Chng 6.

Trng gi v trng p Trn Cng Minh

Kh hu v kh tng i cng NXB i hc quc gia H Ni 2007. Tr 143 166. T kho: Trng gi, trng p, h thng kh p, dao ng ca kh p, gradien kh p ngang, gi a chuyn, gi gradien, gi nhit, nh lut kh p ca gi. Ti liu trong Th vin in t H Khoa hc T nhin c th c s dng cho mc ch hc tp v nghin cu c nhn. Nghim cm mi hnh thc sao chp, in n phc v cc mc ch khc nu khng c s chp thun ca nh xut bn v tc gi.

Mc lc
Chng 6 TRNG GI V TRNG P ...................................................................2 6.1 TRNG P .........................................................................................................2 6.1.1 Trng p v cc h thng kh p ....................................................................2 6.1.2 Bn hnh th kh p trn cao........................................................................3 6.1.3 S bin i theo chiu cao ca trng kh p trong xoy thun v xoy nghch ........................................................................................................................5 6.1.4 Gradien kh p ngang.......................................................................................6 6.1.5 Dao ng ca kh p ........................................................................................7 6.2 TRNG GI .......................................................................................................9 6.2.1 Tc gi .......................................................................................................9 6.2.2 Hng gi .....................................................................................................10 6.2.3 ng dng ..................................................................................................11 6.2.4 S bin i ca tc gi v hng gi do chuyn ng ri v a hnh .......13 6.3 GI A CHUYN..............................................................................................14 6.4 GI GRADIEN ....................................................................................................15 6.5 GI NHIT ..........................................................................................................17 6.6 LC MA ST ......................................................................................................18 6.7 NH LUT KH P CA GI ..........................................................................20 6.8 FRONT TRONG KH QUYN ............................................................................21

Chng 6 TRNG GI V TRNG P

6.1 TRNG P

6.1.1 Trng p v cc h thng kh p

S phn b kh p trong khng gian c g i l trng p. Kh p l mt i lng v hng. Vo m i thi im trong kh quyn kh p c th c trng bi mt gi tr bng miliba (mb), hecto Pascal (hPa) hay milimet thu ngn (mmHg). Nh vy, trng p l mt trng v hng. Cng nh i lng v hng bt k, trng p c th biu din mt cch d th y trong khng gian bng cc mt ng tr ca i lng nht nh, cn trn mt phng bng nhng ng ng tr. i vi trng kh p, th l nhng mt ng p v cc ng ng p. mt t s phn b kh p vo thi im bt k c biu din trn bn phn b kh p v qua 5mb, tng ng vi 4 decamet a th v (Hnh 6.1). Trong nghip v d bo th i tit, ngi ta khng lp bn kh p ring bit m lp cc bn synp tng hp; trn , ngoi kh p trn mc bin, ngi ta cn in nhng yu t kh tng khc theo ti liu quan trc trn mt t. Trong kh hu hc ngi ta thng s dng cc bn ng p trn mc bin lp theo s liu trung bnh nhiu nm. Trng kh p thng xuyn phn chia thnh khu p thp, khu p cao, sng p cao, rnh p thp gi l cc h thng kh p (Hnh 6.1). Cc h thng kh p c bn khu p thp (xoy thun) v khu p cao (xoy nghch) trn bn synp mt t c th hin r bng nhng khu p thp v p cao vi ng ng p ng tm khp kn c dng gn trn hay van. trung tm xoy thun kh p thp hn min ra xoy. Cc mt ng p trong xoy thun vng xung di dng phu, cn trong xoy nghch th vng ln di dng vm. Gradien kh p ngang trong xoy thun hng t min ra vo tm xoy, cn trong xoy nghch hng t tm v pha ra xoy. Kch thc ca xoy thun v xoy nghch rt ln. Chiu dc v chiu ngang ca chng n vi nghn km (kch thc ca xoy thun nhit i (bo nhit i) l vi trm n mt hai nghn km).

Ngoi nhng h thng kh p vi nhng ng ng p khp kn m t trn, ngi ta cn phn bit nhng h thng kh p vi nhng ng ng p m. l rnh p thp v sng p cao.

Hnh 6.1 Cc h thng kh p c bn trn bn mt t vi cc ng ng p. T Khu p thp, C Khu p cao, 1. Rnh kh p dng ch U, 2. Rnh kh p dng ch V, 3. Di p thp, 4. Rnh khut, 5. Sng cao p hnh ch U, 6. Di kh p m, 7. im trung ho ca trng yn kh p

Rnh p thp l phn ko di ca khu p thp vi kh p thp nht nm dc theo trc rnh. Cc ng ng p trong rnh hoc gn nh l nhng ng thng song song hoc c dng ch V latinh (trong trng hp sau rnh l phn ko di ca xoy thun). Nhng mt ng p trong rnh ging nh mt chic mng hng chiu vng xung di. Rnh khng c tm nhng c trc, l ng c p sut cc tiu (nu nh cc ng ng p c dng ch V) hay cc ng ng p i hng rt nhanh khi qua trc rnh. Trn mi mc, trc rnh trng vi lng mng ca mt ng p, gradien kh p trong rnh hng t min ra xoy v pha trc rnh. Sng l di cao p nm gia hai khu vc thp p. Nhng ng ng p song song hoc c dng ch V la tinh. Trong trng hp sau, sng cao p l phn ra ca xoy nghch c trng bi cc ng ng p ko di thm. Cc mt ng p trong sng cao p c dng hnh mng ngc, c lng hng ln pha trn. Sng c trc vi kh p cao nht, qua trc mt ng p chuyn hng tng i nhanh. Trn m i mc trc sng trng vi lng mng ngc ca mt ng p. Ngi ta cn phn bit yn kh p, l khu vc trng kh p nm gia hai khu p cao (hay sng cao p) v hai khu p thp (hay rnh p thp) xp cho nhau. Nhng mt ng p trong trng yn kh p c dng c trng ca yn nga; chng vng ln v pha cc khu p cao v h xung v pha cc khu p thp. im trung tm yn kh p g i l im trung ho ca trng yn kh p.

6.1.2

Bn hnh th kh p trn cao

theo di s bin i ca trng kh p cng nh trng nhit, trong nghip v d bo thi tit, theo s liu thm trc cao khng ngi ta lp bn hnh th cc mt ng p, l cc bn hnh th kh p. Nhng bn hnh th kh p lp theo s liu trung bnh nhiu nm c s dng nghin cu kh hu.

Trn cao, t khong 1,5km tr ln tc l mc c mt ng p 850mb th hin trng p ngi ta khng dng bn phn b kh p m dng bn hnh th kh p tuyt i i vi cc mt ng p c bn. Cc mt ng p l: 700mb nm cao khong 3km; mt ng p 500mb nm cao khong 5km.

Hnh 6.2 S bin i cao ca mt ng p 500mb to nn cc ng ng cao vi mt mc trn bn AT500

Nhng mt ng p 300 v 200mb nm cao tng ng khong 9 v 12km, ngha l gn nh tng i lu; mt ng p 100mb nm cao khong 16km. Nu ct cc mt mc vo mi thi im trn mt ng p s nm nhng cao khc nhau so vi mc bin (Hnh 6.2). iu , th nht l do kh p trn mc bin vo m i thi im nhng ni khc nhau c gi tr khc nhau, th hai l nhit trung bnh ca ct khng kh kh quyn nhng n i khc nhau cng khc nhau. Bn hnh th kh p tuyt i c xy dng trn c s m t hnh th ca cc mt ng p c bn v thng qua n m t trng p theo nguyn l: ni mt ng p c b n c cao ln (vng ln), kh p cao; cn ni mt ng p c bn c cao nh (vng xung), kh p thp. iu c th thy r trn hnh (6.3). Nh trn hnh 6.3 do kh p gim theo chiu cao nn kh p ti mc B (PB) nm v tr cao hn nh hn kh p mc B (PB) : PB < PB,. Trong khi kh p ti hai im A v B bng nhau v nm trn cng mt ng p PA = PB. Vy khu vc A c kh p ln hn khu vc B. Bn kh p tuyt i ca cc mt ng p c bn ni trn cho ta thy r s phn b kh p ti mc c mt ng p c bn . Ta bit, nhit khng kh cng nh, kh p cng gim nhanh theo chiu cao. Thm ch, nu kh p trn mc bin ng u m i ni th nhng mt ng p nm pha trn trong phn khng kh lnh s vng xung thp, ngc li phn khng kh nng s vng ln cao. Ni mt cch cht ch, trn bn hnh th kh p ngi ta khng in nhng cao hnh hc ca mt ng p m in nhng gi tr a th v ca chng. a th v tuyt i l th nng ca mt n v kh i lng khng kh trong trng trng lc. Theo nh ngha, a th v m i im trong kh quyn bng gz, y z l cao ca im trn mc bin cn g l gia tc trng trng. n v o ca a th v l met ng lc nhng trn bn hnh th kh p n gin ngi ta dng n v ca met a th v (vit tt l dam tv). Tm li, m i im bt k ca mt ng p trn v tuyn v vi gi tr trng lc no , a th v t l thun vi cao ca im trn mc bin. V vy, vic s dng a th v thay cao hnh hc hon ton c th c v c u th v l thuyt v k thut nht nh. Khi ngi ta biu din a th v bng mt a th v c tr s gn bng cao biu din

bng mt ( v tuyn 45o n bng cao hnh hc). Cng v vy ngi ta cn g i a th v l cao ng lc hay cao a th v. Trong cng thc gi a chuyn i vi trng a th v ta khng cn tnh mt nh i vi trng p nh ta s thy di y.

Hnh 6.3. V d v bn hnh th kh p tuyt i p = const. Khu vc mt ng p vng ln (A) kh p cao, khu vc mt ng p vng xung (B) kh p thp. Kh p B cng cao vi A nhng c kh p thp hn

Trn bn hnh th kh p vi cc ng ng cao v qua 4 decamet a th v cho ta thy s phn b kh p to cc mt ng p c bn, trng cc dng kh c bn, cc front trn cao, dng kh c tc t nht l 30m/s (dng xit), cc dng kh c bn dn cc xoy d i mt t (dng dn ng). a th v tng i bng hiu a th v ca hai i m n m trn mt ng thng ng. 500 cho ta s phn b trung Trn cc bn hnh th kh p tng i, chng hn bn RT1000 bnh ca lp khng kh gia hai mt ng p 500 v 1000 mb (lp kh quyn 5km d i cng). Ni c gi tr RT500/1000 ln l khu nng, cn n i c a th v tng i nh l khu lnh. Dng bn RT500/1000 ch ng ln bn AT500 ta c c trng nhit p dng suy lun v bnh lu khng kh nng v bnh lu khng kh lnh ti cc khu vc v gp phn d bo v s tng gi m ca kh p, s tin trin ca khu p thp v khu p cao, c s chnh trong d bo thi tit.

6.1.3 S bin i theo chiu cao ca trng kh p trong xoy thun v xoy nghch
Do gradien kh p theo chiu cao tin gn ti gradien nhit , nn hng ca cc ng ng p theo chiu cao tin gn ti hng ca cc ng ng nhit. Trong mt s trng hp nhit trong khu vc xoy thun hay xoy nghch phn b tng i ng u. Ngha l gradien nhit nm ngang nh. Khi cc ng ng p vn khp kn n cao rt ln, nu mc 500mb (khong 5km) cn gi ng ng p ng kn th xoy l xoy tm cao, nu ch cn dng sng th l xoy tm trung, cn nu khng cn c dng sng th l xoy tm thp. S bin i ca trng kh p theo chiu cao khi ph thuc vo s chnh lch ca nhit trong khu vc ca h thng kh p v cc khu vc xung quanh.

Nu xoy thun hnh thnh trong khu vc khng kh lnh v trong trung tm nhit thp nht th theo chiu cao gradien kh p t bin i hng v nhng ng ng p khp kn vi p thp vng trung tm lan n cao rt ln ca tng i lu (Hnh 6.4a).

Hnh 6.4 Xoy thun lnh tm cao (a). Xoy thun nng tm thp v tm trung(b), Xoy nghch lnh tm thp (c), xoy nghch nng tm trung v tm cao (d)

Ngc li, nu xoy thun trng vi kh i khng kh nng v nhit trung tm rt ln th gradien kh p bin i rt nhanh theo chiu cao (Hnh 6.4b). Trong xoy nghch lnh mt ng p s gim cong theo chiu cao v trn xoy nghch dn dn xut hin xoy thu n (Hnh 6.4c) nh trng hp cao p Sibri lnh di thp v rnh p thp ng trn cao. Trong cc p cao nng mt ng p theo chiu cao vng ln, p cao mnh ln theo chiu cao v nghing v pha khng kh nng (Hnh 6.4d) nh trng hp p cao cn nhit Ty Thi Bnh Dng. Trn bn mt t p cao ny rt m v ch c xc nh bi mt ng ng p ng kn 1010mb, theo chiu cao n pht trin mnh ti tn cao 12km c khi phn chia thnh hai phn ng v ty.

6.1.4

Gradien kh p ngang

Khi nghin cu cc ng ng p trn bn synp, ta thy mt s ni cc ng ng p xt nhau hn cc ni khc. R rng l khu vc th nht kh p bin i theo chiu ngang mnh hn, khu vc th hai yu hn. Ngi ta cn ni l bin i nhanh hn v chm hn nhng khng nn nhm s bin i trong khng gian m ta ang xt vi s bin i theo thi gian. C th biu din mt cch chnh xc s bin i ca kh p theo chiu ngang bng gradien kh p ngang. Tng t nh vy, gradien kh p ngang l s bin i ca kh p tng ng vi mt n v khong cch trn mt nm ngang (ni chnh xc hn l trn mt mc). y khong cch ly theo hng kh p gim mnh nht. Hng bin i mnh nht ca kh p mi im chnh l hng chun vi ng ng p im . Gradien kh p ngang l vect c hng trng vi hng chun ca ng ng p v pha kh p gim v c tr s bng o hm ca p sut theo hng ny. Ta biu din vect ny bng k hiu G cn tr s ca n l dp/dn, y n l hng chun vi ng ng p.

Cng nh vect bt k, gradien kh p ngang c th biu din mt cch hnh tng bng mi tn; trong trng hp ny mi tn hng theo hng chun vi ng ng p v pha kh p gim v c di t l vi tr s ca gradien (Hnh 6.5). nhng im khc nhau ca trng kh p, hng v i lng ca gradien kh p d nhin khc nhau. Ni ng ng p xt nhau hn, s bin i ca kh p trn mt n v khong cch theo hng chun vi ng ng p s l n hn; ni cc ng ng p cch xa nhau, s bin i ny s nh hn. Ni cch khc, i lng gradien kh p ngang t l nghch vi khong cch gia cc ng ng p.

S tn ti ca gradien kh p ngang trong kh quyn chng t khu vc no cc mt ng p nghing so vi mt mc v giao tuy n ca mt ng p vi mt mc. Nhng mt ng p lun nghing v pha kh p gim (Hnh 6.5). Gradien kh p ngang l thnh phn nm ngang ca gradien kh p ton phn. Gradien kh p ton phn l vect khng gian, m i im ca mt ng p n c hng chun vi mt ny v pha mt ng p c gi tr kh p nh hn. Tr s ca vect ny l dp/dn. y n l hng chun vi mt ng p. Gradien kh p ton phn c chia thnh: gradien kh p thng ng v gradien kh p ngang. i vi kh quyn st mt t, gradien nm ngang ca kh p c bc i lng khong vi miliba (thng t 1 3mb) ng vi mt kinh tuyn. min ngoi nhit i gradien kh p ngang thng l 3 5mb/100km. min nhit i gi tr ny nh bng 1/2 tr trng hp trong bo gradien kh p ngang c th ti 20mb/100km gy gi mnh trn 30m/s.

Hnh 6.5 S mt ct thng ng trong khu vc xoy thun v vect biu din gradien kh p ton phn: dp/dn (1), gradien kh p thng ng:p/z (2) v gradien kh p ngang p/n (3)

6.1.5

Dao ng ca kh p

Quan trc cho thy r l kh p m i im trn mt t hay m i im bt k ny trong kh quyn t do bin i phn ln khng c chu k. Nhng s bin i min n i v mi n cc ln hn min nhit i rt nhiu. Nhng min nhit i bin trnh ngy ca kh p l i biu hin r nt hn. i khi ch qua mt ngy m kh p ti mt im no bin i n 20 30mb. Th m ch qua 3 gi kh p c th bin i 5mb hay hn na. ng bin thin ca kh p trn kh p k c dng gn gi ng hnh sng: trong khong thi gian no (khong vi gi hay vi chc gi), kh p khi gim nhanh, khi gim chm, sau li tng li gim v v.v... V vy ngi ta cn gi s bin i ca kh p ny l dao ng ca kh p (hay p triu). Trong quan trc kh tng ngi ta thng xc nh i lng bin i ca kh p trong khong thi gian 3 gi trc k quan trc. i lng ny c gi l khuynh hng kh p.

S bin i ca kh p trong mt ngy t nhiu c tnh chu k. Bin trnh ngy ca kh p l bin trnh kp: nhng gi tr cc i thng thy hai ln trong ngy: trc bu i tra v trc na m (khong 9 10 v 21 22 gi a phng). Cn nhng gi tr cc tiu thy vo sau bu i tra (khong 3 4 gi) (Hnh 6.6). Bin trnh ngy ca kh p biu hin r min nhit i, ni bin (hiu gia nhng gi tr cao nht v thp nht trong ngy) tnh trung bnh c th t ti 3 4mb. T mi n nhit i n mi n cc, bin dao ng ny gi m. v tuyn 60o, Hnh 6.6 bin ngy ch khong vi phn mi miliba, Bin trnh ngy ca kh p theo gi tr chun sai cn dao ng hng ngy y b m i v b che lp bi nhng dao ng khng c chu k vi gi tr ln hn nhiu. Do , dao ng ngy ca kh p min ngoi nhit i khng c ngha v thm ch khng th pht hin c bng quan trc trc tip, m ch c th xc nh nh qui ton thng k cc s liu quan trc. Bin trnh ngy ca kh p l do bin trnh ngy ca nhit khng kh; s dao ng, dn n ca bn thn kh quyn c tng cng do hin tng cng hng vi dao ng ring ca kh quyn. Kh p mt thng no so vi gi tr trung bnh nhiu nm ca kh p trung bnh thng c th c s chnh lch nht nh. Gi tr sai khc l chun sai thng ca kh p. i su vo trong lc a, chun sai thng ca kh p gim. Khi c s di chuyn xung pha Nam ca sng cao Siberi thng c chun sai dng ca kh p n 4 5 mb/ngy. Nhng gi tr kh p trung bnh nm trong tng nm cng thng chnh lch so vi gi tr trung bnh nhiu nm, to nn gi tr chun sai nm. Song nhng gi tr ny nh hn gi tr chun sai thng. Gi tr chun sai trung bnh nm ca kh p min v cao khong 1,5 2mb; min n i khong 1mb; min v thp nh hn 0,5mb. Song vo tng nm, gi tr chun sai nm c th ln hn. Nhng gi tr chun sai thng ca kh p thng c cng du trn phm vi rng ln. Nu nh ni no kh p trung bnh thng nh hn gi tr chun chng hn th nhng khu vc xung quanh gi tr ny cng nh hn gi tr chun, mc d khng theo tt c m i hng. Ni mt cch khc, gi tr chun sai kh p c phm vi khng gian. iu d hiu, v nhng gi tr chun sai kh p c lin quan vi c im ca hot ng xoy thun trn phm vi rng ln.

6.2
6.2.1

TRNG GI
Tc gi

Ta r, gi l chuyn ng ngang ca khng kh tng ng vi b mt Tri t. Thng thng ngi ta ch lu n thnh phn ngang ca chuyn ng ny, song i khi ni v chuyn ng i ln (thng) hay i xung (ging) ngi ta cng tnh n thnh phn thng ng. Gi c c trng bng vect tc . Trong thc t, tc gi ch biu th i lng tr s tc , chnh tr s ny ta s gi l tc gi, cn hng ca vect tc l hng gi hng t u gi thi ti. Tc gi biu th bng m/s; km/h (nht l trong hng khng) v bng nt (1kts = 0,5 m/s). Ngoi ra cn c bng tc gi (hay lc gi) tnh bng cp theo bng Bpho. Theo bng ny ton b tc gi c th chia lm 12 cp. Bng Bpho lin h lc ca gi vi nhng hiu ng khc nhau ca gi nh mc gy sng trn bin, s lay ng ca cnh v thn cy, s lan truyn ca khi v.v... Mi cp ca bng u mang mt tn nht nh. V d, cp khng ca bng Bpho tng ng vi gi lng, ngha l hon ton khng c gi. Gi cp 4 theo bng Bpho gi l gi va v tng ng vi tc 5 7 m/s; gi cp 7 l gi mnh vi tc 12 15m/s; gi cp 9 l gi vi tc 18 21m/s; gi cp 12 l gi trong bo vi tc ln hn 29m/s. Ngi ta thng phn bit tc gi trung bnh qua thi gian quan trc ngn (trong 1 pht hay 10 pht tu tng quc gia) v tc gi tc thi, dao ng rt mnh v c khi l n hn hay nh hn tc gi trung bnh rt nhiu. Phong k thng ch cho nhng gi tr tc gi trung bnh v sau y ta ch ni n tc gi ny. gn mt t ta thng thy gi vi tc khong 4 8 m/s, rt t khi vt qu 12 15 m/s. Khi c gi git v cung phong tc gi min n i c th vt qu 30m/s v trong tng cn gi git t ti 65 m/s, c nhng cn gi git ti 100 m/s. Trong cc xoy c nh (vi rng) c th c tc gi ln hn 100 m/s. Trong nhng dng gi l dng xit phn trn ca tng i lu v phn di ca tng bnh lu tc gi trung bnh trong thi gian di v trn mt phm vi rng ln c th t ti 70 100 m/s. Tc gi c o bng phong k vi nhng cu trc khc nhau. Cu trc phong k thng da trn nguyn l: p lc ca gi lm quay b phn th cm ca my (phong k v i b phn n gi hnh bn cu, phong k chong chng v.v...) hay lm lch b phn th c m kh i v tr cn bng (bng gi Vild), theo tc quay hay o lch c th xc nh tc gi. Hin c nhiu loi phong k v phong hng k (nu ngoi tc cn o c hng gi). Cc dng c o gi trn cc trm mt t t cao 10 12m, gi o c g i l gi mt t.

10

6.2.2

Hng gi

Cn nh, khi ni v hng gi, ta mun ch hng t u gi thi ti. C th ch hng gi bng im trn ng chn tri t gi thi ti hoc hng gi to nn vi kinh tuy n a phng ngha l gc phng v. Trong trng hp u ngi ta phn bit 8 hng chnh trn ng chn tri: bc, ng bc; ng, ng nam, nam, ty nam, ty, ty bc v 8 hng ph gia chng: bc ng bc, ng ng bc, ng ng nam, nam ng nam, nam ty nam, ty ty nam, ty ty bc, bc ty bc (Hnh 6.7). Mi su hng ch hng t u gi thi ti c nhng k hiu vit tt bng ting Vit v ting quc t (ting Anh) sau y: nu hng gi c c trng bng gc ca hng v i kinh tuyn th tr s gc s tnh t pha bc theo chiu kim ng h. Nh vy hng bc s tng ng vi 360o, hng ng bc 45o, hng ng 90o, hng nam 180o, hng ty 270o. Khi quan trc gi nhng tng cao, hng gi c biu th bng v khi quan trc trn nhng trm mt t th c biu th bng hng trn ng chn tri. Hng gi c xc nh bng tiu quay quanh trc thng ng. Di tc ng ca gi, tiu s hng theo hng gi. Tiu thng gn vi bng gi Vild. Cng nh i vi tc , ngi ta phn bit hng gi tc thi v hng gi trung bnh loi b nhiu ng. Hng gi tc thi dao ng rt mnh xung quanh hng gi trung bnh v c xc nh bng tiu gi.
N NNE NE ENE S SSW SW WSW Bc Bc ng Bc ng Bc ng ng Bc Nam Nam ng Nam Ty Nam Ty Ty Nam E ESE SE SSE W WNW NW NNW ng ng ng Nam ng Nam Nam ng Nam Ty Ty Ty Bc Ty Bc Bc Ty Bc

Hnh 6.7 La bn gi v 16 hng gi chnh

Tuy nhin, ngay khi l y trung bnh, m i ni trn Tri t hng gi cng bin i lin tc cn nhng ni khc nhau vo cng mt thi i m hng khc nhau. mt s n i, gi vi nhng hng khc nhau qua mt khong thi gian di hu nh c cng mt tn sut, s thnh hnh ca mt s hng gi vi cc hng khc trong mt ma hay trong nm. iu ph thuc vo nhng c i m hon lu chung ca kh quyn v mt phn vo nhng iu kin a hnh ca a phng. Khi qui ton kh hu cc s liu quan trc gi, i vi m i i m ta c th dng biu biu din s phn b hng gi theo nhng hng chnh di
Hnh 6.8 Hoa gi vi gi lng 6% v cc hng gi c tn sut ln l Bc, ng Bc v Ty Nam

11

dng nhng hoa gi (Hnh 6.8). T i m u ca to cc v cc hng (8 hay 16 hng) bng nhng on thng c chiu di t l vi tn sut gi v hng nht nh. Ni cc im cu i ca nhng on thng ny bng ng gy khc. Tn sut gi lng biu th bng s trung tm biu (im gc to ). Khi dng cc hoa gi c th tnh c tc trung bnh ca gi theo m i hng sau khi nhn vi tn sut ca hng nht nh. Khi , th s ch lng khng kh bng n v quy c c gi vn chuyn theo m i hng. biu din trn nhng bn kh hu ngi ta tng hp hng gi bng nhiu phng php. C th v trn bn nhng ni khc nhau nhng hoa gi. C th xc nh tc gi tng hp ca m i tc (coi chng nh nhng vect) m i ni trong mt thng no qua thi k nhiu nm, sau ly lng ca gi tng hp ny lm hng gi trung bnh. Nhng thng ngi ta xc nh hng gi thnh hnh bng cch xc nh vung vi tn sut cao nht, ng i qua trung tm vung ny c coi l hng gi thnh hnh.

6.2.3

ng dng

Gi cng nh m i vect bt k c th biu din bng mi tn c chiu di c trng cho tr s tc , cn hng l hng t u gi th i ti. Chng hn trong trng hp gi ng bc, mi tn phi hng v pha ty nam. Nh vy, s phn b ca gi trong khng gian l trng vect. C th biu din vect ny bng nhng phng php khc nhau. Trng gi c biu din r nht nh cc ng dng tng t nhng ng sc trong t trng chng hn m i im ca trng c s liu gi, v mi tn c hng ch hng gi thi ti. Sau v cc ng dng sao cho hng gi m i im ca trng trng vi hng ca tip tuyn vi ng dng i qua im . Nh vy ng dng l ng m ti m i im ca n vect gi tip tuyn vi n. ng dng cng xt nhau nu tc gi cng ln. Bng phng php ta c h thng cc ng dng trn bn (Hnh 6.9), nhn phc qua c th bit c m i khu vc vo thi im no , khng kh chuyn ng nh th no. Cn nh rng, trng ng dng i vi k quan trc nht nh chnh l bc tranh tc thi ca trng gi. Khng nn ln ng dng vi qu o ca ht kh. Vn l ch, trng gi thng bin i theo thi gian v do s phn b ca ng dng cng bin i. Mi ht kh qua mt thi gian ngn i qua mt qung ng trong trng gi bin i v v vy qu o ca n khng trng vi ng dng v cho mt thi im nht nh. Ch khi no trng gi n nh, ngha l s phn b ca gi trong trng dng khng bin i theo th i gian, ng dng v qu o ca cc ht kh mi trng nhau. Trong trng hp trng kh p phi n nh theo thi gian. C th v ng dng trung bnh, chng hn theo hng gi thnh hnh hay theo gi tng hp qua thi k nhiu nm. mt s khu vc trn bn , ng dng xt li, h i t v mt khu vc khc chng phn k (Hnh 6.9 tri). C khi cc ng dng h i t li mt im g i l im h i t, dng nh chng tp trung vo im t cc hng khc nhau trong xoy thun, hay ngc li, chng phn tn theo mi hng t mt im g i l im phn k trong xoy nghch.

12

Hnh 6.9 ng dng phn k (ng cong) v vc t gi tip tuyn vi ng dng (a) ng hi t mt chiu (b)

Nu trong trng ng dng h i t c chuyn ng t nh tin, th cc ng dng c th hng v mt pha ng h i t, cn t pha kia chng c th song song vi ng h i t nh biu din trn hnh 6.9, phi. Ngi ta g i ng h i t ny l ng h i t mt chiu. Trn khu vc Vit Nam v bin ng, trong nhiu trng hp hnh thnh d i h i t nhit i dng kinh hng. l d i h i t gia gi ma ty nam v tn phong ng nam gn nh song song vi hng ca d i h i t nhit i. D hiu l, s h i t ca ng dng phi km theo s chuyn ng ca khng kh thng ln v ngc li s phn k km theo chuyn ng khng kh ging xung v ta ra xung quanh. Trc rnh r nm vi trc rnh thp hn hai cnh rnh l ng h i t hai chiu v i dng thng dc theo trc rnh (Hnh 6.10a) cn trc sng l trc phn k hai chiu vi dng ging dc theo trc sng (Hnh 6.10b).

Hnh 6.10 ng hi t hai chiu trong rnh lin quan vi dng thng dc trc rnh (a) ng phn k hai chiu trong sng lin quan vi dng ging dc trc sng (b)

Trong xoy thun mt t dng kh h i t, do tnh lin tc trn xoy thun mt t dng thng pht trin to my v ma, pha trn cao trong khu vc xoy thun l dng phn k khng kh trn cao duy tr p thp trong xoy thun (Hnh 6.11, tri). Ngc li, trong khu vc xoy nghch mt t dng kh phn k v trn cao khng kh hi t, duy tr kh p cao trong xoy nghch (Hnh 6.11, phi).

13

Hnh 6.11 Mi lin quan gia chuyn ng hi t v dng thng to my trong khu vc xoy thun (a) v chuyn ng phn k v dng ging v thi tit quang my trong khu vc xoy nghch (b)

S h i t v phn k l bn cht ca trng gi do s phn b ca kh p. Cc ng dng h i t hay phn k mt phn l do nh hng ca ma st i vi khng kh chuy n ng. Nhng s h i t v phn k cng c th c lin quan vi hnh th hay a hnh ca mt tri di. Nu khng kh chuyn ng theo lng khe hp dn li, chng hn nh gia cc dy ni, cc ng dng s hi t li; nu chuyn ng theo lng khe m rng dn cc ng dng s phn k. S h i t trn quy m ln nh trn di h i t nhit i hay trong khu vc xoy thun to dng thng vi tc ch vi cm/s. Chuyn ng thng a mt kh i lng khng kh ln ln cao, nhit khng kh gim v ti mc trng thi bo ho to nn cc h thng my rt l n hnh r qut hay hnh sng nh trong trng hp xoy thun front hay i my vi chiu ngang hai ba trm kilomet v chiu di vi nghn kilomet nh trong trng hp di h i t nhit i.

6.2.4 S bin i ca tc gi v hng gi do chuyn ng ri v a hnh

Hng v tc gi bin i rt nhanh v lin tc, dao ng xung quanh nhng i lng trung bnh no . Nguyn nhn ca nhng dao ng (nhiu ng) ca gi l do tnh ri. Nhng s dao ng ny c th ghi li c bng my t ghi c nhy cao. Gi c s dao ng tc v hng biu hin r gi l gi git. Khi gi c git rt ln, ngi ta gi l t. Khi quan trc gi hng ngy trn cc trm, ngi ta xc nh hng v tc gi trung bnh trong khong thi gian vi giy. Khi quan trc theo my o gi Vild quan trc vin ph i theo di dao ng ca tiu gi trong hai pht v theo di dao ng ca bng gi Vild cng trong hai pht, kt qu xc nh c hng v tc trung bnh ca gi trong khong th i gian . Phong k c th xc nh tc gi trung bnh trong khong thi gian bt k. Mt khc, vic nghin cu tnh git ca gi cng ng ch . Tnh git c th c trng bng t s gia bin dao ng ca tc gi trong khong thi gian no vi tc trung bnh cng qua khong thi gian . Thng ngi ta ly bin trung bnh hoc bin thng thy nht so snh. Bin y ch hiu gia hai gi tr cc i v cc tiu lin tip ca tc gi tc thi. Ngoi ra, cng cn c cc c trng cho tnh bin thin khc k c bin thin ca hng gi.

14

Ri cng mnh, tnh git cng ln. Nh vy, tnh git trn lc a biu hin r hn trn bin v c bit ln nhng khu vc c a hnh phc tp, vo ma h ln hn vo ma ng v trong bin trnh ngy c cc i vo sau bu i tra khi i lu pht trin mnh. Trong kh quyn t do, tnh r i ca trng gi thng gy ra hin tng sc my bay. sc c bit ln trong nhng m my i lu pht trin mnh. N cng tng t bin ngay c khi khng c my, trong nhng dng xit. Vt chng ngi bt k nm trn ng i ca gi s nh hng n gi, gy nhiu ng trong trng gi. Nhng vt chng ngi ny c th c qui m ln nh nhng dy ni v qui m nh nh nh ca, cy c i, nhng di rng v.v... Trc ht, vt chng ngi lm lch dng khng kh: dng khng kh hoc phi ln qua vt chng ngi theo hai bn sn hoc vt qua pha trn. Qu trnh vt qua xy ra cng d dng nu tng kt ca khng kh cng bt n nh, ngha l gradien thng ng ca nhit trong kh quyn cng ln. Qu trnh vt qua vt chng ngi ca khng kh a ti hu qu rt quan trng nh s tng lng my v ging thu trn sn ni n gi, trong dng khng kh i ln, v ngc li lm my tan sn ni khut gi trong dng khng kh i xung. Khi ln qua vt chng ngi, gi pha trc vt yu i, song hai bn sn s mnh ln, c bit l nhng phn nh ra (gc nh, mi b bin v.v...). ng dng nhng phn s xt li. Sau khi vt chng ngi vt gi yu i, to khu vc gi yu. Gi mnh ln ng k khi thi vo lng a hnh thu hp li, chng hn nh gia hai dy ni. Khi , thit din thng ca lung gi gim i, nhng qua thit din nh cng c mt lng khng kh nh trc chuyn ng nn tc gi tng.

6.3

GI A CHUYN

C th biu di n chuyn ng n gin nht ca khng kh m t cch l thuyt d i dng chuyn ng thng, u, khng c ma st. Ng i ta g i chuy n ng vi lc lch h ng do s quay ca Tri t (lc Coriolis) khc khng l gi a chuy n. Bc Bn Cu trong gi a chuyn lc gradien kh p ( 1/)p/n gy chuyn ng cn bng vi lc Coriolis do s quay ca Tri t A = 2sin. Do gi thit chuyn ng l chuyn ng u, hai lc ny, lc gradien kh p v lc Coriolis c tr s bng nhau v ngc hng nhau (Hnh 6.12). Nh trn ni, Bc Bn Cu, lc Coriolis vung gc vi tc v pha phi. T thy r l theo tr s lc gradien kh p bng lc Coriolis v lc gradien kh p hng vung gc vi tc v pha tri. Do ng ng p hng vung gc vi gradien Hnh 6.12 kh p nn gi a chuyn th i dc theo S gi a chuyn (V) trong trng cc ng ng ng ng p, khi khu vc p thp p thng vi s cn bng gia lc gradien kh p (G), lc Coriolis (A) pha tri ca chuyn ng sao cho p cao lun pha phi chuyn ng (Hnh 6.12). Nam Bn Cu lc Coriolis v pha tri. Ta d

15

dng tnh c tc gi a chuyn nu vit iu kin cn bng ca cc lc tc ng, tc l cho tng ca chng bng khng, ta c:
1 p + 2 sin Vdc = 0. n

(6.1)

Sau khi gii phng trnh ta tm c tc gi a chuyn. Ta c cng thc tnh tc gi a chuyn nh sau:
Vdc = 1 p . l n

(6.2)

iu c ngha l tc gi a chuyn t l thun vi tr s ca lc gradien kh p. Gradien kh p cng ln, ngha l cc ng ng p cng xt, gi cng mnh. Ta hy a vo cng thc trn nh ng tr s ca mt khng kh d i iu ki n chu n ca kh p, nhit trn mc bi n v tr s t c gi bng m/s, cn gradien kh p b ng mb/100km. Khi s c cng thc d i dng thc dng thu n li khi xc nh t c gi a chuy n mt t (trn mc bi n) theo gi tr gradien:
Vdc ( m 4.8 p )= [ mb / 100 km ). s sin n

(6.3)

Chng hn, vi gradien kh p bng 1mb/100km v 550, ta s c Vc = 5,8m/s; v i gradien l 2mb/100km, tc gi a chuyn ln gp i v.v... Gi mt t t nhiu khc bit vi gi a chuyn v tc v hng. iu l do mt t c lc ma st tc ng, i vi gi a chuyn ta gi thit bng khng nhng thc ra lc ma st b mt c gi tr tng i ln. Tuy nhin, trong kh quyn t do, t cao khong 1000m, gi thc tng i gn vi gi a chuyn. Lc ma st ti cao ny v trn nhng mc cao hn na nh n mc c th b qua c. Trong nhiu trng hp, cong ca qu o khng kh cng nh, ngha l chuyn ng khng kh gn vi chuyn ng thng. Sau cng, mc d gi thc thng khng hon ton l chuyn ng u, nhng d sao gia tc trong kh quyn thng khng ln lm. Thc t, gi trong kh quyn t do vn c hng lch vi cc ng ng p v pha no nhng vi mt gc khng ln lm (khong chng vi ). Cn tc ca n ch xp x tc gi a chuyn.

6.4

GI GRADIEN

Nu chuyn ng ca khng kh khng chu tc ng ca lc ma st nhng l chuyn ng cong, th ngoi lc gradien v lc Coriolis do s quay ca Tri t cn xut hin lc li tm C = v2/r. y v l tc gi, cn r l bn knh cong ca qu o chuyn ng ca khng kh. Khi , trong chuyn ng u ba lc tc ng ln khng kh nh trn hnh 6.13.

16

Trong xoy thun, gi thit qu o chuyn ng l nhng ng trn lc Coriolis hng vung gc vi vect tc gi, ngha l hng theo bn knh vng trn v pha phi ( Bc Bn Cu). Lc li tm, nh ni trn, cng hng theo bn knh ca ng cong qu o trn v pha l i ca ng cong. Lc gradien kh p phi cn bng vi tng hnh hc ca hai lc ny v cng nm trn mt ng thng vi chng trn bn knh ca ng trn nhng ngc hng.

Hnh 6.13 Tri: Lc tc ng trong m hnh gi gradien trong xoy thun (a) v trong xoy nghch (b) Vect gi gradien tip tuyn vi ng ng p theo chiu kim ng h trong xoy nghch v ngc chiu kim ng h trong xoy thun. Phi: Vi cng gradien kh p gi gradien trong xoy nghch m nh hn gi a chuyn, gi gradien trong xoy thun yu hn gi a chuyn G lc gradien kh p; (A) lc lch hng do s quay ca Tri t (lc Coriolis); C lc ly tm

iu c ngha l gradien kh p hng vung gc vi vect tc . Do tip tuyn v i ng ng p v vung gc vi gradien kh p nn gi thi dc theo ng ng p sao cho kh p thp bn tri chuyn ng. Ngi ta gi trng hp l tng ca chuyn ng u ca khng kh theo qu o trn khng tnh lc ma st l gi gradien (hay gi a chuyn xoy). T nhng iu trnh by trn, ta thy r gi gradien c qu o trng vi cc ng ng p. Gi gradien th i hng theo ng ng p trn. Ngi ta thng kt hp khi nim gi a chuyn vi khi nim gi gradien, v coi gi a chuyn l trng hp ring ca gi gradien vi bn knh ca ng ng p ln v cng. Trong h thng kh p thp vi cc ng ng p trn ng tm, gradien kh p hng theo bn knh t ngoi ra vo trung tm. iu c ngha l, trung tm ca h thng kh p thp nht, v pha ra kh p tng. H thng kh p vi kh thp nht trung tm v vi nhng ng ng p trn ng tm nh vy l dng n gin nht ca xoy thun. Lc ly tm trong xoy thun lun hng ra pha ngoi, v pha l i ca qu o (ng ng p) ngha l ngc hng vi lc gradien kh p. Lc li tm trong nhng iu kin thc t ca kh quyn thng nh hn lc gradien kh p. V vy, cc lc cn bng nhau, lc Coriolis do s quay ca Tri t phi hng theo lc li tm tng hp lc ca chng cn bng vi lc gradien kh p. iu c ngha l lc Coriolis cng phi hng t trung tm xoy thun ra pha ngoi. Vect tc gi phi hng vung gc vi lc Coriolis v pha tri ( Bc Bn Cu). Do , gi gradien phi th i theo ng ng p trn ca xoy thun ngc chiu kim ng h v lch vi gradien kh p v pha phi (Hnh 6.13a). i vi khu p cao, trung tm h th ng kh p cao nht; v pha ngoi ra, kh p gi m khi gradien kh p hng t tm v pha ngoi ra (Hnh 6.13b). Lc ly tm trong xoy nghch cng hng ra pha ngoi, v hng l i ca ng ng p, ngha l cng hng v i

17

lc gradien kh p. T ta th y rng lc Coriolis do s quay ca Tri t phi hng vo pha trong xoy nghch cn bng vi hai lc cng hng: lc gradien kh p v lc li tm. Lc Coriolis vung gc v pha phi ( Bc Bn Cu) sao cho gi th i dc ng ng p trn theo chiu kim ng h. Trong c hai trng hp k trn cng nh trong trng hp gi a chuyn, vect tc gi gradien lch vi gradien kh p v pha phi Bc Bn Cu. Nam Bn Cu l c Coriolis hng v pha tri ca vect tc , gi gradien s lch v pha tri ca lc gradien kh p. V vy, i vi Nam Bn Cu, chuyn ng ca khng kh trong xoy thun theo ng ng p thun chiu kim ng h, cn trong xoy nghch ngc chiu kim ng h . Sau y ta ch xt n nhng iu kin Bc Bn Cu. Tc gi gradien Vgr xc nh t phng trnh bc hai:
2 Vgr 1 p 2 sin Vgr = 0. n r

(6.4)

ngha ca phng trnh ny l c ba lc (lc gradien, lc lch hng, lc li tm) cn bng vi nhau. Du cng tng ng vi gi gradien trong xoy thun, cn du tr tng ng vi gi gradien trong xoy nghch. T , ta d dng rt ra l vi cng tr s gradien kh p, tc gi gradien trong xoy thun nh hn, cn trong xoy nghch ln hn tc gi trong trng hp cc ng ng p thng, ngha l ln hn gi a chuyn. Tc gi t l thun vi lc lch hng. Tuy nhin, trong trng hp xoy nghch, lc Coriolis ln hn, cn trong trng hp xoy thun nh hn so vi lc gradien. V vy, vi cng tr s gradien kh p, tc gi trong xoy nghch ln hn trong xoy thun. Trong kh quyn t do gi trong xoy thun v xoy nghch c tc gn bng gi gradien hn l gi a chuyn. Trong nhng lp gn mt t, do nh hng ca lc ma st gi thc khc bit nhiu so vi c hai loi gi ny.

6.5

GI NHIT

Nh ta bit, gi a chuyn v gi gradien th i dc theo ng ng p hay ng ng cao. Gi thc trong kh quyn t do cng gn song song vi ng ng p. Tuy nhin, nu hng ca cc ng ng p bin i theo chiu cao, hng gi cng bin i. Tng t, tc gi cng s bin i ph thuc vo s bin i ca i lng gradien kh p. Ta r, theo chiu cao gradien kh p c thm thnh phn ph hng theo v t l thu n vi gradien nhit cng nh gia s cao. Nh vy l, ngay c gi gradien theo chiu cao cng c thm thnh phn tc ph hng theo ng ng nhit (cn lu y l ng ng nhit trung bnh ca ton lp kh quyn ta ang xt). Thnh phn ph ny c g i l gi nhit. tm gi gradien V mc trn cn thm vo gi gradien V0 mc di i lng gi nhit (Hnh 6.14).

18

Nu mc di gradien kh p trng vi hng gradien nhit , phn kh quyn pha trn th gradien kh p theo chiu cao s tng v khng i hng. Trong trng hp , ng ng p trn tt c cc mc s trng hng vi ng ng nhit, cn gi nhit s trng vi gi mc di. Khi , theo chiu cao gi mnh ln v khng i hng. Nu mc di gradien kh p ngc hng vi gradien nhit , theo chiu cao gradien kh p s gim. Cng vi gradien kh p, gi s khng i hng, yu dn theo chiu cao n khi c tc bng khng, sau c hng ngc li, s hng sang phi hay sang tri tu theo gradien kh p lch v pha no ca gradien nhit . V vy, theo chiu cao gi thc quay sang phi hay sang tri v tin gn trng vi hng ca ng ng nhit.

Hnh 6.14 Gi nhit Vo gi mc di ; v gi nhit; V gi mc trn

phn pha ng (phn u) xoy thun ni gradien kh p hng v pha ty, cn gradien nhit hng v pha bc, theo chiu cao gi quay sang phi v tin gn ti ng ng nhit. phn ui (phn pha ty) xoy thun theo chiu cao gi quay sang tri. Trong xoy nghch tnh hnh ngc li. Ni mt cch cht ch, l thuyt gi nhit ch dng cho gi gradien. Tuy v y nhng quy lut tm ra cng hon ton ng trong nhng iu kin thc ca kh quyn.

6.6

LC MA ST

Trong kh quyn, ma st cng l lc gy gia tc m i vi chuyn ng khng kh, ngha l n lm chm cng nh thay i hng ca chuyn ng khng kh. C th coi lc ma st trong kh quyn c hng ngc vi vect tc gi. Lc ma st c gi tr ln nht gn mt t, theo chiu cao n gim v n mc khong 1000m th tr nn khng ng k so vi cc lc khc tc ng ln chuyn ng ca khng kh. V vy, bt u t cao ny, lc ma st c th b qua. Lp kh quyn m t lc ma st thc t khng cn na (500 1500m trung bnh l 1000) gi l kh quyn t do. Phn di cng ca tng i lu t mt t n mc ma st gi l tng ma st hay lp bin hnh tinh. Lc ma st gy nn trc ht do khng kh chuyn ng trn mt t g gh, tc ca nhng ht kh tip xc vi mt t gim i. Nhng ht kh vi tc nh trong qu trnh trao i ri s lan ln tng cao hn, thay vo l nhng ht kh vi tc ln hn t trn xung

19

v khi tip xc vi mt t chng li chuyn ng chm i. Tm li, do chuyn ng ri s gim tc lan ln cao trong mt tng kh quyn kh dy. chnh l tng ma st. Khi tng kt ca kh quyn khng n nh th ngoi ri c hc, ri nhit i lu hin tng xo trn khng kh theo chiu thng ng rt mnh, cng pht trin. Kt qu l khi tng kt bt n nh (thng l vo ma h trn lc a) nh hng gim tc ca ma st lan trong tng khng kh rt dy v mc ma st nm cao hn khi tng kt n nh (thng th y vo ma ng). Mt khc, mt t nh hng ca ma st i vi tc v hng gi khi tng kt bt n nh s nh hn khi tng kt n nh. Do nh hng ca lc ma st, tc gi gi m n mc l mt t (trn cao tiu gi) tc gi thc trn lc a ch kho ng bng mt na tc gi a chuy n v i cng m t tr s gradien kh p. Trn bi n, s gi m tc gi do ma st nh hn trn t li n, t c gi thc bng kho ng hai phn ba t c gi a chuyn. Lc ma st cng nh hng ti hng gi. Gi a chuyn c tnh ti lc ma st (chuyn ng Ta hy gi thit chuyn ng thng u ca thng u c tnh n ma st) khng kh khi c ma st. iu c ngha l ba lc: gradien kh p, lc Coriolis v lc ma st (Hnh 6.15) phi cn bng nhau. V lc ma st hng ngc vi vect tc nn n khng nm trn cng mt ng thng vi lc lch hng. V vy, lc gradien kh p cn bng vi hai lc k trn khng th nm cng trn mt ng thng vi lc lch hng. Nh trn hnh 6.15, lc gradien kh p khng vung gc vi vect tc gi m lm v i n mt gc nhn. Ni mt cch khc, vect tc gi khng hng theo ng ng p. N ct ng ng p v lch v pha phi, to vi n mt gc nh hn gc vung. Trong trng hp ny, vect tc gi c th phn tch thnh hai thnh phn dc theo ng ng p v theo hng bn knh ca ng ng p. Nu gi thit chuyn ng u ca khng kh, theo ng ng p trn khi c lc ma st, ta cng s rt ra kt lun tng t. Trong trng hp ny, lc ma st cng khng trng v i lc lch hng. Vect tc gi cng s lch vi ng ng p v c thnh phn hng theo gradien kh p. Trong xoy thun, gradien kh p hng t ngoi vo trung tm, gi cng c thnh phn hng v pha trung tm. N kt hp vi thnh phn hng theo ng ng p ngc chiu kim ng h. V vy, nhng lp di cng trong khu vc xoy thun, gi th i ngc chiu kim ng h t pha ngoi ra vo trung tm. Trong xoy nghch, thnh phn hng theo ng ng p s thun chiu kim ng h v kt hp vi n l thnh phn hng theo gradien kh p t trung tm ra pha ngoi ra. Khi v cc ng dng nhng lp di cng ca khu vc xoy thun, ta thy chng c dng xoy hng ngc chiu kim ng h v hi t vo trung tm xoy. Tm xoy thun l
Hnh 6.15

20

im h i t ca cc ng dng. lp di cng ca khu vc xoy nghch, cc ng dng c dng xoy phn k theo chiu kim ng h t tm xoy. Tm xoy nghch l im phn k ca cc ng dng. Ngc li so vi Bc Bn Cu l Nam Bn Cu, cc ng dng hnh xoy trong xoy thun hng theo chiu kim ng h v trong xoy nghch hng ngc chiu kim ng h. Tuy nhin, thnh phn tc gi vung gc vi ng ng p trong xoy thun vn hng vo trong, cn trong xoy nghch hng ra ngoi.

6.7

NH LUT KH P CA GI

Kinh nghim cho thy rng, gi mt t (khng k nhng v gn xch o) lun lch vi gradien kh p mt gc nh hn 90o. Bc Bn Cu v pha phi v Nam Bn Cu v pha tri. T rt ra nguyn l sau: nu ng quay lng v pha gi cn mt hng theo hng gi thi th kh p thp nht s pha tri v hi dch v pha trc mt t, cn kh p ln nht pha phi v hi dch v ng sau mt t (Hnh 6.16). Trn cao gi thc gn bng gi a chuyn nn hng gi song song vi ng ng cao (Hnh 6.16, tri), di thp, st mt t do nh hng ca ma st hng gi lm vi ng ng p mt gc khong 30o trn bin v ti 45o trn lc a (Hnh 6.16, phi). Nguyn l ny c tm ra bng thc nghim, ngay vo na u th k th 19 v c tn l nh lut kh p ca gi hay nh lut Bysbalo. Tng t, gi thc trong kh quyn t do ( Bc Bn Cu) lun th i gn theo cc ng ng p sao cho kh p thp pha tri v lch vi gradien kh p v pha phi mt gc xp x 90o. iu ny c th coi l s m rng ca nh lut kh p ca gi i vi kh quyn t do R rng l nh lut kh p ca gi m t nhng tnh cht ca gi thc gn vi nhng tnh cht ca gi a chuyn v gi a chuyn c ma st. Nh vy, nhng quy lut chuyn ng ca khng kh i vi nhng iu kin l thuyt n gin ho ni trn, c bn vn dng vi nhng iu kin thc phc tp hn. Chng hn, gi mt t lch vi gradien kh p tng t nh gi a chuyn c ma st. ng thi, mc d ng dng mt t trong xoy thun v xoy nghch khng phi l nhng ng xon hnh hc, song c tnh ca chng vn c dng xon h i t vo tm trong xoy thun v phn k t tm trong xoy nghch. Trong kh quyn t do, mc d cc ng ng p v ng dng khng c dng hnh hc r v chuyn ng ca khng kh c gia tc, gi vn thi gn theo hng cc ng ng p vi tc gn bng tc gi a chuyn. lch ca gi thc trong kh quyn t do so vi gi gradien tuy rt nh song c gi tr quyt nh i vi s bin thin ca kh p. Nh ta bit, kh p trn m i mc bng trng lng ca ct khng kh nm trn, ngha l t l thun vi kh i lng ca khng kh trong ct. S gim kh i lng trong ct kh trn a im no lm cho kh p gim, s tng kh i lng trong ct lm cho kh p tng. Trong kh quyn t do, trn m i mc, s bin i ca kh i lng khng kh cn do chuyn ng thng ng. Trong chuyn ng ging, mt phn khng kh s i xung kh i mc cho v v vy, kh p trn mc s gim, trong chuyn ng thng, tnh hnh ngc li. iu c th thy pha di khu vc ca vo hi t ng dng ca dng xit, kh p tng

21

v thng hnh thnh sng p cao v p thp di ca ra, phn k ng dng thng hnh thnh rnh p thp v p thp.

Hnh 6.16 Minh ho nh lut Bysbalo i vi gi thc trn cao song song vi ng ng p (a) v gi thc mt t ct ng ng p (b)

Trn mt t, kh p khng bin i do cc chuyn ng thng ng m ch bin i do chuyn ng ngang. Chuyn ng ngang ny l nguyn nhn ch yu ca s bin i kh p trn mc bt k, cn trn mt t n l nguyn nhn duy nht. Chuyn ng ngang ca khng kh c th gy ra cng nh khng gy ra s bin i ca kh p, iu ny tu thuc vo nhng c tnh ring. Chng hn, gi a chuyn th i theo vng v tuyn v nhit m i ni ng u th kh p s khng bin i. Trong nhng iu kin , s phn b kh i lng khng kh khng bin i v do s phn b kh p cng khng bin i. Tuy nhin, nu c chuyn ng ca cc kh i kh t v ny sang v khc, th ngay khi c gi gradien, kh p vn bin i. Khng kh lnh c mt ln t v cao xung v thp thay th khng kh nng c mt nh hn s lm kh p min v thp tng v ngc li. Thc t, kh p thng xuyn bin i v i khi bin i rt ln. Kh p bin i chnh l do gi thc lch so vi gi gradien. Trong lch ng k ca gi thc so vi gi gradien gy nn do ma st ch c th thay i s phn b kh p theo mt chiu v lm san bng hiu kh p, ngha l lm cho xoy thun y ln v xoy nghch yu i. Thc t cng thng thy hiu kh p tng ln, ngha l xoy thun su thm v xoy nghch mnh ln. Nhng s bin i ny ca trng kh p trc ht l do gi thc lch so vi gi gradien trong kh quyn t do, khi c thnh phn gi hng ngc gradien kh p.

6.8

FRONT TRONG KH QUYN

Trong kh quyn thng hnh thnh nhng iu kin, trong hai kh i kh vi nhng tnh cht khc nhau nm cnh nhau v c ngn cch bi i chuyn tip hp. Khi i t kh i kh ny sang kh i kh khc qua i front, nhit , gi, m khng kh t nhiu c s bi n i t ngt.

22

i front lun c chiu rng v b dy nht nh tuy rt nh so vi kch thc ca cc kh i kh m n ngn cch. V vy, l tng ho nhng iu kin tc l ta c th coi front nh mt ngn cch gia cc kh i kh. Khi gp mt t, mt front to nn ng front, ngi ta cng thng gi tt l front. Trong iu kin l tng ho cng c th coi front l ng t bin. Mt iu rt quan trng l cc mt front nm nghing trong kh quyn. L thuyt v kinh nghim ch r l gc nghing ca mt front so vi mt t nh, khong vi pht. Tang ca gc nghing gi tt l nghing ca front c gi tr khong t 0,01 n 0,001. Nh vy, trong kh quyn front nm rt thoi. Cch xa ng front khong vi trm km mt front ch cao khong vi kilmet. Trn hnh 6.17 l h thng my front trn nh my v tinh knh th ph (nhn thy) vi h thng ng ng p trong xoy thun v h thng front c t. Mt khc, khng kh do mt front ngn cch khng ch nm cnh nhau m cn nm trn nhau, khng kh lnh nm di khng kh nng di dng ci nm. Front trong kh quyn khng tn ti bt bin, chng xut hin, pht trin, mnh ln hay tan i, song iu kin hnh thnh i vi chng lun tn ti trong kh quyn v v vy, front khng phi l hin tng ngu nhin m l hin tng xy ra hng ngy trong kh quyn. Thng thng, c ch hnh thnh front (s sinh front) trong kh quyn l c ch ng hc: Front hnh thnh di tc ng ca trng chuyn ng khng kh; trong cc khi kh vi nhit (v cc c tnh khc) khc bit tin gn li vi nhau. Trong mt i nht nh, gradien ngang ca nhit tng, iu chng t s thay th i chuyn tip gia hai kh i kh bi i front biu hin r. Tng t, front c th tan i ngha l i front bin thnh cc i chuyn tip rng, gradien nhit ngang gim r rt. Front trong mt s trng hp cn c th hnh thnh do nh hng ca iu kin nhit ca mt tri di, chng hn nh dc theo ra cc tng bng hay ra cc lp tuyt ph. Song c ch hnh thnh front ny t c ngha so vi qu trnh sinh front ng hc. Trong iu kin thc, thng thng front khng nm song song vi cc dng kh. Gi hai pha front c thnh phn chun vi front, v vy front khng ng ti ch m di chuyn. Front c th di chuyn hoc v pha khng kh lnh, hoc v pha khng kh nng. Nu ng front mt t di chuyn v pha khng kh lnh, nm khng kh lnh s lui dn th l front nng (Hnh 6.17). S di chuyn ca front nng qua im quan trc ng thi vi s thay th kh i kh lnh bng kh i kh nng v nh vy nhit s tng, kh p gi m v cc yu t kh tng khc cng bin i.

23

Hnh 6.17 ng front mt t v h thng my front trn nh my v tinh: front lnh (ABC), front nng (AD), front c t (AE), trong A l im c t. Khu vc my tch pht trin trong khng kh lnh (FG) khi c bnh lu lnh trn b mt nng vi cc di my tch theo chiu chuyn ng ca dng kh trong xoy thun. Front tnh l on front khng di chuyn hay t di chuyn v mt pha khi kh

Nu ng front trn mt t di chuyn v pha khng kh nng, nm khng kh lnh s chuyn ng v pha trc v khng kh nng li dn hoc b khng kh lnh ang ln ti y ln cao. Ngi ta gi front ny l front lnh. S di chuyn ca front lnh qua a phng s gy nn s thay th khng kh nng bng khng kh lnh, s gim nhit v nhng s bin i t ngt ca cc yu t kh tng khc. Trong i front trong chuyn ng ca khng kh xut hin cc thnh phn thng ng. Trng hp quan trng hn c l khi khng kh nng trt ln cao, ngha l ng thi vi chuyn ng theo chiu nm ngang, khng kh nng cn chuyn ng vt ln cao trn nm khng kh lnh. Chnh s pht trin ca cc h thng my cho ma dc theo mt front c lin quan vi hin tng ny. Trong front nng chuyn ng trt ln cao cun c nhng lp khng kh nng rt dy. Trn ton b mt front xut hin h thng my cao tng, tng tch cho ma dm trn phm vi rt rng. Trong front lnh, chuyn ng trt ln cao ca khng kh nng b hn ch trong mt di hp, c bit l trc nm khng kh lnh ni khng kh nng b khng kh lnh y ln cao. y my phn ln c c tnh ca my v tch cho ma ro v dng. Trong kh quyn, khi xoy thun pht trin cn xut hin c nhng front tp hp phc tp hn do s kt hp ca hai hay nhiu mt front. l front c t. Chng cng lin quan v i nhng h thng my nht nh. Mt iu rt quan trng l tt c front u lin quan vi rnh trong trng kh p. Trong trng hp front bt ng, cc ng ng p trong rnh song song vi chnh front. Nhng i vi cc front nng v front lnh, cc ng ng p khi gp front nm trn trc rnh thng c dng ch V latinh.

24

V vy, khi i qua front gi ni no s i hng theo chiu kim ng h; chng hn, trc front gi c hng ng nam, sau front gi s i hng sang hng nam, ty nam hay ty. Vo ma ng front lnh nm dc theo ra pha Nam ca p cao Siberi. Khng kh lnh cng cao p Siberi di chuyn t pha Nam Trung Quc v pha Vit Nam. Front lnh ny trong rnh khut nn song song vi ng ng p. Dc theo front lnh hnh thnh h thng my Ns, As rng n 500 km, ko di sut dc pha Nam cao p. Khi front lnh di chuy n vo Vit Nam gy s gim nhit , kh p tng, gi chuyn hng ng bc, tri y my. u v cu i ma ng c th hnh thnh my v tch trc front lnh cho ma ro v dng. Trong cc phn trnh by trn, front c coi nh mt phng hnh hc t bin. Thc t, front l i chuyn tip hp gia cc kh i kh lnh v kh i kh nng. Nhit trn front khng c s t bin m bin i nhanh trong i front. iu c ngha l front c c trng bi s tng ca gradien nm ngang ca nhit . min nhit i, hiu nhit trn front nh v du hiu chnh ca front l s h i t ca cc ng dng. Ta bit, nu gradien nm ngang ca nhit gn trng vi gradien kh p nm ngang, gradien kh p ny s tng theo chiu cao, v cng vi n tc gi cng tng. T ta thy rng trong i front nm gia khng kh nng v khng kh lnh, gradien ngang ca nhit c bit ln, gradien kh p tng mnh theo chiu cao v cng vi n tc gi t ti nhng gi tr rt ln. Kt qu l pha trn front biu hin r, phn trn tng i lu v phn di tng bnh lu thng quan st thy cc dng kh rt mnh rng khong vi trm kilmet vi tc l 30m/s n khong 150 300km/h di mu sm phn pha trn hnh 6.18. cao hn na, trong tng bnh lu gradien nhit ngang c chiu ngc li, gradien kh p gim v tc gi gim. Tc gi cc i thng quan st thy gn nh tng i lu. Ngi ta gi cc dng khng kh vi tc ln trn 30m/s tr ln nm gn nh tng i lu ni trn l dng xit. Trong front cc, dng chy xit thng thy nhng mc thp hn. Trong nhng iu kin nht nh, dng xit cng quan st thy c tng bnh lu. Trn hnh 6.18 l h thng ng front mt t trong xoy thun ang di chuyn v pha ng bc vi dng thng trc front nng, dng ging sau front lnh trong cao p v dng xit vi bnh lu nng trong xoy nghch v trc front nng, bnh lu lnh sau front lnh.

Hnh 6.18 Dng xit trong i gi ty vi sng v rnh trn cao cng khu vc hi t sau rnh v khu vc phn k trc rnh. Phn pha di khu vc dng hi t l dng khng

25

kh lnh ging v khu p cao mt t, pha di khu vc phn k l p thp v dng thng theo dng dn ng trn cao nn di chuyn t ty sang ng, m i tn kp l hng di chuyn ca xoy thun

Do nhng front c bn front n i v front bng dng ch yu nm theo v tuyn, hn na khng kh lnh thng v cao hn, dng xit thng thy nhng v cao hn. Dng xit min n i thng thy cao khong 9 12 km cn dng xit min c n nhit nm cao hn, ti mc 15 16 km. Ra pha bc dng xit c cong xoy thun do n m ra xoy thun hnh tinh. c trng cho phn ny ca dng xit l chuyn ng thng mnh, my i lu pht trin; trn nh my v tinh ra pha bc c mn my sc nt hn ra pha Nam dng xit c trng bi xoy xoy nghch, dng ging v my tch t pht trin.