REAVANJE SISTEMA JEDNAINA ( METODA DETERMINANTI) U prethodnim fajlovima smo govorili kako se reavaju sistemi upotrebom matrica.

U ovom fajlu emo pokuati da vam objasnimo kako se primenjuju determinante na reavanje sistema linearnih jednaina. Vano je napomenuti da emo ovde posmatrati samo kvadratne sisteme S nn , to jest sisteme koji imaju jednak broj nepoznatih i jednaina. Profesori najee zadaju sisteme S33 ili S 44 , pa emo njima posvetiti panju. Govorili smo ve da sistem moe biti homogen i nehomogen. Pogledajmo najpre nehomogen sistem S33 ( tri jednaine , tri nepoznate): a1 x + b1 y + c1 z = t1 a2 x + b2 y + c2 z = t2 a3 x + b3 y + c3 z = t3

a1 b1 c1
Odavde najpre formiramo determinantu sistema uzimajui brojeve ispred nepoznatih: D = a2 b2 c2 a3 b3 c3

t1 b1 c1
Zatim lanove uz x zamenimo slobodnim lanovima ( sa desne strane jednakosti): Dx = t2 b2 c2 t3 b3 c3

a1 t1 c1
lanove uz y zamenimo slobodnim lanovima: Dy = a2 t2 c2 a3 t3 c3

a1 b1 t1
lanove uz z zamenimo slobodnim lanovima: Dz = a2 b2 t2 a3 b3 t3

Na ovaj nain smo dobili etiri determinante :

a1 b1 c1 D = a2 b2 c2 a3 b3 c3

t1 b1 c1 Dx = t2 b2 c2 t3 b3 c3

a1 t1 c1 Dy = a2 t2 c2 a3 t3 c3

a1 b1 t1 Dz = a2 b2 t2 a3 b3 t3

U svakom zadatku nam je prvi posao da nadjemo vrednosti za ove determinante.

Dalje reenja traimo koristei Kramerovu teoremu:

a1 b1 c1
i) Ako je determinanta sistema D = a2 b2 c2 razliita od nule , onda sistem ima jedinstveno reenje koje a3 b3 c3 traimo preko: x = ii) Dy Dx D ; y= ; z= z D D D

Ako je determinanta sistema D = 0 i Dx = Dy = Dz = 0 sistem ima beskonano mnogo reenja ( neodredjen je)

iii)

Ako je determinanta sistema D = 0 i Dx 0 Dy 0 Dz 0 ( znai, bar jedna od ove tri determinante da je razliita od nule) sistem je nemogu, to jest nema reenja.

Pazite, sve ovo vai za nehomogen sistem.

ta ako imamo homogen sistem?

a1 x + b1 y + c1 z = 0 Ako posmatramo homogen sistem : a2 x + b2 y + c2 z = 0 a3 x + b3 y + c3 z = 0

Jasno je da on uvek ima trivijalna reenja ( x, y, z ) = (0, 0, 0)

Kvadratni homogen sistem ima netrivijalna reenja ako i samo ako je D = 0

a1 b1 c1

Znai, da bi na homogen sistem imao netrivijalna reenja, mora biti D = a2 b2 c2 = 0 a3 b3 c3

Razmiljanje za sisteme S 44 ( 4 jednaine, 4 nepoznate) je potpuno analogno sa ovim, s tim da nas ovde eka mnogo vei posao kod nalaenja vrednosti determinanata: a1 x + b1 y + c1 z + d1t = u1 Posmatrajmo sistem : a2 x + b2 y + c2 z + d 2t = u2 a3 x + b3 y + c3 z + d 3t = u3 a4 x + b4 y + c4 z + d 4t = u4
a1 b1 c1 d1 a b c d D= 2 2 2 2 a3 b3 c3 d3 a4 b4 c4 d 4 u1 b1 c1 d1 u b c d Dx = 2 2 2 2 u3 b3 c3 d3 u4 b4 c4 d 4 a1 u1 c1 d1 a u c d Dy = 2 2 2 2 a3 u3 c3 d 3 a4 u4 c4 d 4 a1 b1 u1 d1 a b u d Dz = 2 2 2 2 a3 b3 u3 d3 a4 b4 u4 d 4 a1 b1 c1 u1 a b c u Dt = 2 2 2 2 a3 b3 c3 u3 a4 b4 c4 u4

Ovde traimo sledee determinante:

Reenja traimo: x= Dy Dx D D ; y= ; z = z ; t = t , naravno sve po Kramerovoj teoremi... D D D D

Ako je homogen sistem: a1 x + b1 y + c1 z + d1t = 0 a2 x + b2 y + c2 z + d 2t = 0 a3 x + b3 y + c3 z + d 3t = 0 a4 x + b4 y + c4 z + d 4t = 0 za njega isto vai da ima netrivijalna reenja ako je D = 0 .

ZADACI

1. Reiti sistem jednaina:

x + 2 y 5z = 6 2x + y + 2z = 5 3 x + 3 y 4 z = 8

Reenje:
Naravno, ovaj sistem je mnogo lake reiti Gausovom metodom ili nekom drugom, ali poto prouavamo determinante, ovom prilikom emo ii teim putem: Izraunavamo vrednosti sledeih determinanti( mi emo koristiti Sarusovo pravilo sa dopisivanjem prve dve kolone a vi moete i razvijati determinantukako vam je lake)
3

1 D= 2 1 2

2 5 1 2

3 3 4 2 5 1 2 1 2 2 1 = 4 12 30 + 16 6 15 = 51 D = 51

3 3 4 3 3 Poto je determinanta sistema razliita od nule, odmah znamo da e sistem imati jedinstveno reenje. Idemo dalje: 6 2 5 Dx = 5 1 2 8 3 4 6 2 5 6 2 5 1 2 5 1 = 24 + 32 75 + 40 36 + 40 = 23 Dx = 23 8 3 4 8 3 1 Dy = 2 1 2 6 5 5 2

3 8 4 6 5 1 6 5 2 2 5 = 20 36 80 + 48 16 75 = 179 Dy = 179

3 8 4 3 8 1 Dz = 2 1 2 2 6 1 5

3 3 8 2 6 1 2 1 5 2 1 = 8 30 + 36 32 15 + 18 = 15 Dz = 15

3 3 8 3 3 Kramerova teorema nam daje sledee reenje:

x= Dx 23 23 = = D 51 51 Dy 179 179 y= = = D 51 51 D 15 5 z= z = = D 51 17

2. U zavisnosti od parametra a , diskutovati i reiti sistem:

ax + y + z = 1 x + ay + z = a x + y + az = a 2

Reenje:
a 1 1 D= 1 a 1 1 1 a a 1 1 a 1 1 a 1 1 a = a3 + 1 + 1 a a a = a 3 3a + 2 1 1 a 1 1 a 3 3a + 2 = a3 a 2a + 2 = a(a 2 1) 2(a 1) = a(a 1)(a + 1) 2(a 1) = (a 1)(a 2 + a 2) = = (a 1)(a 1)(a + 2) = (a 1)2 (a + 2) D = (a 1) 2 (a + 2)

Ovde nije dovoljno samo nai vrednost determinante, ve to reenje moramo spakovati u proizvod. 1 Dx = a a 1 a a2
2

1 1 a 1 1 a

1 1 1 1 a 1 a a = a 2 + a 2 + a a 2 1 a 3 = a 3 + a 2 + a 1 = a 2 (a 1) + 1(a 1) = 1 a a2 1

(a 1)( a 2 + 1) = (a 1)(1 a )(1 + a ) = (a 1)(a 1)(1 + a ) = (a 1) 2 (a + 1) Dx = (a 1)2 (a + 1) a Dy = 1 a 1 1 a 1 a

2

1 1 a

1 a

1 a 1 1 1 a = a 3 + 1 + a 2 a a 3 a = a 2 2a + 1 = (a 1) 2 a 1 a2

1 a2

Dy = (a 1)2 5

a 1 Dz = 1 a a 1 1 a

1 a

1 1 a2 1 a 1 a 1 a = a 4 + a + 1 a 2 a 2 a = a 4 2a 2 + 1 = (a 2 1) 2 = (a 1) 2 (a + 1)2

1 1 a2 1 1 Dz = (a 1) 2 (a + 1) 2

Zavrili smo tehniki deo posla, nali reenja i spakovali ih. Na savet je da ih sada prepiete, jer sledi diskusija:

D = (a 1)2 (a + 2) Dx = (a 1)2 (a + 1) Dy = (a 1) 2 Dz = (a 1) 2 (a + 1) 2

Kramer kae da sistem ima jedinstveno reenje ako je D 0 .

U ovom sluaju mora biti: D 0 (a 1) 2 (a + 2) 0 a 1 a 2

Ako je a 1 a 2 sistem ima jedinstveno reenje:

2 Dx (a 1) (a + 1) a +1 a +1 x= = = x= 2 D a+2 a+2 (a 1) (a + 2)

y=

Dy D

(a 1) 2 (a 1) 2 (a + 2)

1 1 y= a+2 a+2

2 2 Dz (a 1) (a + 1) (a + 1) 2 (a + 1) 2 z= = = z = D a+2 a+2 (a 1)2 (a + 2)

Ali ovde posao nije gotov, jer moramo ispitati ta se deava ako je a = 1 , pa ako je a = 2 .

za a = 1 D = (a 1) 2 (a + 2) = (1 1)2 (1 + 2) = 0 Dx = (a 1)2 (a + 1) = (1 1) 2 (1 + 1) = 0 Dy = (a 1)2 = (1 1)2 = 0 Dz = (a 1) 2 (a + 1) 2 = (1 1) 2 (1 + 1) 2 = 0

Po Krameru ovde sistem ima beskonano mnogo reenja, vraamo se u poetni sistem i zamenjujemo a = 1 . ax + y + z = 1 x + y + az = a 2 1x + y + z = 1 x + y + 1z = 12 x + y + z =1 x + y + z =1

x + ay + z = a x + 1 y + z = 1 x + y + z = 1 x + y + z = 1 z = 1 x y Sistem je neodredjen a reenja opisujemo sa ( x, y, z ) = ( x, y,1 x y ) x R,y R

Napomena: Neki profesori zahtevaju da se uvede neko novo slovo(slova) kod opisivanja reenja, recimo: ( p, q,1 p q ) p R,q R

Na savet je kao i uvek isti: radite kako zahteva va profesorne talasajte

za a = 2 D = (a 1)2 (a + 2) = (2 1)2 (2 + 2) = 0 Dx = (a 1)2 (a + 1) = (2 1) 2 (2 + 1) = 9 (1) = 9 Dx 0 Ne moramo menjati dalje, po Krameru, ovde je sistem nemogu.

3. U zavisnosti od parametra a , diskutovati i reiti sistem:

x+ y+ z =0 ax + 4 y + z = 0 6 x + (a + 2) y + 2 z = 0

Reenje:
Najpre uoimo da je sistem homogen, to jest da uvek ima trivijalno reenje (0,0,0).

Da bi ovaj sistem imao i netrivijalna reenja determinanta sistema mora biti ba jednaka nula.
1 D= a 1 4 1 1

6 a+2 2 1 a 1 4 1 1 1 a 1 4 = 8 + 6 + a ( a + 2) 2a ( a + 2) 24 = 14 + a 2 + 2a 2a a 2 24 = a 2 a 12

6 a+2 2 6 a+2 1 49 1 7 = a1 = 4; a2 = 3 2 2

a 2 a 12 = 0 a1,2 =

Sad moramo ispitati za oba reenja ta se deava. Vraamo ove vrednosti u poetni sistem :
za a = 4 x+ y+z =0 4x + 4 y + z = 0 6 x + (4 + 2) y + 2 z = 0 x+ y+z =0 4x + 4 y + z = 0 6 x + 6 y + 2 z = 0......./ : 2 x+ y+z =0 4x + 4 y + z = 0 3x + 3 y + z = 0 II III x + y = 0 y = x x + y + z = 0 z = 0 Reenja su: ( x, y, z ) = ( x, x, 0) xR

za a = 3 x+ y+z =0 3 x + 4 y + z = 0 6 x + (3 + 2) y + 2 z = 0 x+ y+z =0 3 x + 4 y + z = 0 6x y + 2z = 0 III + I 7 x + 3z = 0 x = x+ y+z =0 3 z 7

3 z 3z 4 z + y + z = 0 y = z + y = 7 7 7 3z 4 z , , z) z R 7 7

Reenja su: ( x, y, z ) = (

4. U zavisnosti od parametra m , diskutovati i reiti sistem:

x + y + mz + t = 0 x y z t = 0 mx + y + 5 z + 3t = 0 x + 5 y + 11z + 8t = 0

Reenje:
1 D= 1 m 1 1 1 5 m 5 11 1 3 8

1 1 1

Osobine determinante ( pogledaj istoimeni fajl iz III godine) e nam pomoi da ovu determinantu lake reimo. Nemojte juriti i odmah pokuati da pravite nule radei sa vrstama, nekad je lake raditi sa kolonama

D=

1 1 m 1

1 m 1 1 1 1 1 5 5 11 3 8

IIkolona + Ikolona IIkolona IIIkolona + Ikolona IIIkolona IVkolona + Ikolona IVkolona 1

1 1 1

2 0 6

m +1 0 12

2 0 9

m m +1 m + 5 m + 3

2
+

m +1

2 m +1 2 + 1 0 0 0 Razvijamo po drugoj vrsti: = 1 m + 1 m + 5 m + 3 m m +1 m + 5 m + 3 9 6 12 1 6 12 9 2 m +1 2 2 m +1 2 1 m + 1 m + 5 m + 3 = 0 m + 1 m + 5 m + 3 = 0 6 12 9 6 12 9 2 m +1 2 2 m +1 m + 1 m + 5 m + 3 m + 1 m + 5 = 18(m + 5) + 6(m + 1)(m + 3) + 24(m + 1) 9(m + 1) 2 24(m + 3) 12(m + 5) 6 12 9 6 12 = 18m + 90 + 6(m 2 + 4m + 3) + 24m + 24 9(m 2 + 2m + 1) 24m 72 12m 60 = 18m + 90 + 6m 2 + 24m + 18 + 24 9m 2 18m 9 72 12m 60 = 3m 2 + 12m 9 D = 0 3m 2 + 12m 9 = 0......./ : (3) m 2 4m + 3 = 0 m1 = 3; m2 = 1

za m = 3 x + y + 3z + t = 0 x y z t = 0 3 x + y + 5 z + 3t = 0 x + 5 y + 11z + 8t = 0 ( x, y, z , t ) = ( z , 2 z , z , 0) zR

za m = 1 x+ y+ z +t = 0 x y z t = 0 x + y + 5 z + 3t = 0 x + 5 y + 11z + 8t = 0 ( x, y, z , t ) = (0, y, y, 2 y ) y R

I da ne bude nekih iznenadjenja, evo jednog primera i sa sistemom dve jednaine, dve nepoznate.

5. U zavisnosti od parametara n i m , diskutovati i reiti sistem:

x my = m x + ny = n

Reenje:
x my = m x + ny = n D= 1 m 1 n 1 m 1 n n n = n+m = mn + mn = 2mn

Dx = Dy =

m m

= nm

D 0 n + m 0 n m x= y= Dx 2mn 2mn = x= D n+m n+m Dy D = nm nm y= n+m n+m

za n = m D=0 Dx = 2mn = 2m2 D y = n m = 2 m Ako je vrednost za m ba nula, sistem e imati beskonano mnogo reenja, a ako je m razliito od nule sistem je nemogu.

10

za m = 0 n = 0 Vratimo ove vrednosti u sistem: x my = m x + ny = n x 0 y = 0 x + 0 y = 0 Odavde zakljuujemo da x mora biti jednak nula, a y je proizvoljan broj. Reenja zapisujemo: ( x, y ) = (0, y ) yR

11