Tejasvi Go Mata, Ojasvi Bharat Mata, Oct2008

CMYK
lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 1
CMYK
CMYK
Gmes lees mebmeej cesW peerefJele nesvee eeefnS Lee!
DeeHe Fmes mebYeJe yevee mekeles Les... DejefJeboYeeF& HeejKe jepeWYeeF& peesMeer
efJeefveeesie HeefjJeej, cegbyeF&
CMYK
CMYK
ceeefmeke
DeespemJeer Yeejleceelee
Dekeletyej 2008
ieesnlee yeboer kees meceefHe&le ceeefmeke Heef$ekee

Yeejle veJeefvecee&Ce efceMeve kej eues nce efHeoe peevees leve meeefLeeeW DeeMeerJee&o ceQ Jeeve oslee nbt ieee nceejs Oece& Deewj mebmke=efle keer eleerke nw keewve yevesiee ieesj#eke? eeLe&vee Yeejle 2020 Oejleer Hej yemes nj ceveg<e keer DeeJeMekelee Hewmee ye[e ee DeemLee? osMe kes nj veeieefjke kee kele&Je
Hidden Animal Ingredients in Food, Cosmetics and pharmaceuticals /35
efJe<ee-meteer
/6 /7 /8 /18 /20 /22 /25 /26 /28 /29 /30 /41 /43 /44 ceebme efveee&leke kelueKeeves, nceejer yeyee&oer kes keejCe Yeejleere ieesJebMe Kelejs ceW Yeejle ceW ieesj#ee keer DeefveJeee&lee ìeee nceejer ceelee nw - ieew nlee ceele= nlee nw' ieew-nlee : Het [euees Deewj jepe kejes keneR nce eyeea lees veneR Kee jns? keF& cegeqmuece Meemeke Yeer ieewj#eke jns nQ keee Fme Deeoceer kees DeeHe peeveles nQ? ieesj#ee Deewj ueeosve Yeeeej - osMe kee keQmej efJeMJe kee meyemes ye[e Ieeseuee cesje efveJesove (Deej. meer. yeeHevee) Fveeceer eefleeesefielee ceeie&oMe&ke meefceefle meueenkeej meefceefle mebj#eke meome
DeeHe efkeme meceepe mes mebyebOe jKeles nQ?
oeue-Guetce, osJeyebo kees He$e ceeveJe kees kegjeve kee mebosMe kegjeve ceW eej `njece'
/47 /51 /52 /54 /57 /58 /60 /62 /63 /64 /66 /67 /68 /70 /73 /75
/80
CMYK
CMYK
meewpeve : Oeerjpe keesejer SJeb ceneJeerj FbjvesMeveue, cegbyeF&.

CMYK
CMYK
ceeefmeke
mebHeeokeere
oMenje efJeMes<eebke : Dekeletyej 2008 Je<e& -2 Debke - 4 eyebOeke mebj#eke
peieodieg Mebkejeeee& eer eer jeIesMJejeYeejleer mJeeceer

meneesie
Sce. kes. peveeo&ve, cegbyeF& Deevebo jeer, cegbyeF& Deej. Sme. ieesFkee, keesuekeelee
mebHeeoke :
cees. etvegmeeserve HeeKeer HejYeCeerkej

cegke : megefvelee jcesMe eke megefvelee efeefbie esme, veebos[
Hebpeerke=le keeee&uee: 244/31, uesyej kee@ueesveer, veebos[ - 431 602 Heesve : (02462) 250123 cees. 09423139152
E - mail : younusfarooqui@yahoo.com tejaswigomata@yahoo.com
efkemeer mecee ieee nceejer mece=ef kee cetue DeeOeej Leer. Yeejle keer mebmke=efle ceW ke=ef<e Je ieew Heeueve kee Deefle Gece mLeeve Lee. nj Iej ceW ieee ngDee kejleer Leer. ueeKeeW, kejes[eW ieebJe Jeeues Fme osMe ceW otOe-oner yesee veneR peelee Lee, cegHele ceW yeeb efoee peelee Lee. ieesceelee kes efueS Yeespeve mes Henues ieew-eeme efvekeeuevee Oece& kee Debie Lee. Yeejle efJeMJe kee Skecee$e meJe&Oece& mebeoee osMe nw, efpemes $eef<e-ke=ef<e eOeeve osMe kenueeves kee ieewjJe eeHle nw. efJeefYeVe osJeer-osJeleeDeeW, mebleeW, $eef<ecegefveeeW kes Fme osMe ceW Deepe meyemes yegjer oMee ieee, ieesJebMe leLee cetke eefCeeeW keer nw. osMe ceW peye eens Fve ceemetce eeefCeeeW kee ieuee kee efoee peelee nw. yespegyeeve eeefCeeeW kees kesJeue cegbn kes mJeeo kes efueS ner veneR keee pee jne, yeefuke Gmekes Mejerj kes Ske-Ske Debie kees yesekej Hewmee keceeee pee jne nw. Ssmee kejves Jeeues ueesie HeS kes yeue Hej efpeccesoej DeefOekeeefjeeW Deewj vesleeDeeW kees DeHeveer pesye ceW jKeles nQ. Oece&, YeieJeeve, meble, cenble Deewj osMe kee mebefJeOeeve Fpeepele veneR oslee efke Fve eeefCeeeW kee Fme lejn yesjnceer mes JeOe efkeee peeS. ceQ DeHeves lesjn Je<eeX kes DeOeeve ceW Fme veleerpes Hej Hengbee ntb efke iees-nlee, ieesJebMe nlee, keeceOesveg, otOe kes met$e Deewj ceemetce peerJeeW keer nlee kees Hetjer lejn mes yebo efkeee pee mekelee nw. pejle nw pevepeve leke peeie=efle ueeves keer, mebieefle nesves keer. ieesnlee jeskeves keer efpeccesoejer ve efmeHe& efnbot Deewj cegeqmueceeW keer, yeefuke mebHetCe& YeejleJeeefmeeeW keer Yeer nw. osMe kee efnbot, cegeqmuece nes ee Deve Oece& kee Devegeeeer keee Jen Yeejle ceelee keer Jeeeg, peue, DeVeOeeve kee GHeeesie veneR kejlee? ceQ Fmueece kee Devegeeeer ntb. ceQ DeHeves osMe ceW Fme lejn ieeeeW Je Deve eeefCeeeW kees Demenee He mes cejles veneR osKe mekelee. lesjn Je<e& Henues ceQ Dekesues euee Lee. Deepe cesjs meeLe Yeejle Yej kes ieesj#eke, Jew%eeefveke Deewj efce$e nQ. ceQ meYeer kees meeLe ueskej iees nleejeW kes efKeueeHe Fme ceeefmeke Heef$ekee kes ceeOece mes `pesneo' kejvee eenlee ntb. meYeer Oece& esefceeeW, osMe esefceeeW Deewj Deefnbmee esefceeeW mes DeendJeeve kejlee ntb efke DeeHe Fme HegCe keee& ceW nceeje meeLe oW. nceeje mebkeuHe Je<e& 2020 leke osMe mes iees-nlee kee keuebke efceevee nw.
meneesie jeefMe : 75 .
Typesetting & Designing by : SRUJAN COMMUNICATIONS, NANDED. PH. (02462) 239843, (Mo). 09422170623
Heef$ekee ceW ekeeefMele efJeeejeW mes mebHeeokeere menceefle DeefveJeee& veneR nw~ efkemeer Yeer efJeJeeo keer efmLeefle ceW veeeeuee kee #es$e veebos[ jnsiee~
Jeerj ceesncceo etvegmeeserve HeeKeer

CMYK
CMYK
ceeefmeke
Yeejle veJeefvecee&Ce efceMeve
Gejb eled mecegme efnceesMewJe oef#eCeced ~ Je<e leodYeejle veece Yeejleer e$e mevleefle :~~

meceg kes Gej Deewj efnceeuee HeJe&le kes oef#eCe cesb pees osMe nw Gmekee veece Yeejle nw peneb (efveJeeme kejves Jeeueer) mebleefle Yeejleer kenueeleer nw. Ssmee MeeqkeleMeeueer Deewj mece= Yeejle efpemekeer veeRJe ieee nes, Deefnbmee nes, esce nes. Yeejle Je<e& meesves keer efeef[ee kes veece mes peevee peelee Lee, uesefkeve iees ceneefJe%eeve kes DeYeeJe ceW Yeejle ceW ieesJebMe keer efmLeefle oeveere nes jner nw. Yeejle ceW Yeejleere ieesJebMe kes mebHetCe& efJekeeme kejves Hej Yeejle meesves keer efeef[ee yeve peeSiee.

CMYK
CMYK
E S n Vx ix l + i ix l
Deepeeoer kes Fme ceneveeeke `cebieue Heeb[s' ves 29 ceee& 1857 ceW Debespeesb kes efKeueeHe efyeiegue yepeeee. Fvnesbves kene Lee efke nce ieesceelee kes Yekele eyeea ueies DeHeefJe$e keejletmeeW kees tkej DeHevee Oece& Ye keoeefHe veneR kejWies. oes DeHemejesb kees ieesueer ceejer. 8 Deewue 1857 kees Heebmeer Hej uekeeS ieS. ieesceelee kes efueS Fvekeer Henueer Deengefle mes meejs efmeHeeefneeW ceW peeie=efle DeeF&. veleerpee osMe keer Deepeeoer keer ue[eF& kes He efoKeeF& He[e. Peebmeer keer jeveer, yeneogjMeen peHej, jepee-epee meYeer ves DeHevee eesieoeve efoee.
CMYK
CMYK
+n
ieew peerJeueeske keer Deleble es< HeeCeer nw. ieew kes Mejerj mes yeenj DeevesJeeues meYeer HeoeLeeX kee ceeveJe peeefle GHeeesie kejlee nw, en ieew keer efJeMes<elee nw. cele, Oece&, JeCe&, Yeso jefnle neskej meYeer Fme ieew mes GHeke=le nesles jnles nQ. Meg Yeejleere ieew kee mebj#eCe Deepekeue DeeJeMeke ner vener,b Deefvekeee& nw. Gmekes mebj#eCe leLee pevepeeie=efle kes efJe<ee ceW Heef$ekee pewmee GHeegkele mebJeenke otmeje veneR nw. DeeHekee ieew mebyebOeer ceeefmeke Heef$ekee (lespemJeer ieew ceelee-DeespemJeer Yeejleceelee) kee Hekeve kejvee, HeMebmeveere efJeeej nw. DeeHekeer Heef$ekee eMe kes HeLe ceW HeoeHe&Ce kejs. eer kejeefele osJeevegien mes ieew-mebj#eCe keer efmeef peuoer HeeHle nes peeS. eer eer jeIesMJeje Yeejleer mJeeceer
CMYK
CMYK
+n
CMYK
CMYK
+n
CMYK
CMYK
+n
CMYK
CMYK
+n
CMYK
CMYK
+n
CMYK
CMYK
+n
CMYK
+n
CMYK
+n
CMYK
CMYK
+n
CMYK
CMYK
Sx ni ...
cegPes osMe kes peeves-ceeves Oece& SJeb meYeer Oece&
iegDeeW, MebkejeeeeeX, meeOeg-mebleebs, pewve cegefveeeW, metHeer, GuesceeDeeW kes meeefveOe ceW jnves kee meewYeeie efceuee nw. ceQ JebMe mes Deee& ntb DeLeJee efJe[ ken veneR mekelee, efkebleg cegPes Yeejleere DeLee&led efnbot nesves Hej DeefYeceeve nw. cesje efJeMJeeme nw efke nce meye Ske ner ceeleeefHelee keer mebleeve nQ, nceejer jieesb ceW oew[ves Jeeuee Ketve Ske nw. DeeHekeer Deewj cesjer Ketveer efjMlesoejer nw. ceQ meyekes efueS mesJee, meyekees Heej yeebvee eenlee ntb. cesje efJeMJeeme JesoeW, eeeerve meYelee Hej nw. cesje osMe Jener nw efpemekee JeCe&ve JesoeW ceW efkeee ieee nw DeLee&led `DeKeb[ Yeejle' ner cesje osMe nw. osMe keer mesJee SJeb megKe-Meebefle kee ceeie&oMe&ve ieee kes ceeOece mes kejvee eenlee ntb. cesjs osMe leLee osMe JeeefmeeeW kes YeefJe<e mes ceQ yengle efebeflele ntb. cesje osMe ve `peues', cesjs osMe Jeemeer ve `peuesb' osMe JeeefmeeeW kees peerles peer veke& kee DevegYeJe ve nes. cejves Hej Yeer veke& keer Helee[vee menveer ve He[s. eejeW Deesj mJeie& ner mJeie& nes. ceQ DeHeves peerJeve kees meYeer kes mJeie& keer eeefHle kes efueS meceefHe&le kejvee eenlee ntb. cesjer Fe nw nj Ske osMeJeemeer esce, megKe, mece=ef kee Deevebo ues mekes. F&MJej Heeuevenej mes cesjer eeLe&vee nw efke Jen nceW DeHeves Oese keer eeefHle kes efueS jemlee efoKeeS. ieee F&MJej Heeuevenej kee vewmeefie&ke meeOeve nw. nce yeoe&Mle veneR kej mekeles efke ieesJebMe kes oes-oes ceen kes ceemetce yeeeW kee JeOe nes. en nceejs osMe kes mebefJeOeeve kee Deveeoj nw. cesje o={ efJeMJeeme nw efke Fme osMe mes ieesnlee meceeHle nes mekeleer nw. ceQ ceevelee ntb efke ieesnlee keer yeerceejer DemeeOe veneR nw, Fmekee Fueepe pej efkeee pee mekelee nw. cegPes DeeHe meYeer keer Gmeer lejn pejle nw, efpeme lejn Ske mepe&ve kees Dee@HejsMeve efLeSj ceW Ske kegMeue erce keer, leeefke Jen meHeue Dee@HejsMeve kej mekes. ceQ DeeHekees ieesceebme leLee eyeea mes yeeeves kes efueS Fme ceeefmeke kes ceeOece mes peeie=le kejlee jntbiee. cegPes DeeHekes meneesie keer meKle DeeJeMekelee nw. ceeefmeke Heef$ekee kes mejb#eke meome yeveves Hej DeeHe kees Jeeve oslee ntb efke Ske-Ske meomelee Hej SkeSke ieee yeeleer jnsieer Deewj yeesveme ceW DeeHekees Fmekee HegCe Yeer efceuelee jnsiee. cegPes efJeMJeeme nw efke ieesnlee jeskeer pee mekeleer nw. cesje mebkeuHe nw efke Henues ejCe ceW kece mes kece Ske kejes[ ieesJebMe kees peerJeveoeve efceues Deewj kece mes kece Ske kejes[ HeewOeeW kee jesHeCe efkeee peeS. DeeHe nceejs Fme Deeboesueve kees cepeyetle kejW. ke=Heee neLe ye{eSb, meye efceuekej Fefleneme jeW. ceQ DeeHekees Ske yeej efHej efJeMJeeme efoueelee ntb efke Fme HeefJe$e keee& kes efueS peneb osMe kes MebkejeeeeeX, meeOeg-mebleesb kee ve efmeHe& DeeMeerJee&o eeHle nw, yeefuke keF& ele#e He mes nceejs meeLe nQ. JeneR Fmueece Oece& kes keg Oece& iegDeeW, metHeer leLee ceewueefJeeebs kee Yeer YejHetj meceLe&ve eeHle nw. DeeHe kee meeLe mener ceeeves ceW cesjer Meefkele nesieer. Jebos ceelejced!
Jeerj ceesncceo etvegmeeserve HeeKeer HejYeCeerkej

mebHeeoke
CMYK
CMYK
ieee kes eefle meceHe&Ce kee Jen Yeer Ske oewj Lee!
jepee efoueerHe peer cenef<e& JeefMe keer Dee%ee mes mebleeve eeeqHle keer Fe mes vebefoveer ieesceelee keer mesJee kejles ngS.
Mesj mes vebefoveer ieee keer j#ee kejves mes Demenee nesves Hej DeHeves DeeHekees DeHe&Ce kejles ngS jepee efoueerHe.
CMYK
CMYK
................................................................................
kejvee efke Gmekee otOe Dece=le legue nw ee ieescet$e ceW HeefleyebOeke iegCe nQ ee Gmekes ieesyej keer Keeo meJeexece pewefJeke Keeo nw Deeefo yeeleW ve kejkes nceW meerOes ieesj#ee, ieesHeeueve Deewj ieesmesJee keer yeele kejveer nesieer. kesJeue leYeer nce DeHeves DeeHekees mees DeLeeX ces efnbot ken mekeWies, keeeWefke ieee ieesefJebo kee ner peerlee peeielee HeefleHe nw. ieesefJebo mJeHe Gmekes peerles-peeieles Mejerj keer mesJee nceW Fmeer lejn kejveer nesieer, efpeme lejn nce DeHeveer ceeb keer mesJee kejles nQ keeeWefke ieee cee$e Ske HeMeg veneR, efJeMJeeme mes kenvee nesiee efke nce iees Hetpeke veneR ieesYekele nQ. pewmes YeieJeeve keer cetefle& nceejs efueS cee$e HelLej keer Heeflecee ve neskej YeieJeeve kee mee#eeled mJeHe nw Deewj Gmekee Deveeoj nce menve veneR kej mekeles, Jewmes ner ieee Yeer nceejs efueS cee$e HeMeg ve
ieee nceejs Oece& Deewj mebmke=efle keer Heleerke nw Dele ieesj#ee ner Oece& keer j#ee nw
yengue osMe kes efnbot efYeKeeefjeeW keer lejn DeHeveer ner mejkeej mes ieesj#ee keer ceebie kej jns nQ pewmes en nceeje DeemLee cetueke DeefOekeej ve neskej mejkeej kes Devegien kee HeMve nes. Fmekee cegKe keejCe nceejer DeemLee keer DeHes#ee nceejs Deeeej keer mJeeLe& Hejke efmLeefle nw efpemekes keejCe nce efpemekeer Hetpee kejles nQ Gmeer kee HejeYeJe nes peelee nw. nceejer Oeeefce&ke meese Hej neJeer Heer{er Heb[e-HegjesefnleJeeo keer vepej ceW Hetpee kee DeLe& Leeueer ceW jKekej efoee Iegceevee Deewj GvnW peer Keesue kej oeve-oef#eCee osvee ner nw. ieesJebMe keer ogjeJemLee kee Yeer Ske cegKe keejCe - iees-mesJee kees iees-Hetpee kee He osvee ner nw. ieT Hetpee kes ocYe mes iemle nce Gvekes cemleke Hej ies mes eer efe Debefkele kejkes ee me[ke Hej DeeJeeje IetceleeRr ngF& ieee kees Dees kee Hes[e efKeueekej ner Gvekes Heefle oeefelJe mes cegkele nes peeves kee mJeebie cee$e kejkes en Yetue peeles nQ efke Gvnbs kemeeFeeW kes neLe keewve yeeeSiee. eefo nce mees DeLe& ceW ieesYekele nQ lees nceW ieT Hetpee kee ocYe leeie kej ieT mesJee ieesj#ee kee Jele uesvee nesiee. Gmekeer Hetb Heke[kej JewlejCeer Heej kejves keer yeeleW ve kejkes Gmekeer mesJee Deewj mebJesovee eje Oejleer Hej ner mJeie& ueevee nesiee. mesJee Je mebJeOe&ve kes efueS Henues Gmekeer j#ee kejveer nesieer. iees nleejeW Deewj Gvekes meneesefieeeW kees mebmeej kes meeceves ueevee nesiee, keevetve kes nJeeues kejvee nesiee. Fmemes ye{kej nceW eeo jKevee eeefnS efke ieee nceejs Oece& Deewj mebmke=efle keer Heleerke nw Deewj HeleerkeeW kees ueeYe ee GHeeesefielee keer ef< mes veneR Deebkee pee mekelee. ieee keer mesJee kesJeue FmeefueS
jJeeR kegceej
kewmeer efJe[cyevee nw efke Deepeeoer kes 61 Je<e& yeeo Yeer Fme efnbot
neskej ceele=He YeieJeleer nw Deewj Gmekee efvejeoj DeLeJee nveve nceejs efueS Demee nw. ieesj#ee kee DeeefLe&ke He#e Yeer DeHeveer peien mener nes mekelee nw efkebleg efnbogDeesb kes efueS en nceejs Oece& Deewj mebmke=efle keer Oegjer nw pees meveeleve Oece& kes Heebe cetueYetle DeemLee mlecYeeW- iebiee, ieee$eer, ieT, ieesefJebo Deewj ieerlee kee Ske HecegKe mlebYe nw. Dele ieee kee efvejeoj ee nveve efnbot Oece& SJeb mebmke=efle Hej meerOee Henej nw. FmeerefueS iees j#ee leke&-efJeleke& kee veneR nceejer DeemLee kee HeMve nw. Fmekee peJeeye Yeer Meeeo nceW DeHeveer Gmeer efJeke=le meese ceW efceuesiee pees Deepe Yeer ieee kees Ske GHeeesieer HeMeg ner ceeveleer nw, Oece& Deewj mebmke=efle kee Heleerke veneR. Fmeer meese kes keejCe ieesJeOe kees ye{eJee efceuelee nw, keeebsefke keg ueesieeW kes efueS Gmekes otOe Deewj ieesyej keer DeHes#ee Gmekee ceebme Deewj ne[-eece DeefOeke cetueJeeve nw. FmeerefueS Deye nceW ieesj#ee kees Ske GHeeesieer HeMeg keer j#ee ve ceevekej cetefle&ceeve Oece& Deewj mebmke=efle keer j#ee ceevevee nesiee. kesJeue leYeer nce Gmekeer j#ee kej HeeSbies DeveLee ieesj#ee kees jepeveerefle kee cege yeveekej Fmekes He#e-efJeHe#e kes leke-efJelekeeX ceW GuePes jnWies. eeo jefKeS ieesj#eeLe& HeeCeeslmeie& kes efueS lelHej jnves Jeeues ieesYekeleeW keer ef< ceW ieee Ske HeMeg veneR mee#eeled ceele=Hee YeieJeleer nw efpemekeer j#ee kes efueS mecee-mecee Hej iees YekeleeW ves HeeCe veeseJej efkeS nQ. ieesj#eeLe& Menero nesves Jeeues Gve ieesYekeleeW kes Heefle nceejer meeer eebpeefue ener nesieer efke nce Yeer ieesHetpee kee obYe es[kej iees mesJee kee Jele ueW Deewj ceele=Hee YeieJeleer, ieesceelee keer j#ee kes efueS nj Hekeej mes lelHej jnW.
CMYK
CMYK
efJeMJe kes meeceves Deefleere DeeoMe& emlegle kejves Jeeues ceneHeg<e efpevnesbves ieesnlee Hej efveeb$eCe jKee.
CMYK
CMYK
nce efmeHe& GvneR meppeveeW kees mebyeesefOele kej jns nQ pees osMe, Oece&, mebmke=efle keer cenee kees mecePeles nQ. osMe mesJee, Oece& Heeueve SJeb mebmke=efle keer j#ee kes efueS ceve ceW oo& Deewj Fe Meefkele jKeles nQ. nce Gve meppeveeW kees Yeer mebyeesefOele kej jns nQ pees `YeieJeeve ceneJeerj' kes ceve mes Devegeeeer nQ. Deefnbmee, mele, yeeee&, DeHeefjen Deeefo keer DeeJeMekeleeDeeW kees peeveles Deewj mecePeles nQ. ieesnlee SJeb peerJe nlee kes efJejesOeer nQ. `peerJeoee' Deewj èfpeDees Deewj peerves oes' kees ele#e nesles osKevee eenles nQ.
iees YekeleeW ceW mes yengle kece en peeveles nQ efke ieesnlee keer mecemee Gleveer kece veneR nw efpeleveer en mecePeles nQ. efJeMJe efnbot Heefj<eo kes Devegmeej 1 ueeKe 25 npeej ieesJebMe kee eefleefove JeOe neslee nw. ceemetce yeefee, ye[s Yeer Oe[uues mes kees pee jns nQ. ieeeeW leke kees veneR es[e pee jne nw. Fmekes efuees HeefMece yebieeue efmeHe& yeoveece nw. osMe kes oes eej jepeeW kees es[kej meejs osMe ceW mebefJeOeeve, keevetve, DeemLee, osMe keer megKe-Meebefle keer Oeeqppeeeb G[eF& pee jner nQ. DeeHe Deewj nce etb leceeMeeF& yeves DeHeves peerJeve ceW Jemle nQ.
keewve yevesiee ieesj#eke?

etb lees nceeje osMe efJeefYevve mecemeeDeeW mes petPe jne nw, efpeveceW DeefOekeebMe mecemeeDeeW Hej mejkeej SJeb Deve mesJeeYeeJeer mebmLeeSb Oeeve os jner nQ, Hejbleg nceejer vepej ceW meye mes peeoe Yeebkej Deewj cetue mecemee nw ìeesnlee jeskeves keer, ieesj#ee, iees mebJeOe&ve keer'. nceeje efJeMJeeme nw efke osMe keer megKe-Meebefle Deewj peie kes peieodieg vesle=lJe kee ceeie& ieesceelee keer lespeeqmJelee cebs efveefnle nw. ieesceelee mes eeHle nessves Jeeues otOe, oner, cekeKeve, Ieer, ieescet$e Deewj ieesyej kes mener GHeeesie mes nce eebefle uee mekeles nQ. Hej Fvnsb eeHle kejves kes efueS ve efmeHe& Fmes peerJeble jKevee nesiee, yeefuke Gmekeer mesJee kej Gmes lespemJeer yeveevee nesiee Deewj Gmekes efueS ieesnleeSb yebo kejveer neWieer. en efmeHe& mecemee veneR nw en yengle Hegjevee <e[deb$e nw efpemes 200 Je<e& HetJe& DebespeeW ves DeejbYe efkeee. Yeejle ceelee Deewj GmeceW ieesceelee keer Meefkele kees Debespe yengle Henues peeve egkes Les. Jen veneR eenles Les Deewj Deepe Decesefjkee Yeer veneR eenlee nw efke Yeejle efJeMJe keer ye[er Meefkele yeveW. Jewefoke keeue keer ieee `keeceOesveg' kees meceeHle kejves kee Deblejeêre <e[deb$e jee ieee Lee, efpemekes keF& eceeCe Yeer Deepe Yeer ceewpeto nQ. nce Deeies DeeHekees mecee-mecee Hej Fmemes DeJeiele kejeles jnWies. Fmeer <e[deb$eeW kees efYeVe-efYeVe lejerkeeW mes eueeles ngS eneb kes cegmeueceeveeW kees ìeesceebme Ye#eCe' kejvee efmeKeeee ieee. nceejer ke=ef<e Yetefce ceW ìeesyej'(efpemeceW Oeve keer osJeer ue#ceer jnleer nw)
CMYK
CMYK
keer yepeeS neefvekeejke `Heef&ueeFpej' kes GHeeesie kes eueve kees Deece efkeee ieee. `ceer uee@yeer' veeceke OeveJeeve iegb[eW kees Hewoe efkeee ieee. pees osMe keer iees mebHeoe Deewj HeMegOeve keer yengle ye[er mebKee kee eefleefove JeOe kej ieesceelee kes DeefmlelJe kees meceeHle kejves ceW cenlJeHetCe& Yetefcekee efveYee jne nw. Jewefoke osMeer ieeeeW keer keF& epeeefleeeW kee meHeeee efkeee pee egkee nw. otOe kes efueS nceejer Jewefoke keeceOesveg ieesceelee keer yepeeS efJeosMeer
veewpeJeeveeW ceW ceebme Ye#eCe kee ye{lee eceeCe
pemeea veeceke HeMeg kees meeceves uee Ke[e efkeee nw Deewj nce YeejleJeeefmeeeW kees iegcejen kej Gmeer kees ieee yeleueeves ueiee nw. ceer uee@yeer SJeb ceebme Ye#eCe keer efnceeele kejves Jeeues mejkeejer DeefOekeejer Hewoe efkeS ieS. cegmeueceeveeW kes meeLe-meeLe Deye osMeJeeefmeeeW kee ye[e eefleMele Yeer <e[deb$e kee efMekeej neslee pee jne nw. efJeMes<ele: veewpeJeeveeW ceW ceebme Ye#eCe kee eceeCe ye{lee pee jne nw. Meekeenejer DeefnbmeeJeeoer veewpeJeeve Yeer FmeceW efueHle nesles pee jns nQ. Hekekes Meekeenejer SJeb DeefnbmeeJeeoer Yeer efJeMJeeme mes en ken veneR mekeles kes ye[s keejKeeveeW ceW efveefce&le Keee HeoeLeeX kee pees GHeeesie kej jns nQ GmeceW ceebmeenejer lelJe veneR nQ. Ssmeer yesMegceej JemlegSb nQ efpevnW nce GHeeesie ceW ueeles nQ. ye[er keesefMeMeeW kes yeeo Deye Keee HeoeLeeX Hej `nje efyebog' Meekeenejer kes efueS ueieeee pee jne nw Hej Fme `njs efyebog' kes OeesKes ceW Deye Keleje Deewj ye{ ieee nw. `keesu[ ef[^bkeme' ceW nceejs osMeJeeefmeeeW kees efpeme lejn penj efHeueeee pee jne Lee Deewj nw,
Gmeer lejn ceebmeenej Yeer Meekeenejer kes `njs efyebog' keer Dee[ ceW DeeHekees, DeeHekeer DeemLee kees, DeeHekes Oece& SJeb mebmke=efle kees Ye efkeee pee jne nw. Fmemes ye[er ogYee&ie keer yeele Deewj keee nes mekeleer nw? nce eenles nQ efke Ssmes HeoeLees keer efveMeeveosner nesles jnvee eeefnS nce DeHeves Jew%eeefvekeeW mes Ssmes HeoeLeeX keer peebe kejJee kej Keee HeoeLeeX keer iegCeJeee SJeb Hetjer lejn, Meekeenejer nesves keer efjHees& osles jnWies. leeefke DeeHe ceebmeenej Deewj ceebmeenejer lelJeeW mes yeeles jnW. nceeje osMe Deefnbmee Deewj esce kee Hegpeejer SJeb eeejke jne nw. Fefleneme ieJeen nw efke nce Deepe megKe-Meebefle Jeeues efJeMJe kees ceebme efveee&le kej jns nQ. yespegyeeve, ueeeej HeMeg-He#eer Hej efnbmee kejkes. [e@. ceove ceesnve yepeepe pewmes Jew%eeefvekeeW Deewj efJeeejkeeW kes Devegmeej osMe keer meejer vewmeefie&ke DeeHeoeSb efmeHe& Deewj efmeHe& peerJenlee kes keejCe nQ. nceejer Oejleer Hej peerJe nleeSb yesMegceej ye{ ieF& nQ. keee Deefnbmee Deewj Meebefle kes Hegpeejer SJeb eeejke osMe Hej en yengle ye[e keuebke veneR nw? eneb nce meyekee, Hetjs meceepe kee, Hetjs osMe kee keee kele&Je yevelee nw? meYeer kees oeefelJe efveYeevee nesiee. nce efHeues 13 Je<eeX mes ìees nlee yeboer' Deewj peerJe nlee efJejesOe ceW pegs nQ. nceW keeHeer DeeMee Yejer meHeueleeSb efceueer nQ. Fe nw efke Fme keee& kees osMeJeeHeer Deeboesueve keer Mekeue oer peeS. eefleceen osMeJeeefmeeeW kes meeceves peeie=efle kes efueS nce Ske ceeefmeke ``lespemJeer ieesceelee DeespemJeer Yeejleceelee'' meeceves ueeSb. ceuer vesMeveue kebHeefveeeW Deewj Deve pees DeeHe kees OeesKes mes ceebmeenej Hej cepeyetj kej jns nQ. keYeer eee ceW, keYeer JevemHeefle Ieer ceW lees keYeer Ieer ceW Fmeer lejn Deve meYeer HeoeLeeX ceW Gvekeer keesefMeMeW peejer jnleer nQ. Ssmes meYeer <e[deb$eebs mes DeeHekees meleke& efkeee peelee jns. ieesnlee yebo kejJee kej Gmekes DeefmlelJe kes Kelejs kees ve efmeHe& meceeHle efkeee peeS, yeefuke Jewefoke keeceOesveg ieee keer meYeer epeeefleeeW kees efHej mes HegvemLee&efHele kejJee kej nj efkemeeve leke Hengbeeee peeS. Ske Ske[ Hej Ske ieee, Ske eece Hebeeele ceW Ske ieesMeeuee kes efueS peeie=efle kee keee& kejvee nw. ieee kees lespemJeer yevee kej Gmemes ueeYe Gekej DeespemJeer Yeejle yevee kej meesves keer efeef[ee kenueJeevee nw. nceejer Fme erce ceW osMe kes Jew%eeefveke, yegefceeve, osMeYekeleeW kes DeueeJee Ske erce He{s-efueKes cegmeueceeveeW keer Yeer nw pees Fmueece Oece& kees DeeOeej yeveekej ieesnlee Deewj no mes ye[er peerJe nlee kes efJejesOe ceW DeHeves meceepe kees megOeejves kes efueS nceejs meeLe nQ. osMe ceW 10,000 ceojmeebs ceW DeOetjer efMe#eeDeeW kee efJejesOe kej mebHetCe& efMe#eeDeeW Deewj Meekeenej kes eueve kes efueS eelveMeerue neWies. Deepeeo Yeejle kes Fefleneme ceW Fmemes Henues Ssmee keYeer veneR ngDee Lee. nceeje mebkeuHe nw ieesnlee yebo kejJeeSbies, ceejs peeSbies ee cej peeSbies. nceejer Fme erce Deewj keee& kees Het. peesefleHeereOeerMJej peieodieg Mebkejeeee& mJeeceer eer ceeOeJeeece peer peieodieg osMe kes Deve meeOegmebleebs kee DeeMeerJee&o Yeer eeHle nw. pewve Oece& kes meYeer HebLeebs kes mebleesb,
CMYK
CMYK
cegefve cenejepeeW kes DeeMeerJee&o kes DeueeJee cegeqmuece Oece& iegDeeW, kejWies. veboereece veiejer (veebos[) kes Het. peieoerMe cenejepe Deewj efmeKeeW kes keewve yevesiee ieesj#eke : nce Ssmee mecePes nQ efke 2 . eefleefove cenlJeHetCe& iegeje meenye kes ye[s meble yeeyee kegueJeble efmebnpeer kee Yeer kes efnmeeye mes oes Je<e& kes 730 efoveeW kes 1500 . Ske ieee kees DeeMeerJee&o SJeb ceeie&oMe&ve eeHle nw. meeLe ner veboereece kes peeves-ceeves JeOe mes yeeeves kes efueS nes mekeles nQ. Yeejle ceelee SJeb ieesceelee kes Jeefj veeieefjke Deewj veebos[ Yet<eCe yegpegieeX kee ceeie&oMe&ve Yeer nceejs Oese kees eeefHle kes DeueeJee DeeHekees ieesj#ee kee HegCe efceuesiee. F&MJej meeLe nw. kes Heeme HeeHe Deewj HegCe kee efnmeeye egkeves Jeeuee veneR nw. FmeerefueS YeieJeeve `censMe, Heg<eesece jece, eerke=<Ce, ceneJeerj, yeg' kes nce Het jns nQ keewve yevesiee ieesj#eke? Fme osMe ceW Het. peieodieg Mebkejeeee&, meble legkeejece, meble %eevesMJej mebHetCe& ieesJebMe nlee yeboer keWere keevetve yeveJeeves nsleg efleueefceuee Deewj Deve ceneve meeOeg metHeer mebleesb Deewj Deefnbmee kes efmeebleeW kes peerJeve efyelee jns Het. peesefle<eHeereOeerMJej peieodieg Mebkejeeee& mJeeceer, Devegeeeer pewefveeeW keer ceewpetoieer kes jnles, ce. eer ceeOeJeeecepeer cenejepe DeeHekees GHeosMe os oeevebo mejmJeleer, yeeue iebieeOej efleueke, cenelcee jns nQ. ieebOeerpeer, [e@ ns[iesJeejpeer, ieg ieesueJeeuekejpeer, ìeesj#ee kee efJe<ee peerJeve Deewj ceewle kee Deeeee& efJeveesyee YeeJes Deewj Deve ceneHeg<eeW keer efJe<ee nw. efvejern pevelee le[He jner nw. nce FeDeeW kes nesles ngS Yeer en ye[er ueppee Deewj YeejleJeemeer ieesnlee menve kej Oeeefce&ke DeefOekeej ogYee&ie keer yeele nw efke nce etb yesMece& leceeMeeF& efJenerve, mJeOece& efJenerve, mJeeefYeceeve jefnle, HejeOeerve, yeves yews DeHevee peerJeve efyelee jns nQ. nceW Skeeble Ieesj DeHeceeve cee Deewj ceneHeeHecee ce=leJeled peerJeve ceW Fme Hej MeebefleHetJe&ke efJeeej kejvee eeefnS, peer jns nQ. nee! efJeOeefce&eeW kes etj Meemevekeeue ueppee Yeer Deeveer eeefnS. keer lejn Deepe Yeer nce leLeekeefLele Deepeeo Yeejle os M e-ef J eos M eeW ces iees c eelee keer cenee, ceW Oeeefce&ke iegueeceer kee peerJeve peer jns nQ. peveDeeJeMekelee, Gmemes ueeYeeLeea nesves kes lejerkeeW peve kes oe ceW eesOeeefive keer pJeeueeSb OeOeke Deefnm b ee kes eeejke YeieJeeve ceneJeerj ieesnlee yeboer SJeb ceebmeenej kes eefle peeie=efle ueeves, jner nQ. Ketve Keewue jne nw. peevesDebpeeves ceebmeenej SJeb ceebmeenejer lelJeeW mes DeleSJe efJeJeMe nes kej Hetpe meeOeg-mebleesb ves yeeeves kes keefve, Hejbleg DeJeMeke keee& kees Hetje kejves Ske ceeefmeke eeCeeW keer Yeer yeepeer ueiee kej `kejes ee cejes' kee je^JeeHeer eeb[ ``lespemJeer ieesceelee DeespemJeer Yeejleceelee'' ceOe Yeejle kes ieesoeJejer efJeue#eCe SJeb efveCee&eke Deeboesueve kejves kee yeer[e Geee nw. cejlee veoer (oef#eCe Yeejle keer HeefJe$e iebiee) Hej yemeer veiejer veboereece keee veneR kejlee. Deeies osefKeS eebefle kewmeer nesleer nw. DeeDees je^ kes (veebos[) mes Ske eebeflekeejer efkejCeeW kees Hewueeves kee HeCe efkeee nw. JeerjeW, je^ JeerjebieveeDeeW. DeeDees, Oece&eg kes Fme cenemeeiej ceW Yeejle en Jener Ssefleneefmeke Deewj HeefJe$e veiejer nw pees efmeKe HebLe kes 10Jesb ceelee Deewj ieesceelee DeeHekee neefo&ke DeefYevebove kejleer nw. ieg, ieg ieesefJebo efmebnpeer cenejepe keer DeeKejer Deejeceieen nw. 1857 kes efJeesn ceW oes ceebiesb LeeR Ske Deepeeoer, otmejer ieesj#ee en ceeefmeke Heef$ekee nj Iej keer DeeJeMekelee nesieer, FmeefueS keer. leye mes Deepeeoer kes Deeboesueve ceW ieesj#ee peg[ ieF. Deepeeoer lees Fmes eleske Iej Hengbeveer eeefnS. Fmekes efueS efJeHeCeve keer eespeveeSb efceueer ieesj#ee ve nes mekeer. Yeer yeveeF& ieF& nQ. efkemeeve, JeeHeejer peiele Deewj jepevesleeDeeW kes keejCe Deepe keer nce ceeleeDeeW Deewj yenveeW mes Deeen kejles nQ efke Jen Fme ieesnlee HeefjefmLeefle en nw efke osMe ceW ieesj#ekeeW ceW yengle ceeetmeer nw. Gvekee yeboer Deewj peerJe nlee efJejesOeer Deeboesueve ceW DeHevee leve, ceve, Oeve kee Ssmee cele yeve jne nw efke Deye Fme osMe ceW ieesj#ee DemebYeJe nw. Ssmes meneesie obs. DeeHe kes efyevee en mebkeuHe DeOetje jnsiee. mecee nce ve efmeHe& Fve ieesj#ekeebs ceW kesJeue veF& peeve [euevee eenles DeeHe meye kees en Deeboesueve DeHevee ner ueies lees DeHeveer peien egHe nQ, yeefuke veS ieesj#eke Yeer Hewoe kejvee eenles nQ. FmeefueS nce DeeHe ve jnW, DeHeves efce$eeW, meefKeeeW, efjMlesoejeW kees Yeer FmeceW Meeefceue kejsb. meye SJeb JeeHeejer peiele mes meneesie keer DeHes#ee jKeles nQ. osMe kes ceOe Yeeie mes DeejbYe nesves Jeeues Fme Deeboesueve kees osMe ieerlee ceW kene ieee nw mebHetCe& Yeejle kes meYeer efpeueeW mes DeejbefYeke meneesie efceuevee DeefveJeee& ke=ef<e, ieesj#ee JeeefCepeced~ JewMe kece& mJeYeeJepeced~~ Deewj DeeJeMeke nw. DeLee&led ke=ef<e ieesj#ee JeeHeej en JewMe kes mJeeYeeefJeke keee& nQ. Iej mes cepeyetleer efceuesieer lees efkejCebs osMe-efJeosMe leke HewueWieer. eer jepeW Mecee& peer keer HebeqkeleeeW mes yeele meceeHle kejlee ntb. yegjeF& Ske meeLe veneR Deeleer nw. keue Deewj Deepe peerJe JeOe, YetCe nlee `Deleerle mJeeb peyeeye nw~ Gme Hej meJeeue veneR nesles~~ osKe kej DeeHe meye egHe Les Deewj nQ. efHej DeHeves ner meceepe kes efkeleves efceer keer keesKe ceW [tyes efyevee iegueeye veneR nesles~ ner ueesieebs kees efYeVe-efYeVe MekeueeW ceW efnbmee SJeb ceebmeenejer lelJeeW kes efejeieeW keer lejn Kego kees peueevee He[lee nw, GHeeesie Hej DeeHe Deepe Yeer egHe nQ. Ssmee ner jne lees Deeves Jeeuee keue kesJeue cegeqdeeb yeebOe uesves mes Fbkeueeye veneR nesles~ yengle Yeebkej nesiee. efHej efkeme cegbn mes YeieJeeve kee veece ueWies, oMe&ve ~~ pee ieesceelee keer ~~
CMYK
CMYK
HeeLe&vee
YeeJevee efove-jele cesjer, meye megKeer mebmeej nes~ mele, mebece, Meerue kee, JeJenej yeejcyeej nes~~ Oece& kes efJemleej mes, mebmeej kee Gej nes~ HeeHe kee Heefjleeie nes Deewj HegCe kee mebeej nes~~ %eeve keer meodpeesefle mes, De%eevelee kee veeMe nes~ Oece& kes meodDeeejCe mes, Meeefvle kee DeeYeeme nes~~ Meeefvle, megKe, Deevevo kee, Heleske Iej ceW Jeeme nes~ Jeerj JeeCeer Hej meYeer, mebmeej kee efJeMJeeme nes~~ jesie, Yee Deewj Meeske, nesJeW otj ns! Hejceelcee~ peesefle mes HeefjHetCe& nesJeW, meye peiele keer Deelcee~~
ceneJeerj FbjvesMeveue (DeHeskeme), nwojeyeeo.
CMYK
CMYK
nce eenles nQ Yeejle eeeerve keeue keer lejn efHej mes `meesves keer efeef[ee' kenueeS. nce DeejbYe mes ner Deefnbmee kes eeejke jns nQ, efJeMJe kees efHej mes `èsce, keCee, meye kees Heej, meyekeer mesJee, efpeees Deewj peerves oes'' kes efmeeble kee efveee&le kejW. Deepe Oejleer ceeb kees megKe-Meebefle keer Deleble DeeJeMekelee nw, efpemes nce Deeies ye{kej eoeve kej mekeles nQ. nceejs osMe keer Deee kes efueS ieesceebme keer peien iees DeeOeeefjle pewefJeke Keee mes efveefce&le pewefJeke DeVe, efJe<ecegkele DeVe mebmeej kees efveee&le kejW. osMe ceW megKe-Meebefle kee ceeie& ieee DeeOeeefjle DeLe& JeJemLee kees kejW. osMe ceW otOe keer veefoeeb efHej mes yenves ueies. eer ke=<Ce kes keeue keer lejn Heleske ceveg<e kees iees otOe, oner, cekeKeve, Ieer GHeueyOe nes. jece jepe keer lejn osMe ceW megKe jns. osMe kee nj eeCeer megKe-Meebefle mes peerJeve efyeleeS. nceeje osMe mJeeefYeceeveer kenueeS nj ceveg<e kees jespeieej efceues, Hes Yej DeVe Deewj otOe efceues, Kesleesb kees Heeke=efleke SJeb pewefJeke Keee efceuelee jns. kesJeue DeCegMeefkele nesves mes ner meye keg veneR neslee. U.S.S.R.kee neue nceves osKe efueee. Jeneb HejceeCeg yeceeW SJeb efcemeeFueebs kes Yeb[ej Les, Hejbleg Gvekes osMeJeeefmeeeW kees Hes Yej Keevee vemeerye veneR Lee, jespeieej veneR Lee. megKe-Meebefle veneR Leer. HeefjCeecele efJeMeeue U.S.S.R. kes gke[sgke[s nes ieS. Yeejle osMe kee eot<eCe Dee nes, me[keW Deer neW, veefoeeb Deer Deewj meeHe neW. Kesle keer efmebeeF& kes efueS Heeveer kes Heee&Hle Yeb[ej jns, nj Iej kees YejHetj Deewj memleer efyepeueer GHeueyOe nes. efkemeeve leLee GeesieHeefleeeW kees ceve ceeefHeke efyepeueer memleer ojeW ceW efceues. DeeHe meese jns nesbies keee en mebYeJe nw. eespeveeye lejerkes mes keee& efkeee peeS lees Deeves Jeeues 12 Je<e& DeLee&led 2020 cesb en yengle Deemeeveer mes mebYeJe nw. Fmekes efueS nceves Henuee ue#e jKee nw efke F&ceeveoejer mes HetCe& ieesnlee yebo nes. ieesJebMe kes cenlJe kees peevee peeS. iees DeeOeeefjle DeLe& JeJemLee keer Deesj osMe kees cees[e peeS. osMe keer Kesleer kees YejHetj pewefJeke Keee efceues. pewefJeke Keee yebpej Yetefce ceW Yeer DeVe Giee mekeleer nw. nce Henues 6 Je<eeX ceW Ske kejes[ ieesJebMe keer nlee nesves mes yeee mekeles nQ. Henues 6 Je<eeX ceW ceneje^ ceW Ske kejes[, kevee&ke ceW Ske kejes[, iegpejele ceW Ske kejes[, DeebOe eosMe ceW Ske kejes[ HeewOes ueieeves kee eyebOe kejWies. otmejs ejCe ceW osMe kes nj jepe ceW kece mes kece Ske-Ske kejes[ HeewOes ueieeSbies. wkeme eesjer leLee Yeeeej Deepe nceejs osMe kee pJeueble eMve yevee ngDee nw, wkeme mes Deefpe&le Deee nceejs osMe keer GVeefle ceW cenlJeHetCe& Yetefcekee efveYeeleer nw. keF& eespeveeSb HeS keer keceer kes keejCe Hetjer veneRr nes HeeleeR. efJeMJe yeQke mes yeepe Hej HeS uesves kes keejCe nceW iegueeceer cesb jnvee He[lee nw Deewj yeele-yeele Hej Decesefjkee nceW DeebKesb efoKeelee nw. je<êre meble nce osMeesefceeeW kee Fme Deesj Oeeve Deekeef<e&le kej osMe kees yeueJeeve yeveevee eenles nQ. Deepe nj Jeeqkele 5500/- HeS kee efJeMJe yeQke kee kepe&oej nw. en yeesPe meceeHle kej osMe kees Ye<eeej leLee kepe& cegkele kejvee nesiee. osMe kee nj veeieefjke kepe& cegkele nesiee. meYeer kees veee efceuesiee. osMe kee nj yeee mketue peeSiee. yeeue cepeotjer pe[ mes meceeHle nesieer. nj veeieefjke megefMef#ele kenueeSiee. osMe megjef#ele nesiee. osMe ceW eejeW Deesj megKe nesiee. Fleveer KegMeneueer nesieer efke ceve Hegkeej Gs efke neb èner nw jece jepe, ener nw jece jepe.'
i -2020
CMYK
CMYK
Yetlekeeue cebs Oejleer Hej jepe kejves Jeeuee eeCeer
keYeer es peerefJele Les, Oejleer Hej jepe kejles Les. Hej Deepe Fefleneme yevekej jn ieS.
efJeMeeue [eeveesmeesj keer lejn ieesceelee kee Yeer DeefmlelJe Kelejs ceW
ceneYeejle keeue ceW n npeej ieee / Ske npeej ceeveJe DevegHeele Lee. ...................................................................................... Deepeeoer kes yeeo 1951ceW eej meew ome ieee / Ske npeej ceeveJe ...................................................................................... 1991 ceW Ske meew ome ieee / Ske npeej ceeveJe ...................................................................................... Deepe keer efmLeeflevegmeej Demmeer mes Yeer kece ieee / Ske npeej ceeveJe ...................................................................................... 40 Je<e& kes yeeo Metve ieee / Ske npeej ceeveJe ......................................................................................
.... nceeje oeefelJe?
ieee, 50 Je<eeX yeeo Fefleneme kenueeSieer, Deiej......

CMYK
CMYK
pemJeer ieesceelee DeespemJeer Yeejle ceelee'' Oejleer Hej yemes nj Oeeefce&ke ceveg<e SJeb eleske Yeejleere keer DeeJeMekelee nw. Jewefoke, meveeleve, DeLee&led nj efnbot keer DeeJeMekelee nw. ieew esce DeemLee efnbot Oece& kee DeeOeej nw Deewj Deiej ener Hetje meceepe ieesceebme SJeb eyeea kee Devepeeves ceW GHeeesie kej jne nes lees Fme mes ye[er efJe[byevee Deewj keee nes mekeleer nw. FvnW ve efmeHe& ieesceebme SJeb eyeea mes yeeevee nw, yeefuke mebHetCe& ieesnlee yebo kejJeevee nw. Ssmes meejs jemles yebo kejvee nw peneb mes Fvnbs
``les
s e m e y j e e e H l r e k e M Oejlee e J e e D r e e k e < g e v nj ce
eyeea SJeb ieesceebme efKeueeee pee jne nw, pewefveeeW kee DeeOeej `Deefnbmee SJeb efpeDees Deewj peerves oes' kee nw. ogKe nw efke keg ueesie peeves-Devepeeves ceW ieesceebme SJeb eyeea Kee jns nQ Deewj jespeevee Kee jns nQ. en Heef$ekee Fvnbs Ssmes meejs Keee SJeb Hese HeoeLeeX mes yeeeves kee oeefelJe efveYeelee jnsiee. yeew Oece& kes peveke YeieJeeve ieewlece yeg kes GHeosMeeW kes Devegmeej meejs eeefCeeeW kes ceebme mes yeevee eeefnS. FmeeF& leLee entoer Oece& kes Devegmeej `njece' veneR Kee mekeles `nueeue' ner Keevee neslee nw. efmeKe Oece& kes Devegmeej FvnW Yeer `Pekee' kee GHeeesie kejvee DeefveJeee& neslee nw. Keee, Hese HeoeLeeX SJeb Deew<eefOeeeW ceW
Helee veneR efkeme ekeej efyevee Pekes mes eeHle eyeea Deewj ceebme kes DebMe nesles nQ. mebHetCe& He=LJeer Hej yemes cegmeueceeveeW kes efueS Yeer en Heef$ekee yengle cenlJeHetCe& meeefyele nesieer. kegjeve kes `metje DeveDeece, metje yekej, metje ceeeoe, metje venue' kes Devegmeej FvnW eej ``njece'' mes yeevee nj neue ceW pejer nw. nueeue ceW mes keg ve KeeSb lees HeeHe veneR. Hej Fve eej njece ceW mes keg Kee ueW lees HeeHe nesiee. efJeMJe kes cegmeueceeveeW kees Yeer Helee nesvee eeefnS efke en eej njece efkeve-efkeve Keee, Hese Deewj Deew<eefOeeeW ceW nQ. kegjeve kes Fme DeeosMe kee Heeueve Fvnbs nj neue ceW kejvee ner kejvee eeefnS. FmeefueS en Heef$ekee Fve cegmeueceeveebs kes efueS Yeer Glevee ner pejer nw, efpelevee efkemeer Deve Oeeefce&ke Jeeqkele kes efueS. Fme ceeefmeke kes ceeOece mes nj ceen DeeHe meYeer Oece&esefceeebs kees meleke& efkeee peelee jnsiee. Hewmes kes ceesn ceW ceeveJelee kes ogMceve OeesKee oskej peyeo&mleer ceebme efKeuee jns nQ pees ieuele nw. meejs efJeMJe kes cegmeueceeveeW ceW en peeie=efle ueevee nw efke F&MJej ves ogiOe kee Flevee cenlJe yeleeee nw. nj Oece& ceW ogiOe kes cenlJe kee GuuesKe efkeee ieee nw. Yeejleceelee kees Deepe ieesceelee keer DeeJeMekelee nw. keeceOesveg kee JewOe leLee DeJewOe JeOe kejves Jeeueesb kes efJe DeeJeepe Geveer nesieer. DeHeves DeeHekees kecegefvem SJeb keeces[ ceeveves Jeeues meppeveeW kees mecePeeSbies efke DeeHe Yeejleceelee kees DeHevee osMe ceeveles nQ lees ieee kes cenlJe kees ceevevee ner He[siee. Yeejle ceW jnkej, Yeejle kee Keekej me Deewj eerve kes efmeeble kee iegCeieeve veneR euesiee. ieee kees yeeekej Gmemes ueeYeeLeea nesves keer yeele lees Gvekees Yeer ceeveveer ner He[i s eer. Oejleer Hej efkemeer Yeer Oece& kes ueesie yemes neW, Hej yengle ye[e Jeie& Meekeenejer kee Yeer nw. yeseejs en kewmes Meekeenejer nQ, pees jespeevee efkemeer ve efkemeer Keee HeoeLe& ceW ceebme SJe eyeea Kee jns nQ. Fve Meekeenejer Jeie& kes nj JeeqkelelJe kees en peevekeejer eeefnS efke ceebme efkeme-efkeme veece mes efkeveefkeve HeoeLeeX ceW efceueeee pee jne nw. DeeFS, DeeHe Fme Heef$ekee kes mejb#eke meome yevekej Menero cebieue Heeb[s keer lejn eyeea kes efKeueeHe MebKeveeo kejW. nce Deeeve kejles nQ efke Oece& kes efmeebleeW kes Devegmeej Fme DeOetjer Deepeeoer kees Hetje kejles ngS osMe mes ieesnlee yeboer kes keuebke kees meceeHle kejkes otOe keer veefoeeb yeneSbies.
CMYK
CMYK
YeieJeeve censMe kee veboer
YeieJeeve ke=<Ce keer keefHeuee
Hewmee ye[e ee DeemLee?
e%ee - Meerue - keCee
Deefnbmee Hejcees Oece&
Fvekes GHeosMe yeeevee nceeje oeefelJe nw!!!

meewpeve : ceneJeerj FbjvesMeveue Deewjbieeyeeo
CMYK
CMYK
Fjeve, F&jeke cegefmuece osMe neskej Yeer DeHeves-DeHeves osMe kes efueS Ske-otmejs mes eg kejles jns nQ. Yeejle kes efkemeer cegmeueceeve kees Fjeve, F&jeke, meToer Dejye, ogyeF&, Heeefkemleeve DeLeJee keesF& Deewj cegeqmuece osMe DeHeves eneb ve jnves osiee Deewj ve ner oHeve nesves osiee. Yeejle pewmes Heejs osMe kee Deeoj nesvee eeefnS.
osMe kes nj veeieefjke kee kele&Je

nQ.
osMe kees Debiespeesb keer iegueeceer mes mJeleb$e ngS Hetjs 61 Je<e& nes jns
Fefleneme cesb DebiespeeW kes efJej Heeeme lees yengle ngS. egebs cebs npeejesb peeveeW keer Deentefle oer ieF&, Hej 1857 kee Heeeme yengle efJeMeeue Lee. ueeKeebs osMe Hesceer Menero ngS DeeefKej meved 1947 cesb nce Deepeeo ngS. Deepeeoer keee nesleer nw? Fmekee cenlJe nce veneR peeve Hee jns nQ. Deepe efHeefuemleerve, Fjeke leLee keF& DeHeerkeer osMeesb kees osefKeS Deewj peeefveS. ceQ meYeer osMeJeeefmeeeW mes Deeeve kejlee ntb=. osMe kee YejHetj Deeoj kejW.
oes Meyo cegmeueceeve YeeFeeW kes efueS

cegmeueceeve YeeFeeW mes eentbiee efke Fme Deesj efJeMes<e Ieeve jKeW. pewmes DeeHe DeHeves Iej kee jKeles nQ. Fmemes peeoe Oeeve osMe kee jKesb. osMe keer Gvveefle ceW DeHevee YejHetj eesieoeve oW. DeMeebefle ve osMe kes efueS Deer nw ve ceeveJelee kes efueS. Fmueece Oece& ceW efkemeer Yeer ceemetce keer DekeejCe nlee kejvee meejer ceeveJelee keer nlee kejves kes meceeve nw. efpeme Oece& cesb He[esmeer kes YetKes jn peeves Hej DeHeves Yeespeve mes Henues Gme YetKes kees Keevee efKeueeves kee DeeosMe nes. F&o leewnej mes Henues iejerye kee efnmmee efvekeeues efyevee DeeHekees keesF& KegMeer ceveeves mes jeskee ieee nes. meYeer mes Hesce Deewj YeeF&eejs kes meeLe efceuepeguekej jnves kee yeejcyeej DeeosMe nes. nceves Heeee nw efke meeOeejCe cegmeueceeve De%eevelee kee efMekeej nw. Fve meYeer yegjeFeesb kees megOeejves keer efpeccesoejer Oece& iegjDeeW Hej nw.
ceQ Gve cegmeueceeve YeeFeeW mes kenvee eenlee ntb pees Yeejle ceW jnkej ogMceve osMe mes nceooe&r jKeles nQ. Heeefkemleeve ceW iejeryeeW SJeb DeewjleeW kee peerJeve yesneue nw. peceeroejeW, DeceerjeW kee Deveee megvekej ceve keebHe Glee nw. Ske-otmejs Hej ieesueer eueeles mecee en Yeer veneR osKeles efke Fme mLeeve Hej ceefmpeo nw ee jce]peeve kee cenervee. Heeefkemleeve ceW ncesMee mewefveke Meemeve jne nw. Jeneb ueeskeleb$e veneR nw, Oece& kes veece Hej Yeejleceelee kes gke[s efkeS ieS. Mejeyeer, megDej kee ceebme Keeves Jeeues Meewkeerve, yesOece& kees `keeeos Deepece' kenles nQ. cegefmuece Oece& iegDeeW kee kele&Je nw efke mebefJeOeeve leLee osMe kes keevetveesb kee DeOeeve kej meejs Yeejleere cegmeueceeveesb leke Jen %eeve HengeeSb. DeHeves DeeHe meejs cemeues nue nes peeSbies. Fme osMe kes nj Heeke=efleke meeOeveeW keer j#ee meYeer osMeJeeefmeeeW keer efpeccesoejer nw. Deiej keesF& veneR peevelee lees Gmes yeleevee nce meYeer keer efpeccesoejer nw. Fmeer lejn ogOee leLee GHeeesieer HeMegDeesb ceW ieee, YeQme nceejs Heeke=efleke meeOeve nQ. meejer ceeveJelee kes efueS ener oes HeMeg otOe kes eesle nQ. nceW Fve vewmeefie&ke meeOeveeW kee ogjHeeesie veneR kejvee eeefnS. en F&MJej kee Jejoeve leLee ceeveJelee Hej F&MJej kee GHekeej nw. Hej nce eqpeme lejn Fve HeMegDeeW kee kelue kej jns nQ, DeHeves ner Hewj Hej kegune[er ceejves pewmee nw. ye[s DeeMee& keer yeele nw efke Deleeeej kejves ceW efnbot, cegmeueceeve oesveeW yejeyej kes oes<eer nQ. ceQ cegmeueceeve YeeFeeW mes kentbiee efke DeeHe efpeme lejerkes mes ceebme kee GHeeesie kej jns nQ, en Fmueece Oece& keer efMe#eeDeesb kee Keguee GuuebIeve nw. keee keYeer DeeHeves Hetje kegjeve He{e nw? mecePee nw? keee DeeHeves Hewiecyej ceesncceo (me.) kes Keeves-Heerves keer noermeesb kee %eeve neefmeue efkeee nw? keee Hewiecyej ceesncceo (me.) kes peerJeve kees He{e nw? Gvekes Oese kees mecePee nw? Deiej DeeHe Fmueece peeveles, lees Fme lejn Oejleer kes Heeke=efleke meeOeveesb kee
CMYK
CMYK
ogjHeeesie veneR kejles. Fmueece kes Fme efnmmes kees DeeHekeer vepejesb mes otj jKeves ceW Fmueece Oece& iegj Yeer oes<eer nQ. keg yeeleW DeeHekes efueS1) ieee kes otOe kees DeefveJeee& kej uees en ueeYeoeeke nw. Fmekes Ieer ceW Deew<eOeere iegCe nQ, Fmekes ceebme ces jesie nw. (noerme MejerHe) 2) DeHeves omlejKeeve kees njs jbie (meefypeeesb) mes mepeeDees (noerme MejerHe) 3) Deiej cesjer Gccele kees cesLeer kes iegCe ceeuetce nes peeles lees meesves kes YeeJe Kejeroles (noerme MejerHe) 4) Kesleesb mes GHepes Devve Oeeve KeeDees, ceiej Slesoeuemes (keg.Me.) 5) Jeneb (mJeie& cesb) otOe Deewj Meno keer veefoeeb yenleer jnsbieer (kegjeve MejerHe) Fmueece Oece& kes Devegmeej ceesj nueeue nw, Hej nceejs osMe kee je<êre He#eer nw FmeefueS Yeejleere cegmeueceeve Kee veneR mekelee. efnjCe, efebkeeje nueeue nw, Hejbleg nceejs osMe ceW pebieueer HeMeg peerJe nw FmeefueS Gmekee efMekeej kej Kee veneR mekeles. Fmeer lejn ieesJebMe leLee ogOee YeQme mebefJeOeeve keer Oeeje 48 kes lenle nce veneR Kee mekeles. osMe kes nj jepeesb cebs pees keevetve yeveeS ieS nQ Gvekes Devegmeej nce ieesJebMe kee JeOe kej Kee veneR mekeles. ceQ cegmeueceeve YeeFeeW mes Hetlee ntb efke DeeHe mejkeej kes yeveeS keevetve kes efKeueeHe èn meye' kewmes kej mekeles nQ. Ssmee kejvee keevetve keer vepej ceW `DeHejeOe' nw. ceveg<e mecePelee jne nw efke ieesJebMe leLee ogOee, YeQmes Keeves ceW jkeeJe ueekej Gme Hej Deleeeej efkeee pee jne nw Deewj Jen en Yeer mecePe jne nw efke Fvnsb Keevee Gmekee ve kesJeue Oeeefce&ke DeefOekeej nw, yeefuke HegCe keee& nw. en meesevee ieuele nw. nce %eeveer, yege f peerJeereeW kee kele&Je nw efke %eeve HewueeSb. ceQ efJeMes<ekej Fceeceesb, ceewueefJeDeesb, GuesceeDeeW mes Gcceero kejlee nbt efke Jen Deeies DeeSb Jen meye %eeveer yegefpeerJeer nesles nQ. Fme yeele kes cenlJe kees mecePe mekeles nQ. ceebme keer DeeJeMekelee kees efkemeer Deve lejerkes mes meguePeeee pee mekelee nw. Yeejle cesb Ske cegefmuece jn kej DeeoMe& veeieefjke, DeeoMe& Fbmeeve kewmes jne pee mekelee, osMe mesJee kewmes keer pee mekeleer nw? ieesceebme Keeves mes ner keesF& cegmeueceeve veneR kenueelee. Yeejle ve òejue kegHej' nw, ve òejue njye' en lees òejue oeJee' nw Deewj YeueeF& kee Hewieece HengbeeFS, yeefuke kegjeve ves DeeHekees `Kewj-S-Gccele' kene nw lees Kewj HewueeSb Deewj `Kewj-S-Gccele' yevekej efoKeeSb, efnoeele osves kee keee& Deuueen kee nw. ceQ DeeHemes en lees veneR ken jne efke meYeer Meekeenejer nes peeSb. Hej DeeHe Hetjs Meekeenejer neskej Yeer mees cegmeueceeve nes mekeles nQ. nceeje Oece& Meekeenejer nesves mes nceW veneR jeskelee. Hewiecyej npejle ceesncceo (me.) ves Yeer DeHeves peerJeve ceW Keeves kees cenlJe veneR efoee pees efceue peelee Kee uesles Les Deewj yengle Lees[e Keeles. osMe kes veeieefjke DeeHekes ogMceve veneR nQ. en lees DeeHekes YeeF& ner nQ. Gvemes Hesce keerefpeS Gmeer lejn efpeme lejn nceejs Hewiecyej ceesncceo
(me.) meyemes Hesce kejles Les. òerve Kewj KJeener nw' kees DeHeveeSb. `peceelegue kegjwMe' efpevekee oeJee nw efke Jen osMe ceW 7 kejes[ nQ. ceQ efJeveleer kejlee ntb efke DeeHe efJeeej-efJeceMe& kejsb. F&MJej Heeuevenej ves DeeHekees efmeHe& peeveJejesb kees peyen kejves kes efueS Hewoe veneRr efkeee nw. efHej DeeHe efpeme lejn peyen kejles nQ Jen Fmueece Oece& kee Keguee GuuebIeve nw. efHej DeeHe kee peerJeve kewmee nw? DeeHekee keejesyeej Yeer keevetve kes efnmeeye mes `DeHejeOe' ceW Megceej neslee nw. ceQ meYeer Fceeceesb, GuesceeDeesb efJeMes<e cegefmuece Heme&veue uee@ yees[& kes DeefOekeejerieCe mes DevegjesOe kejlee ntb efke Fme efJe<ee ceW efJeeej-efJeceMe& nes. keg Des efveCe&e neW, megKe ner peerJeve nw, megKe ner mJeie& nw. efyevee megKe kes meye veke& nw. neb ceQ Ske yeele pej ken oslee ntb efke veemecePeer ceW ieueleer kejvee Deueie nw. mecePeves mecePeeves leLee %eeve neefmeue nes peeves kes yeeo Yeer DeHejeOe kejvee Deer yeele veneR nw. Deiej DeeHeves efkemeer lejn kes Oeeefce&ke, meeceeefpeke yegjeFeeW (efJeMes<ekej Gccegue KeyeeFme `Mejeye' kes efJe) ogOee SJeb ieesJebMe keer nlee, Heeke=efleke meeOeveesb kes ogjHeeesie, wkeme eesjer, 100 Heermeoer leeueerceer yesoejer Hej efJeeejelceke leLee eebeflekeejer jKe veneR DeHeveeee, DeHevee kele&Je Hetje veneR efkeee lees cegPes DeeHekeer ueeHejJeener SJeb peneuele kes efJej pesneo kee Sueeve kejvee He[siee.
oes Meyo efnbot YeeFeesb mes

cenelcee ieebOeer osMe keer Deepeeoer kes mecee kenles Les òsMe keer Deepeeoer mes peeoe cenlJeHetCe& ieesJebMe keer nlee meceeHle kejvee nw.' yeeue iebieeOej efleueke kenles Les òsMe Deepeeo nesles ner Ske Heue ceW ieesnleeSb meceeHle kej oer peeSbieer' Ssmeer ner npeejesW meeOeg-meble, MebkejeeeeeX Deewj vesleeieCeeW keer FeSb jner nQ. osMe mesJee kee cegKe jemlee ogOee leLee ieesJebMe keer j#ee ceW efveefnle nw. Yeejle kees GVele kej efJeMJe ceW peieodieg kee mLeeve eeHle kejvee nw Deewj Fmekeer ye[er efpeccesoejer DeeHekeer ner yeveleer nw.
CMYK
CMYK
osefKeS, Decesefjkee nceejs yengle mes Deebleefjke ceeceueeW ceW nmle#esHe kej jne nw. nceejer mejkeejer veerefle Yeer Jen lee kej jne nw, F&m Fbef[ee kebHeveer keer lejn Jen ncesb efHej mes DeHele#e leewj Hej iegueece yevee jner nw. ieessJebMe Kelejveeke efmLeefleeeW ceW Henbge ieee nw. nj jespe meJee ueeKe ieesJebMe kee JeOe Ie[uues mes nes jne nw. kece Deeeg kess keeceOesveg KeguesDeece kees pee jns nQ. Heefleefove ieesJebMe kee DevegHeele kece nes jne nw. otOe kes eesle meceeefHle keer keieej Hej nw. Kesleer kees Heeke=efleke Keeo veneR efceue jne nw. FmeefueS efJe<eegkele Devve Keevee nceejer cepeyetjer nes ieF& nw. DeeHe ieee kees Yetue jns nQ Deewj Ssmee mecePe jns nQ pewmes ieesceelee kees yeeeves keer efpeccesoejer DeeHekeer nw ner veneR. DeeHe efkeleves Yeer DeeOegefveke nes peeSb otOe lees ieee kee ner Heervee nesiee. Decesefjkee keer keesF& kebHeveer DeHeveer Hewkejer cesb Fmekees veneR yevee mekeleer. kebHeefveeeb Heeveer kees yeesleue ceW Hewke kej kes otOe efpelevee cenbiee yese jner nQ. DeeHekees Devve, Heue meefypeeeb Kesleer mes GlHeeove kejvee nesiee. efyevee Heeke=efleke Keeo kes DeeHe Dee Devve peeoe mecee leke veneR Giee mekeles. efyevee ieee kes DeeHe DeHeveer Kesleer yebpej kej ueWies Deewj ueeeej neskej DeeHekees efHej mes iegueece nesvee nesiee. efHej iegueeceer efveefMele nesieer. keee DeeHe DeHeves Oece& kees ieee kes efyevee DeOetje cenmetme veneR kejsbies? Deiej DeeHe ieee kee Deeoj SJeb Gmekeer j#ee veneR kejWies lees ieee ebt ner kelue Keeves Yespeer peeleer jnsieer. DeeHe meeje oes<e cegmeueceeveesb Hej veneR ueiee mekeles. cesjer veerefle meeHe nw. ceQ ieesnleejesb leLee ceebme Ye#eke meceepe kes efueS Fme Heef$ekee kes ceeOece mes Jeweeefjke Deeboesueve s[vee eenlee ntb. ceQ kece mecee ceW mecePeekej mewke[eW cegmeueceeveesb ceW peeie=efle uee egkee ntb. kemeeFeebs ves Yeer cesje efJeeej mecePe kej DeHevee OebOee yebo kej efoee nw. Fe nw efke peuo mes peuo cesjs efJeeej meejs je<^ efHej Deve je<êW cesb Yeer HewueW. Fme Heef$ekee kes efueS efmeHe& Heefleefove 2 HeS kes efnmeeye mes Ske ceen kes 60 jHeS Deewj oes Je<eeX kes efueS 1500/- j Meguke jKee ieee nw. DeeHe en ken veneR mekeles efke Heef$ekee cenbieer nw. Reader Digest, Debonar, keesF& Yeer Auto Mobile, keesF& Yeer kecHetj mebyebOeer ceeefmeke Deeefo Fme Heef$ekee keer leguevee ceW Fmemes cenbieer nQ. ener veneR, osMe kes Ske GeesieHeefle ves Ske kewueW[j eHee nw, efpemekeer keercele Ske ueeKe HeS nw. etjesHe, Decesefjkee cebs kegeesb Hej keF& ceeefmeke Heef$ekeeSb HekeeefMele nesleer nQ. Heebme mes efvekeueves Jeeueer ceeefmeke Dog Gazzitte meyemes cenbieer ceeefmeke Heef$ekee nw. efHej nceejer Heeef$ekee osMe efJeosMe kes keF& Fmueece Oece& iegDeesb, ceojmeeW, meeOeg-mebleeW Deeefo kees efveMeguke efJelejCe kejvee nw. Fmekes yeiewj mele, keevetve leLee ieesJebMe keer efmLeefle mener peevekeejer yege f peereJ f eeeW kees kewmes Helee euesieer. Deiej DeeHe Ske mees iees Hesceer nQ, ceve mes eenles nQ efke ieesj#ee nes lees pej meeceves DeeSb. ncesb meneesie kejsb, oeveoelee kes He ceW
DeeHe `Hes' mes efJeeej ve kejW
efJe%eeHeveoelee kes He cesb. nce Jeeve osles nQ efke nj 1500 HeS Hej Ske ieee JeOe nesves mes yeeeeer peeSieer Deewj DeeHekees Ske ieee kees ceewle kes cegbn mes yeeeves kee HegCe efceuesiee. en ve YetueW efke kejes[ebs cegmeueceeve peye Gvekes pegyeeve kes mJeeo Deewj mewke[esb Je<eeX mes DeHeveer HejcHejeiele Keee meeceieer mes Jebefele jn peeves kee Yee cenmetme kejWies leLee ueeKeesb kemeeF& SJeb MeefkeleMeeueer `ceer uee@yeer' leLee ceebme mes peg[s GeesieHeefleeeW kes OebOeeW Hej Heefleketue HeefjCeece nesiee lees Jen nceejs HeefjJeej kes peeveer ogMceve nes peeSbies. nce en DeeMee jKeles nQ efke iees nleejesb kes neLeeW Menero nes ieS lees nj Menj cebs Meeske ceveeee peeS Deewj Gme efove kees ieesj#ee efoJeme kes He ces ceveeee peeS. neb DeeHe `Hes' mes efJeeej ve kejW. Fmes iebYeerjlee mes ueskej osMe leLee ieee keer j#ee ceW Deeies Deekej DeHevee oeefelJe Hetje kejs. b cegmeueceeve en ve kenW efke ieee lees efnbogDeebs keer ceelee veneR nw. keee keesF& ceelee kees Fme lejn kelue nesves kes efueS es[ oslee? nceejer efkekes erce eQefHeeve nw. Ske mes Ske OegjbOej efKeuee[er osMe ceW nQ. 20-20 kee Henuee Jeu[& keHe efyevee efkemeer keese kes peerle efueee. osMe cebs osMeer keese nQ efHej Yeer efJeosMeer keese kees kejes[eW jHeS oskej jKee peelee nw. efJeosMeer keese keer keee DeeJeMekelee nw? nceW mecePe ceW veneR Deelee efkebleg efKeuee[er Fmekees Deer lejn mecePe mekeles nQ. DeeHe DeHeves JeJemeee kes efueS ve peeves efkeleves efYeVe-efYeVe keeee&ueeeW kes kece&eeefjeeW, DeefOekeeefjeeW kees efkeleves ner jHeS uege osles nQ. ueesie ess-ess egveeJe ceW ueeKeeW HeS Kee& kej osles nQ. ceiej DeHeveer iees ceelee kes efueS DeeHe keee kej jns nQ? DeeHe keer Fmeer GHes#ee kes keejCe Deepe npeejeW, ueeKeeW keer mebKee ceW ieee kee kelue nes jne nw. osMe ceW iees mebJe&Oeve, iees ceefncee Hej eser-eser eej ceeefmeke Heef$ekeeSb nQ, efkebleg en kenles ngS nceW ieJe& nes jne nw efke en Heef$ekee ieesnlee efJejesOeer Deeboesueve keer Henueer Heef$ekee nw. pees DeeHekees DeeHekes jespeevee KeeveHeeve ceW ieee keer eyeea kes GHeeesie mes Yeer meleke& kejeleer jnsieer. ojDemeue nce Devepeeves ceW DeHeves KeeveHeeve ceW jespeevee ieee keer eyeea leLee Gmekes DebieeW kees Kee jns nQ. ener keejCe nw efke nce ieee kees veneR yeee Hee jns nQ.
CMYK
CMYK
`Jen' Heef$ekee keneb nw?
$eef<e-ke=ef<e HeOeeve osMe ceW ueeKeeW keer mebKee ceW ceeefmeke Heef$ekeeSb Heleer Deewj yeseer peeleer nQ. Fve Heef$ekeeDeeW keer keercele Heeeme jHeS mes oes meew jHeS leke nesleer nw, uesefkeve ieesnlee efJejesOeer efJe<ee Hej Jele&ceeve ceW keesF& Heef$ekee veneR nw!
CMYK
CMYK
es e DeHev eS efkem Yeejle ceW iee r peeleer jner nw. Fmeerefu e Deeefo kes yepeeS Gmek es peevee eve, peceerv peeleer Leer. ieewJebMe ke He ceW jece eJkeuHevee Yj kes boer,Heef ee DeeoMe& jepe keer kees es v s bkeermeekeej kejves kes efueSHe ee m Gmekes Kee mes Dee ueieeleej iegCeelceke e=ee&f mebkees er mec< e k e M eb J s cenef JeefHMeu eeyves jepee ef o ueer H e ieew m es J ee kee ee ees efveox<e efoee. `vebefoveer' i e G Oe nw. Ssmee esleve Oeve p m ee H ieee keere mes Jee SJeb j#ee kes efueS DeHeves peerJeve kees oeJe Hej ueieeveseue peelee kejves kee H le eesOev kene nw. i e v es m F eW c He ves DeHeves kegue Y eej kee DeeoMe& mLeeef ceW eelee Hele kejkes jepee efoeueer mes ye{lee p r efJeosMeer cege kes ueesY enueeves Jeeuee mece= e Hej v ee k ``jeceeJeleej'' Heeee. e'' mLee Lees[er mkee meews Ykeeie eer efeef[e pe&oej osMeeW ceW ecegKe bieeF& Deewj e v s e e m ` ` e eer, cen fOeke k ngDee efke Je kes meJee&e ieee Yeejle keer iejery eM J ef e u e ek lee Deep mes ieesJebMe ke nw. pewmes-pew eee. i kepe& ye{lee
kelue, ieesJebMe keeemLee kee kelue! FkeeF& eLe& JeJ eeW kes keejCe DeeefLe&ke keer osMe keer D eeD ele eer Yeer Jeeqk eer GHeeesefiel
DeHeves jerefle-efjJe epeeW peneb ieeeW kele Hej, efpemekees keesF& DeefYeceeve ven eR ueeKeeW ceW, Jees cesje efnbogmleeve ve eR neR.
eve , es Decejerkeer %e eS p f e er o ve W ce n eve meeefnye pees, cesje efnbogmle njefpeboj efmebn meser e ee p es u W ce es u yeo
ieesj#ee YeieJeeve ee mes ieee keer rke=<Ce lees mJeeb ieesHee ue Les j#ee ceveg<e kee K kejvee cee$e veneR, DeefH . Deepe ieesj#ee kee DeL - efJepee kegceej eleg iees meb e& kesJeue eevee-Hee ieesJebMe, mebHet Ce& o=ef mes m rvee efpeme Hej efveYe&j nw, j#eCe SJeb mebJeOe&ve Yeer kemeeFeeW nw. Deewj ieesJebMe ebyebefOele nesvee Jen ke=ef<e efp k nw. mejkeejer eer nlee yebo nes, Fmekes DeeJeMeke nw. Gvekes H eme Hej efveYe&j nw, Jen ee kejles ngS n leewj Hej keevetve yeveeke efueS meYeer ekeej kes e s<eCe keer efbelee kejvee j, Gm lee y elveeW eer iegpeer k ebo kejvee efveleeble DeeJ ekeer nlee kes efueS ke keer DeeJeMekelee [s ob[ kee YeeJe mes meY enles Les efke ieesj#ee eMeke nw. eyebOe eer eeefCeeeW k kesJeue efnbogD ee Heeueve ke kee Yeer men eeW kee efJe<e e jleer nw. Del eesie uesvee ee e: ieesj#ee D veneR nw. ieee ceele=lJe efnS. eefYeeeve ceW cegmeueceeveeW
eer iegpe er Deewj
ceW Yeer ieesnlee kee 1857 keer eebefle kes cetue ieee keer eyeea ueieeves kes efJejesOe ner Lee. keejletme ceW cebieue Heeb[s ves meMem$e efJejesOe cesb eebeflekeejer Menero eeW kees ceewle kes Iee Gleej efJeesn kejkes ieesnleejs Debesp gue yepee efoee Lee. kej mJeleb$elee mebeece kee efyeie
DeeoMe& kes efueS c jece jepe keer Heefj efveox<e efo enef<e& JeefMe ves jep keuHevee kees meekeej ee ee DeHeves pee . `vebefoveer' ieee ke efoueerHe kees ieesmesJ kejves rJeve kees o ee kee er mesJee SJ kejkes jep eJ ee efoueerHe e Hej ueieeves kee eb j#ee kes efueS meewYeeie H D ves DeHeves k eeee. egue ceW ``j eeoMe& mLeeefHele eceeJeleej' ' kee
osMe kes meeceeefpeke SJeb jepevewel f eke Gej ceW ueies meYeer ceneceeveJeeW ves Ske mJej mes ieesnlee yeboer Deewj iees mebJeOe&ve Hej yeue efoee Lee. mJeleb$elee mebeece ceW ueies vesleeDeeW keer mHe Iees<eCee Leer... mJeleb$elee eeeqHle kes yeeo mebHetCe& os Me ceW Hetjer lejn mes iees nlee yebo kej oer peeSieer!
CMYK
CMYK
Few questions I am often asked are, what are E Numbers? And what are the hidden animal ingredients in food & cosmetics? Is it suitable for vegan or is it halal for Muslims? It can seem quite easy to make the switch to an animal free lifestyle and mostly that is true but if youre determined to keep animal products out of your diet there are some things you need to bear in mind to ensure you spot the hidden animal ingredients lurking on the supermarket shelves. With the change in life pattern the people are more dependent on fast food and ready to eat (processed) food or ready to use ingredients.
During processing different additives are being added to improve or maintain the required quality of final product. These additives may be food colors,
Hidden Animal Ingredients in Food, Cosmetics and Pharmaceuticals

Mohammed Abdul Hai
preservatives, antioxidants, phosphates, thickeners, gelling agents, humectants, emulsifiers, flavor enhancer etc. The source of these additives may be plant, animal, micro organism and / or synthetic. E numbers are codes for food additives and are usually found on food labels throughout the European Union. E numbers are universally adopted by the food industry worldwide, also encountered on food labeling in other jurisdictions. It is known that many E numbers contain unlisted
CMYK
CMYK
ingredients in them generally additives derived from animals and insects not suitable for vegetarians, vegans or other group each religious Muslim, Jew and Hindu. The details are as follows. E100-E199 (colours) E200-E299 (preservatives) E300-E399 (antioxidants, acidity regulators) E400-E499 (thickeners, stabilizers, emulsifiers) E500-E599 (acidity regulators, anti-caking agents) E600-E699 (flavour enhancers)
to do our best to avoid them. It is mandatory to declare the name and/or no. of food additives on the label. There are thousands of technical and patented names for ingredient variations. Furthermore, many ingredients known by one name can be of animal, vegetable, or synthetic origin. But yet it is not mandatory to declare the source of the additive on label. And if thats not confusing enough, some companies have slyly removed the word animal from their labels in order to avoid turning off -consumers. For example, instead of saying hydrolyzed animal protein, companies may use a term like hydrolyzed collagen. Animal ingredients are used not because they are better than vegetable-derived or synthetic ingredients but rather because they are -generally cheaper. Todays slaughterhouses must dispose of the byproducts of the slaughter of billions of animals every year and have found an easy and profitable solution in selling them to food and cosmetics manufacturers. Animal ingredients come from every industry that
Hidden animal ingredients may not be visible to the naked eye. They may be hard to detect on a product label and even harder to taste. They may not be as viscerally repugnant as a chicken on a rotisserie or a leg of lamb. Nonetheless, they are animal products, and we owe it to the animals who suffer for human palates to do our best to avoid them.
E900-E999 (miscellaneous) E1000-E1999 (additional chemicals) But what many people may be unaware of, however, is the vast number of animal ingredients HIDDEN in everyday products being labeled with barely-decipherable chemical names. Hidden animal ingredients may not be visible to the naked eye. They may be hard to detect on a product label and even harder to taste. They may not be as viscerally repugnant as a chicken on a rotisserie or a leg of lamb. Nonetheless, they are animal products, and we owe it to the animals who suffer for human palates
CMYK
CMYK
uses animals: meat, fur, wool, dairy, egg, and fishing, as well as industries such as horse racing and rodeo, which send unwanted animals to slaughter. Most of the hidden animal products you are likely to encounter are ingredients that pop up in every day foodstuffs. The problem is some of them are in much unexpected places. e.g. Cheese, it is most commonly used dairy product
Cosmetics companies (Soap, Tooth paste, lipstick etc.) use animal ingredients such as tissue and tallow (fat) because theyre cheap, not because theyre better than plant-based or synthetic ingredients. Previously animals were being slaughtered for meat but now a days meat has become the by product of these industry and much more amount as compare to meat is generated by selling blood, bones, skins and tallow (fat) etc., e.g. Blood - to pharmaceutical industry Bones - to pharmaceutical and chemical / food industry Skin - to leather industry Tallow (Fat) - to manufacture emulsifier and to cosmetic industry. Not eatables - to cosmetic industry
particularly with pizza and other fast food. For the manufacture of cheese an enzyme rennet is required which can come from animals, vegetables, or micro-organisms. Traditionally rennet is obtained from the stomach region of a suckling mammal, usually a calf or lamb. As mentioned, this is the traditional way to make cheese; moreover it is cheaper source, nearly all European cheeses use animal rennet. Some animal ingredients do not wind up in the final product but are used in the manufacturing process. For example, in the production of some refined sugars, bone char is used to whiten the sugar; in some wines and beers, isinglass (from the swim bladders of fish) is used as a clearing agent. If I will ask you, are Cow Brains Lurking in Your Lipstick? Youre probably thinking, I hope not! -but how can you be sure? The Food and Drug Administration told cosmetics makers to stop using the brains and spinal cord tissue from older cows in products like lipstick and hair spray in order to try to prevent the spread of mad cow disease to humans. Ready for the bad news? These same icky ingredients are OK if they come from cows younger than 30 months of age.
Hence if we will say that the meat is the by product of meat industry will not be wrong. But unfortunately, all these animal products may come to the life of the people who dont want to touch these products, through hidden ingredients. Even avid label-readers cant always determine what theyre putting on and in their bodies. Thousands of products on store shelves have labels that are hard to decipher. Its nearly impossible to be perfectly vegan, but its getting easier to avoid products with animal ingredients. Below list will give you a good working knowledge of the most common animalderived ingredients, allowing you to make decisions that will save animals lives.
CMYK
CMYK
Ingredient Albumin Anchovies
What It Is The protein component of egg whites. Albumin is also found in animal blood,milk, plants, and seeds. Small, silvery fish of herring family.
Its Use To thicken or add texture to processed foods. Worcestershire sauce, Caesar salad dressing, pizza topping, Greek salads. Packaged cookies and crackers, refriedbeans, flour tortillas, ready-made pie crusts. Bottled juices, colored pasta, some candies, frozen pops, naturalcosmetics. Garlic salt, vanilla, meat tenderizers, salad-dressing mixes. Added to ice cream, candy, bakedgoods, chewing gum, liquor and often not specified on ingredients lists. An additive in dairy products such as cheese, cream of cheese, cottage cheese and sour cream. Also used in adhesives, paints, and plastics. Used to filter wine, vinegar, beer, fruit juice, soft drinks. Marshmallows, yoghurt, frosted cereals, gelatin containing desserts,molded salads. Baked goods, soft drinks, candies,frosting. Processed foods, cosmetics, perfumes,lotions, inks, glues, automobile antifreeze. Used as emulsifier. Clarify alcoholic beverages and insome jellied desserts. Cheese, yogurt, pickles, olives, sauerkraut, candy, frozen desserts,chewing gum, fruit preserves, dyeing and textile printing.
Animal shortening
Butter, suet, lard
Carmine (carmine,cochineal, or carminic acid) Calcium stearate Capric acid (decanoic acid)
Red coloring made from a ground-up insect.
Mineral typically derived from cows or hogs Animal fats
Casein (caseinate)
A milk protein. It coagulates with the addition of renin and is the foundation ofCheese
Clarifying agent Gelatin
Derived from any number of animal sources. Protein from bones, cartilage, tendons, and skin of animals, Much of the commercial gelatin is a by-product of pig skin. Fruits or animal tissues and fluids.
Glucose (dextrose)
Glycerides (mono,di, Glycerol from animal fats or plants. and triglycerides
Isinglass
Gelatin from air bladder of sturgeon and other freshwater fish. Acid formed by bacteria acting on the milk sugar lactose. Imparts a tart flavor.
Lactic acid
CMYK
CMYK
Lactose (saccharumlactin, D-lactose
Milk sugar.
Culture medium for souring milk and in processed foods such as baby formulas, candies and other sweets, medicinal diuretics, and laxatives. Dough conditioner. Chewing gum, ointments, cosmetics, waterproof coatings. Baked goods.
Lactylic stearate Lanolin Lard
Salt of stearic acid Waxy fat from sheeps wool. Rendered and clarified pork fat. Often fat from abdomens of pigs or the fat around the animals kidneys. Phospholipids from animal tissues, plants, lentils, and egg yolks used to preserve, emulsify, and moisturize food. Deep yellow coloring from marigolds or egg yolks. Animal fats. Unspecified, could be from meat or other animal products. Animal tallow
Lecithin
Cereal, candy, chocolate, baked goods, margarine, vegetable oil sprays, cosmetics, and ink. Commercial food coloring. Chocolate, ice cream, candy, jelled desserts, baked goods. processed and packaged foods. Synthetic butter, cheese, vegetable fats and oils, spice flavoring for baked goods, candy, ice cream, beverages, condiments, soaps & cosmetics. Baked goods, butter and cheese flavoring. Digestive aids. With rennet to make cheese. Food supplement and ingredient innatural toothpaste. Rennin is used to curdle milk in foods such as cheese and junket (a soft pudding like dessert.) Natural foods and nutrient supplements. Used in cake, pudding, or pancake mixes, baked goods, margarine. Vanilla flavoring, chewing gum, baked goods, beverages, candy, soaps, ointments, candles, cosmetics, suppositories and pill coatings.
Lutein Myristic acid (tetradecanoic acid) Natural flavorings Oleic acid (oleinicacid)
Palmatic acid Pancreatin (pancreatic extract) Pepsin Propolis
Animal or vegetable fats. Cows or hogs Enzyme from pigs stomachs Resinous cement collected by bees
Rennin (Rennet)
A coagulating enzyme obtained from a young animals stomach, usually a calf's stomach
Royal jelly Sodium stearoyl lactylate Stearic acid (octadecenoic acid)
Substance produced by glands of bees. May be derived from cows, hogs, animal milk, or vegetable-mineral sources. Tallow, other animal fats and oils
CMYK
CMYK
Suet Tallow
Hard white fat around kidneys and loins of animals Solid fat of sheep and cattle separated fromthe membranous tissues
Margarine, mince meat, pastries, birdfeed, tallow. Waxed paper, margarine, soaps, crayons, candles, rubber, cosmetics. Vitamin supplements, fortification of foods, natural cosmetics. Supplements or fortified foods.
Vitamin A (A1, retinol) Vitamin B12
Vitamin obtained from vegetables, egg yolks, or fish liver oil. Vitamin produced by microorganisms and found in all animal products; synthetic form (cyanocobalamin or cobalamin on labels) is vegan
Vitamin D (D1, D2, D3)
D 1 is produced by humans upon exposure to Supplements or fortified foods. sunlight; D2 (ergocalciferol) is made from plants or yeast, D3 (cholecalciferol comes from fish liver oils or lanolin Watery liquid that separates from the solids(curds) of milks in cheese-making, Crackers, breads, cakes, proce ssed foods in cheese - making.
Whey
But what to do now after knowing all these; Take it easy and lets go the thing as it is going Just keeping quite Try to avoid these ingredients Wake up and convey the message to all who dont know these facts Through this magazine we are trying to make people aware of it and in coming issues we will try to provide the list of the products available in our market which is to be avoided after consulting the concern industry. With your help we will start a campaign to force the government for ethical labeling of these products. Where it will mandatory for all manufacturer to declare the source of ingredient they are using and they should get a certificate from an NGO regarding it's authenticity.
oeue Guetce osJeyebo kees He$e

DeelebkeJeeo, ieesnlee, osMe esce Deve pJeueble eMveeW kees Oeeve ceW jKekej nj cenerves Ske He$e Fme Heef$ekee kes ceeOece mes osMe ceW cegmeueceeveeW kes ye[s ceojmeeW, ye[s Oeeefce&ke JeeqkelelJe (Fceece, ceewueJeer, Guescee-S-Fmueece) leLee efJeosMe ceW efkemeer Ske cegem q uece osMe kes Meemeke kees efueKee peelee jnsiee. DeeHe kesJeue DeHevee Hetje veece Helee efueKekej GvnW Heesm kejW. Henuee He$e osMe keer meyemes ye[er cegeqmuece mebmLee `òeue Guetce osJe yebo'' kees efueKee pee jne nw. Fmes Yespe kej ceeefmeke kees SMS - 09423139152 kes ceeOece mes ceeuetce kejbs leeefke ncebs Helee eues efke efkeleves He$e mebmLee kees Yespes ieS nQ.
CMYK
CMYK
oeue-Guetce, osJeyebo, et.Heer. Deeoj HetJe&ke Deeoeye, nce peeveles nQ efke osMe keer Deepeeoer kes efueS Deveefievele GuesceeDeeW ves eeCeesb keer Deengefle Oece& SJeb kele&Je mecePekej oer. Deepe osMe kees DeeHekeer pejle nw. osMe DeeHekes kele&Je kees Hegkeej jne nw, keF& cenlJeHetCe& pJeueble eMve nQ, efpevnW meguePeeves ceW DeeHekes meneesie keer efveleeble DeeJeMekelee nw. 1) osMe DeelebkeJeeo kes meees ceW YeeYeerle nw. ceemetce peerJeeW kee kelue Deece nes jne nw. efkemeer Keeveoeve kee cegefKeee ceeje pee jne nw. efkemeer Iej keer ceeb ceejer pee jner nw. Fve Hej efveYe&j ceemetce yees Deye kewmes peerJeve efyeleeSb? keF& ceeb-yeeHe kes uee[ues Menero nes jns nQ. Fme kelue mes DeMe& (Deemeceeve) keebHe jne nw. DeeHe meye Yeer ceeveJelee efnle ceW egHe jnWies? veneR. DeeblekeJeeo kes efKeueeHe DeeHekees DeHevee kele&Je efveYeevee ner nesiee. 2) kegjeve ves cegmeueceeveesb kees `Kewj-S-Gccele' kene nw, DeeHe kees Kewj (DeeF&) Hewueevee ner nesiee. DeeHemes F&MJej en Fe jKelee nw. lees efHej meejer yegjeFeeW kees jeskeves DeeHe meye keee kej jns nQ? nceves DeeHekees yegjeFeeW kes efKeueeHe `lenjerke' Ke[e kejles osKee ner veneR. keee DeeHe meye ves kegjeve keer efMe#eeDeeW Hej euevee es[ efoee nw? lees efHej Kewj HewueeFS ve, pewmee efke kegjeve DeeHemes Fe jKelee nw.
DeeojCeere ceesnleceerce -S- Deeuee SJeb Deve meYeer HeoeefOekeejer Guescee-S-oerve.
3) osMe esce kewmee nesvee eeefnS? nce keg kenles nQ lees yeoveece nes peeles nQ. en efJeMJe kee efveece nw. peye nce efkemeer osMe keer veeieefjkelee mJeerkeej kejles nQ, lees Gme osMe kes mebefJeOeeve kee Heeueve kejvee nceeje Hepe& nes peelee nw. eens efekes cewe ner keeeW ve nes. Yeejle ceW jnkej Heeefkemleeve kes He#e ceW jnvee F&MJej kees Yeer Hemebo veneR nw. ke=Heee osMeJeeefmeeeW kees osMe esce kee Hee efmeKeeSb. 4) Yeejle ceW cegmeueceeve mecegoee efMe#ee #es$e ceW efHe[e ngDee nw. meceepe kees efMe#ee ienCe kejves mes efkemeves jeskee nw? mejkeej Yeer meJe& efMe#ee Hej peesj os jner nw. F&MJej ves Hewiecyej ceesncceo meenye (me.) kees kegjeve keer MegDeele ner He{ves kes DeeosMe mes keer nw. efHej DeeHe kegjeve keer yeeleW keeeW veneR ceeveles? meejer Gccele kees He{eFS. osMe ceW kesJeue DeHeves DeefOekeej ceebieles nes. DeHeves kele&JeeW kes yeejs ceW Yeer efJeeej kejW? osMe kes efueS DeHeves kele&JeeW kees Hetje kejvee, kegjeve kee Heeueve kejves pewmee ner nw. 5) osMe kes mebefJeOeeve kee Heeueve kejvee keee cegmeueceeveesb kee kele&Je veneR nw? Fme efJe<ee ceW peeie=efle ueeSb. 6) De) ceesj kegjeve kes Devegmeej nueeue He#eer nw, Hejbleg jeêre He#eer nesves kes keejCe DeeHe Fmes ]peyen veneR kejles. ye) efnjCe, efebkeeje, meebYej, veerue ieee leLee Deve Jeve eeCeer Yeer nueeue eeefCeeeW keer meteer ceW nQ, Hejbleg peeie=efle DeeF& nw DeeHe Fvnbs Yeer ]peyen veneR kej jns nQ. Ssmee kejvee Jeve eeCeer (megj#ee) DeefOeefveece 1972 kes lenle DeHejeOe nesiee. ke) Fmeer lejn ieee, ogOee leLee GHeeesieer YeQmes, ye[s, yeefeeb Yeer mebefJeOeeve keer Oeeje 48 kes lenle leLee efJeefYevve jepeeW kes yeveeS ngS keevetveesb kes Devegmeej Fvnsb ]peyen veneR efkeee pee mekelee. Fvnsb Kegues Deece leLee gHekej ]peyen kejvee DeHejeOe ceevee ieee nw. nce ceeveles nQ efke kegjeve kes ``metje DeveDeece'' kes Deeele 142, 144 kes Devegmeej en DeeHekes efueS nueeue nw. keevetveve DeHejeOe ceevee ieee keee& kejves keer Fpeepele kegjeve Yeer veneR oslee. en efebleve kee iebYeerj efJe<ee nw. DeeHe Fme Deesj Oeeve oskej DeHevee kele&Je Hetje kejsb. [) kegjeve ves DeeHekees Fmeer `metje DeveDeece' ceW Kesleesb, yeeieeW mes GHepes HeoeLe& kee GHeeesie kejves kee DeeosMe veneR efoee? `metjs jnceeve' ceW yeej-yeej DeeHemes veneR Hete ieee efke èfHej efkeme-efkeme vesceleeW kees PetueeDeesies?' keee DeeHe yelee mekeles nQ efke Fve vesceleeW keer meteer ceW meefypeeeb Deewj DeVe-Oeeve veneR Deeles? F) jncelegue Deeueceerve kens peeves Jeeues Hewiecyej ceesncceo meenye (me.) ves DeeHekees DeHevee peerJeve eefj$e efoKeueeee nw. keee Fleveer yesjnceer mes HeMeg-Heef#eeeW keer nlee kejves keer Fpeepele
CMYK
CMYK
oer nw? peneb leke ncesb ceeuetce nw HeMegDeeW kes ]peyen kes efueS yengle mes efveece kegjeve SJeb noerme ceW yeleueeS iees nQ. keee DeeHe meye Gmekee Heeueve kej jns nQ? nceeje oeJee nw `veneR'. DeeHe meye ner Fmekeer DeveosKeer kej DeHeves Oece& kes efveeceeW kee GuuebIeve kejves kes oes<eer nQ. DeeHe DeHeves kele&Je Deewj efpeccesoejer kee Heeueve kejW. Deveske efJe<ee ceW nce Ssmee DevegYeJe kej jns nQ efke cegmeueceeve kegjeve keer efMe#eeDeeW Hej keejyebo veneR nw. Fmekee DeLe& en lees veneR efke DeHejeOeer peerJeve efyeleekej cegmeueceeve DeHeves osMe, DeHeves Oece&, DeHeves meceepe leLee ceeveJelee kees neefve Hengbee jns nQ? osMe kes meeLe-meeLe Heee&JejCe, ceeveJelee, mJeeb, meceepe Deewj Oece& kee Deeoj kej megKeer jnW, osMe kees megKeer jKeves ceW DeeHe DeHevee eesieoeve oW. Gkele meYeer eMveeW kes Gej Deewj DeHeves efJeeej Fme ceeefmeke kes Heles Hej efYepeJeeSb, leeefke nce Fmes He{kej peevekeejer neefmeue kej mekeW efke `Guescee-S-oerve' kegjeve kee Heeueve kejves kes efueS
efkeleves lelHej nQ. DeeMee nw efke DeeHe mee kee meeLe oskej Oece& kee Heeueve kejWies. nce meYeer Fme Oejleer Hej F&MJej Heeuevenej keer Yeefkele kejves kes efueS ner Hewoe ngS nQ. FvneR DeeMeeDeeW kes meeLe. Gej He$e Fme Heles Hej Yespeves keer ke=Hee kejsb. mebHeeoke lespemJeer ieesceelee-DeespemJeer Yeejleceelee 244/31 uesyej kee@ueesveer, veebos[ (ceneje<^) 431602
en DeJewOe ceebme efJeeer ogkeeveW Deewj ieeeeW leLee ieesJebMe kee DeJewOe lekeueerHe os HeefjJenve... keee osMe kee keevetve lees[ ves Deewj eeefCeeeW Hej Fme lejn Deleeeej kejves keer Fpeepele Fmueece oslee nw?
CMYK
CMYK
ceeveJe kees kegjeve kee mebosMe
Deuueen (F&MJej) kes veece mes, pees Deleble ke=HeeMeerue Deewj oeeJeeve nw.
legce Gece mecegoee nes, pees ueesieeW ceW Hewoe ngS,
YeueeF& kee ngkegce osles nes Deewj yegjeF& mes jeskeles nes,
Deewj Deuueen (F&MJej) Hej F&ceeve (DeemLee) jKeles nes.
ceewueevee Jeneroeserve Keeve, Yeejle
[e@. peeefkej veeF&ke, Yeejle
CMYK
CMYK
kegjeve kes eej `njece'
Deuueen (F&MJej) kes veece mes, pees Deleble ke=HeeMeerue Deewj oeeJeeve nw.
Gmeves legce Hej kesJeue
cegjoej kees, Ketve kees, megDej kes ceebme kees Deewj efpeme Hej Deuueen (F&MJej) kes DeueeJee efkemeer Deewj kee veece efueee ieee nes, njece njeee nw.
en efJe<ee kegjeve cesb eej peien Deeee nw. 1) megjs yeKej, 173. 2) metjs ceeeoe, 3. 3) metjs Deve Deece, 145 Deewj 4) megjs venue, 115
Deuuecee etmegHe Deue Kepee&Jeer, efcee DeOe#e, FbjvesMeveue Guescee keeGbefmeue
peneb vegkemes Deceve (DeMeebefle) kee DebosMee (DeeMebkee) nes, Jeneb ieee keer kegyee&veer veneR kejveer eeefnS.
HeleJee
CMYK
CMYK
KGN
KJeepee iejerye veJeepe (jns)
KJeepee ceesF&veeserve efeMleer (jnsceleguuee Deuee) Jen ceneve Jeefkele Les

efpevneWvess Yeejle ceW YeueeF& (Kewj) Hewueeves leLee Skelee kee Ssmee ceenewue yeveeee Lee efke mewke[esb Je<eeX yeeo Deepe Yeer efnbot Deewj cegmeueceeve Gvekes Deemleeves Hej ee mes nepejer osles nQ. Gvekes ceeveves JeeueeW kee en kele&Je yevelee nw efke Gvekes GsMe kees Deeies ye{eSb Deewj osMe ceW YeueeF& Hewueeves leLee Skelee kee Jewmee ner ceenewue yeveeSb Deewj Fmekes efueS oe mes eelveMeerue jnW. esce Deewj Skelee kes meeLe peerJeve efyeleevee ner nceeje GsMe nesvee eeefnS. osMe kes Fme DeMeebefle egie ceW KJeepee iejerye veJeepe kes efJeeejeW keer Deleble DeeJeMekelee nw. keee DeeHe peeveles veneR nQ efke KJeepee iejerye veJeepe Meg Meekeenejer Les.
CMYK
CMYK
iees ceelee keer ogo&Mee!
CMYK
CMYK
keefmele osMeeW kee Ske Keguee <e[deb$e nw, DeHeves eeke=efleke eesleeW kees megjef#ele jKeles ngS efJekeemeMeerue osMeeW kes efJekeeme kes veece Hej eeke=efleke mebmeeOeveeW kees Mees<eCe, oesnve kejvee. Yeejle keer Tpee&, Deejesie, ke=ef<e, DeLe& Deewj meebmke=efleke keer Heneeve Gmekes HeMegOeve mes nw. efJekeefmele osMe Fme mebHeoe kees efJeosMeer cege kes veece Hej ve kejvee eenles nQ. nceejer keWere mejkeej kee Yeer osMe kes YeefJe<e kee efJeeej efkeS efyevee Skecee$e ue#e nw efJeosMeer cege eeHle kejvee Deewj Fmeer ue#e keer Hetefle& kes efueS ceebme efveee&le kees ye{eJee efoee pee jne nw. mejkeej kes Fmeer JeJenej kes keejCe osMe ceW HeMegDeeW keer DeHetjCeere #eefle nes jner nw Deewj Yeejle ceW etjlee eefleef<le nes jner nw. ieebOeerpeer kes osMe ceW Deefnbmee keer mejsDeece nlee keer pee jner nw.
efJe
ceebme efveee&leke kelueKeeves
nceejer yeyee&oer kes keejCe

ceebme efveee&leke kelueKeeveeW ceW Ske ye[s HeMeg keeves Hej 500 ueerj Heeveer ueielee nw. (efnbogmleeve eFcme 1 Deewue 1994) keesuekeelee (ceesjer eece) ceW efmLele ceebme efveee&leke kelueKeeves cebs eefleefove 17 ueeKe 50 npeej (17,50,000) ueerj Heeveer ueielee nw. Ske Jeeqkele kees Deewmeleve 25 ueerj Heeveer keer DeeJeMekelee nesleer nw. DeLee&led Ske kelueKeevee 70 npeej ueesieeW kee Heeveer ve kej oslee nw. cegbyeF& (osJeveej) kelueKeeves kees eefleefove ueieYeie 18 ueeKe 50 npeej (18,50,000) ueerj Heeveer keer DeeJeMekelee nesleer nw. (eefle MeefveJeej kees HeMegDeeW keer keeves keer mebKee oesiegveer nesleer nw.) DeLee&led 72 npeej ueesieeW kee Heeveer eefleefove en kelueKeevee yeyee&o kejlee nw.
Deuekeyeerj SkemeHees& efue. nwojeyeeo (ece) kelueKeevee Ske efMeHe ceW 6,600 HeMeg keelee nw. en kelueKeevee eefleefove 1 ueeKe 32 npeej ueesieeW kee Heeveer ve kej oslee nw. Deepe osMe ceW ieee kee otOe 16 mes 20 HeS Heefle ueerj SJeb YeQme kee otOe 20 mes 25 . ueerj efceuelee nw Deewj Heeveer keer Ske yeesleue 10 mes 12 . efceue jner nw. ieee kes otOe mes cenbiee Deepe Heeveer nw. eefle Je<e& He[ves Jeeuee Dekeeue, metKee en yelee jne nw efke ceveg<e kes efueS Deeves Jeeuee mecee Heeveer kes He ceW efkeleveer Yeebkej
keWere ceb$eer, efJeMJe efnbot Heefj<eo, (ieesj#ee)
ngkeceebo meebJeuee
mecemee ueskej Dee jner nw. efJeosMeer cege mes DeefOeke Deepe iejerye mes iejerye Jeeqkele kes efueS Heeveer Henueer DeeJeMekelee nw. Deeves Jeeues mecee ceW Heeveer kees ueskej efJeMJeeg nes mekelee nw. Deepe ceveg<e kees peerves kes efueS ceebme mes DeefOeke Heeveer keer DeeJeMekelee nw. 1981-82 ceW osJeveej kelueKeeves ceW 26 ueeKe 41 npeej 1 meew 17 HeMeg kees ieS. FmeceW 1 ueeKe 20 npeej 6 meew 56 yewue nQ. en mecemle HeMeg eefo peerefJele jnles lees Fvekee cetue 1 Dejye
CMYK
CMYK
17 kejes[ 70 ueeKe 40 npeej . neslee. Fme kelueKeeves ceW 1660 kece&eejer keee&jle nQ. Fve HeMegDeeW kees Heeue kej 16 npeej 1 meew 27 DeLee&led Fleveer ye[er mebKee ceW ueesieeW kees jespeieej efceuelee, eeveer Fleveer ye[er mebKee ceW ueesie yesjespeieej nes ieS. Deueieyeerj kelueKeeves ceW 300 kece&eejer keee& kejles nQ. Deiej Jeneb keves Jeeues HeMeg yeeles lees 3 ueeKe 8 npeej ueesieeW kees jespeieej efceuelee. en kelueKeeves Yeejle ceW yesjespeieejer Deewj egJekeeW kees me[ke Hej Yekeves kes efueS cepeyetj kej jns nQ. Yeejle mejkeej 2 npeej kejes[ HeS kee ceebme efveee&le kejleer nw Deewj DejyeeW HeS keer HeMeg mebHeoe ve kej jner nw. pebieue kes keves Hej Je=#eeW kees Hegve: ueieeee pee mekelee nw, efkebleg HeMeg mebHeoe kes ve nesves Hej efHej mes eej Hewj Jeeues HeMegDeeW kees Hewoe veneR efkeee pee mekelee. Deepe HeMegDeeW Deewj ieeeeW keer keF& cetueJeeve vemueW meceeHle nes egkeer nQ Deewj keF& meceeeqHle keer keieej Hej nQ. kelueKeeveeW mes efvekeueves Jeeuee DeveGHeeesieer jkele, ceebme, jmeeeve, Heeveer Je HeMegDeeW kes ess-ceess DebieeW kees veoer Deewj leeueeyeeW ceW yeneee pee jne nw. F&oieen kelueKeeves efouueer kee npeejeW ueerj Heeveer (Jesm) ecegvee veoer ceW [euee peelee nw. eot<eCe Hewueeves kee yengle ye[e keee& en kelueKeeves kej jns nQ. Yeejle ceW 28 eefleMele ye[er peesle kes efkemeeve nQ. 72 eefleMele efkemeeve, cepeotj eeceeW mes Heueeeve kej MenjeW keer Pegiieer-PeesHeef[eebs ceW vejkeere peerJeve peerves kees cepeyetj nQ. MenjeW ceW yesjespeieejer kes keejCe DeHejeOe ye{ jns nQ Deewj ke=ef<e ceW ueieves Jeeueer meeceieer cenbieer nesves kes keejCe ke=ef<e GHepe kee GlHeeove cetue DeefOeke nes ieee nw. Hemeue keer HewoeJeej kece nesves kes keejCe efkemeeve Deelcenlee kejves
kees cepeyetj nQ. 1992 ceW efJeMJe yeQke kes oes DeefOekeejer kee&j yes[ve Deewj efemve nescceve ves Ske efjHees& ceW Yeejle kes meboYe& ceW efJeMJe yeQke kees `èfveeq<eelee kee cetue'' efoee ieee Meer<e&ke nw . jemeeeefveke Keeo, [erpeue ieeef[eesW kes keejCe eot<eCe ye{e nw. Fmemes eefle Je<e& 34 npeej kejes[ keer neefve nes jner nw. Jeeeg Deewj peue eot<eCe mes 24 npeej 500 kejes[ keer neefve (Yetefce keer iegCeJeee ceW 4 mes 6.3 eefleMele keer efiejeJe DeeF& nw, efpemekeer keercele 4 npeej 400 kejes[ . nesleer nw) leLee Jeve keeF& mes Yetefce Kejeye nesves mes kegue 9 npeej 450 kejes[ . keer neefve DeYeer leke ngF& nw. Jeeeg eot<eCe mes 40 npeej ceewleW eefle Je<e& nesleer nQ. Jeve keeF& kes keejCe Jeeeg ceW keeye&veceesvees Dee@kemeeF[, meuHej-[eF& Dee@kemeeF[, veeFêp s eve-[eF& Dee@kemeeF[ pewmeer efJe<ewueer iewmeeW keer cee$ee ye{ jner nQ. jemeeeefveke KeeoeW kes keejCe efJeMJe keer Yetefce Hej 6 eefleMele veeFês-Dee@kemeeF[ ye{e nw, HeefjCeecemJeHe leeHeceeve ye{ jne nw. Yeejle kees meg{ kejves kes efueS meYeer HenuegDeeW Hej efJeeej kejves Hej HeMegHeeueve pewefJeke ke=ef<e Deewj ieesJebMe keer j#ee ner Gece GHeee nw. -pee ieesceelee
CMYK
CMYK
Ske ieee kes otOe mes 3,74,800 ceveg<e le=Hle nesles nQ. ieesj#ee Deewj ieesmebJeOe&ve mes Meejerefjke, meeceeefpeke Deewj Deeeqlceke GVeefle mebYeJe nw. - cenef<e& oeevebo mejmJeleer Deboj Yeer nes mJeosMeer, yeenj Yeer nes mJeosMeer keevetve nes mJeosMeer, mejkeej nes mJeosMeer Deenej nes mJeosMeer, jespeieej nes mJeosMeer osvee nes peye efkemeer kees, GHenej nes mJeosMeer -Hebef[le jeceke=<Ce Heeb[se peues jnvee ceMeeueeW mes, veneR yegPevee cesjs meeLeer mecee keer ceej men uesvee, veneR Pegkevee cesjs meeLeer mJeosMeer jeie ner ieevee, veneR kevee cesjs meeLeer peneb Hej meKle nes efceer, JeneR Gievee cesjs meeLeer F&m Fbef[ee eueer ieF& nw, Ssmee Yejce veneR HeeueW yeee, efueHve, HesHmeer, keesuee, meye Gmekes jKeJeeues yeee-yeee kepe&oej nw, peve-peve leke HengeeSbies DeYeer iegueeceer ieF& veneR, lees kewmes peMve ceveeSbies. - eYegveeLe pewmJeeue yeove nceeje, meeyegve Gvekee yeemeceleer Deewj peecegve Gvekee osMe nceeje, veslee Gvekee DeHemej Deewj DeefYeveslee Gvekee. - De#ee pewve
eefo yeeevee eenles nes, DeHeves efnbogmleeve kees yeele keee e=bieej keer, Debieej keer yeelebs kejes. -[e@. jepeJeerj efmebn eebeflekeejer
Yeejle ceeb keer osn, IeeJe keer efieveleer keewve kejs DeeHeme ceW ue[ cejs, osMe Hej keesF& veneR cejs -eMe ceeueJeere efmeHe& nbieecee Ke[e kejvee cesje cekemeo veneR, cesjer keesefMeMe nw efke es metjle yeoueveer eeefnS. cesjs meerves ceW veneR lees, lesjs meerves ceW mener, nes keneR Yeer Deeie, uesefkeve Deeie peueveer eeefnS - og<eble kegceej efnbo ceW Hewoe ngS nQ, efnbo keer mebleeve nQ efnbo keer Keeeflej cejW, Jejoeve Ssmee oerefpeS ns eYees Deevebo oelee ! %eeve ncekees oerefpeS. peye leueke Heerles jns es Ketve, nce KeeceesMe Les Deye Jeleve kees Heer jns nQ, en menve kewmes kejW efkeleves efyeeqmceue Deewj Yeiele, DeMHeeke, YetKes cej jns yeesefueS Deye Fme JeJemLee kees, vece kewmes kejW
meewpeve : efkejCe ieesuese, essVeF&

CMYK
CMYK
nceeje cetueYetle kele&Je

Yeejle kes eleske veeieefjke kee en oeefelJe nw efke Jen eeke=efleke Heee&JejCe, efpemeceW Jeve, PeerueW, veefoeeb SJeb Jeve peerJe-pebleg meeqcceefuele nQ, kees mebj#eCe SJeb efJekeeme eoeve kejW Deewj mecemle eeefCeeeW kes eefle keCee SJeb menevegYetefle kee yelee&Je kejW. -Yeejle kee mebefJeOeeve, Devegso 51 S (peer)
Yeejle keer megKe mece=ef iees kes meeLe peg[er nw. ieesJebMe keer j#ee cebs osMe keer j#ee meceeF& ngF& nw. -Hebef[le ceoveceesnve ceeueJeere
eens cegPes ceej [euees, Hej ieee Hej neLe ve GeDees. -ueeskeceeve yeeueiebieeOej efleueke
ieee GVeefle Deewj emeVelee keer peveveer nw. Jen DeHeveer peveveer mes Yeer es nw. - cenelcee ieebOeer
CMYK
CMYK
vemue Dece=le ceneue Hetjer lejn mes meceeHle nes ieF& nw. Dece=le ceneue vemue kes yewue efJeMJe kes meJe&es yewue ceeves ieS nQ. DeHeveer meJeeF& eeue kes keejCe en yewue 100 ceerue keer otjer {eF& efove ceW lee kej uesles Les. nwojDeueer leLee erHet meguleeve keer Heewpe kee meeceeve 60,000 yewue HeefjJenve kejles Les. efJeMJe keer meJe&es vemue keer mebKee cee$e 137 ner jn ieF& nw. efove Yej ceW cee$e 1 efkeuees eeje Keekej 2 eefleMele Jemee egkele, DeefOekelece eeserve egkele otOe Jeeueer Jewetj ieee Hetjer lejn mes uegHle nes ieF& nw. Jele&ceeve ceW 33 osMeeW ceW DeHeves meJe&es iegCeeW kes keejCe HeuevesJeeueer efmebOeer vemue Yeejle ceW Hetjer lejn mes uegHle nes ieF& nw. efmebOeer vemue keer ieee ueeue jbie keer nesleer nw. FmeefueS js[ efmebOeer kes veece mes Yeer peeveer peeleer nw. 19 osMeeW ceW Heueves Jeeueer meenerJeeue vemue Yeejle ceW uegHleHeee nw. ieerj Decesefjkee ceW yeeeCe vemue kes veece mes efJekeefmele keer ieF& nw. FpejeFue ceW ieerj vemue ves
Yeejleere ieesJebMe Kelejs ceW nw. Yeejleere ieesJebMe keer meJe&es
Yeejleere ieesJebMe Kelejs ceW
1992-93 ceW 120 efkeuees otOe Ske efove ceW oskej efJeMJe keerefle&ceeve mLeeefHele efkeee nw FmeefueS Fmekee veece efieveerpe yegke Dee@He Jeu[& efjkee[& ceW Yeer ope& efkeee ieee nw. ieerj yeepeerue ceW 40 efkeuees otOe Ske efove ceW yengle ner Deejece mes os jner nw. ieerj kee Yeejle ceW mener {bie mes jKe-jKeeJe veneR nesves kes keejCe Meg vemue Kelejs ceW nw. ee@me yeeref[bie veerefle kes keejCe Yeejleere ieesJebMe Kelejs ceW nw. Yeejle kees Jele&ceeve ceW 8 mes 10 kejes[ yewueeW keer DeeJeMekelee nw. veeieesj vemue kes yewue efJeMJe kes meyemes lespe eueves Jeeues megeefme yewue nQ. Iees[s kes mLeeve Hej jLe ceW veeieesj vemue kes yewue peesles peeles Les. 5229 Je<e& HetJe& eerke=<Ce keeue ceW egefOeefj kes Heeme Ssmes yewue ceewpeto Les efpemekee cet$e cee$e mebtIe uesves Hej yeebPe m$eer ieYe& OeejCe kej uesleer LeeR. egefOeefj kes mecee ceeveJe keer mebKee cee$e 16 kejes[ Leer leLee Yeejleere ieesJebMe keer mebKee 96 kejes[ Leer. Leej cemLeue ceW HeeF& peeves Jeeueer LeejHeejkej vemue Yeer
ieesmesJeke menosJe Yeeefee

ee@me yeeref[bie kes keejCe 80 eefleMele yeyee&o nes ieF& nw. yejiegj, ieebJeueeJe, meerjer, lebpeesj, ueesneveer, jeer, kebieeece, keebkejspe, [ebieer, efKeuueejer, Deeueceyeeoer, Debieesue, Yeievee[er, nebmeer, oppeue, yeeewj, yebieeueer, iebieeleerjer, jespeve, osJeveer, IeVeer, nuueerkej, kebOeejer, kesveJeeefjee, Kesjerie{ keesmeer, ke=<CeeJeuueer, ceeueJeer, cesJeeleer, efveceejer, HeesveJeej, meceeHle nesves kes keieej Hej nQ. Yeejleere ieesJebMe kees Hetjer lejn mes meceeHle kejves kes efueS Yeejle ceW YeQme kees ye{eJee efoee ieee nw. Jele&ceeve ceW Yeejle ceW YeQme keer mebKee 6 kejes[ 50 ueeKe nw. 9 epeeefleeeb YeQme keer Yeejle ceW ceewpeto nQ. Hetjs efJeMJe ceW YeQme Heeuevee leLee YeQme kee otOe Heervee keesF& Hemebo veneR kejlee nw. YeQme kes otOe ceW Jemee keer cee$ee 7 mes 13 eefleMele nw, FmeefueS YeQme Yeejle ceW lespeer mes efJekeefmele nes jner nw. Yeejle efJeMJe kee eLece otOe GlHeeoke yeve ieee nw, efpemeceW YeQme keer Yeeieeroejer 55 eefleMele nw. GuuesKeveere nw efke Yeejleere ieee ceelee kes otOe ceW 5300 jmeeeve ceewpeto nQ. Yeejleere ieesJebMe kees yeeeves kes efueS eMve en nw efke keewve yevesiee iees mesJeke? keewve yevesiee iees j#eke? efkemeer ve efkemeer kees lees MegDeele kejveer ner nesieer. jespe-jespe cejves mes Ske efove cejvee peeoe Dee nw.
CMYK
CMYK
Yeejle ceW ieesj#ee keer DeefveJeee&lee

ye ieesJebMe-HeefleyebOe keer ceebie keer peeleer nw, lees Gej efceuelee nw-GojHetefle& kewmes nesieer? Deewj efHej ye{leer ngF& ieewDeeW kee Heeueve kewmes nesiee? Fleeefo-Fleeefo. Fme Hekeej kes mewke[eW HeMveesb ceW GuePes mecemeeDeeW kee meceeOeeve nw. kegjeve ceW ieesJeOe kee DeeosMe veneR nw- nceejs kegjeve ceW kenerb Yeer ieesJeOe kee DeeosMe veneR nw. nceejer vemeeW ceW ieesceelee kes otOe mes efveefce&le jkele mebeeefjle nw. nce ieesJeOe kees menve kej ceelee kee otOe ve uepeeSbies Deewj Gmekeer j#ee kes efueS meefkee keoce GeSbies. keg ueesie kenWies efke otOe lees YeQme kee Yeer Heerles nQ, Gmes keeesb veneR yeeeSb? erke nw, eefo mebYeJe nes, lees Gmes Yeer yeeeFS, efkebleg HeLece ìeew' kees yeeekej, keeeWefke ieesceelee kee cenlJe nceejs ceb$e $eef<eeeW eje jefele Oece&iebLeeW ceW keefLele nQ, efpememes en meceepe DeHeveer efJeefMe< mebmke=eflemeefnle peerefJele nw. efkeble&JeefJecet{lee- meceepe kes efJeeejeLe& ìeew-j#ee' ceW yeeOeke cetueYetle leerve HeMveeW kes Gej es nes mekeles nQ. HeMve-1 iees-JeOe-efve<esOe Hej ece&Hetefle& kewmes nesieer? Gej- Dejs YeeF&! osneble nesves Hej ieew meMejerj keneR G[ Lees[s ner peeSieer? ce=leg Hej lees ece& efceuesiee ner. Dele peerles peer Gmes keeeW ceejles nes? eefo kenW efke cejves Hej ece[e keesj nes peelee nw lees
pe
Gej nw ce=le ece& kees jemeeeefveke efJeefOe mes Gece yeveeee pee mekelee nw. He M ve-2 iees J eOe ef v e<es O e Hej GojHetefle& kewmes nesieer? Gej- Yeejle keer Fme Meme Meeceuee Yetefce Hej Heue-Meekeeefo keer keceer veneR. Heefjece mes Fmemes meYeer keg efceuelee nw. iees-vemue megOeej mes DeefOeke ogiOe SJeb Heg< ye[s HeeHle nesles nQ, pees ke=ef<e kees GVele kejles nQ Deewj ceeveJe #egOeeiemle neskej veneR cejves HeeSb. iees Deewj osJeleeDeeW kes DeefYeMeeHe kes keejCe nw Deewj ceeveJe #egOeeiemle neskej veneR cejves HeeSb. iees Deewj osJeleeDeeW kes DeefYeMeeHe kes keejCe ner Deepe Yeejle ceW ceveg<e YetKeeW cej jne nw. iees-megj#ee keer efoMee ceW eefo DeeJeMeke eespevee keeee&ev f Jele nes lees keesF& keejCe veneR efke osJeieCe HemeVe neskej Yeejle-JemegbOeje ceW mece=ef keer Je<ee& ve kejW. je<êre mlej Hej ieesj#ee eespevee yeveekej osMe keer mece=ef kes efueS meneeW e%eeW kee Heue HeeHle kejW. HeMve-3 ieesJeOe efve<esOe Hej ye{leer ngF& ieewDeeW kee Heeueve kewmes nesiee? Gej- Fme HeMve kee efJemleej HetJe&ke efJeeej kejves kes efueS meMekele iees-megj#ee Deeeesie kee ieve efkeee peeS, pees efvecve Hekeej kes megPeeJeeW kes keeee&efvJele kejeves keer efoMee ceW keee& kejsb. 1. je<êre mlej Hej Fleveer ieesMeeueeSb Keesueer peeSb efke keesF& Yeer iees DeeJeeje ve efHejves HeeS. 2. osMeer iees-vemue megOeej kesbeW keer mecegefele JeJemLee keer peeS. 3. iees efJekeeme kes efJe<ee Hej DevegmebOeeve
[e@. cegncceo Keeb ogje&veer

keee& efkees peeSb. 4. iees kees je<êre Iejsuet HeMeg Ieesef<ele efkeS peeles leLee Gmekee JeOe efveef<e efkeee peeS. 5. je<êre mlej Hej ieesejYetec f e GHeueyOe kejeF& peeS. 6. ueesieeW kees ieescet$e-ieesyej keer yengDeeeeceer GHeeesefielee kees mecePeeee peeS. eefo osMe kes keCe&Oeej ieesj#ee-mebyebOeer GHeeg&kele Hekeej keer eespevee HeejbYe kejW lees keesF& keejCe veneR efke mecemle osMe ceW Ske KegMeer keer uenj ve oew[ peeS. Dele meYeer kees Ssmee Heelve kejvee eeefnS efke MeerIe ner ieesnlee yebo nes peeS Deewj ueesie iees mesJee kes ceneve keee& ceW peg peeSb.
CMYK
CMYK
meewpeve : DeesceekeeMe cemkeje, keesuekeelee

CMYK
CMYK
mebmke=le Yee<ee ceW iees Meyo kes keF& DeLe& nQ - Henuee DeLe& nw ieee, otmeje He=LJeer, leermeje ceelee Deewj ceele= Meyo kee DeLe& nw ceeb efHej ieee efHej He=LJeer. ceele= Meyo Deewj iees Meyo oesveeW ceelee kes efueS, ieee kes efueS Deewj He=LJeer kes efueS nw. en mebmke=le Yee<ee nw. Deepe Yeejle ceW ueeKeeW ieee-yewue keles nQ. Gvekee ceebme, ece[e Deeefo efJeosMeeW ceW Yespee pee jne nw Deewj DeeHekees [euej efceueles nQ. Yeejle ceW ieee Deewj yewueeW keer Deleble DeeJeMekelee nw. osMe kees pees Lees[e-yengle eeserve efceuelee nw, Jen ieee kes otOe mes ner efceuelee nw. Kesleer kes efueS yewue Deewj Gvekeer Keeo Yeejle kes efueS Dece=le-legue
ieesnlee yeboer : Yeejleere mebmke=efle kee DeeosMe nw. Jen Yeejleere mebefJeOeeve kee efveoxMe nw. Gmekes efueS Yeejle mejkeej Jeeveye nw. Deewj Yeejleere mebmeo kee mebkeuHe nw. FmeefueS meejs Yeejle ceW legjble ieesnlee yebo nesveer eeefnS. - jecenefj efJeveesyee keer MegYekeeceveeSb 16.8.81, yeeefJeee cebefoj, HeJeveej
ìeee nceejer ceelee nw - ieew nlee ceele= nlee nw' meble efJeveesyee kee Deeeve
nw. pees ^wkej Deeefo keer yeeleW kejles nQ, GmeceW nce meej veneR osKeles. Yeejle keer peceerve keer keeMle kes efueS w^kej veneRr eue mekelee. ^wkej Ieeme veneR Keelee Deewj ve ner Keeo oslee. yewue Ieeme Keeles nQ Deewj Keeo Yeer osles nQ. Yeejle kee ke=ef<e osJelee yewue nw. ke=ef<e eOeeve Yeejleere mebmke=efle eje npeejeW Je<eeX mes efkeS ieS eeesieesb kes HeefjCeecemJeHe Yeejle ves ieesJebMe kees DeHeves HeefjJeej ceW mLeeve efoee. HeMeg Deewj ceeveJe kes mebyebOeeW keer HeejmHeefjkelee keer en meJeexlke= efcemeeue nw. en Yeejle kee meceepeJeeo nw. Yeejle kes meceepeJeeo ceW en ceevee ieee nw efke ceeveJe JebMe kes Deboj ieesJebMe kee meceeJesMe kejW Deewj efpeme ieee kes otOe Hej nceejs yees Heueles nQ, Gmekeer ke=le%elee kes leewj Hej j#ee kejW. Gmekeer menpe ceewle Deeves oW. ieee efyevee efkemeer YesoYeeJe kes meejs ceeveJe meceepe keer mesJee kejleer nw. Dele: yeeyee Yeejle keer mecemle pevelee kees Deeeve efoee
iees nlee yebo nes en Yeejle keer pevelee kee cesve[s nw - en Ske iebYeerj efJe<ee nw : Yeejle kes efueS peerJeve-cejCe kee meJeeue nw. Yeejleere meYelee keer ceebie nw efke Yeejle ceW ieesj#ee nesveer eeefnS. Deiej Yeejle ceW nce ieesj#ee veneRr kej mekes, lees Deepeeoer kes keesF& ceeeves veneRr nesles. Deiej ieesj#ee veneR nesleer nw, lees nceves DeHeveer Deepeeoer KeesF& Deewj Gmekeer megiebOe iebJeeF&, Ssmee kenvee ieuele veneR nesiee.
CMYK
CMYK
ieee Meer<e&ke Deeeve kejvee eenlee nw efke je^ j#ee kes Fme ceneve keee& ceW efnbot, cegeqmuece, F&meeF& Deeefo meYeer Oece& Jeeues Deewj meYeer HebLe Deewj efHejkes Jeeues meye ekeej mes meneesie kejW. keg ueesieeW kee meJeeue nw efke cegmeueceeve Deewj F&meeF& Fmekee efJejesOe kejWies, meskeeguej ms ceW Ssmee yeesueves Jeeues Fmueece kee DeHeceeve kejles nQ. kegjeve ceW Yeer ieesnlee DeeJeMeke (ueepeceer) veneR ceeveer ieF&. F&meeF& Oece& meej kees efpeme yeeyee ves efvekeeuee nw, Gmeves Yeer en mHe< ken efoee ieee nw efke ``Deiej cesjs meeLeer kees cesjs ceebmeemeve mes yegje ueielee nesiee lees peye leke ogefveee nw leye leke ceQ ceebmeemeve veneR kebiee.'' meW Hee@ue kenles jns nQ- ieesnlee yeboer kes efueS Fve meyekeer menevegYetefle nw. efmeKeeW kes DeeefKejer iegj ieesefJeboefmebn Les. ieesefJebo veece jKee ieee lees ieee kes efueS efkelevee Deeoj Lee efmeKeebs ceW. DeeHekees pees
efveoxMe efoee ieee nw, Yeejleere mebefJeOeeve ves, Gmes meye cegmeueceeveeW ves meceLe&ve efoee Lee. Heejmeer iees-ceebme veneR Keeles. pewveeW ves ceebmeenej leeie keer yeele keer nw, en yengle ye[er yeele nw, Deeies ener kejvee ner nesiee. Yeejle kees kejvee nesiee, Hetjer ogefveee kees kejvee nesiee. ener ye[er osve nw pewve Oece& keer. en Deeies keer yeele ngF&. Deepe kece mes kece yeele kejveer nw lees ieee keer nlee veneRr kejveer eeefnS, FmeceW efkemeer kees Meke veneR nesvee eeefnS.'' ``ke=ef<e eOeeve Yeejle ceW efkemeer Yeer Gce kes ieee Deewj yewue kee kelue legjble yebo nesvee eeefnS. Fmekes efueS osJeveej (cebgyeF&) ceW meleeen kejes. Fmekee eejbYe Meebefle mesvee kejs.''
cesjer ceesj nw peeHeeveer cesjer Me& FbeqiueMleeveer cegbn ceW keeske nw Decesefjkeer, ceQ ntb kewmee efnbogmleeveer? - peieobyee emeeo oeref#ele peye leke YetKee Fbmeeve jnsiee Oejleer Hej letHeeve jnsiee efJeMJe yeQke kes ies Hej, Ke[e nw Ske Fbmeeve nceves Hete, keewve nes YeFee? yeesuee, efnbogmleeve! efieeW kees meeQHe oer nw, efeef[eeW keer jKeJeeueer cesceveeW Hej efvekeueer nw, MesjeW keer meJeejer Deepeeo Yeejle kees en keee nes ieee MeneroeW kee meHevee keneb Kees ieee? - megveerue DeeieerJeeue Yeejle ceW nce ieesj#ee ve kej mekeW, lees Deepeeoer kee keesF& DeLe& veneR jnsiee. ieesj#ee veneR keer lees nceves Deepeeoer iebJeeF&, Gmekee megiebOe iebJeeee, Ssmee kenvee He[siee. Yeejle kes efueS en peerJeve-cejCe kee meJeeue nw. nje veerce Deewj Heerueer nuoer, yeemeceleer Deewj neHegme Deece. yebo kejes Deye osMe yesevee, yengle yegje nesiee Debpeece.
- efJeveesyee
Hes[ efiejeves Jeeuees meesees Oejleer ceeb keer Keeue ve veesees Yeues kegune[s ecekeWies ueeer ieesueer KeeSbies DeHeves Hes[ yeeeSbies - efeHekees Deeboesueve
CMYK
CMYK
meewpeve : eebojleve oceeveer, cegjejerueeue DeeJeeue Deewj efce$e ceb[ue, keesuekeelee

CMYK
CMYK
ieew-nlee : Het [euees Deewj jepe kejes

- jepeerJe oeref#ele
kes meeue ceW DebespeeW keer Heeefue&eeceW neGme Dee@He keecebme ceW Ske yenme eueer, cege Lee `neG t efeeqmeeveeFp[ Fbef[ee' (Yeejle kees F&meeF& kewmes yeveeee peeS?). 24 petve 1813 kees en yenme Hetjer ngF&. Gme yenme kes omleeJespeeW kees osKeves mes en Helee euelee nw efke Debespe Deewj F&m Fbef[ee kebHeveer kesJeue JeeHeej kejves Deewj jepe kejves kes GsMe mes eneb veneR DeeS Les. Jes Yeejle kees F&meeF& yeveeves kee keece kejves kes efueS Yeer DeeS Les. Fmekes efueS GvneWves keg veerefleeeb yeveeF& LeeR. Jes en LeeR efke eefo Yeejle kees F&meeF& yeveevee nw, lees meyemes Henues Yeejle keer megKe-megefJeOeeDeeW kee veeMe kejvee nesiee. Yeejle ceW iejeryeer Deewj YegKecejer ueeveer nesieer, lees Fmekes efueS Yeejle keer DeLe&JeJemLee Deewj ke=ef<e kees Yeer
1813
kejJeevee Meg kej efoee Deewj ieee kee ceebme DebespeeW keer Heewpe kees efKeueeee peeves ueiee. keg efove yeeo GvnW Helee euee efke yegue (meeb[) kees ceejvee ieee mes Yeer peeoe pejer nw, keeeWefke eefo meeb[ veneR cejsiee, lees ieee Hewoe nesleer jnsieer. leye GvneWves keg Ssmes kelueKeeves Keesues, efpeveceW efmeHe& veboer (meeb[) kee ner kelue efkeee peelee Lee. 1850 kes DeemeHeeme ieee kes kelue kee eMve Yeejle kes meYeer cepenye kes Oece&-iegDeeW ves Gevee Meg efkeee. ef y e s v e keer cenejeveer efJekeesefjee ves 8 efomeyebj 1893 kees ieJeve&j ueQme [eGve kees Ske efeer efueKeer. Fmekeer Heeses keeHeer nceejs Heeme nw. efJekeesej f ee ves DeHeveer efeer ceW efueKee efke ieee kee kelue yebo veneR nesvee eeefnS. ieee kes kelue kes yeneves efnbot Deewj cegmeueceeveeW kes yeere ojej [eueveer eeefnS. DebespeeW keer ncesMee mes en veerefle jner nw efke Het [euees Deewj jepe kejes (ef[JeeF[ Sb[ ue). Deiej efnogDeesW kees en Helee euesiee efke cegmeueceeve ieee kee jns nQ, lees efnbot Deewj cegmeueceeveeW kes Peie[s Meg nes peeSbies. leye DebespeeW kees jepe kejves mes keesF& jeske veneR mekelee. peye jeveer keer efeer ueQme [eGve kees efceueer, lees Gmeves meYeer kelueKeeveeW ceW efmeHe& cegmeueceeveeW kees ner veewkejer Hej jKee Deewj en eeej kejvee Meg kej efoee efke ieee nce veneR kee jns nQ, ieee lees cegmeueceeve kee jns nQ. Fme veerefle ceW Debespe meHeue nes ieS. efnbot Deewj cegmeueceeveeW kes yeere Peie[s nesves Meg nes ieS.
yeyee&o kejvee nesiee. Fmekes efueS GvneWves DeHeves iegHleejeW mes meJex#eCe kejJeeee. Fmemes GvnW en Helee euee efke Yeejle keer DeLe&JeJemLee ke=ef<e Hej Deewj ke=ef<e cetue He mes ieee Hej efveYe&j nw. Deewj Yeejleere mebmke=efle kee Yeer cetue keW ieee nw. lees GvneWves ieee kee kelue
CMYK
CMYK
nQ Jen Skeoce Meg Ieer nw? osMeer Ieer efceuevee lees yengle otj Deye lees Demeueer JevemHeefle Ieer Yeer veneR efceueleer. Meg lesue Ske yeej DeeHekees GHeueyOe nes mekelee nw, efkebleg Ieer keoeefHe veneR. lees eMve en Glee nw efke Ieer ceW efkeme eerpe keer efceueeJe kejles neWies? Fmekee Gej nw HeMeg keer eyeea. yeepeej ceW efpeme ekeej ceebme, ece[s, ner Deewj meeRie kee JeeHeej neslee nw, Gmeer ekeej yengle ye[s Hewceeves Hej eyeea kee Yeer JeeHeej neslee nw. etjesHe Deewj Decesefjkee ceW lees cekeKeve Fleveer ye[er cee$ee ceW GHeueyOe nw efke Jeneb efceueeJe kee eMve ner veneR neslee, efkebleg SefMeee Deewj Deeerkee ceW otOe keer lebieer nw. FmeefueS Meg Ieer efceuevee Ske ye[er mecemee yeve kej GYej jner nw. eyeea oes ekeej keer nesleer nw-Heerueer Deewj meHeso. yewue keer eyeea
Fme yeele keer DeeHekes Heeme keee ieejber nw efke DeeHe pees Kee jns
Heerueer nesleer nw Deewj YeQme keer meHeso. FmeefueS Ieer keer efceueeJe ceW YeQme keer eyeea kee GHeeesie neslee nw. peye eyeea kee GHeeesie neslee nw. leye eyeea kees Heeveer ceW Ketye Oeesee peelee nw. leye GmeceW jJesoej keCe GYej Deeles nQ, pees Des Ieer ceW nesles nQ. efHej GmeceW Ieer pewmeer megiebOe Jeeuee Smesbme [eue efoee peelee nw. efpememes en efJeMJeeme nes peelee nw efke en Demeueer Ieer nw. meHeso eyeea kes YeeJe DeefOeke nesles nQ, Heerueer kes kece. Hejbleg Deye jmeeeve keer meneelee mes yewue keer eyeea kees meHeso yeveeves ceW keesF& keefveeF& veneR nesleer. Devegceeve nw efke Ske YeQme ceW mes Deewmeleve 25 efkeuees eyeea efvekeueleer nw, peyeefke yewue mes 16 efkeuees. megDej lees eyeea kee Iej ceevee peelee nw. Decesefjkee ceW Heesuemeve ueeyeer nw efpemekes yeueyetles Hej jerieve peerles nQ. Fve efoveeW Jeneb cekeKeve kee [j nw. mejkeejer keesu[ mesjspe ceW
keneR nce eyeae lees veneR Kee jns?

cegpeHeHej ngmewve
CMYK
CMYK
Fleveer peien veneR nw ef k e Deye Deew j DeefOeke cekeKeve pecee ef k eee pee mekes , Hejb l eg nceejs osMe ceW Ss m eer kees F & uee@yeer kece mes kece Deeves Jeeues 50 Je<eeX ceW lees veneR yeve mekeleer. eyeae kee Deeweesefieke GHeeesie cegoe& peeveJejeW mes eeHle eyeea kee DeefOekeebMe GHeeesie meeyegve yeveeves ceW neslee nw. cenbies Deewj cetueJeeve meeyegve veeefjeue kes lesue mes yeveles nQ, efkebleg keHe[s Oeesves kes meeyegve ceW peeveJejeW keer eyeea kee GHeeesie neslee nw. cegoe& peeveJejeW keer eyeea kee 60 eefleMele meeyegve kes keejKeeveeW ceW euee peelee nw. cejs ngS peeveJejeW keer eyeea keer ogieOe meceeHle kejves kes efueS ke[Jes lesue kee GHeeesie efkeee peelee nw. en keesF& mejmeeW kee ke[Jee lesue veneR, yeefuke ke[gS yeerpe kee lesue neslee nw. cegoe& peeveJej keer eyeea Deewmeleve 8 HeS efkeuees efceue peeleer nw. FmeceW yewue keer Heerueer eyeea Yeer efceue peeleer nw. efJeosMeer meeyegveeW ceW megDej keer eyeea DeefOeke keece ceW ueeF& peeleer nw. cegbyeF& ceW meeyegve Jeeues eefleefove Deewmeleve 800 efkeuees eyeea Kejeroles nQ. Deeweesefieke #es$e ceW eyeea kee meyemes ye[e GHeeesie keHe[e efceueesb ces neslee nw. wkemeeFue efceueW ogefveee keer mecemle eyeea kee 75 eefleMele Yeeie GHeeesie kejleer nQ. keHe[eW kees yueere kejves ceW cenlJeHetCe& Yetefcekee efveYeeleer nw. keeer eyeea kees Henues efjHeeFvejer ceW Yespe kej mebMeesefOele efkeee peelee nw. Fmekes HeMeeled GmeceW keg jmeeeve efceueeS peeles nQ. efHej ueke[er kes [^ceeW ceW Hewke kej efoee peelee nw. keg efoveeW kes HeMeeled [^ce Keesuekej eyeea efvekeeueer peeleer nw Deewj yueere kejves Jeeues efJeYeeie ceW yueerefebie kes efueS Yespe oer peeleer nw. eyeea kee GHeeesie nes[er kes Heox Hej Yeer efkeee peelee nw. veeJe ee nesef[eeb pees Heoe& yeebOekej meceg ceW eueeF& peeleer nQ, Gvekes HeWos ceW oes ee leerve Je<e& kes Deblej ceW eyeea ueieeves kee keece efkeee peelee nw. en eyeea veeJe keer ueke[er kees me[ves Deewj ieueves mes yeeeleer nw. uekeef[eeb pees[les mecee ojejW He[ peeleer nQ pees ueesns kes meceeve pece kej ke[er nes peeleer nw. eyeea keer Hejle kee Ske ueeYe en Yeer neslee nw efke veeJe Heeveer Hej lespe ieefle mes efHemeueleer nw, efpemekes keejCe HeleJeej eueeves Jeeues kees veeJe Kesves ceW DeefOeke keefveeF& veneR nesleer. ueesie ceesce kee GHeeesie Yeer kejles nQ - ceiej Jen eyeea keer DeHes#ee cenbiee He[lee nw. Decesefjkee ceW nj Iej ceW keej keer lejn veeJe jKeves kee efjJeepe nw, efHekeefveke kes mecee nj Decesefjkeer DeHeveer keej Hej veeJe ues peelee nw, veoer kee efkeveeje ee meceg kee esj efceueles ner Jen legjble veeJe Heeveer ceW
[eue osles nQ. Lees[s mecee kes Deblej mes Gmekee ceeefueke Gme veeJe Hej eyeea ueieevee veneR Yetuelee. Deye meeiej ceW eueves Jeeueer ueebe kes Heox Hej cegbyeF& mes kesjue leke kes leJeleea FueekeeW cesb eyeea ueieeves kee keece ye[s Hewceeves Hej neslee nw. eyeae kee mJeYeeJe veneR yeouelee ceneje^ kes peeves ceeves eyeea efJeMes<e%e vegerve jnceleguuee ejefveee ves DeHemeesme Jekele kejles ngS kene efke nceeje osMe HeMegDeeW kes ceeceues ceW meejer ogefveee ceW ceMentj jne nw. kevnwee kes Fme osMe ceW yeseejs HeMegDeeW kes Deenej Hej keesF& Oeeve veneR efoee peelee. FmeefueS Gvekes Mejerj ceW eyeea kee eceeCe efJeosMeer peeveJejeW keer leguevee ceW kesJeue 22 eefleMele ner neslee nw. eer ejefveee ves eyeea leweej kejves keer efJeefOe yeleueeles ngS kene efke Henues Fmes ye[er-ye[er ke[ener ceW Ske mes [s{ Iebs leke Ketye Hekeeee peelee nw. Heke peeves Hej eyeea lesue kes He ceW Dee peeleer nw efpemes ef[yyes ceW Yej efueee peelee nw. b[er nesles ner Jen Hegve: pece peeleer nw. eyeea kees efkemeer kes meeLe Yeer efceueeFS ee iece& keerefpeS, Jen b[er nesves Hej legjble HetJe& efmLeefle ceW Dee peeleer nw. eeveer Gmekes pece peeves kee mJeYeeJe Deue nw. keg ueesieeW kees en DeeMebkee nesleer nw efke yeepeej ceW efyekeves Jeeuee vecekeerve eyeea ceW leuee peelee nw, efkebleg en Yece yesyegefveeeo nw, Deepekeue efeJe[e, mesJe, oeue DeLeJee Deve vecekeerve efyemkegeW ceW Yeer eyeea kee efceueepeguee GHeeesie nes jne nw. nesueeW cebs efyekeves Jeeueer JemlegDeeW ceWs Yeer lesue kes mLeeve Hej eyeea kee GHeeesie neslee nw. ceebmeenejer nesueeW ceW lees keesF& Yeer Jemleg Hekeeves kes efueS eyeea kee GHeeesie neslee nw. ceebmeenejer nesueeW ceW keesF& Yeer Jemleg Hekeeves kes efueS eyeea DeeJeMeke Debie yeve ieF& nw. cegbyeF& efmLele veue yeepeej keer Deueer YeeF&, Gcej mêr cesb yeeueYeF& Deueer YeeF& veeceke Hece& eyeea kes OebOes ceW efHeues 70 Je<e& mes efJeMJemeveere Hece& ceeveer peeleer nw , efkebleg efjHeeFvejer kes #es$e ceW Deem^suees ^sef[bie kebHeveer HeKeele nw. Debiespeer ceW eyeea kees suees kene peelee nw Deewj Yeejle ceW Gmekee Deeeele Deem^sefueee mes neslee nw. DeleSJe Fve oesveeW kees efceueekej mebYeJele DeHeveer kebHeveer kee veece eyeea kee OebOee kejves Jeeues ceeefuekeeW ves `Deem^suees ^sef[bie' jKe efueee. 16 efkeuees kes eyeea Yejs ef[yyes ceW ueesns keer [ [eue kej Demeefueele kee Helee ueieeee peelee nw. meHeso eyeea kes veeres Heerueer eyeea Yejvee Deewj Jepeve ye{eves kes efueS HelLej mes ueieekej keg Yeer [eue osvee Ske Deleble meeOeejCe yeele nw. ueesns keer es Ske [ meejer Heesue Keesue osleer nw. eyeea kee lesue efvekeue peeves kes HeMeele pees Jemleg Mes<e jn peeleer nw Gmes egVeer kene peelee nw. Fme egVeer kees ueesie ieg[ kes meeLe ye[s cepes mes Keeles nQ. egVeer 12 HeS efkeuees ceW efyekeleer nw. peeveJej DeHeves Mejerj keer Ske-Ske Jemleg mes ceeveJe keer mesJee kejlee nw, efkebleg ceeveJe Gmekeer nlee kes Deefleefjkele keg veneR kejlee. ceeefmeke Heef$ekee ceW nj ceen leerve-eej HeoeLeeX kes yeejs ceW efJeMues<eCe efkeee peeSiee. leeefke DeeHe peevekeejer neefmeue kej mekeW, ceebmeenejer HeoeLeeX mes meleke& jn mekesb.
CMYK
CMYK
yeeoMene yeeyej
yeeneogj Mene ]peHej
F& cegeqmuece MeemekeeW ves efnbogDeeW kes YeeJeeW kee yejeyej Deeoj efkeee nw. Feflenemekeej ``nbj'' efueKeles nQ efke eejbYe ceW cegeqmuece MeemekeeW ves ieewJeOe eefleyebefOele ueiee jKee Lee. 1. ueesoer Meemevekeeue ceW ieewJeOe veneR neslee Lee. 2. ieeemegodoerve kes jepe cesb ieesJeOe Skeoce yebo kej efoee ieee Lee. 3. yeeyej ves DeHeves Heg$e ngceeebt kes veece Ske He$e cejles mecee efueKee Lee efpemeceW efueKee Lee efke ``Ss cesjs Heg$e! Yeejle Je<e& ceW efYeVe mebeoee kes ueesie nQ. Hejceelcee ves legcnejs neLe ceW ossMe kee Meemeve met$e meeQHee nw. legce meYeer Oece& kes meeLe efve<He#e veee kejvee. efJeMes<e kej ieesnlee mes Hejnspe kejvee, keeeWefke Ssmee kejves Hej ner legce YeejleJeeefmeeebs kes oe Hej jepe kej mekeesies.'' ngceeebt kes yeeo Gmekee Heg$e Dekeyej efouueer keer ieer Hej yewe. Jen ieew kee yengle Deeoj Deewj mecceeve kejlee Lee. Deyegue Hepeue pees Dekeyej kee efee Hee$e Lee. Gmeves Dekeyej kes ieesYekele kes yeejs ceW efJeeej efueKes Les. ``megboj JemegbOeje Yeejle ceW ieee ceebieefueke mecePeer peeleer nw. Gmekeer YeeqkeleYeeJe mes Hetpee nesleer Leer. Fme GHekeejer peerJe iees keer yeoewuele ner Yeejle kes efJeMeeue Yet-Yeeie Hej Kesleer nesleer nw. Fmekes GlHeVe DeVe, otOe, cekeKeve Deeefo mes ner YeejleJeeefmeeeW kee iegpeeje
ke
keF& cegeqmuece Meemeke Yeer ieewj#eke jns nQ

euelee nw. Fmemes yewueiee[er KeeReles, yeesPee {esles SJeb Heeveer efvekeeueles nQ. Dekeyej kes mecee ieesceebme Keevee efveef<e Lee Deewj Gmes tvee HeeHe mecePee peelee Lee. yewue yengle ner GHeeesieer mecePee peelee Lee. yewue 24 Iebs ceW 160 ceerue eueles Less.'' ``DeeFves Dekeyejer'' ceW Dekeyej kes mecee keer ieesHeeue JeJemLee kee JeCe&ve keg Fme lejn efceuelee nw - (Hegmleke DeeF&ves Dekeyejer Yeeie-1 He=, 112-114) Gme mecee ieee kees Flevee Dee eeje efceuelee Lee efke eleske
S[ jcesMeeb Mecee&
ieee kejerye-20 mesj otOe osleer Leer. Pegb[ keer Pegb[ ieee Skeef$ele kej ieesHeeuekeeW kees oer peeleer LeeR, leeefke Fme lejn Gvekeer j#ee nes. Fmekes efueS ieesMeeueeDeeW kee efvecee&Ce efkeee ieee. ieewMeeueeDeeW kes mebeeueve kes efueS keevetve Yeer Les. Dekeyej keer DeHeveer Ske Keeme ieesMeeuee Leer. yeeoMeen Yeespeve kes eejbYe ceW ieee kee Ieer Deewj Deble ceW oner uesles Les. yeeoMeen Dekeyej ves Meener Hejceeve peejer efkeee Lee efke `èfkemeer Yeer ieebJe Deewj Menj ceW ieesnlee kee veeceesefveMeeve Yeer yeekeer ve jns. eefo
CMYK
CMYK
keesF& Deeoceer Fme Dee%ee kee GuuebIeve kejlee nw Deewj Fme Jeefpe&&le keece kees veneR es[lee Jen jepeob[ kee Yeeieer nesiee. Gmekes neLe Deewj Hewj keer Debiegefueeeb keJee oer peeSbieer.'' Fme Hejceeve kes yeeo leceece osMe Yej ceW ieesnlee yebo nes ieF&. Dekeyej kes yeeo Gmekes Heg$e penebieerj ves Yeer ieesnlee yeboer kes keevetveeW kees Fmeer lejn meKle kej jKee Lee. Flevee ner veneR Gmeves Des ieesHeeuekeeW Deewj vemue megOeej kes efueS yengle keece efkeee. Jen ieesHeeueve kewmes Glke= efkeee peeS Fmekeer eoMe&veer ueieelee leLee ieesej Yetefce es[ves JeeueeW kees Fveece oslee Lee. penebieerj kes yeeo Gmekes Heg$e Meenpeneb ves Yeer ieesj#ee Deewj ieesHeeueve keer Fme HejcHeje kees Ssmes ner yeveeS jKee. Deewjbiepesye pewmes etj Meemeke ves Yeer ieesJeOe yeboer kes keevetve ueeiet kej jKes Les.
ceW eoe-keoe ieesnlee nesleer Leer. keF& cegeqmuece jepee lees ieew esceer jns nQ.
DebespeeW kee <e[deb$e
Demeue ceW ieew nleejs Debespe Les
efyeefMe Heeefue&eeceW
Debespe Yeejle ceW DeeS lees GvneWves kejerye 100 meeue leke peemetmeer keer. GvnW Helee euee efke Yeejle keer Fleveer mece=ef ieeeeW kes keejCe nw. ene DemebKe ieeeW nQ. Fme Jepen mes Yeejle ceW otOe, oner keer veefoeeb yenleer nQ. eneb cekeKeve Deewj Ieer keer Yejceej nw. Dele: ieewogiOe Heeve kes keejCe eneb kes ueesie ye[s yeueJeeve nQ, F&ceeveoej, OeveJeeve nQ, Deewj eneb kee Ske-Ske mewefveke, DebespeeW kes ome-ome efmeHeeefneeW Hej Yeejer He[les nQ. ieee kee Meg HeefJe$e ieesyej SJeb ieewcet$e ueesie KesleeW ceW [eueles nQ, efpememes eneb keer peceerve yengle GHepeeT nw efpememes eneb Ketye Deer HemeueW nesleer nQ, efpememes Des-Des nmleefMeuHe, keueekeej, Des cemeeues, Des pet Jeke&, Dee keHe[e Geesie nQ. peye leke Yeejle ceW DemebKe ieee, yewue nQ, leye leke Yeejle kees iejerye Deewj iegueece veneR yeveeee pee mekelee nw. Deiej eneb kes ueesieeW mes ieee kee otOe, cekeKeve, Ieer, g[e efoee peeS lees eneb kes ueesie yeerceej Deewj kecepeesj nes peeSbies. eneb jemeeeefveke KeeoeW SJeb keerveeMeke kee eYeeJe ye{e obs lees ieesyej Deewj ieewcet$e kee cenlJe Kelce nes peeSiee. KesleeW ceW ^wkej kee eeej kej oW, lees yewue DevegHeeesieer nes peeSiee. Fmekes efueS DebespeeW ves kelueKeeves Keesues. Gve kelueKeeveeW ceW cegeqmueceeW kees veewkeefjeeb oer ieF Deewj cegmeueceeveeW Hej ieewnlee kee oes<e ce{ efoee ieee. Debespeer HeewpeeW kees ieee kee ceebme efKeueeee peelee.
en yeele mener nw efke Yeejle ceW ieesJeOe keer keesF& keuHevee Yeer veneR kej mekelee Lee. Yeejleere mebmke=efle Deewj efnbot jepeeDeeW kee jepe peye leke Yeejle ceW Lee, leye leke ieesJeOe nesvee Ske DemebYeJe meer yeele Leer. keeeWefke Yeejleere efnbot jepee lees ieew keer j#ee kes efueS DeHeveer peeve leke kegyee&ve kej osles Les. Yeejle ceW ieew nlee cegeqmuece DeeeceCekeeefjeeW kes Yeejle ceW Deeves kes yeeo Meg ngF&, uesefkeve efHej Yeer cegeqmuece jepeeDeeW kes Meemevekeeue
yeses ee, Deee-vetve meyemes memlee nes ieee Ketve ieee yewue ve Kesleer-yee[er ieejeW kes Iej ceW iee[er - jepe megceve
CMYK
CMYK
keee Fme Deeoceer kees DeeHe peeveles nQ?

efpemeves nceejs Heejs osMe kes gke[s kejves ceW Dence Yetefcekee efveYeeF& nw. Fme eeCeer kees Heeefkemleeve kes veemecePe DeHevee keeeo-S-Deepeced ceeveles nQ. en mJeeb veemecePe Lee. Fmekes Denbkeej ves ueeKeeW yeskemetj ceveg<eeW keer yeefue ueer. npeejeW kes Iej Gpee[s, meye mes ye[er ogKe keer yeele lees en nw efke Fmeves Oece& kes veece Hej DeceeveJeere keee& efkeee. Deepe Fmeer Deeoceer kes keejCe esce keer peien veHejle HeveHe jner nw. ceveg<e Ketve kee Heemee nes jne nw. ceQ osMe kes cegeqmuece YeeFeeW kees keg cenlJeHetCe& peevekeejer osvee eenlee ntb, leeefke GvnW Yeer Helee eues efke en eeCeer DeeefKej keewve Lee? en Jener MeKme nw efpemeves nceejs osMe kees Ieeeue efkeee, Gmekes gke[s efkeS, efpemekes keejCe ueeKeeW ueesie ceejs ieS. Fmeer eeCeer kee veece Lee ceesncceo Deueer efpeVee. en cegmeueceeve veneR Lee. Fmekee keesF& keee& cegmeueceeveeW pewmee veneR Lee. kesJeue veece cegmeueceeveeW pewmee Lee. en keYeer veceepe veneR He{lee Lee. Fmeves DeHeves peerJeve ceW efvekeen veneR efkeee, Ske ceefnuee kes meeLe Gmekes Helveer pewmes mebyebOe Les. Fmueece kes Devegmeej en `peeveer' Lee. Gmekeer Ske yeser nw, efpemekee efvekeen veneR ngDee nw. Jen Ske iewj
DeeHe Fme veece mes Deer lejn Heefjefele nQ. en Jener Deeoceer nw
cegmeueceeve kes meeLe DeHevee Decesefjkee ceW peerJeve efyelee jner nw. efpevvee Mejeye yengle Heerlee Lee. Gmes megDej kee ceebme Keeves kee Meewke Lee. Ske Ssmee eeCeer pees megDej Keelee nes, Mejeye Heerlee nes, èfpevee' kejlee nes, veceepe veneR He{lee nes, Ssmes Deeoceer kees Fmueece mes keee uesvee-osvee? Jen iegpejeleer `Keespee' efyejeojer kee Lee. nce Yeejleere cegmeueceeveeW kees en peevekeejer veneR nw. nceW Heeefkemleeve mes meleke& jnvee eeefnS, Gvekes yenkeeJes ceW veneR Deevee eeefnS. Gvekes yenkeeJes ceW Deekej efkemeer Yeer yeskemetj Fbmeeve kees ceejves kee HeeHe veneR kejvee eeefnS. Fmueece kes Devegmeej èfkemeer Yeer ceemetce kees ceejves kee HeeHe meejer ceeveJelee kees ceejves efpelevee nw. 1947 kes Deeme-Heeme pees Yeejleere cegmeueceeve efpevvee kes yenkeeJes ceW DeeS. Gvekee Deepe Heeefkemleeve ceW keee neue nes jne nw, Jen Iej kes jns ve Iee kes. GvnW Deepe Yeer MejCeeLeea (cegneef]pej) ceevee peelee nw. Gvekes meeLe Dee yelee&Je veneR efkeee peelee. Deepe Heeefkemleeveer SpeWefmeeeW kes yenkeeJes ceW Deekej nceejs veemecePe ue[kes pees keg kej jns nQ, Jen jeêsn nQ. ke=Heee en pej mecePe ueW. Fmemes yees Deewj DeHevee peerJeve osMe kes efueS meceefHe&le kejs.
CMYK
CMYK
ieesj#ee Deewj ueeosve

keee mebyebOe nes mekelee nw. cesjs efJeeej ceW ueeosve Ske Heeeesefieke Deewj meceefHe&le JeeqkelelJe kes Oeveer Jeefkele kee veece nw. ueeosve nceejs osMe kes ye[s-ye[s GeessieHeefleeeW mes peeoe Hewmes Jeeuee nw. Deiej Jen efyeie[e neslee lees Gmekes Heeme Yeer meskesefjeeW keer Heewpe nesleer. efkemeer Heebe efmeleeje nesue ceW ne@ueerJeg[ efmeleejs keer lejn efpeboieer iegpeej jne neslee. efkemeer meceg le Hej veive uese neslee. Forbes keer Hewmes Jeeueesb keer meteer ceW Deefiece Hebefkele ceW veece neslee. meueceeve jMoer keer lejn yeerefJeeeb yeouelee vepej Deelee. eevme kes je^Heefle pewmes DeHeveer cenyetyee kes meeLe Ietcelee vepej Deelee. efkemeer ceb$eer keer lejn Gmekeer Yeer DeMueerue efHeuceW efkemeer nesue ceW yeveeF& peeleer. efmJepejueQ[ ceW Gmekes Yeer yeQke Keeles nesles. nceejs GeesieHeefleeeW eje eueeF& pee jner ceebme kes keejKeeveeW kee ceeefueke neslee. jesce kes yeeoMeen veer keer lejn Jen Yeer DeHeves cenue keer meeref{eeb e{ves ceW veive Ketyemetjle efeeesb keer ceoo ueslee. Hejbleg YetKee Heemee, yeerceej DejyeHeefle ueeosve Fme Hene[er mes Gme Hene[er, oj-oj keer eskejbs Keelee efHej jne nw, DeHeves efceMeve kes efueS. jnjs Mejerj Hej Yeejer ceMeerve-ieve efuees Gmemes ue[ jne nw efpememes ue[ves kes efueS efJeMJe keer efkemeer Yeer Meefkele ceW meenme veneR nw. eefueS DeeHekees ueeosve kes efceMeve mes efJejesOe nes mekelee nw. nceW Yeer Gmekes efceMeve mes menceefle veneR nw, efkebleg DeeHe Deewj ceQ Gmekes meceHe&Ce
DeeHe meese ceW He[ ieS neWies efke ieessj#ee Deewj ueeosve kes yeere
kee efJejesOe kej mekeles nQ? ieee keer j#ee kes efueS nceeje Yeer erke ueeosve pewmee meceHe&Ce jns lees Ske Je<e& ceW osMe mes ieesnlee kee keuebke meceeHle nes peeSiee. Decesefjkee DeHeveer meejer Meeqkele ueeosve kees ceejves ceW ueiee jne nw. Ske mecee lees ``leesje yeesje'' keer Heneef[eeW Hej Fleves yece yejmeeS ieS efke Jeneb keer Heneef[eeb efieer ceW yeoue ieF, Hejbleg Decesefjkee ueeosve kee keg veneR efyeiee[ mekee. keejCe ueeosve Jeneb Lee ner veneR. yece Gmekee keee kej ueslee. erke Fmeer lejn ieesj#ekeesb kes nj efove osMe ceW nes jns meccesueve Gmeer yece keer lejn yeskeej nQ, pees ueeosve kees ceej veneR mekes. ueeosve keer ceewle kes efueS Ske ieesueer ner keeHeer nw. Ssmee cenmetme neslee nw efke Decesefjkee ueeosve kees ceejvee veneR eenlee kesJeue Gmekes veece kee GHeeesie kej efJeMJe Hej DeHeveer eespeveeSb ueeovee eenlee nw. erke Fmeer lejn Fme osMe kee ieesYekele ieee kees yeeevee veneR eenlee, Jen kesJeue ieesnlee kee ef{b{esje Heerkej osMe kee ceenewue Kejeye kejvee eenlee nw. Deiej DeeHe cesjs efJeeej mes mencele nQ lees cesje meeLe pej oW. ceQ ieesj#ee kejves efvekeuee ntb. ke=<Ce cesjs meHeveeW ceW Deeles nQ efke legce ner ieesj#ee kej mekeles nes Deewj ceQ FmeceW DeHeves DeeHekees me#ece mecePelee ntb. ceQ F&MJej Heeuevenej mes eeLe&vee kejlee ntb efke ueeosve pewmes F&ceeveoej meceefHe&le JeeqkelelJe ieesj#ee kes efueS Hewoe kejW ee ueeosve kee ner ieesj#ee kes efueS ceve Heue oW.
CMYK
CMYK
Yeeeej - osMe kee keQmej
eneb cegmeeefHej mJeeb efefke uesvee veneR eenlee ee efefke eskej kees DeeOes Hewmes oskej Hetje meHej kejvee eenlee nw. eneb pevelee kes efueS mejkeej eespeveeSb yeveeleer nQ, Gmekeer peevekeejer ueesieeW kees veneR oeR peeleer. jepekeere Heeef&eeW kes oueeue ee DeefOekeejer Fmes jemles ceW ner n[He uesles nQ.
eJekelee - De.Yee. Yeeeej efvece&tueve meefceefle
S[. cees. meF&o Denceo
kes Meemeve kee iegueece Lee, uesefkeve kepe& cegkele Lee. Deepe kenves kees Deepeeoer nw Hej kepe& kes keejCe osMe DeeefLe&ke iegueece nes egkee nw. osMe kee nj veeieefjke kepe& kes yeesPe leues oye jne nw. osMe keer meejer Deee kee 50 HeefleMele mes peeoe kepe& kes yeepe ceW euee peelee nw. en meye nceejs ogMceve osMeeW keer meeseer-mecePeer meeefpeMe Deewj veerefle kes keejCe nes jne nw. osMe kes ueeKeeW mejkeejer kece&eeefjeeW kees Ye<eeej keer Deeole meer He[ ieF& nw. en DeHeves ner osMeJeeefmeeeW kes DeefOekeejeW kes efueS Ietme uesles nQ, peyeefke mejkeej GvnW ye[er-ye[er Heieej os jner nw. Deece veeieefjkeeW kees yengle meleeee pee jne nw. keeee&ueeeW ceW keece kes mecee DeefOekeejer Deewj kece&eejer FOej-GOej Ietceles jnles nQ. Hetves Hej ncesMee peJeeye efceuelee nw meenye ceerefbie ceW nQ. meyemes Henues FvnW Yeer meyeke efmeKeeves keer DeeJeMekelee nw. etjesHe, Decesefjkee Je Deve efJekeefmele osMeeW ceW Yeeeej kee veece veneR nw. eneb êce, yemeeW ceW keesF& keb[wkej veneR neslee, Jeneb kes ueesie DeHevee kele&Je mecePekej efefke uesles nQ. Jen efyevee efefke ee$ee kejvee ve kesJeue HeeHe mecePeles nQ, yeefuke osMe esn mecePeles nQ. nceejs
Yeejle kees mJeleb$e ngS kesJeue 61 Je<e& nes jns nQ. osMe DebespeeW
jepekeere Heeef&eeb Yeer osMe mesJee kes efueS veneR meee kee GHeYeesie kejves kes efueS keece kejles nQ. efpemekee JeCe&ve nceW efmej Pegkeeves kes efueS keeHeer nw. eece Hebeeele mes ueeskemeYee, jepemeYee meYeer Deesj Yeeeej kee yeesueyeeuee nw. nce osMe kees megOeejves kes efueS DeHevee eesieoeve kejW. efJekeefmele osMe etb ner efJekeefmele veneR nes ieS. nceeje osMe efyevee keejCe efHe[e veneR nw. nceejs eneb eke=efle kes meejs meeOeve nQ. Hene[ nQ, peiebue nQ, veefoeeb nQ, meceg nQ. nj ekeej kes Keefvepe Heegj cee$ee ceW nQ. keee veneR nw? yegefpeerJeer nQ, Kesle nQ, Fve meye mes ye{kej ieee nw. Jew%eeefveke nQ, efMe#eCe kes efueS npeejeW-ueeKeeW mebmLeeSb nQ, keejKeevebs nQ, Ssefceke efJe%eeve nw. meye nw. efHej Yeer nce ueeeej Deewj DeeefLe&ke iegueece keeeW nQ? keejCe Ske ner nw efke nce Yeeeejer nes ieS. nj ceveg<e DeHeves DeeHe kees elegj mecePe kej ieboieer Kee jne nw. osMe kee veeMe kej DeHevee Iej Yejves ceW leguee ngDee nw. ieesnlee kee Ske cegKe keejCe Yeeeej ner nw. DeeF&S nce veS Yeejle kee efvecee&Ce kejW. pees efJekeefmele nes, pees efJeMJe kes peieodieg keer Yetefcekee efveYeeves ceW me#ece nesiee. Fme Deeboesueve kes efueS DeHevee eesieoeve oerefpeS.
CMYK
CMYK
meewpeve : eerceleer ke=<CeeyeeF& keemejeueerkej, veebos[ eerceleer Fbogceleer peJeueskej, veebos[ eer iebieeOej veeieveeLe eeefuekeJeej, veebos[ eerceleer MeesYee njkeebo kees[, Deewjbieeyeeo eerceleer efJeceuee efJejerJeeuee, Deewjbieeyeeo eer leguemeer Yepeveer ceb[ue, meebieueer eerceleer JemebgOeje efJepee keguekeCeea, meebieueer eer Deveble Deeies, eerefveJeeme Heeeveebme, veebos[ meew. MeesYee yeeueeemeeo ueeskeceveJeej
en lemJeerj nw 2027 kes meeue ceW DeeHekes Heesles keer Yeer nes mekeleer nw~
CMYK
CMYK
efJeMJe kee meyemes ye[e Ieeseuee

nw, euelee nw' kenkes nce DeHeveer DeebKeW cetbo uesles nQ DeLeJee Gme jemles Hej peeles ner veneR. neb [eFefvebie syeue Hej ye[er Meeve mes veeveJespe kes veece mes ueeMeeW kes gke[s DeHeves Oeebmet Hes ceW tbme uesles nQ. Deepe nce efpeme Ieeseues keer yeele kejves pee jns nQ, Jen nceejer ogefveeeb kee meyemes ye[e Ieeseuee nw. FmeceW Deveble Oeve jeefMe kee DeJewOeeefveke uesve-osve nes jne nw, Deveble peerJeeW keer nlee nes jner nw Deewj Ieeseuesyeepe ye[er Meeve mes cetbeW Hej leeJe oskej meejs veeecetefle&eeW, Hegefuemekeefce&eeW Deewj eyeg veeieefjkeeW kees cetKe& yevee kej cemleer mes nJeeF& penepeeW Deewj Sejkeb[erMeve ieeef[eesb ceW Ietce jns nQ. DeeHe Fme ceneIeeseues keer leguevee efkemeer essceess Ieeseues mes kejkes, Fmekeer ieefjcee kees ve cele keerefpeS. Fme Ieeseues ceW kemeeF&, peerJe-nleejs, ceebme-efJeeslee, HeMeg-efJeeslee Deewj ogefveeeb keer meYeer mejkeejW efueHle nQ. cegmeeryele en nw efke nce meye Yeer Fme ceneIeeseues ceW Meeefceue nQ. Ieeseues keer keceeF& nce meye ueesie Kee jns nQ. DeefOekelej ueesie Fme ceneIeeseues kees ceneIeeseuee ceeveves mes Fbkeej kej jns nQ. Kewj en DeeHekeer mecePe nw. Mesj kees DeeHe Mesj
en Jen Ieeseuee nw, efpemekeer keYeer peebe veneR keer ieF&. èuelee
kenW ee ve kenW, keesF& Keeme Heke& veneR He[lee. Jen lees ceewkee He[les ner eeefCeeeW kees Hee[ kej jKe oslee nw. Fmeer ekeej en cene Ieeseuee nceejer ogefveeeb kees leyeen kej jne nw. DeeHe Fme leyeener kees efpeleveer peuoer mecePeW Glevee Dee nesiee. nce Fme Ieeseues ceW Mejerke ve nesSsmeer eeLe&vee eYeg mes kejles jnles nQ. nce eenles nQ efke Fme ceneIeeseues kes ecegKe met$eOeejeW kees keesjlece mepee oer peeS Deewj efJeMJe keer meYeer veeecetefle&eeb meYeer peerJeeW kees peerves kee DeefOekeej eoeve kejW. ceneIeeseues keer MegDeele MeleeeqyoeeW HetJe& ngF& Leer. cenelcee yeg,
ees. ceove ceesnve yepeepe SJeb [e@. efJepee jepe efmebn

FvjvesMeveue meebF&efefHeke efjmee& Sb[ JesueHesej DeejiesveeF&pesMeve
YeieJeeve ceneJeerj, efJeveesyee YeeJes, cenelcee ieebOeer, cenef<e& oeevebo, cenef<e& vesceerebo pewve, JOHN ROBINS MICHAEL CLAPPER,
MAXWELL LEE, TINA FOX SEGRID DE LEO, RYN BERRY, JEREMY RIFKIN
JeeHeej, ece[e, ceebme, Deew<eefOe, MeesOe keer Dee[ ceW peIeve nleeSB
Deeefo ceneve Heg<eeW-ceefnueeDeeW ves Fme cene Ieeseues mes yeeves keer meueen oer Deewj Fbmeeve keer yebo DeebKeeW kees Keesuee. cene Ieeseuee nw keee? Deepe Dekesues Yeejle ceW 2 ueeKe 5 npeej kelueKeeves yeve egkes nQ. ceefueeeb Heke[vee, ceejvee, Keevee, yesevee nceejs peerJeve kee meceepe-mJeerke=le keee& yeve egkee nw. efekeve kees ceejvee, megDejeW keer nlee kejvee, ieT-YeQmeeW kes eeCe uesvee, Jeve peerJeeW kee efMekeej kejvee, MeesOe Deewj Deew<eefOeeeW kes veece Hej ueieYeie meYeer peerJeeW kees le[Hee-le[Hee kej ceejvee-es nceejs peerJeve kes Debie yeve ieS nQ. efouueer ceW meoj Leeves kes efyeukegue meeceves, kemeeyeHegje #es$e ceW pees keg nes jne nw-Gmes osKe kej efvegj mes efvegj Jeeqkele keer DeebKeeW mes Yeer iebiee yen Gleer nw. ceeser-ceeser YeQmeeW kees keeves peeles nceveW mJeeb osKee nw. DeeHe Fme ceneIeeseues kees DeJeMe osKesb, meeseW Deewj ienjeF& mes meeseW efke keee en meye nceejs meceepe kees KeesKeuee veneR kej jne nw? eewve efJeke=efleeeW, nleeDeeW, yeueelkeejeW Deewj jespe keer uet-ceej kes Heers Fmeer ceneIeeseues kee neLe nw. YetkebHeeW, megveeceer, yee{ Deewj metKes kes Heers Fme ceneIeeseues kee eesieoeve Jew%eeefveke efme kejles jns nQ. DeeF&S nce meye Fme ceneIeeseues kees yebo kejves ceW eesieoeve oW.
CMYK
CMYK
CMYK
CMYK
ceeefmeke
pevelee ojyeej DeeHekeer Deoeuele

Heefle ceen efkemeer Ske efJe<ee Hej DeeHe keer jee (peeoe mes peeoe 200 MeyoeW ceW) DeeHekes Heeses kes meeLe HekeeefMele keer peeSieer. Deeieeceer Debke kes efueS ìeesj#ee ceW keefveeFeeb Deewj Gvekes GHeee' eFHe efkeee ngDee DeHevee veJeervelece Heeses kes meeLe YespeW. Hegjmkeej keer jeefMe
(1) HeLece 3000/- . + HeceeCe He$e (2) efleere 2000/- . + HeceeCe He$e (3) Heeslmeenve Hegjmkeej 1000/- . + HeceeCe He$e
He$e JeJenej Helee mebHeeoke, lespemJeer ieesceelee DeespemJeer Yeejleceelee, 244/31 uesyej kee@ueesveer veebos[- 431602
E-mail Adress : tejaswigomata@yahoo.com younusfarooqui@yahoo.com
CMYK
CMYK
vewmeefie&ke meeOeveeW leLee ieee kee Deveeoj keneR Yeejleceelee keer Yeer en oMee ve kej os~
kesJeerve kee&j kes Fme Heeses kees 1994 kee meJe&es Heeses kee Debleje&êre mecceeve eeHle ngDee nw. Ske efie YetKes yees keer ceewle kee Fblepeej kej jne nw. Fme Me kees efeef$ele kejves kes HeMeele kesJeerve efvejeMee kes ienjs DebOesjs ceW Kees ieS Deewj leerve ceen kes yeeo GvneWves Deelcenlee kej ueer.
uee@evesme efJeceueejeveer yeeHevee DeOe#e
uee@evesme mejuee S. cegveesle meome

323-H2
leLee mecemle uee@evesme HeefjJeej Deewjbieeyeeo - efekeueLeevee
Deewjbieeyeeo-efekeueLeevee
uee@evesme keueye
CMYK
CMYK
ceeefmeke
ceeie&oMe&ke meefceefle
mJeeceer kewueeMeevebo mejmJeleer Jewefoke efjmee& meWj, keeceeb[t vesHeeue
meble yeeyee yeueefJeboj efmebn ecegKe uebiej iegeje meenye mees ceeveJelee kes Hegpeejer
leeiecetefle& eer mJeeceer peveeo&ve osJe mebmLeeHeke SJeb jeêre DeOe#e jeêre ieesj#ee mebIe
meeqeoevebo peer Meem$eer cenble mebmLeeve eer peerej mJeeceer ce yeeueepeer cebbefoj, veebos[
[e@. yeer.Sve. Heeb[se ceneve mJeeOeervelee mesveeveer meefeJe:DevegJele& meefceefle, efouueer meefeJe:De.Yee. mJeleb$elee mesveeveer mebIe
iebieeemeeo DeeJeeue, yemecele ce.ieebOeerpeer, Dee. efJeveesyee YeeJes, ueeskeveeeke peeekeeMe kes meeLeeroej
De#ee pewve, cegbyeF& uesKeke, mebHeeoke, ieerlekeej leLee veslee mJeosMeer Deeboesueve
Heoceeer cegpeHeHej ngmewve, cegbyeF& eefme uesKeke, He$ekeej, meceepemegOeejke
Heg<eeseceueeue lees<CeerJeeue ceneceb$eer, keeveHegj ieesMeeuee meesmeeFer, keeveHegj
Deej.meer. yeeHevee, peueieebJe mebeeueke, Deefnbmee leerLe& leLee ieesmesJee DevegmebOeeve keW, peueieebJe
eew. cenWefmebn eskeme, efouueer eew. osMejece cesceesefjeue ieT mesJee ^m, veF& efouueer
Jeerj [er.meer. ieuee[e, nwojeyeeo GHeeOe#e, ceneJeerj FbvesMeveue (De@Heskeme), Sce.[er. ieuee[e HeeJej Sb[ sueerkecetefvekesMeve
DeesceekeeMe cemekeje, keesuekeelee uesKeke, eesie, Deenej, Jeso Deewj DeeegJexefoke eeejke
meer.S. pemejepe eer eerceue Deuekeyeerj efJejesOeer Deeboesueve kes HeeGb[j mebeespeke
pewve jleve megjsb uegefveee ue@v[uee@[&, efyeu[me& Sb[ [sJnueHeme&, nwojeyeeo
uee@. efJeceuee jeCeer yeeHevee DeOe#ee, uee@evesme keueye Deewjbieeyeeo, efeKeueeCee
CMYK
CMYK
ceeefmeke
kesmejer ebocesnlee, ceeuesieebJe jeêre DeOe#e DeefKeue Yeejleere ke=ef<e iees mesJee mebIe
jepeerJe oeref#ele, JeOee& jeêre eJekelee mJeosMeer Deeboesueve
DeCCeemeenye peeOeJe, meeleeje ce. ieebOeer, Dee. efJeveesyee YeeJes kes meeLeeroej, meejs osMe ceW ieesj#ee meleeen Deeeespeke
yenve ceOeg peesMeer, cegbyeF& meceefHe&le peerJeve ieew mesefJekee osJeveej kelueKeevee yebo kejves meleeen mebeespeke
Deyejej kegjwMeer, cegbyeF& esejcewve, HeerHeue nt kesej Hee@j Sveerceue, Sveerceue JesuHesej Dee@efHemej
peervele kegjwMeer, cegbyeF& meefeJe, Sveerceue eesskeMeve Heesme&
megoMe&ve {b{eefjee, keesuekeelee DeOe#e, meJeexoe efJeeej Heefj<eo, keesuekeelee
peejece YeeF& cesIepeerYeeF& Yeespeeveer, metjle nerje JeeHeejer, iees j#ee kes efueS peerJeve meceefHe&le,
mebpee yeesnje, ogie& (eermeie{) keee&ece mebeespeke, eer ke=<Cee iees Meeuee peerJej#ee keW
[e@. ceove ceesnve yepeepe (Jew%eeefveke) kegueeefOeHeefle, keeceOesveg efJeMJeefJeeeHeer, efouueer
[e@. meweo neceso neMceer eeeee&, kee@uespe Dee@He Heg[ skevee@uee@peer Sb[ efjmee& Hee@Gb[sMeve, Deewjbieeyeeo
ees. Deyogue nF& Het[ skevee@uee@efpem, [eFjskej, cene efjmee& uewyee@jsef^pe, cegbyeF&
veJeerveYeeF& kekej DeOe#e, efJeMJe efnbot Heefj<eo, veebos[
[e@. megYee<e efJeMJeveeLejeJe ngjCes Deuekeyeerj kelueKeevee neDees Deeboesueve veslee, veebos[
meer.S.Deevebo Meeceueeue keeyeje meefeJe ee&[& DekeeGbW SmeesefmeSMeve,veebos[
efoueerHe ceesoer mebmLeeHeke eer ke=<Cecebefoj, veebos[ meeceeefpeke, Oeeefce&ke keee&kelee&
CMYK
CMYK
ceeefmeke
S[ cees. meF&o Densceo jeêre eJekelee DeefKeue Yeejleere Yeeeej efvecet&ueve meefceefle,Leevee.
ejCeefmebn %eeveer vesMeveue Dee@ypeJe&j DeefKeue Yeejleere Yeeeej efvece&tueve meefceefle, Leevee.
eerel f e Heew[Jeeue, YeesHeeue jeêre eJekelee mJeosMeer SJeb mJejepe Deeboesueve
[e@.efJepee jepe efmebn, efouueer Jew%eeefveke, ieesj#eke leLee DeefnbmeeJeeoer
ee. jeOesMeece veLeceuepeer cegbo[e efMe#ekejlve, efMe#eejlve, mebmLeeHeke meome, MeebefleOeece mesJee eefleeve, veebos[
[e@.yeer.meer.meepeCes veebos[ Yet<eCe, meceefHe&le DeefnbmeeJeeoer peerJej#eke ceeveJelee kes mees Hegpeejer
peeYeieJeeve ieeseue mebmLeeHeke je^Jeeoer efMeJemesvee efouueer
ceOegkeeblee oesMeer (Sce.S.yeer.S[) peerJeveYej DeefJeJeeefnle DeefnbmeeJeeoer peerJej#eke
efoueerHeefmebn npeejer veebos[ DeOe#e : ceneje^ jepeHetle cenemebIe
DeesceekeeMe HeeskeCee& HetJe& ceneHeewj, veebos[ Jeefj keeBesme veslee
Pegbcejueeue eJejer, efYeueeF& ieesj#ee kes efueS 43yeej pesue ieS, 130 Deeboesueve kee vesle=lJe efkeee keF& ieesMeeueeDeeW kes mebmLeeHeke
Fpeer. DeefJeveeMe veejeeCe Heeb{jerHeeb[s vew[He efJeefOe efJeMes<e%e, vew[He HeefjJeej ieesyejOeve mesJee, Hegmeo
Fbpeer. menosJe Yeeefee, jeeHegj ieesj#ee kes efueS peerJeve meceefHe&le Iej, JeJemeee meye leeiee
meer.S.n<e&o ue#ceerebo Mene cesbyej efpeuee Meebefle keceser efJeefJeOe mecceeve eeHle
keg. kegmegce Heejsue (cegbyeF&) Sveerceue JesuHesej SkeerefJem cesbyej cesvekee ieebOeer ^m
jepesb Mecee& mebHeeoke, veebos[ HeesueKeesue DeOe#e, yengYeeef<eke He$ekeej mebIe, veebos[
CMYK
CMYK
ceeefmeke
meueenkeej meefceefle
efJepeeeue#ceer keeyeje Skeme keeHeexjsj, nwojeyeeo GHeeOe#e: keCee FbjvesMeveue
Jeerje megjsKee ekeeMeeb HeeCeer ceejJee[er jlve, Peebmeer keer jeCeer, F. Hegjmkeej eeHle
DeCee Deej. iegHlee DeOe#e : ceeLegj JewMe, ceefnuee mesJee oue, nwojeyeeo
eee vesieebOeer Skeme esmeer[sb, uee@eve keueye, efmebkeojeyeeo
[e@. mebpee Helebies (Sce.Sme.) HetJe& DeOe#e Fef[beve cesef[keue SmeesefmeeMeve veebos[
[e@. jepeW veLeceuepeer cegob[e (Sce.[er.) oeveMetj mebpee ceoveueeue Yeb[ejer ieesj#eke, DeefnbmeeJeeoer meeceeefpeke efnboer meeefnle mesJeer, meeceeefpeke, Oeeefce&ke keee&kelee&, veebos[ Oeeefce&ke, meebmke=efleke keee&kelee& veebos[
Jeerje mebieerlee Yeb[ejer [eejskej, jengue FbjeeFpesme DeeefnbmeeJeeoer meceepemesefJekee
Jeerje mvesneuelee ieuee[e esejHeme&ve, ceneJeerj FbjvesMeveue, nwojeyeeo
SkeveeLe ceece[s Jeefj meeceeefpeke keee&kelee& veebos[
[e@. nbmejepe Jewe (Sce.[er.) DeOe#e, Fbef[eve nsuLe Deeie&veeFpesMeve, veebos[
vejsMe ueeueJeeCeer DeOe#e, Hetpe efmebOeer Hebeeele DeOe#e,meble kebJejjece ^m, veebos[
yeeueepeerefmebn nefjefmebn Hesue meome:ieebOeer jeêre efnboer efJeeeuee, efMe#eCe mebmLee veebos[
iegceerle meeRie veJeeye Jeefj efMeJemesvee keee&kelee& veebos[
cegVee [neUs GHe efpeueeecegKe efMeJemesvee, veebos[
[e@. MeesYee JeeIeceejs jeêre efKeuee[er SJeb Jeefj meeceeefpeke keee&kelee&, veebos[
CMYK
CMYK
ceeefmeke
meueenkeej meefceefle
ekeeMe efveneueeveer meefeJe, Hetpe efmebOeer Hebeeele efmeves meome, mJejeleerce, veebos[.
jepesMe jecesejpeer Keeb[erue [eFjskej, jengue FbjeeFpesme ieesj#eke leLee ieesHeeueke, veebos[
meblees<e Mecee& (yeer.S.) mebeeueke, keeceOesveg efJeMJeefJeeeuee, cegpeHeHejHegj.
YeeT Kewjveej, veeefmeke efJeMes<e%e, pewefJeke Keee HeoeLe& ieesHeeueke SJeb ieesj#eke
jJeerb efJe<Cegoeme peepet Jeemleg efJeMeejo Deeqivenes$e leLee ieesmesJeke, Denceoveiej
eceeso elegJe&soer meceefHe&le peerJeve ieesj#ee#es$e, jepemLeeve
meleerMe eeoJe, nefjeeCee HebeieJe DeeegJexo efeefkelmee leLee ieesMeeuee eyebOeke
JemeblejeJe yeeyeejeJe yeej[kej mesJeeefveJe=e efyeeerkej DeefOekeejer eeejke ieee$eer HeefjJeej, veebos[
[e@. Heer.[er.peesMeer Heeesoskej Hee@Gv[j Fbef[eve js[eeme, veebos[ DeOe#e, HeefjJeej eefleeve, veebos[
meew. Debpet pewve (Sce.S.) DeOe#ee: lesje HebLeer ceefnuee ceb[ue, nwojeyeeo
censMe DeeJeeue S.Heer. Sveerceue JesuHesej yees[&, nwojeyeeo
Yeeieebopeer meesceeCeer efHeueesueer ceWyej (Debleje&êre) ieesj#eke, meeceeefpeke keee&kelee& efkeMeveie[ jepemLeeve
megjpeefmebn ceeuee (Sce.S.yeer.S[.) Jeefj meeceeefpeke keee&kelee& veebos[
eerHeeue osMeuenje Dee@vejjer Sveerceue Dee@efHemej Sveerceue yees[& Dee@He Fbef[ee nwojeyeeo
vecelee yeeueepeer ueekej Hee<e&o ce.ve.Hee., veebos[ iegveslee Heo, ce.ve.mes., veebos[
DeYee kegceej escemegKe mebesleer efkemeeve Deewj ieesHeeueke Jewekeere keee&kelee&, Deewjbieeyeeo
CMYK
CMYK
ceeefmeke
mebj#eke meome
ogiee& emeeo kevnweeueeue peepet efyeu[j, meeceeefpeke, Oeeefce&ke keee&kelee& leLee ieesj#eke, veebos[
Delegue keebefleueeue ueesefee meefeJe eer iegpejeleer meceepe, meb. ceneceb$eer JeeHeejer cenemebIe, veebos[
jepesb cegkekeveJeej ceekexefbie efJeMes<e%e meceepemesJeke leLee ieesj#eke, veebos[
yeeueepeer Heebeeue ceekexefbie efJeMes<e%e meceepemesJeke leLee ieesj#eke veebos[
keepeer cees.DeeefmeHeeserve mebmLeeHeke DeOe#e, Yeejleceelee ieesj#eCe mebmLee, HejYeCeer
[e@. cees. Hesjespeeserve efmeerkeer Sce.Jeer.Smmeer., Sce.yeer.S. eeCeer efce$e leLee meceepe mesJeke veeieHegj
jHeerke Denceo Keeve mebHeeoke ow. megHej meceeeej, efnbieesueer
pejervee leyemmegce (yeer.S.) efMeef#ekee Je meceepemesefJekee Heee&JejCe kes efueS mebkeuHe veebos[
mebpee pewve, Deewjbieeyeeo cetegDeue Heb[ SJeb Sue.DeeF&.meer.S[JeeFpej
MesKej ieeosJeej Sce.meer.S. HeefjJele&ve kee mebkeuHe veebos[
ce. Decepeoeserve HeejesKeer eeOeeHeke

(SHe.et.petev f eej kee@uespe, veebo[ s )
[e@. efiejerMeefmebn Hesue eOeeveeOeeHeke ieebOeer jeêre efnboer efJeeeuee, veebos[
IeveMeecepeer ceeueerJeeue oebleerJeeuee Sb[ kebHeveer Oeeefce&ke leLee ieesj#eke veebos[
cees. Deyogue Depeerpe yeer.S. meeceeefpeke keee&kelee&, HejYeCeer
ceesF&veeserve MesKe JeeHeejer leLee meeceeefpeke keee&kelee&, cebgyeF&
cees. Pekeer Denceo JeeHeejer, efvemeie& esceer veebo[
CMYK
CMYK
ceeefmeke
mebj#eke meome
yeeueemeensye peeOeJe mebmLeeHeke : nefj Deesce ceoo keW Jeefj meeceeefpeke keee&kelee&, HejYeCeer
Deveble yeeyeejeJe Heeerue GHe. Menj mebeespeke yepejbie oue, veebos[ leLee ieesj#eke
jcesMe jepee Heejs Sve.DeeF&.Sme. Debleje&êre efKeuee[er efMeJe$eHeefle Hegjmkeej eeHle
[e@. ce.De.yemeerj Heer.Se.[er.(kesefcemêr) eeOeeHeke eMeJeble kee@uespe, veebos[
meF&oe cegveJJej Keeve, cebgyeF& yeer.Sme.meer.yeer.S[. efMe#eCeeefOekeejer Je meeceeefpeke keee&kelee&
Meeefnvee lemeveerce (yeer.S.) HeefjJele&ve keer Fgke nwojeyeeo
iepeeuee lejVegce yeer.S. HeefjJele&ve keer Fgke nwojeyeeo
cencegoe meguleevee Keeve yeer.Sme.meer.,yeer.S[., Sue.Sue.yeer., Sce.Heer.S[., Sve.DeeF&.Sme., jeêre efKeuee[er
cegKeerle Denceo efmeerkeer yeer.kee@ce. Sce.yeer.S. meeceeefpeke keee&kelee& veebos[
Jeepesogue nke efJeeeLeea leLee meeceeefpeke keee&kelee&, HejYeCeer
efJeMJebYej nefj efMebos DeefnbmeeJeeoer, meeceeefpeke keee&kelee& HeefjJele&ve kee mebkeuHe, veebos[
Sjepe DeMe&o yeer.S. ceekexefbie efJeMes<e%e, meeceeefpeke keee&kelee&, veebos[
kejCeefmebn keueeCeefmebn Hejceej Hueetve keceeb[j nesce iee[& DeOe#e : #e$eere meceepe, veebos[
veeruesMe ekeeMeebopeer kegesefjee meefeJe : Yeejleere egJee pewve mebieve, HejYeCeer
oerHeke ceeOeJejeJe jeske[s ieesHeeueke leLee meceepemesJeke efpebletj, efpeuee HejYeCeer
efJeMeeue ye[sje DeefnbmeeJeeoer, meeceeefpeke keee&kelee&, Deewjbieeyeeo
CMYK
CMYK
ceeefmeke
mebj#eke meome
eMeeble HeesHeMesJeej yeer.S. DeefJeJeeefnle jnkej peerJeve meceefHe&le ieesj#ee kee mebkeuHe
ueF&ke Denceo HeeKeer Sce.kee@ce. DeOe#e, Deue cegmleHee JesuHesej Sv[ cesef[keue HeeGb[sMeve Deewjbieeyeeo
JeWkesMe jepet megueieskej ieesesceer jeêre efKeuee[er veebos[
efoiebyej kemeyes meceefHe&le meeceeefpeke keee&kelee& Heee&JejCe esceer, veebos[
Keeve Meensogue cesjepe yeer.kee@ce. [er.yeer.Sce. meeceeefpeke keee&kelee& veebos[
F. Jepeenle Deueer Keeve yeer.F&. efyeu[j Je meeceeefpeke keee&kelee& nwojeyeeo
vemeeryegue nke veej ceekexefbie cewvespej eeCeer efce$e, nwojeyeeo
[e@. Heg<eesece Deej.oe[ (Sce.[er.) DeOe#e, ie[e efce$e ceb[ue, Jewekeere DeefOekeejer, meble yeeyee efveOeeve efmebn cesceesefjeue ne@efmHeue
eoerHe ceesoer JeJemeeeer leLee ieesj#eke meeceeefpeke, Oeeefce&ke keee&kelee& veebos[
GcesMe leeles[, Deewjbieeyeeo GeesieHeefle leLee ieesj#eke
meew. jceeveer cetel f e& etefvemesHe DeefOekeejer ieesHeeueke ieesesceer, YegJevesMJej
Mejo yeer[kej, veebos[ mesume [sJeueHeceW cewvespej efkemeeve Deewj ieesHeeueke
S[. Se.Deej. peeOeJe eesie eeOeeHeke, veboereece yengGsMeere efJeefOeeeefOekejCe
yeeueepeer ieCesMejeJe ueekej efpeuee GHeeOe#e ce.ve.mes. veebos[
Debek f elee DeCejeJe DeoJeble iees esceer leLee ieesHeeueke veebos[
yesueeHegjs yeer.Sme., veebos[ He$ekeej SJeb efJeMes<e mebJeeooelee leLee ieesj#eke
CMYK
CMYK
CMYK
CMYK
CMYK
CMYK
efJeMJe ceW leerve ner meceepe nes mekeles nQ,

Ske - ieee kee Deeoj kejvesJeeuee
otmeje - ieee kee Deveeoj kejvesJeeuee
leermeje - veHegbmeke
DeeHe efkeme meceepe mes mebyebOe jKeles nQ?

CMYK

Tejasvi Go Mata, Ojasvi Bharat Mata, Oct2008

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tejasvi Go Mata, Ojasvi Bharat Mata, Oct2008

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CMYK

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 1

Gmes lees mebmeej cesW peerefJele nesvee eeefnS Lee!

efJeefveeesie HeefjJeej, cegbyeF&

ieesnlee yeboer kees meceefHe&le ceeefmeke Heef$ekee

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 3

meewpeve : Oeerjpe keesejer SJeb ceneJeerj FbjvesMeveue, cegbyeF&.

oMenje efJeMes<eebke : Dekeletyej 2008 Je<e& -2 Debke - 4 eyebOeke mebj#eke

peieodieg Mebkejeeee& eer eer jeIesMJejeYeejleer mJeeceer

cees. etvegmeeserve HeeKeer HejYeCeerkej

Jeerj ceesncceo etvegmeeserve HeeKeer

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 6

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 7

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 8

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 9

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 10

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 11

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 12

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 13

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 14

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 15

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 16

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 17

Jeerj ceesncceo etvegmeeserve HeeKeer HejYeCeerkej

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 18

keewve yevesiee ieesj#eke?

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 22

veewpeJeeveeW ceW ceebme Ye#eCe kee ye{lee eceeCe

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 23

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 24

ceneJeerj FbjvesMeveue (DeHeskeme), nwojeyeeo.

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 25

Yetlekeeue cebs Oejleer Hej jepe kejves Jeeuee eeCeer

.... nceeje oeefelJe?

ieee, 50 Je<eeX yeeo Fefleneme kenueeSieer, Deiej......

YeieJeeve censMe kee veboer

YeieJeeve ke=<Ce keer keefHeuee

Hewmee ye[e ee DeemLee?

e%ee - Meerue - keCee

Deefnbmee Hejcees Oece&

Fvekes GHeosMe yeeevee nceeje oeefelJe nw!!!

osMe kes nj veeieefjke kee kele&Je

oes Meyo cegmeueceeve YeeFeeW kes efueS

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 30

oes Meyo efnbot YeeFeesb mes

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 31

DeeHe `Hes' mes efJeeej ve kejW

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 32

`Jen' Heef$ekee keneb nw?

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 33

eer iegpe er Deewj

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 34

Hidden Animal Ingredients in Food, Cosmetics and Pharmaceuticals

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 35

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 36

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 37

Ingredient Albumin Anchovies

Butter, suet, lard

Red coloring made from a ground-up insect.

Mineral typically derived from cows or hogs Animal fats

Clarifying agent Gelatin

Glycerides (mono,di, Glycerol from animal fats or plants. and triglycerides

lespemJeer ieesceeleeDeespemJeer Yeejleceelee / 38

Lactose (saccharumlactin, D-lactose