Chng 7.

Hon lu kh quyn Trn Cng Minh

Kh hu v kh tng i cng NXB i hc quc gia H Ni 2007. Tr 167 206. T kho: Hon lu kh quyn, i kh p, i gi mt t, front kh hu hc. Ti liu trong Th vin in t H Khoa hc T nhin c th c s dng cho mc ch hc tp v nghin cu c nhn. Nghim cm mi hnh thc sao chp, in n phc v cc mc ch khc nu khng c s chp thun ca nh xut bn v tc gi.

Mc lc
Chng 7 HON LU KH QUYN ..................................................................... 2 7.1 KHI NIM C BN.................................................................................. 3 7.1.1 i kh p v i gi mt t................................................................. 3 7.1.2 i kh p v i gi trn cao................................................................ 5 7.2 NHNG TRUNG TM HOT NG V FRONT KH QUYN.............. 6 7.2.1 Nhng trung tm hot ng ................................................................... 6 7.2.2 Cc front kh hu hc ............................................................................ 9 7.3 HON LU MIN NGOI NHIT I ................................................10 7.3.1 Hot ng ca xoy thun ngoi nhit i ............................................11 7.3.2 Cu to v h thng thi tit ca xoy thun front ................................14 7.3.3 Xoy nghch front.................................................................................16 7.4 TN PHONG................................................................................................17 7.5 GI MA....................................................................................................18 7.5.1 Gi ma ma ng ...............................................................................19 7.5.2 Gi ma ma h ...................................................................................24 7.6 DI HI T NHIT I ...........................................................................26 7.6.1 nh ngha, cu trc .............................................................................26 7.6.2 S dch chuyn ca di h i t nhit i ................................................29 7.7 SNG NG..............................................................................................30 7.8 P THP NHIT I V BO.................................................................31 7.8.1 Khi nim chung v phn loi p thp v bo .......................................31

7.8.2 Nhng iu kin hnh thnh bo ...........................................................33 7.8.3 Qu o bo .........................................................................................34 7.8.4 Hot ng ca bo Vit Nam v Bin ng ......................................34 7.9 EL NINO V LA NINA ..............................................................................35 7.10 GI A PHNG.....................................................................................39 7.10.1 Gi t bin........................................................................................39 7.10.2 Gi ni thung lng.............................................................................41 7.10.3 Phn.....................................................................................................42

Chng 7 HON LU KH QUYN

7.1 KHI NIM C BN

H thng cc dng khng kh trn Tri t quy m lc a v i dng c g i l hon lu chung kh quyn. Ngi ta phn bit hon lu chung kh quyn vi hon lu a phng nh Brigi (gi t bin) min b bin, gi ni thung lng, gi bng v cc loi gi khc. Cc hon lu a phng ny mt s khu vc c khi trng hng vi cc dng hon lu chung. Cc bn thi tit hng ngy cho thy r s phn b ca cc dng hon lu chung trn nhng phm vi rt ln ca Tri t trong m i thi im cng nh s bin i khng ngng ca s phn b ny. S a dng ca hon lu chung kh quyn ch yu l do trong kh quyn thng xuyn xut hin cc sng v xoy rt ln pht trin v chuyn ng khc nhau. l s hnh thnh cc nhiu ng kh quyn xoy thun v xoy nghch l nt c trng nht ca hon lu chung kh quyn. Song trong chuyn ng kh quyn a dng phc tp do s bi n i khng ngng ca trng p v trng gi vn c th tm ra mt s c tnh lp li t n m ny qua nm khc. Nhng c tnh ny c pht hin nh phng php trung bnh thng k, trong nhiu ng hng nm ca hon lu t nhiu c san bng.

7.1.1 i kh p v i gi mt t
c th hnh dung s phn b kh p theo i ngi ta thng xc nh cc gi tr kh p theo vng cung v tuyn trn dy s liu trung bnh nhiu nm ca kh p ti cc trm kh hu trn cc v tuyn c bn:
V Kh p (mb) Hng gi 80 N 1014
o

60 30 10 0 10 1012 1019 1012 1010 1012 NE SW NE ENE ESE SE NW SE

30 1018

60 989

80 S 991

Nu coi Tri t nh mt hnh tinh, ngha l coi nh khng c s phn bit lc a v bin ta s c c nhng i kh p v i gi hnh tinh nh minh ha trn hnh 7.1. Dng di cng l hng gi thnh hnh mt t trong cc i gia nhng v dn. Cn lu , y cha loi tr thnh phn kinh hng. hai Bn Cu l hai i p cao cn nhit, hai i p thp n i v hai i p cao cc. Trn thc t lc a v bin chia ct cc i kh p ny thnh cc trung tm kh p. T ra hng v pha xch o ca p cao cn nhit hai bn cu gi thi v pha i p thp xch o. Hai i gi ny l hai i tn phong. Tn phong Bc Bn Cu c hng ng bc, cn tn phong Nam Bn Cu c hng ng nam do tc ng ca lc Coriolis (lc lch hng do s

quay ca Tri t) v pha phi chuyn ng Bc Bn Cu v v pha tri chuyn ng Nam Bn Cu.

. Hnh 7.1 Cc i gi v i kh p hnh tinh mt t

T ra hng v pha cc ca p cao cn nhit khng kh nhit i th i v min n i cn khng kh lnh kh min n i th i v pha cn nhit v nhit i. T p cao cc v pha min n i l gi ng bc Bc Cc v ng nam Nam Cc. min v trung bnh, h thng front bng dng v front cc hot ng mnh (ng sng trn hnh 7.1). Pha bc front l kh i kh cc v bng dng lnh xm nhp su v pha nam. Pha nam front cc dng kh nng m di chuyn v pha cc v c nng t t ln cao to cc h thng my v ma gn front ni ang thnh hnh bnh lu khng kh theo chiu ngang. i gi mt t cng lin quan vi cc vng hon lu theo chiu thng ng (Hnh 7.1). min nhit i m i bn cu l vng hon lu Hadley, vng hon lu ny c cu thnh bi nhnh pha di chnh l tn phong th i t hai trung tm cao p cn nhit (30o) v pha xch o, a khng kh nng t min cn nhit v pha xch o h i t vo di p thp xch o v bc ln cao trong cc di my tch. Nhnh dng kh trn cao thi t xch o v pha cn nhit l phn tn phong. Khi ti v 30o hai bn cu nhnh dng kh trn cao ging xung to thnh dng hon lu khp kn. Trong qu trnh di chuyn trn i dng nng m, khng kh trong tn phong s m ln v nhit tng. Khi ti xch o tn phong hai bn cu gp nhau v bc ln cao to dng thng di p thp xch o, ni thnh hnh i lu, cc dng khng kh nng m bc ln cao trong di h i t nhit i s to nn nhng h thng my tch cho ma ro v nhiu khi c dng. pha trn cao trong vng hon lu Hadley, khng kh th i v pha cc, ngc hng vi tn phong di thp v ging xung v 30o. C gi thuyt cho rng dng ging ny to nn p cao cn nhit. Khng kh nng m t min cn nhit i ny cng th i theo hng v pha cc, bc ln cao trn cc front cc. pha bc front ny l khng kh lnh t cc min

n i xm nhp xung cc min cn nhit v nhit i. y l khu vc thnh hnh chuy n ng bnh lu v vng hon lu Ferrel.

7.1.2 i kh p v i gi trn cao

Trn cao, phn b kh p n gin hn nhiu so vi mt t: trn cc l p thp hnh tinh c tm cc vi i gi ty v dng xit gi ty min v trung bnh ra p thp ny. phn ra hng v pha xch o ca p thp hnh tinh trn cao l cc p cao cn nhit ko di theo v tuyn vi dng kh hng ng c bn ca min nhit i pha hng v xch o ca p cao lin quan vi dng xit gi ng (Hnh 7.9). phn ra hng v pha cc l dng gi ty cn nhit vi dng xit cn nhit i nm gn nh tng i lu nhit i. Hai dng xit, dng xit cn nhit (SJ: Subtropical Jet Stream) nm ni t on ca nh tng i lu nhit i, kt qu ca s h i t ca i gi ty trn cao min n i v i gi ty nam ca ra pha bc cao p cn nhit. Dng xit mnh hn l dng xit cc (PJ: Polar Jet Stream) l dng xit trong i gi ty ra hng v pha xch o ca xoy thun hnh tinh. Trn cao, dng xit ny mnh hn v m rng hn. Hai dng xit ny chnh l ngun d tr nng lng cho cc xoy nh trn mt t. Tnh hnh ni trn khng xy ra cc v thp. iu l do kh p cao nht ph n trn tng i lu khng phi trn xch o. i cao p cn nhit theo chiu cao x dch v pha xch o, song trc ca n phn trn tng i lu vn nm hi xa xch o. T ta thy trong i hp gn xch o, ch yu nm bn cu ma h, gradien kh p kinh hng phn trn tng i lu hng v pha xch o. iu c ngha l, y, trong phn trn tng i lu v phn di tng bnh lu gi ng chim u th. Vo ma h trong tng bnh lu, s phn b trung bnh ca nhit theo kinh tuyn ngc vi s phn b nhit tng i lu. Tng bnh lu trn cc nng hn tng bnh lu trn min nhit i nhiu. Bt u t mc 12 14km nhit thp nht quan st thy trn xch o, nhit cao nht trn cc. V vy, gradien kh p kinh hng trong tng bnh lu ma h theo chiu cao cng i sang hng t cc v pha xch o. Song s bin i ny khng bt u ngay t nh tng i lu. Ban u, gradien kh p kinh hng yu i do nh hng ca gradien nhit i hng v ch cao 18 20km n mi c hng ngc li. Xoy nghch cc xut hin v nh vy hnh thnh gi ng thnh hnh trn cc mc cao hn 20km. Trn bn cu ma h hin tng ny c tn l s quay ca gi trong tng bnh lu. S phn b ca nhit trong tng bnh lu vo ma ng phc tp hn vo ma h. Ma ng tng bnh lu trn cc gn lnh nh tng bnh lu trn min nhit i. Thc ra, t xch o v pha cc v trung bnh nhit tng, cn t v trung bnh v pha cc li gim. Trong i gi ty thng quan st thy nhng sng rt ln vi bc sng ti vi nghn kilmet. Chng biu hin r hn c phn trn tng i lu, nht l trn cc bn tnh trung bnh qua mt s ngy. Vo m i thi im c khong 4 6 sng nh vy bao quanh Tri t. Trong cc sng di ny, ngoi thnh phn hng ty chuyn ng, khng kh cn c thnh phn kinh hng vi hng v pha v cao v v thp xen k. Sng di di chuyn t ty sang ng vi tc chm hn so vi i gi ty.

7.2

NHNG TRUNG TM HOT NG V FRONT KH QUYN

S hnh thnh v bin i ca thi tit chu nh hng ln ca hot ng xoy thun (khu p thp) v xoy nghch (khu p cao). V c trng kh hu ca khu vc nht nh chu nh hng ln ca cc trung tm p cao v p thp (cn gi l cc trung tm hot ng ca kh quyn, th hin trn cc bn kh hu hc v phn b kh p).

7.2.1

Nhng trung tm hot ng

S c mt ca cc trung tm hot ng trn bn trung bnh nhiu nm xt trn khng c ngha l ni no trn Tri t quanh nm hay trong sut ma tn ti hoc xoy thun hoc xoy nghch n nh. Thc t xoy thun v xoy nghch trong kh quyn di chuyn tng i nhanh. Nhng bn kh hu ch cho php kt lun l mt s ni trn Tri t, xoy thun chim u th so vi xoy nghch v trn bn thng thy nhng trung tm hot ng vi kh p thp (chng hn nh khu p thp Island Bc i Ty Dng). Ngc li, nhng ni khc, xoy nghch thy thng xuyn hn xoy thun v trn bn nhng ni ny c nhng trung tm hot ng vi kh p cao. Trn bn thng 1 (Hnh 7.2) phn bit r di p thp xch o vi kh p nh hn 1015mb. Trong di p thp ny c ba khu vc p thp ring bit vi nhng ng ng p khp kn Nam M, Nam Phi, chu c v Innsia. Kh p trung tm nhng khu vc ny nh hn 1010mb. Cn lu l nhng ni c kh p thp nht trong di p thp xch o vo thng 1 khng nm ngay trn xch o, m nm tng i xa xch o khong v tuyn 15oS trn lc a b t nng thuc Nam Bn Cu (khi y l ma h).

Hnh 7.2 Trng p trong h thng cc dng kh m t t. Thng 1. ng ng p (ng lin); ng ch tuyn bc v ch tuyn nam, ranh gii vng cung cc (ng gch) 1 Front Bng Dng; 2 Front cc; 3 Front tn phong hay on front cc min cn nhit v nhit i

V hai pha ca di p thp xch o l nhng di cao p cn nhit, song nhng di cao p ny thng phn thnh nhng xoy nghch cn nhit i ring bit vi nhng ng ng p khp kn. Nhng xoy nghch ny biu hin c bit r trn ba i dng Nam Bn Cu (cc trung tm 30 35oN v vi kh p ln hn 1020mb); cn trn lc a nng hn trn bin, chng c thay th bi nhng khu vc p thp. Bc Bn Cu, xoy nghch cn nhit i cng thng thy trn i Ty Dng v Thi Bnh Dng vi ng ng p khp kn 1020mb), trc ca chng cng nm trn v tuyn 30 35oN. Trn i Ty Dng l cao p Aso, bc Thi Bnh Dng l xoy nghch HaWaii hay thng gi l cao p cn nhit Ty Thi Bnh Dng. Ma ng, lc a min n i lnh hn nhiu so vi i dng nn y hnh thnh cao p lnh mt t, l cc cao p Bc M v cao p chu . Cao p chu ma ng cn c gi l cao p Sibri, thng tr trn phm vi rng ln t ng u ti Bi n ng, t duyn hi pha bc ng ti min nam Trung Quc vi sng cao p ln ti ng Dng v c cng mnh nht trn Tri t (kh p vng trung tm cao p Mng C c gi tr trung bnh 1036mb, trn bn synp hng ngy c th ln ti 1050 1080mb). Cao p chu hnh thnh khng nhng ch do nguyn nhn nhit lc m cn do s b sung ca cc cao p kt thc t chu i xoy thun trn front Bng Dng v front cc. Chnh v vy, cao p lnh ny c th m rng phm vi v tng cng sau thu hp v gim yu. Cc cao p cn nhit l cc cao p nng tm cao lan n mc 200mb vi trc nghing v pha khu vc c nhit cao. Trn bn thng 7 (Hnh 7.3), cao p cn nhit Ty Thi Bnh Dng chia thnh mt s trung tm p cao. Trn cao, t mc 500mb tr ln p cao ny chia thnh ba trung tm, hai trn bin v mt nm pha trn cao nguyn Tibet, p cao ny nm pha trn p thp Nam . min n i v min cn cc Nam Bn Cu v pha nam di p cao cn nhit i l di p thp hu nh lin tc, mc du c nhng trung tm ring bit. nhng v tng t thuc Bc Bn Cu cng c nhng khu vc p thp trn i dng Island Bc i Ty Dng v Aleut bc Thi Bnh Dng vi kh p trung tm thp hn 1000mb. Trn lc a chu , khu vc Bc M l cc p cao ma ng nh trn nhc n v p cao Canada v i kh p tm ln hn 1020mb. min cc, kh p cao so vi min cn cc. Khu cao p trn lc a chu Nam Cc l xoy nghch chu Nam Cc, biu hin c bit r. Bc Bn Cu kh p cao hn min n i nhng chnh lch kh p khng ln. Trn Greenland mi c ng ng p khp kn vi tr s 1000mb, gii hn khu vc c kh p tng i cao. Vo thng 7 (Hnh 7.3), khu p thp xch o di chuyn v pha bc v kh p thp nht trn Tri t khng phi Nam Bn Cu m Bc Bn Cu vo thng ny l ma h. Cc trung tm thp p lc a c t nng thuc Bc Bn Cu nn di chuyn rt xa ln pha bc.

Hnh 7.3 Trng p trong h thng cc dng kh mt t. Thng 7 (K hiu nh trn hnh 7.2)

Cc di cao p min cn nhit i cng biu hin r Nam Bn Cu vo thng ny (ma ng). Cc xoy nghch cn nhit min nhit i v cn nhit khng nhng bao trm ba i dng m cn lan ra trn lc a lnh. Ma h Bc Bn Cu, xoy nghch mt t vn ch thy trn hai i dng. Trn bn ta thy r cc trung tm ny pha bc so vi v tr ca n vo ma ng v c cng ln hn. Ngc li vi thng 1, trn cc lc a mi n cn nhit kh p gim. nhng v cao hn, kh p vn cn thp. Nh vy, min n i v cn cc Bc Bn Cu, nhng khu vc p thp a phng (nng hn nhiu so vi khu vc p thp i dng vo ma ng) v cc khu vc p thp trn lc a to nn di p thp cn cc lin tc bao quanh bn cu. pha bc di p thp ny kh p tng tuy tng rt t. Nam Bn Cu vo thng 7 cng nh thng 1 thng phn bit c di thp p cn cc v xoy nghch trn lc a chu Nam Cc. Tm li, tnh a i trong s phn b ca kh p thng b ph v do kh p trn lc a vo ma ng tng, vo ma h gim. Ma ng, trn lc a kh p tng cao thm ch ngay min n i v min cn cc (ni kh p ni chung thp). Ma h, trn lc a kh p gim, thm ch ngay trong min cn nhit (ni kh p ni chung cao). Trc kia c gi thit cho l min cc, xoy nghch hu nh c nh hay t nht chim u th so vi xoy thun n mc l trn bn trung bnh nhiu nm tn ti nhng trung tm hot ng tng i mnh vi kh p cao cc xoy nghch cc. Hin nay, kt qu thng k trng p cho thy r l Bc Cc, s thnh hnh ca xoy nghch so vi xoy thun rt nh, chnh v vy trn bn trung bnh nhiu nm xoy nghch Bc Cc khng biu hin r. Xoy nghch chu Nam Cc tnh trung bnh biu hin r hn nhiu so vi xoy nghch Bc Cc. Vn c bit phc tp l do cao trn mc bin rt ln ca bn thn lc a

chu Nam Cc (cng nh ca Island, Greenland) vi nhit trn b mt bng rt thp nn vic a kh p v mc bin dn ti nhng kt qu l khng th so snh c vi nhng gi tr kh p trn mc bin i vi i dng v nhng vng t thp. Trn bn trung bnh hng thng ca mc 700mb, xoy nghch trn vng pha ng ca chu Nam Cc tn ti quanh nm.

7.2.2 Cc front kh hu hc
Nh ta bit khng kh tng i lu lun phn chia thnh cc kh i kh ngn cch b i cc front kh quyn. V tr trung bnh nhiu nm ca cc front c bn vo nhng ma khc nhau l nhng front kh hu hc. C th xc nh chng trn bn trung bnh nhiu n m tng t nh xc nh cc trung tm hot ng ca kh quyn. Thc t, hng ngy v tr v s lng cc front c th khc bit nhiu so vi s phn b trung bnh nhiu nm. Front thng xuyn xut hin, di chuyn v tan i do hot ng xoy thun. Vo thng 1 trn bn trung bnh Bc Bn Cu (Hnh 7.2) t nht c hai nhnh front Bc Bng Dng hay ni mt cch khc l hai front Bc Bng Dng: mt min bc i Ty Dng v mi n bc lc a u , mt mi n bc lc a Bc M v trn qun o Bc Bng Dng. Trong tng trng hp cc front c th c v tr khc bit nhiu so vi v tr trung bnh. Front Bc Bng Dng di chuyn lin tc khi c cc xoy thun v xoy nghch xut hin trn chng v cng vi s xm nhp ca khng kh bng dng chng c th xm nhp v pha min v thp. nhng v thp hn, gia 30oN v 50oN ta thy dy cc front cc phn cch cc khu vc thnh hnh kh i kh n i vi cc khu vc thnh hnh kh i kh nhit i. Front cc i qua i Ty Dng theo ra pha bc ca vng p thp Island. chu front cc nm gn nh dc theo gii hn pha bc ca cao nguyn Tibet hai front trn Thi Bnh Dng trong c nhnh front cc vng qua Bc Vit Nam ti min ng vi chu i xoy thun i Loan, Nht Bn v xoy thun trung tm Aliut v mt front trn min nam nc M. V tr trung bnh ca cc front cc ch r gii hn pha nam ca s thnh hnh kh i kh cc. Trong tng trng hp, front cc d nhin c th khng nm trng v tr trung bnh nhiu nm. Nhng on t gia cc front Bc Bng Dng cng nh gia cc front cc trn bn cho ta thy nhng khu vc khng kh xm nhp xung cc v thp hay ln cc v cao vi tn sut ln, y front cc b m i. Tng t, Nam Bn Cu c cc front Nam Bng Dng (khng c trn bn ) v bn front cc v 40 50o trn cc i dng. min nhit i, di h i t nhit i ch l di hi t tn phong hai bn cu, khng c s khc bit nhit r rt nn khng th coi l front nhit i nh quan nim trc y. Thng 7 cc front Bc Bng Dng v Nam Bng Dng nm gn v tr thng 1. Front Nam Bng Dng vo thng 7 (ma ng) nm cch xa lc a chu Nam Cc hn ma h t nhiu, cn front Bc Bng Dng vo thng 7 (ma h) di chuyn v pha v cao hn. Front cc Bc Bn Cu vo thng 7 hi dch chuyn v pha hng bc so vi v tr thng 1. c bit l trn nhng lc a b t nng, v tr trung bnh ca front cc y vo thng 7 khong

v tuyn 50oN. Front cc Nam Bn Cu thng 7 t nhiu di chuyn v pha xch o v nm v 30 40oS. Nh vy, Bc Bn Cu t thng 1 n thng 7 tt c cc front kh hu t nhiu di chuyn v pha cc, cn t thng 7 n thng 1 di chuyn v pha xch o, i vi Nam Bn Cu c s di chuyn ngc li so vi Bc Bn Cu. V tr ca cc front trn bn trung bnh ch r ranh gii nhng khu vc trong c nm thnh hnh kh i kh thuc loi ny hoc loi kia v nhng khu vc t ma ng sang ma h v t ma h sang ma ng kh i kh thuc loi a l ny c thay th bi khng kh thuc loi a l khc. Ta hy xt cc bn phn b trung bnh nhiu nm ca kh p dn v mc bin vo thng 1 v thng 7 (bn 7.2 v 7.3).

7.3

HON LU MIN NGOI NHIT I

Theo quan im a l, min ngoi nhit i l min nm ngoi hai ch tuyn 23o30 m i bn cu. Min nhit i l phn cn li ca Tri t hai pha xch o v k c min xch o. Nh trn trnh by, min ngoi nhit i thnh hnh vn chuyn hng ty ca khng kh. iu biu hin r nt phn trn tng i lu. Song cc dng khng kh y bin i thng xuyn v rt nhanh do hot ng ca xoy thun, vn chuyn hng ty chim u th ch l kt qu thng k ca tc ng tng hp ca nhiu ng kh quyn xut hin min ny. c im ch yu ca hon lu kh quyn min ngoi nhit i v c bit l min n i l s hot ng mnh m ca xoy thun. Ngi ta gi hot ng ca xoy thun l s xut hin, pht trin v di chuyn thng xuyn ca cc nhiu ng kh quyn qui m ln vi kh p thp v kh p cao cc xoy thun v xoy nghch. M i dng khng kh c qui m ln min ngoi nhit i u lin quan vi cc nhiu ng kh quyn ny. Ta xt nhng c im c bn ca s phn b kh p v gi trong xoy thun v xoy nghch gn mt t v trn cao. D nhin, nhng iu kin thc trong kh quyn phc tp hn nhng s m ta xt. Chng hn, cc ng ng p ca xoy thun v xoy nghch mt t ni chung c dng trn hay bu dc d sao chng vn khng phi l cc ng cong hnh hc. Gradien kh p, tc gi, gc lch ca gi so vi gradien khc nhau nhng xoy thun khc nhau, trong nhng thi k pht trin khc nhau ca cng mt xoy thun cng nh

 nhng phn khc nhau ca cng mt xoy thun. Tuy nhin, nhng nguyn l c trnh by vn c th p dng c vi xoy thun v xoy nghch bt k.

7.3.1 Hot ng ca xoy thun ngoi nhit i

Hng nm, min ngoi nhit i thuc m i bn cu c n my trm xoy thun pht sinh. Kch thc ca cc xoy thun ngoi nhit i rt ln. Xoy thun pht trin mnh c th c ng knh 2 3 nghn km. Ta c th thy cc xoy thun trn nh my v tinh hnh 7.4. Cc bn thi tit (bn synp) cho thy nhng nhiu ng kh quyn min ngoi nhit i phn ln xut hin trn cc front c bn, ngha l trn cc front ngn gia kh i kh n i v kh i kh nhit i hay gia kh i kh bng dng v kh i kh n i.

Hnh 7.4 o o o Hai chui xoy thun ngoi nhit i khong (30 N, 100 E) v (30 N, 100oE) pht trin ngoi v 30oN. Bo Susan (A) v cc cn bo rt mnh (typhoon) Rita (B), Phyllis (C) v Tess (D) trong cc giai on pht trin khc nhau. Trn nh ca v tinh ESSA 9 chp min Ty Bc Thi Bnh Dng ngy 13/7/1972

C th coi qu trnh ny nh l s xut hin trn mt front c bn nhng sng rt ln c bc sng khong 1000km hay hn na. Trong qu trnh xut hin ca cc sng ny s t bin ca nhit v gi trn front cng nh tc ng lch hng do s quay ca Tri t ln cc dng khng kh ng vai tr nht nh. Ta c th thy biu hin ca hot ng xoy thu n ngoi nhit i thng qua h thng my thnh di sng trn front (di my trng), khc v i cc h thng my tch trong cn bo nhit i (Hnh 7.5).

Hnh 7.5 S bin dng theo ba chiu ca mt front khi c nhiu ng sng trn front c bn (a), v xoy thun v nhiu ng sng trn on front lnh ko di sau p thp c t (b) vi dng kh lnh (1) v dng kh nng (2)

Nhng phn t kh hai pha ca front tham gia vo chuyn ng dao ng lan truyn dc theo front di dng sng. Trn front c bn c chiu di khong vi nghn kilmet thng xut hin nhiu sng di chuyn theo front thng t ty sang ng. D nhin l khi chnh mt front v ng front trn mt t cng chu s bin dng hnh sng. mt s vng trong cc nh sng front di chuyn v pha v thp. Cc dng kh dc theo front mt c tnh v hng, cc li khng kh lnh v khng kh nng xut hin.

b/

Hnh.7.6 Cc giai on pht trin ca xoy thun front ngoi nhit i 1 Tm p thp 2 Dng xit ; 3 Khng kh lnh 4 Khng kh nng

Trn hnh 7.6a ta thy sng trn front c bn trong khng gian ba chiu mt phn ng front di chuyn v pha khng kh nng l front lnh (ng rng ca). on front di chuyn v pha khng kh lnh l front nng (ng n i cc nt hnh trn). Mt front lnh vng ln do khng kh lnh di chuyn nh mt ci nm v pha khng kh nng. Cn mt front nng b ko di v pha trc v b p xung. on front di chuyn v pha khng kh nng l front lnh. Nhiu ng trn front thng xy ra trc nh dng sng trn hnh 7.6b. Cng vi nhiu ng sng trn front nh sng kh p gim to nn mt xoy thun mi khi su dn. Trong giai on u hnh thnh my dng sng nh s trng my front xoy thun (Hnh 7.6a,b). Nu iu kin thun li p thp c th tip tc khi su, gi mnh ln, front lnh thng di chuyn nhanh hn front nng nn khong cch gia ng front lnh v front nng thu hp li to khu nng, khu vc nm gia front nng v front lnh. l giai on xoy thun c th tip tc khi su, mt phn front lnh u i kp v nhp vi front nng to front c t. Trong giai on xoy thun c t (Hnh 7.7c), cng xoy thun t cc i; gi c tc mnh nht, kh p tm xoy thp nht. Tip tc pht trin, on front c t ko di thm v c th un vng ngc chiu kim ng h theo chiu dng kh trong xoy thun. Cng vi s gim th nng do chnh lch nhit theo chiu ngang gim khi khng kh nng b y ln cao nm trn khng kh lnh vng trung tm, p thp dn dn y ln, xoy gim yu

(Hnh 7.6d). Tip khu p thp dn bin mt h thng my v ma gim yu, xoy thun tan dn. Trn front cc v front bng dng ng thi c th thy 4 5 xoy thun to thnh chu i xoy, thng thng cng v pha ng bc xoy thun nm trong giai on pht trin sau cng (giai on c t) nh minh ho trn hnh 7.7 v nh my v tinh trn hnh 7.8. Gia cc xoy thun ca chui, trong cc rnh sng front thng hnh thnh cc xoy nghch trung gian, di chuyn cng vi xoy thun v thng l chuyn lch v pha v thp. Nhng xoy nghch trung gian ny thng yu v t biu hin r. Thm ch nhiu khi chng khng c cc ng ng p khp kn m thng ch l li cao p ca cc xoy nghch cn nhit i rng ln, vng ra ca xoy nghch kt thc l front lnh, pha sau front lnh khng kh lnh xm nhp vo min nhit i nh trng hp cao p Sibri mang khng kh lnh kh gy ra gi ma ng bc min Bc Vit Nam. Cc xoy thun cng vi cc xoy nghch trung gian v xoy nghch kt thc thng nm pha ty nam nht thng to nn cc chu i xoy v ngi ta thng g i n l cc chu i xoy thun(Hnh 7.7, 7.8).

Hnh 7.7 M hnh chui xoy thun ngoi nhit i vi bn xoy thun nh sng, ba xoy nghch trung gian gia cc xoy thun v xoy nghch kt thc cui chui xoy

Hnh 7.8 H thng my trong chui xoy thun ngoi nhit i vi hai xoy thun ng trn nh nhn thy thng 4 1981

Front khng i qua trung tm mt t ca xoy nghch m nm vng ra pha nam ca xoy nghch. Hnh th ny cng vi hin tng ging xung lng v tng nhit ca khng kh to nn thi tit in hnh ca xoy nghch thi tit t my v kh. H thng my v ma ch hnh thnh ra xoy nghch dc theo front lnh.

V pha bc hay ty bc ca chu i xoy thun, trong khng kh cc pht trin xoy nghch mnh v c kch thc ln hn g i l xoy nghch kt thc t ti min cn nhit. n y, hot ng ca chui xoy thun ngng li. Chu i xoy ng vai tr quan trng trong s vn chuyn kh i kh lnh kh v pha xch o v khng kh nng m v pha cc, bo m s cn bng nhit, m v kh i lng ca cc kh i kh cc v thng qua cc qu trnh bin tnh. Khi xoy thun pht trin mnh trn front, cc kh i kh cng nh front phn chia chng di chuyn cch v tr ban u rt xa v khng tr li v tr ban u. phn ui ca m i xoy thun trong chu i xoy, khng kh cc lnh thm nhp su xung v thp, mt khc xoy nghch kt thc to nn s thm nhp rt mnh ca khng kh cc vo min cn nhit. Khi khng kh cc nng ln do mt t, cng nh do chuy n ng i xung trong xoy nghch s bin tnh thnh khng kh nhit i. Khi xoy nghch kt thc tr thnh xoy nghch cn nhit tm cao v nng.

Hnh 7.9 S bn chui xoy thun ngoi nhit i hnh thnh di phn trc rnh trn cao trong xoy thun hnh tinh m c gia tng i lu (500mb, khong 5km) (ng lin ng ng cao mc 500mb). Ra xoy thun hnh tinh l cc p cao cn nhit. Dng xit v i gi ty n i ra xoy thun hnh tinh. ra pha bc p cao cn nhit l dng xit cn nhit i, pha nam p cao cn nhit l dng xit gi ng nhit i

ng thi, khng kh nhit i di chuyn v pha v cao trong phn u xoy thun ang pht trin. Thc ra, mt t, khng kh nhit i khng thm nhp su vo khu nng. Trong qu trnh chp nhau ca front lnh v front nng ca xoy thun, khng kh nhit i b y kh i mt t ln cc tng cao ca tng i lu, nh ni trn. Song ngay trn cao, n vn tip tc di chuyn v pha v cao v thm nhp c bit su vo xoy thun trung tm. Khi khng kh nhit i lnh i v cu i cng bin tnh thnh kh i kh cc. Thng cc chu i xoy ny hnh thnh v pht trin pha ng rnh trn cao trong h thng sng di nh s minh ho trn hnh 7.9.

7.3.2 Cu to v h thng thi tit ca xoy thun front

Xoy thun ngo i nhit i l khu vc p thp, p thp nht tm, ra pha ngoi ra kh p t ng, dng kh th i ngc chiu kim ng h v h i t vo tm p thp. Xoy thun ngoi nhit i hnh thnh bi hai khi kh: kh i kh lnh thng pha bc v kh i kh nng pha nam h thng front nh minh ho trn hnh 7.10. Trn front lnh n m dc theo rnh pha nam ng xoy (tnh theo hng di chuyn t ty sang ng ca xoy thun v di chuyn v pha khng kh nng). Front nng nm dc theo rnh pha u xoy v di chuyn v pha khng kh lnh. Do khng kh lnh sau front lnh c dng nh ci nm, nn khi di chuyn v pha trc s y khng kh nng ln cao to thnh h thng my dc theo front lnh vi chiu ngang ca h thng my khong 100 200 km. Dng my c minh ho trn hnh 5.17. Dc theo front nng khng kh nng bc ln cao pha trn khng kh lnh to h thng my hnh r qut pha trc front nng vi h thng my nh minh ho trn hnh 5.18. Mt ct thng ng qua front lnh v front nng c minh ho phn di hnh 7.10. Do front lnh thng di chuyn nhanh hn nn c th u i kp v chng vi front nng to thnh front phc hp, thng gi l front c t vi h thng my phc hp ca hai h thng my.

Hnh 7.10 M hnh xoy thun (J.Bjerknes, Solberger, 1921). Phn trn: xoy thun vi front lnh v front nng trn mt ngang. Phn di: mt ct thng ng theo ng IJ vi h thng my front. Mi tn t tm xoy ch hng di chuyn ca xoy thun

Cc h thng my ny cho ma dm. Khi khng kh nng m c th hnh thnh d i my v tch pha trc front nng v front lnh cho ma ro v dng. H thng my front lnh min Bc Vit Nam c mt s c trng ring. Do front lnh y nm dc theo mt rnh khut (rnh c mt cnh rnh thp hn trc rnh) ngoi ra cao p lnh ng (p cao Sibri), nn h thng my thng l my tng (St) c th cho ma nh. Ch vo u v cu i ma ng khng kh trc front nng, m v front di chuyn kh nhanh gy tc dng thng ln nn c th to cc di my tch trc front cho ma ro v dng. Tuy nhin, cng c th cc xoy thun v xoy nghch tm cao t chuyn ng, lan sut chiu dy ca tng i lu, cc ng ng p v cc dng khng kh trn cao khng theo hng v tuyn s di chuyn vi thnh phn hng v pha nam hay pha bc ln. Rt t khi

dng dn ng c hng ng; khi xoy thun chuyn ng t ng sang ty mt cch bt thng. Tc di chuyn ca xoy thun nh hn tc dng dn ng khong 25 35%. Tnh trung bnh, tc ny khong 30 40km/h. C trng hp i lng ny t ti 80km/h hay hn na. Trong thi k cui cng, khi xoy thun y ln, tc di chuyn gim, i khi gim rt t ngt. Mc d tc ca xoy thun khng ln lm, nhng qua mt vi ngy xoy thun c th di chuyn trn mt khong cch ng k khong vi nghn km v bin i thi tit trn ng i ca xoy thun. Khi xoy thun i qua, gi mnh ln v hng thay i. Nu ra pha nam ca xoy thun i qua vng no , gi thay i hng t hng nam sang ty nam v ty bc. Nu ra pha bc i qua a phng th gi thay i t hng ng nam sang hng ng ng bc v bc. Tm li, phn u (pha ng) ca xoy thun gi c thnh phn hng nam, phn ui (pha ty) gi c thnh phn hng bc. S dao ng ca nhit khi xoy thun i qua cng lin quan vi hin tng ny. Sau cng nhng khu vc xoy thun c trng bi s tng ca lng my v ging thu. Phn u xoy thun c ging thu dm v ri t cc m my do chuyn ng trt ln cao trn front khp kn. phn ui xoy thun c ging thu ro ri t cc m my v tch c trng cho front lnh nhng ch yu l c trng cho khi kh lnh thm nhp vo phn ui xoy thun v pha v thp. phn pha nam ca xoy thun i khi c ging thu phn trong kh i kh nng. Mt chui xoy thun bao gm cc xoy thun v xen k l xoy nghch. Cu i m i chu i xoy l xoy nghch kt thc v cng vi n l s xm nhp lnh v pha v thp. Thng xoy thun ngoi nhit i di chuyn t ty sang ng nn c th d on s dn ti ca xoy thun theo s gim ca kh p trc front nng do c s thay th khng kh lnh trc front nng bng khng kh nng trong khu nng v theo nhng m my u tin xut hin chn tri pha ty. l nhng m my ti ngun gc front chuyn ng thnh nhng di song song. Do vin cnh, nhng di my ny dng nh to ra t ng chn tri. Sau cc m my ti l my ti tng, tip theo l my cao tng dy, cu i cng l my v tng vi nhng mnh my v tch km theo. Tip theo, phn ui xoy thun, kh p tng, cn my c c tnh bin i nhanh: my tch v my v tch xen k vi nhng khu vc quang my.

7.3.3 Xoy nghch front

Gia cc xoy thun trong chui xoy thng xuyn xut hin v pht trin xoy nghch di ng. Kch thc v tc di chuyn ca xoy nghch cng gn nh ca xoy thun, song trong giai on pht trin sau cng xoy nghch thng t chuyn ng v tn ti trong trng thi ny lu hn l xoy thun. Hng di chuyn ca xoy nghch ch yu cng c xc nh bi hng ca dng dn ng t ty sang ng min ngoi nhit i. Song khc v i xoy thun, khi xoy nghch di chuyn, thnh phn hng v pha v thp, chnh v v y xoy nghch thng di chuyn theo hng ng nam. Do xy ra hin tng tp trung cc

xoy nghch cc v cn nhit v nhit i. iu th hin r cc di cao p cn nhit qua bn phn b kh p trung bnh nhiu nm. Ma ng, s pht trin tp trung v mnh ln ca xoy nghch chim u th trn cc lc a lnh min n i. Hin tng ny thng xy ra ng , ni cao p Sibri c quy m ln nht trn Tri t l kt qu ca qu trnh ny ph i hp vi tc ng nhit lc ca b mt bng tuyt lnh gi khu vc ng Bc . Front ch hnh thnh ra xoy nghch, v c c tnh front lnh. Khi xoy nghch pht trin, cc lp khng kh rt dy ging xung dn ti s nng ln ng hc v s hnh thnh cc lp nghch nhit. Khng kh cng kh v cng xa trng thi bo ho dn ti hnh thnh thi tit t my v kh trong phn trung tm xoy nghch. Ch nhng lp di cng vo th i gian lnh trong ngy v trong nm c th pht sinh sng m v my tng thp lin quan v i qu trnh khng kh lnh i do mt t pht x. Cc m my tng cng c th hnh thnh trong nhng tng cao hn pha di tng nghch nhit. H thng my tng ph kn bu tri c th lin quan vi front lnh cho ma va, ma nh. Trong trng hp front lnh di chuy n nhanh, nghing ca front ln v khng kh nng trc front lnh nng v m, trc front lnh c th hnh thnh di my v tch cho ma ro v dng nh trng hp front lnh Bc Vit Nam vo u v cui ma ng. vng trung tm xoy nghch, gradien kh p v tc gi nh, nhiu khi gn mt t tc gi bng khng. Song ngoi ra xoy nghch gi tng i mnh.

7.4

TN PHONG

min nhit i, nhng c im khc bit trong ch bc x v ch nhit dn n s khc bit ng k trong c im hon lu so vi min ngoi nhit i. Trn hu khp min nhit i tia bc x mt tri hu nh quanh nm chiu thng gc vi mt t to nn y nn nhit cao v kh ng u. Chnh v vy, min nhit i l ngun nhit, t y nhit vn chuyn v pha hai cc. Mt khc, s ng u ca nn nhit cng dn ti s ng u ca trng p. Gradien kh p min nhit i ch 1 2mb/100km, bng na gradien kh p ngang min ngoi nhit i (3 5mb/100km), tr trng hp bo khi gradien kh p ngang c th t ti gi tr rt ln 20mb/100km vi tc gi trong bo c th trn 100m/s. Tin gn ti xch o lc Coriolis nh dn, s thch ng gia trng p v trng nhit gim n mc khng th dng h thc a chuyn tnh tc gi t gradien kh p. Vi nhng c im trn, cc hnh th thi tit min nhit i c cu trc, nguyn nhn hnh thnh cng nh c im di chuyn, pht trin c phn khc bit so vi h thng thi tit min ngoi nhit i. min nhit i, cc h thng thi tit in hnh l tn phong, gi ma, di h i t nhit i v nht l bo, h thng thi tit gy nh hng ln nht i vi thi tit min nhit i. min nhit i h thng gi c quy m ln nht l tn phong. Tn phong l dng kh n nh th i t phn hng v pha xch o ca cao p cn nhit. T trc cao p cn nhit m i bn cu n trc di p thp xch o l hai i tn phong rng ln hng ng bc Bc Bn Cu v ng nam Nam Bn Cu. l nhnh di thp ca vng hon lu Hadley (Hnh 7.1). y l h thng gi mt t n nh nht trn Tri t vi tn sut thnh hnh l 80 90% v tc gi trung bnh ma ng ti 4,3 m/s v 2,4m/s vo ma h. Tc gi trung

bnh khng tnh n hng t ti 6 8m/s. Do pha ng p cao cn nhit ( pha ng i dng) nghch nhit tn phong h thp do bnh lu lnh min v cao, my tch b ngn chn t pht trin theo chiu cao. T pha cc ty ca cao p cn nhit dng kh nng th i t pha xch o v pha v cao nn tng nghch nhit nng cao, my tch pht trin theo chiu cao, nu c th xuyn thng tng nghch nhit ny c th pht trin mnh thnh my v tch cho ma ro v dng.

7.5

GI MA

Theo Khrmov: Gi ma l ch dng kh ca hon lu chung kh quyn trn mt phm vi ng k ca b mt Tri t, trong m i ni gi thnh hnh chuyn ngc hng hay gn nh ngc hng t ma ng sang ma h v t ma h sang ma ng. Khrmov cng a ra khi nim gc gi ma l gc gia hng gi thnh hnh gia ma ng v ma h l 120o 180o . Da vo tiu chun v tn sut gi thnh hnh chia thnh: khu vc c xu th gi ma vi tn sut hng gi thnh hnh < 40%, khu vc gi ma vi tn sut gi thnh hnh t 40 60% v khu vc gi ma in hnh khi tn sut gi thnh hnh > 60%. Trn hnh 7.11 l phn vng cc khu vc gi ma trn th gii ca Khromov (1957) v khu vc gi ma theo tiu chun v tn sut chuyn i xoy mt t ca Klein v tiu chun tc gi trung bnh ca Ramage (1971).

Hnh 7.11 Phn vng gi ma ca S.P.Khromov (1957). ng m nt (EF) l ranh gii pha bc ca khu vc c tn sut chuyn i nh gia xoy thun v xoy nghch vo ma h v ma ng Bc Bn Cu (Klein, 1957). Phn gii hn trong hnh ch nht (ABCD) l khu vc gi ma ng (bao gm: Vit Nam, Lo, Campuchia, Thi Lan, Brunei, ty Malayxia v Singapo) theo s liu mi (Ramage, 1971) 1 Khu vc c xu th gi ma; 2 Khu vc gi ma; 3 Khu vc gi ma in hnh

Hnh 7.12 Cc vng gi ma trong khu vc gi ma Chu (SEAM, WNPM, NAIM) v hai vng ma ngoi nhit i Maiu Trung Quc v Baiu Nht Bn. V TIBU trn cao nguyn Ty Tng. Vng c cao hn 3000m c t sm. (Matsumoto,1985)

Vit Nam nm trong khu vc gi ma ng Nam in hnh nht trn Tri t. Gn y, theo s liu sng di cc i mt i vo khng gian v tr theo ti liu v tinh (OLRmax) Matsumt phn bit cc khu vc gi ma (Hnh 7.12). Khu vc gi ma ng Nam (SEAM Southeast Asia Monsoon) tri di t phn ng bin Rp qua n , vnh Bengal ti ng Dng, khu vc gi ma Bc Australia v Indonesia (NAIM North Australia Indonesia Monsoon) ko di theo v hng t Indonesia n Bin San H trong di gii hn 5 20oS. Ranh gii gia SEAM v NAIM gn xch o, khong gia o Sumatra v Borneo. Khu vc gi ma Ty Bc Thi Bnh Dng (Western of North Pacific Monsoon WNPM) nm gia 120 150oE v 10 20oN phn bit vi SEAM bng ranh gii l Bin ng.

7.5.1 Gi ma ma ng
Vo ma ng Vit Nam thnh hnh gi ng bc th i tng t a khng kh cc i bin tnh lnh kh vo u v gia ma ng v khng kh lnh vi m tng i l n hn vo gia ma ng thng xm nhp t pha ng nam Trung Quc vo Vit Nam. Nhng t khng kh lnh ny cn g i l sng lnh hay hn triu gy ra rt m, rt hi, ngoi kh i vnh Bc B gi mnh ln cp 6, cp 7, bin ng mnh gy nh hng ln n sn xut nng nghip v hot ng trn bin. Trong nghip v d bo thi tit ngi ta g i nhng t xm nhp lnh km theo front lnh l gi ma ng bc; t xm nhp lnh nhng khng km theo bin i hng gi, v n gy gim nhit ng k g i l ng t; cn t xm nhp lnh xung sau t xm nhp lnh trc, ch gy gim nhit khng ln, gi ng bc vn mnh ln, c g i l t khng kh lnh tng cng. Xm nhp lnh vo Vit Nam mnh nht khi c s ph i hp cng pha ca hnh th mt t v trn cao.

7.5.1.1.

Hnh th xm nhp lnh ng

Trn bn phn b kh p mt t thng 1 (Hnh 7.13) tn ti mt cao p lnh c quy m ln nht trn Tri t vi tm khu vc Baical Mng C v c gi l p cao Sibri cn gi l p cao lc a hay p cao lnh. Vng trung tm cao p c gii hn bi ng ng p c gi tr 1035mb. C th thy ba sng p cao m rng v ba pha t trung tm p cao l sng m rng sang pha ty, ti tn bin Caspin v Hc Hi, sng th hai m rng v pha cc bc ca ng ti st Bc Bng Dng, sng th ba m rng v pha ng nam, tin su vo mi n nhit i ti ng Nam l ng xm nhp lnh vo ng nam Trung Quc v Vit Nam. Hai sng pha ty v pha bc l h qu ca nhng t xm nhp lnh trong qu trnh cc cao p lnh vn l cc p cao trung gian v p cao kt thc ca chu i xoy thun trn front Bng Dng v front cc pht trin pha ty. Cc p cao ny di ng v gia nhp vo p cao Sibri lm tng kh i lng khng kh lnh trong khu vc p cao Sibri v kh p vng trung tm tng ln r rt. Trong qu trnh di chuyn v pha nam khng kh lnh b cao nguyn Tibet chn pha nam cn p thp Alut khi m rng v pha ty nam chn p cao Sibri pht trin v pha ng nn khng kh lnh ch c th xm nhp xung pha ng nam. S xm nhp lnh ny th hin sng p cao lnh m rng v pha ny trn hnh 7.15.

Hnh 7.13 Do s xm nhp ca khng kh lnh t pha ty v pha bc p cao Sibri cng vi cc p cao tch ra t front cc v front Bng Dng ngy 24/12/2002 (theo hng m i tn) p cao Sibri tng cng ng thi p thp Alut m rng v pha ty nam (hnh 7.13a). Ngy 25/12/2002 do s di ng ca p cao v s m rng ca sng p cao v pha ng nam khng kh lnh xm nhp vo min ng nam Trung Quc v vo min Bc Vit Nam (hnh 7.13b). n ngy 26/12/2002 xm nhp lnh t cng mnh nht. Ngy hm sau do pht x trong iu kin tri quang nhit h rt thp, tuyt ri Lng Sn

Khng kh lnh sau khi xm nhp ti min ng nam Trung Quc vt qua chng ng i a hnh l cc dy ni cc khu vc ny, trong ng k nht l dy ni Nam Lnh c

cao trung bnh 2000m, dng li y 1 2 ngy vi ranh gii pha nam l front tnh Hoa Nam sau khi nhn b sung khng kh lnh phng bc ti v vt qua dy Nam Lnh xm nhp xung pha nam v sau thi gian ti bin gii Vit Nam v cc t nh pha Bc. Tip khng kh lnh di chuyn ti vng ng bng Bc B v cc t nh Bc Trung B. ng thi ln pha Vit Bc ti Bc Quang (Tuyn Quang) gy ma ma ng khu vc ny. Trn hnh 7.14 minh ho s bin i ca p cao Sibri khi c s b sung ca khng kh lnh theo hnh lang xm nhp lnh t pha ty v pha bc. Sau khi cc p cao min ngoi nhit i gia nhp vo p cao Sibri p cao ny co li v trung tm p tng v m rng sng p cao v pha ng nam. Sau khi vt bin gii pha bc Vit Nam ta c th thy mt chu i xoy thun, front nm dc theo di p thp gia p cao Sibri v p cao cn nhit (c khi l mt chu i p thp ri mt ng ng p khp kn gi l di p thp b nn, rnh ngang hay rnh gi ma ma ng) phn bit vi rnh gi ma ma h l phn ko di ca p thp Nam v pha b bin ng v Bin ng Vit Nam. Trn chu i xoy thun ny p cao Sibri ng vai tr p cao kt thc ca chu i xoy, v pha ng bc l xoy thun front trn i Loan, Nht Bn v cui cng l xoy thun Aleut nm trong giai on c t (Hnh 7.14). Front lnh ra p cao Sibri nm trong rnh khut ra p cao ny, ng trong khu vc sinh front pha Hnh 7.14 nam xoy nghch. H qu l cc ng p cao Sibri (p cao lc a) trong chui xoy thun vi p thp trn i Loan v Nht Bn v p front lnh nm song song vi ng ng thp Alut pht trin rng sang pha ty nam to p khi gia bin gii pha bc Bc B. Cng vi p cao Sibri mt di graien kh p ln nm di chuyn xung pha nam front lnh bin theo hng ty bc- ng nam, to iu kin thun li cho khng kh cc i bin tnh di thp thm dng dc b bin do khng kh lnh di nhp su xung pha nam ti Bc Vit Nam v chuyn nhanh cn phn pha ty khng kh ng Dng lnh b dy Hong Lin Sn ngn chn front lnh dng nh neo li y, phn pha ng chuyn ng chm li khi gp cc dy ni trn o Hi Nam. Chnh v vy, ng front lnh mt t vng xung dc theo b bin. Pha nam v 15 16oN do khng kh lnh bin tnh nng v m rt nhanh ng front lnh m i v tan hn. Trn cao iu kin thun li cho xm nhp lnh l hnh thnh hon lu kinh hng, rnh chu u, sng Ural v rnh ng nh trn m hnh 7.9 vi bin rt ln l mt phn ca sng di lan truyn t ty sang ng. Kt qu l khng kh lnh trn cao cng trn t bc xung nam. Rnh ng nm dc theo b bin ng cng su xm nhp lnh xung pha nam cng mnh. Hn na rnh su s lm p thp Alut pht trin mnh v pha ty nam ngn chn p cao Sibri pht trin v pha ng, y khng kh lnh xung pha nam cng mnh.

7.5.1.2.

Xm nhp lnh v h thng thi tit

Do s di chuyn ca front lnh ra ca cao p Sibri v kh i kh cc i bin tnh pha sau front lnh thng gy nn s gim t ngt ca nhit v s bin i thi tit ca min Bc Vit Nam v Bc Trung B vo ma ng th hin s thay th ca khng kh nhit i nng m pha trc front lnh bng khi kh cc i bin tnh lnh kh pha sau front lnh, gi chuyn hng ng bc mnh ln, m gim r rt.

Hnh 7.15 S m t ct thng ng theo chiu bc nam qua front lnh trn Bin ng trong thi k gi ma ng bc. Phn trn hnh m t mn my tng pha bc 16N v my tch gn 13N, iu kin thi tit, gradien nhit theo chiu thng ng. Phn di hnh biu din gi tr trung bnh ca nhit m t bin, nhit khng kh v im sng. ng chm gch l gii hn di tng nghch nhit front. (Atkinson,1971)

Cc t xm nhp lnh thng gy nn s gim nhit ln. Chnh trong nhng t xm nhp lnh ny mt s tnh min ni pha bc nhit c th gim di 0C cho tuyt Sapa v Lng Sn. Cc t gi ma ng bc, ng t hay khng kh lnh tng cng c th gy nn nhng t rt m rt hi nh hng ln n hot ng nng nghip v i sng. Khng kh lnh sau front lnh khi di chuyn v pha Vit Nam y khng kh nng m pha nam front lnh ln cao trn phm vi rng ln vi chiu rng 400 500km dc theo front lnh. Do khng kh lnh b chn li pha ng ca cao nguyn Tibet v cao nguyn Vn Qu pha bc cng nh dy Hong Lin Sn Bc B nn mn my tng St di chuy n xung pha nam cng front lnh b gi i hn v pha ty trn nh my v tinh (Hnh 7.15). Trn hnh 7.15 l s mt ct thng ng qua h thng my tng (St) ca front lnh vi rng t 24N ni khng kh lnh xm nhp vo Bc Vit Nam, h thng my v tch khong 13N, Nam Trung B v Nam B cc ng tng kt nhit cho thy nghch nhit trong front lnh gim yu v tan i khi ti 15N. Cc ng phn b nhit cho thy mc bi n tnh ca khng kh lnh khi di chuyn v pha nam, ta thy ng phn b nhit mt bin T0, nhit khng kh v Td u tng. Ti khong 15N rt kh xc nh ng front do khng kh cc i bin tnh rt mnh sau khi i mt qung ng di trn Bin ng Trung Quc v Bin ng Vit Nam.

My tng St pha di lp nghch nhit front, di mc 850mb, hnh thnh do khng kh lnh bin tnh tng m v nhit trong qu trnh trao i ri gia mt bin vi khng kh trn n c th cho ma nh, ma phn. Khi di chuyn n Bc Trung B di tc ng ca dy Trng Sn mt phn kh i kh cc i bin tnh, phn di di chuyn v pha ng nam di dng gi hng ty bc, mt phn b y ln cao v cun theo gi ty trn cao. Trong khi mt t dng kh th i dc sn ng Trng Sn v pha ng nam (Hnh 7.16). Chnh v vy, nhng tnh t ng Hi (Qung Bnh) ti Hu gi thnh hnh mt t khng phi ng bc m l ty bc. c im ca h thng thi tit khi ty thuc vo dy ca lp khng kh lnh di thp: nu lp kh lnh trong gi ma ng bc dy th trn sn ng Trng Sn n gi dng kh thng cng bc do a hnh to h thng my ko di t nh ni ra ti Bin ng, cho ma (Hnh 7.16). Trn sn ty Trng Sn khut gi tri quang do dng ging, ch c th c cc vt my Ac l my dng lung do chuyn ng sng di nh hng ca a hnh. Trng hp ny thng xy ra t thng 10 n thng 2 nm sau.

Hnh 7.16 S mt ct ng ty trn Bin ng trong thi k gi ma ng bc. Gi ng bc bc ln cao trn sn ng Trng Sn to my St v Sc di m c 800mb v gi ty bc ln cao pha trn gi ng bc mt t to mn my As

Vo cc thng cu i ma ng khi lp kh l nh m ng, s di chuyn khng kh l nh xu ng pha nam dng thng khng mnh, pha ng Trng Sn ch hnh thnh mn my St m ng, ranh gi i khng r, cch xa nh ni v duyn h i, tan vo bu i tra mn my thng duy tr pha bc Hi Vn. Bu i chiu my tch v v tch pht trin m nh do qu trnh t nng mnh v khng ng u trn mt t. Vo thng 9 10 v thng 4 5 front lnh y khi kh nhit i pha nam front cn ang rt nng m ln cao to iu kin khi u pht trin ng t bao gm di my tch trc front lnh cho ma ro v dng. Cui ma, xm nhp lnh i qua Bin ng Trung Quc, bin tnh tng nhit v m khi ti min Bc Vit Nam thng cho ma phn, thng hnh thnh phn ty bc vnh Bc B. Vo thi gian ny ng t v dng c th xut hi n trc front lnh tng t nh u ma ng (Hnh 7.17).

Hnh 7.17 S mt ct theo v tuyn 16oN qua Trng Sn v Bin ng trong gi ma ng bc dy

7.5.1.3.

S gin on ca gi ma ma ng

S ngng (hay s gin on) ca gi ma ng bc do cao p Sibri yu i v phn tn thnh nhiu trung tm p cao, khi khng cn s xm nhp khng kh lnh v pha nam. Tr trng hp chuyn ng sng ngn trong i gi ty lm khng kh lnh xm nhp b sung vo min bc Vit Nam. Khi gi ma ngng th min Bc c th xut hin tn phong ng nam nng m. Nhng nam Vit Nam c th c gi ma ng bc, ng thi cng c th c tn phong ng bc. Cn lu l hai dng kh ny xut pht t hai min khc nhau. Gi ma ng bc t cao p Sibri vi cao p cc. Tn phong xut pht t cao p cn nhit Ty Thi Bnh Dng nng tm cao, v bn cht khc vi kh i kh cc i bin tnh lnh v kh t Sibri l cao p lnh ch bao qut mt lp khong 1 2km st mt t. Tn phong khi gp gi ma ng bc th bao gi cng nm pha trn gi ma ng bc (NierWolt, 1971). Tn phong ng nam em khng kh nhit i bin nng v m vo vnh Bc B v min Bc Vit Nam. Thi tit khu vc ny dng nh tr v ma h, nhit tng cao, tri quang my, i khi c th c my tch thi tit tt. Trong thi k ngng gi ma trn Bin ng v cc vng ph cn trong min kh hu pha bc thng to iu kin cho sng m pht trin. Khi p cao lc a suy yu th ra ty nam p cao c gradien kh p rt nh. y thng hnh thnh trng kh p m hay trng yn kh p bt i xng, gi yu. Trong thng 3 v thng 4 sng m c tn sut l n nht vi hnh th trn vnh Bc B v vng ven bin l mt trng yn kh p m ngoi ra ty nam cao p bin tnh v lch ng. Trn vnh Bc B xut hin cc ng ng p theo hng kinh tuyn to dng kh a khng kh nng m (nhit 19 20oC) t pha ng nam ti vng ven bin Qung Ninh v Bc B ang lnh (nhit 16 17oC) to iu kin hnh thnh sng m bnh lu xo trn. Khi gi ma ng bc ngng v khng kh lnh xm nhp su vo Vit Nam trong iu kin tri quang, pht x mnh c th c sng m bc x nht l vo thng 12 v thng ging. Sng m trong trng kh p m pha ty nam cao p bin tnh, gradien kh p ch khong 0,4 0,6 mb/km, gi yu c khi hnh thnh mt trng yn kh p bt i xng. Trong mt s trng hp my tng thp c th hnh thnh di lp nghch nhit nn v b p st xung t to thnh sng m. Khi gi cng mnh (c khi tc gi trn Bch Long V ln n 10 m/s) sng m cng lan to rng.

7.5.2 Gi ma ma h
T bn phn b kh p mt t (thng 7) (Hnh 7.3) c trng cho ma h ta thy vo ma ny hai trung tm hot ng chnh ng Nam v min Ty Thi Bnh Dng l p

thp Nam c tm n , Pakistan v p cao cn nhit Ty Thi Bnh Dng. Vit Nam, thi tit ma h c quy nh bi s chim u th ca mt trong hai trung tm hot ng ny. Vo u ma h khi i bc x cc i v i gi hnh tinh dch chuyn ln pha bc tn phong ng nam t Nam Bn Cu vt qua xch o v chuyn hng thnh gi ma ty nam, thi vo ng Nam . Dng kh ny ph i hp vi dng kh hng ty nam th i t phn pha nam ca p thp Nam to thnh i gi ty nam mt t v h thng gi ty biu hin r t mc 850mb (1,5 km) n mc 700mb (3 km) khi gi ma mnh c th lan ti cao 5 km. Vo u ma h, t cui thng 4 n thng 5 (tu theo gi ma sm hay mun) p thp vnh Bengal, mt b phn ca p thp Nam pht trin mnh v m rng sang pha ng, ng thi cao p cn nhit Ty Thi Bnh Dng trn cao dch chuyn sang pha ng, gi ma trn ti Nam B v Ty Nguyn. Do tc ng nng ca a hnh cao nguyn i vi dng kh ty nam mang m ma ro bt u sm trn khu vc c Nng, Bo Lc, Lt sau l Nam B. Cc thng 6, 7, 8 gi ma ty nam lan ti min bc Vit Nam v nam Trung Quc. Thng 6 ma sm vng kh hu Ty Bc, pha ty Hong Lin Sn. p thp Vn Nam, Qu Chu trong khi m rng v khi su c th bao qut c min bc Vit Nam vo u thng 6 a khng kh nhit i lc a t pha ty nam Trung Quc gy thi tit nng kh vng ng bng Bc B. Vo cc thng u ma h di h i t nhit i v bo hot ng mnh Bc B quy nh cc i ma y. Vo cui ma h p cao cn nhit Ty Thi Bnh Dng di ng xung pha nam, di h i t nhit i v bo hot ng mnh Bc Trung B (thng 9) v Nam Trung B (thng 10) gy cc i ma v nh l khu vc ny. Do hot ng ca di h i t nhit i v bo ko di n cu i nm nn y ma ma b y v pha ma ng. Trong sut ma h gi ma ma h lun bin i v cng v phm vi hot ng. Vo thi k gi ma mnh (thi k gi ma tch cc) rnh gi ma ca p thp Nam c th m rng v pha ng ti tn Bin ng c khi ti Philippine; p thp, di h i t nhit i v bo hot ng mnh trn ton khu vc ny. Khi gi ma yu, rnh gi ma rt lui v pha ty c khi ti tn n , h thng gi ng t p cao cn nhit Ty Thi Bnh Dng bao qut trn ton khu vc ng Nam v Bin ng. Dng ging quy m va (100 200m) bao trm khu vc hn ch s pht trin ca my tch. Thi tit nng, t my, my tch a phng hnh thnh do hiu ng nng ca a hnh v s t nng khng u ca a phng cho ma ro ri rc c khi c dng khan (dng khng cho ma). H thng my trong thi k gi ma yu v gi ma mnh c minh ho trn nh my v tinh (Hnh 7.18).

Hnh 7.18 nh my v tinh trn ng Nam v Bin ng thi k gi ma th ng (a) v thi k gi ma tch cc (b)

7.6

DI HI T NHIT I

7.6.1 nh ngha, cu trc

Di h i t nhit i l di thi tit xu hnh thnh bi s hi t ca tn phong hai bn cu, ca tn phong mt bn cu vi tn phong bn cu kia sau khi vt xch o v chuy n hng v tn phong m i bn cu vi i gi ty xch o m rng. Cng vi nh ngha trn v di h i t nhit i, S.P Khromov cng xut ba m hnh ca di h i t nhit i (Hnh 7.19), cc m hnh ny gn y c minh ho bng cc bn gi v nh my v tinh trn min nhit i. Cng ca di h i t nhit i cng bin i rt ln theo ma, theo nm v theo khu vc a l. Di h i t nhit i c th c dng n nhng cng c dng kp. Tuy nhin, dng kp ca di h i t nhit i khng phi l yu t c trng cho hon lu nhit i v chnh v vy t khi quan trc thy dng kp ny. V cu trc my th di h i t nhit i l mt di my tch rt rng v ko di. Tuy nhin, cng v phm vi ca my tch khng ng nht trn sut di h i t nhit i. Trong mt s trng hp trn di h i t nhit i cn c th thy r cc nhiu ng dng sng hay dng xoy.

Hnh 7.19 Ba m hnh ca di hi t nhit i : Gn st xch o (Loi I); cch xa xch o do tn phong mt bn cu vt xch o chuyn hng thnh gi ma hi t v hi t vi tn phong bn cu kia (Loi II); Tn phong hai bn cu hi t vi i gi ty xch o m rng (Loi III) Khromov (1957)

i khi th hin r mt cu trc vi h i t mc thp v phn k mc cao vi dng thng rt mnh v c tc cc i phn gia tng i lu. Hi t mc thp ch yu l do s h i t ca thnh phn kinh hng ca gi m i bn cu v xoy l do t trong dng kh gia cc nhnh h i t ca tn phong m i bn cu hay l h i t gia tn phong mt bn cu v i i gi ty xch o vn l tn phong ca bn cu kia khi vt xch o chuyn hng. Kt qu nghin cu phn b nhit mt nc bin cho thy c s ph hp kh tt gia s xut hin ca di my v tch v di h i t nhit i trn khu vc bin m. Tuy nhin, cng c nhng khu vc bin m nhng quang my.

Hnh 7.20 Di hi t nhit i gn xch o (AWS Technical Report 215)

Trn nh my v tinh th hin r di h i t nhit i gn nh bao quanh Tri t vi mt hay hai di my tch hay my v tch c dy khng ng nht (Hnh 7.21). Trong phn l n cc trng hp th l chu i cc kh i my mnh ln, c khi l cc nhiu ng dng xoy thun quy m synp di chuyn sang pha ty, vi h i t mnh mc thp v phn k trn cao, vi dng thng t ti cng cc i phn gia tng i lu v gy ma rt ln.

Hnh 7.21 Di hi t nhit i nm cch xa xch o v pha bc vi cc chui xoy, kt qu ca s hi t gia tn phong Nam Bn Cu vt xch o chuyn hng thnh gi ma ty nam v hi t vi tn phong ng bc Bc Bn Cu. (AWS Technical Report 215)

Trn hnh 7.20 l h thng my ca di h i t nhit i ng Thi Bnh Dng vo thng 1/1980, di my ca di h i t nhit i t B n C ko di 5 kinh trn nh hng ngoi khng c my lnh. Dc theo di ny l nh my tch ch pht trin n tng gia tng i lu ch yu l gn mc 700mb. Nhng iu kin ny rt kh xc nh trn nh th ph (nh VIS) mc du y c xu th to nn mt di my nhng di my ny hp phn tn khi khng c nh my lnh. Mt iu rt ng lu l trn di h i t nhit i c th pht trin cc xoy. Trn hnh 7.21 l cc nh my di h i t nhit i c 4 nhiu ng xoy vi cc cu trc ng xoy tng ng vi nhiu ng quy m synp trong trng gi.

Hnh 7.22 Di hi t nhit i kp hai bn xch o do tn phong hai bn cu hi t vi i gi ty xch o m rng. Di hi t nhit i Nam Bn Cu t biu hin r. (AWS Technical Report 215)

Di h i t nhit i kp thc t hnh thnh theo trnh t: u tin di my Bc Bn Cu hnh thnh ko di 4 7 kinh, sau di hi t nhit i mi hnh thnh Nam Bn Cu. S hnh thnh di h i t kp c th xy ra mt s khu vc. l do s hi t ca i gi ty xch o m rng vi tn phong m i bn cu nh m hnh III ca Khromov (Hnh 7.22). Di h i t nhit i pha Nam Bn Cu thng c tn sut hnh thnh ln khi sng nhit nng ca nhit mt bin quan trc c t 5 10o v. iu cng l do dng kh t ng sang ty gia xch o v 10o v. H thng my ca di h i t nhit i l my tch v my v tch biu hin r tng on, mt s trng hp di h i t nhit i bao gm ba b n xoy thun vi dng my xon h i t vo tm kh r. Vit Nam v Bin ng di h i t nhit i hnh thnh bi gi ma ty nam v tn phong ng nam hay ng th i t phn hng v pha xch o ca p cao cn nhit Ty Thi Bnh Dng. Vo u ma do rnh gi ma m rng v pha ng bc ti tn pha nam Trung Quc nn rnh gi ma nm pha bc, thc t tch ri kh i di h i t nhit i trn Bi n ng trong rnh xch o. Tuy nhin, vo cui ma h rnh gi ma dch chuyn xung pha nam nn c khi ni lin thnh mt di vi di h i t nhit i trn Bin ng to mt di h i t ko di t Philippin vo su trong lc a Nam v ng Nam . Mt hnh th c bit c s tng tc gia xm nhp lnh v di h i t nhit i c th cho nhng t ma ln din rng ko di, in hnh l hnh th t ngy 1 n 6 11 1999 gy lt l i ko di. Trong hnh th ny khng kh lnh xm nhp vo Vit Nam gy tc ng thng mnh m i vi khng kh nng m gp phn tng cng di my tch trong di h i t nhit i pha nam vn pht trin rt mnh. Pha nam di h i t l h thng gi ty nam mnh v pht trin ti cao 5 km. pha bc di h i t khng kh lnh bin tnh nng ln trn sn ng Trng Sn to my, pha trn n gi ng mnh t cao 5 km lan xung hi t vi gi ma ty nam. Kt qu l h thng my tch trong di h i t nhit i pht trin rt mnh. Trong mt s trng hp mt hay thm ch hai p thp trn di h i t nhit i c th pht trin thnh bo trn Bin ng, sau di chuyn v pha Vit Nam gy ma to gi ln nht l nhng ni bo b.

7.6.2 S dch chuyn ca di hi t nhit i

Khi gi ma ty nam tin n v tr kh hu ca n trong thng c th s suy yu. Trong tng t v tr di h i t nhit i trong mt s ngy c th dao ng khng ln nhng khng c s li v pha nam ca di h i t nhit i. C th ni s di chuyn ca di h i t nhit i ln pha bc l do s ch ng tin ca gi ma ty nam trong giai on pht trin ca n.

Hnh 7.23 V tr trung bnh ca di hi t nhit i trn khu vc ng Dng v Bin ng xc nh theo ng tn sut cao nht trong li 2x2 kinh v

Theo ma v tr ca di h i t nhit i trong nm ph thuc vo nguyn nhn hnh thnh l s chuyn ca i gi hnh tinh theo hng bc nam lm cho i tn phong dch chuy n theo. Mt khc, do gn vi di nhit mt bin cc i nn di h i t nhit i cng dch chuyn theo i c cng bc x cc i. Trn hnh 7.23 l v tr trung bnh ca di h i t nhit i xc nh theo trng p v trng gi trn li 2 2o kinh v trn Bin ng v ng Dng t thng 6 n thng 10. Thng 6 di h i t nhit i c hai phn: phn pha ty t 1050N n 1150N c thnh phn kinh hng r rt lin quan vi rnh p thp ko di sang pha ng t p thp Nam ; ph n pha ng c thnh phn v hng. Thng 7 phn pha ng di h i t nhit i dch chuyn ln pha bc cng vi cao p cn nhit. n thng 8 cao p cn nhit v tr cao nht v di h i t nhit i cng nm v tr cao nht trong nm, khi n vt qua Bc B. Thng 9 cao p cn nhit b p thp hnh tinh y v pha xch o v di h i t nhit i dch chuyn xung Bc v Nam Trung B. Trn bn vo thi gian ny phn pha ty tn sut di h i t nhit i c hai nhnh. n thng 10 di h i t nhit i dch chuyn xung Nam B. Hng nm di h i t nhit i thng 11 12 hot ng Nam B. Cng vi bo hot ng ca di h i t nhit i quy nh ma ma v thng ma cc i Bc B v Trung B.

7.7

SNG NG

Sng ng l nhiu ng trong i gi ng. Sng ng dch chuyn chm t pha ng v pha ty, to nn khu vc thi tit tt pha u sng (pha ty trc sng v khu vc tng cng i lu gy nn thi tit xu ui sng (pha ng trc sng). Riehl (1954) l ng i u tin pht hin ra s dch chuyn ca nhiu ng ny vi nh hng i vi hot ng ca i lu v i vi dy ca lp m. Trn hnh 7.24 l s trng ng dng vo thi k sng ng i qua Portorico ni ln u tin pht hin ra loi hnh thi tit ny.

Hnh 7.24 Sng ng Nam B trn bn ng dng trn bn hnh th kh p tuyt i AT500 (mc 5km) ngy 1618/12/2000 (b); nh my v tinh ngy 17/12/2000 (a)

Nu coi u sng l pha ty v ui sng pha ng (theo hng dch chuyn t ng sang ty) th khi u sng ti bin p m, kh p gim, sau khi trc sng i qua a phng bin p dng, kh p tng ln. Theo hng di ng t ng sang ty pha u sng (pha ty) thi tit tt, pha ui sng (pha ng) thi tit xu. Trn m hnh sng ng v i bin khong 15o kinh , tc di chuyn sang pha ty l 6m/s, trn trc sng gi mt t yu, ln trn cao khong 3000 6000m, tc di chuyn ln hn, s khc bit kh p gia sng v rnh khong 2 mb. Sng ng i khi quan trc c min Bc Vit Nam v min Trung v Nam Vit Nam thy thng xuyn hn. Ma thu (thng 9) sng ng hnh thnh ra cao p cn nhit c trc 25 27N khi cao p mnh trong i gi ng c nhiu ng sng. Tc di chuyn ca sng ng Bc Bin ng khong 20km/h. Trong thng 12/2000 sng ng hot ng trong cc ngy t 16 18 gy lng ma l n (200 300mm). Trn nh my v tinh th ph hot ng i lu mnh th hin l mt khi my tch gn trn khng to thnh di nn c th phn bit vi my trong bo (Hnh 7.24). Cn lu n s tng tc vi sng trong i gi ty n i. Khi gp nhau tc di chuy n ca sng gim, bin sng tng. Sng ng c tc dch chuyn ng ty khng i nn c th d bo sng ng theo phng php qun tnh.

7.8

P THP NHIT I V BO

7.8.1 Khi nim chung v phn loi p thp v bo

Bo l xoy thun nhit i quy m (khong 500 1000 km) khng c front pht trin trn min bin nhit i hay cn nhit i mc bt k v c hon lu xc nh. Bo yu cn c gi l p thp nhit i. Bo l vng gi xoy rt mnh a khng kh bin nng m h i t vo vng trung tm v bc ln cao trong mt ct xoy rt ln vi ng knh khong 1000 2000 km to h thng my gn trn cho lng ma rt ln. Gi mnh nht vng gn trung tm bo cng xa trung tm tc gi trong bo cng gim. Trong giai on thun thc bo c th c mt bo, l khu vc dng ging, quang my, lng gi vi nhit cao hn khu vc ngoi mt bo. Dng ging trong mt bo b li cho phn kh trong thnh mt bo cun theo dng kh bc ln cao rt mnh pha ngoi thnh mt bo. Theo tc gi mnh nht gn trung tm xoy T chc kh tng th gii quy nh phn loi xoy thun nhit i thnh: 1/ p thp nhit i (Tropical depression): Xoy thun nhit i vi hon lu mt t gii hn mt hay mt s ng ng p khp kn v tc gi ln nht vng trung tm t 10,8 17,1m/s. 2/ Bo nhit i (Tropical storm). Bo vi cc ng ng p khp kn v tc gi ln nht vng gn trung tm t 17,2 n 24,4m/s. 3/ Bo mnh (Severe Tropical Storm): Bo vi tc gi ln nht vng gn trung tm t 24,5 32,6m/s. 4/ Bo rt mnh (Typhoon/Hurricane): Bo vi tc gi ln nht vng gn trung tm t 32,7m/s tr ln. d theo di bo c t tn hay l nh s cho tng nm. Ty Thi Bnh Dng v Bin ng bo c g i l Typhoon, min bin i Ty Dng v Caraip Hurricane, chu c g i l Vili Vili. Do ngun nng lng ch yu hnh thnh v duy tr bo l nng lng pht sinh t qu trnh ngng kt hi nc trn phm vi kh rng nn bo ch hnh thnh trn min bin cn nhit hay bin nhit i c nhit mt bin kh cao bo m bc hi mnh trong phm vi rng. Tuy nhin, trong i 5o v hai pha xch o bo khng hnh thnh do lc lch hng do s quay ca Tri t khng ln to thnh xoy.

Bo thng hnh thnh t mt vng p thp, lin quan vi di h i t nhit i. Trong nhng iu kin thun li, vng p thp ny khi su, kh p vng trung tm gim xung rt nhanh xung di 1000 mb, to nn gradien kh p rt ln, c khi ti trn 20 mb gy gi rt mnh c khi trn 100 m/s. Khi dng kh trong bo xoy ngc chiu kim ng h ( Bc Bn Cu) v cng chiu kim ng h ( Nam Bn Cu) v h i t vo khu vc trung tm nh trn hnh 7.25 tri.

Hnh 7.25 Dng kh trong bo c my tnh m phng

Hnh 7.26 S mt ct thng ng qua h thng my v mt bo tng ng vi hng di chuyn ca bo t ng sang ty (m i tn) Ci :my ti trn cao

Trung bnh trong lp gn mt t khong 0 3km dng kh hi t mnh vo thnh mt bo. Trong lp t 3 7km dng kh bc ln cao, ng thi quay ngc chiu kim ng h. Pha trn lp ny dng kh th i ra t tm bo theo chiu kim ng h nh trn hnh 7.25 (tri). S h i t mnh m ca dng kh a mt lng khng kh nng m rt ln bc mnh ln cao, xoy quanh vng trung tm to thnh mt ng xoy rt ln. Pha trn bo dng kh lan to ra xung quanh theo chiu kim ng h, gii phng khi lng kh tch t khu vc trong tm bo c th khi su thm hoc duy tr bo. Nu dng hi t mt t mnh hn dng to ra t trn cao bo dn dn y ln v tan i. Hi nc trong khng kh nng m bc hi cao lnh i ngng kt li, to thnh h thng my tch rt ln pht trin mnh theo chiu cao ti 7 10km hay hn na bao quanh khu vc trung tm. Trn nh my v tinh (hnh 7.25 phi cn bo s 7) cc di my ny xoy mnh quanh vng tm to thnh khu vc my trong tm hnh trn quay ngc chiu kim ng h, cn cc di my ti trn cao bao quanh ra bo li quay theo chiu kim ng h, hng theo dng i ra ca bo. Mt iu c bit l trn cc nh my v tinh ca cc cn bo mnh c

khi thy mt chm en trong khu vc my hnh trn. l mt bo, khu vc vi ng knh 30 40km c dng kh ging xung b i hon cho phn khng kh cuntheo cc dng kh bc ln cao rt mnh ra pha ngoi thnh mt bo. Chnh v vy trong mt bo nhit cao ln, khu vc xung quanh mt bo quang my lng gi, i khi c th nhn thy c nhng cnh chim bay trn bu tri. Tuy nhin, trn bin khu vc mt bo li l khu vc ht sc nguy hi m do gi thi vo khu vc ny t bn pha, dn sng vo gia to khu vc giao thoa sng, v i sng rt cao. Bo gy ma rt to, gi ln tng t xung quanh mt bo. Bo thng gy ma to gi ln, mt t ma bo trung bnh c th cho lng ma ti 500 700mm gy lt l i trn vng rng ln. Trn hnh 7.26 l mt ct thng ng qua h thng my trong bo. Ta c th thy cc thnh my v tch bao quanh vng trung tm quanh mt bo. Ma bo ko di t thng 6 n thng 11, cc thng khc cng c bo nhng vi tn sut rt nh, thng t bo nht l thng 1, thng 2. Bo nh hng n Vit Nam t thng 6 n thng 12. Thng 9 nhiu bo nh hng hn c, c khong 2 cn, thng 5 v thng 12, 5 n 7 nm mi xy ra mt ln, thng 4 t 10 15 nm mi c mt ln, thng 1,2 v 3 rt him khi c bo. H thng my bo l cc di my tch c thnh my gn nh thng ng bao quanh mt bo (Hnh 7.26).

7.8.2 Nhng iu kin hnh thnh bo

Bo thng hnh thnh trong cc trng hp c s ph i hp ca trng p v trng gi di thp v trn cao trn vng bin nhit i. Theo Palmen (1956) c 3 iu kin c bn bo hnh thnh: 1/. Khu vc i dng c din tch ln vi nhit mt bin cao (t 26 27oC) v tng kt bo n nh ln nng lp khng kh gn mt t ln cao v a khng kh tng i m v nng hn kh quyn xung quanh ln cao, t nht t mc khong 1km (40.000 b). Nhit ln cng bo m bc hi mnh cung cp nng lng ngng kt cho h thng bo. 2/. Thng s Coriolis c gi tr ln to xoy. Bo thng hnh thnh trong i gii hn bi v 5 20o v hai bn xch o. 3/. Dng c bn c chnh lch tc gi mc 1,5 v 12km nh (di 3m/s) bo m s tp trung ban u ca dng m vo khu vc bo. 4/. Ngoi nhng iu kin trn th mt t phi c nhiu ng ban u, thng l cc p thp trn di h i t nhit i v phn trn tng i lu l khu p cao c cc dng kh phn k. Trn Bin ng vo ma bo cc iu kin ni trn u tho mn, ch cn c s ph i hp ca cc iu kin l bo c th hnh thnh. Hnh th synp thng thy khi bo hnh thnh trn Bin ng l p thp trn di h i t nhit i mc thp v c tm nm ra sng trn cao ca p cao cn nhit Ty Thi Bnh Dng.

7.8.3 Qu o bo
Qu o bo l ng n i cc trung tm bo lin tip theo thi gian. Bo di chuyn theo n i lc ca bo v lc tc ng t bn ngoi. Nhng cn bo va v cn bo yu v c bn di chuyn theo dng dn ng pha ra cc ty ca p cao cn nhit. Chnh v vy qu o bo thng c dng parabol nm ngang vi nh hng v pha ty. Tuy nhin, trong mt s trng hp khi bo mnh, n i lc ca bo ln hay dng dn ng bin i mnh, qu o bo c th c dng ngon ngoo, thm ch tht nt nhiu ln nh cn bo WayNe nm 1986.

Hnh 7.2 Qu o ca cn bo IKE (1984) v WAYNE (1980) v cn bo nm 2003

7.8.4 Hot ng ca bo Vit Nam v Bin ng

Ma bo ko di t thng 6 n cu i thng 10 vi tn sut bo cc i vo cc thng 8, 9, 10. Hng nm trung bnh c t 5 6 c bo v 2 p thp nhit i nh hng n nc ta. Bo gy ra khu vc gi mnh t 17,2 m/s trong khu vc bn knh ti 200 km. Cc mc ma bo trung bnh c th cho lng ma 100 300mm gy lt l i. Khi hot ng ca bo c s phi hp vi hot ng ca khng kh lnh vng ma ln m rng pha bc bo. Sau khi bo tan trn cao c th tn ti vng p thp hay rnh p thp tip tc gy ma ln to nn hnh th thi tit ma ln. Gi bo y nc vo b cao hn 5m, nht l khi kt hp vi thu triu ln cao. Cc cn bo mnh c th gy ra t lc ra phn pha trc, pha phi so vi hng di chuyn ca bo. Trung bnh vng trung tm bo khng c sm chp do c ch trung ho in hin cha r. Trn hnh 7.28 l qu o trung bnh kh hu ca cc cn bo t Bin ng b vo Vit Nam. u ma dng dn ng ra pha nam p cao cn nhit Ty Thi Bnh Dng nm v tr bc nht trong nm nn a bo di chuyn ch yu vo pha nam Trung Quc vo thng 6 v a bo b vo min Bc Vit Nam vo thng 7, thng 8. Sang thng 9, thng 10 xoy thun hnh tinh m rng ng p cao cn nhit xung pha nam v hi lch ty nn qu o bo b y xung pha nam, b vo Bc v Nam Trung B. Thng 11, 12 bo c th

b vo Nam B. Hot ng ph i hp ca bo v di h i t nhit i ng vai tr quy nh, thng cc i ma Bc B (thng 8), Bc Trung B (thng 9) v Nam Trung B (thng 10).

Hnh 7.28 Qu o trung bnh qua cc thng ca cc cn bo b t bin ng vo Vit Nam (ng lin) v v tr trung bnh thng ca di hi t nhit i (ng t)

7.9

EL NINO V LA NINA

EL Nino Dao ng nam (ENSO:El Nino Southern Oscillation) l d thng quy m l n ca h thng i dng kh quyn vi nhiu ng ln trong dng bin v nhit mt nc bin gy nn iu kin d thng kh quyn v mi trng trong khu vc xch o, trc ht l Thi Bnh Dng. Bnh thng, khu vc xch o min ng Thi Bnh Dung lnh hn so vi v tr xch o ca n, ch yu l do tn phong ng bc Bc Bn Cu v tn phong ng nam Nam Bn Cu a nc bin lnh t hai cc ti min ng Thi Bnh Dng ti st min duyn h i Nam M, trong c Chil v Pru. Trong thi gian tn phong yu, mt bin min trung v ng Thi Bnh Dng nng ln d thng. duyn hi Nam M my nhiu, ma ln, ngh c gim sn lng nh bt. Trong khi chu c hn hn nng n. l hin tng EL Nino, pha ENSO nng. Trong thi gian ny min ng Thi Bnh Dng mt bin nng (Hnh 7.29) nc tri i dng yu, hnh thnh p thp d thng, dng thng pht trin to iu kin hnh thnh h thng my tch gy ra nhng trn ma ln hnh.

Hnh 7.29 Nhng thch ng c bn ca Thi Bnh Dng v kh quyn i vi hin tng El Nino (Trenbert, 1991)

Trong khi min trung v ty Thi Bnh Dng mt nc bin lnh, hnh thnh p cao d thng vi dng ging hn ch s pht trin ca i lu v my ma. Hin tng El Nino cng nh hng n qu o bo: do dng xit cn nhit mnh nn qu o bo c xu hng di chuyn v pha cc. Trong thi gian tn phong mnh, dng nc lnh mnh chy t cc v hai pha xch o lm cho min ng Thi Bnh Dng lnh d thng, xy ra hin tng ngc li so vi hi n tng EL Nino, l hin tung La Nina hay cn gi l pha lnh ca ENSO. Hin tng ny gy nn hn nng Nam M, ma ln, thm ch lt ln min ng chu c. Do tn phong mnh, dng nc lnh t min cc v pha xch o mnh, mt bin mi n ng Thi Bnh Dng lnh d thng, nc tri mnh, hnh thnh p cao d thng cn tr dng thng i lu, hn ch s hnh thnh my tch, thnh hnh my dng tng, t ma. min ty Thi Bnh Dng xy ra hin tng ngc li: nhit mt nc bin cao, hnh thnh p thp d thng my v ma i lu tng cng. Bo c xu th di chuyn v hng do dng xit cn nhit yu hn bnh thng (chi tit hn xem trong gio trnh Kh tng synp (phn nhit i)). Trong thi k La Nina do tn phong mnh hn bnh thng, dng nc lnh t hai cc chy v pha min xch o mnh gy hin tng nc tri trn mt bin min ng Thi Bnh Dng, a nc lnh v cht dinh dng t di su ln mt bin, hnh thnh p cao vi dng ging t ma b ng,sn lng c cao hn bnh thng. Cng thi gian ny b ty i dng thnh hnh dng thng gy ma nhiu, c th l nguyn nhn ca nhng trn lt ln. Ngoi hin tng nc tri trn bin cn c s thay i ca lp t nhit v dng bin trong khu vc xch o. Bnh thng tn phong a nc t b ng i dng sang b ty i dng lm cho mc nc b ty dng ln cao hn b ng 40cm. Trong thi k El Nino cng vi hin tng nc chm l s gim chnh lch mc bin hai min ng ty Thi

Bnh Dng (t 40cm ch cn 20cm), dng bin chy v pha ng Thi Bnh Dng (Hnh 7.29). Trong thi k La Nina dng chy hng v pha xch o mnh lm mc nc bin min ty Thi Bnh Dng dng ln hn mc bnh thng 10cm. Hin tng ENSO lin quan cht ch vi hon lu kh quyn theo chiu ng ty min xch o. Hon lu ny c J. Walker pht hin nm 1924 nn cn gi l hon lu Walker. Du hiu ENSO th hin s d thng ca phn b nhit mt bin v s dao ng kh p theo chiu ng ty c g i l dao ng nam, phn bit vi dao ng kh p ng bc i Ty Dng v bc Thi Bnh Dng. Chnh v vy, ngi ta thng ly hai thng s ny lm ch tiu nh lng trong nghin cu hin tng ENSO. Dao ng kh p ny g i l dao ng nam phn bit vi dao ng kh p khc nh dao ng bc i Ty Dng v bc Thi Bnh Dng. S bin i trong dao ng nam trong dung lng nhit ca bin c vn chuyn vo khng kh di dng bin i ca kh p. Kt qu l xy ra s bin i trong phn b ca kh p ngang qua Thi Bnh Dng theo chiu ng ty. S bin i cng ca h thng hon lu Walker c nh lng ho bng ch s dao ng nam (SOI: Southern Oscillation Index). Ch s SOI c tnh theo cng thc Troup (1965):
SOI = 10

PT D PT D ( PT D )

y PT D hiu kh p mc bin trung bnh thng ca hai trm Tahiti v Darwin;

PT D gi tr trung bnh nhiu nm ca PT D ; ( PT D ) lch chun ca PT D ca thng tnh SOI.

Ngi ta tnh SOI cho cc nm t 1876 n 2000 v t thng 1 n thng 10 hng nm (Hnh 7.30). i lng SOI m ch kh p b ng Thi Bnh Dng nh hn chun trong hin tng El Nino (Hnh thnh p thp d thng). i lng SOI ln biu th iu kin La Nina (Hnh thnh p cao d thng). Din bin SOI trong cc nm t 1077 n 1996 cho thy chu k ENSO l khong 4 n 7 nm, m i hin tng c th ko di t 1 n 2 nm (Hnh 7.30). Hin tng ny xy ra trung bnh trong khong thi gian 60 ngy c th ct ngang qua Thi Bnh Dng v lm tng nhit mt nc bin v my min ng Thi Bnh Dng.

Hnh 7.30 Din bin ca ch s dao ng nam. Gi tr m khi p sut ti trm Tahiti nh hn p sut trm Darwin trng hp vi thi gian xy ra cc hin tng ENSO. (Climate Diagnostics Bullentin, CPC(1996))

n nay bn cht ch thc ca c ch khi u ENSO cn cha r. Trong khi ton b c im ca cc hin tng ENSO v s pht trin, thi gian khi u, ko di v cng cng nh nhng nh hng kh hu ca ENSO sng t. nh hng th hin d i dng cc hnh th chun sai ma v nhit n nh trong m i t ENSO. Hin tng ENSO nm 1983 l mt v d. Tng lng ma ln hn trung bnh Bc Bn Cu vo cc thng c ENSO dc theo b ty ca min nhit i Nam M, min Nam Brazin v min trung Argentina cng nh cc v cn nhit ca Bc M. Nhng iu ki n m chun sai dng ny dn ti l lt tng cng xi mn v l t, tt c cc hin tng ny c tc hi ln i vi sn xut nng nghip, h thng giao thng v i vi cuc sng con ngi. Hin tng ENSO khng nhng ch gy nh hng n s bin i thi tit min xch o Thi Bnh Dng, nhng du hiu ca hin tng ny cn thy n , chu Phi, chu Nam Cc v Bc M. Kt qu nghin cu gn y cho thy s khi u ca hin tng ENSO c th do ba nguyn nhn: chu trnh kh hu hay dao ng i dng kh quyn, ng t di nc min ng Thi Bnh Dng v dao ng ca hot ng Mt Tri. Trong ba nguyn nhn k trn th hai nguyn nhn sau t lin quan vi hin tng ENSO, nguyn nhn ch yu vn l s dao ng phc tp trong ng lc ca h thng i dng kh quyn. Trenberth nghin cu m i lin quan gia s pht x CO2 vi hin tng ENSO cho thy trong 20 nm gn y khi lng kh CO2 tng ln, kh quyn v i dng nng ln, hin tng El Nino xut hin vi tn sut cao hn v ko di hn so vi hin tng La Nina. Theo T chc Kh tng th gii (WMO) k t nm 1970 c ba thp k mi thp k xy ra 5 ln El Nino: 1972 1973, 1982 1983, 1986 1988, 1991 1995 v 1997 1998. Trong El Nino 1997 1998 c cng ln nht v El Nino 1991 1995 ko di nht th k 20. Trong 7 thp k trc cng ch xy ra 5 hin tng El Nino vo cc nm: 1899 1900, 1904 1905, 1913 1915, 1925 1926 v 1940 1941.

7.10 GI A PHNG
Gi a phng l gi ch c trng cho nhng khu vc a l nht nh. Chng c ngun gc khc nhau. Mt l, gi a phng c th l biu hin ca hon lu a phng khng ph thuc vo hon lu chung kh quyn bao trm ln n. Chng hn nh gi t bin (gi t bin) vng ven bin hay vng ven nhng h ln. S khc bit trong qu trnh t nng ca min b v vng cha nc vo ban ngy v ban m to nn hon lu a phng dc theo ng b bin. Khi nhng lp gn mt t ca kh quyn, ban ngy gi th i t bin vo t li n c t nng hn, cn ban m, ngc li, gi th i t t lin lnh i ra ngoi bin. Gi ni thung lng cng c c tnh ca hon lu a phng. Hai l, gi a phng cng c th l nhng s nhiu ng a phng ca cc dng hon lu chung kh quyn di nh hng ca a hnh a phng. a hnh ca a phng cng c th lm cho gi mnh ln mt s vng v t ti tc ln hn tc gi cc vng xung quanh rt nhiu. Nhng s mnh ln ca gi vi mt hng no c tnh cht a phng cng thy nhiu a phng vi nhng tn khc v c coi nh gi a phng. i khi nhng dng khng kh i qua b mt nng v kh, chng hn nh sa mc hay ngc li trn cc b mt bc hi (mt nc) mnh cng lm cho gi a phng c nhng tnh cht c bit. Ba l, i khi ngi ta cng g i gi mnh hay gi c nhng tnh cht c bit, m thc cht chng l nhng dng hon lu chung mt s vng l gi a phng. Mc biu hi n v c tnh ca chng i vi khu vc a l no l hu qu ca c ch hon lu chung s phn b a l ca cc qu trnh thi tit. Chng hn Sirc a Trung Hi chnh l gi a phng vi ngha .

7.10.1 Gi t bin
Ngi ta gi gi t bin l gi min b bin v min b cc h ln c s i hng mt cch t ngt trong khong thi gian mt ngy m. Ban ngy, gi bin thi lp vi trm mt di cng (i khi hn 1km) v pha t lin, cn ban m gi t thi t min b ra bin hnh 7.31. Tc gi t bin khong 3 5m/s v vng nhit i cn ln hn. Gi t bin biu hin r trong thi tit quang my v dng khng kh chung yu, chng hn nh nhng phn trung tm ca xoy nghch. Trong trng hp ngc li, dng khng kh chung vi hng nht nh s lm m gi t bin, iu ny thng xy ra khi xoy thun i qua.

Hnh 7.31 S xut hin hon lu thng ng trong gi t bin: Ban ngy (a) t nng mt ng p dn ra theo chiu cao trn t, hnh thnh vng hon lu a gi bin thi vo t lin. Ban m (b), ngc li, mt bin nng to vng hon a gi t t lin thi ra bin

Khng kh th i theo hng gradien ny. V chuyn ng pht trin trong mt thi gian ngn nn lc lch hng do s quay ca Tri t khng th cn bng vi lc gradien kh p, chuyn ng ca khng kh khng n nh v khng hng theo m ct cc ng ng p, ngha l khng song song vi ng b bin m c thnh phn rt ln hng t lc a ra bin. Dng khng kh hng v pha min b bin lm cho kh p trn min b bin v kh p trn bin tng. V vy, cc mt ng p di cng c nghing ngc li pha di hnh thnh gradien kh p hng t bin vo lc a cng vi n l dng khng kh tng ng lp di cng. Dng khng kh di cng ny chnh l gi bin ban ngy. Ban m hnh thnh nhng iu kin ngc li, khi pha di gi th i t min b bin ra bin l gi t ban m, cn pha trn n l dng c hng ngc li. Bu i chiu v bui sng xy ra s bin chuyn gi t thnh gi bin v ngc li. D nhin, dng khng kh chung c th lm cho cnh tng ca gi t bin khc i nhiu. Gi t bin lan ti lp khong vi trm mt cho n 1 2km, gi bin ban ngy lan ti lp dy hn gi t. Dng ngc li trn gi t bin cng c chiu dy khong 1,5 2km. min nhit i chiu dy ca gi t bin ln hn min v cao. T ng b bin gi t bin lan trn lc a hay bin hng chc km. S thm nhp ca gi bin vo lc a cng c nhng nt chung vi s thm nhp ca front lnh. Gi bin lm gim nhit trn lc a v tng m tng i t nhiu: iu ny c bit biu hin r min nhit i. Marat (n ) gi bin gim nhit khng kh min b bin khong 2 3oC v tng m ln 10 20%. Ty Phi hiu ng ny cn ln hn: gi bin khi thay th khng kh nng th i t trung tm lc a c th gim nhit n 10oC hay hn na v tng m tng i n 40% hoc hn.

Gi bin vi s iu ho ln thi trn khu vc vnh Sanfrangsisc c hiu ng kh hu rt ln. V gi bin th i vo t lin t dng bin lnh California nn nhit trung bnh ca cc thng ma h Sanfransisc nh hn Lossengeles ch nm pha nam khong 4o v t 5 7oC. Nhit ma ng Sanfrangsisc thp hn 2 3oC. Vit Nam gi t bin thi sut dc b bin v c nh hng r rt t lin cch b bin ti 5 10km.

7.10.2 Gi ni thung lng

min ni thng quan st thy gi vi chu k ngy m gi ng nh gi t bin. l gi ni thung lng. Ban ngy gi thung lng thi t ca thung lng ln cao theo thung lng cng nh theo sn ni. Ban m, gi ni th i xung di theo sn ni v thung lng v pha ng bng. C th phn bit t nht l hai nguyn nhn xut hin ca gi ni thung lng tc ng c lp. Mt trong nhng nguyn nhn thc y khng kh ban ngy bc ln hay ban m i xung theo sn ni: gi theo sn. Mt nguyn nhn to nn dng khng kh i ln theo thung lng vo ban ngy v i xung vo ban m l gi ni thung lng vi ngha hp. Trc ht, ta hy ni v gi theo sn. Ban ngy, sn ni b t nng mnh hn khng kh, do khng kh tip cn vi n s b t nng mnh hn khng kh cch xa. Trong kh quyn hnh thnh gradien nhit nm ngang hng t sn v pha kh quyn t do. Khng kh nng hn sn bt u bc ln cao theo sn nh trong qu trnh i lu trong kh quyn t do. S bc ln ca khng kh theo sn lm cho my hnh thnh trn chng. Ban m, khi sn lnh i, cc iu kin thay i ngc li v khng kh th i theo sn xung di (Hnh 7.32). H thng gi ny c th pht trin vi quy m khc nhau trn nh ni hay thung lng thm ch c th trn mt sn ring l dc theo dy ni hay on o v gia khu vc t cao v khu vc t thp nh kh i cao nguyn Tibet Himalaya v ng bng sng Hng pha bc n . R rng l s bin ng theo khu vc ln ca hon lu chung vn xy ra nhng gi ni vo ban ngy v gi thung lng ban m vn hnh thnh trong phn ln cc trng hp.

Hnh 7.32 Cc thnh phn c bn ca gi thung lng v gi ni: (a) gi thung lng (anabatic) ban ngy v (b) gi ni (katabatic) ban m. Cc ng ngang

NG Y

ch cc mt ng p

Gi ni thng mnh hn v n nh hn gi thung lng. Gi ni thng tip tc thi sau khi mt tri ln v xu th ny thng th hin r min ngoi nhit i vo ma h khi bc x rt mnh vo ban ngy v ban m li ngn. Trong tnh trng gi thung lng nu pht trin trn quy m ln, c th ko di sut m i vi cc khu vc ni cao n i cc kh i ni cao bao quanh lu vc sng. ni gi thuc h thng hon lu chung thnh hnh v hng nh trong trng hp tn phong hay gi ma, trong mt s khu vc gi thung lng ni chung s tr thnh gi thnh hnh trn sn n gi ca dy ni. y gi thung lng c th ng gp vo lng ma gy ra do a hnh v ti nhng khu vc ny thng c cc i ma sau bu i tra. Tuy nhin, sn khut gi, gi thung lng thng b m i bi gi trong hon lu chung kh quyn. Gi ni thng yu hn gi thung lng vo ban ngy do s khc bit nhit thng nh hn v chu nh hng ca ma st lm gim tc gi gn mt t. Tuy nhin, gi ni c th mnh, iu c bit d xy ra trong trng hp i vi ni cao min n i. Do hiu ng cao nn mt t khng kh c th lnh i rt nhanh trong iu kin thi tit tri quang. Trong nhng iu kin ny dng kh th i t trn xung di xung theo sn c th rt mnh, gi c th git, vt qu tc 15 m/s. Hiu ng ch yu ca gi ni l lm tan my nhanh chng nh ni v trn cc sn ni. Khng kh lnh ging xung c th to nn sng m thung lng v trn sn ni, khi gi ni lm lnh khng kh thung lng ti im sng. Gi ni c th kt hp vi gi t bin trong khu vc a hnh tng cng dng kh th i v pha bin ban m. Chng thng hi t vi dng kh qui m synp ngc hng, to nn di i lu ngoi khi ban m.

7.10.3 Phn
Phn l hin tng gi kh nng, th i tng t, tng lc mt t ni xu ng thung lng. Nhit khng kh trong phn l n v i khi tng rt nhanh: m tng i gi m t ngt, i khi gi m n gi tr rt nh. Phn to thi tit kh nng vi nhit cc i bu i tra ln t i trn 35oC v m tng i gi m di 45%. Trong thi k u, c th quan st th y dao ng rt nhanh v t ngt ca nhit v m do khng kh nng ca phn gp khng kh lnh trn y thung lng. Tnh git tng h i chng t tnh lo n lu rt mnh ca phn. Thi gian ho t ng ca phn c th ko di t vi gi n vi ngy m, i khi c thi gian gin on. Phn c th xut hin bt k vng ni no nu dng khng kh hon lu chung vt qua dy ni tng i cao. T sn khut gi khng kh th i xung di, khng kh dn n, v vy khng kh ca cc tng cao hn lng xung di dng gi h xung (Hnh 7.33).

Hnh 7.33 M hnh dng kh v s bin i nhit v m trong hin tng phn

Nhit cao ca khng kh trong phn l kt qu ca s nng ln on nhit do chuyn ng i xung. Gradien thng ng ca nhit trong kh quyn hu nh lc no cng nh hn gradien on nhit kh, ngha l nh hn 1o/100m, v vy nhit th v ca khng kh tng theo chiu cao. Khng kh thi xung di theo sn ni v pha thung lng nng ln theo nh lut on nhit kh, ngha l nhit tng 1o khi h thp 100m (nu nh khng kh khng cn sn phm ngng kt). V vy, khi ti thung lng n c nhit cao hn nhit ca khng kh thung lng. Nhit ca khng kh trong phn cng ln nu cao m t n h thp cng ln. m tng i trong phn cng gim cng vi s tng ca nhit . Khi phn pht trin mnh pha sn khut gi ca dy ni, th sn n gi nhiu khi quan st thy chuyn ng i ln ca khng kh theo sn ni. Nu ni cao, th chuyn ng ca khng kh sau khi t ti mc ngng kt s lnh i khng theo nh lut on nhit kh m theo nh lut on nhit m. Trn sn n gi, my hnh thnh v nh vy c nhit ngng kt to ra. Tip theo, ta gi thit l sn khut gi khng kh h xung thp bng mt khong nh n bc ln cao pha sn n gi. My trong khng kh ca phn khi s bc hi. Song, nu nh mt phn sn phm ngng kt ri xung theo dng ging thu th nhit chuyn sang dng n nhit nhiu hn l nhit to ra khi ngng kt v khng kh h xung thp vi nhit cao hn nhit thi k u ca qu trnh. Ta c qu trnh gn vi qu trnh on nhit gi. Nu khng kh ban u bc ln theo sn n gi v trong xy ra qu trnh to my th t thung lng ca sn khut gi c th quan st thy my dng thnh trn nh ni. Khi khng kh trong phn h xung theo sn khut gi, my trong n bc hi; cn trn sn hng gi ngc li my lun lun hnh thnh. Kt qu l my dng ny hnh thnh trong gi phn thnh phn dng nh gn bt ng vi dy ni. Tnh hnh cng xy ra nh trn sn ty ca dy Trng Sn Vit Nam vo ma gi ty nam: sn ty Trng Sn ma ln cn sn ng gi kh nng gy nn thi tit kh nng hai ba ngy lin tip vi m khng kh tng i di 45% v nhit ti cao ln hn 35oC.

Cng c th phn, c bit l vo thi k u, l qu trnh lng xung dn dn v nng ln c hc ca khng kh trong xoy nghch vng ni. Cng vi s h thp ca nghch nhit nn, nhit cao cng ngy cng bao trm nhng vng thp, song qu trnh nng ln khng kh lan ti nhng thung lng thp nht v y vn do khng kh lnh chim. Trong phn do xoy nghch ny, tc gi khng ln lm, cn s tng nhit ca phn c th xy ra ng thi c hai sn ni, hin tng ny thng quan st thy nhiu ln Kapcat v Anp. Khi vt qua ni, trong dng khng kh c th xut hin sng ng g i l sng phn trn sn khut gi vi bc sng tng i ln, khong vi km, bin ca sng c khi gy nn s hnh thnh my dng sng. Cc sng ny c th lan ti cao gp 20 ln cao ca ni.