T.C.

Marmara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Gzel Sanatlar Eitimi Ana Bilim Dal Resim retmenlii Bilim Dal

BATI SANATINDA NSAN BEDEN VE DEEN ANLAMI

Yksek Lisans Tezi

Belma YILDIRIM

stanbul, 2008

T.C. Marmara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Gzel Sanatlar Eitimi Ana Bilim Dal Resim retmenlii Bilim Dal

BATI SANATINDA NSAN BEDEN VE DEEN ANLAMI

Yksek Lisans Tezi

Belma YILDIRIM

Tez Danman: Prof. Dr. Bnyamin ZGLTEKN

stanbul, 2008

NSZ
Richard Sennettin Ten ve Ta kitabnn nsznde 15 yllk dostu Foucaultya teekkr ederken duyduu yaknl bu alma boyunca adndan sz ettiim Foucault gibi nicesine duyabilmeyi ve onlar tezin dnce aamasnda acemice sorularmla megul edecek olanamn olmasn dilerdim. Fakat bu durum yine de, yllar boyunca sren almalarnn bende brakt tesirle, onlarn hayaletlerini kendime yakn bulmam engellemedi. Bu yzden ncelikle Richard Sennetta Ten ve Ta gibi bir almay yaparak bedenin tarihini ehrin tarihiyle kesitirdii ve bana bu alma iin ilk esini verdii iin ve Crispin Sartwelle gereklik kavramn dnyann bedeni ile birletirdii iin minnet duyduumu sylemeliyim. Alanmn olduka dna kmay gerektirdi beden konusu. Kitaplm hi olmad kadar geniledi ve ou zaman haddim olmayan bir konuda derleme yapma abasna girdiimi dndm. Fakat bu noktada korkularmn yersiz olduunu dndrten ve bana almann taslak aamasndan itibaren iyimser tutumu ile destek olan tez danmanm Prof. Dr. Bnyamin zgltekine, dikkatim dalmasn diye yaknmda sessizce dolap gndelik ilerimi yklenen anneme, tezimin her aamasnda merakl sorularyla ihtiyacm olan diyalektii salayan eski eim Erturul Yldrma teekkr bir bor bilirim.

NDEKLER NDEKLER..........................................................................................................i ZET.........................................................................................................................iv SUMMARY...............................................................................................................v I. BLM: GR1 1.1. Problem....1 1.2. Ama....2 1.3. nem....2 1.4. Varsaymlar......3 1.5. Snrllklar.......4 1.6. Tanmlar...4 II. BLM: YNTEM...21 2.1. Aratrma Modeli....21 2.2. Evren ve rneklem.21 2.3. Verilerin Toplamas....21 2.4. Kuramsal ereve...21 2.5. Verilerin zm Ve Yorumlanmas.....23 III. BLM: BEDEN, KLTR VE SANAT LKS....24 IV. BLM: BALANGICINDAN YRMNC YZYILA BEDEN LE LGL BLGNN VE ANLAMIN BATI SANATINDA NSAN FGRNE YANSIMALARI..30 4.1. Ortaaa Kadar nsann Deien Anatomisi...30 4.1.a. yi Biimli nsan: Kanon ve Kalokagathia ..30 4.1.b. Polykleitos ncesi Daedalik slup..31 4.1.c. Polykleitosun Doryphorosu ve Kanon...32

4.1.d. plak..33 4.1.e. Yunanda Homoerotik Haz...39 4.1.f. Kamusal Sorumluluun Nianesi Olarak Heykel...43 4.2. Ortaa Sahnesinde Yk Olarak Beden.....46 4.2.a Acnn Anatomisi: sann Bedeni...51 4.2.b. Gksel ve Dnyevi Mekanizma..53 4.3. Organlar ve Tbbi Yanlglar..56 4.4. Diseksiyondan Bilmeye Beden...60 4.4.a. Rnesansn Anatomi Sahnesi.60 4.4.b. Kk Bir Evren Olarak Beden...64 4.4.c. Bedenin Riteli: Hareket ve Barok..66 4.4.d. Sahnedeki Anatomi Oyunu..68 4.4.e. Ac, Zevk ve Duyum71 4.4.f. Kadnn Seyirlik Cazibesi....73 4.4.g. Bilmenin Yaratt Yeni Dalizmde Beden.74 4.4.h. Bedenler Arasnda lm ve Doal Seilim..79 V. BLM: MODERN SANATININ BEDEN DUYARLILII.84 5.1. 19. Yzyln Son eyreinden Yirminci Yzyla..84 5.1.a. Olympiann plakl....84 5.1.b. Freud ve Bedenin Psikolojisi...87 5.1.c. Doada ve D Gereklik Kartl.....90 5.2. Modern Sanat Ortamnda Beden....92 5.2.a. Bedenin Hareketi ve Davurumu....92 5.2.b. Beden Fenomeni ve Bedenin Form Olarak Bilmecesi.95 5.2.c. Sava Sonrasnn Otomat Bedeni: Dadaizm...100 5.2.d. Gerek D, Erotizm ve Sanat102 5.2.e. Kalabaln inde Bir Mnzevi.105

VI. BLM: ADA TEORLERDE BEDEN VE SANAT.110

ii

6.1. Tuval zerinde Beden..110 6.2. Yeni Soyutta Grnmez Beden114 6.3. Pop Art ve Feti Bedenler.119 6.4. Body Art ve Performans Halindeki Beden...121 6.4.a. ncelikli Enstrman Olarak Beden...124 6.4.b. Sanatnn Kendi Bedeni...126 VII. BLM: SONU VE NERMELER131 RESMLER.. RESMLER DZN................................................................................................... KAYNAKA. ZGEM..

iii

ZET Bat Sanatnda nsan Bedeni ve Deien Anlam Bir fenomen olarak beden ve beden kavramn bir ekim noktas olarak sanatla balants bu almann odak noktasn oluturur. Arkaik insan formundan, ada sanatn kavramsal ynelimler amacyla kulland bedenine kadar olan sanatsal retim srecinde, beden dncemizin izini srer. Tezde, sanatsal dnemler kronolojik bir srayla deerlendirilirken, her dnemin beden fenomenini aklamakta etkili olmu ana bal da sanat retiminde bedenin izdm ile beraber ele alnd. Beden dncesi ve sanatsal izdm Bat sanat ve dncesi ile snrlandrld. Bedenin hem bir cazibe noktas hem de ruh ve madde ikilemi zerinden Kartezyen mantn oda olarak deerlendirildii Modern anlaya kadar felsefi, teolojik, sosyolojik ve antropolojik verilerden yararlanld. Modern dnemle beraber psikanalizden ve zellikle ada fenomenolojiden yararlanlarak beden tasarmmz ve bunun sanatsal retime yansmalar incelendi. zellikle 1980lerden beri Michel Foucaultun etkisi ile her disiplinde tartlan beden kavramnn bir uygarlk miti olarak, kahraman ve anti-kahraman olmak arasnda gidip gelen sanatsal serveni, en nemli rnekler ele alnarak ve ou kuram ana balklar ile deerlendirilerek kubak bir izlenim olana verecek biimde betimlenmeye allmtr.

iv

SUMMARY The Human Body in Western Art and Its Meaning As a phenomenon, connection of body and body concept with art as a drawing point forms the focal point of this study. It follows up mark of our bodily thinking in artistic production process from archaic human being form to its body which contemporary art has used for conceptual orientations. While the artistic eras are evaluated in a chronological order in the thesis, it has become useful to explain body phenomenon of each era, and its main heading was considered with the projection of body in artistic production. Body thinking and artistic projection were limited with Western art and thinking. Body has been evaluated as the focal point of Cartesian logic over bodys magnet and also sprit and matter dilemma and philosophical, theological, sociological and anthropological data until Modern concept were utilized. Together with modern era, psychoanalysis and specially contemporary phenomology were utilized and reflections of body design and this to artistic design have been studied. Specially since 1980, by the influence of Michel Foucault, body concept discussed in every discipline has been tried to describe in terms of birds eye view as a civilization myth, an artistic adventure going between hero and antihero, and by taking most important samples and by evaluating most of their theories and headings.

I.BLM GR
1.1.Problem: Resim sanatnda insan figrnn tarihi, fiziksel varlnn bilincinde olan insann tarihi kadar eskidir. Primitif sanatn kalabalk bir koloniyi gsteren avc bedenlerinden, vcudu tehirin vatanda kimliinin gstergesi olduu Antik Yunan Sanatnn plaklarna, sanat, toplumlarn davranlarnn incelenmesinde nemli veriler iermitir. 1980li yllardan itibaren beden sosyolojisinin gelimesi, sanattaki bedenin ve temsilinin yeniden, disiplinler aras bir yntemle incelenmesini gerekli klmtr. Bugn insan bedeninin hem kltrel hem de sanatsal ynden yeniden incelendiini, insann fiziksel yn ile ilgili dncesinin sanata nasl yansdnn yeniden incelendiini gryoruz. Sanat tarihi boyunca ska kullanlan bir malzeme olan insan bedeninin hem slup hem anlatm olarak gsterdii deiim resimlerden ve heykellerden izlenebilmektedir. Aratrmalarda da bu konu, nerdeyse malzeme olarak kullanld eserler kadar tartla gelmitir. Genel izlenim, her an kendi eilimleri ile gemii ve gemiin dncesini akladdr. Fakat yirminci yzyl ile her konuda bilginin ve anlamn deiebildiini gsteren tarihsel almalar, gemiin sanatna dair yarglarmz yeniden gzden geirme gerei duymamza neden oldu. Bu yzden, sanat tartrken o dnemin felsefesine, edebiyatna, toplum yaamna, politikasna yani toptan tm hayati eilimlerine bakmamz gerekiyor. Bu aratrma ile, Antik Yunan sanatndan ada sanata, bedenin tasvirlerinden yola klarak, bedenle ilgili ne sylendii gzlenilmeye allacaktr. Bugn kklemi olduunu dndmz yarglarmzn nasl olutuuna baklacaktr. nsann fiziksel boyutunun, yani bedenin, sanatta ne tr anlamlara alabildiinin, malzeme olarak bugnn sanatna kadar sregelmi bu dayankl kavramn ne tr estetik yarglarn boyunduruu altnda kaldnn arkeolojisi yaplmaya allacaktr. Bu anlamlar nesnel olarak gzleyerek sre iindeki

serveninin ve bat sanatnda bedenin deien anatomisinin gzlenmesinde kronolojik olarak sreklilii olan bir kaynak oluturulmaya allacaktr. 1.2.Ama: Bu aratrma ile Bat sanatnda, insan bedeninin ne kan temsili niteliklerinin ve bunlarn anlam boyutlarnn bir deerlendirilmesi yaplacaktr. Bu amala cevaplandrlacak sorular unlardr: 1. nsan bedeninin sanat ortamnda kltrel bir deer olarak deerlendirildii sreler nelerdir? Bu srete etkin rol oynayan kltrel sistemler hangileridir? 2. Hristiyan ve Platon sonras gelenein beden kavraynda ve sanatta insan bedeninin temsilinde ne gibi etkileri olmutur? 3. Tp ve anatominin geliiminin sanattaki insan bedeninin gsterimi zerindeki etkileri nelerdir? Beden hakknda nesnel bir bilgi kurulabilmi midir? 4.Beden kavram ile ilgili toplumsal ve bilimsel nyarglarn geliimi nasl olumutur? 5. Beden kavramnn oluumunda nesnel bir bilgi mmkn mdr? 6. Modern ve ada sanat ortamlarnda, sanatnn karar verdii bir sre olan sanatn ierisinde bedenin deerlendirilmesi nasl olmutur? zgnlk araylarnn yaratt bedenle ilgili yeni anlamlar ve slup zellikleri nelerdir? 7. ada sanatta beden hangi kavramlar evresinde tartlmtr? ada teoriler bedeni kavraymzda ne derece etkili olmulardr? 1.3.nem: Bu aratrma ile toplanacak verilerin; 1. Beden konusunda estetiin ve sanat tarihinin dier bilimlerle birlikte deerlendirildii Trke kaynak eksikliini bir derece gidermesi, 2.Sanatsal dnemlerin sreklilii ierisinde anlatlacak insan bedeninin deien anlamnn daha rahat gzlenmesine imkan tanyaca, 3. Bu konuda daha sonra yaplacak aratrmalara kaynak olaca umulmaktadr.

1.4.Varsaymlar: Bu aratrmada aadaki saytllardan hareket edilecektir; 1. Yunan sanatna kadar beden tasvirleri dorudan sosyo-kltrel kodlardan etkilenmitir. Bu iki sistemin arasna dolayllk katan baka sistemlere ihtiya duyulmamtr. Bu yzden bedenle ilgili bulgular tamamen yerel, dneme ait ve zneldir. 2. Yunan sanatnda beden, kavram olarak tartlmaya balandndan, beden bir bilgi, aratrma kayna olarak sanatta da bir st snf alan olarak olumaya balamtr. zellikle Platon felsefesi bedeni ve maddeyi snflandrrken hiyerarik bir dzeyde alt basamaklara yerletirmi, sanatsal bedenin gzellik lksne sokularak doru bir mimesis oluturma ihtiyac ilk olarak bu dnemde kendini gstermitir. 3. Ortaada Platonun maddeyi ve bedeni yk olarak tasarlad evren anlay glenerek srmtr. sa figrnn, etten ve kandan bir tanr figr olarak ortaya kmas ile yk olarak beden tasarm kimi noktalarda attnda ortaya patolojik bir insan bedeni dncesi kmtr. Bu patolojik durum kendini alar boyunca hissettirmitir. 4.Tp ve anatominin geliimi, nesnel bir beden anlay konusunda etki sahibi olmutur. 19. yzyla kadar bedenin ileyii ile ilgili tbbi teoriler sanatlar etkilemitir.Felsefedeki akl-beden ya da ruh-beden ikilemi sanatsal sunumda etkili olmutur. Bu dnemden sonra psikolojik gelimeler, bedenin et ve kandan oluan mekanik dokusunun tesinde, hassas ve dnce kadar deiken bir fiziksel varlk olarak grlmesine ve sanatlarn yeni bir duyarllkla bedeni sunmalarna neden olmutur. 5. Descartesn aracl ile kurulan modern felsefede beden ikili kategorilerde madde ile rttrlr. Madde ve beden diil gcn unsurlar olarak beden kavraymz olumutur. Bu yzden sanatta kadn bedeni, maddesel yaamn bir gstereni olarak kurulmutur. 6. Modern dncenin bedeni, meydana gelen benlik sorunu ile beraber sanatta beden tasvirinde ruh ve akl yerine ortaya kan znellik temasna neden

olmutur. Figrn davurumcu hatlarnn geliiminde bedenin yanstmac olduuna dair eilim etkili olmutur. 7. ada beden kavram, kurulan yeni teorilerle birlikte, Bat dncesinde dilin ve eril btnln kart olarak belirlenmitir. Kendi bedenini kullanan sanat, bedeni zerinde tahakkm sahibi olan kurumlarla ykc bir iliki kurmaya alarak kimliinin beden zerinden okunabilirliliini yeniden oluturmak istemitir. 1.5.Snrllklar: Bu aratrmann alan; 1. Bat sanatnda etkili olmu insan bedeni tasviri ve bununla ilgili eylemlerle, 2. Beden kavraynn sanatta etkili olmasn salayan belli disiplin ve kuramlarla, 3. Yalnzca beden kuramlar ile neden-sonu ilikisinde akclk gsteren akmlar, sanat ve sanat eserleriyle snrlandrlmtr. 1.6.Tanmlar: Anatomi: Yunan kkenli ayrk anlamna gelen ana ile kesip amak anlamna gelen temnein szcklerinin birleiminden oluan terim, biyolojinin bir bran olarak yaayan varlklarn yaps olarak dnlmtr. Bu terim kendi ierisinde insan anatomisi, hayvan anatomisi ve bitki anatomisi olarak ayrlr.1 nsan bedeni hakknda nesnel bilgi edinebilmek iin nemli bir alan olarak zellikle Antik Yunanda ve Msrda gelimitir. Yunandan Rnesansa kadar olan srete bedeni paralamann engizisyon mahkemeleri tarafndan su ilan edilmesi insan bedeni hakknda bilinebilecek doru bilgiye ulamay geciktirmi olsa da zellikle 18. yzylla beraber Dagoty, Vesalius gibi anatomi ressamlarnn da abas ile, sanatsal anatomi gelitirilmitir. Akn(Transcendental): Snr aan, stn olan, deneyst. Bir ontolojik kategori olarak insanlk dzeyinin stnde, insan bilincinin kavray alannn dnda

Wikipedia:Anatomy. http://en.wikipedia.org/wiki/Anatomy adresinden 7 Temmuz 2008 tarihinde alnmtr.

bulunan, insana gre stn olan.2 Skolastik felsefede tm kategorilerin stnde olan anlamna gelir. zellikle varlk ve tanrnn karlatrld durumlarda kullanlr. Platon iin aknlk sadece bedenimizden kurtulduumuz zaman gerekleebilecektir. nsan madde ilkesine beden tarafndan tutunduundan ikin bir varlk olarak kategorilendirilmitir. Skolastie gre ana transsendental vardr: Birlik, varln kendisiyle ilintisi ya da varln kutsama, zdelii; varln hakikat, sonsuz varln sonsuz tinle karlatrlmas; iradeyle karlatrlmas.

Transsendentallerden ilk kez (12.-13. yzyllarda Fransisken Skolastik ve Gereki) Halelsi Alexander, Byk Albert ve Aquinolu Thomas sz etmitir. Transsendental terimi ise, daha sonra, 16. yzylda ortaya atlmtr. 17.-18. yzyllarda, bu kuram nominalizm asndan eletirilmitir. Spinoza ve Hobbes, bu kuram naif ve anlamsz, Kant ise ksr ve totolojik bulmutur.3 Atavizm: Latince Atavus kelimesinden tremi biyolojik bir akm. Buna gre insan rk evrimsel olarak geriye dnler yaamaktadr. Bu durum, iki ileri bir geri benzetmesi ile de gsterilebilir. Bu akmn temsilcileri, uygar insanda maymunsu ya da ilkel igdlerin gzlenebilmesini bununla aklarlar. Barok Sanat : Rnesans sonras 17. yzyl kapsayan sanat akmdr. Portekizce dzensiz inci anlamna gelen barroco szcnden ortaya kmtr. Barok resimde Rnesans resminin alt st olduunu ve plastik anlamda temelden deiime gtrldne tank oluruz. Rnesansn tam tersi gibi grnen biimsel temeller olarak Barok resimde; glgesellik, belirsizlik, ak form kullanm, birlik motivasyonu ve derinsellik sorgulanmtr. 4 Beden: Canlnn maddesel varoluu. Beden alar boyunca kendini tanm olarak yeniden dntrmtr; nk insann madde ile ilikisi devaml deimitir. Zaman zaman ruhun kab, hapishanesi, ztt, akln elitii, haz

Bilginin Adresi: Akn. http://www.bilgininadresi.net/Madde/10137/A%C5%9Fk%C4%B1n(transcendental)- adresinden 7 Temmuz 2008 tarihinde alnmtr. 3 Frolov I. (1997) Felsefe Szl, stanbul: Remzi Kitabevi 4 Erolu . (2003) Resim Sanat Szl, stanbul, ke Yaynevi

ve acnn kayna, benlik tasarmmzn nemli ardalan, yk, sosyal kimliimiz gibi bir ok tanm almtr. Novalis onu insann evrendeki tek kalesi olarak, Martha Graham, szcklerin syleyemeyecei eylere tercman olarak, Pythagoras gl bir ruhu gl bir bedene tercih edin diye uyararak, Nietzsche byk bir destan ehri olarak, Julien Mettrie bizim kontrol ettiimiz bir makine olarak tanmlamtr. Beden Alma (Incarnation): Genel tanm ile metafizik varln bedene dnmesi anlamna gelir. Bu tanm kabul edenler, ncesinden varln evrende nce tz olarak bulunduuna da inanr. Hristiyanlk ve Budizmde geni olarak deerlendirilir. Hristiyan enkarnasyon retisi nedeniyle fiziksel ve tinsel model oluturma birbiriyle gl biimde ilikilidir. Bu, Tanrnn kendisini bir varla, Hz. saya dntrmesine dayanr; sa tmyle tanrsal ayn zamanda tmyle insanidir, insan yaamnn tm ykn kendi zerine almtr ve aslnda bu enkarnasyon-gerekten de etten yaplmas- araclyla evrensel kurtulu aktr olarak davranacaktr. Tanrnn ete kemie brnmesinin, insan bedenine dair fikirleri yanstan bir baka yn vardrMass srasnda Komisyona katlarak, Hz. sann etini yiyip kann ien, bylelikle sann tensel bedenini kendi iine alan dindar kii.Bu bir bakma ibadet eden kiiye ait bedenin en azndan ksmen sann bedenine dnmesi anlamna gelmektedir.5 Beden Sanat (Body Art): nsan gvdesinin eitli evresel ve ruhsal durumlar iindeki edilgenliini, davranlarn, siyasal ve estetik anlamlarn aratran ve gsterilerle sunan sanat yntemi. Dnyada 1965ten sonra gelime gstermitir.6 Terim geni kapsamldr, Vcut Sanatnn bir tr performancea ok yakndr ve seyirci nnde gerekletirilir. Dier bir tr eitli tekniklerden zellikle de fotoraftan yararlanr ve seyirci ile sanat dorudan karlamaz. Vcut sanat almalarnda sanatnn vcudu dorudan ortaya konur ya da vcudun fotoraflar ekilip seyirciye ulatrlr ve sonuta kavramsal sanatn seyirci zerindeki etkisi benzeri bir etki
5 6

Hersey, G. ((2003) Cazibenin Evrimi, stanbul: Say Yaynlar Erolu . (2003) Resim Sanat Szl, stanbul, ke Yaynevi

salanr. Ancak burada duygusal ve ifadeci olana bir anlamda yeniden bir dn sz konusudur; psikolojik ynden tedirgin etme, ak ya da gizli biimde kendini belli eder. Bu eilimde Vcudu kullan biiminde ou kez umutsuzca bir eyler, bir duygunun en zorlu hali, son kertesi anlatlmak istenir. Ama seyirciyi savunmaya ekildii ilgisizlik ortamndan kopartmaktr.7 Dadaclk (Dadaism): 20. yy balarnda Avrupa ve Amerikada etkili olan, nihilist bir sanat ve edebiyat akm. Zrich, New York, Berlin, Kln, Paris, Hannover'a (1916 - 1920) sanatseverler tarafndan hzla tand. Andre Breton ve Tristan Tzarann nclnde gelien Dadaizm, geleneksel deerlere ve savaa kar bir bakaldryd. Dada szc Franszca'da oyuncak tahta at anlamna geliyordu. Dadaclar, savan yaratt umutsuzluu, burjuva deerlerine duyduklar tepkiyi yanstyorlard. Dnemin estetik deerlerine de inanmyorlard. Bu deerlere kar atklar savata en nemli silahlar aykr yaptlar ve kardklar yaynlard. Dadaizm zamanla siyasi bir nitelik kazand.8 Davurumculuk (Expressionism): Kelime kkeni, Latince expressio, exprimere gibi ifade, ifadecilik anlamlarnda szcklerden gelen akmn kendi kkleri 1906 tarihinde kurulan Brcke(Kpr) isimli Dresdenli sanat grubuna kadar gider. Hareket noktas, sanatta daha nce olduu gibi dorudan doa deil, yanstmac olarak sanatnn kendisidir. Bu anlamda ifadeci bir sanat biimi olarak eitli konular ierisinde barndrmtr. Ekspresyonistlerde nemli olan, Empresyonistlerde olduu gibi aldatc grn deil, aksine Kirchnerin dedii gibi evremizde olan olay ile bizi eviren eyalarn arkasnda bulunan srdr.9 Davurumcu sanat, her eyin arkasnda sr olan grmek iin kendini iindeki uyuma teslim eder. Bylece ortaya akademik bir gereklikten ok youn ve dramatik bir yap ortaya kar.
Germaner, S. (1997) 1960 Sonras Sanat- Akmlar, Eilimler, Gruplar, Sanatlar. stanbul: Kabalc Yaynevi 8 Dadaclk. http://www.nuveforum.net/449-dadaizm/25464-dadacilik-dadaizm/ adresinden 07.07.2008 tarihinde alnd. 9 Turani, A.(2005) Dnya Sanat Tarihi, stanbul: Remzi Kitabevi.
7

Fenomenoloji(Grngbilim): Husserl ile izleyicileri (L. Landgrebe, E. Fink ve daha bakalar) tarafndan kurulmu bir znel idealist eilim. Fenomenolojinin ana kavram bilincin ynelmilii(nesneye ynelmi olmas) u znel idealist ilkeyi ne srmeye alr: Nesne olmadan zne de olmaz. Burada felsefe, gerek olgularn bilgisiyle kar karya konmaktadr. Fenomenoloji dnceleri, varoluuluun felsefi temeli haline gelmitir. M. Scheler ve Merleau Ponty, kendi retilerini gelitirirken, Fenomenolojiye dayanmlardr.10 Feti: Fetiizm kelimesi ilk kez 1757de Fransz filozof Charles de Brosses tarafndan kullanld. Bu kavramn XVIII. yzylda dolama girmesi tesadfi deildi. Afrikaya ynelik smrgecilik ve kle ticareti ile birlikte siyahlarn birtakm objelere, fetilere taptklarnn gzlenmesi soyut ve evrensel dinin, Hristiyanln yceliine inanm olan Avrupallar dehete drmt. Baudrillardn da belirttii gibi fetiizm XVIII: yzylda smrgelerde

yaayan Avrupallar, misyonerler, etnologlar tarafndan icat edilmiti. 11 Aydnlanma dncesi, fetie tapan zihni hatal bir yapda grm ve yaratt bu kavramla beraber onu eletirmitir. Fakat 20. yzyln ilk eyreinde Afrikadan Avrupaya getirilerek sanatta da byk etki yaratan feti objeleri egzotik bir alan ierisinde grlmeye balanmtr.

Figr: Resimde canl ve cansz varlklar iin kullanlan terim. Dnyadaki resim gelimeleri iinde Eski ta andan bugne tanmlamalar en belirgin eilimlerdendir. Figrn, zellikle dile getirilen genel tarih sreci iinde, davurum ve soyutlama ile kurduu ilikiler de son derece nemlidir. 1960 sonrasnda dnyadaki ada ve youn figr gelimeleri, figrn son kertedeki gelimelerine ok iyi rnekler sunmaktadr. 12
10 11

Frolov I. (1997) Felsefe Szl, stanbul: Remzi Kitabevi abuklu Y. (2004) Toplumsaln Snrnda Beden. stanbul: Pusula Yaynclk 12 Erolu . (2003) Resim Sanat Szl, stanbul, ke Yaynevi

Fovizm: 1905 ylnda Parisin Sonbahar Salonunda(Salon dAutomne) Henri Mattisein; Marquet, Manguin, Camion, Vlaminck gibi bir grup ressamla beraber oluturduu yeni sluptur. Bu sergide, slubun allmadk biimde renk anlayn gren eletirmen Louis Vauxcelles Fovlarn(vahilerin) arasnda bir Donatello diyerek Franszca vahiler anlamna gelen Fauves kelimesinin akmla zdelemesine neden oldu. Rengi ar ve formu sentez edebilecek biimde kullanan Fovist ressamlar genelde peysaj, natrmort ve insan figrlerini konu olarak tercih etmilerdir. Ge Resimsel Soyutlama (Post Painterly Abstraction): Hafif , ince bir boya

kullanm, dokulu yzeylerden kanmak, boya tabakasnn altndan tuvalin grnmesini n gren saydam bir kompozisyon ve dolaysyla biim ve altlk arasndaki hiyerarinin kalkm olmas, yaln ve zentisiz, ou kez nceki kuan tersine kiisel fra vurular ve jestlerden arnmlk ve n plana km canl renkler bu akmn tantc ynlerini oluturmaktadr.13 Gelecekilik (Futurism): 1910 ylndan itibaren talyan ressamlar, Carlo Carr, Boccioni, Luigi Russolo ve sonra da Giacomo Balla, Gino Severini, Milano'da Marinetti ile buluarak, XVIII. yzyldan o gne kadara durgunluk iinde bulunan talyan sanatnn durumunu inceledikten sonra onu daha dinamik bir akm yoluyla canlandrmak ve bu suretle bat dnyas iinde kaybetmi olduu sanat ve fikir itibarn ada espriye ulatrarak yeniden kazandrmak gen yolundaki dncelerini "Ftrist ressamlar" bildirisiyle sanatlara duyurmay kararlatrmlardr.Ftrist

Akm, talya'da grltl gsterilere yol aarken ftrist bir sergi de Bernheim - Juenes galerisinde (Paris) almtr(1912). Ftristler ok statik bulduklar kbizme kar kendi ad altnda ebedileen dinamik duyguyu yeniden aratrmlardr. Fransz air ve tenkitisi Apollinaire, ksa bir zaman

13

Germaner, S. (1997) 1960 Sonras Sanat- Akmlar, Eilimler, Gruplar, Sanatlar. stanbul: Kabalc Yaynevi

ftristlerle birlemi ve btn ileri akmlarn bu ad altnda birletirilmesini teklif etmise de, Marinetti tarafndan reddedilmitir. Ftrizmin douu, kbizmin yaylmaya balad yllara rastlar. Ftristler, kbistlerin aratrmalarndan faydalanmakla birlikte, resim alannda yeni bululara gitmiler ve dikkate deer eserler arasnda o zaman balca ftrist ressamlar tarafndan yaplm ezamanlk anlay iinde kbist tarza giden kompozisyonlar yer almtr. Boccioni'nin "Elastiklik", Severini'nin "Uzayda Kre eklinde Genileme" tablolar bunlar arasndadr. Dnden esasl surette ayrlm, bugn geerek gelecei, onun dinamik varlna ulamay ama edinmi olan Ftrizm, plastik durgunluktan (statik teknik) bir baka duruma geii (dinamik teknik) sembolletirmitir. ounlukla hareketli konular seilmi, danszler, karnaval sahneleri, fabrika, motor, son hzla giden otomobil, uak, mekanik aralar gibi boluk iinde yer deitiren, deien temalar stn tutulmutur.14

Gerekstclk(Surrealism): Avrupada iki dnya sava aras dnemde gelien sanat akmdr. Srrealizm temelde 1910larn ortalarnda rasyonalizmi yadsyarak kar-sanat anlay dorultusunda alan ilk dadaclarn yaptlarndan kaynaklanr. Srrealistler, gemite Avrupa sanatn ve siyasal yaamn ynlendiren usuluun, I. Dnya Sava gibi bir felaketle dorua ulaan bir ykma yol atna inanyor ve bu tr usulua kar tavr alyorlard. Srrealist terimini ilk kez, air Apollinaire 1917de bir oyununu tanmlamak iin kullanmt. 1924te Manifeste de Surralismei (Srrealizm Bildirgesi) hazrlayan akmn ncs, air ve eletirmen Andr Bretona gre, srrealizm bilin ile bilindn btnletiren bir yoldu ve bu btnleme iinde dsel dnyayla gerek yaam mutlak gerek ya da gerekst anlamda i ie geiyordu. Sigmund Freudun kuramlarndan esinlenen Breton iin bilind, d gcnn temel kayna, deha ise bu bilind dnyasna
14

Ftrizm. http://tr.wikipedia.org/wiki/F%C3%BCt%C3%BCrizm web adresinden 07.07.2008 tarihinde alnmtr.

10

girebilme yeteneiydi. Resimde ise dadaclardan baka Hieronymus Bosch, Francisco Goya gibi daha eski dnemlerin ressamlaryla Odilon Redon, Giorgio de Chirico, Marc Chagall gibi cada ressamlarn gerekd, garip resimleri etkili olmutur.15

Happening(Olay Sanat): Tiyatral doas olup senaryo dhilinde olmadan, doalama yoluyla yaplan bir eit sanatsal etkinliktir. Terim olarak ilk defa Allan Kaprow' un "6 Blmlk 18 Happening" (18 Happenings in 6 Parts) isimli eserinde kullanlm ve yaygnlamtr. Slayt gsterileri, dans, koku ve tat gibi hislere hitap eden etkinliklerin sahnelenmesi ve tecrbe edilmesi n plana kar. Birok rneinde izleyici katlm nemlidir ve ortaya kan estetik etki, tecrbe edilen etkinliklerin bileimidir.16 Homobene Figuratus: Vitriviusun, De Architecturasnda bu tanmlama ile gzel biimli insan olarak gsterdii Polykleitosu beden tipi. zlenimcilik (Empressionism): zlenimcilik veya empresyonizm, 19. yzylda Fransa'da ortaya km ve btn sanat dallarn etkilemi bir akm. Doadaki unsurlarn kiinin iinde yaratt izlenimleri, duygusal izleri yanstmay hedefler. Bu akm ierisinde yer alan sanatlar, doay objektif bir gerek olarak deil, kendilerinde yaratt izlenimini resme (veya edebi esere) aktarrlar. Resimde izlenimcilik, zellikle k ve renkten kaynaklanan grsel izlenimlerin tanmlanmasna adanm olduu sylenebilir. Bu akm takip edenler tarafndan, resmedilen nesne veya olaydan ok gnn belirli bir zaman, belirli bir kta sanat zerindeki izlenimlere nem verilmekte,

15

Srrealizm Hakknda. http://muze.sabanciuniv.edu/content/default.php?lngContentID=1174 web adresinden 07.07.2008 tarihinde alnmtr.

Grnt, Temsil, Sinema. http://lyretheatre.blogspot.com/2007/10/grnt-temsil-ve-sinema.html web adresinden 08.07.2008 tarihinde edinilmitir.

16

11

akmn ncleri Claude Monet ve Camille Pissarro olarak kabul edilmektedir.17 Kalokagathia: Antik yunan dncesine gre hem gzel hem iyi demek olan tanmlama. Bu dnceye gre, iyi olmayan ey gzel, gzel olmayan ey iyi olmamalyd. Kanon: Kken olarak Yunancada kanon szc, lm srasnda eit aralklarn belirlenmesinde kullanlan kam ya da kana anlamna geliyordu. Mein kalkanlarn biiminin korunmasnda kullanlan kuaklara da kanon ad veriliyordu. Derinlerde kanon szc, reete, snr izme, uygun hazrlk mefhumlarn tayor. Pek ok durumda kanon, saysal bir sorun ve saysal ldr. Kanon yaps olmayan bir eyi katlatrr, ona biim kazandrr. Bir anlamda akrep sineinin yada bir kiinin- simetrisinin lld zgaradr. Bat sanatnn yaptlar geleneksel olarak kanonik insan bedenleriyle doludur; stelik kendimizi ve bakalarn bu kanonlar sayesinde leriz.18 Kartezyen Dalizm(Kartezyen kicilik): Rene Descartes'n icat ettii dalizme verilen isim. Evreni maddi ve ruhani/mental (idea) olarak ikiye ayran bir anlaytr.Ruhani dnyann, materyal dnyadan tamamen bamsz olarak bir ekilde materyal dnyaya etkiyebildiini iddia eden grtr kartezyen dalizm. Mikro-seviyede bakacak olursak insan ruhunun ya da herhangi bir "dsal bilincin" (external consciousness) vcutta epifiz bezinde konakladn ve materyal dnyaya buradan etki ettiini iddia eder.19 Katarsis: lk kez Aristonun Poetika isimli almasnda bahsettii bu kavram, insann kendinden akn bir durum karsnda yaad arnma duygusuna karlk gelir.
17

zlenimcilik. http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0zlenimcilik web adresinden 08.07.2008 tarihinde edinilmitir. 18 Hersey, G. ((2003) Cazibenin Evrimi, stanbul: Say Yaynlar 19 Kartezyen Dalizm. http://wap.sourtimes.org/show.asp?t=kartezyen+dualizm%2F1 web adresinden 08.08.2008. tarihinde edinilmitir.

12

Kore: Antik yunan heykel sanatnda, gen kz betimlemeleridir. nsan boyunu aan antsal zellikleri ile dikkat ekerler. Bir slup zellii olarak kesinlemeden nce sunaklarda, kadnlar iin adak heykeli olarak sunulan ilk formlar grlr. Kouros: Arkaik yunan heykelinde, gen erkek betimlemeleri. Koreler gibi ant zellii kazanmadan nce sunaklara braklan ve adak adayan kiiyi tanmlasn diye yaplan kk heykelciklerden tremilerdir. Kpr Grubu(Die Brcke): 1905 ylnda Pariste Erich Heckel, Karl S. Rottluff, Ernst L. Kirschner ve Frizt Bleyl isimli drt Alman asll ressam tarafndan kurulan akm. Bu drt sanat, dnemlerinin resim sanatn altst etmek istiyorlard. Bunun iin de btn devrim ve kaynama etkenlerini cezp etmeyi ve kendilerini yaratcla zorlayan igdy dorudan ve otantik olarak yeniden canlandran herkesi bir araya getirmeyi amalyorlard.20 Kbizm: Pablo Picasso ve George Braque isimli ressamlarn ncs olduu ada bir sanat akmdr. Obje ve subjeleri temel geometrik biimlere indirgeyen kbizmin ilk dnemi Analitik Kbizm olarak isimlendirilir. 1915 sonrasnda ise Sentetik Kbizm ismi verilen ikinci bir kolu ortaya kmtr. Kbizm, geleneksel resim sanat grne indirilen en byk darbelerden biri olarak yorumlanmaktadr. Kbistler bir nesneyi farkl ve ok ynl bak noktalarndan resmetmilerdir. Kbistler resimlemeleri iine zaman kavramn da katmlardr. Bylece nesne hem ressamnn, hem de kendisinin devingenliiyle sunulmutur. Kbist resimde biim sorunu n plana gelmi, renk arka plana itilmitir.21 Makrokozmos: Makrokozmos dediimiz en geni anlamdaki evren, var olan her eyi kapsar. Makrokozmos, mikrokozmos (kk dnya) ile uyum iindedir. rnein kendi mikrokozmosunda insan, aslnda makrokozmos ile, yani
20 21

Erolu . (2003) Resim Sanat Szl, stanbul, ke Yaynevi Erolu . (2003) Resim Sanat Szl, stanbul, ke Yaynevi

13

herey ile balant iindedir. Kii ve dier hereyin arasnda bir enerjiler ilikisi vardr.22 Maniyerizm: Maniyerizm yaklak 1520-1580 tarihleri arasnda ortaya km olan bir sanat slubudur. Rnesansn getirmi olduu yetkinlie kar bir k olmu, kendisinden sonra gelen slup ve akmlara n ayak olmutur. En nemli temsilcisi ve balatcs Michelangelo Bounarotti'dir. Sixtina apeli'ndeki maher freskleri bu resim tarz iin belirleyici olmutur. Artk ideal grnt yerine sanatsal niteliin aratrld; figrlerin deformasyonu ile kendini belli eder ve zgn tarzlara doru bir adm olarak belirir. En nemli sanatlar Tintoretto ve El Greco'dur.23 Mavi Atl Grubu(Der Blaue Reiter): Davurumcu grup Mnihte 1911-1914 yllarnda Wassily Kandisky, Franz Marc nderliinde kuruldu. Sonradan August Macke, Gabriele Munter, Alexei Jawlensky, Paul Klee gibi sanatlar da gruba dahil oldu. Mazoizm: Sado-mazoizm, bir tr cinsel sapknl (perversion) belirtmek iin, sadizm ve mazoizm szcklerinden hareketle Freud tarafndan tretilmitir. Fransz yazar (Marki de) Sade'n adndan esinlenerek tretilen sadizm terimi, dierine ac vermeye bal bir cinsel doyum tarzn ifade etmektedir. Avusturyal yazar von Sacher-Masoch'un adndan esinlenerek ortaya atlm olan mazoizm ise, ac ekmeye bal bir cinsel doyum tarzn ifade etmektedir. Her iki terim de 1886'da von Kraft-Ebing tarafndan ortaya atlmtr (Roudinesco ve Plon, 1997).Freud bu iki terimi birletirmi ve sadomazoizmi, pasif olarak yaanan, maruz kalnan ac ile aktif olarak bakasna verilen ac arasnda karlkllk ve simetriye dayal bir cinsel yaam tarznn nemli bir yan olarak ele almtr. Freud, sadizm ve mazoizmin ayn kiide

22

Yeni a Nedir?. http://www.zamandayolculuk.com/cetinbal/macrosociety.htm web adresinden 08.08.2008. tarihinde edinilmitir. Maniyerizm. http://tr.wikipedia.org/wiki/Maniyerizm web adresinden 08.08.2008. tarihinde edinilmitir.

23

14

birlikte bulunduuna ve genel olarak sadizmin mazoizme ncel olduuna iaret etmitir.24 Mikrokozmos: Mikrokozmos, Yunanca mikros (kk) ve kosmos (evren) szcklerinden gelen bir szck olup 'kk evren' anlamna gelir, evrenin en kk parasnda bile btnnden bir yansma olduunu ifade eder, rnein insan da bir mikrokozmos olarak kabul edilir.25 Mimesis: Mimesis, doa ve insan davrannn sanatta ve edebiyatta taklide dayanan temsilidir. Aristoteles tarafndan sanatn rolnn doann taklidi olduunu ileri srerken kullanlmtr. Yunanca taklit anlamna gelir. Aslnda Platon (M.. 427-347)nun eserlerinde ve felsefesinde de, her eyin aslnn idealar dnyasnda bulunduu, bu dnyadakilerin hepsinin onun iyi ve kt taklitleri olduu eklinde bir gr vardr. Aristoteles ise insanda bir taklit (mimesis) yetenei ve hazznn bulunduunu, sanatnn olaylarn ve varlklarn zndeki ideali, fikri taklit ettiini syler. Sanat, adeta tabiatn eksik brakt eyleri tamamlar. Estetii bamsz bir bilim haline getiren Alman filozof Alexandre Gottlle Baumgartene gre de evrende madde ve ruh ylesine ahenkli bir ekilde birlemi ve kaynamtr ki, sanatn ve sanatnn ise, amac tabiat taklit olmaldr. Maddeci estetikilerden H. Kocha gre sanat, zel bir gereklii yanstma biimidir. Ancak bu yanstma biimini toplumsal deerler belirler. Belki baz sanat dallarnda, mesela resimde, heykelde, tiyatroda taklidin daha fazla yer aldn, ama mimari, edebi sanatlar gibi alanlarda hayal gcnn taklidi atn sylemek daha gereki olur. Zaten eski Yunan dnrlerinden Philostratos taklidi ikinci plana atarak hayal gc ve yaratma ilkesini savunmutur. Hayal gc taklitten daha kuvvetlidir. Eski Yunan Tanrlarnn heykellerini yapanlar onlar grerek yapmamlardr. Alman filozofu G.W.Fr. Hegel (1770-1831) de tabiat gzelliini reddederek sanat gzelliini tabiat gzelliinden stn tutar.

Mazoizm. http://www.psikolojisayfam.com/psikolojik-sorunlar/sado-mazosizm.html web adresinden 08.08.2008. tarihinde edinilmitir. 25 Mikrokozmos. http://www.dipsizkuyu.net/forum/27-felsefe/3516-mikrokozmos.html web adresinden 08.08.2008. tarihinde edinilmitir

24

15

Fr.W.-J. Shelling (1775-1854) de sanat tabiatn taklidi sayanlara kardr. Sanat, yaratc Tanrnn ruhunu bilinsizce izler; onun yaptklarn taklit etmez, tabiat canlandran Tanrsal ruh gibi o da yeniden, orijinal olarak yaratr, kulland eyaya can verir. Taklit; resim, heykel gibi baz sanatlarn vastas olabilir ama birok sanatlarda vasta bile olamaz. Kald ki, birok fotorafta, plastik ve balmumundan yaplm gerei aynen taklit eden eserlerde bir sanat ruhu, bir estetik heyecan duyulmuyor.26 Minimal Sanat(Minimalism) Terim ilk kez 1965te Richard Wollheimin Art Magazinede yaymlad Minimal Sanat adl makalesinde kullanlmtr. Minimal Sanat kavram, Tatlin, Rodchenko, Malevitsch gibi Rus konstrktvistlerinin ve Mondrian gibi De Stijl grubu ressamlarnn almalarnda, Pop Sanatta, hard edgein ve Frank Stellann nerilerinde dnce olarak vardr.27 Biimsel sadelik ve malzemelerin ounlukla kendi z niteliini deitirmeden kullanmak, estetik kayglarn sanatnn z beeni dzeyinden daha genel bir duruma tamak minimalizmin en ok ne kan temalardr. Miza Teorisi(Humoral Theory): Phythagoras'a gre doaya drt ana yn (kuzey, gney, dou, bat), drt temel eleman (ate, hava, su, toprak) ve bunlarn drt fiziksel zellii (scaklk, soukluk, kuruluk, yallk) gibi drtl ritim hakimdir. M.. V. yzylda Sicilyal Empedokles (492-432) bu grlerden etkilenerek evrenin esas ve tali derecede birbirine zt drt temel elemandan meydana geldiini ne srmt. Bunlar, Ate (kuru-scak), Hava (ya-scak), Su (souk-ya), Toprak (souk-kuru)idi. Empedokles'in bu teorisi Hippokrates tarafndan benimsenip insan

bedenine uygulanmt. Humoral Patoloji Teorisi denilen bu anlaya gre beden 4 unsurdan mteekkil bir yapyd. Bu teori Dou ve Bat tbbnda

26 27

Mimesis. http://tr.wikipedia.org/wiki/Mimesis web adresinden 08.08.2008 tarihinde edinilmitir Germaner, S. (1997) 1960 Sonras Sanat- Akmlar, Eilimler, Gruplar, Sanatlar. stanbul: Kabalc Yaynevi

16

yaklak 2500 sene yrrlkte kalmtr. Gnmzde ise baz ynleriyle halk tbbnda yaamaya devam etmektedir. Antik Yunan tbbndaki Humoral Patoloji Teorisi (drt unsur) veya slamArap tp dnyasnda Ahlat- erbaa denilen teori bn-i Sina'nn (980-1037) Kanun fi't-tbb adl eserinde, duygusal, zihinsel durumlar ve tavr ve ryalar dahil edilerek geniletilmitir.28 Otomatizm(Automatism): Psikolojide: Genellikle bilin d simgesel bir etkinlii temsil eden bir ya da daha ok sayda eylemin otomatik olarak gerekletirilmesi29 Sanatta gerekstcler tarafndan kullanlan bir tekniktir. Performans Sanat (Performance Art): "1960'l yllarda ortaya kan, izleyicinin nnde canl olarak icra edilen bir sanat biimidir. Fluxus, Beden Sanat, Sre Sanat ile yakndan ilgilidir. Sahne ve gsteri sanatlar ile ortak ynler tasa da, dans, mzik, tiyatro, sirk, jimnastik gibi etkinliklerden farkl olarak grsel sanatlarn iinden km nc bir akm olarak kabul edilir; tiyatro performanslarndan farkl olarak olaylarn illzyonu deil olduu ekliyle olayn kendisi sergilenir. Kkleri 20. yzyl bandaki Dada akmnn anarist performanslarna, 1920 ve 30'lu yllarn srrealist ve ftrist performanslarna ve hatta Jackson Pollock' un aksiyon resmine kadar gider. Bildiimiz anlamyla performans sanat 1960'larda doduktan sonra yaygnlap 70'lerde fikirleri n plana karan kavramsal sanatla balantl olarak devam etmitir."30 Pop Sanat(Pop Art): lk bakta ngiliz ve Amerikan pop sanat diye ayrmlandn grebilirsiniz. Her ikisi de popler kltre kk salmtr ve medyalarn
28

slam Tbb. http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0slam'da_t%C4%B1p web adresinden 07.07.2008 tarihinde edinilmitir. 29 Otomatizm. http://www.hastaliklar.net/sozluk/otomatizm.asp web adresinden 07.07.2008 tarihinde edinilmitir. 30 Performans Sanat. http://tr.wikipedia.org/wiki/Performans_sanati web adresinden 07.072008 tarihinde edinilmitir.

17

insanlarn dnya grlerini deitirdiklerini kantlamaya almlardr. Bunlar kart zellikler de gsterirler. Tarihsel adan ilk kez ortaya kan ngiliz Pop sanatdr. Amerikan Pop sanat ise medyalarn sadece ikonografisini deil, yntemlerini de etkilemitir. ngiliz pop sanatnda nesnellik ok azdr ama medyay ekici yntemler kullanlmtr. Pop sanat ok geni kesime seslenmi ve Bat sanatn olduka derinden etkilemitir. Amerikan Pop sanatna rnek isim; Andy Warhol, ngiliz Pop sanatna rnek olarak da Richard Hamilton verilebilir.31 Rokoko: 18. yzyln zellikle ilk yarsnda Avrupada yaygnlk kazanan bir sanat dnemidir. Rokoko kelimesi Franszca rocaille(ta ii) kelimesinden tretilmitir. Bu tarz, kk kvrmlar, yuvarlak biimler ve bazen de ar sslemeleriyle kendini gsterir.32 Romantizm: Geni anlamda, sanatn balca ieriini, eserde yeniden retilen gerekliin ideolojik ve duygusal deerlendirmesinde gren yarat yntemi. Bu da romantik sanatn kulland anlatmsal ve tasarmsal aralarn zel dizgesini belirler. Dar anlamda, 18. ve 19. yzyl sanatnda bir eilimdir. En ok insan ruh hallerini dile getirmeye alr. Byk fetihler adna kahramanlk atlmlarn, frtnal tutkularn gzelliini ve yceliini ver. nsan dnyann dntrlmesine, zgrlk iin savama ve idealin utkusuna aran yksek ilkeleri ve amalar ykseltmek ister. Geleneksel sanat kuram, doal olarak ilerici ve tutucu romantizmleri ayrt eder; bu da romantik yntem, yaamdaki gnn doldurmu biimlerin zel bir lkletirilmesiyle birlikte yrd srece dorudur.33 Sezgicilik(ntisyonizm): Felsefi bir kavram olarak sezgiye akl, zihin ve soyut dnme karsnda hem ncelik, hem de stnlk tanyan felsefe akmdr. Henri Bergson akmn kurucusudur, bu nedenle kimi zaman felsefe tarihinde Bergsonculuk olarak adlandrlmas da szkonusudur. Sezgicilie gre
31 32

Erolu . (2003) Resim Sanat Szl, stanbul, ke Yaynevi Erolu . (2003) Resim Sanat Szl, stanbul, ke Yaynevi 33 Erolu . (2003) Resim Sanat Szl, stanbul, ke Yaynevi

18

bilginin, zellikle de felsefe bilgisinin kayna ve temeli sezgidir. Burada nemli olan sezgi kavramnn ieriidir. Felsefi anlamda sezgi, bir tr alma, dorudan doruya kefedilme ve dolaysz, aracsz birden bire kavranlma anlamnda kullanlmaktadr. Buna gre, varlklar bize olduklar gibi veren bilgi, sezgidir. Bergson'da bu kavram daha da zel bir anlamda gerei dolayszca kavrama yetisi olarak belirtilmi, alglarn ve zihnin bir tr bireiminden mteekkil saylmtr. Bergson'da, kendi bilincine varm igdler sezgi olarak deerlendirilir ve bu kavram felsefenin merkezine oturtulur.34 Simetri: Antikitede bu szck, bugn dndmz gibi bir eksenin her iki yanndaki ayna yanss anlamna deil, aksine orantllk- bir objenin iinde gml olan bir l esasnn(modl), o objenin kesin lmlerini tam rasyonel saylar halinde belirledii bir orantllk- anlamna geliyordu. Simlasyon: Bir kken ya da bir gereklikten yoksun gerein modeller araclyla tretilmesine hipergerek yani simlasyon denilmektedir.35 Soyut Davurumculuk (Abstract Expressionism): 1940larda ABDde ortaya kt ve 1950lerin sonuna kadar etkisini srdrd. Soyut Davurumcular, duygularn zgrce ve anlk olarak yanstyorlard. Birok akm ve tarz bu sanatn iinde yer alr. iddet, iirsellik, gizem gibi duygular anlatabilmek iin ok eitli teknikler kullanyor, boyalarn zellikleri, resmin anlatmn glendirmek amacyla kullanlyordu. Boyay ilerinden geldii gibi kullanmann, bilinaltn resme dkebilmek anlamna geldiini dnyorlard.nemli Temsilcileri:Jackson Pollock, Willem de Kooning, Franz Kline, Mark Rothko, Clyfford Still, Philip Guston, Helen Frankesthaler, Barnett Newman, Adolph Gottlieb, Robert Motherwell, Lee

34 35

Sezgicilik. http://tr.wikipedia.org/wiki/Sezgicilik web adresinden 08.07.2008 tarihinde edinilmitir. Baudrillard J.(2003) Simlakrlar ve Simlasyon Ankara: Dou Bat Yaynlar.

19

Krasner, Bradley Walker, William Baziotes, Ad Reinhardt, Richard PousetteDart, Elaine de Kooning, Jack Tworkov36 Taksonomi: Yunanca kkenli taxis(dzenleme) ve nomos(yasa) kelimelerinden gelen canllarn snflandrlmas ve bu snflandrmada kullanlan ilkelerdir. Viyana Hareketi (Viennesse Action): Hermann Nitschin 1965te bir grup sanat ile kurduu sanat hareketi. Bu grup sanatlarnn almalarnda da yine kendini bozma, kendini sakatlama ve kendini kurban etme, adak etme temalar esas alnmt. Dii taklitleri, halk arasnda tabulam eylemleri kullanma, haysiyetsizlikleri ortaya karma sadece Viyanal sanatlarda deil, Amerikal birok performans sanatsnn da ilerinde gndeme getirilmiti. 37

Soyut Davurumculuk. http://www.nuveforum.net/450-disavurumculuk/25468-soyutdisavurumculuk-abstre-ekspresyonizm/ web adresinden 08.07.2008 tarihinde alnmtr. 37 Altndere H.(1999) ada Sanatta Sanat Nesnesi Olarak Beden.Yksek Lisans Tezi. T.C. Marmara niversitesi- Gzel Sanatlar Enstits Yaynlar

36

20

II. BLM YNTEM

2.1.Aratrma Yntemi: Aratrma niteliksel yntem kullanlarak yazlmtr. Tarama metodu ile ulalan kaynaklar, problemin zme ilikin olarak yorumlanmtr. Varolan yorum ve yarglardan gvenilirlii tartldktan sonra yararlanlmtr. 2.2.Evren ve rneklem: Yazl kaynak olarak ulalabilen , konunun ierisinde kalan her rnek evrendir. Bat sanatnda insan figr ile dorudan ilgisi olan bilgiler deerlendirilmitir.Bu dnemlerle ilgili tp, fizik, mitolojik ve dinsel, sosyolojik, tarihi veriler, konu ile balantl olduu srece deerlendirilmitir. Sanatta insan figr ve bedeni rneklem olarak kullanlacaktr. Varolan Trke, ngilizce tm kaynaklar konu ile ilgisi gz nnde tutularak toplanacaktr. 2.3.Verilen Toplanmas: Olgusal ve yargsal tm veriler taranmtr. Veri kaynaklar Trke ve ngilizce dilinde yada eviri belge niteliindedir.Verilerin toplanmasnda internetten de faydalanlmtr. nternette konuyla ilgili zel forumlar taranmtr. Basl her trl kaynaktan yaralanlmtr. 2.4.Kuramsal ereve: Sosyal bilimlerde alan olarak beden sosyolojisinin geliimi iin insann 1980li yllar beklemesi gerekmitir. Bat toplumunun bedeni, zihnin ya da ruhun kart olarak; bir cisim olarak grmesi bu gecikmenin en nemli nedenlerinden biridir. Beden akln ve tinin kart olarak ya da akl ve tin sorunsallarn cevaplamakta ara

21

olarak kullanlmad srece tek bana deerlendirilmemitir. Byle Buyurdu Zerdtnde Nieztsche, kkl bir gelenekle dnsel bandan tamamen koparlm batl bedenine eletirisini nl Tanr ld deyii ile dile getirmitir. Tanrnn lmesi, bedenden soyutlanm akln gerisin geriye eski vcuduna; insana dnerek st insann yaratmasdr. sa ok nceden ilahi olan dnyevi bedene tamay baarabilmise de (enkarnasyon), bu sadece mass trenlerinde dnyevi vcutlara sunulan et ve kan olarak kalmtr. Sonunda; 1980lerde Foucaultnun anatomi ve patoloji olarak adlandrd Kliniin Douunu yazmas ile beden ve yaam arasndaki ilikilerin sorunsallatrmas metodik boyuta tanmtr. Bylece, sanat soruturmalarnda insan bedeninin yn, gstergesi olan insan figr zerinden yeni bir boyut kazanmtr. Yunan sanatndan itibaren zellikle dn merkezli almalarn ve literatrn gelimesi, tarih biliminden tp bilimine kadar bilgi odakl sorgulamalarn var olmaya balamas aratrmay da bu dnemden balatma nedeni olmutur. Sonraki blmlerde bedenin nceki gsterimlerini kapsayan, mitler ve kltrel deerlerin nda deinilecek arkaik insan figr ve onun sosyal bilgi ile ilikisi incelenmitir. Sanat dnemlerinin belirgin zellikleri ne karlarak modern dneme kadar bedenin temsili ve onu etkileyen bilgi ve anlam tartlmtr. Yunan Sanatndan Ortaa Sanatna, bedenin hatta sanatsal tm aralarn kltrel gelimelerden birinci derecede etkilendii dnlerek felsefe, din ve bilimin nda resim ve heykellerdeki insan figr incelenmitir. Kltrel bedenden doadaki bedene gei evresine denk gelen Rnesans sanat, insan bedeni ile ilgili anatomik almalara baklarak gzlenmitir. Barok sanat evresine kadar, insan bedeninin ileyii ile ilgili tbbi gelimelerin hz kazanmas, mekanik bir oluumdan, kendi duygusunu kendi reten canl bir oluuma dnmn insan figrnn temsilini nasl etkiledii aklanmtr. Sonrasnda zellikle siyasi ve toplumsal deiimlerin oynad rol hesaba katlarak modern sanata kadar beden kavram ve gsterimine deinilmitir.

22

Modern sanat okumamzda, sanat ortamlar yerine sanaty bilmenin nem kazand dnlerek, kronolojik sra takip edilerek sanatlarn nc olduu sanat hareketlerinin insan fiziini nasl yorumlad gzlenmitir ada kuramlar ve sanatlar erevesinde yani son blmde zellikle Body Art gibi konumuzla ilgili nc hareketler incelenmi, bugn bedenin sanatsal ara olarak hangi noktaya geldii tartlmtr. 2.5.Verilerin zm ve Yorumlanmas: Verileri ilerken varolan kaynaklardaki yorum ve yarglar deerlendirilmitir. Grler ve sanat rnleri beraber dnlerek varsaymlardan ve amalardan hareketle belli sorularn cevab aranmtr.

23

III. BLM BEDEN, KLTR VE SANAT LKS Beden ulalabilir tek mal varldr.38 1994 Ekiminin Amerikasnda bir Perembe akam Performance Space 122de Ron Atheyin Zalim Bir Hayattan Drt Sahne gsterisi scakkanl gazeteciler tarafndan iren ve rezil balklar ile aln yapar39. Yeni akm tiyatro almalarna sk sk yer vermesi ile tannan alan, o gece Athey in ereksiyon halindeki penisi ile sahnenin ortasnda belirmesiyle balar. Byk sahnenin ortasnda Athey dimdik durur ve beyaz cppesi, takma gsleri ile bir hemireyi canlandrr. Yannda iki figran; zerlerindeki hastabakc pantolon ve tirtleri ile Atheye gre daha giyinik ve sahnenin en nnde vcudu be santimetrelik rngalarla kapl plak bir kadn, Atheyin sahnenin genelini neden Kutsal Kadn diye isimlendirdiini aklar. Zalim hayatn, et ve kanda ska vurguland Ron Atheyin rezil gsterisi her performans gecesi srtnda yeni yaralar alan figranlarn dinlenmek zere emekliye ayrlp yeni bir figrann katlm ile devam etti. Kimi eletirmenler Athey ve adalarnn 1960lardan beri beden zerinden sylemeye altklarn sosyal ve kltrel zeminde tartp, yenilie kar diren gsterilmemesi gerektiini belirtirken, kimi eletirmenler ise bedenin sanatn ilgi alanna bu kadar fazla sokulmu olmasna ararak, gelip geici bir eilim olduunu sylediler. Sanatta 1960larla ivme kazanan beden konusu, Michel Foucaultun e zamanl almalar ve 1970lerde Gilles Deleuze ve Flix Guattarinin beden ve iktidar ilikileri zerine sylemleri ve tarihilerin beden tarihine el atmalar ile birlikte Bat dncesinde son yirmi yldr iyice netleen yeni bir eilimin yer etmeye baladn

38 39

Foucault M.(2006) Hapishanenin Douu (ev. Mehmet Ali Klbay), Ankara, mge Kitabevi

26 Ekim 1994 tarihli New York Times dergisinde, gazeteci Ben Brantley Ron Atheyin performansn u balkl makalesi ile tantr: Kk bir rezillik uzun bir yol kat etti.

24

bize gsterdi. Sanat daha ok yanstmac olarak bu deiime arac oldu. Bedenin zerinde kark iktidar ilikilerinin rol oynad dncesi ile birlikte tarihi yeniden okumak gerekti. Sanat eletirmenleri de bedensel deneyimin n plana kt sanat arenasnn verdii cesaret ile kltrn varolduu gemiten bugne sanat tarihini yeniden ekillendirmeye baladlar. Bedenin ulalabilir tek mal varlmz olduu fikri , sanatn bolca malzemesi yapt bedenin , sanat ve kltr(kltr yoluyla iktidar) arasndaki ilikinin boyutlarn gsterme olasl adna bu sefer sanatn argmanlarndan ok sosyal argmanlarla yeniden tartlmasn gerekli klmtr; nk iktidar ilikileri Onun zerinde dorudan bir mdahale meydana getirmektedirler; Onu kuatmakta, damgalamakta, terbiye etmekte, ona azap ektirmekte, onu ie komakta, trenlere zorlamakta, ondan iaretler talep etmektedir.40 Gerekten byle dnrsek; Gina Panein kendi bedenine mdahale ederek sunduu performanslarnda, ac eken ve ektirenin ayn kii olmas fikri, bedene dardan gelecek herhangi bir saldry ya da denetlemeyi yasaklamakla ilgili deil midir? Kltr ya da iktidar, bedeni sanat aracl ile nasl kodlamtr? Sanatsal beden kendini bu taarruz altnda nasl denetlemitir? Hatta denetlenmeyi istemi midir? Tm bu sorularn ve bu sorularn cevaplanmas abasnda ortaya kacak yeni sorular iin sanatn kltr ile birlikte gemiine bakmak gerekir. Crispin Sartwell, Bir devlete kaplanm her halk ipso facto uygardr; yani,

bedensel ya da daha ok ruhsal olarak doa dzeninden koparlp kltr dzenine sokulmutur.41 diyerek, bat toplumunun, akl ve beden arasndaki gelenekselleen atmasnn kkenlerini Antik Yunana kadar gtrr. Gerekten de ilk olarak insan idealize edip bedenini enerjinin canl simgesine dntren Yunanllard.
42

Bu kesiimin Yunanllar ile birlikte olmas arpcdr. Daha sonraki blmlerde

40

Foucault M. (2006)Hapishanenin Douu (ev. Mehmet Ali Klbay), Ankara, mge Kitabevi,S.:63 41 Sartwell C.(1999) Edepsizlik Anari ve Gereklik(ev. Abdullah Ylmaz)stanbul, AyrntYaynlar,s.: 124 42 http://www.commentarymagazine.com/viewArticle.cfm/Body-and-Soul-10814 web adresindeki Body and Soul isimli makaleden 25.11.2007 tarihinde alnmtr.

25

greceimiz gibi, Yunan sanat bir beden tapmn artrmasna ramen, bat dncesine, akln ya da ruhun beden iinde hapis olduu anlaynn ilk yerletii toplum Yunan toplumudur. in dier bir ilgin yan, feminist sosyologlar, ana tanra kltnn terk edilip ataerkil dzene geilmesinin kaynaklarn Klasik ada bulurken, Foucaultun gnmz endstri toplumunun bedene hapsedilmi ve gzetlenmi sansn veren modelleri yine Klasik a ile rneklendiriyor olmasdr. Ondan ncesi dnya dzeninin beden zerinden anlald ve bedenin kendini doum yapan ve doal olarak en ok ac eken kadn bedeni zerinde onayladn dnen anaerkil toplumlarn varl ile doludur. Bu deiimin kaynaklar, kendi gdasn tarmdan alan toplumun yerini, istilac ve avc toplumlara brakm olmasnda bulunabilir. Joseph Campbell, Bat Mitolojisinde Tun anda anne mitosunun ve anaerkil yapnn daha yaygn olduundan bahseder. Fakat bulgulara gre tam da bu dnemden sonra; Son Tun a ve lk Demir anda gebe Aryan sr srclerinin kuzeyden, semitik koyun ve kei srclerinin gneyden klt merkezlerini istilas ile bu anlay yerini erkek kl mitoslara brakmtr. Tm bunlardan nce: Temelde, doann ve yaam gereksinimlerinin organik, bitkisel, kahramand bir grn olduu ve bunun, sabrla didinmenin deil, sava mzrann ve yamann refah ve nee kayna olduu aslan yreklilerinkine btnyle zt olduu artk aktr. Eski anne mitos ve ritlerindeki, yaamn eit biimde ve birlikte onurlandrd kark eylerin aydnlk ve karanlk ynlerinden, daha sonra erkek kl ataerkil mitoslarda, btn iyi ve soylu olanlar, yeni, kahraman tanrlara balanm, yerli doa glerine artk olumsuz bir ahlaki yarglamann da eklendii karanln yaps braklmt. Kadn egemenliindeki toplumsal ve kltsel gelenek dzeni, geni anlam ile Hak Ana dzeni olarak tanmlanmtr. Bunun kart, drst belagat gayreti ve ate ve kl iddeti ile ataerkil dzendir.43

43

Campbell J. (1995) Bat Mitolojisi Ankara,mge Kitabevi,S.: 24

26

Sartwell, bedenin sadece doa dzeni ile anlald ve metafizik her trl anlamdan arnm bir biimde varln srdrd Kzlderili ritlerini rnek gsterir. Lakota trenlerinde bedenin dnya bedenine alp dnyann verdii bolluklara krann gsterilmesi olaan bir gelenektir. Kzlderili trenleri ile ilgin olan bir detay da Gina Panein 1970lerde sergiledii performanslarnda koluna itina ile batrd gl dikenlerinden ald mazoist hazn benzeri bir zemin zerinde gerekletirilmesi ve genelde kadnlarn trene katlmasnn gerekli olmad inancdr. Trene katlanlarn vcuduna kancalarn batrld ve o ekilde kavak aacna balandklar Gne Dans treninde, Kzlderililer kopan etlerini doaya kran hediyesi olarak sunarlarken; Kadnlar eitli biimlerde yer alsalar da Gne Dansna katlmazlard. Kartal Adamn aklamas, doum yapmalar kadnlara dourmann acsn yaama imkan verdiinden, Gne Dansna ihtiyalar olmad eklindedir44 Yaam kayna olarak bedenin gsterilmesi, bedenin topran bereketini simgelemesi anaerkil bir tutum olduundan, panteist ve diil dnya grne kar erkein retorikte ve savamakta yani bizzat kendinde bulduu gc soyutlamasyla erkek tanrlarn kadn tanrlar yenip alt etmesi ile yeni bir mit a balamtr. Kitab- Mukaddeste Yehovann kozmik deniz ylan Leviathana kar kazand ve Eype bahettii zaferle, Yunanllarda Zeusun toprak tanras Gaiann en gen ocuu Typhonu alt etmesi erkek saltanatn dii olanna kar kazand zafer.45 olarak grlmtr. Bedenin kadn, akln yada ruhun erkei simgeledii bu tavr bedensel yasan gittike artan suretinin sadece sosyal olarak deil sanatta da kendini gstermesine neden olmutur. Bat sanatnda her kltr insan formu ieren figratif sanata dair ak bir yasaktan yoksun olmasna ramen, insan formunu byk bir coku ile tasvir ettiini dndmz Yunan toplumu dahil bir ok kltrde, beden estetik ve sanatsal bir arndrma gibi grnen ve aslnda bedeni beden yapan hareketlerinden

Sartwell C.(1999) Edepsizlik Anari ve Gereklik(ev. Abdullah Ylmaz) stanbul, AyrntYaynlar, S.: 130 45 Campbell J.(1995) Bat Mitolojisi Ankara,mge Kitabevi, S.:24

44

27

yoksun eden aralarla gsterilmitir. Bedeni beden yapan hareketler ou zaman irenlik nesnesi olarak grlmekten teye gidilmemitir. Byle bakldnda Yunan Sanatndaki bedensel idealizasyonun sadece gzellik ve estetik kayglar tadndan yapld sylenebilir mi? Sanat bizim bugn anladmz gibi tek bana kurallar koyabilen, bamsz bir estetik tavrn rn olarak grp, gemiin sanatn byle yarglamamz yanl olacaktr. Yunandan nce Msrdaki ncelleri, bedeni paralar halinde gsterip zarif bir biimde orantlamlardr. Sadece zarif olmak adna deil, farkl bir kozmos anlaynn bir uzants olarak, saylar ve oranlar olarak dnya anlay ile yaplm olduunu syleyebiliriz. Hemen hemen ayn ekilde olsa da, Yunanllar nce dinamik bir btn olarak grdler bedeni. Fakat beden yine de, kendi olmakta sakncal bir nesne olarak, paralarn btne ve btnn paralara uyumu anlayyla Yunan heykeltralar tarafndan yeniden deitirildi. Ksacas, beden anlay dnya dndke onunla birlikte deiti. zellikle bugn hala tartlan Ortaa Avrupasnda belki de en radikal biimde yeniden tanmland. Pagan anlaynn yklnn bedenin hazlar cennetinden, erdemli akln ve ruhun hapishanesine dnyle kutland Ortaa; sanatsal olarak insan gsterirken, bedenin nasl gsterilmeyecei bilmecesiyle urat. Bunun iin kuma kvrmlarna yklendi fakat bunun iin uzun bir sre Yunanllardan miras ald tm anatomi bilgisini unutmak zorunda kald. Ortaan bedeni; ruh ve beden dalizmi zerine kurulu olarak ikincil bir mertebeye yerleti. Baz dnrler, beden zerindeki bu ikili dnme biiminin, birincil olann deimesine ramen sabit kaldn ve bu etkinin modern toplumda tartlan bir ok kategorinin de esasn oluturduunu sylerler. Bat, akl ana getiinde ve kltrel dzenden deney yoluyla ayrlmaya baladnda bile bireyin usu, bedeninden daha stn kabul edildi. Modern toplum, bu damgalanm bedenle uzla iinde olduunu gsteren yzeysel kaynaklarla doludur. Kreselleen ada, kltrlemenin tesine geildii, hatta sanatn bile kitle anlayn ap bireysel bir ar olarak tek bana tutunabildii dncesi, bedenim benimdir iarn ska duyduumuz politik klar bugnn

28

bakalam ierisinde olduunu mutlaka gsterir. Fakat iin ilgin yan, modern felsefe znenin ne kadar kendine ve bedenine sahip olduunu tartrken ortaya kan kara tablo bu durumla eliir. Ron Athey, performanslarnda cretkar bir biimde ritele dntrd grotesk bedenlerle yaratt kurmaca etki hala esasl bir tartma ortam douruyorsa da ve televizyonda en ok izlenilen dizilerden birinin konusu estetik amal tbbi mdahaleli bedenlerin eletirisi46 oluyorsa da hala adn kere armaktan korktuumuz bir isim hali vardr bedenin; nk aratrmann geliimi ierisinde greceimiz gibi, Bat kltr ruh merkezlidir. Bu alma, bedenin isminin ve imgesinin bugnk armlarnn nasl olutuuna dair genel bir renme abasnn rndr. Ayn zamanda, gerekten kltrel balamdan koparlp, zne olduumuzu idrak edebildiimizi dndmz ada dn en nemli oymac47larndan Michel Foucaultun verdii cesaretle gzellik mitinin dayanaklar sanat aracl ile test etme amal bir giriimdir.

Nip Tuck, 2003 ylndan itibaren, Amerikada FX televizyonu iin Ryan Murphy tarafndan yaratlm bir dizi serisi olarak, plastik cerrahi zerinden srdrd hikayesinde bugnn insannn beden hakkndaki genel yarglarna deinmektedir. 47 Nip Tuck dizisinin 3. sezonunda Oymac(The Carver) takma adl bir karakter, estetik cerrahlar ve vcutlarnda deiiklik yapan hastalar Gzellik dnyann lanetidir mottosu eliinde taciz etmitir.

46

29

IV. BLM BALANGICINDAN YRMNC YZYILA BEDEN LE LGL BLGNN VE ANLAMIN BATI SANATINDA NSAN FGRNE YANSIMALARI

4.1. ORTAAA KADAR NSANIN DEEN ANATOMS 4.1.a. yi Biimli nsan: Kanon ve Kalokagathia Gzellik lks, klasik heykel bedeni ve insan bedeninin kendisi batan aa tiksintinin topografyasna ve kronolojisine tabidir.48 Kken olarak, lm yaparken eit aralklarn belirlemesinde kullanlan ve kam anlamna gelen Yunanca bir szck olan Kanon, Yunan lllnn sembol haline gelmi ve nerdeyse tm sanat tarihi boyunca insann ideal gsteriminin temel birimlerini kendi ats altnda toplayacak kadar zamansz bir kavram haline gelmitir. Bugn sanat okullarnda, insan figr izerken bavurulan deer sistemi de, ite bu Yunan llldr. Ondan ncesinde deiik varyasyonlarla gsterilen erkek ya da dii figrlerin Batnn ulamaya alt gzellik lks ile bir ilgisi yoktur. Bedenin, bir Yunanlnn anlayamayaca artrmlarla, sakncaszca gsterildii primitif sanat ana tanra kltnn hikayesini fsldarken, doadan alnan vurgularla cinsellii ne karmaktan kanmamtr. Oysa ki, btn sanat tarihine hakim olan kanon sistemi, Yunanllarn gzelle birlikte olmazsa olmaz diye kabul ettikleri erdemleri iyinin de, fiziksel grnmn oka sadeletirmeden ve z ortaya karma gayretinden almaktadr. Polykleitosu incelerken daha da detaylandrlacak olan kanon kavram, Yunan ethosunun en nemli esaslarn yine Yunan sanat zerinden aklayarak bize kendini anlatr. Myronun nl heykeli Disk Atan Adamndaki(Resim 1) eviklik

48

Daldeniz E. K 2001 Zerdt: Tiksinti Duymayan nsan Cogito, stanbul:251

30

ve yzndeki vakur ifade, sadece gzel vcutlu insann deil, iyi insann da nasl grnmesi gerektiini syler Yunanl bir vatandaa. Kanon, sanat iin kullanlrken, bedensel bir etik olan onun yaama uyarlanm biimi kalokagathia kavramdr. Gzellik sadece duruun gzelliinde deil, fiziin ethike ile desteklenmesinde kendini bulur. Egon Friedell, Yunanllar iin estetik ve etiin bir btn olduuna zellikle vurgu yapar49. Beden eitiminin verildii Gimnazyumlarn ayn zamanda gen erkeklerin ahlak ve iirsel yaam rendii yerler olmas bu anlamda dikkat ekicidir. Gzellik anlamna gelen kalos ve iyi anlamna gelen kagathos kelimelerinden treyen bu kavram, Disk Atan Adam heykelinde; bir atlet kadar gzel olup, bir tanr kadar erdemli olmakla birletirilmitir. 4.1.b. Polykleitos ncesi Daedalik slup Girit kkenli bir slup olan Daedalik stil, Yunan Sanatnn insan figr serveninin anlalmasnda yle bir neme sahiptir: Primitif sanatla balarnn kopmaya balad evre olarak, Msr sanatnn cephe algsnn bir benzerinin kullanld bu stil daha sonra tamamen terk edilecek bir eit beden kavrayn da bize sunar. zellikle kire tandan yaplm Auxerre tanras heykeli(Resim 2), duruu ve lleri ile bize Yunan Sanatnn geirdii evrimin en bariz rneklerinden birini gsterir. Bir eli gsnde gsterilmi Tanra, bu duruu ana tanra kltlerindeki benzerlerinden alr. Daha sonra cinselliin bir eit arlk olarak grlp, zellikle kadn heykellerinde azmsanamayacak lde azaltmn bu heykelde henz grmeyiz. Yine Gortynadaki Apollon tapnandan kire ta kabartmalardaki kadn figrlerin(Resim 3) belirgin bir biimde dolgunca oyulmu genital blgeleri daha sonra terk edilecek slup zelliklerindendir. plakl ile bilinen Yunan Sanat daha sonra greceimiz bir elikiyi gsterir bize. zellikle Atina gibi kentlerde, plaklk erkee zg olarak deimitir. nc blmnde bahsettiimiz Joseph Campbellin ana tanra kltnn yok oluu ile ilgili tespitleri burada ilk kantlarn bulur. Yunann daedalik slubunun, dier blgelerde grnen slup zelliklerinden bu kadar farkl olmasnn nedeni, Girit kkenli olup bu blgenin dou ile olan ilikilerinin daha youn olmasdr. Fakat bu durum, bu stilin dier blgelere de
49

Friedell E. (2004) Antik Yunann Kltr Tarihi (ev. Necati Aa) Ankara, Dost Kitabevi, S.: 102

31

yaylmasn engellememitir. Sadece, bu yaylm stil zerinde farkllklarn da ortaya kmasna neden olmutur. Sunak heykelleri olarak bilinen Kouros ve Korelerde (Resim 4), bu slup deiimi ve klasik Yunan heykeline doru giden hem fiziksel hem ahlaki lllk grlmeye balanr. 6. yzylla beraber bu heykellerde, erkeklerde plaklk, kadnlarda ise giysi kvrmlar ile bir farkllk grlmeye balanr. Bu heykellerden nce heykeller belli atlyelerde seri olarak retildii halde, etkili bir orantlama sistemi ya da Yunan kanon dncesine zg bir lllk gayesi gstermezler. Kouroslar ile deimeye balamasnn bir nedeni, Kouroslarn Apollon idealini yanstt dncesi olabilir. 4.1.c. Polykleitosun Doryphorosu ve Kanon Yunan heykellerine bakp alarak anatomi renme gelenei, klasik sanatn formle oturtulmu bedenlerinin evrensel olarak nitelendirilmesindendir. M.. 4. yzylda Yunan heykeltra Polykleitos da, her zaman geerli olacak bir kalp oluturma dne bu yzden kaplmtr. Biimlerle kuatlm dnyann bir bilinmeyen olarak, tanmlanmaya allmas antik a felsefesinde eitli giriimlerin ve okullarn ortaya kmasn salamtr. Pythagorasn, varlklarn yzeysel grnlerinden te, insan usunun uras ile, ierisindeki z ortaya karacak ve saf dnme yolu ile bulunacak gizil bir uyumun var olduu dncesi, yzyllar boyunca Bat felsefesini etkilemitir. Ondan etkilenen hekim-filozoflardan Krotonlu Alkmeon insan bedeninin ve ruhunun Kozmosu anlamakta en nemli tankl ettiini dnmtr. Fakat Phytagorasn esas amac, evrensel armoniyi, mzik gibi rneklerle aklayarak saylarla ve saylarn aralarndaki ilikilerle aklamaya almak olmutur. adalarnn ou gibi Polykleitos da saylarn insan formunun ve doann kavrannda temel anlama arac olduuna inanyordu; nk saylar ve onlarn rasyonel dizileri, doalarnda ahlak ve belki de sihirli gler ieriyordu. Bu g iin kullanlan bir szck, simetri idi. Antikitede bu szck, bugn dndmz gibi bir eksenin her iki yanndaki ayna yanss anlamna deil, aksine orantllk- bir

32

objenin iinde gml olan bir l esasnn(modl), o objenin kesin lmlerini tam rasyonel saylar halinde belirledii bir orantllk- anlamna geliyordu.50 Bu simetri Galenin bahsettii paralarn btne, btnn paralarna uyumlar sonucu ortaya kan matematiksel uyumun simetrisiydi. Polykleitosun simetri dncesi kalokagatia kavramnda da kendini bulur. Zaten Kanonun amac bu lkye ulaabilmektir. yilik ancak yaamdaki gibi, btn paralarn birbirleri ile uyumuyla mmkndr. Bu dnce Yunanl hekim Hipokratesin bedenin salnn scakla yakalad uyuma bal olduunu dnmesine, Galenin drt sv ve drt mizaca dayal bedenlerinin yine bu drtl sistemin uyumu ile ortaya kacak salkl yaam dncesine balanabilir. Doryphoros heykeli (Resim 5) zerinde yaplan incelemeler, heykeltran, ite tm bu antik a armoni ilkelerini bu heykel zerinden, grsel bir tez olarak ortaya koyduunu kantlar. Pythagoraslar, gereklii ztlklarla aklamlardr ve Aristo bundan esinlenerek temel on kartln listesini karmtr. te Doryphorosta kolayca alglanan ztlklar; sol ve sa, hareket ve durgunluk, dz ve eri, vb. heykeltran dnemin felsefesinden esinlenerek bedeni nasl saysal bir olguya dntrd grlebilir. Heykelin sa taraf durgunluu ve dzl temsil ederken, ayn anda sol taraf hareket ve erilie iaret eder. Bunun dnda batan hareket ederek alnan 1/7lik ly de grmek mmkndr. Bu ller daha sonra Leonardo ve Michelangelo tarafndan ok kk deiikliklerle yeniden oluturulacaktr.Fakat takibi yaplacak tek ey kanon dncesi deil, klasik sanata dnn gerekletii her devir, insan bedeninin evreni anlamakta bir analog olarak grlecei antik a kozmos anlaynn da yeniden ortaya kmas olacaktr. 4.1.d. plak Odysseusun , gemisi battktan sonra dalgalarn gcyle kysna kadar srklendii Phaiaklar lkesinde farkna vard tek ey sa olarak kurtulduu deil, onu kurtaran dalgalarn, zerinde rt mahiyetinde ne varsa denizin derinliklerine gtrddr.
50

Hersey, George L. (2003) Cazibenin Evrimi (ev. Rahmi G. dl) stanbul, Say Yaynlar, S.:93

33

Genelde Hollywood filmlerinde ok rastlanlan bir komedi unsuru olarak karmza kan bu mizansen; illa ki kahramann tanrsal gzellikte bir dii ile karlamasyla sonulanr. Homeros da Phaiaklarn lkesinde sesleri orman perisi kadar gzel kan gen kzlar saklamtr. Bugnn senaristleri yada yazarlar kahraman, plakln etrafndaki aralarla rtmeye alrken brakt sempatik izlenimle geldii yeni lkede nce, o halkn en gzelleri tarafndan sevilirken tasvir edeceklerdir. Bu sesleri duyan kahraman Odysseusun da tavr bedenini allarla rtmek olmutur. Fakat yeni lkenin gen kzlarndan alaca karlk altmz gibi betimlenmemitir: kacakt karlarna rlplak, baka aresi yoktu, ne yapsnd. ok korkun grnd kzlara tuzlu suda bozulmu plak beden. 51 Odysseusun bu eit bir tavr karsnda utanc derinleirken, ekindii ey plakl deil suda bozulmu bedenidir. Tanrlara benzeyen kahramann byle bir durumda etrafndaki kzlardan tek istedii denizin kirini atmasna yarayacak bir banyo ile onun suda bozulmu ve yosunlam derisini ovmaya yarayacak biraz yadr. Odysseusun esas ekincesi gvdesinin plak hali ile grnmesinden te, bedeninin titanlarla savaabilecek kadar grkemli bir kahramana yakmayacak kadar insani bir grnrllkle yakalanm olmasdr. Kenneth Clark N: nsan Formu zerine Bir alma isimli klasik incelemesine sanatsal n ile plaklk arasnda bir ayrm yaparak balamtr. Trke n kelimesi ile karln bulan fakat yzeysel olarak plaklktan baka bir anlam iermeyen ngilizce Nude ile plaklk kavramn bedenin z grnnden ok soyunukluluu ile gsteren Naked kelimesinin Clark tarafndan yaplan bu ayrm antik sanattan bu yana gsterilen insan formunun kavranlnda byk bir reform yaratmtr. Orijinal formundaki insan bedenine atfedilen role gre plak bedenlerin yorumlanabilecei tarzlar deiiklik gsterebilir: Raice Bronzesin bedenlerindeki fiziksel mkemmellik, plaklklar soyulmu bir insan olmaktan deil orijinal
51

Homeros tarafndan, hi de bugn

Duerr, Hans P. (1999) plaklk Ve Utan: Uygarlama Srecinin Miti (ev. Tahran Onu)Ankara, Dost Kitabevi, S.:15

34

varlklarndan kaynaklanan duygusal gc ifade eden gerek insanlar; ya da matematiksel hesaplarla ina edilmi mkemmellik kural, ideal gzelliin bir gstergesi olarak, Leonardonun Vitruvian Man adl eserindeki gibi; veya Masaccionun Cennetten Kovulma adl eserinde insan hayatnn bir ifadesi olarak; Modiglianinin gl ve duygusal plak kadn bedenlerine dein bylece srp gitmitir. 52 Bugn bizim sanatsal olarak idealize edilmi insan formuna gnderme yapmak iin kullandmz N; Sanatsal plak kavram, Antikada terim olarak varlk gstermese bile Homerosun nl destanndan anlalaca gibi davran olarak yerlemitir. Bedenin varlk olarak tanmlanmasndaki bu iki ayrmn, Antik Yunan kavraynda ve sanatnda , insan formunun kendini gzlenebilir halinden ok, saysal kurallarla ifade etmesinde grlmesi mmkndr. Bu insani olan ile tanrsal olann ayrmdr ayn zamanda. Homerosun destannn bunca dile gelmesinde en byk etken, kahramanlk temasnn Yunan toplumuna nasl hizmet ettiini gstermektir. Sonraki blmlerde greceimiz gibi Yunanllarn kendilerini btnlk iinde bir toplum olarak duymalarnda, nl atletlerin heykellerinin (mitik olann gndelik yansmas olarak) ehrin en grnen yerlerinde konumlanmas ve yurtta olmann kendini sadece yle duyumsamakla olmayp, ehrin fiziksel mekann dolduran vatandan bedensel ykmllkleri olduu dncesi etkili olmutur. Bundan, bugnn popler anlaynda plaklklar ile anlan ve bu nedenle bir ok aratrmaya konu olan Yunan plaklnn, kendini, bir beden tapm halinden ok, toplumun bedenden daha gl grd kamusal ve ulusal karlarnda bulduu anlalmaldr. zellikle Antik Yunan vazo resimlerine bakldnda, toplumun byk kesiminin plak yaadklar dnlebilir. Bunun yannda azmsanamayacak lde giysili tasvirler de vardr. Bulgulara gre Yunanllar; zellikle Yunan kadnlar giyinik olmay saygnln bir paras olarak alglamlardr. Hatta klasik bir eski Yunan ev kadnn en keyifli gnlk ura iinde saylabilecek ey yn keeletirip ondan
Karasu F. (2006) Resimde plak Gvdeyi Alglama Balam Olarak Mekan. Yksek Lisans Tezi. T. C. ukurova niversitesi
52

35

giysi retmektir. Tm ev halk iin yaplan bu retim, birka Yunan giysi eitlemesi zerinden planlanmtr. Bunlardan en ok bilineni hem erkeklerin hem de kadnlarn kulland ve tunik biimde olan Khitondur. Bir baka sk kullanlan giysi formu ise Peplostur. ki drtgen kuman omuzlardan inelenmesi ile oluturulan bu giyinme biimi de Khitonla olduka benzerlik gsterir. Erkek ve kadn giysileri ana hatlar ile yaknlk gsterseler de, erkekler kadnlardan daha rahat giyinme hakkn yazl bir kural olmadan sakl tutmulardr. Kadnlarn giydii khitonlar yere kadar uzanrken erkeklerinki diz kapaklarna kadardr. Bu yerleik bir tavr halini alm farkllk aslnda kkenini beden ss zerine gelitirilmi eski bir tbbi inantan alr. Esas olarak mantn kadn ve erkein bedenlerinin birbirine iki kutup gibi zt olmasndan alan bu teori farklln nedenini vcut slarnn eitsizliine balamt. Bunu ilk aratran Yunanl Apollonial Diogenesti. Fakat Aristotelesten Galenosa bu teori geliip deierek varln srdrmtr. Vcut ss ile ilgili inanlarn Msrllardan beri varolduu bulgularla aa ksa da Yunanllar bunu bedeni anlamak adna daha yaygn olarak kullanmlardr. Aristoteles erkei hareket ve yaratm ilkesine, kadn ise madde ilkesine sahip53 olarak niteliyordu; bu da bedendeki aktif ve pasif gler arasndaki kartln rnyd. Vcut ss bir eit yaam enerjisi olarak alglandndan, kadn vcudunun erkeinkine gre greceli olarak souk olmas kadnlarn biyolojik sralamada erkeklerden bir kademe aada grlmesine neden olmutur. Kadna gre daha scak olan erkek vcudu, ayn zamanda zihinsel ve yaamsal olarak daha gl bir yapnn gstergesi oluyordu. Antik Yunan kadnlarnn sosyal hayatta erkekler kadar varolmamalar yzeysel olarak, onlarn yalnz olmaya mahkum kalacak kadar konuma ve paylama enerjisinden yoksun anlalmalarndan ileri geliyordu. Platona gre hararetli laflar ya da tartmann harareti gibi tabirler metafor deil dz anlaml betimlemelerdi; tartma katlmclarnn bedenleri snrd, oysa yalnz bana dnen bedenler souyordu54.Giysiler bu snn paylam haritasn
Sennett R. (2002)Ten ve Ta : Bat Uygarlnda Beden ve ehir (ev. Tuncay Birkan) stanbul, Metis Yaynlar,S. : 34 54 Sennett R. A.g.e.: 36
53

36

gsteriyorlard ayn zamanda. Erkeklerin plakla kadnlardan daha yakn olmalar onlarn retorik glerini ortaya karacak yaam enerjisini darya vurmalarn salyordu. Kadnlar ise zaten eksik olan vcut slarn daha sk giyinerek koruyabiliyorlard. plakla yklenen deer ksmen Perikles dnemi Yunanllarnn insan bedeninin ii hakknda dnme tarzlarndan kaynaklanyordu. nsan fizyolojisinin anahtar vcut scaklyd: Vcut scaklklar zerinde en fazla younlap onu tanzim edebilenlerin giysiye ihtiyac yoktu. stelik scak vcut, souk ve miskin bir vcuda gre bakalarna daha rahat tepki verebiliyordu ve daha ateliydi; tepki verdii kadar harekete geebilecek sya da sahip olan scak vcutlar glyd. Bu fizyolojik ilkeler dilin kullanmn da kapsyordu. nsanlar szleri dinlediklerinde, szler sylendiklerinde ya da okunduklarnda vcut slarnn ve onunla birlikte harekete geme arzularnn ykseldii varsaylyordu. Yunan sanatnda grdmz plaklk Clarkn bahsettii gibi giysisizlik anlamna gelen bir plaklk deildi. Kan yerine vcutlarnda ikhor akan tanr ve tanralarn ya da fizyolojik olarak onlara yakn kahramanlarn plakl jenik bir tutumun da temsilcisiydi. zellikle Spartallarn sadece erkek deil kadn vatandalarnn da fizyolojik olarak grnmlerine dikkat etmeleri iin bedensel hareketlilik iinde olmalar ve yar kahraman ya da tanr tasvirlerini andran bir toplum oluturma istekleri ok kuvvetlidir. O kadardr ki, Spartallar soylarnn tkenme pahasna baka kentlerden kimse ile evlenilmesini yasaklamlardr. Yeni gelen neslin salaml , kat ve duygusuz bir ekilde bebein grnne gre hayatta kalma karar verilerek garanti altna alnmaya allmtr. Hem iyi hem gzel vatanda yetitirmenin teminat Atinada, kk fakat grkemli ehrin nemli binalarnda ykselen ve nerdeyse canl grnecek kadar hacimli tasvir edilen kahraman ve tanr motifleri ile salanmtr. Odysseusun deniz suyu ile buru buru olmu teninden ekinmesinin altnda yatan anlam da budur. Tanrsal ve kahraman bir toplum yaratma adna birincil neme sahip olmu olan ve Platonun ideal devletinin olmazsa olmaz beden eitimi zellikle Atinal erkek

37

ocuklarnn yetitirilmesinde etkilidir. Spartann askeri yaam ile Atinann serbest ve ak toplumu arasndaki atma belirgin grnse de, bu iki toplumun beden alglarnn benzemesine engel olmamtr. Spartallar ve Atinallar iin de sylenebilecek en nemli ey, ortada toplumlar olduklardr. Antik Yunanda ehrin, bedenin ve tan bu kadar merkezi olmasn Egon Friedell ilgin bir ekilde Yunan topraklarnn dk nem oranna balar. Hava kirlilii yznden bugn, antik gz taklit edemeyeceimiz iin bir Yunanl gibi ehre gz atma imkanmz yoktur. Fakat Egon Friedell dk nemin renkleri, doay ve ehri merkeziletiren yapsna dikkat eker. Antik Yunan toplumu iin her ey ok yakndr ve bu haliyle sisli ve nemli kuzey topraklarndan hem anlay hem de grsel sanatlar bakmndan tamamen ayrlr. Merkezi bir toplum olmasn kesin olarak nem oranna balayamayacak olsak da emin olduumuz bir ey vardr ki; Atinallar ta merkeze yerletirip vgler dzerken, Spartal kadn ya da erkek gsn gererek klasnda dolamas ve nerdeyse bir heykel kadar sabit ve kararl olmas ile nldr. Medeni Yunanl tehir ettii bedenini bir hayranlk nesnesi haline getirmitir55 M.. 431-430 yllar arasnda Periklesin ba yurtta olarak syledii Cenaze Sylevi, Atina ve Sparta arasnda olan savan ardndan ana babalarn kederini gurura dntrmeye almann rnei olarak gnmze kadar gelmi bir metindir. Atinal olmann, Yunan kentinin bir vatanda olmann nemini daha sonraki blmlerde greceiz. Fakat burada nemli olan zellikle Perikles dneminde iyice belirginleen plak tasvir geleneidir. Gen savalarn liderleri sanat alannda nerdeyse rlplak vaziyette, giysisiz bedenleri yalnzca kalkanlar ve mzraklarla rtl halde tasvir ediliyordu. ehirde delikanllar Gimnazyumda plak vaziyette greiyorlar, erkeklerin sokaklarda ve kamuya ak yerlerde giydikleri gevek giysiler bedenlerini gzler nne seriyordu.
56

(Resim 6) Perikles dneminin

sanatnda grlen bu durum, Atina demokrasisinin sava sonrasnda daha fazla hogr kazanarak, ak bir toplum yaratlmasndan ve toplum olma anlaynn gururla anlmaya balamasndan kaynakldr.Artk Atinal erkekler dnceleri ile birlikte bedenlerini rahatlkla tehir edebilirlerdi. Yunanllarda bedensel faaliyet ile
Sennett R. (2002) Ten ve Ta : Bat Uygarlnda Beden ve ehir (ev. Tuncay Birkan) stanbul, Metis Yaynlar 56 Sennett R. A.g.e.:25
55

38

birlikte szel faaliyet hep yan yana komutur. Gen erkeklerin bedenlerini yetikinlie hazrladklar Gimnazyumda ayn zamanda retorik eitiminin verilmesi ve Yunanllarn yry yaparken konumalar bundandr. yleyse Klasik Yunan heykelinin insan bedenini idealletirmesindeki tek kaynak tanrlarn mkemmelliine ulamak ya da mtevaz bir ekilde onlar vurgulamak deil, insan olarak Yunanlnn ehri dolduran fiziini, ehrin manevi ve maddi varln stn klmakta kullanmas da yatar. Bundan yola karak; sonraki blmde nce Yunanl erkek olmann getirdii ykmllkler vastasyla Yunan sanatndaki eril plaklktan yola klarak bu dneme atfedilen homoerotik durum incelenecektir. Son olarak yetikin Yunanlnn kent sorumluluklar ve polisin jeniki tutumu aklanarak Yunan Sanatnda kamusal alan dolduran heykel sanatna deinilecektir. 4.1.e. Yunanda Homoerotik Haz nllerin tamam olancyd: Lykurgos, Solon, Themistokles,

Epameinondas, Aiskhylos, Sophokles, Platon, Aristoteles, Philippos, skender, hatta kusursuz Aristeides bile. Bir tek Sokrates bu konuda da Yunanllarn byk istisnasyd: O yalnzca platonik seviyordu.57 Erkek ya da olanlarn erotik bir odaklamann rnei olduu hikayelerden, edebi anlamda en bilineni ve en ok gnderme yaplan Akhillius ile Patroklus arasnda getii sylenen akn konu edildii Homerosun nl metni lyadadr. Resim ve heykel asndan bakarsak zellikle M.. 5. yzyldan sonra plak ve grkemli erkek vcudunun hi olmad kadar heykelde konu olarak seildiini syleyebiliriz. Bundan nce kadn heykellerine baktmzda, anatomik olarak erkeklere benzediini grebiliriz. 5. yzylla beraber erkee benzeyen kadn heykellerine bile ok rastlanlmaz. Bu dnemde yaam Aristophanesin; cinsel mizah unsuru yapt erkekler aras ak, yine kadnlar ve erkekler arasndaki
57

Friedell E. (2004)Antik Yunann Kltr Tarihi (ev. Necati Aa) Ankara, Dost Kitabevi, S.:104

39

heteroseksel ilikinin yan sra gzlenebilen unsurlardr. Vazo ressamlar erkek akn kutlayan bir ok homoerotik sahne boyamlardr ve bunlardan bazlarnda nl savalar, sanatlar ve yazarlar konu alnmtr. Vazo yklerinde yine grlebilecei gibi, Yunan mitolojisi de onlarca tanrnn erkek sevicilii ile ilgili hikayelerle doludur (Resim 7). Zeus ve Ganymedes yada Hermes ve Pan. Bunlarn yannda Sapphonun, Alkaeusun iirleri homoerotizmin lirik rnekleri ile doludur. Stun ve amforalara, kalkan ve disklere, sehpa ve sandklara, kase ve tulumlara, ksacas bulunduklar her yere sevgililerinin adlarn yazarlard; hatta Pheidias eseri Olympial Zeusun parmaklarndan birine gzel Pantarkes yazmtr.58 Platon, en nl metinlerinden lende platonik erotizminden bahsederken, ecinsel Erostan esinlenilerek metaforunu geniletir. Bu ak ayn Yunandaki tercih edilen olanclk formu gibi, tensellikten uzak olup kalokagathiaya yakn durmakla ilgiliydi. Antik yunanllarn kalokagathia ile kastettiklerinin arlk olarak erkek cinsi olduu kesindir. Platon Bir gen iin iyi bir ak, bir ak iinse bir genci sevmekten daha iyi ne olabilir?59 derken kastettii bizim bugn anladmz gibi herhangi iki gencin ak deil, Yunan toplumunun Gimnazyum geleneinde yatan bir gerekliktir. Gimnazyum, beden eitimi yapmann yan sra, kelime anlam olarak plak olmak demektir. Gzel ve iyinin yetitirilmesinde ok nemli rol olan gimnazyumun sadece erkek ocuklarn beden gzelliklerini gelitirdikleri bir yer olmad, yal ve soylu erkeklerin gen erkeklerin gzel kokusu eliinde kendinden getikleri ve ak konusunda deneyim kazanmalar iin orada hazr bulunduklar bilinen bir gerekliktir. Gen erkekler, plak bedenlerini yumuatp esnetmek iin yalanarak gnein altnda egzersiz yaparken yal erkekler glgeli bir stun srasnn altnda oturup onlar izlerdi. Yallar iin Gimnazyumdaki erkeksi zeytinya kokusu parfmden bile gzeldi.60 Bu mekanlar ilerinde erkek ocuklarnn vcutlarn biimlendirmelerine yarayan gre sahalar, egzersiz odalar ve dikdrtgen

Friedell E. A.g.e: 104 Platon len (ev. Cneyt etinkaya)(2003) stanbul, Bordo Siyah Yaynlar, S.:59 60 Deighton, Hilary J.(2005) Eski Atina Yaantsnda Bir Gn (ev. Hande Kkten Ersoy) stanbul, Homer Kitabevi, S.: 65
59

58

40

biiminde, dardan izlemeye gelen misafirlere ak bir stunlu yap olan palestray barndryorlard. Palestralar, Platonun lende syledii gibi hayata anlam katacak bir ak bulabilmek iin biilmi kaftand. zellikle yal erkekler ile gen erkekler arasndaki akn yararl olduu dncesi Yunan zihnine egemendi.Gen erkek iin evik bedenini ve ehrin demokrasisine katlm iin eittii gl sesini yal ve bilge bir Yunan erkeini kendine ak etmekte kullanamamak utan verici bir eydi. Buradaki temas erotik olmasnn yan sra, yal adamn gen adam iin model olup ona akl hocal yapmas ile de ilgilidir. Hetaireia szc ilgin bir anlam deiimi geirmitir. Esasen, basite ahbaplk anlamna geliyordu; daha sonra ounlukla siyasi nitelikler arz eden bir soylular kulbne, son olarak da fahielie dnt, stelik de daha ok erkek fahieliine.61 Etleri yumuasn diye ya srp gre tutmak, bymelerinin en kritik dneminde bedene sz geirip onlar iin hayati neme sahip olan vcut ssn korumak adna szel eitim(ki bu Homerosu tamamen ezberlemenin yan sra, bir tartmada diyalektikten anlamaya kadar gidiyordu) ve bedensel eitim i ieydi. zellikle Atina, Delphi gibi merkezlerde Gimnazyum eitimi ok ynlyd. Sava Spartallarn gen hayatlarnda da Gimnazyum nemli bir yer tutard. Fakat onlarda dier merkezlerde olduu gibi, erkeklerin aralarnda tartp demokrasiye katkda bulunmalarna gerek olmad inanc hakimdi. Bir klay andran Spartalnn kentinde plakln sadece erkeklere deil kadnlara da verilmi bir imtiyaz olduu bilinmektedir. Spartal kadnlar erkekler kadar olmasa da, bedeninin saldrgan mekanizmasn gelitirmeyi iyi bir anne ya da yurtta olmakla e tutar. Gl olmak bir Yunanl deil Spartal geleneidir. te bu yzden Spartadaki ecinsel gelenek, Atinada olduundan farkldr. lyadada Homeros, savan kaderini deitirecek sreci Akhilleusun can yolda,ba bana denk Patroklosun Hektor tarafndan ldrlmesi ile balatr. Cenk, ak andran bir dostluun yitimi ile kzr. Akhilleusun sava meydannda katmerlenen cesareti ve amac misali, Spartallar da savata asalet ve cesareti zendirmek iin ecinsellii desteklemilerdir. Bu yzden
61

Friedell E.(2004) Antik Yunann Kltr Tarihi (ev. Necati Aa) Ankara, Dost Kitabevi, S.:103

41

Spartal gencin gnlk Gimnazyum eitimi, rakibi ve dostu olarak grd yat ile cenk atarcasna dvmesi ile ilgilidir. Vazo resimlerinde ya da heykellerinde grdmz homoerotik sahnelerle ilgili bugn bizim anlayamayacamz; yalnz bir Antik Yunanl gibi bedeni ve cinsellii yorumlamak ile ilgili olan dier gerek de, erkeklerin ecinsel ilikinin paras olmalarna ramen, erkeksi grnlerinden bir ey kaybetmemeleridir. Antik Yunanda efemine erkeklerin yaamadn syleyemesek de(bununla ilgili de bir ok mitin varolduu bilinmektedir.) onlarn soylu bir Atinal ya da Spartal erkein yetitirilmesinde erkeksi grnn kaybetmekten ok yana olmadklarn syleyebiliriz. Yunanl bir erkek hayat dngsnde yol alrken nce kendisinden daha yal erkekler tarafndan sevilir, sonra yalandka kendisi de olanlar severdi; ayrca kadnlara da erotik bir ak duyard. Yunanllar efeminelii ayrt ediyorlard, bu ayrm bedenin fizyolojisine dayandryorlard. Bu ayrm yine vcut ss teorisine dayandrlyordu. Bu tip erkek bedenlerine Malthakoi yani erkekle kadn aras bir terim yaktrlyordu. Malthakoiler vcut slar bir erkeinki kadar scak olmamalar ile temsili erkek bedeninden ayrlyorlard ve Gimnazyumlarda erkeklerin vcut slarn scak tutup, bedenlerini egzersizlerle sertletirerek eitildikleri dnlrse Malthakoi olmann tipik ve tercih edilen bir tr olmadn anlayabiliriz. Vazo resimlerinde ya da heykellerde, bir mizahi unsur tamad srece(ki bu mizah ounlukla toplum tarafndan ok bilinen bir mitin ya da oyunun gsterimi ile yola ktndan herkes tarafndan zmlenebilirdi) erkekler, belli kalplar iinde gsterilirdi. Bu kalplar Yunan toplumu ve Polis tarafndan kesin olarak izilmitir. unu unutmamak gerekir ki Yunan toplumu heykel ya da vazo resmi olsun, sanata bizim altmz snrlar ierisinden yaklamyorlard. Onlar iin sanat, yknmeci ve bu ynyle gerein idea ile rntlendii ve ounlukla tercihlerin belirlendii; iyi ve ktnn ayrmn gzel ve irkinin ayrmn kesin olarak koyarken saptad bir itir.

42

4.1.f. Kamusal Sorumluluun Nianesi Olarak Heykel Bu blmde bahsedecek olduklarmz Antik Yunan diye genellemek hatal olacaktr. Burada Antik Yunan ile kastettiimiz genel olarak yine Antik Yunan mirasndan yola karak tm bu medeniyete atfedilen plakln ehirle beraber konumlanmasnda esas alma merkezimiz Atinadr. Hilary Deightonun Atinalnn bir gnn yanstt almasnda da bahsettii gibi yaptmz vurgu Yunanl sfatndan ok Atinal ve zellikle Perikles dnemi Atinalsna olacaktr. Tm Yunan geleneinde benzerlikler bulunduu dnlse de leheleri, ynetsel sistemleri, kltrleri, aile yaplar62 benzerlikten ok farkllk gsteren bir ok kent devleti bulunuyordu bu lkede. zellikle Yunan demokrasisi diye bildiimiz ey en anl gnlerini ounlukla Atinada yaamtr. ktidar biz aznln deil btn halkn elindedir ya da Yasa nnde herkes eittir diyen Periklesin Atinas medeni bir Yunanl olmann nasl olduunu ve o an sanatnn byk bir devlet adam zamannda yaadn bilen bir halkn etkisiyle,bugnn Yunan sanat ile ilgili genel yaktrmalarn nasl ekillendiini anlamak iin en iyi deney alan olarak ortaya kacaktr. Ortalama bir Atinal iin iyi bir yaamn ls kamu ilerine ayracak vaktin bulunmasyla denkti. Gne genelde erken saatlerde balayan yetikin bir Atinal erkein, Ekklesiaya jri olarak iinin dmesi kadar iyi bir sebep yoktur gnn geirmesi iin. Retorik bilir Atinal vatandalarn bir dava hakknda fikir yrtrken elenmesinin gndelik bir alkanlk olduu konukan Atina toplumunda, Ekklesia olarak bilinen bu alt jri; halk jrisi hemen hemen herkesten oluabiliyordu. O gn daval ya da davac olmayan herkes katlabiliyordu Ekklesiaya. 6. yzyl sonlarnda Kleisthenesin politik reformlar sonucunda oluturulan boylara isimlerini vermek zere seilen kahramanlara ithaf edilen ve Agorann gneybatsndan yer alan ant, meclis binalar ile ana mahkeme binas arasnda korunakl bir yerde yaplmt. zerine askeri bildirilerin, ekklesiada tartlacak kanunlarn, onurlandrlacak

Deighton, Hilary J. (2005) Eski Atina Yaantsnda Bir Gn (ev. Hande Kkten Ersoy) stanbul, Homer Kitabevi, S:9

62

43

kiilerin ve gelecek davalarn yazld panolar iin bir ilan tahtas grevi grmekteydi.63 Atinal gen erkek, ehrin bir paras olduunu Gimnazyumda reniyordu. Antik Yunanda ehir, tm yurttalarn bedeninin btnn sembolize eden ve yine demokrasinin gerei olarak nerdeyse organik bir yapdayd. Fakat bir organizma olarak beden ou zaman sz geirilmesi gereken bir varlk olarak grldnden Yunanllar da ehir yaamn hak etmenin, bedeni ve sz eitmekle gerekleeceini dnyorlard. Atinal iin sz gnlk hayatnn nemli bir blmn geirdii Ekklesiada ya da akam yemekleri iin evlerde toplandklarnda kendini gerek bir Atinal olarak gstermenin en nemli yoluydu. Beden eitimi her ne kadar nemli de olsa, Sokrates gibi iman ve hantal vcutlarna ramen dilbazl ile n salan karakterleri unutmamak gerekir. Bronz ada insan bedeninin ilgin ve farkl oranlarda sunulduunu grrz. Artrm ve abart daha fazladr. Fakat Yunan da her konum ve stat iin ideal bir beden tipi vardr. Koreler ideal Yunan vatanda gen kzlar ve Athenay, Kouroslar toptan Yunan gen olan ve Apollonu, Heterailer toptan len elikilerini, cazibe odan ve Afroditi gsterir. Bu yolla ehir(polis) kendi seimini oluturmutur. Atinalya neye benzemeleri gerektiini sylemitir. Atletizmin ve Gimnazyumun sosyal konumu dnlrse ehrin birok yerinde grlen sporcu heykelleri ya da Kore ve Kouroslar bir Atinalnn neye benzemesi gerektiinin emasn verdikleri dnlebilir. Bu aamada Yunan idealizasyonunu bir kez daha dnmek gerekir.Perikles gibi ehrin sadece bir insan topluluunu iine alan bir yer olmadn, daha ok insanlarn kendilerini sokakta evde olduklarndan daha ak hissetmelerini salayan btnletirici ve hatta bireyin zerinde bir varlk olduunu savunan bir Atinalnn zihninden ehrin en nemli binasnn cephesini saran Elgin Mermerlerini (Resim 8) izlerken neler dnd tahmin edilebilir.

63

Deighton, Hilary J. A.g.e.: 22

44

Parthenon frizlerindeki idealizasyon iin Boardman yle der, Bireyselletirilmi olmaktan ok idealletirilmitir. teki dnyaya aittir. Tanrsal olan(hibir zaman) bu kadar insani , insani olan bu kadar tanrsal olmamtr.
64

Buradaki tanrsallk

Yunanda asla dnlemeyecek olan bir dnemin de armn yapyordu. Antik Yunanlnn zihni o kadar da iyimser deildir. Platonun Phaidrosta syledii O zamanlar biz de tertemizdik; tamakta olduumuz, adna beden dediimiz ve kabuuna yapm istiridye gibi iinde hapsolduumuz bu yk bizi henz her yandan zehirlememiti. 65cmlesi, Yunanlnn hibir zaman ulaamayaca stn ve onurlu gemiin yk altnda ezildiini ikona ihtiyac vard. Elgin Mermerleri Panathenaiadaki geite katlan byk insan kalabalklarn bu tr tanr imajlaryla bir araya getirdikleri iin sra dydlar. Heykeltra Pheidias insan bedenlerini belirgin biimlerde, ncelikle de onlar dier heykeltralarn yaptndan daha belirgin oyarak temsil etmiti ki bu oyma tarz onlarn tanrlarn yan bandaki mevcudiyetlerinin gerekliini artrr. Aslnda Parthenon frizlerinde resmedilen insanlar, szgelimi Delfideki frizlerdekilere oranla tanrlarn yannda daha rahat dururlar. Delfili heykeltra tanrlarla insanlar arasndaki fark vurgularken Atinal Pheidias, Philipp Fehlsin deyiiyle tanrlar alemiyle insanlar arasndaki isel zorunlulukmu gibi grnen incelikli bir ba kurmutur.66 Hayat genellikle ehirler arasndaki mcadele yznden savaarak ve kendi muadilleri ile mnakaa ederek geen Atinalnn tek korumas en uzak blgesi dier ucuna otuz iki kilometre olan kk polisinin iinde kendini mitlerin ve kahramanlarn glgesinde gururlu hissedebilmesidir. Tanra Athena Atinal kadnlarn namusuna ve onuruna ne kadar dkn olmas gerektiini kendi rnei ile vurgulamtr; nk Athena ayn zamanda yaratlmas beklenen Atinadr. Atinal yurtta kendi plakl ile kentteki plak heykellerin bir antrmasn yapar. Bedeni
Sennett R.(2002) Ten ve Ta : Bat Uygarlnda Beden ve ehir (ev. Tuncay Birkan) stanbul, Metis Yaynlar, S:33 65 Tunal .(1996) Grek Estetiki, stanbul, Remzi Kitabevi, S:250 66 Sennett R.(2002) Ten ve Ta : Bat Uygarlnda Beden ve ehir (ev. Tuncay Birkan) stanbul, Metis Yaynlar, S:33
64

de gsterir. Bunun esas sorumlusu da

gittike insanileen bedendir. Atinalnn da, ayn eski kahraman andaki gibi bir

45

bireysellikten arnm ve gzellii ile tanrlar kskandracak kadar plaktr. Yunanllarn fizyoloji anlay plakln idealize edilmesini, Thukydidesin bedeninden ve ehrinden gurur duyan bir Yunanl ile ormanda ya da batakllarda yaayan ve lime lime olmu krkler giyen barbar arasnda izdii keskin kartlktan ok daha karmak bir ey haline getirir.67 Olympiadaki oyunlar, Delphoideki drt ylda bir gerekletirilen oyunlar plaklkla insan bedenindeki tanrsal gzelliin birletii ve oyuncularn ayn tanrsal heykellerde olduu kadar gzel fakat stne onlarda olamayacak kadar hareketli ve canl olduu nadir anlard. Bu yzden Yunanda bugn bizim anladmz anlamda sanatn spor iin geerli olduunu syleyebiliriz. Bedensel kalokagathiann en nl temsilcileri sporcular galip olduklar yarlardan byk bir n ve zenginlikle evlerine dnerlerdi. Bu kiilerin adlarna dikilen bronz ve mermer antlar ehrin nemli blgelerinde o cokunun devam etmesini salyordu. Spartallarn zrl bir ocuu lme terk etmesi ve Atinada orann vatanda olmann kan ba ile balantl bir hukukunun olmas Yunanllarn ve zellikle Stoaclarn her eyin ktye gidip, insan soyunun gittike daha da soysuzlaacana olan inancyla balantldr. Her eyin ktye gittiine inanan Stoaclar, altn ana ya da kahramanlar ana dnn imkansz olduunu dnen Yunanllar, ancak gerek bir ayklanma ile yeniden douun gerekleeceine inandlar. Bu yzden cinsel seilimin, bedenden bireysel arzunun kaldrlarak polis iin gerekli olan tercih etmenin, insann tanrlara bakarak neye benzemesi gerektiinin trn devamll ve ideallerin devam etmesi iin hayati olduunu dnm olmallar. 4.2. ORTAA SAHNESNDE YK OLARAK BEDEN Ey gzel ruh, yetersiz, aciz bir bedende yaasan da, semavi gzellik seni yanna almaktan yksnmemi, yce meleksiz doa sana srt evirmemi, Tanrsal k seni reddetmemitir! 68
Sennett R. A.g.e. Eco U. (1999)Ortaa Estetiinde Sanat ve Gzellik (ev. Kemal Atakay) stanbul, Can Yaynlar, S: 24
68 67

46

Beden konusunda Helenistik miras bugn bile anlamakta glk ekmeyeceimiz tandk anlamalar barndrmaktadr. Ayn ekilde Ortaa kavray da tm pagan kartlna ramen Yunan ve Romann beden zerindeki temel prensiplerini benimsemitir. Ortaa sanatnda bedene zg ne varsa, nce bunlarn zerinde temellenip daha sonra farkllamtr. Ortaa sanatnn beden dn, ruh ve beden ikilisi zerinden hareketle gelimitir. Aziz Bernarddan Aquinal Thomasa kadar, nemli ortaa bilginlerinin beden ve ruh ikilemi konusundaki youn almalarna baktmzda, beden ve onun zerinden gelitirilen ahlak anlaynn Ortaa iin nemli bir mcadele alan olarak var olduunu grebiliriz. Bunun da kkenini tamamen dinsel ve sembolik olarak niteleyebileceimiz Ortaa sanatnn teolojik esinlenmesinde bulabiliriz. Yaamn ruh ve madde ikilemi zerinden tanmland ve ruhun bedenin iinde hapis hayat srmeye mahkum olduu Gnostik dnya ile tm kartlklarn bir ilkede kesiebildii Neoplatonist gelenek arasnda bir yol izen Ortaal iin kiliselerinin sa, Meryem ya da azizlerin bedenleri tarafndan kuatlmalar artcdr. Anthony Battagliann dedii gibi Bir Katolik kilisesinin iine girmek, insan bedeninin grnr imgelerinin mminleri esinlemek zere sergilendii bir dnyaya girmektir.69 Fakat bu grnrlk hibir zaman ruhaniliin nne gememitir. Ortaa dnyas bugn anladmz biimiyle Hristiyan domutur. Bu da Ortaa dneminde plastik sanatlarn dinsel yneliminin esas nedenidir. Bu insanlar inanlar gerei gerein temsili gsterimini deil, o gsterimi kullanarak ulatklar gksel bilginin enkarne olmu hali olan dnyevi bilgiyi takip edeceklerdir. Bugn yaygn olan bir tezden yola karak syleyebiliriz ki; Ortaa sanat aklda kalc ekiller ve yine gz dolduran renkleri ile mtevaz bir sanatsal deneyimin yannda grkemli bir ilahiyat hedeflemitir. Bu yzden Hristiyan sanatn teolojiyi anlamadan zemeyiz. 5. yzylda Areopaguslu Dennisin szleri sanatsal gsterimin dnyevi olan ilahi olann yanstmacs olarak nasl geerli olduunu aktarmas anlamnda nemlidir: zerimizde olan dzenler ve esaslar dnyevi deildir() te yandan, insani
69

Kolektif.( Derleyen: Sylvia Marcos)(2005) Bedenler, Dinler ve Toplumsal Cinayet (ev. S. zbudun-B. afak- . ayla) Ankara, topya Yaynevi, S:142

47

hiyerari kendi dzen ve gcmz tanrnnki ile birletirmek iin gerekli olan grnr sembolleri kendinde tar. Yer ve gn birletiricisi olarak Ortaa sanat, bugn bizim gibi sanat sadece sanat olduu iin ayrcalkl kabul eden ada insanlarn anlamayaca bir tanmdr. Ortaa ressam ya da heykeltra iin bugn ycelttiimiz anlamda yaratc olmak sz konusu bile deildi. Onlar iin yaratc belli idi ve bu durumda insann bana den tek vazife yaratcnn usuz bucaksz bilgisini; gksel mekanizmay dnyay analog olarak kullanarak anlamaya almakt. Bu Ortaa Hristiyanlar iin anlalmas ok zor bir ey deildi. Hristiyan retisinde enkarnasyon yani beden alma temel prensiplerden biridir. Tanrnn olu sann yeryznde, insan biiminde hayat bulmas olay, Ortaalnn bedene nasl baktn zetledii gibi bizim de Ortaa sanatnda ve anlaynda beden konusunu aratrrken ska bavuracamz bir kaynak olacaktr. Balangta Sz vard. Sz Tanryla birlikteydi ve Sz Tanryd.diye balatr Yuhanna birinci ayetini ve daha sonra yle devam ettirir: Sz beden olup aramzda yaad. 70 sann beden al ya da Tanrnn et ve kan olarak dnyevi zuhuru bize Ortaa insannn bedensel olan bir rpda harcayamayacan dndrr. Bedenin ruhun mahkum edildii bir hapishane olduu dncesi her ne kadar ortalama bir Ortaalnn zihnini megul etse de; o kii unu da bilir: Gnahlarmz iin ac eken, sann bedenidir ve bir bedene sahip olmak baz sorumluluklar getirir. Daha nce Yunan heykelinin kamusal rolnden bahsederken deindiimiz saptamalara benzer olanlar burada da yapacaz. Kilise duvarlarnda dini resim ve heykelleri gren Ortaaldan, ehrinin her yannda kahramanlarn bedenlerini gren Yunanl gibi unu dnmesi beklenir: Hz. sann ve azizlerin beden zerindeki dayankllk ve hakimiyetleri, onlar gibi bakire olup bedene sahip olmakla bir ok fedakarlk yaplmas gerektiini gsterir; nk beden almann sa ve insanlk iin anlam
70

Kutsal Kitap: Eski ve Yeni Antlama, (2001) stanbul, Kitab- Mukaddes irketi Yaynlar, S:1330

48

fiziksel ac ve lm strab ekmektir.71 Burada Antik Yunan sanatndan farkl olarak unu syleyebiliriz. Ortaa sanatnda insan bedeni, insann fiziksel grn ile ilgili hibir hissiyat barndrmad gibi nasl grnmesi gerektii ile ahlaki olarak da ilgilenmez. Ortaa dalizmi buna izin vermez. Sanatn gksel ve maddesel arasndaki uurumu halk kitleleri iin azaltc rol olsa da, sanatn kendisi olarak resim ve heykel maddidir. Maddi olmayan sanatn ierisindeki sembollerdir. Grnt; resim, ortaa dncesine gre da aitti, haberci ruhunu giyinmi bedendi. Maria Barbara Bartos, Hristiyan sanatnda insan bedeninin temsili ile ilgili aratrmasnda, sanatn ara olarak roln vurguladktan sonra unu ekler: Hristiyan sembolizminin harika adr Ortaa. Bu devirde, din insan Tanrnn gizemlerini, sann enkarnasyonunu, onun ilahiliini ve insan doasn dnmeye ynlendiren birleik ve btnleyici bir gt. nsan varl maddi dnyay kuatan grnr gereklik zerinden grnmez dnyann kutsal gerekliini anlamaya giritii zaman; yaratl grnmez ilahiyatn davurumu olarak grld. O zaman insan sann szlerini kendisininmi gibi anlad: nk rtl olup da aa karlmayacak, gizli olup da bilinmeyecek hibir ey yoktur.(Matta, 10:26) Ortaa insan iin bu dnya bir sembold. nsanln grevi, bu semboln bir paras olarak, gizemlerin altnda yatan kefetmek ve aa karmakt. 72 Kilisenin kapsndan ieri giren herhangi bir Ortaal iin semboller kutsal metinlerdekilerden daha anlalr olma vazifesini stleniyordu. Bizans ya da Bat Hristiyan toplumlar iin deimeyen bir ey varsa sanatn zengin bir sembol donanmna sahip olup anlatc olma zorunluluu idi. Gombrich, Sanatn yksnde bu konu ile ilgili yle der: Katakomp ressamnn amac bu(kzgn frnda musevinin yakl) etkileyici sahneyi betimlemek deil. Amac sebat ve kurtuluun avundurucu rneini vermek.
71

Kolektif.( Derleyen: Sylvia Marcos) (2005) Bedenler, Dinler ve Toplumsal Cinayet (ev. S. zbudun-B. afak- . ayla) Ankara, topya Yaynevi, S:142 72 Barbara M. B.un The Human Bodys Representation in the Christian Middle Ages adl makalesi http://www.geocities.com/serban_marin/bartos2000.html adl web sitesinden 15. 04.2006 tarihinde alnmtr.

49

Bunun iin de Pers giysileri giymi adamn(Resim), alevlerin ve gvercinin kutsal efaatin simgesi- tannmas yeterliydi. 73 Papa Gregorius Magnusun Yazlar okuma yazma bilenler iin ne ise, resimler de okuma yazma bilmeyenler iin ayn eydir, diyerek ikona krcln nne engel olmasndaki sebep de budur. Byle bakldnda insan bedeninin de gsteriminde esas ama bedeni Yunanllar gibi oranlar mucizesi ile cismi olarak tanrsal gstermekten te, onun lml yapsn resim dzeyinde yok sayarak metafizik olana ulamakt. Buna destek olan da bedenin jestleriydi. Ortaa resmi jestlerle derdini anlatan zel bir dneme aittir.Hatta Ortaa dnemine jestlerin uygarl da denirdi. Jestler ann geiciliini gstermeden resimde asl kalrlar. Bu da hikayenin sonsuzluuna iaret eder. badet annda bedenin zel jestler yapmas nerdeyse btn dinlere zgdr. Beden zerinde sistemli bir kontrol gerektiren bu jestler bedeni dntrmeye ve maddenin hareketle uyuturularak kendini iptal etmesine yarar. Fakat resimde jestlerin varolmas Ortaa resminin duraanl dnldnde garip gelebilir. Yalnz unu unutmamak gerekir; resim zellii gerei hareketi dondurur ve onu sonsuzlua gnderir. Ortaalnn dnmek istedii de tam budur; nk aslnda hareket hissetmekle ilgilidir ve hisseden beden deil ruhtur. Fakat pagan anlay tmden yadrgayan Hristiyan toplumu iin hissetmek(bunun iinde acy hissetmek kadar hazz hissetmenin de olduu dnlrse) bedeni dntrmede yeterli midir sorusuna Hristiyan Hippolu Augustine (M.S. 430) duyumlar arasnda hiyerari oluturarak cevap vermitir. Paganist hazz ve onun tefekkrndeki ac kartln bedenin yaama refleksine balayarak lmsz ruhtan koparr. lmsz ruh duygusal acy hisseder. zellikle ge Hristiyan toplumla birlikte daha da belirginleen sa ile birlikte acy paylama edimi bu doktrinlerle balantldr. Hristiyan ge Romas hareketliliin yansmas olarak hacc ve azizlerle ilgili anda toplamay gelenek haline getiren tutum, hareketi ilke olarak bedenle btnlendiren teorilerin ortaya atlmas ile reformcular tarafndan knanmtr. Yani resimlerdeki hareketler duraanlklar ile tanrnn ve sonsuzluun iaretleridir. Ruhsal kazanm iin beden duyumlarnn hazzyla ruhu eksiltmesine izin yoktur. Ortaa resminin iki boyutlu olmas, bedenlerin bir boluk iinde salnmas
73

Gombrich E.H.(1999) Sanatn yks (ev. Erol ve mer Erduran) stanbul, Remzi Kitabevi

50

ya da, figrlerin zemine den glgelerinin olmamas bu yzdendir. Glgenin ve bedenle birlikte var olan bir uzamn yadsnmas, bedenin kendi yerini tinsellikle deitirdiinin kantdr. Hristiyanlar bedeni dntrmeye, lk Gnahtan nce, Cennetteki halini yeniden yaratmaya ve ondan yeni bir eyler, ruh iin uygun bir barnak yaratmaya almaktaydlar.74 Ortaal dnr Tertullian cinsel deneyimin ve hareketliliin neden olduu hazzn ruhun bir parasn alp gtreceini anlatan bir yaz yazmtr. Bu yzden Ortaa resmindeki hareketler bedenin kendi doasndan koparlarak soylu bir duygusallk ve ruhsal bir dayankllk ierisinde gsterilirler. Ortaan bedenle ilgili dnn anlamak, Yunan sanatnn formal geleneini neden reddettiklerini aklamaktadr. Arlk olarak sanatnda insan figr barndran bu dnem bedenin belki de ilk defa felsefi bir zeminde tartld bir dnemdir. 4.2.a. Acnn Anatomisi: sann Bedeni Ortaa insannn bedeninin dnm sadece Hristiyan sanatnn cemaati bir toplum olma srecine gtrecek modelleri ile gerekletirilmemitir. Bedenin dntrlmesinde nemli olan dier bir nokta Tanry hissedebilmektir. Bunun en kanksatc yolu ise sann aclarna ortak olmaktr. Ge Romal Origenus bu adm ilk atanlardan biridir ve bir kendinden gei annda kendini inanlar adna hadm etmitir. Origenusa gre, tpk Aziz Matta ve Aziz Augustinusa gre olduu gibi, olu sreci insann dnyay dolduran bu grnmez gc takdir edebilmesi iin kendi bedensel arzularn dntrme sreciydi. nsann bedeninden kp a adm atmas anlamna geliyordu.
75

Bu bedeni reddedi hazz ve acy reddetmek zerine

kurulu grnse de, acnn ruhsal bir deneyim olarak konumlandrlm olmas Ortaalnn hasta yatanda, doktorlardan acsn dindirmek iin are beklemenin yerine gnahlarndan arnmak iin acy yaamasna neden olmutur; nk hastalk, sann acya teslimiyetinin nedeninin insanolunun gnahlar olmas gibi, hasta kii

Kolektif.( Derleyen: Sylvia Marcos)(2005) Bedenler, Dinler ve Toplumsal Cinayet (ev. S. zbudun-B. afak- . ayla) Ankara, topya Yaynevi, S:145 75 Sennett R. Ten ve Ta : Bat Uygarlnda Beden ve ehir (ev. Tuncay Birkan) stanbul, Metis Yaynlar, 2002:117

74

51

iin gnahlarnn bedelini demesi iin bir frsattr. 12. yzyln sonlarna ait olan bir elyazmasnda (Resim 9) sann yaamndan sahneler gsterilmi ve kr bir adam iyiletirdii hikaye; eytan kovmak ile ilikilendirilmitir. Ortaa resmi, tp, hukuk ve teoloji alannda yinelenen bir olguyu, sanatn yknmeci yann kullanarak aktaryorlard. Bu olgu; acnn, ruhun dnya zerinde dolamndaki en nemli fonksiyonu olmasyd. Ac, teolojik olarak cehennem, ehitlik ve sann armha gerili anlarnn en nemli ortak zellii olduundan, sadece bu durumun ikisi adna yceltilmiti. Cehennemlik ruhlarn acs tamamen fiziksel olup, ehitlerin ve sann ektii ruhsal strapla boy lemezdi. Ayn Origenus gibi, ruhu btn mminler bedenin acya kar baskn tavrn reddederek bu acy tatma hazzna eriirlerdi. Ortaa anlaynn bedenle ilgili bir ok karklk ierdiini bir kere daha bu noktada grebiliriz. Hippolu Augustinein dedii gibi ac, sadece yaayan mahluklara zgyd. Fakat ayn zamanda, acya nclk eden ehitlik ve armh sahnesindeki gibi durumlarda, lmle yaam arasnda inan adna ekilen ac bedensel olmad dnldnden bu durumla eliiyordu. Belki de Augustinein demek istedii, resimlerde grd ac betimlemeleri ile her gn kar karya gelen kimselerin, kendilerini yarglanmann bir yolu olarak yaadklar mazoist tavrn dolayl yoldan bedensel haz kaynakl olmasyd. Daha sonra Peter Lombard bu konuya yle yaklaarak, biraz olsun aklk getirmitir: Tanrnn olu duyumsal insan doasn kabul etti, duyumsal bir ruh, duyumsal ve lml bir et()76 Acy bu ekilde dorudan kabulleni ilgintir; nk btn bu teolojik tartmalara ramen, Georges Dubynin tespit ettii gibi, 13. yzyldan nce acya ithaf edilen metinlerin az olmas, acnn duyumsal haz gibi beden aracl ile elde edilen bir duygu olarak grldnn ve dnyevi yaamla ilgili kavraytan dolay gz ard edildiinin kantdr. zellikle 15. yzylda Pieta konulu resimlerin yaylmas bu dncenin deitiini gsterir. sa figr, deien ve gelien Ortaa hmanizmi ierisinde, insann
76

Animated Pain of the Body: http://www.historycooperative.org/journals/ahr/105.1/ah000036.html adresinden 24.08.2007 tarihinde alnmtr.

52

gndelik aclarna hayfland ve birletirici bir e, kahraman yaratacak tm sosyal ortama sahip olduu bir zamanda daha ok insaniletirilerek acnn Avrupa kltrnde giderek deer kazanmas77 salanmtr. Fra Angeliconun Dikenli Tal sa resmi fiziksel acnn derin bir hmanizm ile birletiinin gstergesidir (Resim 10). 4.2.b. Gksel ve Dnyevi Mekanizma Ortaa sanatnda, bedensel ac, beden ve ruh ikileminden, sann ve ehitlerin anlalrl adna syrlrken, bedenle ilgili Kutsal Kitapta bir dersi artrmayan hibir deneyim bu ikilemden kurtulamamtr. sann acsnn dnyevi olduu kesinleirken, ac uygunsuz beden anlaynn daarcndan ksmen de olsa karlmtr. Ortaa sanatnn sann ve Tanrnn ulalmazln dorudan destekleyen tavr, ac zerinden beden konusunda olduu gibi evren anlaynda da grlebilir. On birinci yzyldan itibaren kilise mimarisindeki heykel sslemeleri ile ilgili deiim gzle grnrdr. Robert Grinnellin Ortaa sanat ile ilgili tespitlerinde insani deerler ile dnyaya ilikin deerler arasndaki iliki adna yaplan bu deiim, insan figrndeki gerek ya da gereinden daha byk sunularak olumutur. Bu, daha nce deindiimiz gibi, sann ya da azizlerin bedeninin snf ve cinsiyet gzetmeksizin tm kitlelerle zdeletirilmesi ve kiilerin bedeninin bylece dntrlmesi ile ilgilidir. Kiliseyi ibadet iin ziyaret eden kiinin ayn kendi llerinde grd dini motifler, onda bu kiilerin yaadklar aclarla ba kurma imkan dourduundan, 11. yzyl Ortaa sanatnn teni toplumsallatran bir dnm noktas olmas nemlidir. Ayn zamanda bu dnem sonras, veba ve czam gibi eitli hastalklar, savalar ve i karklklarn younluk kazand bir evreye giri olarak tarihlenebilmesi asndan da nemlidir. Ge Roma ve Helenistik gelenein dnsel olarak varln srdrd Erken dnem Ortaa toplumu iin sann bedeni ve aclar bu dnyaya ve ikin pagan
77

Duby G.(1991) Erkek Ortaa:Aka Dair ve Dier Denemeler (ev. Mehmet Ali Klbay) stanbul, Ayrnt Yaynlar, S: 180

53

anlayna ait deildi. Erken dnem Hristiyan dnrlerinden Origenus, sann dier bedenlerle arasndaki fark, Onun bedeninin insani olamayacak kadar Tanrsal olmasyla iziyordu. Origenusun bu ayrm yzyllarca srecek ve daha sonra yine baka reformcu dnrlerin tartmalar arasnda deiecek bir tutumun yerlemesine neden oldu. Erken dnem Ortaanda bu tutum, Tanrsal olan her ey dnyevi olann anlayamayaca ve Tanrsal olann dnyevi olanla birleip kirlenemeyecei bir hiyerari yaratmt. Fakat bu tutum birbiriyle badamaz iki farkl sonu dourmutur. Yeryzndeki insanlar ikin ve lml olular ile birbirlerine kar stnlkten arnrken, gksel olan her ey insani olana gre ulalmaz olarak konumlandrlmt. Bu durum Georges Dubynin tespit ettii gibi feodal a kimliini oturttuka ve Skolastik mantn her eyin bozulduuna olan inanc, bozulmann devamll ile kendini kantlaynca sann bedeninin ulalmaz olandan, aclar ile aslnda gayet insani bir Tanrya inancn ihtiyac ile tandk bir bedene dnmesi ile son bulmutur. Ortaa dncesi temel olarak hep ikilikler zerinde kendini gstermitir. Ayn ruhbeden ikilisi gibi, gksel ve dnyevi olan arasndaki ayrm da etkisini gstermitir. Aslnda bu ayrmlarn hepsinin kkeni yine Antik Yunan felsefesinde grlebilir. zellikle Platonun Ortaada byk etkisi olmutur. te Platonun makrokozmos ve mikrokozmos arasndaki ikilii de Ortaada yaygn olan anlaylardandr. Ortaa sanatnda bu anlay, bedenin ve genel olarak maddenin gksel model oluturabilmesine neden olmutur. sann bedeni, Hristiyan Ortaanda tm temsillerinde grlebilecei gibi her zaman tek birini tanmlamayacak kadar deiken ve bu haliyle bedenden ok onun ruhaniliinin eitli suretini gsterecek bir metafor halinde gsterilmitir. sann yz ayn armhn Golgotaya tarken terini sildii mendildeki sureti gibi belirsiz ve daha ok gsteren olma niteliini tayan sonsuz bir imgedir. sa ve azizler hem tinsel hem de tensel olarak model olmulardr. Bu, Tanrnn kendisini bir varla, Hz. saya dntrmesine dayanr; sa tmyle tanrsal ayn zamanda tmyle insanidir, insan yaamnn tm ykn kendi zerine almtr ve

54

aslnda bu enkarnasyon gerekten de etten yaplmas- araclyla evrensel kurtulu aktr olarak davranacaktr.78 Hristiyan kii sadece saya benzemekle yetinmez ayn zamanda sann bedenine dnmeye urar. Onun temsili kann ier, onun etini yer. sa ve Hristiyan azizler, kahramanlar ruhsal glerini bedenlerinde kstrp, bedensel arzuya geit vermezken ayn zamanda bedende biriktirdikleri enerji ile ayn bir Yunan tanrs gibi gksel bir cinsel rnek de sergilerler. Cazibenin Evriminde George L. Hersey, bu durumu yle zetlemektedir: Belirli bir dzeyde, Hristiyan azizleri ve kahramanlar, fiziksel

ekicilikleriyle, sadece byleyici deil esritici gleriyle tpk Aphrodite ve Apollonunki gibi kendilerine seici bir g olarak ibadet etmi olanlar zerinde etkide bulunmulardr.79 Bu gelenek insan bedeninin gksel evrenin kk bir tekrar olduu inanyla i iedir. Fakat herkes gksel mekanizmann mikrokozmosuna dnemez. Onun iin bedeni eitmek; iyiletirmek gerekir. Ayn Yunanda gzelliin iyilikle e zamanl vurgusu gibi, Ortaada sann ve Meryemin gzellii bakirelik ve lekesizlikle e zamanldr. Fakat bu bakireliin cinsellikten tamamen arnmla gnderme yapmad tespit edilmitir. Din dnrleri iin de mcadele edilmesi gereken en zorlu ey buydu. Eer beden ac ekmezse ac ekip uyanmaya ya da beden cinsel olarak ktrm olursa iimizdeki ehvet uyandran eytanla savamann ne anlam kalrd. Yakn bir zamanda, Manhattanda Lab Galeride Cosimo Cavallaronun

kratrln yapt bir sergi, sann ikolatadan yaplm bedeninin armhta gsterildii ve bu heykelde sa ile ilgili bir kutlama diyerek akladklar ufak bir ereksiyon sorunu bir ok muhafazakarn sergiyi basmasna neden oldu (Resim 11). Bu sergi sann bym bir penis ile gsterilip gsterilmedii tartmasn ortaya att. 1525-1530 tarih aralna iaretlenen bir eserde, sanat Maerten van
78 79

Hersey, George L. (2003)Cazibenin Evrimi (ev. Rahmi G. dl) stanbul, Say Yaynlar Hersey, George L. A.g.e.

55

Heemskerckin yapt bir sa resmi George L. Herseyin sylediklerini glendirecek kadar, belirgin bir penisle gsterilmiti (Resim 12). Sanatta sann tensellii ounlukla tanrsal adan gzel bir erkek bedeni olarak kutlanr. Ayrca Leo Steinbergin gstermi olduu gibi kendi insanl iindeki sa sadece insani tutkulara ve arzulara deil, ayrca insani cinsel duygulara da balyd.
80

Bunun yannda Ortaa minyatrleri ve metinleri gzel kadnlarn

nasl grnmesi gerektii ile ilgili, eitli korse boylarnn grnd bir referans da sunar. Fakat bu gsterimin, sann ve Meryemin bekaretine ters bir vurgu yapt dnlemez. Kurtarlm olmak demek ehvetten arnm olmak demek deildir; Hristiyan teologlar iin; ehvete ve her trl cinsel ayartmaya ramen lekesiz kalabilmektir. Magdal Meryemin sann baucundaki varl unu gsterir : Batan kma, dln deerini artrr, nk batan karlan ve direnerek batan kmay alt eden kimse, batan karlmam bir kiiye gre ok daha vgye layktr.81 4.3. ORGANLAR VE TIBB YANILGILAR Antik dnemde kadn bedeninin ikincil olarak alglanmasndan, Aziz Augustinein bedensel hazz ruhsal deneyimlerin ikinci planna koymasna kadar anatomi ve tp geliene kadar tm bu yarglar bedenin tbbi olarak nasl anlald ile dorudan bir baa sahiptir. Antik dnem kaynaklarnda Hippokrates her ne kadar ne ksa da, onun dndklerine kendi aratrmalar dorultusunda bir eyler aktararak Ortaa tbbn byk bir ekilde etkileyen, Galenin Hippokratesin varlndan 600 yl sonra yazd Ars Medica (Tp Sanat) adl almas olmutur. Galen, beden konusuna sadece tbbn dili ile yaklamam, bedenin anatomik ynn de saysal olarak analiz etmeye almtr. Bilimsel kaynan ounlukla Aristoteles ve Hippokratesin dncelerinde bulan Galen, Ars Medicasnda antik vcut ss kuramn kullanarak, salkl ve hastalkl olmann kaynaklarn skca bal olduu gzlem yoluyla da oluturmaya almtr.
80 81

Hersey, George L. A.g.e. Hersey, George L. A.g.e.:59

56

Galenos bu metinde tbb nelerin salkl, hastalkl ya da ntr olduunun bilgisi olarak tanmlar. Bu bilgi de vcut ss ve svlarnn bedenin balca organlarnda, beyin, kalp, karacier ve testislerde nasl bir etkileim iinde olduunu anlamaya balyd. Galenosa gre vcut ss deiken bir lek zerinde aama aama ykseliyordu. Gel gelelim, vcut svlarnn drt tipi, yani suyuku vard: Kan, lenf, kara safra ve sar safra. Isyla svnn birleimi de bedende drt farkl psikolojik durum yaratyordu. Galenos Hippokratesi izleyerek bunlara drt miza adn vermiti.82 Galenin, anatomik grnn mizac snflandrmada nemli olduu grnn yan sra, Ortaan ok bal olduu ruh ve beden ikilemine de, l sistem aklamas sayesinde antik bir dayanak oluturmu olmas, dncelerinin, Hristiyan olmamasna ramen Hristiyan Avrupasnda o denli nemsenmesinin nedenlerindendir. Beyin, kalp ve akcieri farkl grevlerle tanmlad l sistemi, Harveyin modern tbb oluturan dolam kefine kadar beden kaynakl hastalklarn zmnde referans olarak gsterilmitir. Bu sistemler birbirleriyle balantl olarak alsalar da, birbirlerinden bamsz pneumalara(soluk) sahip olularyla baka trl grevlere sahiptirler; beyin, Pneuma phycon oluuyla, duygular dncelerden sorumlu; kalp, Pneuma zoticon, yaamsal ruh ve enerjinin kayna; akcier ise, havann akn salayan doal ruh olarak bymeyi temsil ediyordu. 83 Hippokratesten esinlenerek oluturduu Miza Teorisi ise, 9. yzyla kadar tbb ynlendirmitir. Bu teori, en basit aklamas ile, bedenin, tm maddelerin inasndaki drt z-ekirdek unsuruna bal olduu grlr. Toprak, su, hava ve ate gibi, bedeni oluturan drt svdan bahsedilir. Galen bu svlar yle snflandrmtr; kara safra, balgam, kan ve sar safra.

Sennett R.(2002) Ten ve Ta : Bat Uygarlnda Beden ve ehir (ev. Tuncay Birkan) stanbul, Metis Yaynlar 83 Erdoan A.(2006) Hippokratesin Glgesinde Bir Byk Galenos P Dnya Sanat Dergisi. Say:42 S: 28

82

57

nsan vcudunda kan, balgam, sar safra ve kara safra vardr, bunlar vcudun doasn meydana getirir ve bunlar araclyla ac hissedilir ya da saln keyfi srlr. En mkemmel sala, bu svlar-yani birleimleri, gleri ya da miktarlarvcutta doru oranlarda bulunduunda ve doru biimde kartnda ulalr. Bu vcut svlarndan biri eksik olduunda, ar miktarda bulunduunda ya da vcutta dier svlarla karmadan yaltlm durumda olduunda ar hissedilir. 84 Eer bu drt element bedende dengeli iseler, beden salkl demektir. Fakat aklama yukardaki halinden farkl bir mesaj daha tamaktadr. ok konukan ve hareketli insanlarn vcutlarnda hangi sv daha ok ya da daha az olmalyd ki, onlara byle bir zellik verilebilsin. Bunu kann varl ile aklamlardr. Bunun gibi, dier svlarn da, bilinen en belirgin karakter zelliklerini u ekilde aklad dnlr: BASKIN SIVI Kara Safra Balgam Kan Sar Safra BASKIN KARAKTER Melankoli Soukkanllk Nee, Sevin Sinirlilik TEMSL ORGAN Dalak Akcier Beyin Safra Kesesi BASKIN MEVSM Sonbahar K Bahar Yaz MZAC ELM znt Duygusuzluk yimserlik fke

Bartholomew yazmasnda grdmz de budur. (Resim 13) Vcut, bu drt karakterden hepsini barndrd gibi, bunlar arasnda ar basknlk, bu zelliklerin ar derecede grnmesine de neden olur. zellikle bugn, astrolojinin yapt anatomik snflandrmalar bu kuramn etkisi altnda ortaya kmtr. nsann Zodiacn belli bir sembolnn altnda dnyaya gelii, bu semboln drt elementle olan ilikisi zerinden, doan kiinin mizacnn da tahmin edilebilmesini salad. Bugn anladmz astrolojik bantdan bamsz olarak, gn (bu gk hiyerarik olarak Tanr katn da temsil etmekteydi.) tm dnya zerindeki hakimiyeti ve temel olarak mikro-makrokozmos ilikisine de balanabilir. Ortaa tbb, Hippokrates ve Galenin syledikleri eliinde, kendi kozmos anlayn byle birletirmitir. Bugn
84

Galenos, (2007) Kara Safra Hakknda Cogito Say:51 sf 134

58

ar bir zalimliin rn olarak grnen Ortaa tbbndaki kan aktma eilimi de bu teze olan balln bir sonucudur. Miza teorisine gre, salk problemlerinin zlebilmesi var olan bir lszln dengelenmesini gerektiriyordu. Her ne kadar, diyet, egzersiz gibi bugn alk olduumuz metotlar da salk verilmise de bazen acil nlemler alma gereksinimi doktorlarn, sv ile ilgili bir organda delik aarak bu svy takviye etmesine neden olmutur. Bu teknik, bugn baz cerahatlerin kurutulmasnda, modern doktorlarn tavsiye ettii slk metoduyla benzerlik tar. Bedenin dolam mekanizmasnn nasl anlald ile ilgili 14. yzyla ait bir illstrasyon, kan aktma ileminin ksmen zararlar aacak olmasnn bilinmesine ramen, kan kaybnn insan ldreceinin umulmadn gstermektedir. (Resim 14) Ortaaa ait baz resimler, bu dnemde diseksiyonun varln da bize gstermektedir. Antik a tbb ve felsefesi de, tany koyacak hekimin, insan bedeni hakknda gerek gzleme dayal bilgilerle donatlm olmasna nem vermitir. Fakat, daha nceki blmlerde grdmz gibi, fiziksel acnn kayna sann ektii aclarla zdeletirilerek, nadiren baa gelebilecek ulvi bir snama olarak Ortaada teolojinin nemli bir yerini igal etmitir. nsan bedeni ile ilgili bilginin sahibi hekim ya da cerrah, bu ilahi snamann kiinin kurtulu imkanlarndan biri olduunu bilmesine ramen, acnn gereki boyutuyla da ba baa kalmtr. Buna ramen, uzun bir dnem boyunca Avrupa tbbnn geliimi, her zaman ilahi bir ceza olarak hastaln, kutsal ilevinin glgesinde kalm, veba gibi salgnlar sadece beden karsndaki aresizliin deil, bu bedenin yksek otorite tarafndan cezalandrlnn neden olduu ruhsal kntnn de kayna olmutur. Dolayl yoldan denebilir ki, beden, salkl ya da din olsun, ontolojik olarak ondan ayr bir varlk olarak betimlenen ruhun hesaplamasnn arasnda kalmtr. Kutsal Kitapta olduka geni bir yer tutan sa ve mucizelerinin genellikle, fiziksel bir kusuru olan insanlarda ie yarad ve ruhu hasta olan kimselerin lmcl sularndan tr iradeleri frsat vermedike ve ilahi bir yola bavurmadka kurtulamadklar grlr. Ortaa hekimi de, tm hekimlerin en stn olarak grd sa figr ile kar karyadr. Ayn sanatn hikayeci ynne vurgu yapmak varken, sanatsal slubu gelitirmek ne kadar gereksiz grlmse, bedeni aratrarak onu kurtaramayacak bir yolda bouna bir ura vermek de o kadar gereksiz grlmtr.

59

4.4. DSEKSYONDAN BLMEYE BEDEN 4.4.a. Rnesansn Anatomi Sahnesi Ge 1600 lerde, yeni bir anatomik sanat formu ortaya kt: kadavra modeller. Anatomiciler beden paralarn ve bedenleri toplayp sergilemeye baladlar. Onlarn modelleri gerekti ve izleyicilerin gzlerini kamatrmaktaydlar. Balmumu ve mermer gibi, insan bedeni heykel iin bir malzeme haline geldi. Anatomiciler bu malzemeyi korudular, sonra boyayp cam korunaklar iinde sundular.85 Bedeni paralamann Batda balamas 1600leri beklememitir. Eer bir balama noktas varsa bu Andreas Vesaliusun nsan Vcudunun Yaps zerine isimli eserini yaynlatt 1543 tarihidir. Bu zamana kadar beden Galenik mizacn gstergesi ya da Mondevillein organlarn yardmsever olduu merhametli beden86 dir. Diseksiyon kltr, bedeni teknik olarak paralarken, bedenin kendi gibi olma zgrln ona verecek gerek anlamn bulma gayretindedir. Vesaliusun Bedene yaplan byk saygszlk, onun gereklerini ortaya karacaktr,87 derken kastettii de budur. Rnesansn bedeni doadan almas ve onu dini ve kltrel birikiminden arndracak sreci balatmas, zerinde allacak kadavray bulmas ile olmutur. Bu dneme Rnesans demekle birlikte Erken Modernizm dememiz, bugn kabul ettiimiz bedenin; bir yaama arac olarak, bir ok ikilikten kurtulmu Tanr tapnandan hayat tapnana bu dnemde dnm olmasndandr. Lirik iirleri, tiyatrosu ve resmi gibi aydnlk ynlerini bildiimiz Rnesansn karanlk tarafnda diseksiyon yatar. nsan gvdesinin gizlerine yaklamak iin, her engeli amaya alan erken dnem anatomistleri Engizisyonun boyunduruu altndadr. Bir gvdeyi kesip paralarna ayrmak, Engizisyon mahkemesinde en ar sulardan biri ile yarglanmak demekti. Ortaa sanatnda ve kltrnde ac ekenin
Anatomi. http://www.nlm.nih.gov/exhibition/dreamanatomy/index.html web adresinden 22.04.2007 tarihinde alnmtr. 86 Sennett R. (2002)Ten ve Ta : Bat Uygarlnda Beden ve ehir (ev. Tuncay Birkan) stanbul, Metis Yaynlar, S:142 87 Bamforth I. ((200) Ktphanedeki Beden, stanbul: Agora Kitapl S: 8
85

60

imgesinin yceletirildiinden daha nce bahsetmitik. Bedenle ilgili terapi ancak ruhun rahatlamasna izin verecek kadar bedeni iyiletirmekle snrlyd. Hatta bir hastalk srasnda ekilen arlar Ortaa doktorlar tarafndan tiyatral bir sahneye dntrlerek kutsanrd; nk hastalklar ve bunlarn sonucundaki arlar insan gnahlar iin ac eken sa imgesindeki gibi, hasta kiinin gnahlarndan arndna iaretti. Byle bir ortamda tp yapmak demek kutsal olarak nitelendirilen bilgi ile kkten mcadele etmek demekti. te Andreas Vesalius anatomi almalarna byle bir ortamda balamt. En nemli zellii gzlemden ok mant kullanan antikitenin aksine, bedenle ilgili bilgiyi bedenin kendisinden; kadavralardan almasyd. Vesaliusun gsterdii tek ey bedenin bilimsel alm deil ayn zamanda etin ahane dokusuydu. De Humani Corporis Fabrica(nsan Vcudunun Yaps zerine) isimli almas (Resim 15) bir ok anatomik resimle sslenmiti. lmden sonrasna ait kadavralar, insan bedenini ait olduu boluu; doay ve gzel manzaralar kendilerine mekan bellemilerdir onun resimlerinde. Grnrlklerinin yannda bedenlerin estetik bir duyum ierisinde gsterildii bu resimler nce bedenin ii ile ilgilenip sonra darsn gstermilerdir. Byle olmalar ile daha sonra bir ok sanatya esin kayna olmulardr.Leonardo da Vinci defterlerinde bedenin i ie gemi dokusunu zenle gstermitir. Grnewald armh sahnesinde (Resim 16) daha nceki temsillerde allagelmi acya dayankl ve donuk ifade yerine, bedeninin farknda ve onun lna kulak vermi bir sa yaratmtr. Drerin de almalarnda , sadece kulaktan dolma anatomi bilgilerinden esinlenmedii aktr. Leonardo da Vincinin gelien anatominin karsnda sadece izleyici olarak kalmakla yetinmedii bilinir. Resimlerinde ya da defterlerinde kk anatomik kusurlara ramen gzlem rn olduu belli olan bedeni paralayarak inceleme ipular kendini gsterir. Kilisenin yasad olarak niteledii diseksiyon demek oluyor ki, ok kapsaml olmasa da Leonardo tarafndan tecrbe edilmitir. 1507 knda bir hastanede lmn izledii bir erkek vcudunun Leonardonun yapt tek diseksiyon olduuna dair kantlar vardr. Baka insan vcutlar zerinde(zellikle paralar zerinde) diseksiyon yapt ile ilgili kantlar bulunsa da, bu almas btn bir kadavrann incelenmesi imkann sanatya verdii iin bilim ve sanat

61

hayatnda zel bir durum igal eder. Fakat Leonardo d yapnn, teorik olarak i yapy dorulad geleneksel anlaya sahip olduu iin, nnde organlar ile alm olan tm bir insan portresi bile onun tbbi yanlglara dmesine engel olamamtr Leonardonun diseksiyonlar yapt ve deneyimin kitap bilgisinden stnln tekrar tekrar vurgulad gz nne alndnda, geleneksel irfann onun anatomik almalarna bu kadar derinlemesine nfus etmi olmas artc gzkebilir. Uzunca bir mddet bal kald iki odackl kalp sistemi bunun ok iyi bir rneidir.88 Ortaadaki tbbi yanlglar, diseksiyon srasnda renilen anatomi derslerine ramen Rnesans dneminde de devam etmitir. Leonardo da Vincinin izimlerinde deneye balla ramen gelenekten de birden kopamad gzlenebilir. Mesela nsan Beyni ve Gzleri ile ilgili kesitlerinde89 Ortaan beyin ve yeti psikoloji ile ilgili bilgisinin srdn grrz. Beynin her iki hemisferini ikiye blen araln(ventrikln) zihinsel etkinliklerin merkezi olarak grld bu eski gzn ruhun penceresi olduu dnlrd. Leonardo bu izimleri yapmak iin kz beyninden yararlansa da, temelde Ortaan retilerine sadk kalmtr. Leonardo da Vincinin anatomi bilgisi, doann bildii ileyiini gstermesi anlamnda onun sanatsal almalarnda Grnewald ya da Drer gibi bir etki yapmamtr. Leonardo geni gr ile, sanatsal gzelliin sadece anatomik bilgi ile salanamayacana inanyordu. Daha sonraki blmlerde greceimiz gibi Albertinin bir ressamn mutlaka geometri bilmesi gerektii zerine dnceleri sanatda dierlerine gre daha fazla bir tesir yapmtr. Ksacas Leonardo iin anatomi teknik bir sorundur ve zld zaman elbette ki sanatsal gsterimde etkisi doal olarak ortaya kacaktr. Grnewald daha en batan Rnesansa talya tarafndan getirilen deerleri reddeder. ll gzel bedenler onda yerini Ortaan sembolist sanatndan alnm aktarmc ve grotesk bedenlere brakr. ok fazla yapt olmad bilinen sanatnn en nl
88 89

Kemp M. ((2007) Leonardo, Ankara: Dost Yaynlar Kemp M. A.g.e.:50

62

eseri Isenheim Suna Resimlerinde grlecei gibi(Resim 17) ne bir Ortaa ressam ne de Rnesansl entelektel sanat gibidir. Grnewaldn sa formu bedenin et olarak grnrl ve bir diseksiyon masasndan kalkmasna yaralarnn sahici gsterimi onu Ortaa ressamndan ayrr. Ortaa ressam sann fiziksel aclarn gsterirken onun kutsal bedeninde tanrsal bir z gstermeyi ihmal etmez. Ama aktr ki Grnewald, tm kanmalarna ramen talyan sanatnn anatomi duyarllndan bir eyler kapmtr. Sanat tarihileri bu durumu onun zamannn tesinde bir ressam olmasyla ilikilendirirken, yapt almalarda anatomik bir cahillik olduunu ima etmeye alrlar. Fakat Ortaa sanat ile ilgili tezlerin gelimesi ile Grnewaldn Rnesansl adalarna gre daha farkl kaynaklardan gzlemler yapt grlmtr. Rnesans sanatlar anatomiyi antikitenin klavuzunda gelitirirken, canlandrmaclktan ok lmsz gzellii gsterirler ve bu aslnda Grnewaldn grotesk figrlerinden daha fazla geleneki bir tutumun gstergesidir. Yaptlar bedeni uyum sorunundan anlatmc soruna tamas anlamnda daha sonra boy gsterecek Maniyerist evre iin ncl olarak gsterilebilir. Mathias Grnewaldn bayapt olan Isenheim Suna Resimleri din, sanat ve tp arasndaki ilikiye dair ok ilgin bir grsel klavuz nerisidir. Bir Antonite manastrndaki hastanenin apeli iin sipari edilen bu resim dizisi, fiziksel hastalkla ruhsaln ilikisine dair retiyi desteklemektedir. armha gerilmi sann yaral bedeni, insan gten dren hastalklar ve anatomik simgecilik iin bir alma alandr.90 Grnewald gibi Alman olan ressam Drer; adandan daha farkl dnmtr. Hatta Alman sanatlarn, sanatlarnda l olmamas ile sulamtr. Bu anlamda talyan Rnesansna sanat hayat boyunca daha yakn durmu olan Drer, kuzeyde antikiteyi ilk takip eden sanatlardan biri olmutur. Leonardo ve Michelangelo gibi talyan sanatlar etkileyen kanon duygusu Drerin balca yaptlarndan Adem ve Havvasnda (Resim 17) net olarak grlebilir. Yine gzleme dayal bir anatomi anlaynn yan sra, bununla yetinmeyip bedeni geometrik bir e olarak paralara ayrm ve bu hesaplar dorultusunda insan figrleri yapmtr. Bu onun sanatnda

Cappadona D.A. (2006) Hristiyan Sanatnda yiletirme Mucizeleri: eytan Bedenden Kovmak P Dnya Sanat Dergisi, Say: 42 S: 48

90

63

statik bir etki yaratt iin eletirilse de mantk olarak talyan adalaryla ayn yoldan yrmtr. Sanatn bir gsteren olarak algland Rnesansn anatomi sahnesi, bedeni yeni bir gereklikle anlamlandrmam, onu salt grntsnn ve ileyiinin kusursuzluundan yola karak tanrsal ve ruhsal ifadeyi yakalamak adna kullanmtr. Bunun iin antik bilgiden elinden geldiince yararlanm ve eski ustalarn sadece yaptlarn deil, onlarn oran-uyum anlaylarn Ortaada var olan mikro-makrokozmos anlay ile birletirmilerdir. Rnesansta anatomi sahnesi, etten phe duymadan sanat yapma gsterisini kendine servet edinmeden ardllarna brakacaktr. 4.4.b. Kk Bir Evren Olarak Beden Kas ve sinir rgs, henz kablolarn ve makine i donanmlarnn devreye girmedii bir ada, Sistemin artc olmann da tesinde, akl sr erdirilemez etrefilliini gzler nne seriyordu. Anatomi, handiyse byl bir alan amt insanolunun imgeleminde: Yzyllardr hendesesini zmek uruna rpnd Makrokozmosun yanna, aynasnda birdenbire rlplak grnen bir Mikrokozmos eklenmiti. 91 1540 ile 1640 tarihleri arasnda Vesaliusun bedenleri daha sonra ortaya kacak Kartezyen bedenlerin aslnda tam zttyd. Vesaliusun ve takipilerinin inanc bedenin makrokozmosun minyatr olduuydu. Aristotelesten bu yana hala varln srdren bu mantk bedenin ikiliklerle ve kendisi olmasyla devaml mcadele etmesine neden olmutur. Rnesans sanatnda da grdmz bedenler, tm anatomik doruluklarna ramen kendinden daha nemli bir hikayeyi da vurmaya alan anlatclardr. Beden Rnesans sanatnda hala aracdr. Foucault Kelimeler ve eylerde bilginin eskiden beri karlatrma ve benzetme yolunda ortaya ktn ve bedenle ilgili bilginin de bundan farkl olmadn syler.
91

Batur E. (2007) Gvdem, stanbul: Sel Yaynclk, S.: 190

64

Gkyz boluk karsnda ne ise, onun(insan) ehresi de bedeni karsnda odur; nabz tpk yldzlarn kendilerine zg gzergahlarnda dolamalar gibi atmaktadr; yzndeki yedi delik, gkyznn yedi gezegeni gibidir.92 nce gksel uzantnn yansmas olan doa kendi yansmasn insanda bulur. Sonu olarak Tanrnn yaratt her eyde tanrsal bir z olduu dncesi hakimdir.Eti topraktr, kemikleri kayalardr, damarlar btn nehirlerdir, sidik torbas
93

denizdir.() nsan vcudu, her zaman bir evren atlasnn mmkn yarsdr.

Foucaultun bedenin kk bir evren olarak alglanmas ile ilgili olarak yazd son dize aslnda 1508de tam da Leonardonun diseksiyonundan sonra, Codex Leicester tarafndan yazlm nl bir paragraftan alnarak yorumlanmtr. Bedeni bu trl kavray biimi; kk bir evren ya da yaayan dnya94 olarak, Antik Yunanda balam ve esas olarak 16. yzylda tam bir olgunlua ulamtr. Leonardo eskiler insan kk dnya olarak tanmlamlar der notlarnda. O zamann sanats iin, insan bedenini kesip ayrrken grd aknlk, gemiin anlama kategorilerinin modern bir bilgi ile kantlanabilir olmasndan ileri gelir. Diseksiyon daha sonra yapaca gibi, bedenle ilgili bilgide esasl bir deiim getirecei yerde, geleneksel bilginin biim tarafndan nasl da onaylandna hayret etmitir Rnesans sanats. Geleneksel bilgi, Tanr zihninin nasl karmak bir yol izlediini gsterir. Rnesansn anatomi sahnesi, bedenin bu sistemin bir yansmas olarak zm kolay olmayan bir karmaklk gsterebileceini kantlamtr. Bu yzden Rnesans sanats, btn bu karmaann iinde dayanak olarak kabul edebilecei bir z ya da kuramn ihtiyacn hi olmad kadar hissetmitir. Platon gibi idealist anlayn antik kaynaklarnn, bolca referans olarak gsterdikleri byle bir evren anlay Leonardonun geometriye smsk balanmasna ve her eyin ileyiinde saylarn olduunu dnen Pythagoras gibi, evrenin de saylar ve dolaysyla geometri ilkesine balanabileceinin dnlmesine neden olmutur. te bu yzden Leonardonun Vitruvian Mani (Resim 18), bedenin anatomik aritmetiini aa vurur. Vitruviusun, Polykleitostan kalan miras De Architecturasnda ortaya
92
93 94

Foucault M. (2001) Kelimeler ve eyler, Ankara: mge Kitabevi, S: 89 Foucault M. A.g.e. :52 Kemp M. ((2007) Leonardo, Ankara: Dost Yaynlar, S:101

65

kard bilinir. Buradaki aritmetik, kutsal olann; zn uyumunu salk veren bir sistemdir ve Antik Yunandan balayarak biim deitirip Rnesansa kadar gelmitir. nsan biiminin doal halinden ok iyi biimli insan gsteren bu metinler ve izimler bedeni geometrik bir ekirdek iinde tanmlayan ve yeniliin habercisi olmaktan ok batnn devaml gsterdii ve gelecekte gsterecei tutumun nasl gelitiini gsterir. Vitruvian Mandeki her para, ayn Galenin simetri ilkesindeki gibi btn ile uyumlu bir saysal iliki iindedir. Bununla birlikte, insan bedeninin kollar ve bacaklar ile tam bir alm deiik geometrik formlarn en mkemmellerinden ikisi iine; kare ve embere yerletirilir. Bylece, insan bedeni ile ilgili genelletirilmi bir kalp, evrendeki mkemmel uyumun sembol haline gelmitir. 4.4.c. Bedenin Riteli: Hareket Ve Barok Rnesans temelinde bir deiim aracl ile yine Antikite ve Ortaa teorileri (Ortaa boyunca antikiteden tamamen vazgeilmi olduu sylenemez. Bedenle ilgili bilgiler sanatta kullanlmasa da, oran ve ilkeler btnl onlarn teolojilerini temellendirebilecekleri salam noktalard.) varln sanatn slubunda ve anlamnda srdrd. Sonuta, bir Rnesansl sanatnn amac, konularnda dinsel temalardan esinlenmek ve bu hikayeleri gsterirken jestleri ll bir ekilde kullanmakt. Fakat yine de bugn esasl bir dnm srecinin balangc kabul edeceimiz bu dneme zel yenilikler de vard. Bunlardan sanatsal insan formu adna en nemlisi, Yunanda balayan figrn hareket ve mekanla armonisi fikrinin yeniden domu olmasdr. Rnesansta, Ortaada arlk olarak grlen insan hareketi, belirli jestlerin ve hikayedeki sade dramatik kalplarn dna km; insan hareketlilii tekrar yasallamtr. Statik orantlar bizi varlklarn doasn anlama abamzda ancak buraya kadar getirebilirdi. Kuvvet, yeni yaayan tm varlklar devindirmekten ve canllara canl grnm vermekten sorumlu olan cisimsiz grlemez faktr, aslnda ok daha nemliydi.95 Bu yzden bedeni anlamak kas ve sinir rtsn gsterebilmekten ok daha fazlas olmalyd. Rnesans dneminin
95

Kemp M. A.g.e.: 62

66

entellektel sanat da bunun farkndayd. Fakat hareketin, kendini geometrik snrlamalardan amas iin kendini evrenin snrlandrlamazlnda; Barok dnyada bulmas gerekti. Rnesans sanat, bedeni kurallarla alglayp kesin konturlarn ierisinde gsterirken, ksmen, onu yaam mekanndan dahi soyutlayan, henz kendisi olma haline alamam bir ergen heyecanyla beden meselesini gzler nnde sorgulamtr. Klasik slubun merkezi ve sessiz figr yerini, felsefi sorunlarla znellik ve kiilik gibi kavramlarn ortaya kt; hmanistik ve bilimsel bilginin, insann hem bedensel hem de ruhani ynnde reformlara yol at Barok dnyasnn melankolik ve heyecanl figrne brakmtr. Deleuzenin bu dnemi kvrm kelimesi ile benzetmesi artc deildir. Gerekten de, Barok dnemde zihin, gelenekten kopmadan; gelenein oluturduu iki nokta arasnda derinlemesine eriler izer. Daha nce nokta vuruu ya da Rnesanstaki gibi dz dorular izmek yerine Barok sanat veya filozof, gemii sorgulamadan elindeki verileri esnetebilecei noktalara kadar iter. Barok dnyasnn kvrm byle gergin bir kvrmdr. Barok sanat, sonsuzluklar dnyas ile yani gksel dnya ile uramay bir kenara brakp, snrllklar dnyasnda, ikin sahnede nerelere varabileceinin heyecan ile apraz sraylar yapar. Descartes krknc ilkesinde yle der ; Tanrnn her eyi nceden dzenledii kesindir ve krk birinci ilkede sorusunu yneltir; zgr irademiz, Tanrnn kurduu bu dzene nasl uydurulabilir?96 Dnyadaki ilk apraz sraylardan biri gereklemitir. Barok beden, slup olarak klasik izgiden arnrken konturlarn dna tam snrsz bir mekanizma izlenimi brakr. Bu lszlk Yunan lll ve uyumunun aksine geliir. Leonardonun Vitruvian Mani, geometrik kstrlml ve dnya gezegeninde yer olmayan nesnellii takip etmesi nedeni ile, znel Barok sanat iin yetersizdir. Eskiden tanrlarn betimlerken yeteneini konuturan ressam ya da heykeltra artk, monarinin ykseldii bu devirde, Krallar; Tanrnn yeryznde

96

Hanerliolu O. (1995) Dnce Tarihi , stanbul: Remzi Kitabevi, S.:226

67

vcut bulmu ekilleri

97

olarak bedensel pop-idoller rolne soyunmu biimde

karizmatik ve gl gstereceklerdir. Kuzeyde ve gneyde Barok sanat toplumsal ve politik farkllamalar nedeniyle bedenle farkl hesaplamalar iine girmilerdir. Gneyli sanat sahne idealine sahip karken, kuzeyli sanat gereklii gstermekle yetinmitir. nsan bedeninin grntsnde, ayn sosyal gerekler gibi, kim olduun ve ne yaptn silinmez bir ekilde grnmeliydi kuzey resmi iin. Protestan prtenlii ile dnyaya sakince yaklaan kuzeyli ressamlar, ister istemez Barok dnyann snrsz lgnlndan pek de nasiplenmiyorlard. Rembrandtn soylu ya da soysuz diye ayrmadan her eyi konu etmi olmas bile talyan barok sanatsnn slupta gerekletirdii lgnlk kadar gze batmaz. Tek bir ey vardr ki; kuzeyli ya da gneyli sanatnn bu dnemde kaamayaca bir gerekliktir bu: Sava ve salgn hastalklarn snf farkllklarn daha da belirginletirdii; dolaysyla ac ile hazz katmerletirip arasndaki uurumu bytt bu dnemin bedeninin manevi ve maddi duyumun snrlarn ilk defa bu kadar ok zorlamas olmutur bu gereklik. Venedik gibi nemli bir ehirde 1575 ve 1630 yllarnda veba salgn nfusun te birini yok etmitir. Bir yandan Fransada 14. Louis devlet benim demektedir. Descartesin kontrol edilmesi gereken bir saat olarak grd doaya, insann nce insanla savanda stn kmas ile ortaya kacak byk devletlerin boyunduruunda sz geirilmelidir. Barok insan iin beden sava ile salgn arasndaki tiyatroda merhametin nesnesi olmay renecektir. 4.4.d. Sahnedeki Anatomi Oyunu 17. yzyln tam ortasnda William Harvey kann kalpten bedene pompalandn gsteren kantlarn kitlelere sunmutur. nsan fizyonomisi ile ilgili bilginin hala Galenin miza teorilerine dayandrld 1600l yllarda, Harveyin modern tp bilimi iin nc kefi; kitlelerce anlalp kefedilmeyi biraz daha bekleyecektir. Vesaliusun insan anatomisi ile ilgili diseksiyon sonras bulgularn paylat
97

TURAN, A. (2005) Dnya Sanat Tarihi, stanbul: Remzi Kitabevi.s:443

68

kitabnn nlenemez etkisi ve bu dnemde halkn nnde gerekletirilen sulularn ikence ve infazlar bedenle ilgili gemiten gelen dogmatik bilginin yenilenmesini tam olarak salayamamtr. Fakat Leppertn zellikle deindii gibi, ehir tiyatrolarnn yldz oyuncular olarak mahkum bedenleri98 sann yeni resimlerinde Barok dneme zg farkllklar ortaya karmaya yetmitir. Annibale Carracci l sa (Resim 19) isimli resminde, say diseksiyon ve ikence arasnda kalm bir sahnede gsterir. Barokun perspektif kullanmndaki tm yeni verilerin ksaltlm beden grntsnde sunulduu resim, ayn zamanda ikencenin izlerini bedenin zor grnne ramen ortaya zekice kurgulanm bir ekilde dkmektedir. ehrin sahnesinde ikence gren sulularn halkta nasl bir etki yaratt bilinmez fakat bu resmin halkn tm merhametini uyandracak acmasz bir kymn ertesini netlikle gsterdii kesindir. Yine Leppertn deindii gibi, Carracci, ncilden bir sahneyi deitirmek pahasna gnnn modas olan diseksiyon ve ikence olgusunu bir arada kullanmtr; nk resimde grlen kerpetenler o dneme zg modern aletler olarak orijinal anlatya kar dramatik etkiyi glendirmek iin kullanlmlardr. Carraccinin yapt deiiklilik sadece ikence esnasnda kullanlan aletlerle ilgili deildir. Ayn zamanda olayn gerekletii mekan da bir noktay da vurur. Bu sahne, diseksiyon seansn anmsatacak bir gzlem gcn de gstermektedir. sann uzanma biimi ve aletlerin tam da nmzde konumlanm olmas, seyircide bedeni cerrah gibi derisinden ayrp inceleme arzusunu uyandracak bir grsel btnlkle sunulmaktadr. Bu resimden daha sonra, 17. yzyln ge zamanlarnda, yeni bir anatomik sanat biimi domutur. Frederik Ruysch(1638-1731)un nderlik ettii bu durum, l beden ve beden paralarnn toplanp nerdeyse heykel gibi sunulmasyla balamtr. Avrupann bir ok yerinden izleyici eken bu ekici tiyatro bu gn Hagensin Beden Dnyas isimli uluslararas gsterisinin ncs de kabul edilebilir. Bizim bugn dahi ekiciliinden kendimizi alkoyamadmz, bedenin gizine gzle de olsa ahit olma merak , henz Barok dnemin diseksiyon ve ikence ahitlii gnlerinden peyda olmutur denilebilir.

Leppert, R.(2002) Sanatta Anlamn Grnts: mgelerin Toplumsal levi, stanbul: Ayrnt Yaynlar.

98

69

kence ve l bedenin seyirlik bir nesne haline gelmesi ile ilgili durumu Foucault, Hapishanenin Douu adl almasnda tarihsel olarak analiz etmitir. Bugn bizim ceza sistemimiz dnldnde anlayamayacamz bu tutum 19. yzyln balarna kadar devam etmitir. Foucault, bunun nedenini cezann seyirlik unsur olarak ierebilecei her eyin artk olumsuz bir gsterge haline gelmesi ve cezann son aamasnn sula karanlk bir adan ilikili olduu izlenimini vermesi99ne balamtr. Carraccinin resmi, tam da bu adan nemlidir. Carracci, resimle seyirci arasna koyduu aletlerle, seyirlik cezann en nemli paralarndan biri olan cellad ortadan kaldrr. Ortaada sann bedeninin homojenleip herkesin bedeni haline gelmesi durumu salt bir merhamet duygusu yaratrken, burada verilmek istene duygu merhametin yan sra sululuk duygusudur. Cellat, tam da seyircinin durduu yerden bakmaktadr. Cellat, bizizdir. Bu eit bir alegori Barok insannn kavrayabilecei ve onun yatkn olduu sahne kurgusu ile birebir rten bir anlatm biimidir. Julia Kristeva, tam da bu nokta ile ilgili yle der; Gnah keisi olmaktan uzak olan sann kendisi aslnda lm-dirilie bile isteye evet der. Bu lm-dirili, suu topluluk yelerinin hepsinin omuzlarna bindirir; onlar aklamak yerine her birinin bireysel olarak suu stlenmesini salar; bylece onlar iddetin olmad(fanteziye dayal) bir topluma hazrlar.100 Kristeva ayn zamanda kadavra izlemenin, izleyici ile lm arasndaki mesafeyi araladna dikkat eker. Sonu olarak bu beden tekinin(ounlukla bir sulunun) bedenidir. lmszlk peinde bu uran arkasndan tutanlar sadece halk deil, sanatlar da olmutur. Daha nce deindiimiz Vesalius gibi bilim adam olmann yan sra ilstrasyonlar ile sanat kimlii de kazanan kiilerin amalarndan biri, hayatn geicilii sahnesinde, l bir bedenin ya da organn karsnda kendi hayatiyetinin yan bandal sayesinde duyabilecei hazz yaratmaktr. Bu almalar bilim adamlarnn yreini stp onlar resimle kadavralarn hikayelerini anlatmaya gtrmse de, bu durum en ok sanatlarn bizzat kendilerine yaramtr.

Foucault, M. (2006) Hapishanenin Douu, Ankara: mge Yaynevi. Kristeva, J. (2004) Korkunun Gleri: renlik zerine Deneme, stanbul: Ayrnt Yaynlar .S.:150
100

99

70

4.4.e. Ac, Zevk ve Duyum Grnewaldn ac izlerini bedeninden tayan sas gibi, Barok resmi de, bir duygunun gsterilmesindeki zeni- zellikle de ac gibi dinsellikle badatrlan bir duygunun- gelitirdii tm slup zelliklerini benzer bir potada eriterek sahnelemitir. Barok kltr sahnesinin, gelien mzik, abartl renk ve k oyunlar ve duyusalln lirik reformuna ramen tad esas ierik; melankoli ve deliliktir. Protestan anlayn hakim olduu Barok resmi, gereklie saplantl derecede yakn fakat fiziksel gerekliin hibir kuku yokmuasna kendini salvermesine kar olumsuz bir tavr gelitirmitir On yedinci yzyln balarnda, erken modernliin belirleyici dnemlerinden birinde, be duyu konusunda youn bir hmanistik ve bilimsel bilgi ortaya kt. Yeni anatomi, biyoloji ve tp bilimlerinin yannda grsel sanatlar, edebiyat ve felsefe de derinlemesine bu konu zerinde alyordu. Hmanistik ve felsefi aratrmalarda, insan kimliinin anahtar olarak, zellikle de mcessem bilme aygtmzn vastalar olarak ele alnyordu duyular. Be duyu temas resimde zellikle n plana kt.101 Spinoza varlklar dnya zerinde, belirsiz bir salnm ierisinde tanmlarken, duygular bu salnm annda ortaya kan bir affectio olarak gsterir. Fakat buradaki duygulan yine tamamen bedene zg olup, ruhun hesaba katlmad bir duygulanm deildir. Tm bu salnmlar ruhun dalgalanlardr.102 Bu yzden duyularn rol tek bana nemli deildi; nk hala salt dnyevi bilgi tek bana yeterli deildi. Fakat dnyann te dnyann bilgisine ulamada sabit bir arac olarak grlmesi duyularla ortodoksinin de ilgilenmesine yetti; nk Barok dnemde dnyay aratran kimse, vard sonular arasnda mutlaka Tanrya atfedilecek bir sayfa ayrrd.

Leppert, R.(2002) Sanatta Anlamn Grnts: mgelerin Toplumsal levi, stanbul: Ayrnt Yaynlar.S.: 139 102 Baker, U. S.(2007) Spinoza ve Duygularn Hesab, Cogito, Say: 51 S.: 313

101

71

Kutsal Kitaplarla ilgili olarak tesis edilmi olan bir imgeler alfabesi vard: Kartaln simgeledii Grme, sann kr bir adama ifa vermesi temasyla balantlyd; ayna, Ademle Havvann Cennetten kovulmas temasyla; itme, Vaftizci Yahyann vaazyla; Tatma, be bin kiiyi doyuran ekmek mucizesiyle; Koklama, Bakire Meryemin sann ayaklarn yalayarak kutsamasyla; ve Dokunma da sann su stnde yrmesi mucizesiyle.103 Rnesans resminde bedenin kendine zg hareketlerini kapsayan zelliklerinden duyum ve jestler yine dinsel amalarla kullanlmtr. Fakat Barok dnemden, yceltilen salt yaamak ediminin gstergesi olarak beden artk kendini aratran ve duyular aracl ile kendini yaamdan soyutlamak yerine onun tam da gbeine; yaam izledii ve onunla btnletii yere konulmutur. Hatta bu yaama ediminin ierisinde, srekli duyum halinde olan ruh, acy ekmenin getirecei erdemi, bedenin onu reddetmesiyle ve kovalamasyla karabilirdi. Bu, Ortaan, ruh kategorisinden kesinlikle bambaka bir ruh biiminin artk varolduunu bize gsterir. Ortaa resminde, beden, mekan ve dekorsuzluk iinde pantomim gsterisine yeltenir; nk, Ortaa dnyas, beden ve gk arasnda duraan bir yol izen ruhun, sktrlmlndan meydana gelir. Oysa Barok resimde beden, Spinozann salnm halindeki ruhlar gibi, mekan ierisinde neredeyse eriyerek, dudaklar, kollar, kulaklar gibi tm uzuvlar ile hikayeye hakim grnr. Dokunma korkusu yerini, inceleme ve meraka byle brakmtr Caravaggionun Kukucu Thomasnda.(Resim 20) Byleyken Barok sanat, Nietzschenin Apolloncu ve Dionysosu sanat ayrmnda, sarho Yunan Tanrs Dionysosu gibi grnr. Fakat tm bu bolluun ierisinde, sylence yardmyla bir ders de verilir. Disegno esternodaki bu dokunakllk, i desendeki dersle Tanrsal temasszln yok eder. Bu tip derslere girien en nemli kii, spanyol ressam Velasquezdir. Rubens gibi alegorinin yardmna kotuu Velasquez, Nedimeler resminde (Resim 21), kraln odasndaki tm eyalar bir ahlak uyarsnn maas olarak kullanr. evresindeki yaltaklanma hevesi olan kiilerle olan yakn temas sonucunda yozlamamas adna
103

Leppert, R.(2002) Sanatta Anlamn Grnts: mgelerin Toplumsal levi, stanbul: Ayrnt

Yaynlar.S.: 140

72

resmin en arkasnda kapsn aralad fiziksel dnyann snrn kraln tam karsna yerletirir. Resimde belirsizlie alan kapy gstererek, mutlak dnya burasdr demektedir. Fiziksel dnyann yksek gsterimine ramen, alegori Barok resminde ruhsal bir dnyay ve bu dnyaya dair bir erdemi genellikle uyarmtr. Bunun da, ruh ve beden arasndaki ikiliin bir yansmas olduunu dnmek arlk olmayacaktr. 4.4.f. Kadnn Seyirlik Cazibesi Antik Yunan sanatnda grlmesi gereken beden erkek bedenidir. Erkek bedeni, seyredilebilir olmasnn yan sra aktif bir bedendir. Fakat kadn bedeni, Yunanllar iin grlebilirlii kstlanm ve ayn zamanda pasif bir bedendir. Geleneksel sanattaki Adem ve Havva plaklnn, sadece Barok sanattaki kendini tehir eden ve seyrettiren kadn plaklna geii bu anlamda Yunan Sanat ve beden algs ile ztlklar gsteriyor gibi durabilir; nk kadn bedeni artk hayranlk nesnesidir. Fakat buradaki hayranlk ve zevk bir sahnede gsterilen ve grenin zihninde zevk kvlcmlarn uyandrmak iin tm feti nesnelerinin ard ardna konulduu bir sahnedir. Sahnenin iindeki plak kadn iin kendisi dahil tm bu nesneler, seyirciye hizmet eder. Bu anlamda kadn bedeni yine bir yansmann gzel fakat pasif nesnesi olur. John Berger; Grme Biimlerinde kadnn Barok dnem ressamlar tarafndan plak gsteriminin sahibinin duygularna ya da isteklerine boyun eme belirtisi olduundan bahseder; nk yine Bergern deindii gibi Bat resminde sahnedeki esas kii seyircidir ve bu seyirci de genellikle erkektir. Hatta bu izleme edimini pekitirmek iin kadnn seyredildiinin farknda olduu sahne ayna ile kurgulanr. Ayna kadnn seyredilmeyi kabul ettiini onaylar. Velasquezin Vens ayna ile gsterme biimi (Resim 22), bu biim ve anlam deiikliinin rneklerinden biridir. Seyredilme durumu, kadnn sosyal olarak konumlandrlma biimi ile tabii ki dorudan ilintilidir. Kapitalizm, sessizce de olsa, varln duyurmaya balam olmasna ramen, kadn hala pasif bir konumdadr. ehvetin arac olarak, Rnesansn en nemli ehirlerinden Roma ve Venedik gibi yerlerde kadnn yeni bir

73

meslek edindii grlr. Cortigianelikle yaamn geiren kadn, bugn bizim anladmzdan daha farkl bir fahielik yaam tarz srdrmekteydiler. Bedenlerini daha ok ifa etmek yerine, soylu bir kadn gibi grnmenin yollarn aramlar ve bu durum erkek mterilerinin olduka soylu kimselerden seilmesine izin vermitir. 1501de Valentino Dknn Papann da katld bir seks partisinde bu kadnlarn nasl bir rol oynadklarn bilmek, bize o dnem erkeinin kadn nasl grmek istediiyle ilgili de ipucu verir: Cortigianeler yemekten sonra uaklarla ve davetlilerle, nce zerlerinde elbiseleriyle, sonra da rlplak dans ettiler. Daha sonra mumlar yaklm amdanlar masalardan indirilip yere kondu ve etraflarna kestaneler serpitirildi. Fahieler amdanlar arasnda rlplak emekleyerek kestaneleri topladlar. 104 Bu Antik dnem Heteriasndan farkl bir arm akla getiren bir len kadn anlaydr. Kadn burada et olarak, en ok da bir resmin salayabilecei bir etkinlik hissi ile; seyredilme ve bu seyredilmenin karlnda byk bir ehvet ve g hissi uyandrmas ile vardr. Kadn bedeninin bir cazibe kayna olarak onaylanmas, onun sosyal olarak onaylandn da gstermez. 17. yzyln bandaki bu ak yreklilik ve taknlklar aile ve devlet kurumunu zedeledii dncesi ile daha sonraki yzyllarda politik ve sosyal klarla bastrlmaya ve kadnn iaret ettii tema analkla zletirilip deitirilmeye allacaktr. Kadnn kaos ilkesi ile zdeletirilmi olmas, Avrupann eril ykseliindeki doa engeli gibi bir engel olduu fikri ve aklcln karsnda ilkel gdlerle eletirilmesi, onun bedeninin baka trl bir beden olarak alglanmasnn kaynaklardr. 4.4.g. Bilmenin Yaratt Yeni Dalizmde Beden Neredeyse 20. Yzyln sonuna kadar, Bat epistemolojisi, bedeni, bir ok kartln rn olarak grp onu tarihin esas paralarndan ayr olarak, doalc, organik ve bu
104

Hampson, N. (1991) Aydnlanma a, stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar

74

nedenle ou zaman tanrsal bir efsundan yoksun olarak grd doa gibi pasif ve cansz bir ekilde aklamaya odaklanmtr. Bu dnce dolamnn Antik kaynakl ikilikler olduunu belirtmenin yan sra, felsefi olarak mesele haline getirilmesi 17. yzyln sonunu bulmutur. Madde ve madde tesi olarak grebileceimiz, temel ikilem; kendini ortaada snrlar izilmi belirli bir evren veya dnya imgesinin ekirdeinde ve tesinde ikin ve akn olarak; akl ann Rene Descartes temelli felsefesinde ise beden ve akl olarak bulmutur. Beden ve akl ikileminin yan sra, insan bedeni; hayatn dnyevi yann gstermesi bakmndan da 17. yzyln ortalarna kadar baka trl handikaplarn etkisinde kalmtr. ngilterede devam ederek bir ok can alan veba salgn ve Almanyada Otuz Yl Savalar fiziksel bir yk olarak bu dnyada yaamann, bu dnyann dnda huzura kavuaca dnlen ruhun saldr altnda kalmasna neden olmutur. Henz bilimin tam olarak gelimedii bu ada, Harveyin kan dolamn bulmasna ve on asrdan fazla Avrupann beden kavraynn ve bedenle beraber tp camiasn etkisi alan Galenin kuramnn sarslmasna ramen, tm gelimeler Tanrya sylenen ilahinin yeni bir dizesini oluturmaktan eyden daha kesindir.
106 105

te bir anlam tamyordu. 17.

yzyln en nemli dnrlerinden Descartes bile, Tanrnn bildirdii, baka her diyerek Principes de la Philosophie(Felsefenin lkeleri) isimli nl almasn nihayete ulatrmtr. Kozmik aratrmalar, Kopernike ramen, dnyann evrenin merkezi ve dolaysyla insann bu evrenin esas varl; seyirlik tanrsal uyumun ve ihtiamn tek zeki tan olduu noktasnda birleiyorlard. Bu yzden gnlk olaylar ve tm ykc maceralar insann gnahlarnn birer sonucu olarak kalyorlard. Ortaadan itibaren, insann olaan grlen kt gidiinin ve ahlaki rmesinin kayna etten ve kemikten sorulmaya yeniden balanmt. Onaltnc ve onyedinci yzyln cad mahkemeleri a olarak anlmas da bu yzdendir. eytanla szlemi olan insan bedeni, mutlak gnahnn bedelini; aykr ve teki olandan hrsla soracaktr ki, Tanrnn gazab bir an iin dinsin.

105 106

Hampson, N. A.g.e.: 22 Hampson, N. A.g.e.: 18

75

18. yzyl sanat, tm bu ikilemlerden faydac bir yaklam karmakla megul olan Aydnlanma dncesinin tesiri altnda olutu. ehir mimarisi ile manzarann gsterimin e zamanl olarak ivme kazand bu dnemin sanat, salk, yaam ve beden ile ilgili yeni bilgilerin sindirilmeye balandnn gstergesiydi. Harveyin bedendeki dolam fikri temel olarak, Galenin bedendeki yaam kayna olarak gsterdii scakln yerine kalbin hznn bu scakl salad ve temel olann dolamn kendisi olduu zerinedir. Ayn zamanda Martin Luther gibi reformistlerin bile Aristocu anlay tekrar canlandrmalar, 17. yzyln sonunda doac filozoflarn oalmas ve antikiteyi eletirmesi ile nihayetine ermeye balamt. kilikler, Aristocu kozmoloji ykldka, ruh-bedenden, akl ve bedene doru deimeye meyil etmekteydi. nsan anlamakta kullanla gelen Tanr ilkesi yerine, canl hayata bakarak Tanrnn anlalamayaca dncesi gittike hakim olmaktayd. Fatmagl Berktayn Tek Tanrl Dinler Karsnda Kadn isimli almasnda belirttii gibi, 17. yzyln ekonomik ve bilimsel deiimi, doay gzlemlemenin gvenilir bir yol olarak almasna ve bylece doann maniple edilip insanln yarar iin kullanlmaya balanmasna neden oldu. Foucaultun Cinselliin Tarihinde syledii Aydnlanma ann cinsel anlamda bugnn bat toplumunun olumasnda farkl ynelimler iermekte olduudur. Doaya kar olumu tepki, onu anlamakla birlikte alt etme gds ve insann eril tarafn ne karan kategorilerin genellikle diil olarak yaplandrlm doay yenme eilimi, cinselliin de faydaclk asndan retimin nemli bir paras olarak grlmesine; bylece, merularken yapsnn yeniden kurulmasna neden olmutur. zellikle Rokoko dneminde soylu aile portrelerinin bu kadar ok retilmesindeki neden de bu anlayta grlebilir. 18. yzylda iktidar tekniklerinin byk yeniliklerinden biri, ekonomik ve siyasal bir sorun olarak nfusun ortaya kmas olmutur: Zenginlik nfusu, igc nfusu ya da alma kapasitesi, kendi z artyla, kullanabildii kaynaklar arasnda dengede olan nfus.107 Devletlerin salkl bymelerinin srrnn oalmaktan getii dncesi daha o zamanlarda oturmutur. Aile bunu gerekletirmenin en hesapl yn olarak hi olmad kadar

107

Foucault, M. (2003) Cinselliin Tarihi, stanbul: Ayrnt Yaynlar. S:31

76

nem kazanmtr. Heteroseksellik ve tek elilik kapsamnn dnda kalanlar zellikle 18. yzyl sonunda sapknlktan da te, hastalk kavram iinde snflandrlm ve bu hastalklara ayn yeni bulunan bir bitki ya da element gibi Latince isimler taklmtr. ada sanat ve beden blmnde greceimiz gibi, bu kategorilerin deimesi iin bu sapkn snflar ada dnyada mcadele etmek zorunda kalmlardr. zellikle Sir Joshua Reynoldsun rnekleridir.(Resim 23, 24) Rengin formla uyuumu ve mekanla figrlerin ie ie gemilii, Baroktan miras alnan hareket olgusu bu dnem resminin genel slup zellikleri olsa da bu ressamlarn konu seimlerindeki birlik olduka dikkat ekicidir. Hemen hemen hepsinde, insan eli dedii belli olan ve parklatrlm bir kr manzarasnda mesut yaayan soylu kiiler ya da antik bir yknn ak arks syleyen kahramanlar arasndan seilmi kahramanlar, insann doa karsnda stnln barrlar. Bu kadar ok manzara resmi ierisinde, Giorgioneun Frtnasn andracak tek bir grltl resmin olmamas ilgintir. Aalar ve uzaktaki tepeler sadece sessizlii artrr. nsann usu karsnda, ki bu insan kck biri bile olsa karsnda saygyla eilen ve tm gzelliinden faydalanabilsin diye hevesle insana kk patikalar aan bir doadr bu. Bu mekandaki snrszlk duygusu, kr dnda, genileyen ehir dokusu iin de geerliydi. ehir yaamnn insanlara hizmet etmesi iin yeniden tasarland Aydnlanma Dnyas, Guardinin resimlerinde grlebilir. Richard Sennettn belirttii gibi, bu ehir imgesi, insan bedenindeki dolam sisteminin, muazzam bir kr ya da park gereksinimi ise akcierlerin kefi ile ilgilidir108. 18. yzyl sanats da bu grsel dolam ve akcieri sunmakla daha nce hibir dnemde olmad kadar megul olmutur. Resmin yan sra edebiyatta da, soylu kesimin bu doadan bir kesitte yaama hayali oka grlr. Balzacn nerdeyse tm ve nl rakibi Thomas Gainsboroughun resimleri bu dnem beden anlaynn kolaylkla gzlenebilecek

Sennett, R. (2001) Ten ve Ta: Bat Uygarlnda Beden ve ehir, stanbul: Metis Yaynclk. S:235

108

77

hikayeleri krn sakl dokusunda geer. Proustu ocukluuna gtren kurabiyeler, bize Fransz soylusunun bahelerinde yaadklar gizli ergen aklar da fsldamlardr. nsann, Harvey tarafndan sunulan makine rnts; bedeni, ancak doann kendine zg serbest mekanizmasnda kendi zn bulabilmitir. nsann eksik suretini tekrar canlandrmasn salayan bu doal ortam Fransz htilali ekseninde en ok kullanlan konulardan biri olma hakkna bu yzden kavumutur. Schelling Doa kendini insanda, insan da kendini doada bulur
109

derken, tm

htilal Fransasn etkileyecek Rousseaunun romantik hareketinin kaynan da gsterir. ehir geliirken Avrupal insan, manastr hayatnn mnzeviliinden mahrum kalm ve kalabalk ehirlerden uzaklama umudunu krlarda yalnz bana rettii Tanrsal dnceleri dinlemekte bulmutur. Rousseaunun bir entelektel olacan fark etmeden nce aslnda rahip olmay dnmesi, belki de hep zlemini ektii mnzevilikte kaybolma dndendir. Romantizmin kr dokusunda kaybolan yalnz gezeri ile ilgili en nl eserlerini belki de Alman ressam Caspar David Friedrich retmitir. Fransada siyasal karklklar dnda ve her daim kalabal tleyen Paris gazetelerinden uzak kuzey romantizmi, haccn Lutherci reformlarla anlamnn deitii ve keiliin hazinesinin ieriye yneldii bir doa yolculuunu andrr. Caspar Davidin Deniz Sisinin zerindeki Avare isimli eseri (Resim 25) bunun en nemli belgelerindendir. Fransada manzara resminden daha farkl bir romantizm gelimitir. Rousseaunun doa ile ilgili tm gzel ithamlarna ramen, devrimin en nemli figr olarak insan vardr barolde. Fransz Devriminin bedenle ilgili farkl bir plan vard. Devrimin hemen ertesinde Parisli bir gazete devrimin, yurttalarn bedenlerince hissedilmesi gerektiini belirtiyordu110. Btn bir toplum olmak iin, bedensel olarak organik bir toplum yaratmak gerekirdi. Bu daha nce de yaplm bir eydi. Perikles Atinas, en zor zamanlarnda, yurttalarndan bedenlerini yeniden tanmlamalarn isteyerek kurtulmutu. Fransz ihtilalindeki i karklk, kalabala kmaktan korkan ve

109
110

Turani, A. (2005) Dnya Sanat Tarihi, stanbul: Remzi Kitabevi. S:496 Sennett, R. (2001) Ten ve Ta: Bat Uygarlnda Beden ve ehir, stanbul: Metis Yaynclk. S.253

78

birbirlerinden kaan bir toplum yaratmak zereydi ki, byle bir durumda yardma; en eski zm; ideal yurtta kimlik ve biiminin kurtarc etkisi girmeliydi. Richard Sennetta ve genel olarak tarihilere gre, bu ideal form kendini eril Batda erkek znede bulmalyd. Ama insanlar devrim ortamn dolduran btn devrimci amblemler, Herkl, Cicero, Aias ve Cato bstleri arasnda Marianne ad verilen ideal yurtta suretini ekici buldular.111 Fransz devriminin bu yeniliki suretini propaganda amal afilerde, para yzlerinde ve o dnemin nl resimlerinde grebiliriz. (Resim 26) Eugne Delacroixin en nl resimlerinden Halka nderlik Eden Hrriyetinde (Resim 27), en nemli figr hi kukusuz, Fransz bayran tayan ve kalabalklarn en nnde hem yn gsterip hem de arkasndan gelen kalabala nderlik eden kadndr. Yine hi kuku yok ki, bir ok gsterim zellikleri asndan bu figr Mariannedir. Mariannein bedeninin, bir kadn olarak Batl bir olayn sembol olmas ilgin olmann yan sra, Fransz klasisizminin kadn bedenlerindeki yksek deformasyonu ve azatlm dnlrse, geni kalalar ve dolgun gsleri ile sra d bir idol olduu kolayca grlecektir. Yz, kimliine yakacak kadar tanray andran bir durulukla gsterilmi olan Mariannein bedenindeki bu artrm, onun anneliini vurgulamak adna yapld ile aklana gelmitir. Richard Sennettn yorumu da bu yndedir. Gsn gsterimi emziren kadnlarn besleyici glerini aa karyor olmasna balanr. Hi kukusuz Fransz devriminin bedeni, kalabalklarn bedenidir. te Mariannein ana vcudu, erkek kalabal kimseye benzememesi ile herkesin suretini ayrt etmeden birletirmesinden takip ettirir. 4.4.h. Bedenler Arasnda lm ve Doal Seilim Aydnlanma sonrasnda insanln dnyay kavramak adna en ok stne dt alan biyolojiydi. Doa ve beden gibi iktidar tarafndan uyumsuzluun kayna grnen her ey 19. yzylda hi olmad kadar snflandrlmtr. Bugn ada dnyada isimlendirdiimiz ou ey anlam olarak zellikle bu an bilimsel enflasyonunda olumutur. Bunun nedeni sadece o dneme zg bilme al deildi.
111

Sennett, R. A.g.e.: 255

79

Foucaultun da belirttii gibi ktidar mekaniiyle, peini brakmad bu uyumsuzluu, ancak ona analitik, gzle grnr ve srekli bir gereklik verme yoluyla yok edecei iddiasndadr: Bylece uyumsuzluu bedenlerin iine tktrr, tutumlarn altna kaydrr, onu bir snflandrma ve anlalrlk ilkesine dntrr.112 Bu dnem bugnk dnsel, sosyal ve deneysel bilim kategorilerinin ilk ortaya atld dnemdi. Fiziki antropoloji de bu dnemde ortaya kt. Ortaa Hristiyan anlaynn birletirici etkisi, ilk olarak byk kentlerin ortaya kmas ile bozulmaya balad. Bu dnemde de bariz ayrmclklar yaplmaktayd. Yahudi kiinin bedeni, hastaln ve sapknln merkezi olarak grlp Hristiyan kentinde ayrt ediliyordu. Fakat 19. yzyla kadar gelien sanayi ve bununla birlikte oluan birey olgusu zamanla bu btnl nce kentli, sonra ulus olarak dntrmtr. Fiziki antropoloji snfsal, rksal farkllklar bedenin yapsn aratrp bilimsel olarak temellendirme hevesine bu dnemde girmitir. Daha nce de beden lm ve ideal beden grnts gibi konular tartlp, kanonik olarak belli snflandrmalar ortaya karlmsa da, hibir zaman toplumsal anlamda bu kadar belirleyici olmamtr. Antik lmn esas hedefi yine jeniki bir tavrla toplumu dntrmek iken, bunu sanatn ideale dnk ve biraz da topik yanna yaslanarak, ok ciddi iddialarn arkasnda olmadan yapmaya almtr. Fakat ayn Fransz htilali gibi, bu durum da, onu hazrlayan etkenlerin sorumluluundadr. Beden kiiliin, rkn ya da ahlak anlaynn grnr bir nesnesi haline 19. yzyldaki kadar hibir zaman gelmemitir. zellikle, yeni kolonilerin kefi ve Dou dnyasnn kendini iletiim ve alveri anlamnda hi olmad kadar Bat dnyasna am olmas, Darwinin insann Homo Sapiensten daha aa bir varlktan tredii dncesi rk ve bozulma dncesinin zihinlerde daha ok yer etmesine neden olmutur ve bu zihinleri fiziksel bir kyamet dncesi ile tehdit etmitir. Bu bilgiler nda, George L. Hersey, 19. yzyl Aryan sanatn, cinsel seimlerini kanalize etmeyi amalam bir sanat olarak113 tanmlar. Daha sonra Nazizmin temel
112

113

Foucault, M. (2003) Cinselliin Tarihi, stanbul: Ayrnt Yaynlar S.:50 Hersey, G. L.(2003) Cazibenin Evrimi, stanbul: Say Yaynlar.S.:130

80

grsel kaynaklarndan olacak Frederic Leightonn sanat, Venedikli Taciri sadece aalamakla kalmaz, onun tamamen Aryan tebaasndan uzaklatrlmas gerektiini de belirtir. Leightonun Daedalus ve karus tablosu (Resim 28), ulamak istedii ideale, Aryan kkenli olduklarn dnd Yunan sanatndan yararlanarak nasl ulatnn gstergesidir. Resimde karus, ideal gen Aryan insannn heykeli gibi bir poz ierisindedir. Leightonn dier resimlerinde de bu heykeli andran antsal duru gzlenebilir. Hatta heykelin Michelangelonun Davud heykelini andrmas da ilgin bir detaydr. Aka grld gibi, Leighton burada yk anlatlclndan ok, fiziksel bir idol yaratma derdine dmtr. Leigh Dale ve Simon Ryann modern Avrupann oluumunda bedenin roln inceledikleri The Body in the Library isimli almalarnda, 19. yzyln ucube ile normalin arasndaki snrn rksal olarak izildii bir dnem olduundan bahsederler. Bugn teki diyerek, geni almlara referans olan kavram, bu dnemde kolonideki teki ya da kle olarak sosyolojik ve antropolojik snflandrmalarda yerini almtr. Bu dneme ait Hottentot Venus isimli bir karikatrde (Resim 29), siyah derili yerli kadn, abartl bir genital blge gsterimi ile dikkat ekmektedir. Bu sadece, siyah bir kadnn ortalama bir Avrupal kadna gre daha ok ocuk dourmas ile balantl olarak daha geni bir pelvus blgesine sahip olduunun dnlmesi ile ilgili deildir. Ayn zamanda o dnem bir Avrupalnn, siyah ya da sar benizli olsun; bir yabancy nasl grd ile ilgilidir. Sander Gilmann deindii gibi; Siyah kadnlar sadece cinselletirilmi kadnn deil, ayn zamanda ahlakszln ve hastaln kayna kadnlarn da temsili grlmlerdir. Hottentot Vensndeki manidar biim bozma, Richard Leppertn , Thomas Jones Barkern Kralie Viktorya Windsor atosunun Kabul Salonunda ncil Sunarken (Resim 30) isimli yaptnda da tespit ettii zelliklerdendir. Barkern ngiliz kraliesinin nnde eilmi yerli bir kabile reisinin yzn, siyah olann kadnslatrlmas ve ehliletirilmesi adna aka rafineletirmesinden dolay,
114

olarak

114

Dale, L. & Simon R.(1998) The Body In The Library,Amsterdam & Atlanta, GA: Rodopi sf 8

81

hastalkl tekilerin Avrupallatrlma abasna nasl bir katkda bulunduuna deiniyor Leppert115. 19. yzyln ana eksenindeki bu snflandrma ve snflandrma yoluyla iyimser ya da ktmser olsun bir yol haritas izme zorunluluu farkl fikirlerin ortaya kmasna neden olmutur. Ortogenezciler, Skolastik dncenin yok olan yeryz dncesinin bir benzerini Darwinizmle eletiriyorlar ve zaten yzde doksan dokuzu yol olmu trlerin de rehberliinde insanln ve dier trlerin yozlatn dnyorlard. Schopenhauer gibi filozoflar dahi bu konu zerinde ciddi bir biimde kafa patlatp, iyimser ya da ktmser olsun bir bilme edimine ulamaya alyorlard. Sanat ise, slup olarak gemie geri dnle, bu uzak kolonilerin ya da dounun kontrol edilemez mistik atmosferinin, klasik uyumun cetvelinden sa salim geer ise ideal yaamn yozlamazlnn gerekleebileceine inanyorlard. ngresin biim bozmalar sadece romantik bir dneme hasretten deil, ayn zamanda Galtonun jeniki topyasn kurgulamasna neden olan uygun olmayanlar zerinde biraz younlama ile yaratlacak sonsuz yaam idealinin 19. yzyln zihinlerdeki tesirinden dolaydr116. Darwinin kendisi gibi trlerin gemii ile ilgilenen kuzeni Francis Galtonun, zellikle insan yzleri ile ilgili uzun uzadya aratrmalar sonucunda yazd roman; Kantsaywhere, kadn ve erkeklerin nasl grnmesi gerektiinden yle bahseder: Romadaki Guidonun nl Aurora resminin gravrndeki Saatlere gelince.(Resim 31) Benim ok sevdiim bir resim ve onu net biimde hatrlyorum. Kzlar, arlktan yoksun, benzer masif biimlere sahip ve soylu bir rkn umut verici anneleri olarak gzkyorlar. Dans eden Saatlerde gsterilen, salar ban arkasnda kk bir topuz halinde toplama tarz, Kantsaywherede de modadr. Giysilerinin genel etkisi byledir, sadece burada, resmin uup giden giysilerine oranla grg kurallarna daha uygun biimde dmlenmi ya da tutturulmutur.
115

Leppert, R.(2002) Sanatta Anlamn Grnts: mgelerin Toplumsal levi, stanbul: Ayrnt Yaynlar . S.:263 Leppert burada yzn rafineletirilmesinin dorudan bozulmas ve deitirilmesi anlamna geldiini de vurguluyor. 116 Hersey, G. L.(2003) Cazibenin Evrimi, stanbul: Say Yaynlar.S.:188

82

Erkeklere gelince, yapldrlar, askeri talim ve atletizm yaparlar, ok kibardrlar, yksek bir dzenin kavgac niteliklerini akla getiren kararl bir grnleri vardr. Her iki cinsiyet de kendilerine sadk kalrlar, kadnlar tamamyla kadns ve ekleyebilirim ki memelidir ve erkekler ise tam olarak erkeksidirler. 117 ngresin klasisizmi de, doulu kadnlarn bedenleri ile ilgili byle bir buyruk tar. Gzelliin konturlarn deitirdii gereklik sayesinde elde edildii ite byle bir ortamda, gerei; ideal olana yeleyen sanat kendiliinden devrimcidir. Gombrichin de syledii gibi Pariste at sergisine Le Realisme adn koyan ressam Gustave Courbet gzellii deil, gerei aryordu.118 Her ne kadar gereki resmin ncs olarak ngiliz ressam Constable ismi ne karlsa da, gerei gzellik lksnden stn klan, geree kendinden stn bir z flemeye almadan yaklap onun geleneksel inkarn hayatn kendisini lksel gereklerle deitirerek baaran Courbet olmutur. Belli ki 19. yzyl dorudan etkileyen uzaklaan gzelliin insan tehdit etmesi durumu, Courbet gibi snf farkllklarna dorudan tank olduu ocukluunun krlarnda ve o krlarda yaayan alt snf insanlar zerinde etkili olmamtr. Para kazanmak iin resim yapmadn devaml belirten sanat, soylu yalan srdrmek adna yoz gereklikten dn vermeyi alt snf drstlne yaktramamtr. Soylu sanatn ncelikle reddettii ve trn devam iin tehdit unsuru olarak grd sokak insanlarnn bedenini, sanatn yce amalarn tehlikeye sokacak bir cretle onlar olduu gibi gstererek ne karmtr. Bu 20. yzyl sanatnn ana temas olarak ortaya kacak kendim iin boyarm dncesinin de temelini oluturmutur. Bylece, sanatta geleneklerin ykma teamlnn ilk admna kadar, beden; artrm ve azaltmlarla yeni bir slup yaratmaktan ok, anlam zerinde oynanmlnn gsterisini; ncelikle kendi bedenini soymaktan korkmayan sanatnn konu endielerinin azalp slup derdine dmesi nedeniyle yeni klfna girerek deitirecektir.

Hersey, G. L. A.g.e.:190 Burada kitapta ad geen yerin kzlar romann kahramanna bu szlerle seslenirler. 118 Gombrich, E.H.(1999) Sanatn yks, stanbul: Remzi Kitabevi. S.:511

117

83

V. BLM MODERN SANATININ BEDEN DUYARLILII

5.1. 19. YZYILIN SON EYRENDEN YRMNC YZYILA 5.1.a. Olympiann plakl 19. yzyln dzenli alan iine alnmas gereken bedeni, sanatta slup deiirken lkselliin arac olarak deiimin grsel elerinden anlatm kuvvetlendirdii noktada faydalanabilmitir. Modern dnemde Courbet ile beraber beden adna ilk krlma byle bir noktada gerekletirmitir. Modern sanatn ilk bedenleri ahlakla ilgili sylemlerinden vazgemi, henz tam bilemedikleri slup bilmecesinin rencileri olmulardr. Henz neoklasik akmn salonlar doldurduu bir ortamda, her ne kadar romantizm etkisini srdryor olsa da, sanat eletirmenlerince resmi slup olan neoklasisizmin iine girmeden kendinde Baudelairein gezgin dnr niteliklerini toplayan aykr ressamlar ortaya kmtr. Baudelairein Modern Yaamn Ressam isimli kitab 19. yzyln deien dnyasnda sanatnn nasl olmas gerektii ile ilgili bir sylence olarak dnemin tm air, edebiyat ve ressamlarn kendi ehresinde onaylamtr. Baudelairein Flaneur temas, sanaty antikitenin doygun birikimini terk edip yeni olan aramak iin bizzat kendine ve yakn evresinde terkedilmi basit gereklikte sakl geici gzellie bakmas ve sosyal snf gzetmeksizin fahieler dahil119 tm insanl gzlemlemesi konusunda motive etmitir. Sanayinin ve mekaniin hi olmad kadar gelitii ve insann iinde hayal dnyasna dair her eyin bozulup belli kalplar ierisinde gnn aratrmalarnca kalplatrld bu dnyada, sanatnn esas temasn deitirilmi bir gzellik kavramnda bulmas kanlmazd. Bu anlamda Degasnn st snf olmayan bir kadn, yakksz bir

Courbet, Manet and Modernity.http://www.evergreen.loyola.edu/~brnygren/Honors/modernity. htm web adresinden 03.06.2007 tarihinde alnmtr.

119

84

biimde tasvir etmekte olduu Absent Sarhou isimli resmi (Resim 32), ahlaki ve cinsel olarak nitelendirmelerin farkllamas gerektii ile ilgili ilk arlardan biriydi. Ama bundan da nce, Manetin Olympias(Resim 33) bugn de tartlan bir ok ynyle ahlak ve cinselliin sanatta yeniden tanmlanmas zerine uzun bir sylev ekmitir. nceki blmde deindiimiz gibi, 19. yzyl Bat resmi, erotizmi egzotik olanla beraber deerlendirmitir. Uzak topraklarn baka biimli kadnlar, Batnn lksel cinsel seicilii karsnda eksikliin, gelimemiliin yani doymaya msait olmayan temel igdlerin hakim olduu kiiler olarak grlp tasvir edilmilerdir. Bunun dnda kalan Batl kadn gzellii gereki olmama pahasna, iyilik ve tanrsal bekaretin ete kemie brnm hali olarak tasvir edilmitir. Bugn Titiann Urbino Vensne baktmzda, n, Manetin Olympiasnda plak grmemizin nedeni de budur. Kenneth Clark, bu iki tr arasndaki ayrm izerken, modern sanatn belirsizlii ile gemiin sanatnn keskin hatlar arasnda da bir ayrm yapm olur. Manet, bu belirsizliin kayna olan resmini, Olympiay, Titiann tanrsal gzellik ykledii Vensnden esinlenerek yaparken ve onlara ayn pozda olma iddiasn yklerken, belirgin deiimleri yapmaktan da eli durmamtr. Olympia, Vensn yuvarlak hatlarnn yerine gndelik, sradan bir kadnn hatta bir fahienin keli omuzlarn ve yzn getirmitir. Olympia, resimdeki zt iliki ile iyice ortaya kan sert bedenini seyirciye, sanki gndelik oyunun bir paras olan sunma iinden ok ey renmiesine mterisine sunar gibi ustalkla gsterir. Belirsizlik sadece konu ile anlatm biimi arasnda kalmaz. Olympiann sert vcudunun yan sra eli, sanki hali hazrda bulunan erkeklik organn kapatrm gibi yaparak, onun cinsiyeti hakknda da phe uyandrr. Gs ularnn olmay gibi yan benzerlikler, Olympiann dnm geirmi bir erkek olabilecei ile ilgili yorumlar da beraberinde getirmitir. Fakat kukusuz grdmz bir kadn bedenidir, yalnz belirsiz ve gnn anlaylarna gre fazla cretkar olmakla beraber irkin bir beden. 1865te Salonda grcye kan Olympia, Manetnin resmin safln tehlikeye dren bir ressam olarak anlmasna neden olmutur. Yzyllarca srm bir gelenekten gelen bu saflk ayar modern sanatnn kriterlerinin deimesi ile

85

bozulmaya balamtr. Bu, sanatnn bir ahlak olmas zorunluluunun artk, sanatnn bir birey olarak ve en nemlisi tek bana sanat reten bir kii olarak baka trl bilmecelerle uratnn ilk gstergesidir. Emile Zola, bu eilimin edebiyatta Gustave Flaubert ve resimde Edouard Manet ile baladna dikkat eker. Biz onu ne bir ahlak ne de edebiyat adam olarak yarglamamalyz, onu bir ressam olarak yarglamalyz.
120

diyen Zola, henz 19. yzyln sonunda meydana gelmi ve 20.

yzyla nemli bir balk brakacak konuyu, slup kavramn gndeme getirir. Artk gerek ressamlar konuyu ierik olarak grecek ve resim boya ile form tarafndan yazlm bir ark olacaktr. Umberto Eco, Gzelliin Tarihi isimli almasnda, Flaubertten sz ederken, aslnda o gnn slupla ilgili gndemden yle sz eder: ster dnemin ahlakszln veya gnlk hayatn tekdzeliini; titizlikle, insafszca izliyor olsun(rnein Madame Bovary), ister(Salamboda olduu gibi) ehvetin ve barbarln gebe brakt, egzotik ve atafatl bir dnyadan sz etsin, ister Ktnn Gzellik gibi yceltildii eytanms grntlere eilsin(Ermi Antonius ve eytan), hangi konuyu ele alrsa alsn Flaubertin ideali hep salt slubunun gcyle gzelletirecei, kiisellikten arnm, kesin ve doru bir dil olmutur.121 Konusu ne olursa olsun, duyumlarla alglanan doann ve dolaysyla bedenin bir varlk sorunu olarak nasl sunulaca, biiminin ne olacandan daha nemli deildir artk. Fakat bedeni ahlaki ya da lksel bir tutumun sonucu olarak konu etmeye alm Bat resmi, bu tutumundan koparken bedenin bir sorun olarak tek bana sunulmas durumunu biraz olsun ertelemitir. Beden-ruh ya da beden-akl ikilikleri yerine, nem kazanan slubun sonucunda baka trl ikilikler ortaya kmtr. Mehmet Ylmazn kategoriletirdii ikiliklerden rnek olarak dinsel ve dnyevi ikilemi, modern sanatta dnyevi olandan yana olsa da, alglanabilir dnyann ierisinde bir varlk olarak beden, izlenimci atmosferin esas temas olan gzn alglad grsel paralardan sadece biri olmasna neden olmutur. Modern sanatn
Reed, A. (2003) Manet, Flaubert, and the Emergence of Modernsim: Blurring Genre Boundaries, U.K.Cambridge: Cambridge University Press.
121 120

Eco, U. (2006) Gzelliin Tarihi, stanbul: Doan Yaynclk.S.:309

86

ilk ressamlar ahlakla ilgili bir durumun salk verilmedii resimler yaparken bedeni kullanmay henz renememilerdir. 5.1.b.Freud ve Bedenin Psikolojisi Sanat 20. yzyla doru giderken ne kan tek tema Baudelairein gezgin dnr ya da slup uruna ieriin gz ard edilmesi deildi. Rodinin bitmemi olmakla eletirilen heykellerinde, Gauguinin koloni resimlerinde, Picassonun Avignonlu Kzlarna doru giden servende baka trl bir tema daha aklk kazanyordu. Bat, bir medeniyet olarak biimleniini hibir zaman 19. yzylda olduu kadar alglayamamt. Her gn bir yenisi treyen bilim dallar arasnda, gemi srekli analiz ediliyor ve sanat da kendi gemiini sorgulama ihtiyac hissediyordu. Bunun sonucunda ortaya kan gelenei ykma anlaynn bir benzeri olarak medeniyetin kendisi de tepki ekiyordu. Endstrilemenin yandalar, insanlarn daha ok mutlu olaca gvencesini vermeye alsa da, Freud Medeniyet ve Honutsuzluu isimli almasnda bu gvencenin bir ok fedakarlk istediini duyuruyordu. Bu dnemde ortaya kan yabanclama kavramnn, bireyler arasndaki iletiimsizliin, sperego tarafndan ynetilen igdlerin medeniyetle beraber oluan bastrma politikasndan en ok etkilenenler olduu aa kyordu. zellikle Freudun bireyi oluturan en nemli e olarak z ve bu zn ego, sperego ve id olmak zere birleene sahip olup, bu birleenlerin ocukluk an ve deneyimleri ile olutuunu duyurmas ile birlikte, ortaya kan tarihi bilme arzusu, sanatda dnemin baskn yn olarak insanln ilkel ynlerine doru bir

sempati domasna neden oldu. Bu dnemde ne kan tek konu tarih deildi. Ayn zamanda 19. yzyl, modernliin karsnda smrge topraklarnn ilkel ve hastalkl grld hatta bu durumun bilimsel olarak aklanmaya gidildii bir dnemdi. Batnn tropikal tbb atmosfer koullarnn, scakln, nemin bu teki lkeleri bir bulac hastalklar yuvas haline getirdiini belirtmekteydi. Bu durumda smrgedeki beyaz doktor buradaki kara, pis, mikrop ve hastalk yayan ilkelleri dezenfekte etmekle, onlar karantina altna almakla, onlarn beyaz nfusla temasn snrlandrmakla ykml hale gelmekteydi. ffetli, kontroll bir cinsellik

87

aamasna ulam, uygar beyaz Batl bireyi veri alan bu sylem, ilkel yerlilerin rastgele cinsel ilikilerinin bulac hastalklarnn yaylmasna neden olduunu sylemekteydi.122 Yaar abuklunun belirttii bu durum ilkelin grnmnn bu dnemde nasl bir biim aldn gsterir. Ayn snflandrma, insann dnda kalan hayvan kavramn da barbarlk kavram ile beraber dnp, onda insana benzeyen hibir ey olmamas ile onu tiksintinin, baka trl bir rkln kayna olarak gsterir. Byle bir ortamda sanatta ilkel ve barbarlk temalarnn ortaya kmas ilgintir. Medeniyet rgsnn dnda kalan her trl bedeni irenmenin kayna olarak gsteren dnemde yaam olan Freud, insan varln kuran ikili bir yapdan bahsediyordu; cinsel drt ve lm-fke drts. Sperego, uygarlk gibi bu drtleri bastrmaya yarayan bir arat. Fakat Freudun dikkat ektii gibi, sosyal honutsuzluun nedeni de bu bastrmayd. nsan gerek mutluluu, sadece bu drtleri doyurabildiinde elde edebilirdi.Bu da, kurulu dzenin soysal bir kaosla sonlanabilecei tehdidini ierdiinden, toplum ve birey tarafndan bastrlrd. Byle bir ortamda Freud, ryalarn insann ruhunu saaltc ileve sahip olduklarndan bahseder; nk bu ryalar, bir ok arzunun aa kp doyuma ulatrld bir zemin olarak medeniyetin salkl ileyii asndan nemlidir. te sanatn, hem bu honutsuzluun merkezi olan uygarla bir tepki arac hem de ryalar gibi bir kar yol olarak kendini grmesi ile 20. yzylda sanatta ilkel ve barbarlk gibi temalar ortaya kmtr. Sanat, Freud bu tip tanmlamalara gitmeden nce de, drtlerin doyuma ulatrlmas anlamnda bir ileve sahipti. Fakat, cinsel drtnn doyurulmasn salayacak kadar erotik resimlerin alma merkezi, Batl olmayan, hayvani ehvetin ve ahlakszln kayna olarak grlen kltrlerdi. Oysa, 20. yzyl sanats Gauguin rneinde olduu gibi, Batl olmayana sadece dikkatini ynelttii deil ayn zamanda sanatnn kendi yaam biimini de sorgulad bir dnem olmutur. Sanat onu bastran uygarla kar kendi yaratt dsel atmosfere snarak ya da kendini uygarla aykr tm anormalliklere yaslayarak tepki gstermitir.

122

abuklu, Y. (2006) Bedenin Farkl Halleri, stanbul: Kanat Kitap.S.: 81

88

Baudelaire, Verlaine ve Toulose-Lautrec ok fazla iki ien birer sarho, Rimbaud, Gauguin ve Van Gogh ise durmadan dnyay dolaan evsiz yurtsuz serserilerdi. Verlaine, Rimbaud hastanede lmlerdi. Van Gogh bir sre akl hastanesinde kalmtr, bunlarn ou yaamlarn kahvehanelerde, mzikhollerde, genelevlerde, hastanelerde ya da sokaklarda geirmilerdir. Topluma yararl olacak tm zellikleri kar hiddet duyarlar, kendi doalarnda dierleri ile ortak olan eylerin kkn kazmak istercesine kendi kendilerine kprp dururlard123 Bugn ada performans sanatnda grdmz ve adna Modern lkelcilik dediimiz yaklamn temelleri sanatta reddediin ilk tarihine, kendini sadece sanatyla deil, yaamyla da modern olann ve zamann reddine kaptran 20. yzyln inaclar olan bu sanatlarla atlmtr. Tarihte ilkel olann ykselie getii her dnemde bedenle karlamamzn nedeni, daha nce bahsettiimiz gibi Batl dnrn ikili metodundan kaynakldr. Kaynan Antik Yunandan alan bu tavr, yaam dinamiinin kayna olarak grd bu ikilik ya da ztlklar zamanla birincil ve ikincil olarak bir deer sistemine sokmutur. Dikkat edilirse, bu sistemlerdeki kartlklarda tm ikincil deerler ya da tm birincil deerler kendi ilerinde birbirleri ile rtr. Aydnln kart olan karanlk, iyiliin kart olan ktlk, ruhun kart olarak beden ya da ahlakszln kart olarak iffet, mantkszln kart olarak akl, kadnn kart olarak erkek, hastaln kart olarak salk, yzn kart olarak ba. nsanlarn yznn, hayvanlarn bann olmas da bundandr. Bu dnce biimi temelden deimedike, Batl bedene, byk bir deiimin ortasnda olmad srece sarlmayacaktr. 20. yzyln bu dneminde ilkelliin yani bedenden yana olan birleenlerin ne kmasnn bir nedeni de, tepki douraca belli olan bir tutum olduunun hesaplanabilmesinden dolaydr.

123

Hauser, A.(1984), Sanatn Toplumsal Tarihi, Remzi Kitapevi, stanbul, S.:372

89

5.1.c. Doada ve D Gereklik Kartl Manetin yaad dnem ile beraber balayan slup bilmecesinin, bedenin dier konularyla beraber kutuplanp, tema olarak gerekliin ihmal edildii kadar gz ard edildiinden bahsetmitik. Gerekliin ne olduu sorusundan ok nasl grnebilecei ve bunun illa jestler ya da hikaye yoluyla gsterilmesi zorunluluunun oktan ortadan kalkmas modern sanat varolma srecine girerken eitli sluplarn ortaya kmasna neden olmutur. Cezanne ile birlikte gsterilecek srele beraber, artk gereklik ressamn ya da izleyicinin gzleri nnde alm bir sahne deildir. Dnyann fizik olarak optik birleenlerinden farkl olduunun anlalmas, izlenimci dnceyi de renk, k gibi konularda deiik anlamalara yneltmitir. Fakat bu doann ve mekann deiebilirlii ile ne kadar yakndan iliki kursa da, Cezanne sonras ortaya kacak ve dsal dnyann grnmn isel grnm ile yani deimeyen geometrisi ile vurgulayacak kavraytan farkldr. zlenimcilik, varl grnebilir alana koyar. smail Tunal Monetin bir resmi zerinden bu durumu yle aklar: Sanat tarihinde ilk olarak hemen hemen bu resimde, doann tamamen yeni bir kavran ile karlayoruz; belli bir an iinde, renk ve k tular iinde erimi bir dnya; byle bir dnya, tamamen sbjektiv bir dnyadr ve grnn yeni bir gzle kavrandr.124 Yani, izlenimcilik gerekliin zerinde znellii yceltirken, grsel olarak yeni bir gereklikle kar karya brakr izleyeni. Tuvalde grnen, daha sonra Kbist akmla daha da belirginleecek drdnc boyut olarak zaman olgusudur. Fakat zlenimci ressam nce grn ile alglad dnyay bir btnlk iinde sunmaya yakn iken, Cezanne sonrasnda, Ernst Machn grnty analiz edip zamann snrlarn amakla ilgili olan kuram, resimde drdnc boyuta indirgenen grntlerle daha ok vurgulanabilmitir. Bu dnemde grsel deneyimle ilgili dnceyle beraber Descartesn bedenle ilgili temel ikilemi de deimeye balamtr. Descartes dnce, grntleri zihni
124

Tunal, . (1996) Felsefenin Inda Modern Resim , stanbul: Remzi Kitabevi, S.: 47

90

emalara indirgerken, bedeni bir makine olarak kat ve amaz bir kaydedici olarak dnmtr. Yalnzca gz, tinin ve bedenin ortak bir paras olarak zihinle beden arasndaki deneyime bir aralk imkan verdiinden, bu snrlamann dnda tutulmutur. Ortaadan itibaren gelien anatomi bile, gzn tinin penceresi olarak grlmesini engellememitir. Bu da gzle alglanan resim sanatn baka bir konuma sokar. Ressam, sadece dnyevi gereklii resmetmek sorumluluunu tamaz; ayn zamanda, zihinle ya da tinle alglanabilen bilgiye de ulamakla ykmldr. Fakat yzyln banda Merleau-Pontynin fenomolojisi gndeme baka bir sorun getirmitir. Benlii, dnce durumu ile bedende bir araya getiren bu yaklam iin dnya; kurtulu yasasna kendi ynmden sahip olduun bir ey deildir ; doal ortamdr ve tm dncelerimin alandr.125 Bylelikle, doann zihne gre kendini dzenleyen bir yer olmaktan kp, insann kendi benliini dzenlemesini gerektiren bir deiken olarak alglanmasnn yolu almtr. Modern sanatlarn srarla grdn ya da algladn izdii konusunda srar etmeleri ve hibir kuramn boyann sanat asndan salt kavrannda dorudan etkili olmadn belirtmeleri, Marleau-Pontynin kendini doaya gre dzenleyen gz ve tin tasviriyle rtr. Sadece Cezanne sonras fiziki evren tasvirinin geometrikletirilmi doa olarak zetlenmesinde deil, ayn zamanda erken dnem davurumcular saylabilecek fauveslarn henz resim yapma aamasnda hrsla sktklar boya tplerinde ve hoyrata kullandklar lgn renklerde bedeni, sanatsal ritele elik etmeye ardklar grlr. Bu esnada grntnn arptlmas, d gereklie elik eden i gerekliin sunulmas zorunluluunun bir parasdr.

Jacques Taminiaux:Cinsellik Tm Varlmzdr. http://www.felsefelik.com/felsefedergisi/197802/059-074.pdf web adrsinden 06.02.2008 tarihinde edinilmitir.

125

91

5.2. MODERN SANAT ORTAMINDA BEDEN 5.2.a. Bedenin Hareketi ve Davurumu eyleri, akl iin iine kartrmadan, sadece etle hissederim. Ben et ve duyguyum, etten ve duygudan olumu Tanrym.126 Modern yzyln henz banda, Polonyal bir dans; Vaslav F. Nijinsky, benliin et ve duyguyla harmanlanp gsterilebileceinin ilk testini Le Pavillon dArmidede verdi. O dnemin en nemli aydnlarnn akln bandan alan gsteri, gcn insanlara tank olmadklar bir gemii bugnn sanat koullar ile harmanlamasndan alyordu. Batnn kolonileme dneminden itibaren tank olduu ve ounlukla barbar diyerek tanmlad ilkel kitleyi, Nijinsky etinde harmanlayarak sanatlar iin yeni bir a balatmakta gereken tutkuyu sergiliyordu: u anda bize gerekli olan barbarlardr. nemli olan dinsel kitaplardan bir eyler renmek deil, Tanrya yakn yaam olmaktr. Ilmllk ve yzeysellik zaman gemitir. Tutku a balamak zeredir.127 Charles-Louis Philippein szn ettii tutkunun kayna gemiten ya da standartlar belli olan Avrupa toplumunun bir sredir yapt gibi insanlarn kkenine ilikin gelien merak duygusundan almas gayet doaldr. Rousseau bunu ok daha ncesinde yapmtr. Kendini modern yaamn standartlarndan uzakta, park grntsnden uzak dzensiz kr grntlerinde grm ve bu durumu mnzevi yaamna gayet uygun bulmutur. stelik yzyln ardan gelien endstrisi ve kentleen toplum iin insanlarn gnn ou saatini kent grntsnden uzak dzensiz bir mekanda ifade etmek istemesi ok doal bir sonutur. Bu, sanatn insan artacak lde geleneksel gzellik ilkelerini terk etmesini gerektirse bile

126 127

Nijinsky, V.F. (2006) Nijinskynin Gnl, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. S.:11 Lynton, N. (2004) Modern Sanatn yks, stanbul: Remzi Kitabevi. S.:25

92

Norbert Lyntonun da belirttii gibi bu yeni barbarlarn en artc yan irkinliin sadece szcklerle anlatld ve grntnn iine alnmad Bat resim geleneinde alenen irkin olduu dnlecek figr anlay getirmi olmalardr. Sanatlar kaynaklarn yine doadan alyorlard fakat ilkel sanata gcn veren i grnmn tuvale aktarlmas iin sanat tutkulu elini gzyle birletirdii ritelini her trl kaba hareketini saknmadan gerekletiriyordu. Fovistler bunun en arpc rneklerini vermilerdir ama onlardan nce grdm betimlemeye almak yerine, kendimi gl bir biimde ifade edebilmek iin renkleri tmyle istediim gibi kullanyorum diyen Van Gogh olmutur. Onun izinden bir sre giden Fovistlerin byk bir ksmnn daha sonra kbist maceraya ynelmeleri gerekliin i ve d ayrmnda bir birlik ve yasa bulma ihtiyacndan kaynakl grlebilir. Kbizmin mekanik hatlarnn ve Fovizm kadar belirgin olmayan renk anlaynn bu sanatlar nasl kendine doru ektii sorulabilir. Fakat btn bu dank geileri ardlla balayan an temel bir drts vardr. Barbar yapnn sanaty en baa gtrmesi ile duyduu ve daha sonra ann deien yeni evren tasarmnda kendini tekrar tanmlayan gereklik araydr. Sanatnn znel ya da nesnel, bir biimde eriebildii gereklik aslnda bu dnemin tm sanat yapma biimlerini iine alyordu. Bu akm zenginliini ortaya koyan kk ayrlklar ite bu ilkede birleebiliyordu. Yine byle bir ortamda Almanyada ortaya kan Davurumculuk, bilgiyi znel yoldan elde edebilirliin imkanlarn sorguluyordu. Fakat onlar da ok gemeden kendi ilerinde ikiye blndler; Die Brcke (Kpr), Blaue Reiter(Mavi Atl). Kpr grubu Nietzscheden etkilenmiti ve daha dnyevi idi. Sanat ve bedenin deneyimi arasndaki kprleri ykma ihtiyac hissettiler ve atlyelerinde resim yapmann yan sra bohem yaantlarnn gerektirdii haza odakl yaam srdrdler. Kentli sanat sadece ilkellerin geleneksel sanatlarndan deil yaam biimlerinden de etkilenmiti. Die Brcke sanatlar yazn, modelleriyle birlikte Dresden kenti dolaylarnda, Moritzburg yresindeki gllere yzmeye gidiyorlar; Dresden Etnografya Mzesinde kefettikleri Afrika ve Pasifik Adalarnn primitif sanat yaptlarn rnek alarak, yerel panayrlarda rastladklar yerlilerden esinlenerek, ok ve yaylarla oyunlar

93

oynuyorlar, plak kz arkadalaryla aalarn altnda koup eleniyorlar, modern ilkellergibi yayorlard.128 Oysa Blaue Reiter grubu, Kandinskyden ve teosofistlerin mistik eilimli dini

inanlarndan etkilenmitir. Kandinsky gibi, onlar da an kaba maddecilii rahatsz etmi ve kklerinden kopmadan sanatsal gelenei deitirmenin yollarn aramlardr. Aslnda iki grup da, ilkel sanattan yararlanyorlard. Hatta bunu yalnlk idealini gerekletirmek iin yapyorlard. Yani buradaki, doal dzen zerindeki Batcl deerlere kar kmak iin yola koyulup, ilkelin yaban topraklarnda Gauguinin bulduu yntemin aksine gelien, Dekadan tavr anmsatan bir seiciliin rnyd. Vlaminckin doay iddetli renklerle davurumu (Resim 34), yaamn aykr renklerini onaylarken, hkmedilmi doann lgn mesajn insans tekniklerle davuruyordu. Davurumcular da Fovistler gibi, eitilmemi ve ehliletirilmemi dnya ile ilgileniyordu. Matissein bu kayp cennetlere ait olduu bilinen maskeleri toplama ii o dnemde sanatnn etrafndaki herkes tarafndan atele onaylanyordu. Ayn dnemin danslar gibi, bedenin hareketinin bedenin lml yaamnn arksna dnt bir ura olan boyama ii ile megul sanatlar, vcutlarn ritlerinde tanrsal geree kestirme yoldan ulaarak evrenin stn varlklarn danslaryla aran Afrika kabilelerinin neden bylediini anlamak zor deildir. Matissein ilk almalarnda grlen kaba fra hareketleri boyama iinin bedensel rite dnmesinin ilk rneklerindendir. Boyama iinde, fra hareketleri ile grdmz bu saplant, Matissein dier ilerinde bedeni imleyen renkler ile gze arpacaktr. Dans isimli tablosu (Resim 35), boyama annda kesinliin hakim olduu belli olan fakat ieriini renk seimiyle kantlamaya gtren bir renk cmbn andrr. Dansta en sade hatlaryla belirlenen figrler, bedenin et olarak varln gstermek istercesine mavi fon zerinde turuncu ile gsterilmilerdir. Sanatlarn ilkellie bu kadar yakn durmas, Yunandan itibaren gelen ve Aydnlanma ile Hmanizmin etkisi altnda tamamen keskinleen doaya hkmeden
Lloyd, J. (2000) Sanatsal ve Toplumsal Bir Bakaldr: Davurumculuk P Dnya Sanat Dergisi Say:16 S.: 102
128

94

eril mantn temel drts ile doal biimleri lkletirme alkanln deitirmeyerek bir elikiyi de ortaya koymutur. lkel sanat, dstursuzluu ve kuralszl asndan ele alrken, zaman zaman onun iindeki fikrin zne de yaklaan yirminci yzyl sanats, doann tenini ve insann bedenini etten deersiz bir klf olarak grmeye devam etmitir. Egzotik olan, temelde zaten baka olduu iin, aykrnn peinde olan sanatlarn odak noktas olmu, fakat egzotik ten kategorisini bozamamlardr. Bunu Birinci Dnya Savann ykc etkisi bile salayamamtr. 5.2.b. Beden Fenomeni ve Bedenin Form Olarak Bilmecesi Maurice Merleau- Ponty, 20. yzyln yarsn bedenin, gzlemci ve gzlemin dayanmacs olduunu sk sk vurgulayarak geirmitir. Sanatn bu dnemde iyice otonom bir alan halini almas, gzlem ve alg sorununun defalarca farkl form ve ierik dzenlemelerinde kendini bulmasna neden olmutur. Ponty bu alanlar arasnda, kendi alg fenomolojisini ortaya koyarken, gstermek gcne eriebilen grn kendisine, evresindeki dnyay karsnda gibi gsteren sanat grne, ruh ve vcut temasn birletirebildii iin bolca deinir; nk bu, Descartes ve ardllar tarafndan iyice pekitirilen tm Kartezyen mantn, ruh ve beden ikiciliinin varl esnasnda ortadan kaybolduunu dnd bir eydir. Eer, grmz beden kaynakl olduundan tinsel hayaletleri kavrayamyorsa, grle uramann da bir anlam kalmaz. Descartes doann anlalrln talar ve bitkiler gibi maddi yzeyin tamamen grnr ifadesinde sakl tutarak yle der: Talar ve bitkilerde herhangi bir gizli g bulunmaz. Harikulade ya da fevkalade sempati ya da antipati diye bir ey yoktur, aslnda doann btnnde zihin ve dnceden btnyle yoksun, tamamen fiziksel nedenlerle aklanamayacak hibir ey yoktur.129

129

Plumwood, V. (2004) Feminizm ve Doaya Hkmetmek, stanbul: Metis Yaynlar S.:143

95

Byle dnldnde Pontynin dedii gibi gre yapma tasas hi yoktur.130 Oysa 20. yzyln tek gndemi de budur: Grnr dnyay, dnyann tenini taklit ederek, tanrsal snra boyun emek deil; bu snrn tesine geip d doann resminde gizli olan hayaletleri yakalamaktr. Yine bu nedenle, sanatta ilk defa beden konu olmaktan kp, sanatnn gzlem arac ve gzlemin nemli bir katibi olarak sanatnn kendi bedeni esas sorun halini almtr. Cezanne ile birlikte Kbizmin de ele ald sorun budur. Bu eilimler, Descartesn ne srd gibi, alglanabilir dnyann; nesnelerin alglanamaz mesafelerinde yatan tzn, stelik beden aracl ile; gz ile yaplandrlabileceini iddia ederler. Bu metafizik z, doann ya da nesneler dnyasnn deimez grntsn sunmaya yarar. Fakat unu unutmamak gerekir ki, bu eilim tam olarak Descartesn insan-doa ikicilii ile ztlamaz. Sanatnn gznn, dier gzlerden stnln vurgularken, bu gz geleneksel bilginin yapt gibi, doay insan algsnn merkeziliinden alglar. Hatta gze ve grmeye yklenilen bu anlamlar, dealist gelenein, ruhu zaman zaman gz merkezli grmesi ile de uyumluluk gsterir. Dnyann vcudunun ve tininin grnr, sanatnn vcudunun ve tininin gren olmas ilke olarak benimsendii andan itibaren, resimde, varln tek ynl anlatlmasnn eksik bir aba olduunun farkna varld. Tam bu dnemde ortaya kan Kbizm akm, Cezannen manzaray soyutlatrp deimez bir tze indirgemesinden de cesaret alarak, varln onu tantan salt grntsn yakalamaya yneldi. Tarih bu akmn varlyla, Descartesn yzyllar nce syledii cogito ergo sumunu sanat anlamnda hakl karyordu; nk bilginin madde ile ilgili, grnr yanndan daha fazla ey ieriyor olduu 20. yzylda artk sanat sadece geleneksel gzleme dayal bir aratrmann sonularyla yetinemezdi. Bu ortamn yle sonular oldu: Zihin tek bana; maddesel ya da maddenin tesindeki gereklie ulaabilecek bilgiyi doutan ya da sonradan edinebildiinden, aratrmac gz kendini sorgulayan zihne brakt. Sonu olarak da, sanatn konusu da deiti. Artk gsterilen nesne ne olursa olsun, gsterilmek istenen doann bir paras olarak

130

Ponty, M.M. (2006) Gz ve Tin, stanbul: Metis Yaynlar.S.:45

96

madde deil, bilginin ateiyle kvlcmlanan insan zihni ve onun balamnda evreni kavramann kendisi oldu. Fransadaki Kbizm akm ve yine ayn dnemde talyada ortaya kan Ftristler gereklik sorusuna bu tip tartmalarn ortasnda odaklanmlardr. Yine ayn dnemde Henri Bergson madde ve madde tesi ile ilgili yeniliki ve uzlamac bir yaklamla ortaya karak sanatlarn dncelerini etkilemitir. Georges Braquen Keman ve Palet isimli resminde (Resim 36), grnemezliin ya da krlm bir tasarmn rn olarak madde, maddenin sabit bir tze sahip olmadnn, bir eylem merkezi olarak alglandnn ilk grntlerini sunar: Beden; eer maddeyse, maddi dnyann bir parasdr ve sonu olarak, maddi dnya onun etrafnda ve onun dnda varln srdrr. Eer imgeyse, bu imge ancak iine konabilecek eyi verebilir ve hipotez gerei eer yalnzca benim bedenimin imgesiyse, tm evrenin imgesini bu bedenden karp almay istemek sama olur. Nesneleri harekete getirmeye ynelik nesne olan bedenim, demek ki bir eylem merkezidir; bir tasarm dourmay baaramaz.131 Yani artk sanat maddeyi tasarlarken, onun zerinde eylem olarak hakim olduu noktalarla ilgilenmektedir. Maddeyi eylem merkezi olarak gstermesi asndan gzn yine nemli bir ilevi vardr. Kendini analitik ve sentetik diye ikiye ayran Kbizm ne yaparsa yapsn, eylem yasasna yaslandndan resimde daha nce grlmemi bir sadeletirmeyi ve soyutlamay da getirmitir. Bunun nedeni de maddenin eylem planmza uymayan yanlarnn bizi ilgilendirmesine gerek kalmad dncesidir. Bizim madde tasarmmz, bedenler zerindeki olas eylemimizin lsdr; ihtiyalarmz ve daha genel olarak ilevlerimizi ilgilendirmeyen eyin ortadan kaldrlmasndan kaynaklanr.132 Bergson burada 20. yzyl sanatnn bandaki eilimlerin kaynan neredeyse zetlemektedir. Fakat Picasso ve Braqueun bu
Bergson, H. (2007) Madde ve Bellek: Beden-Tin likisi zerine Deneme, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar.S.:17 132 Bergson, H. A.g.e.:30
131

97

dncelerden etkilendiini sylemek, onlarn fizikten ya da sezgicilikten yola karak sanat rettiklerini dnmek, bu adamlarn srekli sadece sanatn estetik deeri ile uratklar iddiasn iptal eder. Gerekten de, tm bu kuramlar ister istemez sanatlarnda grsek de, onlar ou zaman bu dnceleri referans olarak gstermeyi tercih etmemilerdir. Bilim farkl bir evren tasarlarken iinde sanatn da olduu bir ok disiplini mutlaka etkilemitir. Kandinsky bile atomun paralanabilir olduunu renmesinin btn dnyann paralanabilir olduunu dndrttn syleyerek bu yakn temasa dikkat ekmitir. Fakat Ftristler gz nne alndnda Kbistlerin bu noktada daha sessiz kaldn belirtmek faydal olacaktr. Esasnda bir yazar olan Ftrist akmn kurucusu Filippo Tommaso Marinetti, 1909 ylnda yaynlad bildiri ve sonrasnda gelen yeni bildirilerle akm hakknda bize bir ok ipucu vermitir: Keskinlemi ve oaltlm duyarllklarmz evrenin karanlk belirtilerinin ierisine szmken, kim hala bedenlerin donukluuna inanabilir? Yaratmlarmzda ikiye katlanm grme yetimizin rntgen nlarna benzer sonular verdiini neden unutalm ki?133 Ftrist resimde, heykelde ya da iirde her ey gerekten rntgen nlarnn verdii transparan eilimi anmsatr, her ey birbirine szmtr ve her ey hareket halindeyken bir birini lokomotif gibi iter. Gino Severininin 1910 ylnda yapt Bulvar isimli resminde (Resim 37) genie bir meydanda hareket halindeki kalabal grrz. Bedenler etrafn saran mekanla biimsel olarak alverie gemitir. Bedenlerimiz oturduumuz kanepelerin iine szar ve kanepelerde vcutlarmzn iine iler. Otobs getii evlerden ieri dalar ve dn yollarnda ise evler kendilerini otobsn yoluna atarlar ve onunla kaynarlar134 diyerek hareket eden sanatlar sanatn geleneksel anlatm yollar ile gsterilemeyecek evrensel vibrasyondan yola kmaktadrlar. Bu Bergsonun Evreni atomlardan oluturun: Maddedeki her bir atomun eylemi, bu atomlarn her birinde, nitelik ve nicelik olarak mesafeye gre deiken biimde kendini hissettirir. G merkezleriyle birlikte, tm merkezlerin her yne yayd g izgileri, maddi dnyann tm etkisini tek tek her

133 134

Kolektif, (2008) Ftrist Manifestolar Kitab, stanbul: Altkrkbe Yayn, S. 24 A.g.e. :24

98

merkeze yneltir.135 nermesi ile denk gelir. Bergson bu ilikiyi reddetmi olsa da sanatlar, dnrden etkilendiklerini aka belirtirler. Tekrar Bulvar resmine baktmzda byle bir aba sezilebilir. Bedenler betonarmenin dikey ve yatay izgileriyle donatlmtr ve resim genel olarak hareketin ve paralarn bu esnada birbirleri ile dolayl ilikilerinin analizini vermeye almaktadr. Ftristik idrak geleneksel n resmi de yadsr. Onlara gre bunlarn sadece varolan bir klieyi srdren ve sanatn devamll adna zararl bir ynleri vardr; nk ayn idrak, bedende artk teni deil, onun ierisindeki ileyii ve ilevsel z grr. Aslnda ehvet yanls olan bu adamlar, beden gsteriminin artk bunu salayamadndan da ikayet ederler. Zaten esas dertleri bilme ve bu bildiini kullanabilmektir. eylerin ileyiinin ten tarafndan gizlendiini ve snrlandn dnen sanatlar, fiziksel aknlk denilen bir noktaya gelirler. Yaratmak istediimiz nesneyi almal ve ekirdei ile balamalyz. Bu yolla grnmez ama matematiksel bir ekilde dsal plastik sonsuzlua ve isel plastik sonsuzlua balayan yeni yasalar ve yeni formlar ortaya karabiliriz.136 Ftristlerin fiziksel transandantalizm dedikleri bu durum, daha nce sanata yklenmi nemli lklerle balantldr. Bu lkler, sanatn mimesis etkinliinin niteliini belirler. Sanat bir ieyi alr ve onu tm ielerin efendisine dntrecek gizil ie enerjisine evirir. Kbizmin yapmak istedii de byle bir eydir. Yoksa Juan Gris kendine Yeni-Kant demezdi. Geleneksel sanatn da yapmaya alt byle bir eydir. Sadece gnn bilgisi gerei, aknlk tanm da farkllk gstermitir. Yani geleneksel figrn nesneyi doru anlatabilmek adna izdii ya da amaya alt snrlar ierisinde saknarak gerekletirdii sanat eylemine bir tavr olarak gelien bu akmn da aknlk noktasnda gemi ile ortak bir kaygda bulumas kayda deerdir.

Bergson, H. (2007) Madde ve Bellek: Beden-Tin likisi zerine Deneme, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar.S.:30
136

135

Kolektif, (2008) Ftrist Manifestolar Kitab, stanbul: Altkrkbe Yayn, S.: 55

99

Bedeni ruhun klfna brndren sanat onun hoyrat ve gerek sesi yerine ho tnlar duyar. Her grsel uyuumun baktan te bir kavranrllk tad dncesinin altnda yatan bundan te ne olabilir ki? Ftrizm de, evreni yeniden ina etme dncesi ile hareket etmitir. Hatta bu hareketin temeli, evrenin hareketliliine dayandndan beden de ayn yap tarafndan tekrar oluturulmutur. 5.2.c. Sava Sonrasnn Otomat Bedeni: Dadaizm Hi kuku yok ki btn byk bululara, yeni fikirlere ramen 20. yzyla en ok damgasn vuran olay Birinci Dnya Sava idi. Dada isimli bir grup sanaty da bir araya getiren ayn etki olmutur. Norbert Lyntonun belirttii gibi Dada adn verdiimiz anlay, aka ne Ballun, ne Huelsenbeckin, ne de Zrihin yaratt bir akmd.137 Teknolojinin ve savan getirdii paralanmann eiinde meydana gelmi bir hareket olarak gelimitir Dada. Resimlerinde eksik paral ya da bir makine aksam ile donatlm bedenler, resimlerden daha grotesk bir etkiye vurgu yapar; savaa. Otto Dixin resimleri sava sonras kabusunun en ak grntlerini sunar. Kendisi ayn savan iinde defalarca yaralanm ve hatta boynuna ald bir mermi ile lme ok yaklam olan sanatnn 1920 yapm Sava Gazilerinin Kart Oyunu (Resim 38) isimli almas, bir masann etrafnda niformal ve madalyal adamlarn belli noktalarda kayp uzuvlarna odaklandrr seyirciyi. Nerdeyse yar insan yar makine grnmn alm bu adamlarn kayp uzuvlarnn olduu yerden mekanik kollar, cvatalar ve menteeler sarkar. Nerdeyse nn de bacaklar yok denecek kadardr ve ressam burada sandalyeleri onlarla btnlemi olarak gstermek istercesine bedensel bir para gibi organize etmitir. Bu paralanma dier Dada sanatlarnda da dikkat ekicidir. Raul Hausmann ya da Max Ernstn resim ve kolajlarnda bedenin paralarn zerinden yeniden yaplandrldn grrz. Baudelairein ocuksu bir barbarlk dedii eye denk der bu durum neredeyse. Aslnda resimde bedenin para ya da daha ok kesit
137

Lynton, N. (2004) Modern Sanatn yks, stanbul: Remzi Kitabevi. S.:125

100

diyebileceimiz grntleri 19. yzyla kadar gider. Degas ve Manette kadrajdan nerdeyse km figrlerde belli belirsiz hissettiimiz bu pasaj mant Linda Nochlin tarafndan modernitenin mecaz olarak tanmlanmtr. Fakat Max Ernstn resimlerindeki paralanma vcudun ou zaman makine ile ilikilendirilmesinden doar. Onun 1921 yapm nl resmi Celebes (Resim 39) Otto Dixin gsterdii otomat grntden daha youn bir izlenim verebilir; nk artk makinenin kendisi bir kadn bedenidir. Ernst tercihen kadn bedenlerini resmetmi ve kadn modellerini geleneksel anlayta gzel bedenlere sahip kiilerden semitir. Fakat resimlerinde gzel bedenlere ramen kafalar izmeyi tercih etmediini sklkla grrz. Celebeste de buna yakn bir anlatm vardr. Bu Francis Picabiann kadnlara yaklamn anmsatr. Bedenlerin mekanik, paralanm grntlerinin yannda, kadn bedenlerinin bazen aza bir tkalar, bazen kafasz ya da ounlukla otomatizmin merkezi olarak gsterilmesini tamamen Freudyen bir cinsel gnderme olarak yorumlamak mmkn grnmemektedir. David Hopkins bu noktada, kartezyen mantk zerinden bir akl yrtmeyle Dadadaki anti hmanist eilimlere varr. nsan bedeni bir makine olarak, hibir doal balants olmayan, ruhsuz ve aklsz bir yerletirmeye sokulmutur. Btn bunlarn arkasnda da Kartezyen ikilemi grmemiz mmkndr; nk bu felsefe, akl bedenden bamsz olarak tasarlar. Beden akl terk ettiinde ortaya kan ey saf bir mekanizmadr. Byleyse, o zaman, Kartezyen mantn tarafndadr Dadaclar. Picabia, rnein, cinselliin ktmser taraf ile ilgili iler retmitir, tka tkama ilemi ile kadn cinselliini eitleyerek.138 Bu karsama bizi, kadnn diyalektikteki yerinin bedenin kutbu olduundan Dadaclarn beden konusunda da olumlu dnmediklerine gtrebilir. Ama Dadadaki ayrm daha ok yledir; beden ve akl e zamanl almadklarnda ki sava ve gelien endstri insann akln yerle bir etmitir, ortaya iinde bulunmaktan memnun olmayacamz insan d, siber bir varlk ortaya kar. Dadann ilerindeki siber etki, sava gibi hedef alnmas gereken alanlardan biridir. Beden bu noktada

Spring Break, Dada, and Cartesian Dualism. http://stickslip.wordpress.com/2008/03/29/springbreak-dada-and-cartesian-dualism/ web adresinden 20.05.2008 tarihinde edinilmitir.

138

101

gereki olmayan grnm ile bu sefer modern kabusun topografyas olarak ortaya kar.

5.2.d. Gerek,D, Erotizm ve Sanat Her ikisine, baka ve sze kar duyarl olmak iin tek bir ortak mekan vardr: Bilind. 139Jurgen Manthey Dadaizmin ierisinde beliren otomatizmin baka bir karln ada olan bir sanat akmnda, Srrealizmde buluruz. Dadann otomatizmi geerli mant yok edecek, aklc tm ilkelere kar gelebilecek, sahte ve sakat olann oyuna dahil edilerek eletirildii bir otomatizmdir. Fakat Srrealizmin otomatizmi, yine gereklii yok ederek, sanatnn kendi iinde erimeye alt din, onu arzularna, dncelerine ket vurmadan sz syletecek mekanizmann harekete gemesi iin yceltilen bir durumdur. Otomatizmin salad bir eit bilinsizlik, bilin tesi bir halde, boalma ann salamaya alr Gerekstc sanat. Bunun iin gerekirse cinsel ve lmle ilgili igdsn ortaya koyabilir. Hedef ocuksu bir cinsellik ya da travmatik deneyimler oluturmak deildir. Ama ne var ki, din dizginleri bir kere salndndan arada bunlar da grnr. Hans Bellmerde patolojik bir merkez olan kadn bedeninin Dalide nerdeyse mitolojik bir kahraman olarak ortaya kmas bundandr. Bilinsizlik haline izin veren sanat kendi ile ilgili psikanalitik bir portre imkan yaratr bylece. Gerekstclerde ortak olan kimi motifler vardr ki bunlar Andre Bretonun entelektel kimliinin dier yelerde etkisini hissettirdiinin kantdr. ncelleri olarak sayg duyduklar DeChriconun resminde bolca grdmz ve gerekst sahnede sklkla yinelenen paralanm manken imgesi byle bir rnektir.

139

Sayn, Z. (2003) mgenin Pornografisi, stanbul: Metis Yaynlar. S.:158

102

DeChriconun

etkisi

ile,

manken

kusursuzluun,

ykmn

sanatsal

hareketinden ortaya kan fanteziye dayal bir takntnn ikonik imgesi haline geldi. Kadn zlemeyen endielerin, penis kontroll bozulmalarn bir alan haline geldi. 140 Bellmerin grntlemekten vazgemedii paralanm bebek-mankenleri (Resim 40) dorudan kadnlarla ilgili bir sylemin rn deillerdir; nk gerekstc imgelem diil olandan bahsetmek iin bazen ormanlar, bazen bizzat erkein kendisini kullanrd. Onun gsterdii, erkek zihnindeki krlmadr. Kadn modelin kusursuzluu, erkek zihninin ileyii ile ilgilidir ve onun paralanmas yine o zihinle ilgili kurguda bir hastalk iareti olarak grlebilir. Otonomi gstermek istedii zaman byle dolambal yollar kuran bir arat. Srrealist kadn hibir zaman bir btn deildir. Ykmn ve cazibenin nesnesidir. Gauthier Surealisme et Sexualitesinde kadn zerinden iddetin ve ikencenin bir formunun grndnn altn izer.141Kadn bedenini ykmn ve cazibenin ayn anda merkezi haline getirmek dorudan Freudyen bir arm yapar. Zaten Dalinin resimlerine genel bir gz atmak, lm ve cinsel gdnn ayn anda etlerin rmesi, her eyin ete dnmesi gibi, psikanalizin en nemli balklarna vurgu olarak nasl ortaya ktn grmeye yeter. Dadann yaptndan baka trl bir imgelem retimidir bu. Elbette Picabiann resimlerinde de psikanalizin izi srlebilir ama bilinsizlii bu kadar bilinli kabul eden Picabia deil Dalidir. Srrealizmin d peinde koanlarnn, genelde erkek sanatlar olmas nedeniyle, bu resimler erotik ykleri vesilesi ile kadn bedeninin nasl algland zerine de bir eyler sylerler. Ak ve kadnlar btn muammalarn zmnde en parlak uygarlklkta meydana gelen

Representations of Femininity throughout Surrealism. http://www.trentu.ca/academic/cultstudies/305fw05/rooms/bedroom/willow.htm web adresinden 19.05.2008 tarihinde edinilmitir. 141 Representations of Femininity throughout Surrealism. http://www.trentu.ca/academic/cultstudies/305fw05/rooms/bedroom/willow.htm web adresinden 19.05.2008 tarihinde edinilmitir.

140

103

eylerdir

142

der Andre Breton.Ak ve kadn temas Srrealist yaznn ve resminin

ayn anda erkek fantazmasna nasl teslim olduunu gsterir. Elbette bunda ok nce Bat sanatnda bolca kullanlan elerdir bunlar. Fakat iin iine Birinci Dnya Sava ve Dadaizm gibi bir faktr girmesine ramen, hatta ortalkta kadn kimlii sosyal alardan tartlmaya balanmasna ramen sanatsal yaratmn konusu olarak tekrar bu eski dayanaklara dnlmesi ilgintir. Fakat bunlar yaparken dayanaklar bir eit bilinsizlik hali olduundan yaptklarnn yksek bir ideale yaktrlmayacan dnmlerdir. Bu kadar rya younluunda kadn ve ak temasnn ortaya kmas onlar iin normaldir. Bataille, ada felsefeyi, insann kendi gereine yaklamas asndan yetersiz bulmaktadr. Ona gre, insann kendi gereine varabilmesi iin erotizm, lm ve iddete i deneyim (bilgisizlik, sessizlik) araclyla girmesi ve bunlara kardan ve yalana kamadan bakmas, sanat, edebiyat, antropoloji, dinler tarihine kendi i deneyiminin canllyla yaklamas ve insanln yaad elikileri ve bunlardan doan zmleri kendi gereiyle karlatrmas gerekir.143 Gerekstc ressamlara Freud ilgileri kadar adalar Bataille de dnceleri ile ivme kazandrmtr ve ryalarn bilinen gereklik gibi bir kaynaa karlk geldiine inanmalarnn yannda kendilerini apak ortaya koymann gereine de inanmlardr Srrealistler, Bataillen bahsettii i deneyimi yaamakta yine filozofun bu deneyimin yaanmasnda esas aralar olarak grd esrime, kurban etme ve erotizmden yararlanmlardr. Fakat erotizmin dnda da kadn bedeni ile ilgili ok eitli tasvirler retmilerdir. Dalinin resimlerinde kadn figrnn ana tanra kltn ve toprakla ilikisini anmsatrcasna doann kendisi olarak grndne tank oluruz. (Resim 41) Silencio144 meydanda grndnde, sanatnn zihnindeki kark kurgu, disiplinleraras bir bak peyda olur. Srrealizmin ierisindeki sanatlarn kiisellii ve ounlukla karlatrlamazl da bundandr.
142

The Enigma of Woman: Surrealism a Style of Art and Literature Developed Principally in the 20th Century http://www.associatedcontent.com/article/261171/the_enigma_of_woman_surrealism_a_ style.html?image=98507 web adresinden 19.05.2008 tarihinde edinilmitir. 143 Bataille, G. (2006) Deney, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, S.:14 Sessizlik; Bataille insann gerek bir i deney yaamas iin, nce gerek bir sessizlik yaratmas gerektiini belirtir. A.g.e.
144

104

5.2.e. Kalabaln inde Bir Mnzevi Baz sanatlar kalabaln ve deiimin en yaknnda olmalarna ve ounlukla bu kalabaln ierisinde doal bir ye olarak bulunmalarna ramen kendileri iin tm o kalabalklar iin sylenenler dnda eklenebilecek bir eyler bulunmaktadr. Bunu elbette btn sanatlar hak eder, sanatnn kiisel bir sluba sahip olduu gerei bunu zorunlu klar. Fakat biz burada beden konusunda ayrcalkl zellikler gsteren baz sanatlar ayr olarak inceleyeceiz. Belikal ressam Rene Magrittein de beden teorilerine yakn duran garip bir konumu vardr. Resimlerinde belirsizlii tercih eden tavrn daha ok inceledike bir gerekstc deil bir kuram-tasarmc grrz. Onun grsel elemanlar taksonomisinde, dile hatta insan bedenine dair postmodern bir tavr bulmak mmkndr. Buna gelmeden nce genel olarak bedeni figr olarak nasl kullandna bakacaz. Magritte sanatnn ilk yllarnda kbizmden etkilenmi olsa da, 1923ten itibaren ilk resmini satmasyla daha farkl bir anlatma ynelmitir. Titanik Gnleri ve Saldr Tehdidi resimleri (Resim 42, 43), Magrittein slubunu ilk gsterdii erken dnem ilerindendir. Ayn zamanda bu resimler, bedenin fiziksel tehdit altnda gsterilmeleri noktasnda ortaktrlar. kisinde de sahnenin merkezindeki kadnlar tecavz ya da saldr riskiyle boumaktadrlar. Bu u noktada metafizik yada gerekst resimden ayrlan bir anlatmdr; kadn bedeni erojen bir odak olmaya devam eder fakat bu ryadan ok karabasan tasvirini andracak bir atmosferde gerekleir. Sanat bedenin fiziksel potansiyelini, snrlln zorlamaya ska gitmitir. mgesel bir snrlama durumudur bu. Daha sonraki dnemlerinde ar koullar altnda ter dken ve bedenin fiziksel dayankllna dikkat eken atletler resmetmitir. Bulama halinde jimnastik fikri Les Impatientsin konusudur, rahatsz hareketler ve ar koullardaki kasl atletler grnr bu resimde. ()Gvenilirlik ve tannabilirliine ramen gerilmi, uzatlm, biimi bozulmu ve dalm bir

105

bedendir buradaki. Sadece boyut ve biim olarak deimemilerdir, yanl dzenlenmi ve yanl bir cmleyi beraber oluturmulardr. 145 Magrittein nesneleri yanl bir taksonomi durumuna sokarak dili resim yzeyinde belirsizletirmeye alt bilinir. Bunun bir benzerini bedendeki uzuvlarn yerini deitirerek 1934te yapt Tecavz adl resminde grrz. (Resim 44) Buradaki anatomik yanllk, kadn bedeninin bakalam imgesi, onunla ilgili sylenecek eyler iin batan ykc bir ilevle susmay salar. Magritte bazen bu anatomik bozma giriimini k ve mekan kullanarak gerekletirir. Bazen beden anatomik yok olua doru gidecek kadar mekan tesirinde gsterilmitir. Bunun yannda adalarnn yapt gibi beden paralarn ve terzi modellerini birer simge olarak resmine yerletirmitir. Hatta Ernstn almalar gibi onda soketler ve benzer mekanik aksamlar beden paralarn birbirine tutarken grnr. Kafasz figrleri de bu anlamda benzerlik gsterir. Fakat Ernstn dikkat ektii bozulma srecinin kendisidir, oysa Magrittein bedenlerinde grdmz ilevsizlik ve bu duruma kar gelememe durumu daha ok zaten srecin oktan bittiini, elimizde dank bir sr para ile kaldmz gstermek ister. Tabii bu noktada Magritte iin syleyeceklerimizde gerekstc zemine bal kalmalyz; nk sanat uzun bir dnem bu akmn ierisinde yer almtr. Btn bu bozmalar resmin dille ilikisini kesmeye yarar. Bunun yarataca belirsizlikten bir ok kaynak doabilmesi umudu ise bambaka bir vaattir. Grntlerin Sahtelii (Resim 45) isimli almas sanatnn bedensel bozulmann ierisinde arad belirsizlik ilkesini nesnede devam ettirdiini gsteren en nl rnektir. Magritte bu tr almalarnda esas kaygsn daha net gsterebilmi olabilir ama bedenle ilgili yapt bozmalarn, nesne-dil ilikisinden tamamen bamsz olduunu sylemek de imkanszdr. Szcklerle eylerin znn gizemci ve Platoncu zdeletirilmesi, Magrittein bir ok tablosunda saldr hedefi olmutur. Saussurec dilbilimde
Magritte at the Edge of Codes . http://www.imageandnarrative.be/surrealism/levy.htm web adresinden 20.05.2008 tarihinde edinilmitir.
145

106

szcklerin eylere gnderimde bulunmamas gibi, Magrittein gerekstclnde de ressamn grntleri egemen varl dolaysyla bir model ya da kken grnm edinen herhangi bir eye benzemez.146 Magritte bundan yola karsak, sezgisel olarak beden yoktur demeye alm olabilir mi? Bunun iin nce varolan emalardan phe etmek gerekir ki an ayak uydurduu genel eilim de bunun zerinedir. Magrittein biimde deikenlik kavramna bu kadar eilmesi, ondan phe etmesi ya da bunu salayacak verileri sunmas tanmlanamayan beden ya da nesne zerinden sona eriin yolunu aar. Batnn modern felsefede dilsel organizasyondan phe etmeye balamas gibi, onun resimlerinde de beden, fiziksel varlndan ayrlp organlar dahi yerli yerinde olmadan bozuk yapsna dikkat eker. Frida Kahloda bozulmalar byle bir nerme ile gelmez. Bugn iki sanat da gerekstclk ats altnda tanmlansalar da, Magritte beden kavramndan phe ederken Kahlo ona gvenir ve onun kimlikletirmedeki gcne yaslanr. Kahlonun bedeni, onun sanatn ya da kimliini anlamakta yardmc olduu kadar sanatn oluturmasnda da kendinin farknda olduu bir odaktr. Kadn sanat iin bedeni grd ve grnd yerde durur. Sanatnn trajik hayatnn bir izlencesi haline gelmesinde geirdii kazadan itibaren srekli mdahale gren bedenini sanatsal bir malzeme olarak kullanmas etkilidir. Kahlonun almalar olduka kiiseldir. Fakat bu kiisellik bedeni ve bedenini kuatan nesneler tarafndan bilind bir kurgu oluturabilecek biimde izleyiciye sunulur. Onun madde olarak paralad her ey kimliinin kolajn gsterir. Paralanm gs, iindeki doru durmayan metal, srekli mdahale gren bedeni 1960lardan sonra gelien performans sanatnn bozulmu ve mdahale grm bedeni ile ilgili ncellerdir. Damgalanm, iaretlenmi bedeni bize sosyal kimlii ile ilgili bir hikaye sunar. Amerikaya gittiinde yaad burjuva hayatn etrafn sarm bir tuvalet, tren, giysiler, vb. tm nesneleri gerekst bir mekanda derleyerek dardan bir kendi olmann kolajn oluturur. (Resim 46)

146

Foucault, M.(2001) Bu Bir Pipo Deildir, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.S.:12

107

Frida; ierideki Frida, dardaki Frida147 her eyi belki de kendi bedeni zerindeki aynaya mahkum olduu zamanlar grmtr. Frida hasta yatanda ayna ile yaamay rendiinde, belki Lacann ska uyard bilinalt dardadr148 dnn bir yansmasn grd kendi yansmas ile birlikte. Kendini nasl tanmas gerektiini dnd bir zamanda yine tepesindeki aynaya bakarak resmetti kendini ve onu saran nesneleri. Bu anlamda onun acy ve bedenini yaama biimi eski a ritlerini andrr. stesinden gelemeyecei fiziksel gerekliine teslim olur ve acy kendinin bir paras olarak grd bedenindeki izleri seyretmeye koyulur. Hatta ilkel beden sanatnda olduu gibi bedenindeki yaralar ve izleri yaamnn haritasn verecek bir biimde sunar. Sadece kendi seyretmez, izlenilmesi iin de elinden geleni yapar. Egon Schiele de otoportrelerinde btn bedenini gstererek Kahlodan daha nce kendi benliini ve kimliini resim yzeyinde afie etmitir. Fakat Fridann aksine Schiele kendini anlatmak iin onu tanmlayan nesnelere ihtiya duymaz. Tamamen jestleri ile gsterdii bir kendiliktir onunki. Yaad dnem dnlecek olursa, ortaya serdii plaklk, allr dzeyde sanatsal plak tanmnn ierisinde sakince barnan, ounlukla dii bir ieriin gzellik lks hedef alnarak ortaya konulduu klasik slubun aksine seyirciye izlencenin keyfinden te bir adamn en mahrem ve tekinsiz blgesine girildii hissini veren sra d bir plaklktr. Mahremiyetle kastettiimiz ise tamamen ete zg bir mahremiyettir. Richard Leppert, bunu Schielein, Bat resmindeki bir gelenei; erkek ya da kadn, bedenin tylerinin yokmuasna yapld tasvir anlayn ykarak vcudundaki tyleri nesnel olarak gstererek yaptn syler.
149

Leppert ayn zamanda bu durumun Schielenin kendi Schielenin

portresini yaparken kadnslamaktan kurtardn da belirtir. Fakat

kadn izerken de ayn yola bavurduu dnlrse bu pek yeterli olmayacaktr. Srekli ve sonsuz bir gzellik yaratma adna kadn ve erkei birletiren, androjen bir varlk yaratan Bat resminin aksine, hazzn ve ya dorudan cinsellii de barndran

147 148 149

Jamis, R.(2002) Frida Kahlo: Ak ve Ac, stanbul: Everest Yaynlar, S.: 107 Zizek, S. (2005) Yamuk Bakmak, stanbul: Metis Yaynlar.

Leppert, R.(2002) Sanatta Anlamn Grnts: mgelerin Toplumsal levi, stanbul: Ayrnt Yaynlar.S.:345

108

benliin deneyiminin yceltilmesi deil midir Schielenin yapt? Fridann ac eken bedeni gibi Schiele de aslnda tek bana gerei, onunla birlikte ister istemez yaam yceltir.

109

VI. BLM ADA TEORLERDE BEDEN VE SANAT

6.1. TUVAL ZERNDE BEDEN kiz kulelerden den plak bir kadn anlatan ve Rockefeller Center'in nnde sergilenen 'Den Kadn' (Resim 47) adl heykel ald tepkiler zerine kaldrld. Eric Fischl'in bronz yapt getiimiz hafta gsterime alm fakat 11 Eyll olaylarn 'fazla direkt' ele ald ve rahatsz edici olduu ynndeki ikyetler zerine bir perde ile evrelenmiti. 11 Eyll'n en travmatik grntlerinden biri olan yanan binann camlarndan atlayan insanlar sembolize eden heykel ikyetlerin artmas zerine kaldrld. Fischl "Kimseyi zmek gibi bir amacm yok" dedi.150 2002 ylnda Amerikal sanat Eric Fischlin bana gelmi bu olay, haber deeri sunmasnn yan sra nemli birka notun da altn izer. ada sanat ortamnn eitli enformasyon biimleri ile yzyze olduu bir dnemde, hala tuval zerine resim yapan ya da genel olarak figr araclyla sanat yapan kiilerin iinde bulunduklar amazla ilgilidir bu haber. Ayn zamanda artc bir amazdr bu; nk haberde sz geen 11 Eyll saldrlar televizyonlar, gazeteler yoluyla her detayna varncaya dein dnyann teki ucunda, Amerikan bayrann sallanmad yzlerce evde bile gsterilmitir. Sz edilen trajedinin, travmatik her unsuru haberlerde detaylandrlp grntnn kendini defalarca rettii bir tekrar srecinde izleyiciye sunulmutur. Fakat buna ramen sanatnn rettii gereklik insanlar rahatsz edecek kadar fazla direkt bulunmutur. ada sanat eitli medyalar kullanrken rettiklerinin tuval yzeyinde olduundan daha direkt bir etki yakalamasn, performans sanats galeri ortamlarnda bizzat olgunun kendisini canl olarak gsterirken etkiyi direkt yakalamay hedefler. Tuval sanatnn ise geliemedii ve etki ynn canl tutamad iin yok olmaya yz tuttuu yleyse bu haberde sz edilen tepki niyedir? Acaba sanat izleyicisi, ada sanat
150

http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=50834&tarih=22/09/2002 web adresinden 07.07.2008 tarihinde alnmtr.

110

formlarnn gnlk iletiim alar ile birlemesine mi almtr artk; gerek televizyondan gsterildii gibi geldiinde daha kabullenilir ve yumuak mdr? Gereklii kavrama biimimiz simlasyonlarn nasl bir ortamda retildiine o kadar baldr ki, o ortam deitiinde simlasyonu gerek gibi alglama eilimi doar. Yzyllar nce ok mstehcen bulunduu ya da tuval zerinde gerekle cretkar bir biimde oynad iin eletirilen ressamlar gibi Eric Fischl de, fazla direkt kurgusunu cretkar bir ortamda sunduu iin eletirilmitir. Btn bunlar unu gstermek iin sylyoruz; len tuval resmi ya da sanatn malzemesi deildir, sanat ok kurnazca bir kurgu ile istedii an bu tip nermeleri ters yz edebilmektedir. Bu yzden ada sanat ortamnda hala tuval zerine resim yapan Eric Fischl, Lucien Freud, Francis Bacon gibi sanatlarn etkili olduunu gryoruz. Raporumuz u noktaya gelinceye kadar grdk ki, beden konusu kendini defalarca yinelemi ve her dnem, grnmedii zamanlarda bile Bat sanatnda tartma alanlarnn iine szmtr. Tuval zerinde onu tekrar gstermeye girien sanatlarla ilgili bu blm de bununla ilgilidir. 1909 ylnda Dublinde doan ngiliz ressam Francis Bacon, slup olarak tuval resmini girdii amazdan kurtarrken bir kere daha beden temasn kendince yorumlayarak bu srete yerini almtr. Kendisi figratif resmin ada ncs olmasnn yan sra, ada kuramclarn akln kurcalayacak verileri resminde retmitir. Gilles Deleuze onun resimlerini inceleyerek beden kavraymzla ilgili ada detaylara ulamtr. Ona gre Bacon ve adalar bedende lm etin potansiyelini arayan kasaplardr. Gerekten Bacon yle bir cmle kurarak Deleuze destekler: Tabii ki bizler etiz, potansiyel cesetleriz. Her zaman kasap dkkanndaki hayvan yerine orada benim yer almamam srpriz olarak deerlendiririm.151 Baconn 1954 tarihinde yapt Etli Figr (Resim 48) ceset, et ve yaayan insan bedeni arasndaki gerilimi gsteren resimlerinden biridir. Arkadaki kasap eti, armha Gerilme temasn andrr. Etin infaznn tam nnde yer alan figr ac eken bir ifade ile resme elik eder. Hem korku hem de merhamet karm bir duygu
151

Deleuze, G.(2003) Francis Bacon: Logic of Sensation, Minneapolis: University of Minnesota Press

111

resmin zellikle portre ksmnda belirgindir. Burada ayr ayr betimlenen hayvan eti ve insan, sanatnn dier resimlerinde i ie geerek, fiziki imkansz bir birleme oluturulur. 1974 yapm Oturan Figr (Resim 49) isimli almasnda buna benzer bir durum vardr. Baconun izgileri insan kafasn ve bedenini ayn anda tannr bir snrllk ierisinde gsterirken baz biim bozmalar insann iindeki hayvans karakteri da vurur. zellikle portrelerinde insan kafas ile hayvan kafasndaki ayrm belirsizleiyor. Biimsel benzerliklerin olduu yerde Baconn resimleri hayvan ve insan arasnda fark edilemezliin ya da karar verilemezliin alan haline gelir. nsan hayvana dnr, fakat ayn anda hayvan bir ruha dnmeden, adamn fiziksel ruhu Eumenides ya da Fate olarak aynada sunularak.152 Baconda beden belirsiz bir figrdr ama et olarak kesinlii vardr. Resminde kontrlerin lekelerle gerilimini ya da kontrast renklerin siyah zeminde atmalarn andran ten, kemik ve et gerilimi figrlerinde hissedilen baka bir zelliktir. Bedeni bir yap olarak tanmlayan bu e, imgesel olarak farkl konumlandrlr. Kemik bedenin uzaysal oluumunu verir, iskelettir fakat et olmadan esneklik ifade etmez. Onlarn bir arada olma abas, ayn hayvan ruhunun insan bedeninde var olma abas gibi varolusal bir gerilim yaratr. Bu durum 1922 doumlu ve Alman asll ngiliz ressam Lucian Freudun almalarnda tamamen baka bir adan gzlenebilir. Onda bedenler Bacondaki gibi vahi bir izlenim verirler. Fakat bu onlarn hayvans doalarn tenin snrlamasna engel olmaz. Baconn bedenleri diseksiyon grm et gibi teninden syrlm ve ortaya kan gerilimden belirsiz kontrler remi gibidir. Freudun stdyo yerine morgda denk gelinmi gibi l tene sahip betimlenmi bedenleri henz almamtr, teni ve tenini saran kontrler onun lm durumunu aa karrken dokunulmaz bir snrllk da olutururlar. (Resim 50) Bu noktada akla Baconn izdii gibi varolusal bir sorundan ziyade bedenin kendi olarak organize ettii cinsellik gelir. Donald Kuspit bunu, Fantezi in Et isimli makalesinde yle tanmlar; Belleri merkezde152

Deleuze, G. A.g.e. :21

112

phesiz baka bir modern dokunu, romansn ekerli halleri olmadan cinselliin ada sembolizmi, meraklandrmayan saf anatomik cinsellik.153 Balthus ya da Manetin model ile ilikisini andran modern bir ressam model balants Freudta da kendini hissettirir. Fakat arada analitik bir realizmin salad mesafe de korunmutur. Freud slup gerei bedeni dokur. Ama ona dokunma olanaklarn kaldracak kadar garip perspektiflerde sunar figr. Mesafe bedenlerin portrelerindeki benzerlikten de karlabilir. Onlarn kii olduu duygusunu ortadan kaldran bir zrh gibidir portrelerdeki aynlk. ounlukla genital blgeleri daha belirgindir, Fakat Schielede olduu gibi kiisellik arz etmez bu durum. Et genital blgede bata olduundan daha keskin ifade eder kendisini. Burada onun byk babas Sigmund Freudun etkisini hissetmemek mmkn deildir. Figrlerin lmyaam-cinsellik arasnda gidip gelen belirsiz konumlar psikanalitik gndermeler ierir. Stdyosu teni incelemeyi olanakl klan bir laboratuar olan ve kurbanmodellerinde gsterilecek her eyin gsterildii fakat lm ve cinsellik arasndaki toplumsal mesafemiz gibi zne ile arzu nesnesinin arasndaki uurumun aka belirtildii Freudun resimleri hayatta kalmann hikayeleri kurar. Freud ve Baconn ilgilendikleri travma deri altndakilerdir. Fakat 1970 doumlu ngiliz ressam Jenny Saville, resim yzeyinde dorudan bedensel travma madurlarn gstermitir. Teknik olarak Freudun gerekiliini anmsatan bir renk ve fra kullanm, kompozisyonlarnda Baconn ncs olduu figr geometrik kesitlerin ierisinde sunmasyla ok nc saylmasa da, ada beden; zellikle kadn bir ressam olarak kadn bedeni zerine gncelliini koruyan okumalar sunar sanat.(Resim 51) Bu anlamda ann insandr. Henz on yandayken 1980lerin bedenle kurduu obsesif ilikiye tank olur ister istemez; televizyonlarda, gazetelerde, afilerde, sokaklarda gzel bedenin, Aidsin, anarko-feminizmin bedenimiz bizimdir iarlarnn insann hayatna dolaysz yollardan girdii bir ortamda bymtr.Onu bir kadn olarak btn bunlarn iinde ilgilendirmitir. feminist tavr

Flesh for phantasy: fresh Freud. http://findarticles.com/p/articles/mi_m0268/is_n7_v32/ai_ 15329493/pg_ 1?tag=artBody;col1 web adresinden 21.03. 2008 tarihinde alnmtr.

153

113

Kadn olarak kendi bedenini yarglamann, ondan ikayet etmenin doal olduu ortamda, Luce Irigarayn sonsuz mahkumiyetine kaplmadan bedenini yaamann imkanszln fark eder Saville. Ustas Freuddan grdn uygulamaya koyulur. plak gereklii, etin lmlln, yara, bere ve izlerle donatlm travmaya ak yapsn realizmin olanaklarn kullanarak gsterir. Hatta bu lks adna resimleri iin fotoraftan yararlanmaktan kanmaz. Beden zerine ada bir zevk deil, ada bir uyar oluturmaya alr. Birok insann zihninde, tm medya kusursuz formlardan oluan korkun bir tiran yaratr. yleyken sanata reklamlarn parltl soyutlamalarn iten bir dokunula rahatsz etmek dnda ne kalr?154 Saville, obez, yaral, rk bedenleriyle etin basksn gsterirken kendi karanlk modasn, varolan modaya kar gelerek yaratr. nsan zihnine rahatsz edici titreimler gnderir; onlarn tiksinti verebilirliklerinin kayna sadece beden olmalarndan deil, bizim beden dncemizdendir demek istemektedir.

6.2. YEN SOYUTTA GRNMEZ BEDEN Resimde biimsel olarak arnmacln, alar boyunca bedeni, doay kavraymz snrlandran durumlardan nasl etkilenerek ortaya ktndan bahsetmitik. Zaten yzyln banda beri, bu tip sanatsal eilimlerde referans noktas sanatn primitif ve antik dnem soyutlamac tavrlar olmutur. Geometrik ya da ematik bir dnya tasavvuru ve bundan yola karak oluan indirgemeci bir sanat anlay modern dnem ncesinde de sklkla grlen bir durumdur. Fakat zellikle kinci Dnya Sava sonrasnda gelien soyut eilimlerin arka plannda tm bu kayglara ek olarak youn bir estetik ve ontolojik bir kayg da peyda olmutur. Yzyln banda Kandinsky "sanat iin sanat" grn savunmu, Malevich ise sanatn artk kurumlam dine ve devlete hizmet etmeyeceini
154

Fresh Meat. http://nymag.com/nymetro/arts/art/reviews/1655/ web adresinden 20.03.2008 tarihinde edinilmitir.

114

sylemiti. Her iki sanatnn tepkisi d dnyadan ie doru bir kapan, d dnyann irkinliklerini tasvir etmeyi reddeden, nesneyi reddeden bir tepkiyi gstermektedir.155 Bu trden reddedilerin hepsi, nnde sonunda Kartezyen aklkta156 kendini bulur. Bylece sanat, sanatnn ve toplumun genel i karklklarna gnderme yapmadan, dorudan kendisi ile ilgili bir eyler syleyebilecektir. Burada Pontynin gz ve tin arasnda kurduu ilikiyi tekrar hatrlamak gerekir. Fakat bu gz artk kendine ve dnyaya bakmaktan vazgeerek, akn bir geree sanat yoluyla, dorudan plastik aralarla ulamaya almaktadr. Kartezyen aklk dediimiz nokta da budur. 1960lardan itibaren sanat ortamn tamamen etkileyen eletirmen Clement Greenbergin aray da bunun zerinedir. zelikle soyut davurumculuu reddetmesi ve daha ar bir sanat biimi olarak formalizmi ne karmasnn nedeninde, sanat anlamdan, sanatnn i deneyimlerinden, her trl ideolojiden arndracak saf plastik bir deneyim yaama ihtiyac vardr. stelik bu Paul Kleenin rnekledii gibi tipten prototipe doru157 gelien bir soyut deildir. Tipten, varlktan tamamen bamsz bir soyuttur. Bu imkansz deildir nk o zamann dn soyutu artk sembolik olarak tanmlayabilir ve dorudan ondan yola klabilir deneyimlerin zenginlii ile donatlmtr. Greenberg balangta soyut davurumculardan yanadr. Hatta 1943 ylnda bir sergisinde Pollocku zamannn en nemli ressam ilan etmitir. Oysa Pollockun soyut davurumculuu bedenin hareketinin bir ritelini ierir. Beden gvenilir bir alan olarak sanatsal slubun oluumuna dorudan mdahale eder. New Yorktaki bu sava sonras Soyut Davurumcular, Greenbergin arad rengin sadece renk, biimin sadece biim olduu ar bir eylemlilikten baka, tuvalin sanatnn bedeninin ve onunla ezamanl olarak kurgu yapan zihninin hareketlerinin biriktii bir zemin olduu trden eylemlilik iindeydiler. Sava sonras Amerikan Soyut Davurumcusu maddeyi olu haliyle onaylayan varoluu bir dncenin
Giderer, H.E. (2003) Resmin SonuClement Greenberg ve Formalist Eletirisi, stanbul: topya Yaynlar. 156 ahiner R.(2006) Geometrik Uzamda Snrlanan Bedenin ve Sanatn Grn, Anadolu Sanat, Say:17 157 Klee, P.(2002) Modern Sanat zerine, stanbul: Altkrkbe Yaynclk
155

115

tesirindedir. Dnyann serbest ileyiini savunur ve onu maddenin ve bedenin kendine zg hareketini birletirerek ortaya kan srete sanat rnne dntrr. Marcel Duchamp, 1941 ve 1949 yllar arasnda oluturduu soyut dizisinden bir rnekte menisini kullanmtr. (Resim 52) 1989 ylnda yaplan kimyasal analizler sonucunda ortaya kan bu bulgu, onun davurum temasn nasl algladn gsterir. Bedensel bir svnn soyut bir btnlkte fark edilmeyeceini bilmeye ramen kullanmann amac o resminin Maria Martins adl bir kadna adanm olmasyla ilgili olabilir. Fakat burada nemli olan resmi yaparken sanatnn iinde bulunduu fiziksel ve zihinsel hareketlilii de bylece fark edebiliyor olmamzdr. Jackson Pollock ve Georges Mathieu gibi ressamlar bunun sonradan sezilebilir bir durum olmasna engel olmak iin, tam da bu anlarn, hareketlerinin isel donanmlaryla kavutuu action painting gsterilerini fotoraf ya da film yardmyla sunmulardr. (Resim 53, 54) Seyircinin nnde gerekletirilen sanat yapma eylemi, sanatnn sanat yaparken yaad srecin ve bunun paras olan kiiliinin eseri sonulandrmaktan ok daha nemli olarak alglandn gsterir. Sanatnn hareketini uzam ierisinde genie kullanarak gerekletirdii soyut davurum rnekleri bir yere kadar gncelliini koruyabildi. Greenberg bile, bir noktadan sonra Pollock ile ilgili sylediklerini geri almak zorunda kalmtr. Bu ok da Greenbergin kiisel beenileri ile ilgili bir durum deildir; nk dnya bu sefer yeni bir perspektifi oluturmakla ilgiliydi. Yeni gelien soyut da buna ayak uydurdu. Gelien deneyim, Baudrillardn uyard gibi, snrllklar zerine yeniden dnecek bir alan brakmayan, nk nerdeyse tm zgrlklerin nc bir ykc eylemle yeniden tanmland ve byk orjinin yaand, geriye yle byk bir soru brakm bir deneyimdi: Orji Bitti, imdi Ne Yapacaz?158 Devam etmeden nce durumun ne kadar karabileceini anlamak iin soyut sanatn genel servenine bakalm. Yzyln banda Mondrian ya da Kandinsky aka resim yzeyinde ne plastik bir devrim ne de dorudan isel bir davurum ile ilgiliydiler. Onlar baka trden bir heyecana kaplmlardr. Sade ekillerin yoluyla bir eit
158

Baudrillard, J.(2004) Ktln effafl , stanbul: Ayrnt Yaynlar S.: 10

116

mistik bilgiye ulamann, grnr haliyle bedenden ve dnyadan kaarak onu ilkel bir fetie dntren temel formlarn ierisine saklayp evrene farkl yoldan ulamann ve ruhu- ki sanatn esas odann hala ruhu okamak olduu gnlerdebeslemenin ura iindedirler. Mondrian, gen ve ha gibi baz temel geometrik simgelerin anlamn ve yatay ve dikey izgilerin zelliklerini, teosofik metinlerden rendi. Bu metinlere baklrsa, yatay izgiler gksel olan ve erkei, dikey izgilerse dnyevi olan ve kadn temsil etmekteydi.159 (Resim 55) Burada Mondriann amac btn bu simgelerden anlaml bir btn oluturmann yannda bu sembollerin mistik zelliklerine de vurgu yapmaktr. Kandinsky de renkler ve onlarn psiik ve ruhsal zelliklerinden yararlanarak bunu salamaya almtr. Fakat Kazimir Malevi, ada olan bu ressamlarn tersine rengi ve formu sadece basite betimleme arayna girmitir. Burada yzyln banda gelien tbbn ve felsefenin insan beyni ve ileyii konusunda getirdii yeni fikirlerin de etkisi vardr. Soyut sanatn balang dnemlerinde en belirgin olan nitelik elbette ki, sanatnn Kartezyen aklk dediimiz durumu somut olarak tecrbe etmesi olmutur; kuantum fenomeni ve rlativite gibi sadece fizik dnyasn deil gndelik insann yaam kavrayn deitiren ve dolaysyla bir entelektelin ok da duyarsz kalamad konular evren tasarmnn soyut dilde ulalabilir olduunu gstermitir. Yaam figratif resim geleneinde olduu gibi olaylar deil kavramlardan ve daha temel birleenlerden oluan bir anlama brnmtr. Sanatnn beden kavray da bu noktada yle deimitir; anlam ierisinde tayan dzensiz bir yap olarak teni ama gerei duyulmutur. Bylece her eyde, ay fincanndan, bir kemann ahap dokusuna kadar, sanatnn nesnenin iinde arad z snrlayan tenden kurtulma gereksinimi dodu. Oysa daha nce de sylediimiz gibi Amerikan soyut davurumu bunun tersini yapmtr. O yaamn kendisini, kendi eylemlilii ve doall iinde kutlar. O da ie dnktr fakat darya ieriyi yanstmak konusunda
Vickery, J. (2000) D Dnya ve Nesnelerden Kurtulu: Soyut Sanat, P Dnya Sanat Dergisi Say: 16 S.: 171
159

117

gvenir. duyarlln anlatmay tenin hareketine brakr. Soyut sanatn genelde yapt gibi geometri ne tuvali ne de bedenini snrlar. ounlukla her eyle ve her eyin zerine resim yaplabilir. Soyut sanat bu noktada snrlarn tamamen zorlamtr. Tm bunlar, uzam iktidar tarafndan disipline edilmi bedenlerin bask unsurlar olarak ortaya karan Foucaultla ezamanl olarak gelimitir. Soyut sanat bir yandan minimalizm gibi kat formlarla bir yandan mekan sanatnn sunduu disipline edilmi uzam kavram ile Foucaultun Hapishanenin Douunda formlize ettii geometri ile normalletirilmeye allm mekan ve onunla yaam olanaklarn soruturur. Sonuta mekan faaliyeti belirler, mekan dntren sanat beden iin yeni faaliyet alanlar ina eder. Fakat mekan zgrletirildikten sonra, en azndan beden artk mekan ierisindeki deneyiminin etkilerini fark ettiinde ya da geometrinin snrlar onun snrll ile ilgili yeteri kadar farkndalk yarattnda ne olacaktr? te burada Baudrillardn deindii noktaya geliriz. Foucaultun kuatlml vurgulad hastaneler, hapishaneler ve fabrikalarn geometrik yapsnn yerini, Baudrillardn; geili otoyollarn, bilgisayar ve elektronik ortamn yumuak geometrisi almt artk.160 Greenbergn bunu sezmi olabilecei ve bu yzden Minimalizm yada Ge Resimsel Soyutlama gibi akmlarn yaratt geirgen bir soyut-geometri kurgusunu tercih ettii sylenemeyebilir. Fakat sanatlar bu dnm ister istemez sezmi olmallar. Carl Andrenin ve Robert Morrisin heykellerini mekan ierisinde dzenleme biimlerinde bunun sezilebildiini syleyebiliriz. (Resim 56) En azndan onlar olmasa bile, 1980lerden sonra gelien soyut eilimler, bu durumu dorudan referans olarak gstermilerdir. Bnyesinde Jeff Koons, Peter Halley ve Meyer Vaisman gibi sanatlar barndran Neo-Geo akm, Halleyin Baudrillardn simlasyon kuramndan esinler tadn syleyerek bu deiime elik etmeye alr. Sanat beden iin yeni deneyim alanlar kefetmeye, tuval zerinde geometrik formlarn birbirleri ile ilikileri zerinden bunu salamaya alr. Baudrillard bu ilikiyi reddetse de soyut sanat, en azndan, onun
ahiner R.(2006) Geometrik Uzamda Snrlanan Bedenin ve Sanatn Grn, Anadolu Sanat, Say:17 S.:5
160

118

her eyin gereksiz yere artrm iinde olduu tanmna doru decek bir yeniden retim ierisindedir. Sanat, oyunun tm kurallar uyarnca, bir yzyldr bunu yapyor. Yok olan tm biimler gibi simlasyon iinde kendini yinelemeyi deniyor, ama yaknda yerini usuz bucaksz yapay bir mzeye ve zincirinden boanm reklamcla brakarak tamamen silinip gidecektir.161 Bu una benzer, sanat maddenin ve bedenin karesini retemediinde, gerein karesini, idealin karesini, mekaniin karesini, drtsel olarak estetik oluumun da tesine geerek estetiin karesini retmeye koyulur. Buradaki cisimsizleme yalnzca kareletirilmi estetik kavramn gerekletirmek iindir. ddia edildii gibi daha geometrik, geirgen ya da salt estetik deneyim olduunu syleyebiliriz fakat bu Baudrillardn deerin vecd hali162 diye tanmlad duruma denk der. Soyut sanat geometriletirme ya da snrlandrmaya vurgu yapmak pahasna unu yapar; onda hem en grnrde olan, hem de en gizlenmi edir beden. Onun grnrde yokluu fikir olarak yok olmasn salamaz. Tersine denetlenemediinde ve bu yzden yokmu gibi davranldndan, beden, en belirgin halini alacaktr. 6.3. POP ART VE FET BEDENLER Amerika ve Avrupada suya atlan dada tann haleleri, yeni merkezlere doru deierek yaylrken bir ok yeni akm da kendini gstermitir. ki byk savan deitirdii dnyann ve Dada hareketinin kazandrd ivmenin tesiriyle sanat ortamlar deiim ve nc olduunu hissettii her akma birbirleri ile youn bir etkileimi salayacak olanaklar da salayarak kucak amtr. Sanat artk, yaanlan sosyal deiime de ezamanl olarak elik etmek durumunda kalmtr. Pop sanat da, kurumlarn niteliklerinin deiimden yana belirsizce evrildii byle bir ortamda kendini gstermitir.

161 162

Baudrillard, J.(2004) Ktln effafl , stanbul: Ayrnt Yaynlar S.: 23 Baudrillard, J. A.g.e. :25

119

Sanatta pop akm, genelde

ezik bir ifade olarak kullanlan popler bir

kavramnda gelir. Popler kavram bilindii zere ierisinde kltrel teslimiyet barndrr. Sanatlarn bu durumu bir eit ironi yaparak m kabul ettikleri ya da srf deiimden yana olmak adna tketim toplumuna gerekten teslim olup olmadklar hala bir tartma konusudur. Ama kesin olan bir ey vardr ki, ngiltere kl olmasna ramen Amerikan toplumunun tketim anlayyla zdeleip Amerikan pop sanat olarak nlenen akm, gerekten de Coca-colann, izgi romanlarn ve fast-foodlarn nlenemez geliiminden g almtr. Dada hareketinin yaramazl ile tek ilgisi ise, ierik olarak estetik ya da yce olana srt evirmi olmasdr. Andy Warhol, Roy Lichenstein, David Hockney, Jasper Johns gibi isimlerin bir arada olduu akm Walter Benjaminin sanat rnlerinin metalama srecinden nasibi alaca163 ngrsnn gerekletii dneme denk gelmitir. Gerekten hzlanan retim ve bunun sonucu olarak nerdeyse feti kelimesine denk gelecek marka enflasyonu bu durumu 20. yzyln bandan itibaren yavaa yaratmtr. Kltr ortamnn eril sylemin tesiri altnda gelimesi nedeniyle de, feti haline gelen kadn bedeni, metalaan baka bir malzeme olmutur. Playboy gibi iletiim aralar, izgi roman kltrnn ilkel sanattaki artrm andran abartl bedenleri, reklam ve afilerde fragman halinde grnen beden paralar, bedenin feti bir obje olarak kavranmasnda etkili olmutur. Pop sanats iin, Mel Ramosun bir ok rportajnda belirttii gibi, insanlar Supermani izliyor ve elenceli buluyorsa, artk onu inkar etmenin de anlam yoktur. Amerikan ryasnn bir zeti ve feti konusuna aklk getirebilecek kadar imaj grdmz Richard Hamiltonn Bugnn Evlerini Bu Kadar Farkl ve Gz Alc Yapan Nedir? isimli resmi (Resim 57) bu konuda iyi bir rnektir. Manidar bir ekilde kolaj tekniinde yaplan bu almada, etraf nesnelerle evrilmi bedenleri erotik bir gerilimde olan kadn ve erkek figrnn gsterdii ey her eye sahip olmann yan sra, mekandaki her eyin birbirleri ile garip iletiimsizlikleridir. Bu kopukluk bedenlerin nesneler gibi reklam unsuru olarak konumlandrlmalarndan tr gelir. Btn maddi enerjilerini seyirciye odaklamlardr fakat bu yzden birbirleri ile iletiimleri imkanszdr.

163

abuklu, Y. (2004) Toplumsaln Snrnda Beden, stanbul: Kanat Kitap. S.:130

120

Tom Wesselmann ve Mel Ramos gibi Pop sanatlar bedeni resimlerinde daha youn kullanmlardr. zellikle Wesselmann, erojen blgelerini fragman halinde gsterdii kadn bedenleri ile nlenmitir. ounlukla dudaklarn, gslerin ve genital blgenin grnd resimleri Pop sanatnn gncel hayata kar strateji eksikliinden kaynakl olarak gayet olaan karlanmtr. 50lerin Amerikas nl Kinsey Raporunun kt, gebelik nleyici ilalarn, Playboy gibi erkek dergilerinin yasal olduu ve reklamlarda bolca kadn cinselliinin vurguland bir dnemdi. Mel Ramos ise, kadn tketim rnleri ile beraber kurgulayarak ve zellikle yemeime aralarnn ierisinde fantezi imgesi olarak kadn bedenini kullanarak Pop sanatta feti algsnn tam bir izlencesini sunmutur. nl resmi Chiquita gibi bir sr alma yapan sanat (Resim 58), iri memeleri, bronz ve przsz ciltleri ile izgi roman ikonlarn andran kadnlar tasarlamtr. Kadn cinsellii kadar erkek bedeni de ikon retimine elik etmitir. izgi roman kahramanlarnn ou erkektir ve insan bedeni ile ilgili yeni bir imgelem icat edecek kadar da abartlm figrlerdir. 1981 ylnda Mel Ramosla rportaj yapan Paul Karlstromum o anda belirttii gibi, cinselliin zellikle erkek imaj zerinden kullanlmas Eski Yunan sanatndan beri yaplagelmitir.164 Sanatsal imgelemde cinselliin bu kadar youn olmas bu noktada sadece tketim toplumuna da balanamaz. Birka yzyldr gndelik hayatn iinde bu tip imajlara rastlamak olasdr. Fakat unu kabul etmek gerekir ki modern anlamda estetik tanm izilirken plan konumlandrld adan, bu trden kitsch imajlar sanatsal alann dnda grlmtr. Bu noktada Pop sanatnn gerek devriminin, toplumun gerek imgelemini yanstma cesareti olduu da dnlebilir. 6.4. BODY ART VE PERFORMANS HALNDEK BEDEN Beden sanat en temelde insann limitleri ile ilgilidir. Fakat burada insann limitleri tamlamasnn artrd geni perspektif, insann hareket halindeyken etrafn
164

Paul Karlstromun Mel Ramosla 15.05.1981de evinde yapt rportaj. http://www.aaa.si.edu /collections/ oralhistories/transcripts/ramos81.htm#top web adresinden 17.11.2007 tarihinde edinilmitir.

121

izen kesin hatlar tanm ile daraltlrsa daha doru olacaktr. Ortalama eitim alan bir kiinin bildii, hatta sklkla vejetaryen kitlenin gereke olarak ne srd bir dnce kalb vardr; insan hareket eder ve hareket etmesi gereken her canlnn bedeni sinirlerle donatlmtr. Bitkiler hareket etmez ve sinirleri de yoktur, ac deneyimlerinin de olmad gibi. Hem zlmez bir btn, hem eylemlerinin mutlak kaynadr insan. Dahas, simge ve iaretler tayan bir bycdr o. Btn bunlar salarnda yansr, gzlerinde parlar, dudaklarnda dans eder ve gelir parmak ularna yerleir. Bedeninin tamamyla konuur bu canl: Koarken konuur, seslenirken konuur. Ve uykuya daldnda, uykusu-evet, o da- bir eit konumadr. 165 Performansn zellikle 1960 sonras kanlmaz ykselii ok daha ncesinde, en ncelinde Fauvelarn tuval zerinde bedeni resim yapma arac olarak hareketin merkezine ister istemez yerletirmelerinde, sonra zellikle soyut davurumculuun hareketi eserin sonucuna yeleyen aktivist tutumunda aranabilir. Pollock, tuvali eylemde bulunulan bir saha166 olarak deerlendirmi ve eylemi yapann sanatnn zihninden te, zihnin vecd halinde, bedeni doalama ynlendirmeleri ile oluan hareketlerini odaa yerletirmitir. Dikkat edilirse grlecektir ki, beden sanatlarnn ou Amerikan soyut sanatndan etkilenerek ya da o eilimi tayarak performans sanatna ulamlardr. Kleini, Nitschi etkileyen soyut davurumculuktaki eylemlilik hali olmalyd. Bunun da altnda yatan en temel drt, varolma drtsdr. Beuysun, ie kendinden balamas, kendini sanata bir malzeme yapmas; yani insan ilk kez sanat eserinin malzemesi ve bir anlamda sanat eserinin kendisi olarak ele almas, insan bir heykeldir, daha dorusu insan plastiktir demesi bu yzdendir. Diyor Mehmet Ylmaz da. Hem sanatn, hem sanatnn varolu sorunu bu kadar belirginken hayata dahil olacaktr sanat ve sanat. Alan Kaprowun henz 1959da New York Reuben

165 166

Ylmaz, M. (2005) Modernizmden Postmodernizme Sanat, Ankara: topya Yaynlar Ylmaz, M A.g.e. :258

122

Gallerydeki Happening gsterisinin Burada olan, hazrlksz olarak ortaya kan167 yn ve ezamanllkla hayata elik etmesi sanatnn yaamn mutfana gerekten girmesi ile ilgilidir. Body Art aklamak iin ek olarak baka trl etkenler kullanacak olsak da Performansn ya da Happeningin temelinde yatan itki ben buradaym; toplumsal ilevselliimden arnm, gerek kimliim sosyal kimliin tarafndan hadm edilmeden deme arzusudur. Derinliklerini kavramsal sanattan alan performans sanatnda, materyal olarak sadece bedenin kullanlmasna gerektiine dair bir zorunluluk yoktur. Fakat yine de, performans halindeki sanatnn bedeni olduundan, etkileimin oda olmasa da bir paras olarak beden nem tar. Burada yine, o anda, orada olmak; varolmak dncesi ortaya kar. Sanat kulland eitli medyalarn seyirci ile etkileimini ou zaman orada olarak ynlendirir. Happeningte sanat dahi ne olacan bilemezken burada, sanat ynetici konumundadr. Kavramsal sanat gibi, tm srecin bir hedefi vardr. O hedefe varmak iin mdahale hakk sanatya aittir. Body Artn k noktas daha ritellistik bir noktadan gelir. Beden yoluyla mistik bir arayn iine giren sanat bunu genellikle bedenini ya da baka bedenleri fiziksel olarak istismar ederek gerekletirir. Chris Burden 1971deki Shoot(At) iinde arkadana verdii tfekle kendini omzundan vurdurtur. (Resim 59) Acnn, hazzn, bedenin deneyim alanna giren her eyin ucuna kadar gitmeye dayanan akm, Abramovi gibi sanatlar tarafndan toplumsal ve kavramsal dorultuda da kullanlmtr. Bunun temel nedeni bu sanatlarn kadn olmalardr; nk erkek bedeni herhangi bir kimlikleme ifade etmek zorunda deildir; o adam olarak kolayca genel bir insan izlenimi yaratrken, kadnn bedeni kimliklemeye dahil edilecektir. Body Artta sanat, bedenini istismar ederken, yceltirken, grotesk bir kurgunun paras olarak sunarken, her durumda bir birey olarak kamusal alan ok fazla igal edememesi gibi bir handikapla karlar. Kendi bedenini kancalarla asan, vcuduna ineler batran, ya da sahnede baka bir bedene uygulanan iddetin sonucu olarak
Germaner, S. (1997) 1960 Sonras Sanat- Akmlar, Eilimler, Gruplar, Sanatlar. stanbul: Kabalc Yaynevi, S.:23
167

mutlaka sosyal bir

123

oluk oluk akan kanda banyo yapan sanat, esas itibari ile gsterinin oda olsa bile sahnededir ve sanatdr. zleyicinin yaad katharsis durumu ne kadar nitelikli olursa olsun, sanatlarn diledii gibi sanatn izleyicide bir saaltma, terapi ya da uyarc etki bulmas kamusal alanda yar plak dolaan bir delinin yarataca etkiden daha zor olacaktr. Bundan dolay, Body Artn sosyal uyarc ynnn, ne derece youn olduunu anlamak iin mazoistik deneyimin etkilerine deinmek de gerekir. Fakat burada nemli olan, bedenin an ierisindeki deeridir. Ayin bedenin varolduuna iaret eder; nk imdiki zamana aittir 6.4.1. ncelikli Enstrman Olarak Beden Sanatnn bedenle ilk uras kendi bedeni zerinden olmamtr. Yves Kleinin nsan lmleri(Anthropometrie) (Resim 60) isimli almasnda mavisini denerken kulland bedenler, bedenin fra yerine kullanld bilinen ilk rneklerdendir. Daha nce sylediimiz gibi, o dnem sanatlarn esas ilgilendiren bedenin kendisi deil, -burada Ftristleri anmsayalm- hareketin kendisidir. Fakat bu hareket, daha nce yapld gibi bir hareket illzyonu oluturmaktan te bizzat eylemin kendisini sanatn arac haline getirmekle ilgilidir. Beden burada, alan, eylemde bulunan, ou zaman zaten kendiliinden harekete geerek kendi kurgusunu yaratan bir malzeme olarak ne kar. Bedenden bahsetmek iin, ada sanatn alanna performans dili dnda da dahil olan nice biim vardr. Amerikal sanat Andres Serrano, Piss Christ isimli almasyla (Resim 61) 1997 senesinde byk bir tepki yaratmtr; nk sann armhta betimleniinde ve balnda bir gariplik vardr. emek ve sa kelimelerini yan yana kullanmasnn yan sra, resimde gerek idrarn kullanan sanat sann insancl ynne dikkat ekmek istediini sylese de bu kimseyi yattrmamtr. Aslnda sann ektii bedensel aclar yadrganmazken ve kan gibi bir vcut svs arap gibi bir iecekle zdeletiriliyorken, baka bir insan svsnn bu kadar dikkat ekmesi ya da sanatnn bunu salamas bir noktada nemlidir. Bedeni kavraymzda hala belli tabularn olduunun resmi kantdr Serranonun

124

almas. nsanslatrmak denemesinin ieriine girmeyen sanatnn idrar, bedenle ilgili hala para para bir alg olduunu gsterir. 1965 doumlu Amerikal baka bir sanat, Stephen J. Shanabrook, Andres Serrano gibi ilgisiz iki nesneyi bir arada kullanarak deiik bir etki yakalar. Bunlardan biri ikolata, teki cesetlerdeki bedensel travma izleridir. Kendisinin yine Morg ikolatalar (Resim 62) diye adlandrd bir dizi iinde, gayet k duran ikolata kutusunun ve ierisinde kimi jelatinlerle kapl, kimi ak duran ikolatalarn aslnda yakndan bakldnda dikilenmi bir yaraya, yaralanm bir gze ve kafaya alnm hzl bir darbenin izine dnt grlr. Burada Serranonun say nsanslatrmak denemesinin, grotesk imgelerin ekerlendirilmesi versiyonunu grebiliriz. Robert Gobern balmumu ve insan klndan yararlanarak yapt bir almas (Resim 63) ile, yine kadn ve erkek bedenini simetrik olarak ayn bedende gstererek bedenle ilgili kart ve gergin bir durum yaratr. Bilindik morfolojiyi alt st eden, bununla gndelik gereklerden bir canavar retecek kadar farkl bir deneyim yaratan sanat kimlikleme ve gereklik zerine beden aracl ile tespitlerde bulunur. Beden Dnyas olarak bilinen ve aslnda bir bilim adam olan Gunther Von Hagensin organize ettii Krperwelten Sergileri, sanat alannda uzakta bedenleri anatomik olarak ifa etmenin dahi beden kavraymzla ilgili bir ok soruyu beraberinde getirdiinin kantdr. Dnyann bir ok blgesini dolaan sergi, balarla toplanan kadavralarn muhafaza edilmesi ve gndelik hayattan sahneler ierisinde gsterilerek insanlarn anatomik bilgilerini dikkat ekici bir yolla gelitirme amacyla gerekletirilmektedir. Gerekten basketbol oynayan ve derisi yzlm bir kadavra grmek ilgin bir deneyimdir. Aileler Pazar gn elencesi olarak bu tip bir etkinlii rktc bulabilir diye dnlse de, sergiye gelenlerin zellikle ocuklarn bilinlendirmek isteyen ailelerden olumas ilgintir. En enteresan yan, bunun sanatsal bir faaliyetten daha fazla kamuya ak olmasna ramen, lmle ilgili bu kadar yakn bir temas salayan etkinliin mali kazanlarnn nerden geldii dnda pek de eletiriye maruz kalmam olmasdr.

125

Oysa, nl sanat Damien Hirst, Beden Dnyas sergilerini olduka anmsatan almalarn galerilerde izleyici nnde sunduunda bu biraz daha olumsuz sesin kmasna neden olmutur. l bir kpek baln, cam bir akvaryumun iinde sunduu almann bal da olduka ilgintir. Yaayan Birinin Zihninde lmn Fiziksel Olanakszl (Resim 64) balkl 1991 ylnda sergiledii bu i, ayn Von Hagensin sergisinden ktnda ortalama bir insann kurabilecei cmleyle benzerlik tamyor mudur? Denklikler sadece bununla kalmaz, iki adamn da almalar gerekten byk meblalara mal olmaktadr. Galerilerin Hirst adna bu yk tad da dnlrse, buna bu kadar deen ne olmaldr? Elbette insanlarn youn ilgisi bunun deneinin de kaynadr, fakat temel soru; nsanlar neden lmn snrlarn bilmelerinin imkanszlna kar, onun soyut varlna kar bu kadar ekilirler? lm deneyiminin, diseksiyon izleyen kitleyi zellikle 17. yzyldan itibaren nasl ektiinden bahsetmitik. Foucaultun Hapishanenin Douu isimli almasnda uzunca yer verdii kamu nnde giyotin temasnn bu ada kendini bambaka bir forma sokarak gstermesi ilgintir. stelik bu sefer insanlar, l kiinin kimliine dair ok az ey bilerek acma duygularn bir derece olsun hafifletebilirler. lmn etrafnda bu kadar yakn dolamann, Hirstn de dedii gibi bizde lm anlamaktan te yaama daha yakn durarak kendi varlmza bir hayranlk duymamz salamas esas neden olabilir. Bedenimizi sorgulamann balangcn yaratacak ok olanak vardr sanatnn elinde. zellikle bugnn koullarnda bu konudaki bilgi birikimi tarihin kendini yinelemeye gidecei kadar ok olanak ierir. Fakat deneyimlerimizi tekrar tekrar retmemize ramen, hala bedenle ilgili bu kadar amazn olmas ilgintir. 6.4.2. Sanatnn Kendi Bedeni ada arenaya gelinceye dein insan bedeninin ne eitli olanaklarla

deerlendirildiini grdk. Sanat kendi bedeni ile dahil olana kadar gayet canl bir

126

iz srme imkan vardr insan bedeni zerine. Bunca almann ierisinde ideolojilerin, farkl disiplinlerle ilikileri perspektifinde defalarca kullanld beden. Fakat bu biimlerden en ilginci sanatnn kendi bedenini kullanarak getirdii yaklam olmutur. Kendi ierisinde farkl temalarn ortaya kt bu durum ounlukla sadece beden kullanmnda ortak bir noktaya varsa da, sanat o zamana kadar beden zerine sylenilen ve yaplanlardan bamsz olarak bedenini kiisel bir alan olarak deerlendiremeyeceinden, yaplanlarn ieriinde bedenle ilgili hikayeler aramak da doal olacaktr. Sonuta sanatnn bedeni hareket halindedir ve kendini sembolik olarak da vurur. Sanatnn kendi bedeni zerinde en temel kullanm acy deneyimleme biimindedir. 1960larn banda kurulan ve bnyesinde Gunther Brus, Otto Muehl, Hermann Nitsch ve Rudolf Schwarzkogler gibi sanatlarn bulunduu Viyana hareketinin de verdii ilk izlenim budur. Nitsch bunlar Joseph Beuysun yapt gibi ayin atmosferinde ve kendini saaltc gce sahip biri gibi tanmlayarak yapyordu. Beuys, etrafndaki mistik anlamlar ykledii nesneler ve onlarla etkileimini sosyal kimliini yeniden kurmakta kullanmtr. Bu kimlik zerinden sanatn saaltc ynn ne karr. aman rahibi grnm ile zdeleen ve bu inancn nemli imgelerini sanat mekannda yeniden kurgulayan sanat, bu anlamda Hermann Nitschin yaratmak istedii bireysel kimliklerini terk ederek, bir zmseme, paralanma, kendini terk etme ve kendini bulma sreci168 ile benzerlikler tayan eylemler tasarlamtr. Fakat Hermann Nitschin sahnesi orjilerin ve gizemlerin tiyatrosu169 olarak kurulur. 1965teki bir performansnda sanat bir erkek bedeni zerinde hadm edilmeyi andran sahneler oluturur. Performansa elik eden metnin bir blm yledir: Eti paralamak, anal, sado-mazoist biimde; varln ekilsiz alanlarn daha iyi anlamak iin. Renkler yle aniden grnmezler fakat younlarlar hassas alanlarda.170

Altndere,H. (1999) ada Sanatta Sanat Nesnesi Olarak Beden, Yksek Lisans Tezi, T.C. Marmara niversitesi: Gzel Sanatlar Enstits, Resim Anasanat Dal, stanbul, S.: 49 169 Vergine, L. (2000) Body Art and Performance: The Body as Language, Italy: Skira Editore. 170 Vergine, L. A.g.e.: 177

168

127

Bunlar sylenirken, sembolik barsaklar, hadm olmu gibi penisi sarlm plak erkek bedeninin zerine yerletirilir. (Resim 65) Bu trden bir iddet gsterisinin Nitsch tarafndan saaltc bulunan yn arndrc etkisi ile balantldr. nk iddet gsterisi, kendi yaltlm mekanlarna hapsedilen modern insanlara bir katarsis(arnma) salayabilirdi.171 Gina Pane ve Rudolf Schwarzkoglerin eylemleri daha az izleyici ile ya da en azndan daha sessizlik ierisinde gereklemitir; nk onlarn odak noktalar gerekten kendi bedenleridir. kisi iin de, eylem oto-kontroln sunumu haline gelmitir. Yarattklar anormal artlar bunun tersine davranmalar iin de ok olanakldr. Schwarzkogler genelde bandajlarla kapl bedenini bazen hadm olmann simulasyonunu yaratmak iin kullanrken, bazen de sadece bir yatan olduu bir odada tek bana iddet gsterileri yaparak ac eken adam temas ve kendinden tiksinme zerine bir gsteri gerekletirirdi. Pane ise diil bir sembol olan gln dikenleri, jilet gibi materyallerle kendi bedeninde acnn eiini denetlerdi. Yugoslav kkenli bir baka performans sanats Marina Abramovi politik ve sosyal beden kavraymzdan yola karak iler retmitir. Kendi iin ben bir nesneyim172 diyen sanat bedensel performanslarnda genelde kimliksizleme srecine katkda bulunsun diye kamuflaj andran tek tip bir kyafet giyer. Bu ayn zamanda onun sosyalist bir lkede domu olduu gereine de gnderme olabilir. Sanat doduu yerin ve kltrn izlerini bedeninde devaml aratrr. zellikle Thomasn Dudaklar isimli performansnda (Resim 66) karnna cam krklar ile izdii yldz bunun baka bir gstergesidir. Yugoslav Sosyalist Cumhuriyetinde yaam olanlar iin politik beden sz, sadece sokak argosuna ait deil, ayn zamanda komnizm yolunda ilerleyen politik sistemin resmi diline ait bir terimdi. Bu ilerleme, politik bir organ olan Komnist Parti tarafndan kontrol ediliyordu.173 Bu adan Abramoviin bedenini kimliksizletirme abasnn, onun sosyal bedeni zerinde karar alma imkannn az olduunu dnmesinden ileri gelir. Hem bir kadn hem de komnist
171 172

Ylmaz, M. (2005) Modernizmden Postmodernizme Sanat, Ankara: topya Yaynlar, S.:296 McEvilley T., Pejic B., Stoos T., (1998) Marina Abromovi: Artist Body, Italy: Charta. 173 McEvilley T., Pejic B., Stoos T. A.g.e.

128

bir gemie sahip bir devletin vatanda olarak saf bir beden deneyimi ina etmeye almas bir ok anlam ierir. Sarsnt yaratmakla ilgilenmedin hi. Benim asl ilgilendiim ey, insan bedeninin ve aklnn fiziksel ve zihinsel snrlarn deneyimlemekti. (Abramovi)174 Mehmet Ylmaz, Abramoviin beden kavrayn anlatrken doru bir noktaya temas eder. Abramoviin ou performansnda susmay tercih etmesini, bedenle kurulacak kesintisiz bir iletiime balar. Bedenle uramak, Bat merkezli dilden bir derece olsun arnmak anlamna da geliyordu sanatlar iin. Dil insann sembolik arac olmasnn yan sra, ada dnce de gstermitir ki, evreni alglay biimimiz zaten bu sembolizmin zerine ina edilmitir. Body Art bnyesindeki kendi bedenine zarar vererek performans yapan sanatlarn bir ok eletirmence kendilerini Freudyen bir mazoizme teslim ettikleri sylenir. Fakat buradaki mazoizm, Krkl Vens175 romannda anlatlan eli krbal Wanda tarafndan dvlrken duyulan cinsel hazla ilgili deildir. Mazoizm, 19. yzyln sonlarndan itibaren bat tbbnda bir patoloji olarak kurgulanmtr. Bunun nedenini de, acdan zevk almann diil bir zellik olarak kabul edildii erkek iktidar 19. yzyl toplumu iin bu durumun erkek kiide bir eit gizli ecinsellik tans oluturmaya kadar gidecek olmasdr. Kadn iin mazoizm sz konusu bile deildir, ayn eski Kzlderili ritlerinde kadnlarn zaten ac ekme konusunda doutan bir alkanlklar olduu dncesi ile sadece erkekler iin ac ekme seanslarnn dzenlenmesi gibi, kadn modern Bat toplumunda da, ac ve ondan dolay duyulan hazla dorudan zdeletirilmitir. Dolaysyla, kadn zaten byle bir durumda sapkn ilan edilemez. Fakat erkein byle bir etkinlik iinde olmas, onun kltrel ve cinsel normlarna ters olarak alglandndan mazoizm onlar iin sapknlk alan olarak ilan edilmitir. Performans sanats ister kadn ister erkek olsun, ortada ac veren bir baka figr olmadan, dorudan bedene sistematik olarak temas ettirilen ac edimini kabul ederek mazoizm deneyimine atlr. Bu yzden eletirmenlerin Freudyen yorumlar bu durumu aklamak iin yeterli kalmamaktadr. Gilles Deleuze, 1967 mazoizmle
174 175

Ylmaz, M. (2005) Modernizmden Postmodernizme Sanat, Ankara: topya Yaynlar, S.:299 Sacher L.V. (1974) Krkl Vens, stanbul: Bilgi Yaynevi

129

ilgili yazd makalesinde, bu durumu lmle ilgili, diil ve ahlaki olarak formda aklayan Freudun aksine farkl bir yoruma gider. Bu durumun ncelikle teatral yanna vurgu yapmakla beraber, tehir ynnn yan sra yerleik cinsel kimlie dolaysyla sisteme meydan okumakla ilikili olduunu belirtir. Mazoizm hedefe kitlenmi, neticeci, bir cinsellik yerine beklemeye, kesintiye, ertelemeye, askya almaya dayal, elenceli, teatral oyunun, sahnenin, mizansenin, dramaturjinin, estetiin, gerilimin bir arada bulunduu bir pratii, edimsellii ne karr, egemen toplumsal cinsiyet rollerini alaya alr, bu rollerin toplumsal bir iktidar kurgusu olduu gereini deifre eder.176 Byle bakldnda Body Arttaki mazoist eylemliliin ncelikle Nitschin adak anlayndaki gibi daraltlm uygarlk arenasndaki herhangi bir birey iin arndrc, sanat iinse beden zerinden toplumsal rollerini ykp tekrar oluturma gcn veren devrimci bir yan vardr. Orlan isimli kadn sanat da Carnal Art olarak adlandrd sanat eylemlerinde erkek iktidar toplumun dayatmas olan kadn imgesi ile alay edercesine oynar. (Resim 67) Devaml bir deiimdir estetik operasyonlarla yapt Orlann. Sanat tarihinin en gzel yzlerinden bir kolaj oluturarak alaya alr gzel kadn imgesini. Btn bunlar anestezi altnda yaparak Body Artn ac yoluyla arad kurtulua ulamay reddeder. Herhangi bir nihai plastik sonuca ulama amac da tamayan Carnal Art, daha ok insan vcudunu deitirmek ve onu toplumsal bir tartmaya amak abasndadr. Bu ura, Hristiyan geleneiyle ve onun beden hakkndaki grleriyle kartlk gstermektedir; nk Orlan bedenini dile dntrmekte ve Hristiyanln beni beden yapan szdr dsturunu kendi ifadesi ile sz sz yapan bedendir eklinde ters yz etmektedir.177 Sanatnn kendi bedenini kullanm alanlarndan biri de teki bedenleri kendi zerinden yeniden kurgulamak olarak deerlendirilebilir. Cindy Sherman ve Yasumasa Morimura bunun en nl rneklerini vermilerdir. Morimura, Manetin Olympiasn 1988de canlandrp onu fotoraflayarak resmin tartmal bir ynne k tutar. (Resim 68) Ska sorgulanan Olympiann androjen grnm, onun erkek
176 177

abuklu, Y. (2006) Bedenin Farkl Halleri, stanbul: Kanat Kitap. Akman, K., (2006) Orlan: Krlan Ten, Cogito, Say: 44-45 S.: 179

130

bedeninde

onaylanr;

nk

onun

erkek

kimliini

bilmemiz

ve

bunu

kabullenmememiz dnda resimde hibir deiiklik yoktur. Cindy Sherman da kendini iletiim aygtlarnda her gn grnen modern an mitik kadnna dntren fotoraflar organize eder. Sanatnn bir ok kiide kendini denemesi bir ok kiilik sorununu anmsatr. Dikkat ekmek istedii nokta da, zellikle kadnn kimlik ya da kimliksizleme sorunudur.

131

VII. BLM SONU VE NERMELER

Tarihi ve insan anlamann en temel birimlerinden birinden, beden kavramndan yola karak oluturulan bu almada, Yunan sanatndan bugne disiplinler aras bir iliki kurularak, bedenle ilgili veriler derlenmeye allmtr. Bu konu arlk olarak kendini zellikle elli yldr daha ok hissettirmi olsa da, bu konuyu odaa alan aratrmalar gstermitir ki, bedeni her alanda tanmlama uras uygarlk tarihi kadar eskidir. Yunan kltrnden bugne kadar grdk ki, beden sadece kendi tasarmmz zerine kurguladmz bir alan deildir. Antik Yunandaki felsefenin, bedeni snflandrrken idealar dnyasnn akn tarafna daha yakn duracak ilkeli bir beden grntsn yceltmesi sanatta mimesisin sadece doay taklit unsuru olarak deil, varolandan geip bir gzellik lks yaratmak olarak pekimesinin nedeni olmutur. Hatta kanon ncesi sanatn, bugn hala klasik sanat izgisinin dnda tutularak, bir gei evresi olarak kavranmasnn nedeni yaratmn akn olmas gerekliliini douran bu ilk koullardr. Sanatn, lksel yanna o kadar allmtr ki, ounlukla bugn neden sanatn gereklii amas gerektiini sormay dnmeyiz. Bu elbette gerekliin yeniden retilmesinin bizde yarataca tkanma duygusundandr. Fakat ada edebiyatn nemli metinlerinden biri olan Tristram Shandynin Trke basks iin nsz yazan Orhan Pamuk nemli bir detayn altn izer: Hayatn anlam deil, bir yaps vardr yalnzca178 der Pamuk ve Tristram Shandynin garip yapsn, byk hikayenin yaratt arnma duygusuna yelediini belirtir. Bu bugn anlalabilecek bir durumdur. Sadece gereklik deneyimini tekrar retebildii iin dzensiz, dank ve bazen tiksinti uyandrc bir gsterinin izleyicisi olabiliriz. Performans sanatnn ve tabii ki Body Artn grotesk figrlerini, Yunann muazzam derecede ll heykellerinin kopyalarna yeleyen kalabalk da, bu tip bir araytadr. Fakat o srece gelinceye dein, aratrmann kapsamn geni tutarak
178

Sterne L. (2006) Tristram Shandy Beyefendinin Hayat ve Grleri, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.

132

grdk ki beden ve gereimiz kendinden byk bir hikayenin himayesi altnda olmak zorunda braklmtr. Beden kavraymzla gereklii yaama biimimiz arasnda bir balant vardr. Beden hiyeraride ne kadar basamak atlarsa, gerei yaama biimimiz de o kadar kabullenilir olmutur. Bunun tm bu kavramlar reten dille ilintisi de son derecede nemlidir. Grsel sanatlarla uraanlar dahi, her trl hatiplik becerisinden noksan dahi olsalar dilsel kategorilerde dnmek zorunda kalrlar. Evren tasarmmz nnde sonunda dilin sembolik yapsna taklr. Bedenle ilgili bilginin de, sanat yapan, sanatn argmanlar ile sylersek tz, fikri maddeye dntren sanat da ister istemez nce madde, dolaysyla beden bilgisinin tahakkm altndadr. Gerei sembollere dken kii olarak sanat, bu yzden tarihin hangi periyodunda yaarsa yaasn, belli sistemlerin etkisindedir. Aratrmann geneli boyunca ok fazla szn etmediimiz ama genelinde deinmek istediimiz esas nokta da budur. nce ruh ve beden ikilii zerinden basamaklandrlan Ortaa Avrupasnda , sann ete dnm Tanr figr olarak, kendini ve insanlarn gnahlarn amak iin bedeninin infazn yaamak zorunda olmas bedeni nasl konumlandrdysa, yzyllar sonra modern felsefe Kartezyen ikilikler zerinden kurulurken, hatta insancl bilin denilen bir kavram meydana karken bedenin konumlandrld nokta yine farkl deildir. Temelde bugn hala yaadmz akl imparatorluunun esaslar yine bu belli bal sabitlere takl kalmtr. Zizek, Stephen Hawkingin fizik kuramlarnda Lacanc bir nokta yakalar ve yle der: Evren Hakkndaki bilgimiz, gerei simgeletirme biimimiz son kertede her zaman dilin kendisine zg paradokslarla balantldr, onlar tarafndan belirlenir; eril ve diil ayrmnn, yani bu farkn damgasn vurmad ntr bir dilin imkansz oluunun ne kmasnn nedeni, simgeletirmenin, tanm gerei, belli bir merkezi imkanszlk etrafndan bu imkanszln yaplatrlmasndan baka bir ey olmayan bir kmaz etrafnda yaplam olmasdr. Simgeselletirmenin bu temel kmazndan en saf atomalt fizii bile kaamayacaktr. 179

179

Zizek, S. (2005) Yamuk Bakmak, stanbul: Metis Yaynlar.

133

Evrendeki iki ilke tanmlayan Hawking, boluk durumunu diil, hareket durumunu ise eril olarak gsterir. Fakat kuramn bir paradoksa balayan durum da yine ayn yaklamdr. Zizekin belirttii gibi diil-eril, madde-ruh, beden-akl kategorilerinden kaamaymzn nedeni bilgi eksikliimizden nce, yine bunu kullanrken aracmz olan dilin kendisidir. Antik Yunanda doru bilgi eksiklii yznden beden slarnn yaam kayna olma dncesinin, kadn varlnn erkek varlna kyasla canl basamann bir kademe altnda grlmesine neden olduunu biliyoruz. Fakat bugn, bilgimize ramen benzer noktalarda bocalayabiliyoruz. Sanatn uyarc mekanizmasn kullanarak 1960lardan sonra beden kavraymz dntrdn syleyebiliriz. Piss Christ iinin ald tepkinin, bedensel bir sv olarak idrarn da gayet ilevsel ve dolaysyla insani olduunu bilmemize ramen verildii dnlrse, esas noktann sadece bilmek deil, kavraymz zerinde, belki Lacann dikkatleri devaml ektii, dilin kurguland esas alan olan bilinaltmz zerinde bir deiiklik yaratabilmek olduunu da syleyebiliriz. Bergson, hareket ilkesi yznden insann kendi merkezinin bedeni olduunu belirttii Madde ve Bellekte yle der:Yalnzca alglar yoluyla dardan bilememekle kalmadm, stelik duygu halleriyle ierden de bilemediim biri, dierlerinden belirgin biimde ayrlr: Benim bedenimdir bu.180 Vcut sanatnda, kendi bedeni zerinde acy, snrll son kertesine kadar zorlayan sanatnn ulamak istedii de budur; nk beden sosyal olarak en ulalabilirken, bizim kendimizin en az inisiyatif alabildii tersine zerk bir alandr. Yani benim hakknda en az bilgiye sahip olduum fakat dardan kesinlikle bana ait gibi duran, ayn zamanda iktidar tarafndan srekli etiketlenerek mdahalenin merkezi haline gelen, bylelikle zerk olduuna inandmz durumu tersine eviren bir hal ierisindedir beden. yleyse bedenle ilgili nesnel bir bilginin oluturulabilmesi de imkansz grnmektedir. Bedene dair nesnel bir bilginin kabul edilmesi iin salt bir varlk olarak deil nce bizim tarafmzdan onaylanmas gerekmektedir.

Bergson, H. (2007) Madde ve Bellek: Beden-Tin likisi zerine Deneme, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar.

180

134

1960 sonras bedeni sanat malzemesi olarak sanatn iine dahil eden sanatlarn, bedeni dilden ayr olarak bilme gereksinimlerinin temas ettii nokta udur: Descartesn varm savn dorulamak iin akl tarafndan onaylanmaya ihtiya duyduunu belirtmesi(cogito ergo sum), zaten ncesinde varln hiyerarik olarak alt basamaklarnda alglanan paralarndan biri olan bedeni d dnyann bir paras olarak gsterir. Yani beden benliimizi dorulamak iin dorudan ihtiya duyduumuz bir ey deildir. nsan ncelikle dnen bir varlk olarak kategorilendirilir. Oysa hareketle ilgili syledikleri ile Bergson gibi dnrlerin arabuluculuklar ya da bedenin sosyal olarak konumunun bir eit snf savana dnmesini ve zellikle feministlerin bu konuya daha fazla dikkat etmesini salayan Foucault gibi etkenler sayesinde ada sanatta bedenini eserinin odana koyan sanat tremitir. Bu yzden 1960 sonras sanat dnrken, sadece Dada hareketinin kazandrd hazr-madde ya da temelde ykc olan eylemlilii ile zdeletiremeyiz. Bunun bedeni sadece hareket eden bir makine olmaktan, benlii kuran, ona elik eden, bizi btn bir varlk olarak gsteren yanna da dikkat etmek zorundayz. Bunun mmkn olup olmad bu aratrmada sorgulanmaya allmtr ve sonu olarak, Bat sanatnda ve dncesinde, anlam srekli bir deiim sreci ierisinde deerlendirilecek bedenin kavram hakknda nesnel ya da gereki bir bilgi retmenin imknszlna u nermelerden yola karak varlmtr: 1. Sanatta ve felsefi zeminde bedenin youn bir ekim noktas olduu Antik Yunan toplumunun temelleri zerine kurulmu olan Bat sanat ve dncesi, beden hakknda genelletirdii dncelerinin temellerini de bu toplumdan alr. Antik Yunan toplumunda baskn olan idealist dnce, bedeni, madde ilkesi ile zdeletirirken, tzn yanltc ve basit bir yansmas olarak deerlendirir. nsanda madde, beden olarak kategorilendirilirken, esas kurucu z olan ruh, beden hapishanesinin ierisinde, madde yaamaya devam ettike patolojik bir varlk olarak ortaya kar. Bu iki ilkenin atmas Yunan sanatnda ll bir beden kavram ile almaya allmtr. 2. Hristiyan toplumun, paganist kart bir tavr ierisinde bulunduundan, antikitenin de kart bir yap ierisinde gelitii sylenebilir. Fakat taa

135

tapnmann dnda temel ilkelerde birlemilerdir. Ortaa sanatnda ve dncesinde Yeni Platoncu ve Aristocu eilimler olduka baskndr. Yunanda yaamn z, Ortaada Tanr dncesi ile zdeletirilirken, onun insans yansmas olan ruh yine madde ilkesi ile atr. Bu da sanatta yine soyutlamaya, hatta yaamsal canllndan arndrlm bir beden tasvirine zemin yaratmtr. 3. Antik Yunandan itibaren bedenle ilgili nesnel bilgi elde edebilmenin aracs olan tpla ilgili kaynaklarda belli nyarglarn engel oluturduu grlr. Bedeni aratranlar vardklar sonularda ruha ve yaamn tesine dair bir eyler bulma kaygsyla yanltc tanmlar yapmlardr. Bu da organlarla ilgili farkl anlamlar ortaya karmtr. Hatta bu durum, bedenin mantkl aralar ve yollarla aratrld Rnesans dneminde bile etkindir. 4. 20. yzyla kadar tarihin ve modern felsefenin kurulumu esnasnda, beden bugn kullandmz snrllk ve tanmlamalara doru yeniden oluturulmutur. Genelde kaos ilkesi ile zdeletirilen beden ve doa, zellikle 19. yzylda hi olmad kadar snflandrlmtr. Onlarla ilgili kesin hkmlere ulama abas onlarn dilsel alanda da soyutlanmasna neden olmutur. Modern sanat da bunun zerine ekillenmi, grdn deil, bildiini tuvale aktarmaya girimitir. Sanatnn sezgisel yollarla ya da nesnel yollarla gelitirdii bu bilgi bedeni form ve dnce olarak dzenlerken, onu bir kendinde ey olarak tasarlamtr. 5. Modern tekniklerin bedeni, anlam srekli deien bir yapdan

kurtaramamas, bedenin tarihine yeniden baklmasn zorunlu klmtr. Bunu fark eden Bat dncesi bedenin tarihini yeniden ele alrken, bedenle ilgili temel sorunlara da deinmitir. Yaklak elli yldr, beden zerine sosyoloji, siyaset, felsefe hatta psikanalizi dahi iine alan bilimler yeni kavramlar retmilerdir. Bunlarn bir ou bedeni bireyle beraber bir btn olarak grme eilimi gstermilerdir. Sanatta da benlik algs ve kimlikleme sorununun nemli bir paras olarak beden yeniden kurgulanmtr.

136

RESMLER:

Resim 1. Myron, Disk Atan Adam M..5. yy.

Resim 2. Auxerre Tanras, M.. 640-30

137

Resim 3. Gortynadaki Kireta Kabartmalar, M.. 630-20

Resim 4. Polymedes, Kleobis ve Biton Kardeler M.. 590

138

Resim 5: Polykleitos, Mzrak Tayan Adam , M.. 450-40

Resim 6: Parthenon Heykelleri: Ata Binmeye Hazrlanan Svariler, M.. 5. yy.

139

Resim 7: Penthesileal Ressam, Zeus ve Ganymedes, M.. 475-25

Resim 8: Elgin Mermerleri: Parthenon Dou Alnlktan Figrler, M.. 5. yy.

140

Resim 9: sa Kr Adam yiletiriyor, eytan Defediyor, 12. yy.

Resim 10: Fra Angelico, Dikenli Tal sa 1430-35

141

Resim 11: Cosimo Cavallaro, Benim Tatl Tanrm, 2005

Resim 12: Maerten van Heemskerck, Aclarn Adam 1532

142

Resim 13: Bartholomaeus Anglicus, Btn eylerin Nitelikleri, 1372

Resim 14: Physicians Belt Book, Flebotomi Adam, 1364

143

Resim 15: Andreas Vesalius, nsan Vcudunun Yaps zerine, 1543

Resim 16: Matthias Grnewald, armha Gerilme, 1515

144

Resim 17: Albrecht Drer, Adem ve Havva, 1504

Resim 18: Leonardo da Vinci, Vitruvian Man, 1487

145

Resim 19: Annibale Carracci, l sa , 1582

Resim 20: Michelangelo Merisi da Caravaggio, Kukucu Thomas, 1601-1602

146

Resim 21: Diego Velazquez, Nedimeler, 1656-1657

Resim 22: Diego Velazquez, Aynal Vens, 1644-1648

147

Resim 23: Thomas Gainsborough, Bay ve Bayan Andrews, 1750

Resim 24: Sir Joshua Reynolds, Albay Acland ve Lord Sydney: Okular, 1769

148

Resim 25: Caspar David Fiedrich, Deniz Sisinin zerindeki Avare, 1818

Resim 26: Clement, Marianne, 1792

149

Resim 27: Eugene Delacroix, Halka nderlik Eden Hrriyet, 1830

Resim 28: Lord Frederick Leighton, Daedalus ve karus, 1869

150

Resim 29: Sanat Bilinmiyor, Saartjie Baartman: Hottentot Vens, 1810

Resim 30: Thomas Jones Barker, Kralie Viktorya Windsor atosunun Kanul Salonunda ncil Sunarken 1863

151

Resim 31: Guido Reni, Aurora, 1614

Resim 32: Edgar Degas, Absent Sarhou, 1876

152

Resim 33: Edouard Manet, Olympia, 1863

Resim 34: Maurice de Vlaminck, Bahvan, 1904

153

Resim 35: Henri Matisse, Dans, 1910

Resim 37: Gino Severini, Bulvar, 1910

Resim 36: Georges Braque, Keman ve Palet, 1909

154

Resim 38: Otto Dix, Sava Gazilerinin Kart Oyunu, 1920

Resim 39: Max Ernst, Celebes, 1921

155

Resim 40: Hans Bellmer, Oyuncak Bebek, 1935-37

Resim 41: Salvador Dali, Kumda Yatan Figrler, 1926

156

Resim 42: Rene Magritte, Titanik Gnleri, 1928

Resim 43: Rene Magritte, Saldr Tehdidi , 1926

157

Resim 44: Rene Magritte, Tecavz, 1934

Resim 45: Rene Magritte, Grntlerin Sahtelii, 1928-29

158

Resim 46: Frida Kahlo, Elbisem Orada Asl, 1933

Resim 47: Eric Fischl, Den Kadn , 2001-02

159

Resim 48: Francis Bacon, Etli Figr, 1954

Resim 49: Francis Bacon, Oturan Figr, 1974

160

Resim 50: Lucien Freud, Uyuyan plak Kz II., 1968

Resim 51: Jenny Saville, Pasaj , 2004

161

Resim 52: Marcel Duchamp, Deiken Manzara, 1946

Resim 53: Georges Mathieu, General Hideyoshiye Hrmet, 1967

162

Resim 54: East Hampton, Pollock Atlyesinde Resim Yaparken 1950

Resim 55: Piet Mondrian, Gri ve Ak Kahverengili Kompozisyon, 1918

163

Resim 56: Carl Andre, Son Merdiven, 1959

Resim 57: Richard Hamilton, Bugnn Evlerini Bu Kadar Farkl ve Gz Alc Yapan Nedir?, 1956

164

Resim 58: Mel Ramos, En yiler in Hunt 1965

Resim 59: Chris Burden, At, 1971

165

Resim 60: Yves Klein, Mavi Dnem in nsan lmleri, 1960

Resim 61: Andres Serrano, Sidik sa 1989

166

Resim 62: Stephen J. Shanabrook, Morg ikolatalar, 1994

Resim 63: Robert Gober, simsiz 1991

167

Resim 64: Damien Hirst, Yaayan Birinin Zihninde lmn Fiziksel Olanakszl 1991

Resim 65: Hermann Nitsch, Action 1965

168

Resim 66: Marina Abramovi, Thomasn Dudaklar 1975

Resim 67: Orlan, Her Biimde Varlk 1993

Resim 68: Yasumasa Morimura, Portre1988

169

RESMLER DZN

Resim 1: Myron, Disk Atan Adam (Discobolus), M.. 485-.25, Bronz Orijinalinden Mermer Roma Kopyas, 155 cm., British Mzesi, ngiltere. Sayfa:137 Resim 2: Auxerre Tanras (Kore of Auxerre), M.. 640-30, Kireta Heykel, 65 cm., Louvre Mzesi, Paris. Sayfa:137 Resim 3: Kireta Kabartma, M.. 630-20, 150 cm. Apollon Tapna, Gortyna. Sayfa: 138 Resim 4: Polymedes, Kleobis ve Biton Kardeler(The Brothers Kleobis and Biton) M.. 590, Mermer Heykel, 197 cm., Delphi, Yunanistan. Sayfa:138 Resim 5: Polykleitos, Mzrak Tayan Adam (Doryphoros ya da Canon), M.. 45040, Mermer Heykel, 212 cm., Arkeoloji Mzesi, talya. Sayfa: 139 Resim 6:Elgin Mermerleri(Elgin Marbles), Biritish Mzesi, ngiltere. Sayfa: 139 Resim 7: Penthesilea Ressam, Zeus ve Ganymedes, M.. 475-25, Krmz Figr Teknii Atina Vazosu, Spine Ferrara Arkeoloji Mzesi, talya. Sayfa:140 Resim 8: Elgin Mermerleri(Elgin Marbles), Parthenon Dou Alnlktan Figrler, M. . 5. yy., Mermer Heykel, British Mzesi, ngiltere. Sayfa: 140 Resim 9: sa Kr Adam yiletiriyor, eytan Defediyor, 12. yy. El Yazmas, Bibliotheque Sainte-Genevieve, Paris. Sayfa: 141 Resim 10: Fra Angelico, Dikenli Tal sa (Christ with Crown of Thorns), 143035, Ahap zerine tempera, Santa Maria del Soccorso Kilisesi, Leghorn. Sayfa: 141 M.. 5. yy. Mermer Kabartma,

170

Resim 11: Cosimo Cavallaro, Benim Tatl Tanrm (My Sweet Lord), 2005, ikolata kaplamal heykel, 150 cm., Manhattan Lab Galery, New York, Sayfa:142 Resim 12: Maerten van Heemskerck, Aclarn Adam(Schmerzensmann), 1532, Tuval zerine yalboya, Museum voor Schone Kunsten, Ghent. Sayfa:142 Resim 13: Bartholomaeus Anglicus, Btn eylerin Nitelikleri( De Proprietatibus Rerum), 1372, El yazmas, La Bibliotheque Nationale, Fransa. Sayfa: 143 Resim 14: Physicians Belt Book(Doktorun El Kitab), Flebotomi Adam(Imago Phlebotomiae), 1364, El yazmas folyo, Rosenbach Mzesi ve Ktphanesi. Sayfa:143 Resim 15: Andreas Vesalius, nsan Vcudunun Yaps zerine( De Humani Corpis Fabrica), 1543, Kitap-illstrasyon, Nixon Medical Historical Library. Sayfa:144 Resim 16: Matthias Grnewald, armha Gerilme(Crucifixion), 1515, Ahap zerine yalboya, 269x307 cm., Musee dUnterlinden, Colmar. Sayfa: 144 Resim 17: Albrecht Drer, Adem ve Havva (Adam and Eve), 1504, Gravr, 24.8x19.2 cm., The Morgan Library and Museum, New York. Sayfa:145 Resim 18: Leonardo Da Vinci, Vitruvian Man, 1492, Kat zerine kalem ve mrekkep, 34.3 x 24.5 cm., Gallerie dellAccademie, Venedik. Sayfa: 145 Resim 19: Annibale Carracci, l sa (Dead Christ), 1582, Tuval zerine

yalboya, 70.7x88.8 cm., Stuttgart, Staatsgalerie. Sayfa:146

171

Resim 20: Michelangelo Merisi da Caravaggio, Kukucu Thomas (The Incredulity of Saint Thomas), 1601-1602, Tuval zerine yalboya, 107x146 cm. Sanssouci, Postdam. Sayfa: 146 Resim 21: Diego Velazquez, Nedimeler (Las Meninas), 1656-1657, Tuval zerine yalboya, 318x276 cm., Museo del Prado, Madrid. Sayfa: 147 Resim 22: Diego Velazquez, Aynal Vens (Venus at Her Mirror), 1644-1648, Tuval zerine yalboya, 122.5x177 cm, National Gallery, Londra. Sayfa: 147 Resim 23: Thomas Gainsborough, Bay ve Bayan Andrews (Mr. And Mrs. Andrews), 1750, Tuval zerine yalboya, 69x119 cm. National Gallery, Londra. Sayfa: 148 Resim 24. Sir Joshua Reynolds, Albay Acland ve Lord Sydney: Okular(Colonel Acland and Lord Sydney: The Archers), 1769, Tuval zerine yalboya, 238x184 cm. Tate Gallery, ngiltere. Sayfa: 148 Resim 25: Caspar David Fiedrich, Deniz Sisinin zerindeki Avare (Der Wanderer ber dem Nebelmeer), 1818, Tuval zerine yalboya, 98x74 cm., Kunsthalle, Hamburg. Sayfa: 149 Resim 26: Clement, Marianne, 1792, Gravr, Musee Carnavalet, Paris. Sayfa:149 Resim 27: Eugene Delacroix, Halka nderlik Eden Hrriyet (La Libert Guidant Le Peuple), 1830, Tuval zerine yalboya, 260x325 cm., Louvre Mzesi, Paris. Sayfa: 150 Resim 28: Lord Frederick Leighton, Daedalus ve karus (Daedalus and Ikarus), 1869, Tuval zerine yalboya, 138x106 cm., zel Koleksiyon. Sayfa:150

172

Resim 29: Sanat Bilinmiyor, Saartjie Baartman: Hottentot Vens, 1810, Afi , The City of Westminster Archives Centre. Sayfa: 151 Resim 30: Thomas Jones Barker, Kralie Viktorya Windsor atosunun Kanul Salonunda ncil Sunarken (The Serce of Englands Greatness: Queen Victoria Presenting a Bible in the Audience) 1861, Tuval zerine yalboya, 167.6x213.8, National Portrait Gallery, Londra. Sayfa: 151 Resim 31: Guido Reni, Aurora, 1614, Fresk, Casino Rospigliosi, Palazzo Pallavicini, Roma. Sayfa:152 Resim 32: Edgar Degas, Absent Sarhou(Absinthe Drinker), 1876, Tuval zerine yalboya, 92x68 cm., Museum dOrsay, Paris. Sayfa: 152 Resim 33: Edouard Manet, Olympia, 1863, Tuval zerine yalboya, 130.5x190 cm., Musee dOrsay, Paris. Sayfa: 153 Resim 34: Maurice de Vlaminck, Bahvan(Le Jardinier), 1904, Tuval zerine yalboya, 69x96 cm., zel Koleksiyon, Londra. Sayfa:153 Resim 35: Henri Matisse, Dans(Dance), 1910, Tuval zerine yalboya, 260x391 cm., The Hermitage Museum, St. Petersburg. Sayfa:154 Resim 36: Georges Braque, Keman ve Palet (Violon et Palette), 1909, Tuval zerine yalboya, 91x40 cm.,Solomon R. Guggenheim Museum, New York. Sayfa: 154 Resim 37: Gino Severini, Bulvar (Le Boulevard), 1910, Tuval zerine yalboya, 63.5x91.5 cm., Estorick Koleksiyonu. Sayfa: 154

173

Resim

38:

Otto

Dix,

Sava

Gazilerinin

Kart

Oyunu(Kartenspielende

Kriegkrppel), 1920, Tuval zerine yalboya, 110x87 cm., Staatliche Museen zu Berlin, Almanya. Sayfa:155 Resim 39: Max Ernst, Celebes, 1921, Tuval zerine yalboya, 125.4x107.9 cm., Tate Gallery, Londra. Sayfa: 155 Resim 40: Hans Bellmer, Oyuncak Bebek (The Doll), 1935-37, Fotoraf, 24.1x23.7 cm., Samuel J. Wagstaff Koleksiyonu. Sayfa: 156 Resim 41: Salvador Dali, Kumda Yatan Figrler(Figures Lying on the Sand), 1926, Ahap zerine yalboya, 20.7x27.3 cm. Salvador Dali Museum, St. Petersburg. Sayfa:156 Resim 42: Rene Magritte, Titanik Gnleri(Les Jours Gigantesques), 1928, Tuval zerine yalboya, 116x81 cm., Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen, Dsseldorf. Sayfa:157 Resim 43: Rene Magritte, Saldr Tehdidi (The Menaced Assassin) , 1926, Tuval zerine yalboya, 152x195 cm. Modern Sanat Mzesi, New York. Sayfa: 157 Resim 44: Rene Magritte, Tecavz (The Rape), 1934, Tuval zerine yalboya, Mrne Koleksiyonu, Brussels, Belika. Sayfa:158 Resim 45: Rene Magritte, Grntlerin Sahtelii(Le Trahison Des Images), 192829, Tuval zerine yalboya, 63.5x93.9 cm., Los Angeles County Museum Of Art, California. Sayfa:158 Resim 46: Frida Kahlo, Elbisem Orada Asl(My Dress Hangs There), 1933, Masonit zerine yalboya ve kolaj, 45.8x50.2 cm. zel Koleksiyon. Sayfa: 159

174

Resim 47: Eric Fischl, Den Kadn (Tumbling Woman) , 2001-02, Bronz heykel, Courtesy Mary Boone Gallery, New York. Sayfa: 159 Resim 48: Francis Bacon, Etli Figr (Figure With Meat), 1954, Tuval zerine yalboya, 129.9 x 121.9 cm., Harriott A. Fox Koleksiyonu, Chicago.Sayfa: 160 Resim 49: Francis Bacon, Oturan Figr(Seated Figure), 1974, Tuval zerine yalboya, 205154 cm, zel Koleksiyon, Milano. Sayfa:160 Resim 50: Lucien Freud, Uyuyan plak Kz II.(Naked Girl Asleep II), 1968, Tuval zerine yalboya, 55.8x55.8 cm., zel Koleksiyon. Sayfa: 161 Resim 51: Jenny Saville, Pasaj (Passage), 2004, Tuval zerine yalboya, 336x290 cm., zel Koleksiyon, Londra. Sayfa: 161 Resim 52: Marcel Duchamp, Belirsiz Manzara(Paysage Fautif), 1946, Siyah ipek zerine menisel sv ve astralon, 21x17 cm. Sayfa: 162 Resim 53: Georges Mathieu, General Hideyoshiye Hrmet(Homage to General Hideyoshi, 1967, Action Painting(Hareket Resmi), Osaka, Japonya. Sayfa: 162 Resim 54: East Hampton, Pollock Atlyesinde Resim Yaparken(Painting In His Studio) 1950, Fotoraf, Life Magazine, USA. Sayfa:163 Resim 55: Piet Mondrian, Gri ve Ak Kahverengili Kompozisyon(Composition with Gray and Light Brown), 1918, Tuval zerine yalboya, 80.2x49.9 cm., Gzel Sanatlar Mzesi, Houston, Texas. Sayfa: 163

175

Resim 56: Carl Andre, Son Merdiven(Last Ladder), 1959, Ahap Heykel, 2140x156x156 mm., Tate Gallery Collection. Sayfa: 164 Resim 57: Richard Hamilton, Bugnn Evlerini Bu Kadar Farkl ve Gz Alc Yapan Nedir? (Just What Is It That Makes Today's Homes So Different, So Appealing?), 1956, Kolaj, 26x25 cm., Kunsthalle Museum, Tubingen, Almanya. Sayfa: 164 Resim 58: Mel Ramos, En yiler in Hunt (Hunt For The Best) 1965, Tuval zerine yalboya, 1213 x 781mm. The Richard Weisman Koleksiyonu. Sayfa: 165 Resim 59: Chris Burden, At (Shoot), 1971, Performans, 4 dakika, Gaposian Gallery, Beverly Hills. Sayfa: 165 Resim 60: Yves Klein, Mavi Dnem in nsan lmleri(Anthropometry of the Blue Epoch), 1960, Performans, Galerie Internationale dArt Contemporain, Paris. Sayfa: 166 Resim 61: Andres Serrano, Sidik sa (Piss Christ) 1987, Fotoraf zerine kan ve idrar(Cibachrome), 152c101 cm., National Gallery of Victoria, Avustralya. Sayfa: 166 Resim 62: Stephen J. Shanabrook, Morg ikolatalar( Morgue Chocolates), 1994, Heykel, 40.6x 40.6x7.6 c.m, Catharine Clark Gallery. Sayfa: 167 Resim 63: Robert Gober, simsiz (Untitled) 1991, Balmumu, insan kl ve boyadan boyutlu dzenleme, Sanatnn Kendi Koleksiyonu, New York. 167 Resim 64: Damien Hirst, Yaayan Birinin Zihninde lmn Fiziksel Olanakszl (The Physical Impossibility of Death in the Mind of Someone Living) 1991,

176

Kpek bal, cam, elik ve formaldehyde solsyondan dzenleme. 213x518x213 cm. Metropolitan Museum of Art, New York. Sayfa: 168 Resim 65: Hermann Nitsch, Action(Aktion) 1965, Performans, Body Art Eylemi, Viyana.Sayfa: 168 Resim 66: Marina Abramovi, Thomasn Dudaklar(Lips of Thomas, Seven Easy Pieces) 1975, Performans, Beden Art Eylemi, Guggenheim Museum. Sayfa:169 Resim 67: Orlan, Her Biimde Varlk(Omnipresence) 1993, Videodan canl gsterim Carnal Art eylemi, Sandra Gering Gallery, New York. Sayfa: 169 Resim 68: Yasumasa Morimura, Portre(Futago)1988, Renkli fotoraf. Sayfa: 169

177

KAYNAKA
a) Trke Kaynaklar: Soyad, Adn ba harfi. (tarih). Kitabn ad italik olarak. Basm yeri: Yayn evi. AKAY, A. (1997) Postmodern Grnt, stanbul: Balam Yaynclk. AKIN, H. (2001)Ortaa Avrupasnda Cadlar ve Cad Av, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar. AYDIN, M. (2004) Bilgi Sosyolojisi, stanbul: Alm Kitap. BAMFORTH, I. ((2000) Ktphanedeki Beden, stanbul: Agora Kitapl BATUR,E. (2007) Gvdem, stanbul: Sel Yaynclk. BATAILLE, G. (2006) Deney, stanbul: Yap Kredi Yaynlar BAUDRILLARD, J.(2004) Ktln effafl , stanbul: Ayrnt Yaynlar BAUDRILLARD, J.(2003) Simlakrlar ve Simlasyon Ankara: Dou Bat Yaynlar. BAYNES, K.(2002) Toplumda Sanat, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.

BEKSA, E.& AKKAYA, T. (1990) Avrupa Resim Sanat, stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yaynlar. BERGER, J. (2002) Grme Biimleri, stanbul: Metis Yaynlar. BERGSON, H. (2007) Madde ve Bellek: Beden-Tin likisi zerine Deneme, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar.

178

BERKTAY, F. (2000) Tek Tanrl Dinler Karsnda Kadn, stanbul: Metis Yaynlar. BLANCK, H.(1999) Eski Yunan ve Romada Yaam, stanbul: Arion Yaynlar. BOARDMAN, J. (2001) Yunan Heykeli, stanbul: Homer Kitabevi. BOARDMAN, J. (2003) Siyah Figrl Atina Vazolar, stanbul:Homer Kitabevi. BONNARD, A. (2004) Antik Yunan Uygarl, stanbul: Evrensel Basm Yayn. CAMPBELL, J. (1995) Bat Mitolojisi: Tanrnn Maskeleri, Ankara: mge Kitabevi. CARPENTER, T. H. (2002) Antik Yunanda Sanat ve Mitoloji, stanbul: Homer Kitabevi. CIORAN, E.M.(2003) rmenin Kitab, stanbul: Metis Yaynlar. ABUKLU, Y. (2006) Bedenin Farkl Halleri, stanbul: Kanat Kitap. ABUKLU, Y. (2004) Toplumsaln Snrnda Beden, stanbul: Kanat Kitap. DEIGHTON, H. J. (2002) Eski Roma Yaantsnda Bir Gn, Homer Yaynlar. DUBY, G. (2003) Erkek Ortaa, stanbul: Ayrnt Yaynlar. DUERR, H. P.(1999) plaklk ve Utan: Uygarlama Srecinin Miti, Ankara: Dost Kitabevi. ECO, U. (2005) Ortaa Estetiinde Sanat ve Gzellik, stanbul: Can Yaynlar. ECO, U. (2006) Gzelliin Tarihi, stanbul: Doan Yaynclk.

179

ERDEM, H. (1990) Bir Tanr- Alem Mnasebeti Olarak Panteizm ve Vahdet-i Vcut, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar. EREN, I. (2006) Sanat ve Bilgi likisi, Bursa: Asa Yaynlar. ERGVEN, M. (1999) Pusudaki Ten, stanbul:Sel Yaynclk. EROLU, . (2003) Resim Sanat Szl, stanbul, ke Yaynevi ESTIN, C. & LAPORTE, H. (1997) Yunan ve Roma Mitolojisi, Ankara: Tbitak Yaynclk. FOUCAULT, M. (2003) Cinselliin Tarihi, stanbul: Ayrnt Yaynlar. FOUCAULT, M.(2001) Bu Bir Pipo Deildir, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. FOUCAULT, M. (2001) Kelimeler ve eyler, stanbul: mge Yaynlar. FOUCAULT, M. (1997) ktidar ve Benlik, Om Felsefe Yaynlar. FOUCAULT, M. (2006) Hapishanenin Douu, Ankara: mge Yaynevi. FREEMAN, C. (2003) Msr, Yunan ve Roma Antik Akdeniz Uygarlklar. FREDELL, E. (2004) Antik Yunann Kltr Tarihi, Ankara:Dost Yaynlar. FROLOV, I. (1997) Felsefe Szl, stanbul: Remzi Kitabevi

GERMENER, S. (1997) 1960 Sonras Sanat: Akmlar, Eilimler, Gruplar, Sanatlar, stanbul: Kabalc Yaynevi. GOMBRICH, E. H. (1992) Sanat ve Yanlsama: Resim Yoluyla Betimlemenin Psikolojisi, stanbul: Remzi Kitabevi.

180

GOMBRICH, E.H.(1999) Sanatn yks, stanbul: Remzi Kitabevi. HAMPSON, N. (1991) Aydnlanma a, stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar HANERLOLU, O. (1995) Dnce Tarihi , stanbul: Remzi Kitabevi HAUSER, A.(2006) Sanatn Toplumsal Tarihi: Tarih ncesi Dnem, Rnesans, Maniyerizm, Barok, Deniz Kitabevi. HERSEY, G. L.(2003) Cazibenin Evrimi, stanbul: Say Yaynlar. JAMIS, R.(2002) Frida Kahlo: Ak ve Ac, stanbul: Everest Yaynlar. JEAUNEAU, E.(1998) Ortaa Felsefesi, stanbul: letiim Yaynlar. KEMP, M. (2004) Leonardo, Ankara: Dost Yaynlar. KIECKHEFER, R. (2003) Ortaada By, stanbul: Alkm Yaynlar. KLEE, P.(2002) Modern Sanat zerine, stanbul: Altkrkbe Yaynclk KOLEKTF,(2008) Bedenin Tarihi: Rnesanstan Aydnlanmaya, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. KOLEKTF, (2008) Ftrist Manifestolar Kitab, stanbul: Altkrkbe Yayn. KOLEKTF, (2005) Rnesansn Serveni, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. KRANZ, W. (1984) Antik Felsefe: Metinler ve Aklamalar, Sosyal Yaynlar. KRSTEVA, J. (2004) Korkunun Gleri: renlik zerine Deneme, stanbul: Ayrnt Yaynlar.

181

LEPPERT, R.(2002) Sanatta Anlamn Grnts: mgelerin Toplumsal levi, stanbul: Ayrnt Yaynlar. LYNTON, N. (2004) Modern Sanatn yks, stanbul: Remzi Kitabevi. MARCOS, S. Derleyen, (2005) Bedenler, Dinler ve Toplumsal Cinsiyet, Ankara: topya Yaynevi. NIETZSCHE, F. (2003) Byle Buyurdu Zerdt. Kum Saati Yaynlar. NIJINSKY, V.F. (2006) Nijinskynin Gnl, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. PLATON (2003) len, stanbul: Bordo Siyah Klasik Yaynlar. PLUMWOOD, V. (2004) Feminizm ve Doaya Hkmetmek, stanbul: Metis Yaynlar PONTY, M.M. (2006) Gz ve Tin, stanbul: Metis Yaynlar. SAYIN, Z. (2003) mgenin Pornografisi, stanbul: Metis Yaynlar. SACHER L.V. (1974) Krkl Vens, stanbul: Bilgi Yaynevi SARTWELL, C. (1999) Edepsizlik, Anari ve Gereklik, stanbul: Ayrnt Yaynlar. SAYIN, Z. (2003) mgenin Pornografisi, stanbul: Metis Yaynlar SENNETT, R. (2001) Ten ve Ta: Bat Uygarlnda Beden ve ehir, stanbul: Metis Yaynclk. STERNE L. (2006) Tristram Shandy Beyefendinin Hayat ve Grleri, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. TUNALI, . (1996) Grek Estetii, stanbul: Remzi Kitabevi.

182

TUNALI, . (1996) Felsefenin Inda Modern Resim stanbul: Remzi Kitabevi.

TURAN, A. (2005) Dnya Sanat Tarihi, stanbul: Remzi Kitabevi. VEYNE, P. (2004) Yunanllar Mitlerine nanmlar Myd?, Ankara: Dost Kitabevi. YILMAZ, M. (2005) Modernizmden Postmodernizme Sanat, Ankara: topya Yaynlar ZZEK, S. (2005) Yamuk Bakmak, stanbul: Metis Yaynlar. b) Yabanc Kaynaklar: BERGER ,G. & WENZEL, E. (2001) Women, Body and Society: Cross-Cultural Differences in Menopause Experiences ,UNSW: Public Health Virtual Library. BRETTEL,R. R. (1999) Modern Art 1851-1929: Capitalism and Representation. Oxford University Press. BROWN, P. (1988) The Body and Society: Men, Women and Sexual Renunciation in Early Christianity, New York: Colombia University Press. BYRON, A. (1846) Glimpses of the Dark Ages, Newyork: Leawitt, Trow&Company. CHIPP, H.B. (1984) Theories of Modern Art: A Source Book by Artists and Critics (California Studies in the History of Art) University of California Press. CLARK, A.(1997) Being There: Putting Body,Brain, and World Together Again, MIT Pres. CLARK, K.(1978) The Nude: A Study in Ideal Form, Princeton University Press.

183

DALE, L. & SIMON R.(1998) The Body In The Library,Amsterdam & Atlanta, GA: Rodopi DELEUZE, G.(2003) Francis Bacon: Logic of Sensation, Minneapolis: University of Minnesota Press DWIGHT, M.A. (1849) Grecian and Roman Mithology, Newyork: George P. Putnam. ELLIS, H.(1928) Studies in the Psychology of Sex, Cilt IV, Philadelphia. FEATHERSTONE, M. & HEPWORTH, M. & TURNER, B. S. The Body: Social Process and Cultural Theory, Sage Publications. GARLAND, R. !995) Eye of the Beholder: Deformity and Disability in the GrecoRoman World. thaca, N.Y., 1995. GORDON, R.L. !981) Myth, Religion and Society, Cambridge University Press. EVILLEY T., PEJIC B., STOOS T., (1998) Marina Abromovi: Artist Body, Italy: Charta MIGLIETT, F. A. (2003) Extreme Bodies: The Use and Abuse of the Body in Art, Italy: Skira Editore. REED, A. (2003) Manet, Flaubert, and the Emergence of Modernsim: Blurring Genre Boundaries, U.K.Cambridge: Cambridge University Press. STAFFORD, B. M. (1991) Body Criticism: Imaging the Unseen in Enlightenment Art and Medicine. Cambridge, Mass. VERGNE, L. (2000) Body Art and Performance: The Body as Language, Italy: Skira Editore.

184

WHITING, C. (1998) A Taste for Pop: Pop Art, Gender and Consumer Culture. Cambridge University Press. WYKE, M. (1998) Gender and the Body in the Ancient Mediterranean, Blackwell Publishers. LAPATIN, K. (1997) Polykleitos, Doryphoros and Tradition, University of Wisconsin Press. KUSPIT, D. (1996) Health and Happiness in 20Th-Century Avant-Garde Art. Cornell University Press.

c) Tezler: ALTINDERE ,H. (1999) ada Sanatta Sanat Nesnesi Olarak Beden, Yksek Lisans Tezi, T.C. Marmara niversitesi: Gzel Sanatlar Enstits, Resim Anasanat Dal, stanbul. AKAR, M. (2005) !960 Sonras Sanatta Tbbi Mdahaleli Beden, Yksek Lisans Tezi, T.C. Marmara niversitesi, Gzel Sanatlar Enstits, Heykel Anasanat Dal, stanbul. KARASU F. (2006) Resimde plak Gvdeyi Alglama Balam Olarak Mekan. Yksek Lisans Tezi. T. C. ukurova niversitesi

d) Makaleler: BYNUM Caroline W., Why All the Fuss about the Body?, Critical Inquiry 22 ,1995. DEFAVERI, J. (2004) Greek Sculpture: The Ideal Human Form, Modernity Seminar, May3 2004.

185

Giderer, H.E. (2003) Resmin SonuClement Greenberg ve Formalist Eletirisi, stanbul: topya Yaynlar.

e) Sreli Yaynlar: AKMAN, K., (2006) Orlan: Krlan Ten, Cogito, Say: 44-45 BAKER, U. S.(2007) Spinoza ve Duygularn Hesab, Cogito, Say: 51 DALDENZ, E.(2001), Zerdt: Tiksinti Duymayan nsan, Cogito, Say: 25 ERDOAN, A.(2006) Hippokratesin Glgesinde Bir Byk Galenos P Dnya Sanat Dergisi. Say:42 CAPPADONA D.A. (2006) Hristiyan Sanatnda yiletirme Mucizeleri: eytan Bedenden Kovmak P Dnya Sanat Dergisi, Say: 42 GALENOS, (2007) Kara Safra Hakknda Cogito Say:51 LLOYD, J. (2000) Sanatsal ve Toplumsal Bir Bakaldr: Davurumculuk P Dnya Sanat Dergisi Say:16 S.: 102 AHNER R.(2006) Geometrik Uzamda Snrlanan Bedenin ve Sanatn Grn, Anadolu Sanat, Say:17 VICKERY, J. (2000) D Dnya ve Nesnelerden Kurtulu: Soyut Sanat, P Dnya Sanat Dergisi Say: 16 S.: 171 f)Web Adresler: http://www.newsgd.com/culture/art/200507200016.htm http://www.rcan.org/archbish/jjm_letters/HumanBody.htm

186

http://www.skulpturhalle.ch/sammlung/highlights/2003/04/doryphoro s.html http://www.aaa.si.edu/collections/oralhistories/transcripts/ramos81.ht m#top http://nymag.com/nymetro/arts/art/reviews/1655/ http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=50834&tarih=22/09/20 02 http://www.imageandnarrative.be/surrealism/levy.htm http://www.associatedcontent.com/article/261171/the_enigma_of_wo man_surrealism_a_style.html?image=98507 http://www.trentu.ca/academic/cultstudies/305fw05/rooms/bedroom/ willow.htm http://stickslip.wordpress.com/2008/03/29/spring-break-dada-andcartesian-dualism/ http://www.felsefelik.com/felsefedergisi/1978-02/059-074.pdf http://www.evergreen.loyola.edu/~brnygren/Honors/modernity.htm http://www.nlm.nih.gov/exhibition/dreamanatomy/index.html http://www.strangehorizons.com/2003/20030317/medicine.shtml http://www.historycooperative.org/journals/ahr/105.1/ah000036.html http://www.geocities.com/serban_marin/bartos2000.html http://www.commentarymagazine.com/viewArticle.cfm/Body-andSoul-10814 http://www.nuveforum.net/450-disavurumculuk/25468-soyutdisavurumculuk-abstre-ekspresyonizm/ http://tr.wikipedia.org/wiki/Sezgicilik http://tr.wikipedia.org/wiki/Performans_sanati http://www.hastaliklar.net/sozluk/otomatizm.asp http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0slam'da_t%C4%B1p http://tr.wikipedia.org/wiki/Mimesis http://www.dipsizkuyu.net/forum/27-felsefe/3516-mikrokozmos.html

187

http://www.psikolojisayfam.com/psikolojik-sorunlar/sadomazosizm.html http://tr.wikipedia.org/wiki/Maniyerizm http://www.zamandayolculuk.com/cetinbal/macrosociety.htm http://wap.sourtimes.org/show.asp?t=kartezyen+dualizm%2F1 http://lyretheatre.blogspot.com/2007/10/grnt-temsil-ve-sinema.html http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0zlenimcilik http://muze.sabanciuniv.edu/content/default.php?lngContentID=1174 http://www.nuveforum.net/449-dadaizm/25464-dadacilik-dadaizm/ http://www.bilgininadresi.net/Madde/10137/A%C5%9Fk%C4%B1n(transcendental)http://en.wikipedia.org/wiki/Anatomy

188

ZGEM 1982 stanbulda dodu. 198899 lk ve orta renimini stanbul da yapt. 1999 Trakya niversitesi Restorasyon Blmnde bir sene okuduktan sonra renimini yarda brakt. 2001 anakkale Onsekiz Mart niversitesi Resim- retmenlii Blmne girdi. 2005 Marmara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Resim- retmenlii Ana Bilim Dalnda yksek lisans eitimine balad. 2007 kitelli lkretim Okuluna resim retmeni olarak atand. Katld Sergiler 2008 49 Kadn ve 49 Resim isimli karma sergi 2007 Marmara niversitesi Merkez Ktphane Resim Yarmas Sergisi 2006 Gen Sanatlar Yarmas Sergisi Mac Art Gallery 2006 RR 18: stanbul Konulu Karma Sergi stanbul Devlet Gzel Sanatlar Galerisi 2006 Yksek Lisans rencileri Sergisi Marmara niversitesi Atatrk Sanat Galerisi 2005 Yl Sonu Karma Sergisi anakkale Sleyman Demirel Konferans Salonu 2005 Karma Sergi anakkale Onsekiz Mart niversitesi Terziolu Yerlekesi 2004 Yl Sonu Karma Sergisi anakkale Onsekiz Mart niversitesi Kltr Evi 2003 Karma Sergi anakkale Sleyman Demirel Konferans Salonu

letiim Adres: Cumhuriyet Mah. Ak Veysel Cad. No:103/10 Kkekmece /stanbul Tel: (212) 5401110 (535) 8698089

189