanmak, yerlemek anlamlarnda kullanlr. Deny bu fiili istimrar fiiller arasda gstermitir. Ayrca git- gemi hadeslerde kullanlr (Deny, 1941:473). Gabain, Trkede hem A hem de (I)p ile kullanlan git- fiilinin descriptive bir fiil olarak uzaklaan bir hareketi gsterdiini belirtir (ol-a-gider, bin-ip-git- ). Eer fiil bir ey iin gitmek anlamndaysa Gabaine gre modal bir yardmc fiil (asl anlamn muhafaza eden fiil) olarak kullanlr (istey git-) . Git yardmc fiili ile kurulan uzaklama fiilleri, esas fiildeki bir olu ve kln uzaklatn gsteren tasvir fiilleridir (olagider, sylenegider). Bugn Trkiye Trkesinde (y)-A gt- tasvir fiili kullanmdan dm ve yerini yeni bir ekil olan Ip git- tasvir fiiline brakmtr. Bu tr yukarda belirtildii ve git- yardmc fiilindeki tasvir anlamnnda gerekli kld ekilde, esas fiildeki olu ve klta uzaklamann ar bast bir birleik fiildir (dalp git, kaybolup git). Ancak, srp git- birleiinde uzaklama yannda bir srerlilik ilevinin varln da belirtmek gerekir.(Korkmaz, 2003:831-832) Ediskun git- fiilini srerlik fiili olarak gstermitir. Temel fiile git tasvir fiili uland zaman, ona imdiki zamandan gelecek zamana doru srp gitme anlamnda kullanlr (Ediskun, 1999:233). Konuyla ilgili kendi grlerimizi syleyelim. Git- fiilinin genel olarak srerlik ifade ettii ok aktr(srp git-).Yllardan beri srp giden bu husumet hi bitmeyecek. Mislde de grld gibi hareket gemite balam ve hareketin neticelenip neticelenmedii belli deildir. Hareketin yn gelecek zamana dorudur. Baylyevin ileri sr, yani git- fiilinin hareketin bittii grn Trkiye Trkesindeki misallerle desteklemeye alalm:Ekinler kavrulup gitti. Ocaklar snp gitti. Bu iki misalde de grld gibi hareketin bittii ok aktr. Hareket neticelenmitir.

107

Baylyev gitmek yardmc fiilleriyle kurulan tasvir fiillerini Hareketin srecini ve ynn gsteren tasvir fiilleri ve Hareketin bittiini gsteren tasvir fiilleir balklar altnda incelemitir.(Baylyev, 1981:182)

12.1. BALANTIYI KURAN GELER: Tasvir Fiillerinde Kullanl: Fiil+-(A2)p/ -(I4)p zarf-fiil eki +git- yardmc fiili

12.2. LEVLER:

12.2.1. Hareketin zneden Uzaklamasn fade Eder: -p git- : Emma veli, ne gvn sygan adamn bilen el tutuup, glpoynap gitsen, hey muna yetesi zatbarm?(PH s,127) Fakat gnlnn istedii adamla ne doru el ele tutuup glp oynayp gitsen, bundan daha iyisi olur mu? -p git- : Baktgl aragatnag ki bolunda galdrmag, here gelende z ynde dmegi, kgiceler yatp gitmegi hay etdi.(PH s,113) Baktgl ilikileri nceki durumuna getirmeyi, erhe geldiinde kendi evinde kalmay, baz geceler yatp gitmeyi rica etti. -p git- : ne birden u vagt Hallgl meni denimden geip gitse, munu bilen baryanm grse, so ol menin bilen geplemez.(PH s,88) te birden, u vakit Hallgl benim yanmdan geip gitse, bununda gittiimi grse, sonra o benimle konumaz. -p git- : Artkma grrden gap, Bagtgl So gelerin diyip garajdan kp gitdi.(PH s,86) Fazla sohbetten kap, Bagtgle Sonra gelirim deyip, garajdan kp gitti.

108

-p git- : Cadgyi beren dogalarn stnden artlap geer velin, Mhrini yregine hovul der, ars bir aya yetmn oba gaydp barar diyen nanc bilen hatda bular hi biri bilen hem holaman kp gitdi. .(PH s,55) Sihirbazn verdii muskalarn stnden atlayp geer Mehrinin yreine korku der, en fazla bir ay olmadan kye gidip geri dner inancyla hatta bunlarn hibiriyle de grmeden kp gitti. -p git- : Man yarm sagatdan sor hibir azarsz yrp gitdi.(PH s,67) Araba yarm saatten sonra zahmetsizce yryp gitti. -p git- : Dli derya bir zarpta ol yeri ykp, demirgazga tarap cogun bilen akp gideycek yal bolup grnyrdi. (PH s,290) Deli derya gibi bir vuruta oray ykp, kuzeye doru cokuyla akp gidecek gibi gzkyordu. -p git- : Aldanp onu zna dp giden garplaram kn. (PH s,265) Aldanp onun peine dp giden yoksullar da ok. -p git- : Kellesini ii Kervensaraya dnpdi, pikirleri bir topar gelip dolyard, beyleki bir topar kp gidyrdi. (PH s,258) Kafasnn ii kervansaraya dnmt, fikirlerin birou gelip doluyordu, dier birou kp gidiyordu. -p git- :Olar turbalarndan kyan tsseler al dezi, al asman rekine goulp, kes atlan gant yal erp gidyrdi. (PH s,331) Onlarn borularnan kan dumanlar gri denizin, gri gkyznn rengine karan, yana atlan eker gibi eriyip gidiyordu. -p git- : Tveleme, tveleme, bu gzl gal yzkleri gzelligi kynegi, kvleri gzelligi bilen garp gidyr. (PH s,186)

109

Maallah!

Maallah!

Bu

kzl

kal

yzklerin

gzellii,

gmlein,

ayakkablarn gzelliiyle karp gidiyor. -p git- : Yregi dilinip giden yal bold. (PH s,186) Yrei paralanp gider gibi oldu. -p git- : Ak yzli gz hopugp giden yal bold. (PH s,85) Ak yzl kz nefesi kesilip gider gibi oldu. -p git- : Mrat yzni ugruna tasancrap kp gitmeki bold. (SE s,49) Murat kafasna gre sinirlenip kp gitmek istedi. -p git- : Maysa, nha meselem, seni bucagaz gulagdan giren ocagaz gulagdan tp gidy. (SE s,56) Maysa, ite rnein, senin bu kulandan girip brnden kp gidiyor. -p git- : Cahan gvnne bolmasa, yekece perzendi elinden spp gidip baryan yald. (SE s,62) Cahann gnl olmasa, tek ocuu elinden kayp gidiyor gibiydi. -p git- : Batr azara goyyan, onu iinden gterilip gidyn beladr diyip dndi. (SE s,82) Batr huzursuz eden, onun iinden kalkp giden beladr diye dnd. -p git- : Ol hatda kp gidende, ak yrek bilen seslendi: (SE s,87) O, hatta kp gittiinde sevgiyle seslendi: -p git- : Belki, ol eyym gutulp gidendir? (SE s,95) Belki, o srada kurtulup gitmitir. -p git- : Onu aca zovvam sesi geri-geri gumlar stnden ap gidyrdi. (SE s,95) Onun anl sesi dalga dalga kumlarn stnden ap gidiyordu.

110

-p git-: Capbak eline tykrmge yetimnk, doganlar aaklgna gprdeip gitdiler. (SE s,169) Capbak eline tkrmeye yetimeden, kardeler aaya doru grlt ederek gittiler. -p git- : ol gurrukdan birne gkvarrk uup gitdi. (SE s,128) O eski kuyudan birok ku uup gitti. -p git- : onu in doganlar demlerini hem uludan alman, doan gvre yal emay bilen sysp gitdiler. (SE s,190) Onun iin kardeler nefeslerini de soluyarak almadan, donmu gvde gibi dikkatle srnerek gittiler. -p git- : Enni Aman! Aman can! diyyn casl hem zarn sesi hava ya yagtlanda-da, gn gzanda-da hatda irik garalanda-da kni boyun srp yalanp gidyrdi. (SE s,24) Annenin Aman, aman can! diye yksek sesle hem dkn sesi tan aardnda da, gn kzardnda da hatta hava karardnda da sokakta yanklanp gidiyordu. -p git- : Nazar eli omakaydan spsa, ol yagdayda baaak togalanp gidyrdi. (SE s,10) Nazar eli omakaydan kaysa, o durumda ba aa yuvarlanp gidiyordu. -p git- : Mral ne sapalak atsa-da, Soltansyn on z erkine goyman, kge bakan alp gidiptir. (SE s,284) Mral ne kadar bahane bulsa da, Soltansyn onu kendi bana brakmadan kke taraf alp gtrm. -p git- : Ol gutar ahadatnamasn alandan so, yagdan gl sorgulan yal bolup kp gitdi. (PH s,48)

111

O bitiri diplomasn aldktan sonra, yadan kl ekmi gibi olup syrlp gitti. -p git- : Ar admlar bilen kp gitdi. (PH s,73) Ar admlarla uzaklat. -p git- : Ma yarm sagatdan so hibir azarsz yrp gitdi. (PH s,67) Araba yarm saatten sonra hibir arzasz yryp gitti. -p git- : Eger kpligi zna dp gitsem, ondamen Bagtglsz galcak. (PH s,57) Eer ounluun peine dp gitsem, o zaman ben Bagtglsz kalacam. -p git- : Birden onu tenine bir zat degip giden yal bold.(PH s,55) Birden onun tenine bir ey deip gider gibi oldu. -p git- : Garr agtgn zp alp gitdi. (PH s,290) Yal torununu zp alp gitti. -p git- : Garr enesi ogra garg edip, aglamcrap vagt, ol eitmecek bolup kp gidyrdi. (MV s,64) Yal ninesi hrsza beddua edip, alamakl olduu zaman, o iitmek iin kp gidiyordu. -p git- : Yr bizike baral bir kse ay iip gidi-diydi. (MV s,203) Yryn bize gidelim bir kse ay iip gidin, dedi. -p git- : So bular ol iki fritsi alp tokaya urup gitdiler. (MV s,54) Sonra bunlar o iki dman alp ormana doru gittiler. -p git- : Beyle bolsa, onam yanz bilen alp gidin, ertir bilen gelin. (MV s,39) Byle bile olsa, onu da yannzda alp gidin erkenden gelin.

112

-p git- : Nme biz dozdr ydyrmi, dyrgp hemme zad nden biler yal-diyip ggrd, onu sesi daglara dp yalanp gitdi. (MV s,174) Niye, bizi domuz mu sanyorsun, d grp her eyi nceden bilir gibi diyip gld, onun sesi dalara dp yanklanp gitti. -p git- : Gl Mengen on kmahal zi bilen ava alp gidyrdi. (MV s,173) Kl Mengen onu bazen kendiyle ava alp gidiyordu. -p git- : Yarm giceden agandan so mun turuzdlar ve yeil mana mndrip alp gitdiler. (MV s,108) Gece ilerledikten sonra bunu kaldrdlar ve hafif arabaya bindirip alp gittiler. -p git- : Orazmrat i gutarandan so uzn, geliksiz otganas bilen hatarlardak hemme zad otgalap gidyrdi. (PH s,147) Orazmrat ii bitirdikten sonra uzun frasyla dzensiz sralardaki her eyi sprp gidiyordu. -p git- : a bu sapar getiren sovgadn zna alp gitmeli bold.(MV s,156) a bu sefer getirdii hediyesini geri alp gitmek zorunda kald. -p git- : Alt- yedi san at bilen on san dyeden barat bolan dvekiler kerveni gardaki beyik dag gatlaklarna girip, oban gznden iytip gitdiler. (MV s,9) Alt yedi tane at ile on tane deveden ibaret olan iftiler kervan kardaki byk dan ilerine girip, kyn gznden kayboldular.

12.2.2. Hareketin Bittii ya da Bitmeye Yaklatn fade Eder: -p git- : Onun ini yene-de tikeneklap gitdi.(PH s,126) Onun tyleri yine de rperdi.

113

-p git- : Ol ay aydnlgna garaman, zm-zyat gzden ytp gitdi. (SE s,132) O ayn aydnlna bakmadan, abucak gzden kayboldu. -p git- : Bekmrat gazap bilen stol yumruklad, gzleri uganaklap gitdi.(PH s,112) Bekmrat fkeyle masay yumruklad, gzleri titredi. -p git- : Eger de Bagtgl bilen akdrsa, onda hkman meret bilen-de akdrmaldg yadna dende, Bekmrat nme indir tisginip gitdi.(PH s,93) Eer Bagtglle tokuturursa, o zaman mutlaka Meretle de tokuturmas gerektii aklna geldiinde Bekmrat ne sebeplendir tiksindi. -p git- : ar aga gvnyetmezilik bilen ylgrd. Bekmrat bu ylgrnn manasna dndi. Onun gulaklarnn uc gzarp gitdi.(PH s,80) ar aa beenmemezilkle glmsedi. Bekmrat bu glmsemenin nedenini dnd. Onun kulaklarnn ucu kzard. -p git- : Altn yzk onun agznn golaynda ra bilen aknp yaldrap gitdi.(PH s,52) Altn yzk onu aznn yaknnda srayla arpp parlad. -p git- : Direktor Meret Garryevi, student yoldalar yadna dende, onu yregi yiti tg bilen dilinip gitdi. (PH s,143) Mdr Mdr Garryevi, renci arkadalar aklna geldiinde onun yrei t ile delinip gitti. -p git- : Onu yzni yumruk yal dvlp duran etleri yazlp gitdi. (PH s,257) Onun yznn yumruk gibi sklp duran etleri gevedi.

114

-p git- : Hova, eyle, bizde kp yaral Trkmen gzl esgerlerini yaras becerilip gutulp gitdiler, u vagt yatanlar-da bar, ol seni salg beryn adam bolsa u binci palatada yatan grri adam bolsa gerek, sebebi ol adam dumanlar eline dp, dnyde yok azaplar grpdir.(MV s,134) Evet, byle, bizde ok yaral Trkmen kzl askerlerinin yaras iyiletirilip kurtuldular, o vakit uyuyanlar da var, o senin dediin adam ise u beinci odada yatan konukan adam olsa gerek; nk o adam dmanlarn eline dp, dnyada olmadk eziyetleri grm. -p git- : Azl knedi, uc yanp gidipdi.(PH s,59) Piposu eskidi, ucu yanp gitmiti. -p git- : Emma bu sorag onun kellesinden uup gitdi.(PH s,54) Fakat bu soru onun bandan uup gitti. -p git- : Yregi endirp gzlerini ni garankrap gitdi.(PH s,90) Yrei titreyip, gzlerinin n karard. -p git- : Emma onun ini tikeneklp gitdi, sebbi ol Hallgln yznde ol nki sovk mlaymlkan, alaca ylgrdan baga ytgan zat grmedi.(PH s,126) Fakat onun tyleri rperdi. nk o Hallgln yznde o nceki souk glmsemeden tebessmden baka deien bir ey grmedi. -p git- : Olar on rek bahanas bilen ylerine bakan spdrcaklarm ya zleri bilen allovarralara alp gitceklermi, ya-da bir yerde gorpa

ssdrceklermi? Onlar onu ekmek bahanesiyle evlerine doru karp gndereceklermi ya da kendileriyle uzaklara alp gideceklermi, ya da bir yerde olur olmaza sokacaklarm?

115

-p git- : Bekmrad ini edip gitti. (PH s,38) Bekmradn bedeni titredi. -p git- : ne unun in-de Bekmrad bedeni sandrap gitti. (PH s,18) te bunun iin Bekmradn vcudu titredi. -p git- : Ol Bagtgl u vagt garak cay havasna gatp, aya atlan gant yal erp gitmegini isleyrdi. (PH s,55) Bagtgln o vakit karanlk evin havasna karp, aya atlan eker gibi erimesini istiyordu. -p git- : Hzir uc incelip gidyn acayp barmaklardak altn yzkleri nur ran yagts bilen aknp gidyrdi. (PH s,54) imdi ucu incelip giden tuhaf parmaklardaki altn yzklerin rann parlakl ile karyordu. -p git- : Bular az salm unda galdrp, u ogrn geelgeden iki- sagat mundan n geip gidenleri iinde bolan Gurt gart zna ddi. (MV s,61) Bunlar az vakit burada brakp, u gizli geitten bundan iki saat nce gidenlerin iinde olan Gurt Gartn peine delim. -p git- : Hava, eyle, bizde kp yaral Trkmen gzl esgerlerini yaras becerilip gutulp gitdiler. (MV s,134) Evet, yle, bizde ok yaral Trkmen kzl askerlerinini yaras iyileip kurtuldular. -p git- : Emma bu umt gicelikde ylp edip giden k yal derrev di. (PH s,130) Fakat bu umut gece yanp snen k gibi birden snd. -p git- : Edil u vagt znde asman gnbatar etindki yumruk yal ulu bir yldz synp gitdi. (PH s,126)

116

Tam u anda gkyznn bat kenarndaki yumruk gibi byk bir yldz kayd.

117

13. GOY- :

Trkmen Trkesinde goy- esas fiil olarak; koymak,

brakmak, ayrmak, kurmak, ykseltmek, sunmak anlamlarnda kullanlr. Koy- fiiliyle ilgili muhtelif grler vardr. N. Bayraktar koy- fiilinin tezlik anlam veren kurall birleik fiil yaptn belirtir.(Bayraktar, 2003:278) Eski Trkede ve Eski Anadolu Trkesinde canl bir kullanla sahip olan koy- tasvir fiili yaz dilimizde kaybolmu gibidir. Varln ancak alakoy-, alkoy- gibi sreklilik ilevi krelmi ya da baka bir sokulabilecek bir birleik fiil iinde srdrlegelmitir (Korkmaz, 2003:830). Arat, Altay Trkesinde tamamlanm bir hareketi bildirdiini belirtir (Arat, 1928: 16-B). Baylyev goy- fiiliyle kurulan tasviri fiilleri Hareketin bittiini gsteren tasviri fiiller bal altnda incelemitir. Ona gre goy- yardmc fiiliyle kurulan tasvir fiiller, hareketin bittiini ifade eder ( Baylyev, 1981:187).

13.1.BALANTIYI KURAN GELER: Tasvir Fiillerinde Kullanl: Fiil+ -(I4)p/-(A)p zarf-fiil eki + goy- yardmc fiili

13.2. LEVLER:

13.2.1. Hareketin Bittiini fade Eder: -p goy- : Bir okuv bar, sen oa git, incener bolup gelersi, men seni hakda raymagarf bilen grleip goydum. (MV s,29) Bir okul var, sen ona git, mhendis olup gelirsin, ben senin hakknda eitim mdryle konutum. -p goy- : Bir gn eere meydanlarndan Capbaklar tirkeip yrenlerini gren Kelekbay nden taynlap goyan ullakan gara garpzlar danda ayland, onu tvereklerini spridirdi, tmizledi. .(SE s,185)

118

Bir gn engebeli meydanlardan Capbaklarn beraber gezdiklerini gren Kelekbay nceden hazrlad byk kara karpuzlarn etrafnda doland, onun dn sildi, temizledi. -p goy- : oun bilen srla eti gapcadp arkan serpip goyd. .(SE s,104) Onunla srla eti kaptrp sktrp arkasna doru serpti. -p goy- : Mral meseleni kesip goyupdr. Mral meseleyi kesmi. -p goy- : Senagat hartlar eyle bir sygi, eyle bir ussatlk bilen bezelip goylupdr. Sanat haritalar byle sevgi, byle bir ustalkla sslenmi. -p goy- : Bu ayak stnde zp goyberibir yal mesele dl. .(PH s,75) Bu ayakstnde zp bitirilecek bir mesele deil. -p goy- : Molla Hol namdar yerde ileyn agasnn bardgn bu yerdede duydurp goyd. (MV s,23) Molla Hol st makamlarda alan aabeyinin olduunu burada da duyurdu. -p goy- : Bulardan baga-da her otagda dyrlenip goylan, yne orta atlan hallar hetdi-hasab yokd. (PH s,191) Bunlardan baka da her odada katlanan; ama ortaya atlan hallarn haddi hesab yoktu.

119

14. GOYBER- : Trkmen Trkesinde goyber- esas fiil olarak; brakmak, teslim etmek, atmak, dmek anlamlarnda kullanlr.Baylyev, goyber- fiilini Hareketin olup bittiini anlatan tasvir fiiller bal altnda incelemitir. Baylyev, bu iddiasn da u misalle savunmutur:Ol birden aydp goyberdi.(O birden syleyiverdi.) (Baylyev, 1981:187) Trkmen

Trkesinde tasvir fiili olarak kullanm ok azdr.

14.1.BALANTIYI KURAN GELER: Tasvir Fiillerinde Kullanl: Fiil+ -(I4)p zarf-fiil eki + goyber- yardmc fiili

14.2. LEVLER:

14.2.1. Hareketin Bittiini fade Eder: -p goyber- : Bu hibir mansz, hibir ugrsz, yne aydlp goyberilen sz ak yzli gza bahar emal yal yarad. (PH s,151) Bu hibir anlamsz, hibir ynsz, sadece sylenen sz ak yzl kza bahar rzgr gibi yarad. -p goyber- : Olar onuyal davan hemie alaca hcrni iinde aygt edip goyberyrdiler. .(SE s,192) Onlar onun gibi tartmay her zaman sessiz odann iinde azmedip bitiriyordular. -p goyber- : Senin adn kim?-diyip goyberdi.(SE s,221) Senin adn ne dedi. -p goyber- : Sapar tarapa salamlamag deregine ban atp goyberdi.(PH s,260) Sapar tarafa selamlamann yerine ban sallad.

120

-p goyber- : Ol nhili girenini, nirede oturann bilmn, ba aylandrlp goyberilen adama vrldi. (PH s,261) O nasl girdiini, nerede oturduunu bilmeden, ba dnen adama dnd. -p goyber- : Al, hemme yazan tagamsz szleriizi ziniz ygna, mundan bu yana bizi mekdebimize garaz hem salma diyip kovup goyberdi. (MVs,252) Aln! Btn yazdnz tatsz kelimelerinizi kendiniz toplayn, bundan sonra bizim okulumuza karanz salmayn kovdu.

121

15.GR- : Trkmen Trkesinde gr- esas fiil olarak; grmek, anlamak, bilincine varmak, farzetmek, karlamak anlamlarnda kulanlr. Eski Anadolu Trkesinde ve Anadolu azlarnda, esas fiile srekli bir aba gsterme ilevi katan bu tasvir fiili, yaz dilimizde olumlu biimi ile ok seyreklemi ve kaybolmaya yz tutmutur. Yine srekli bir aba, istek ve rica bildirir: atlayagr-, yalvaragr- gibi. Esas fiile mA olumsuzluk ekinin getirilmesiyle kurulan olumsuz biimin kullanm ilev bakmndan da umulmadk, beklenmedik veya ho olmayan bir sonucu anlatr (Korkmaz, 2003:829). Ediskuna gre de gr- fiili, temel fiile zarf-fiil ekiyle uland zaman beklenmezlik grn iinde bir srerlik ya da bir gemiten srp gelme anlamlar kazandrr. (Ediskun, 1999:232) Baylyev, gr- fiilini modalk gsteren tasvir fiilleri olarak kabul eder. Gr- yardmc fiili hareketin deneme yoluyla gerekletiini gsterir (Baylyev,1981:166-177).Trkiye Trkesindeki gibi srerlik manas yoktur.

15.1. BALANTIYI KURAN GELER: Tasvir Fiillerinde Kullanl: Fiil+-(a)p/ -(I4)p/ zarf-fiil eki + gr- yardmc fiili

15.2. LEVLER:

15.2.1. Hareketi Yapmay Deneyip Sonucunu Grme fade Eder: -p gr- : ar aga, ol ilimin ad Pampir veli, ol Pampir diyen szn manas nmek? Ol hakda pikir edip gren dlsin?(PH s,79) ar aa o sigarann ad Pampir fakat o Pampir denen szn manas nedir ki? O konuda dnmemisindir deil mi?

122

-p gr- : Mral, men seni hakldgn bilyrdim, emma oa nme cogap taparka diyip, seni snap grmek in etdim. Mral, ben senin hakl olduunu biliyordum, fakat ona ne cevap bulacaksn deyip, seni denemek iin yaptm. -p gr- : Gz seni, birinci yandan, akl snap grpdir, ikinci yandan, seni garr grpdir. Kz senin ilk olarak akln denemi, ikincisi de seni yal grm. -p gr- : Yok, ecem hem indi raz bold. nanmasaz, agrayn, ziz sorap gryi. Hayr, annem de imdi raz oldu. nanmazsanz, araym, kendiniz sorup grn. -p gr- : Eger bize ie gecekdigiiz nz bolsa, ol yeri ilki aylanp grmek zyan etmez.(PH s,107) Eer bize ie geeceiniz gerekse oray ilk nce grmenizin zarar olmaz. -p gr- : ol adamlara dusan bir zat hakknda sorap gr diyip, menden hay etdi.(PH s,79) O adamlara rastlasan bir ey hakknda sorup gr deyip benden rica etti. -p gr: Men kgiceler onu adrnn gapsndan gzmi ayrman,

yekece minut hem uklaman garavulclk ekip grdm.(PH s,116) Ben baz geceler onun adrnn, kapsndan gzm ayrmadan, bir dakika uyuklamadan bekleyip grdm. -p gr- : Sora elini kard-da, gy u aralkda yak halta gap galan bolaymasn diyen yal, eli bilen onu stnden spalap grdi. (PH s,293) Sonra elini kard ve sanki o arada az nceki uvala dm olmasn der gibi eliyle onun stnden onu okad.

123

-p gr- : Men ar agabilen bir maslah atlap greyim Ben ar aayla bir danaym. -p gr- : Oa golay-golay seretmezlik, onu iini barlap grmezlik hey mmkinmi? Ona kolay kolay bakmamak, onun iini kontrol etmezlik hi mmkn m? -p gr- : Onu da yal tigirlerini ovadanca ayacklar bilen depitirip grdi.(PH s,67) Onun ta gibi tekerlerini gzelce ayaklaryla tepitirdi. -p gr- : ondan bri kitap sahpasn ap gren adam dldi. (PH s,161) O zamandan beri kitap sayfasn am deildi. -p gr- : Ul hovln iinde her hili edip srp grdi. (PH s,59) Byk avlunun iinde her eyi yapp srp denedi. -p gr- : Siz durmua kmak barada pikir edip grmediizmi? (PH s,213) Siz evlenmek konusunu dnmeyi denemediniz mi? -p gr- : Men z duygm u kden geirmek in, kvagtlar snanp hem grdm(PH s,128) Ben kendi duygumu snrdan geirmek iin, baz zamanlar denedim. -p gr- : Biz goynu, sgr etini ylda bir gezek gurban bayramnda dadp grerdik. (PH s,284) Biz koyunun, srn etini ylda bir kere kurban bayramnda tadabilirdik. -p gr- : lki oa bir aydp greyin diyip, geliim u. (PH s,174) lk nce ona bir syleyeyim deyip, geliim ondan. -p gr- : Pikir edip grse, ol bu aylgan, dypsz uurm grasna gelip yeter eken. (PH s,154) Dnp grse, o bu korkun dipsiz uurumun kenarna gelmi.

124

-p gr- : Pytr gvnlikler berenden so, zi tokayn iine ser salp grdi. (MV s,34) Pytr gnln aldktan sonra, kendi ormann iine gz gezdirdi. -p gr- : Agac tvereginde iki-yeke arlar gayyarlar, olar saralp kemsiz bien i syci erigi gzleyrler, onu in hem aylanp, birin-birin dadp gryrler. (MV s,186) Aacn etrafnda iki tek arlar uuuyorlar, onlar sararp eksiksiz olgunlaan en tatl kaysy aryorlar, onun iinde dnp, teker teker tadyorlar. -p gr- : Ol beyik dagn bana kyarda, gumcagaz sovrup gryr. (MV s,170) O byk dan bana kyorda, kumu savuruyor. -p gr- : Lena ylerine yetdi ve agalara berlen sovgad ap grse, onun iinde agalara bir lay eginba hem ayakgap ve zne hem bir kynek bar eken. (MV s,317) Lena evlerine ulat ve ocuklarna verilen hediyeyi atnda, onun iinde ocuklara bir takm elbise ve ayakkab ve kendine de bir gmlek varm. -p gr- : H, onu yal bolsa, ayr mesele, on nha pikirleniip greris-diyip hat alp, zi hem okap grdi. (MV s,167) Evet, onun gibiyse baka mesele, onu ite dnrz deyip mektubu alp, kendi de okuyudu . -p gr- : Men z hsiyetimdki cenayatkrin spatn ulur-ili iinde anakl mehur bolmadk Glen ve Hazan adndaki dessanda-da okap grdm. Ben kendi karakterimdeki cinayetinin grnn elin gnn iinde o kadar mehur olmas Glen ve Hazan adndaki destanda da okuyup grdm.

125

-p gr- : Yigitler kedeli haltan elden ele alp gryrdiler. Yiitler nakl uvaln elden ele alp inceliyordular. -p gr- : Senbir azack pikir edip gr. (PH s,140) Sen birazck dn. -p gr- : Gurt, sen bir oylanp gr, pugta pikir et, bolevikler gr, saa nhili horluklar berdi, bir ne yllap seni zndana saldlar, sen bir oylanp gr ahrdiyip, Guvan Gurd rcak bolup, her keden gopup gryr. (MV s,80) Gurt, sen bir dnmeyi dene, iyice dn, Bolevikler gr sana nasl ikence etti, uzun yllar zindana koydular, sen bir dnp gr diye Guvan Gurd ikna edip, her yolu deniyor. -p gr- : u aklga menem ge galyan, ahmal bolmacag-a bolars, han bir bir barp greli- diyip, Allayar tulum yne baka gitti. (MV s,13) Bu davete ben de hayran kalyorum, dikkatli oluruz, hadi bir bir gidip grelim diye, Allayar Tulumun evine doru gitti. -p gr- : On bir barp grsen, akl hayran bolar. (PH s,133) Onu bir gidip grsen, akln durur. -p gr- : Ol gitmelimi, oturmalm diyen iki szi terezisine salp, lp grdi. (PH s,192) O gitmeli mi, oturmal m denen iki sz terazisine koyup, lt.

126

16.OTIR: Bu ek Trkmen Trkesinde p zarf-fiil ekine eklenerek srerlik ifade eden tasviri fiil yapar. Baylyev bu eki Karmak imdiki zaman anlatan birleik fiiller bal altnda incelemitir (Baylyev, 1981:189). ncelediimiz metinlerin hepsinde otr- fiilinin srerlik yapt grlmtr. Arat Altay Trkesinde otur- fiilinden bahsederken bu yardmc fiilin tamamlanm bir hareketin srekliliini veya bir durumu ifade ettiini belirtir(Arat,1928:6)

16.1. BALANTIYI KURAN GELER: Tasvir fiillerinde kullanl: Fiil+--(I4)p/ zarf-fiil eki + otr- yardmc fiili

16.2. LEVLER:

16.2.1. Srerlik fade Eder: -p otr- : Ondan so drdsi bir yerde ugdamlanp, sabrszlk bilen gultunp otrd. (SE s,173) Ondan sonra drd bir yerde toplanp, sabrszlkla sknt iinde bekliyorlard. -p otr- : Garr Cahan, durguan yregini gatlaklarnda gizlenen tarh sahpalarn agtaryan yal, uur oya mp otrd. (SE s,55) Yal Cihan, durgunlaan yreinin kvrmlarnda gizlenen tarih sayfalarn anlatyor gibi, derinlemesine dnyordu. -p otr- : Arkayn iyip otrka bkgldp, gapa seretmn iymekdedir.(PH s,62) Rahata yerken, yrei heyecanla arpp kapya bakmadan yemektedir.

127

-p otr- : eper baranda, Ankar bir hili aypl yal mynrgp otrd, barmag bilen yer drmayard. (SE s,154) eper vardnda, Ankar tuhaf bir ekilde aypl gibi sklyordu, parma ile yeri trmalyordu. -p otr- : On snlap otran Durd gni derrev onu dadna yetidi. (SE s,136) Onu seyreden Durd direk, hemen onun imdadna yetiti. -p otr- : Nme in ters bakp otrs? (PH s,55) Niin ters bakyorsun? P otr- : Grseler tam iinde birne faist ofitsyerleri meylis edip iiip otrlar. (MV s,49) Baktklarnda damn iinde birka faist askerleri keyif ediyorlar. -p otr- : Bu iki zat Muratberdi geplp otrka, Bekmrad hyalna gelipdi. (PH s,38) Bu iki ey, Muratberdiyi konuurken, Bekmradn hayaline gelmiti. -p otr- : Nme beydip dmtnip otrs? (PH s,7) Niye byle btn gn kafa patlatp duruyorsun? -p otr- : ol agr hsiyeti zerarl, hzir hem ol sesini karman, azarn z iine salp otrd. O kt huyu zararl, imdi de o sesini kartmadan, fkesini iine atyordu. -p otr- : ondan son gnlerde bir gn Aman pon yanna birne kolhozlar yp, ekin-olkin ve kolhozn baga ileri haknda grrleip otrdlar.(MV s,174) Ondan sonra gnlerden bir gn Aman Ponn yanna birka kyller p ekin dikin ve kyn dier ileri hakknda sohbet ediyordu.

128

-p otr- : Soltansyn bilen Mral kne depelere garap otrkalar, bir zad stnden barpdrlar. (MV s,288) Soltansyn ile Mral eski kanun defterine bakarlarken, bir eyin stnden varmlar. -p otr- : Bizi bular yal agalarmz ecelerini yakalarndan ellerini ayrman, zlap otrlar(SE s,122) Bizim bunlar gibi ocuklarmz analarnn yakarlndan ellerini ayrmadan, alyorlar. - p otr- : Emma glp duran gzleri bolsa: Nme, u vagta enli ylgrp otrsn diyyrdi.(PH s,53) Fakat glp duran gzleriyse: Neden, bu zamana kadar

glmsyorsun diyordu. -p otr- : Bekmrat stni tozan tozan basan oturgc stndeiki elini malayna dirp otrd. (PH s,19) Bekmrat stn toz kaplayan sandalyenin stnde iki elini alnna yaslyordu. -p otr- : Knece oraan iinde orta yadan agan, gara salarna ak lgmlar aralaan, yzni boynun uur ygrtlar grelien, kynegini gadmk matas bolup, yamag stne yamag den orta boyl bir ayal, kemperip balan eegini elini ayasna goyup tirsegini dizine dayap otrd.(SE s,174) Eski evin iinde orta yan stnde, siyah salarna ak den, yznn boynunun derin izgileri sklaan, gmleinin eski olup, yama stne yama den orta boylu bir bayan, burumaya balayan enesini elinin ayasna koyup dirseini dizine dayyordu.

129

-p otr- : Gurt gart agras garayagz yzni sallap, sesini karman, dmp otrd. Gurt Gart esmer yzn sallayp, sesini kartmadan sessizce duruyordu. -p otr- : Adamlar onu yanna gelip kenlerinde ol oydak durmu snlap obasn, rn garp-da bolsa ol yerdki durmun yatlap pikire batp otrd. (MV s,167) nsanlar onun yanna gelip oturduklarnda o vadideki hayat izleyip, kyn ok ok fakirde olsa oradaki hayatn hatrlayp dnceye dalyordu.

130

17.OTUR- : Hareketin sreriliini ifade eden tasvir fiilleri yapar.Trkmen Trkesinde esas fiil olarak; oturmak anlamnn yannda srerlik bildiren yardmc fiil yapar. Baylyev, oturmak- fiilinin -a/-p zarf-fiil ekleriyle birletiinde hareketin baladn bildiren tasvir fiileri yaptn belirtir. (Baylyev, 1981:178 -179)

17.1. BALANTIYI KURAN GELER: Tasvir Fiillerinde Kullanl: Fiil+ -(A)p/ -(I4)p zarf-fiil eki +otur- yardmc fiili

17. 2. METN NCELEME:

17.2.1. Srerlik fade Eder: -p otur- : onda vagt iinde gara yeri gemisi bolan dye bir oturundan butnaman, gzlerini tegelp, garancaklap oturd: (SE s,7) Orada zamann iinde kara yerin gemisi olan deve oturduktan sonra kmldamadan, gzlerini ksp baknyordu. -p otur- : Bir gn ir bilen klegede iyip-iip oturan Hall hars kiicik ogluna agaran hdrledi. (PH s, 241) Bir gn erkenden glgede yiyip ien Hall Hars kck oluna ayran uzatt. -p otur- : Arage golay, dag etegini ereklp oturan aklarak bir oba grnyrdi. (SE s,112) Snra yakn dan eteine yaslanan kk bir oba grnyordu. -p otur- : Olar belli bir karara gelip bilmedik bolsalar gerek, yni gapdalndak beyik yerde oydak ymelee seredip oturan uzn ak sakgall birini yanna bardlar. .(PH s,269)

131

Onlar belli bir karara gelmemi olsa gerek, evinin karsndaki byk yerde oyuktaki toplulua baknan uzn aksakall birinin yanna gittiler. -p otur- : Sora bag damla guyusn at gaytarm tveregini tutup oturan, gara kmelek yal yleri snlad. .(PH s,266) Sonra bah damla kuyusunun at dnm alann evreleyen, kara mantar gibi evleri dnd. -p otur- : Ata Orazmrad yzne snlayclk bilen birne vagt seredip oturandan so eyle diydi: .(PH s,201) Orazmradn yzne dikkatlice uzun sre bakndktan sonra yle dedi: P otur- : Bu hakda kelle iirip oturmak gerek dl. .(PH s,204) Bu konuda kafa iirip durmak gerekli deil. -p otur- : Gzm, ata bolup, z gzna u zatlar barada aydp oturmak, elbette, meni in geliksiz. .(PH s,166) Kzm dede olup, kendi kzna bu eyler hakknda konumak, elbette benim iin uygunsuz. -p otur -: Yogsam meni hzirki yagdaym, pikir edip otursam glkn ahr. (PH s,70) Olmazsa, benim imdiki durumumu dndmde gln. -p otur- : Hzir men die seni yzne seredip oturmak isleyrin. .(PH s,52) imdi ben yalnzca senin yzne bakmak istiyorum. P otur : Kp vagtlap agzn ap, snlap oturandan so, Bekmrat eyle netic geldi. (PH s,28) ok zamandr azn ap bakdktan sonra, Bekmrat yle sonu kard. -p otur- : Stol insizdi. onu in-de bunlar dadan seretse, agz-agza goyup, igin grrleip oturan adama menzeyrdiler. (PH s,26)

132

Masa ensizdi. Onun iinde bunlara dardan baksan, ba baa konuup, itenlikle konuup oturan insanlara benziyorlard. -p otur- : Edil gat cisim yal dvp oturmal. .(PH s,20) Tpk kat cisim gibi dvp durmal. -p otur- : Gvnne bolmasa, ol biri bilen gepleip oturan yald. .(PH s,15) Bana gre, o biriyle konuuyor gibiydi. -p otur-: eyle alak, gvnaklk bilen gr berip oturan adamn garna gaytmak islemen.(MV s,139) Byle mtevaz, ak gnlllk ile sohbet edip duran adamn tersine gitmek istemem. -p otur- : Gurt gart diirgedip oturan yal dmd(MV s,72). Gurt Gart dnyormu gibi sustu. -p otur- : ol oyun halkasndak adamlar t bir yaalak boluyanalar, olar oyunlarna garap oturyar. (MV s,65) O oyun halkasndaki insanlar, sklncaya kadar, onlarn oyunlarna bakyor. -p otur- : Ol ol gitara alp, aydm aydp oturna divara arkasn berip ukladlar. (MV s,38) O, o gitar alp, trk sylerken duvara arkasn verip uyukladlar. -p otur- : Shedi bu kagzlarn her haysn bir ayratn tarh bard, saylap oturanlar ala ugrun belerden badna: (MV s,28) Sehedin bu ktlarnn her birinin ayr bir tarihi vard, seenler yavaa ynn dndnde: -p otur- : zni emelsiz grni bilen ernini sallap oturan Vepa bolsa: (MV s,12) Kendinin isteksiz grnyle dudan bzen Vepa ise:

133

-p otur- : ikde garavullk ekip oturan yagn kkreginden pag dikdim. (MV s,7) Kapda bekilik yapan dmann gsnden ba sapladm. -p otur- : Haybat atp oturan pet Kpet dag i beygelen yerinin garsnda bir ul oba uzalp oturd. (MV s,6) Heybetli duran byk Kpetdan en yksek yerinin karsnda bir byk ova yaylyordu.

17.2.2. Harekete Balamay fade Eder: -p otur- : Sen gicelik de man yaytsna dip, ondan kp bilmn, den gap oturan tavan yal bolup, menden gayardn. Men bolsam, yetip bilmeyrdim. (PH s,127) Sen karanlkta arabann na dp, ondan kamadan, nden kamaya balayan tavan gibi olup, benden kayordun. Ben ise yetiemiyordum. -p otur-: Han, indi nme etmeli bolsa, aydp otur. (PH s,133) yleyse, imdi ne yapmak gerekiyorsa, sylemeye bala. -p otur- : Bu kedni dandan garasa, gy bir alp oturan gle mezeyrdi, el bilen barlamasa, onu matadg hem mlim dldi. (MV s,16) Bu nakn dndan baksan, sanki almaya balayan iee benziyordu, elinle yoklasan onun bez olduu da belli deildi.

134

18. UGRA- : Trkmen Trkesinde esas fiil olarak; yola kmak, yola dmek, bir tarafa ynelmek anlamlarnda kullanlr. Zarf fiil ekine ugra- yardmc fiili getirilerek balamak anlamnda tasvir fiil yaplr. Baylyeve gre ugra- fiili p zaf-fiil ekine getirilerek Hareketin balangcn gsteren tasvir fiilleri yaptn belirtir. (Baylyev, 1981:178)

18.1. BALANTIYI KURAN GELER: Tasvir Fiillerinde Kullanl: Fiil+ (a)/ -(I4)p zarf-fiil eki + ugra- yardmc fiili

18.2. LEVLER:

18.2.1.Hareketi Yapmaya Balama fade Eder: -p ugra- : Orazmrat oda baryan yal bolup, gapn-da onl yapman, kp ugrad. (PH s,220) Orazmrat atee gitmi gibi olup, kapy da gzel onarmadan, kmaya balad. -p ugra- : Orazmrat oturandan so Durd yakml, zne ekici sesi kiicik cay iini yalandrp ugrad. (PH s,171) Orazmrat oturduktan sonra Durdu ho, kendine ekici gelen sesi kck odann iini yanklandrmaya balad. -p ugra- : Gn getigi say, hepde gedigisay Bekmrad ar-nams basp ugrad.(PH s,115) Gn getike, hafta getike Bekmrad ar namus basmaya balad. - p ugra- : Ol znin phimli, kp biliciligi bilen Bekmrad kden-de kieldip, basmarlap ugrad.(PH s,81)

135

O kendinin bilgelii, okbilmilii Bekmrad eskisinden de kk drp ezmeye balad. -p ugra: unun bilen bir hatarda kursun cemgyetilik guramalarn

geiryn ilerinin neticesinde ikinci bir Bekmrat Durduyev hem gara berip ugrad. (PH s,216) Onunla ayn anda snfn sosyal faaliyetlerinin neticesinde ikinci kez Bekmrat Durduyev grnmeye balad. -p ugra- : Vagt gemegi bilen pessaylap ugrad.(PH s,47) Vaktin gemesiyle yavalamaya balad. -p ugra- : Doktor Dursun zna durip ugrad.(PH s,56) Doktor Dursunu peine takp yrmeye balad. -p ugra- : Gmini nireden alarsn? Diyip, Mergenov nbelli, namsz bir suratda begenip ugrad. (PH s,326) Gemiyi nereden alrsn? Deyip Mergenov belirsiz bir ekilde sevinmeye balad. -p ugra- : Traktor ilki tark-tark edip, ondan so arlap yola dende, Aman hem onu zna dp ugrapt. Traktr ilk nce tark tark edip, ondan sonra hrlayp yola koyuldu Aman da onun peine taklp yrmeye balad. -p ugra- : Baktgln ii gara yal rovalanp ugrad.(PH s,60) Bagtgln ii bekledii gibi iyi olmaya balad. -p ugra- : Orazmrat agam aralaanso sovap urgan otag iinde kyneke oturp bilmecegine gz yetirip, pencegini engine ald. (PH s,86) Orazmrat akam olunca soumaya balayan odann iinde tek gmlekle oturamayacan dnp, ceketini omzuna ald.

136

-p ugra- : Ol Agabad i gatnavl kelerinden birini boyun srp ugrad. (PH s,107) O Agabadn en kalabalk sokaklarndan birinde yrmeye balad. -p ugra: Edil u yerrkler bolsa gerek-diyip, Vepa bir yerini aklap

ugrad. (PH s,123) Tam u yerdekiler ise gerekli deyip, Vepa bir yeri tahmin etmeye balad. -p ugra- : Patap atan garlk grkezmegine-de garaman komandir zni yigitlerini zna tirkp ugrad. (PH s,203) Patap Dedenin karlk gstermesine bile bakmadan, komutan kendinin yiitlerini peine takmaya balad. -p ugra- : Gl otuz san kenize erkek lbasn geydirip, olar otuz baytala mndirip, zna tirkep ugrapdr. (PH s,95) Gl otuz tane yardmclara erkek elbisesini giydirip, onlar otuz ata bindirip peine takmaya balam. -p ugra- : Ayblek ecesine on iycek, mun iycek diyip ugrad. (PH s,117) Ayblek annesine onu yiyecek, bunu yiyecek demeye balad. -p ugra- : Binci gn Ayblek bolan goyan vakalar tertibi bilen zl-zna yatlap, gz ne getirip ugrad. (PH s,126) Beinci gn Ayblek olmu bitmi hadiseleri srasyla hatrlayp, gz nne getirmeye balad. -p ugra- : Traktor ilki tark tark edip, ondan so arlap yola dende, Aman hem onu zna dp ugrapd. (PH s,155) Traktr ilk nce tark tark edip ondan sonra grleyip yola ktnda Aman da onun peine dmeye balad.

137

-p ugra-

Bu sanalan zatlar sok gnlerde bir agr derde vrlip,

Bekmrad yregine mkm ornad. eylelik bilen hem, gn gedigie onun haln erbetledirip ugrad.(PH s,78) Bu saylan eyler sen gnlerde bir ar derde evrilip, Bekmradn yreine iyice yerleti. Bylelikle de, gn getike, onun halini

zorlatrmaya balad. -p ugra- : Brsalm dncn alp, kp gider-d diyip, Orazmrat otun akrdadp ugrad.(PH s,200) Bir sre dinlenip kp gider deyip, Orazmrat abaksn akrdatmaya balad. -p ugra- : Adamlar, geli otur! Balayn-diyip altn bilen forfor alaca, enayca seslendirip ugrad.(PH: s,92) nsanlar gelin, oturun, balayn! deyip altn ile forforu yavaa, gzelce seslendirmeye balad. -p ugra- : Emma u bay stola, onu banda aylanp yren iki adama, u ye onun yregide birhili nmlim garlk, yigren yuva-yuvadan peyda bolup ugrad. (PH s,92) Fakat u zengin masaya, onun etrafnda dolanan iki adama, u eve onun yreginde bir tr belirsiz karlk nefret yava yava peyda olmaya balad. -p ugra- : Onso on elie alp ugra. Ondan sonra onu eline almaya bala. -p ugra- : Gzlar kenardaki kede yene birazack gezim edenlerinden so, gi keleri birine dp ugrad. Kzlar kenardaki sokakta yine birazck gezdikten sonra, geni sokaklarn birine girdiler.

138

-p ugra- :

Her edip, hesip edip, elde saklamak gerek, diyip Bagtgl

keip ugrad.(PH s,72) Biri bunu ok kt sinirlendirmi olmal. Bunu sakinletirmek gerek. Ne yapp edip elde saklamak gerek deyip Bagtgl sakinlemeye balad. -p ugra- : ki elini dinin stnde goyup, barmaklarn biri-birini iinden geirip, ban aak salp ol divandan bu divana taraf yrp ugrad.(PH s,73) ki elini dnn stne koyup parmaklarn birbirinin iinden geirip ban aa salp o duvardan bu duvara doru yrmeye balad. -p ugra- : Az salm yrelenden so yigitler komandiri aytmag bilen onu zna tirkeip, hatarlanp yrp ugradlar. .(MV s,46) Biraz yrdkten sonra yiitler komutann sylemesiyle onun peine taklp, sralanp yrmeye baladlar. -p ugra- : Adamlar tayyar geyimler blmini iini doldurp, z ileri bilen baagay bolup ugradlar. (PH s,154) nsanlar hazr giyimler blmnn iini doldurup, kendi ileriyle megul olmaya baladlar. - p ugra- : Onda meni-de halarsn-diyip, Bekmrat batrlanp ugrad.(PH s,52) O zaman beni de seversin deyip Bekmrat yiitlik taslamaya balad. -a ugra: -a ugra- : Vepa olara sereden badna tanad ve olara baka ugrad. Vepa onlara bakt anda tand ve onlara doru yrmeye balad. -a ugra- : r ertir-gi agam yarallar gezelence kanlarnda oturar yal, caylar nde becerilen yrite yer bard, bular ol yere baka ugradlar.

139

Erken, erken akam yarallar gezmeye ktklarnda oturmas iin evlerin nnde yaplan banklar vard. Bunlar oraya bakmaya baladlar. -a ugra- : Vepa olara sereden badna tanad ve olara baka ugrad. (PH s,168) Vepa onlara bakt anda tand ve onlara doru yrmeye balad.

140

19. YAT- : Trkmen Trkesinde yatmak fiili esas olarak; yatmak, uyumak, bir yerde uzun sre bulunmak, durmak, dinmek, solmak, kurumak anlamlarnda kullanlr. Arat, Altay Trkesinde bu tasvir fiilinden bahsederken; hem A hem de (I)p zarf-fiil ekiyle kullanldn belirtir. Arata gre bu tasvir fiili hareketin u anda devam etmekte olduu anlam veya bitmi bir hareketin sresini bildirir. (Arat, 1928:5) Yat- tesadfe bal ve az sren bir oluu gsterir(Gabain,1953:23) Yce bu tasvir fiiliyle ilgili olarak ayn zamanda sreyi bildirdiini ifade eder. (Yce, 1973:152) Bu ek Trkmen Trkesinde p zarf-fiil ekine eklenerek hareketsiz srerlik ifade eden tasvir fiili yapar. Bu ek p zarf-fiil ekindiide uzun telaffuz edilir. Baylyev bu eki Karmak imdiki zaman anlatan tasvir fiilleri bal altnda incelemitir. Yat- fiiliyle kurulan tasviri fiiller hareketin yatar halde srekliliini bildirir. Bu anlamnn yan sra ayn durumda kalma ifade eder.

19.1. BALANTIYI KURAN GELER: Tasvir Fiillerinde Kullanl: Fiil+-(A)p/ -(I4)p zarf-fiil eki + yat- yardmc fiili

19.2. LEVLER:

19.2.1. Srerlik fade Eder: -p yat- : Aman yerine gidenden so hem mekdep barada oylanp yatrd, birdenk yene bir zerur zat yadna ddi de yatan yerinden ggrd: (SE s,41) Aman yatana gittikten sonra da okul hakknda dnyordu, aniden yine zaruri bir ey aklna geldi ve yatt yerden bard: -p yat- : Batr garlck dem alp yatr. (SE s,104)

141

Batr zorlukla nefes alyor. -p yat- : Kyneginin yakas cuvvan yrtlp, tozanlca gursag aslp yatrd. (SE s,31) Gmleinin yakas yrtlp, kirlice kursa alyordu. -p yat- : Yarnepes sag elini tirsegine yaplanp, polu stnde oturan biri bilen gepleip yatan yal bir spata gedi. (PH s,184) Yarnepes sa elinin dirseine yaslanp, parkenin stnde oturan biriyle konuuyormu gibi bir grne geti. -p yat- : Gayrak kenara tarap alasn nazar sald_da, yene_de m drli rek bilen oynap yatan suvu yzne seretdi. (PH s,289) Arkadaki, kenara taraf aniden bakt ve yine bin trl renkle oynayan suyun yzne bakt. -p yat- : Ceyhun eredilen altna meze mele suv btin gzyetimi tutup, alaca tolkunp yatr. (PH s,278) Ceyhunun eritilmi altna benzeyen ak sar suyu btn gzle grlen alan kaplayp, yavaa dalgalanyor. -p yat- : Krelolar, krovad, divan, polu stlerini, ayna, gaplar, yz grlyn aynan ni tutup yatrdlar. (PH s,191) Koltuklarn, kanepenin, divann, parkenin stlerini, ayna kaplarn, yz grlen aynalarn nn tutuyordular. -p yat- : Her dmde Kaka magazini iyp yatr diyip, yzme gamlap durlar. (PH s,158) Her admda Baban maazay yiyip duruyor deyip yzme vuruyorlar. -p yat- : Ay onu dandak sansz yldzlar, garamtl_gk asman, alaca seslenyn yal olup agras dem alp yatan altnyal ge bu iki ya adam yreklerini coduryard. (PH s,153)

142

Ay, onun ddaki saysz yldzlar karanlk gkyz, yavaa sesleniyor gibi, arnefes alan altn gibi kum bu iki gen adamn kalplerini coturuyordu. -p yat- : Bu yigitleri biri oya eken, emma dumandr gman edip yatan eken. (MV s,58) Bu yiitlerin biri uyankm; fakat dman olduunu dnyormu. -p yat- : agalk vagtndan balap aydm saz eek anrana grmeyn Kelcni aydm boluna Vepa dynde_de ge galp yatrd. (MV s,38) ocukluk devrinden balayp trky saz eek anrncaya kadar grmeyen Kelcenin trkc oluuna Vepa ryasnda da aryordu. -p yat- :uvlarn orun yere dzlip akp yatann grp, golarna geldiler. (MV s,281) Sularnn belli yere toplanp akp gittiini grp, adrlarna geldiler. -p yat- : Kelce pa tovlap ekdi, kapitan agr gvresi yerde abalanp, ayagn kakdrp yatrd. (MV s,109) Kelce ba evirip ekti, kaptann ar gvdesi yerde rpnp, ayan silkeleyiyordu. -p yat- : Yedi batr iki topara blnip tayyarlanp yatrdlar. (MV s,78) Yedi kahraman iki takma ayrlmaya hazrlanyordu. -p yat- : ol gn garr gz agtg bilen uzn gicelp aglap yatd. (MV s,65) O gn yal kz torunu ile uzun gece boyunca alad. -p yat- : gili ertirlikten so divanda meymirap keyp ekip yatan Merede yzlendi. (MV s,89) kili kahvaltdan sonra divanda uyuklayp keyif atp duran Merede bakt. -p yat- : Biz on bilyris ziz nme ilediiz ya-da eyle vaglklara dap yatdzm? (MV, s132)

143

Biz onu biliyoruz, ite imdi siz kendiniz ne yaptnz ya da byle vahiliklere dayandnz m? -p yat- : Yatlyan otagdan Mered hor ekip yatan sesi eidildi. (MV s,39) Yatlan odadan Meredin horlayp duran sesi iitildi. -p yat- : Mral onda_da hi zat duyman, yuvaa mrlap yatan in ayal i sonunda durup bilmn, Mraln boynundan gol salpdr. (SE s,297) Mral yinede hibir ey duymadan yavaa mrldayp yatt iin bayan en sonunda duramadan, Mralnn boynundan kolunu uzatm. -p yat- : Metnyaz agac arsna dolanp, stndki ak donun karyar_da, alaca demini alp, huundan gidip yatan Maral yanna gelyr. (PH s,288) Metniyaz aacn arkasna dolanp stndeki ak donunu karyor ve yavaa nefes alp, kendinden geip yatan Maraln yanna geliyor. -p yat- : Gurt gartn yassgn aagnda petdelenip yatan ulun bir eti grnyrdi. (MV s,66) Gurt Gartn yastnn altnda destelenmi parann bir kenar grnyordu. -p yat- : Hemmmiz seredidik, grsek, dogrudanam, bir zat garalp yatr. (MV s,171) Hepimiz baktk, baksak gerekten de, bir ey kararyor. -p yat- : Ol uvaln arkasnda kn vagtdan bri yatan in, gdan, zeyden alan posun endamndan sprp, ilki yasalndak yal tmiz polada aylanpd _da, gzl kz bolup lovurdap yatrd. (SE s,81) O uvaln arkasnda ok zamandr yatt iin, slaklktan, sudan ald pasn vcudundan syrp, ilk yapldndaki gibi temiz elie dnd ve kzl kz olup parldyordu.

144

20. YR- :

Yceye gre bu fiil, tasvir fiili olarak kullanld zaman

allm bir hareketi bildirir.(Yce, 1973:152) Yr- tasvir fiil olarak uzun sren bir oluu gsterir.(Gabain,1953:23) Bu yardmc fiil Trkmen Trkesinde srerlik anlatan tasvir fiili yapar. Baylyev bu eki Karmak imdiki zaman anlatan ve hareketin devamlln anlatan tasvir fiilleri balklar altnda incelemitir. Ek uzun telaffuz edilir. Yr- imdiki zaman anlatmakla birlikte harekein uzun sredir devam ettiini ifade eden tasvir fiilleri yapar. Hareket adet halinde devam eder.

20.1.BALANTIYI KURAN GELER: Tasvir fiillerinde kullanl: Fiil+ (A)p/ -(I4)p/ zarf-fiil eki +yr- yardmc fiili

20.2. LEVLER:

20.2.1. Srerlik fade Eder: -p yr- : Bir grseler, demir gapakl alabeder pibagalar akrdap yrler. (SE s,204) Bir grseler demir kapakl benekli kaplumbaalar akrdayorlar. -p yr- : ol toyda sk_saklar gemirip yrkm, tveregime yen a itler meni daladlar. (SE s,307) O dnde kemikleri kemirip dururken, evreme en a itler beni dilediler. -p yr- : Men akmak dyme giren zad oyummka diyip yrpdirin(PH s,154) Ben ahmak ryama giren eyi gerek dncemi ki diye dnyorum.

145

-p yr- : Onu in_de mmkinilik barka, bu ii za ekip yrmek nme gerek? (PH s,235) Onun iin de imkn varken, bu ii geriye atmak niye gerek? -p yr- : Batr iim diyip, tovlancrap yrmesi, oa trli tebipleri beren emgekleri, onu bvreginde irk bar, onu nayncar kebi hli_indi Dursun gzni nden gitmedi. (SE s,106) Batrm iim diye kvranmas, ona deiik doktorlarn verdii eziyetleri, onun bbreinde hastalk olduu, onun acnr surat hibir zaman Dursunun gznn nnden gitmedi. -p yr- : Geli, biz canl_canavarlar cibindirip yrmelin-de yumurga gzlemge gideli! Yumurtgadan hem bir doysakdk diyip, arzuv edip yren doganlar Topbag szni makul bildiler. (SE s,186) Gelin biz canllar rahatsz edip etmeyelim de yumurta aramaya gidelim. Yumurtaya da bir doysaydk deyip, arzulayan kardeler Topbakn szn makul grdler. -p yr- : Okuvlar yack gutarp, kanikul balasa_da ol yapcagazda allak mende oynap yrmege erkezi hazir vagt yok. (SE s,114) Okullar daha yeni bitip, tatil balasa da, o arkta allak mende oynamaya erkezin imdi vakti yok. -p yr- : Men tayharm znda lgap, ayaklarm daa gydrp yrn ahr! (SE s,122) Ben spamn peinde koup, ayaklarm kestiriyorum. -p yr- : Hava ondan_oa lgap yrkm, tayharm hngrann men zm hem eitdim. (SE s,121) Evet, oradan oraya kotururken, spamn hkrmasn ben kendimde iittim.

146

Men indi onsuz yaapbilcek dl diyip, ol cay iinde aylanp yrne belli bir netice geldi. (PH s,194) Ben imdi onsuz yaayamayacam , o evin iinde gezinmesine belli bir netice geldi. -p yr- : Gurt bolsa z iinden: Ay, bold, habarn aldm, bu adam garnnn ugruna arpp yren bolar emeli, eysem unu keselem damag ve garndr baga keseli yokdur. (PH s,204) Gurt ise kendi kendine: Oldu haberini aldm, bu adam midesi iin kouturuyora benziyor, onun keseren dama ve karndr baka keseli yoktur. -p yr- : Emma gicni iinde vagrd karp yrmei uslp grmedi_de, oglun degine getirip yatrd. (PH s,156) Fakat gecenin yars amata yapmay mnasip grmedi ve olunu deine getirip yatrd. -p yr- : Ol u zatlar grp yrk, Akcemal gy onu bilen bilelikde cay iinde gezip yren yald. (PH s,13) O bu eyleri gryorken, Akcemal sanki onunla birlikte evin iinde geziyor gibiydi. -p yr- : Incalkszlk tapan Mhricemal bir zad bahanalan bolup turd ve mekdebin esesindki meydanada oynap, ovhun edip yren oglanlara baka yzlendi. .(MV s,19) Rahatszlanan Mehricemal bir eyi bahane edip kalkt ve mektebin arkasndaki alanda oynayp, neelenen olanlara doru gitti. -p yr- : Ertesi da bilen turan vagtnda Vepa avtoman tvereginde aylanp yren Pyotr grdi. .(MV s,134)

147

Yarn erkenden kalkt zaman Vepa otomobilin evresinde dnp duran Pyotr grd. -p yr- : Mhri z iinde gulag dn ilp yren vagt hem beyik vatanlk ur baland.(MV s,155) Mehri kendi iinde rahata alt zamanda da 2.Dnya sava balad. -p yr- : ol vagt baglar iinde gezip yren Vepa bilen Kelcni tapp, bolan vakan duydurman, olar bilen grrde bold. .(MV s,23) O vakit balarn iinde dolap duran Vepa ile Kelceyi bulup, olan hadiseyi duyurmadan, onlarla sohbet etti. -p yr- : Hava, oglum, bizikem nha ol hemieki i, u douzlardan birini kemeltsek bir peyda diyip yryris. .(MV s,52) Evet, olum bizimki de ite o her zamanki i, u domuzlardan birini azaltsak bir fayda diyyoruz. -p yr- : Bagtgl iki yana aylanp yrne, hrn diledi.(PH s,73) Bagtgl iki yana sallanmasna, dudan srd. yi olur. -p yr- : Hi zat barada dypli pikir etmedik, u vagtlara enli yznin ugruna gidip yrn adam in pikir etmge snanmag zi birgesi bolup grndi.(PH s,56) Hibir ey hakknda derinlemesine konumadk, u vakitlere kadar dosdoru giden adam iin dnmeye almas tuhaf grnd. -p yr- : ar bolsa Pamirinin ucun gzardp, kne tamdr yal, ul hovln tsseledip yrdi.(PH s,59) ar ise pamirinin ucunu kzartp, eski tandr gibi byk avluyu duman ediyordu. - p yr- : Bu vagtlar kade nme edip yrk?(MV s,79)

148

Bu sralar sokakta ne yapyor? -p yr- : ndi bizi gezip yren yerimiz dumann iidir. .(MV s,47) imdi bizim gezip yrdmz yerler dmann iidir. -p yr- :Bular zna dp yrenim in, men bular ikisinde_de beter necis.(PH s,92) Bunlarn peine dtm iin, ben bunlarn ikisinden de beter alak, iren -p yr- : Bu vagtlar kede nme edip yrk? .(PH s,76) u anda sokakta ne yapyor? -p yr- : Biz hezil edip yaap yrs. .(PH s,73) Biz zevkle yayoruz. -p yr- : Yalarn nne dp olara yolbalk edip yr. .(PH s,57) Genlerin nne dp onlara yoldalk ediyor. -p yr- : Mdama bydp gezip yrmegem bolmaz ahr. (PH s,143) Srekli byle gezmem olmaz. -p yr- : ar agan rugsada kandgn, hzir bolsa gara deizin boyunda Pamirin! ttedip yrendigini aklandan so, hrsn dilp, zna gaytt. .(PH s,117) ar Aann tatile ktn imdiyse Karadenizin kenarnda sigarasn tttrp durduunu akladktan sonra dudan srp arkasna dnd. -p yr- : ndi bizi gezip yren yerimiz dumann iidir. .(MV s,47) imdi bizim gezdiimiz yerler dmann iidir. -p yr- : Bekmrat zalkmn aagnda oynap yren yzkli elden tutd. .(PH s,55) Bekmrat kendi enesinin altnda oynayp duran yzkl elden tuttu.

149

-p yr- : Kellsi sar kdi yal, boyn onu spag yal, garn garpz yal, incikleri p yal, ranp yreyn, sgnszlk zerarl dzce bdreyen nayncarca aga gzni ne geleni in, Maysack hem zni saklap bilmedi. (SE s,201) Ba sar kedi gibi, boynu ince ip gibi karn karpuz gibi, sendeleyerek yryen halsizlik zararl dz yerde tkezleyen aresiz ocuk gznn nne geldii iin, Maysack kendini tutamad. -p yr- : ol vagt manlay toynak tagmal, pencesini arkas gll adam demirgazga bakan yegdeklp, iki san cabncp yryn iti zna tirkp baryard. (SE s,132) O vakit anl toynak izli, elinin arkas kll adam kuzeye taraf koturup, iki tane ryen kpei peine takp gidiyordu.

20.2.2. Hareketin Tekrar Ederek Sregeldiini fade Eder: p yr- : Bossan ece, indi yldan artal, ine u oglan bir shl iim diyip yr. (SE s,155) Bossan Ana, bir yl akn, bu olan tuhaf bir ekilde iim diyor. -p yr- : Olar asl Capbaklar adam hasabna_da goman olar bilen bile oynaman, glmn, olar z pey vagtlarna gmrdeip yrn gumra hasap edipdirler.(SE s,185) Onlar asl Capbaklar adam yerine de koymadan onlarla oynamadan, glmeden, onlar kendi balarna grlt yapan yaramaz sayyordular. -p yr- : Mhman zni ul agzna gelimeyen, pige yal murtlarn gmldatmak bilen, kd pyadas yalcak erkezi batrlgn, ola daglar iinde gice bilen gndize parh goyman gezip yrenini matgad, vdi. .(SE s,130)

150

Misafir kendinin byk azna yakmayan, pala byklarn kmldatmakla, satrancn piyonu gibi erkezin kahramanln ku umaz kervan gemez dalarn iinde gece ile gndz demeden gezmesini vd. -p yr- : Ol zi hemire urup yreni in, bizem on urars ydp garkd. (SE s,147) O kendi her zaman dvt iin, bizi de kendisini dveceimizi zannetti. -p yr- : Mdama u szleri eidip yrmeli bolsam, men haan yaarn? (PH s,6) Daima bu szleri iitisem, ben nasl yaarm. -p yr- : Olar nhili_de bolsa bir avundrmak kyne dp yrdi. .(SE s,180) Onlar naslda olsa cezan verme dncesindeydi. -p yr- : Sen beydip helk bolup yreniden, hudaya z in yalbarp, z bay bolaysa bolmayar m? .(SE s,176) Sen byle helk olacana, hdya kendin iin yalvarp, kendin zengin olsan olmuyor mu? -p yr- : an aga, siz mrboy dilenip yreniizde gne bolanok_da, Capbaklar birce gezek dertlerini aydanda gn bolayyam? .(SE s,193) an aa, siz mr boyu dilenmekle gnah ilemiyorsunuz da, Capbaklar bir sefer dertlerini sylediinde mi gnah oluyor? -p yr- : Men ye gelenimde ddem hovln danda kvsv edip yren eken. (PH s,309) Ben eve geldiimde babam avlunun dnda yryormu. -p yr- : Onda, bu gice_gndiz dnman zhmet ekip yren adamlara siz nhili garayarsz? (PH s,212)

151

O zaman, bu gece gndz durmadan zahmet ekip gezen insanlara siz nasl bakyorsunuz? -p yr- : Men iki y arasnda habar gatnadp yren gybatc heley dl. (PH s,300) Ben iki evin arasnda haber tayp duran gybeti kadn deilim. -p yr- : Durd gni restoran direktor bolan in mdama iip yrendir. (PH s,140) Durdu restorann mdr olduu iin daima iiyordur. -p yr- : Syyn bolsan, mdama thmet edip yrmezdin. (PH s,50) Sevsen, daima iftira atp durmazdn. -p yr- : Yreginde ozaldan beslp yren umdn gylendirdi. (PH s,35) Yreinde nceden besleyip durduu umudunu glendirdi. -p yr- : Bular okuvlarn ahrk ylnda okap yren gnlerinde Vepann gogular yazyan depderini iinden eyle bir gzk zat kd: .(MV s,16) Bunlar okullarnn son ylnda okuduu gnlerde Vepann iirler yazd defterinin iinden byle bir ilgin ey kt: -p yr- : Ya sizi gznize grnen bir keramatdr ya_da siz oglancgn

yalan szlerine nanpsz, ya hem bolsa, ol dag banda ozaldan yri edip yren esgerler bardr_da, Vepa olara duandr_dyip nanmad. .(MV s,14) Ya sizin gznze grnen bir mucizedir ya da siz olancn yalan szlerine inanmsnz ya da o dan banda nceden yry yapan askerler vard da Vepa onlara rastlamtr diye inanmad. -p yr- : Ahav, adamlar, siz pugta bili, bizem yne bir grene hakn iydirip yren oban adams dldiris, Lenin adndakikolhozn adamlardrs. .(MV s,11)

152

Hey! nsanlar siz iyi bilin, biz ylesine her grdne hakkn yediren kyn adam deiliz, Lenin adndaki kolhozun adamlaryz. -p yr- : zden ya ul adamlar aldap, oynap yrmezler. (PH s,38) Kendinden ya byk insanlar aldatp, dalga gemezler. -p yr- : zni hemire tarplap yren pagna eyle at dakanlarna Shet birneme gnand. (MV s,41) Kendinin daima vp durduu bana byle ad verdiklerine Sehet biraz incindi. -p yr- : Hol, bizi oglanlarmz iinde bimazalk edip yrenleri yokdur. Beyle gri men halamayan_diyip z iine gitdi. .(MV s,20) Hol, bizim olanlarmzn iinde yaramazlk edip gezenleri yoktur. Byle laf ben sevmiyorum diye kendi iine gitti. -p yr- : Adamlar aysz, naharsz galaymasn diyip, mdama iii hmledip yrmeli.(PH s,139) Adamlar aysz, yemeksiz, kalmasn deyip, daima iinden mrldanp durmal.

153

SONU Bu tezde, Trkmen Trkesinde tasvir fiilleri zerine rnekli metin alamas yaplmtr. ncelediimiz metinleri yirminci yzylda yazlm eserlerden setik. Tezimizde Beki Seytekovun Povestler ve Hekayalar,Berdi Kerbabayevin Saylanan Eserler Ata

Govudovun Mhri Vepa kitaplarn taradk. Bu kitaplarda geen tasvir fiillerini tespit ettik. Tasvir fiilleri, iki ayr fiilin kayanamasndan olumu birleiklerdir. Zarf-fiil eki alm esas (temel) fiille bir yardmc fiilin balanmas sonucu oluan bir yapdr. Yardmc fiil, kendisinden nceki asl fiilin gsterdii durum veye hareketi tasvir eder, eitli bakmlardan onun yaplma eklini gsterir. Burada zarf-fiilin anlam esastr. kinci fiil anlam kaymas yoluyla szlk anlamndan uzaklaarak yeni bir anlam kazanr ve esas fiildeki olu ve kln biimini tarzn tasvir eder. Tezimizde ncelikli olarak tasvir fiillerin Trkmen Trkesindeki ve Trkiye Trkesindeki tanmlarn inceledik. Trkiye ve Trkmen Trkesi arsnda ortak veye ayr olan tasvir fiillerini tespit ettik. Eski Trkedeki tasvir fiillerinide yeri geldiinde konumuzla karlatrdk. Gramerlerimizde tasvir fiilleri farkl isimlendirmelerle kullanlmtr. Yardmc fiillerden nce gelen ekin zarf-fiil eki mi yoksa nl m olduu, tasvir fiilleri gruplandrma, tanm hususu gibi birok mesele henz zme kavuturulamamtr. Karmak fiil ve yar tasvir fiili meselesi de tam olarak zme kavuturulmu deildir. Karmak fiiller ve yar tasvir fiilleri yeniden tanmlanmaya ve tasnife muhtatr. Tasvir fillileriyle ilgili ok az almann yaplmas dikkat ekicidir. Bu konuda bir mutabakatn etkisiyle olmadn analitik grdk. Trkmenler Rus

gramercilerinin

ilik terimini kullanmlardr.

154

Trkiyede farkl isimlendirmeler yaplamakla birlikte ounlukla tasvir fiil terimi kullanlmtr. Trkmen Trkesindeki tasvir fiilleri tespit ederken Trkmen gramercikerinin konuya birbirlerinden ok farkl yaklatklarn grdk. Trkmenler tasvir fiillerinin tespiti ve snflandrlmas husunda farkl farkl grler ne srmlerdir. Tasvir fiiller zerine yeterli alma yaplmam, genellikle Orhun Yaztlarnda geen tasvir fiilleri tespit edilmitir. Gnmz Trkmen Trkesinde geen tasvir fiilleriyle ilgili almalar yok denecek kadar azdr. Tezimizde yalnzca zarf-fiil eklerine gelen tasvir fiillerini tespit ettik. Toplam yirmi tane tasvir fiil tespit ettik ve bunlar ifade ettikleri anlamlara gre tasnif ettik. Trkmen gramercilerinin tespit etmedii ancak bizim tespit ettiimiz tasvir fiillerini de tezimize ekledik. Bu almayla birlikte daha sonra yaplacak olan almalarn tasvir fiiller konusunu aydnlatmaya yardmc olacan umuyorum.

Anahtar Szckler 1.Tasvir 2. Fiil 3. Gramer 4. Trkmen Trkesi 5. Zarf

155

KAYNAKLAR

A- TARANAN ESERLER

Kerbabeyev, Berdi, SaylananEserler, Agabat Magarf, 1992.

Seytekov, Beki, Povestler ve Hekayalar-Beinci Tom, Agabat,1990.

Govudov, Ata, Mehri Vepa, Agabat Magarf 1990.

156

B-YARARLANILAN ESERLER

Akaln, Mehmet, TarihiTrk iveleri, Ankara, 1998. Akbaba, Ergnen, Dilek, Trkiye Trkesinde Yapsnda sim- Fiil Bulunan Birleik Fiiller, s,8395, DL Aratrmalar Dergisi, Say 1, Ankara, 2007. Annanurov, Ata, Trkmen Dilinin Yazuv Yadigerliklerinde ligin Analitik Formalar, IlmNeriyet, Agabat, 1977. ..Trkmen likler, Agabat, 1984. Annamarive, Von Gaban, Trkede Fiil Birlemeleri, TDAY, s. 1628, TDAY, 1953. Arat, Reit, Rahmeti, Die Hilfsverben und Verbal-Adverbien im Altaischen 12, s. 124, 8/24, s. 309343 Berlin, 1928. Kutadgu Bilig ndeks , TDK Yaynlar, ankara, 1999. .Makaleler 1 ( Hazrlayan : O. Fikri Sertkaya), TKAE Yaynlar, Ankara, 1987. Atalay, Besim, Divan- Lgatit Trk Dizini, 4. cilt TDK Yaynlar, bask, Ankara. Banguolu Tahsin, Trkenin Grameri, TDK Yaynlar, Ankara, 2007. Bayraktar, Nesrin, Trkede Fiilimsiler, TDK Yaynlar, Ankara, 2004. Berdiyev, Durd, Hzirki Zaman Trkmen Dilinde lik Grnleri, erev, 1956. 5. Dilinin Yazuv Yadigarlkkarnda Sostavl

157

Bilgegil, Kaya, Trke Dilbilgisi, Dergh Yanlar, s. 280- 282, Ankara, 1984. Clauson, Sir, Gerard, An Etimological Dictionary of Pre ThirteenthCentury Turkish, Londra, 1972. Clarck, Larry, Turkmen Reference Grammar, Harrasowitz, Verlag, 1999. aatay, Saadet, Pekitirilen Fiiler, TDAY Belleten, s. 39 -50, Ankara, 1966. ada Trk Leheleri Grameri, Aka Yaynlar, Ankara, 2007. aran, nder, Trkmen Trkesinde Tasviri Fiiller, Kastamonu Eitim Dergisi, s. 317, Mart, 1998. Demir, Nurettin, Birleik Filer ve Vurgu(-ver eklinin Grevleri, Tespitte Vurgunun Rol) TDAY- Belleten, Ankara, s.225 -235,2000. Demir, Necati, Eski Trkiye Trkesinde Tasvir Fiilleri, Zeynep Korkmaz Armaan, s, 103116, TDK Yaynlar, Ankara, 2004. Deny, Jean, Trk Dili Grameri (Osmanl Lehesi), (eviri Ali Ulvi Elve) , stanbul, v1941. Ediskun, Haydar, Trk Dilbilgisi, s. 226- 244, Remzi Kitabevi, stanbul, 1999. Ercilasun, Ahmet B. , Karlatrmal Trk Leheleri Szlg (12), Kltr Bakanlg yaynlar, Ankara, 1991. Kutadgu Bilig Grameri- Fiil, Ankara, TDK Yaynlar, Ankara, 194. Erdem, Melek, Trkmen Trkesi Azlarnda Olumlu imdiki Zaman Kullanm, Bilig, s, 57, Say 14, 2000.

Ergin, Muhamrem, Trk Dil Bilgisi, Bayrak Yaynlar, stanbul, 2002.

158

..,Orhun Abideleri, Boazii Yaynlar, stanbul, 2003. Gabain, A. Von, Verbalkompositionen im Trkischen 1988, Trkede Fiil Birlemeleri, TDAY Belleten, s 16 -28, TDK Yaynlar, Ankara, 1953. .Eski Trkenin Grameri, (ev. Mehmet Akaln) , TDK Yaynlar, 1995. Gencan, Nejat, Tahir, Dilbilgisi, Ayra Yaynlar, Ankara, 2001. Haceminolu, Necmettin, Trk Dilinde Yap Bakmndan Fiiller, Kltr Bakanl Yaynlar, s,256276, stanbul,1991. Hamzayev, M. Trkmen Dilinin Szlgi, Agabat, 1962. Hatibolu, Vecihe, Dilbilgisi Szl, TDK Yaynlar, Ankara,1969. Kelime Gruplar ve Kurallar, TDAY Belleten, s.212, 203204,Ankara,1963. Hudayguluyev M. Hzirki Zaman Trkmen Dilinde Analitik likler, Agabat, 1979. lhan, Nadir, Birleik Fiil Kurulularnda A-I-U nlleri, Trk Dili,

Say:596, s.177182, Ankara, 2001. Kara, Mehmet, Trkmen Trkesi- Trkiye Trkesi Deyimler Szl, alar Yaynlar, Ankara,2004. Trkmen Trkesi Grameri, Gazi kitabevi, Ankara, 2005. Karahan, Leyla, Trkede Sz Dizimi, Geniletilmi 7.bask, Ankara,2004. Ko, Nurettin, Yeni Dil Bilgisi, nklp Kitabevi, s,275- 283, stanbul,1990. Kononov, A.N, Grammatika Sovremmenogo Turetskogo Literaturnogo Yazka, s. 118- 120, Akademiya Nauk SSSR, Moskova- Leningrad.

159

Korkmaz, Zeynep, Gramer Terimleri Szl, TDK Yaynlar, Ankara, 1992 Trkiye Trkesi Grameri(ekil Bilgisi), TDK

Yaynlar Ankara,2003. .Trkiye Trkesinde ktidar ve mkn Gsteren Yardmc Filler ve Gelimeleri, s,107-124,Belleten,TDK Yaynlar,

Ankara,1959. . Trkede Birleik Fiiller ve Anlam Kaymalar, s, 314, Ankara, 1988. Menges, K.H, Trk Dillerinde Fiil Terkibi,(EVREN Eyp Bacanl) Trk Kltr, say 474, s. 615626, 2002. ahin, Hatice, Gel ve Git Fiillerinin Birleik Yaplarda Sergiledii Durumlar, Trk Dili, Say:595, Ankara, 2001. Turkmen Dilini Grammatikas, Morfologiya, Ruh, Agabat, 1999. Trke Szlk, TDK Yaynlar, Ankara, 1999. Yce, Nuri, Gerundien im Turkischen, Mainz, 1973.