Prof. Dr.

Dursun

Pars
ANKARA 1998
SZL VE GNMZ

Yard. Do. Dr. zkul OBANOGLU*
19. ileri srlen folklor artsremli (diachronie)
yeniden kurmaya ynelik ve ele
folklor mahslnn ne kadar eski ve ne zaman nerede ortaya
ortaya hedefleyen paradigmalara sahip 20.
ise ele foIkIor mahslnn muhtemel ortaya
koymaktan ziyade onun muhteva ve stilistik zelliklerinin ne
ile icra halinde sosyo-kltrel ne iii
dinleyieilerle olan ve bu iera edilen ge-
leneksel tr ve olmak zere; ve
tesirlerinin n plana
Bu konusunu da 20. ortaya folklor kuram-
birisi olan "Szl Kompozisyon Teorisi"nin (The Theory of Oral
Composition) ortaya ve kendisine yneltilen yeniden
sreci ile temel "szl kltr", "ge-
leneksel szl forml", "tema" ve "szl kompozisyon" yo-
ve bunun gnmz halkbilimi tesirlerinin tesbiti

Teorinin Ortaya ve Homer Meselesi:
20. ortaya en nemli folklor birisi
olan ve nceleri "Szl Formlsel Teori" (Oral-Formulaic Theory) (Lord
1960) olarak son "Szl Teori" (Oral Theory)
(Finnegan 1992: 41) veya gittike "Szl Kom-
pozisyon Teorisi" (The Theory of Oral Composition) (Foley 1988) olarak
teori, Homer'in Odessa ve szl kltr or-
rn olup anlamaya ve akademiyada ze-
rinde beri ve zelikle de klasistler ve filojistler
ismiyle "Homer Meselesi" (Homeric Question) olarak bi-
linen zerine, 20. ilk
Milman Parry ve Albert B. Lord takipi-
leri ileri
* Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Blm yesi
138
SZL VE GNMZ
zamanlara kadar Szl Kompozisyon Teorisi'nin ortaya
Matija Murko gibi son derece nemli roller oynayan
nc veya ncllerin rol yeterince vurgulanmayarak neredeyse tamamen,
Milman Parry'nin erken lmesiyle Albert B.
Lord'un ve devam rn olarak
takdim edilen teorik tarihesi ve zelliklerine gemeden
nce, "Homer Meselesi"ni ana da
olsa zerinde durarak gereklidir.
nk, daha nce de gibi, klasik filoloji
itibaren ortaya ve boyunca sre ge-
len ve "Homer Meselesi" olarak bilinen bilgi ve
Szl Kompozisyon Teorisi'nin ortaya etkili
Bu nedenle "Homer'in kim ona ait kabul edilen Odessa ve
ilyada ne zaman ve yo-
dair bu gibi giderilmesine ynelik cevaplar ve
(Foley 1988: 1) olarak "Homer Meselesi"nin or-
taya ve J. M. Foley'in (1988) hareketle en
de olsa zetlemek konunun daha iyi iin

Eski Yunan' dan Klasik kltrn rnlerinin
gelen Odessa ve szl kltr kompoze
dair "Truva Homer'in ok nceleri
ve Homer'e ve kalma
hareketle" sz konusu "daha eski
zamanlardan kalma bir araya getirilmesiyle
ve pek ok da bu nedenle ortaya
deki bilinen ilk speklasyonlardan birisi, M.S. 38'de Musevi Ha-
ham Flavius Josephus Flavius Josephus'un yoru-
muna benzerleri ara daha sonraki da ortaya
Homer'in Odessa ve zerindeki
rn ynndeki, klasistler genel
kanaatleri Fakat sz konusu genel kanaatin ona
olan ve Homer Meselesi'ne dair fikirler ortaya
devam eder.
Bunlar yer alan ve John F. Miley'e gre (1988: 4) Szl
Kompozisyon Teorisi'nin ortaya gerek ncl olarak
kabul edilen Friedrich Wolf' un 1795 "Prolegomenna
ve Homerum" F. Wolf Odessa ve
bir metninin Homer dneminde tarihi
ve arkeolojik nedenlerini ortaya koyup Homer'e ait kabul
edilen destan metinlerinin daha sonraki dnemlerde redaktrler
139
ZKULOBANOCLU
dan kendilerine kadar gelen ilkel szl (szl destan
redakte edilerek bugnk birlik ve
ileri F. Wolf, sz konusu szl destan
profosyonel "halk
rnleri olarak ve tesbitine
ynelik analizleri kendine edinen ve kendilerini "edebiyat arkeolo-
jisi" yapanlar olarak Analistler (Analyst) ile metinlerin
tan beri tek bir kaleminden ve savu-
nan Yunitaristler (Unitarian) bir "bir Homer
mi, yoksa pek ok Homer mi Homer
Meselesi'nin 19. boyunca da srecek olan ynn
(Foley 1988: 4).
Bu dnemde de, Homer'in yoksa bu kadar
uzun geinceye kadar saklan-
(Lord 1960: 8) sorusuna tatmin edici cevap iin sz
konusu edilen husus, en nemli katolizr olmaya devam

Analistlerden Karl Lachmann, 1816 dnemin ro-
mantik milliyetilerinin geleneksel szl derleyerek on-
milli ynelen
hareketle ve Alman Nibelungenlied ile
Homer'in teorisi" (liedertheorie) (Foley
1988: 5) veya gnmzde bile takipilerinin "kollektif yaratma
teorisi"nin ilk ortaya Buna gre, bir Homer'den ziyade
gelenek iinde yer alan birden ok bilinmeyen Homerlerin sz konusu
kk bir araya getirerek ve zamanla da
elimizdeki metinlere kollektif yaratma ile
1840'lara F. Wolf'un Odessa ve
szl kltr
Gottfried ifadeleriyle "Kompozisyonun ve
deki tipik zellikleri, vezinin adapte ve uzun
cmleleri ile sslemeler, kabul atasz, deyim ve
tekerlerneler gibi halk kltrnde malzemelerin
genel ifadelerin ortaya Odessa ve ilyada
okunmak iin iin" (Foley 1988: 4)
grlmektedir.
Analistler ve Yunitaristler boyu sren bu
mada, metinleri Homer'in veya dikte ettirmesiyle tarihi
ve btn bir obje kabul eden Yunitarist1er cephesinde sz konusu fikirlerin
tesinde pek bir ortaya ispatlaya-
bilrnek iin metodolojiler metinleri ve benzerlerini tara-
140
SZL KOMPOZisYON VE GNMZ
yarak mukayeseli yapan Analist okul gittike
szl teorinin (oral theory) (Foley 1988: 5-6) ortaya
.
Milman Parry'nin Homer Meselesi ile bir klasist bilim
hviyetiyle, Odessa ve ilyada metinlerinin szl gelenekte
ynelik
Szl Kompozisyon Teorisi'nin ortaya
budur.
Teorinin Kavramsal
Milman Parry ve
Bu Milman Parry'nin konuya dair ilk bilgiler,
1923 Berkeley'de Kaliforniya niversitesi'nde (Univeristy of
California) master tezinde yer J. M. Foley'in (1988: 20)
gre, M. Parry'nin bu ilk (1923) Homer,
irticalen meydana getirip szl aktaran bir ozan olarak
yazan bir olarak kabul edilmektedir.
tl Parry 1928 Paris'te doktora tezinde
ise Homer takip eden bir Tez A. Meillet ve
halkbilimci Matijs Murko'nun, kabul edilen teze (Parry 1928),
tezde sz konusu edilip zellikleri ve yeterince olarak or-
taya konmayan "szl gelenek" dair
tenkitler ve onu bu konuda (Foley 1988) Harvard
niversitesi'nde gen profesr Milman Parry'nin
Nitekim Parry'nin mteakip
(1930 ve 1932) ilyada ve tekrarlanan formllerle
(epiteths)' hareketle, destan-
geleneksel destanlar konusundaki kanaatini
ve sz konusu szl olarak kompoze
grlmektedir. M. Parry bu sreci daha "Benim ilk
Homer'in stili zerineydi. Bu bana Homer'in
rinin formller yoluyla da anlamama
Bununla birlikte ben o zaman Homer'in sadece
geleneksel zamanda da szl ilk
1 Trke'ye "tavsif mmkn olmakla beraber,
si en zor gibi grnen "epitetler" (Epiteths) 1998) olarak teklif edilen bu
terimin ifade srecinde, kavram
"repetetions" (tekrarlar), "sterotyped phrases" (sterotipik ibareler), "stoek epiteths" (Stok
epitetler), "epic cliches" (destan terimlerle
Milman Parry kendisine kadar ileri srlen terimlerin "ya ok dar ya da ok
bir anlam iermeleri nedeniyle" hibirisini kullanmarrus ve
"formula" (forml) terimini ihdas teorisine paralelolarak da bu terimin
Bu konudaki iin bak. (Lord 1960:30-67).
141
ZKULOBANoGLU
olarak hocam M. Antonie Meillet bu konuya dikkatimi eken
(Parry ve Lord 1954: 3) ifade Bundan sonraki ise,
epik szl olarak kompoze edilip bir
laboratuvar" olacak olan yerin tesbit edilerek, sz konusu
gzlenip derlenmesidir.
Bu konuda, ncelikle, W. Radloff'un 19. Trkistan ve
Sibirya' da saha neticesi Trk epik
ait malzemeden (Radloff 1868; 1870; 1872; 1885),
"Proben"den zellikle de Radloff'un destan-
larina dair (1885) hareketle, kendisi ve klasistlerin
Homer'in szl olarak kompoze destanlar
olup karakteristik zellikleri bulabi-
szl epik gelenekleri (Foley 1988:
10) ve Albert B. Lord ile birlikte saha yapmak zere
Trkistan'a karar verir. Ancak devrin politik bunu
nedeniyle, benzer bir szl
Yugoslavya'ya gider. (Foley 1992: I-III).
Bu Milman Parry'nin talebesi Albert B. Lord ile Yugos-
Homer'in geleneksel bir ozan olarak szl kltrde
deneyselolarak "epik ola-
rak bir laboratuvar" olarak seip derleme
ve daha sonra kuramsal
halkbilimi Profesr Matija Murko'nun tavsiye ve
nemli yer
Homer'in Odessa ve sona bir
ezbere eden ve bu nedenle sz konusu eserlerin
kltr mahsul iddia eden bilim
Matija Murko 1887 2 Ocak vF 17 tarihleri Zagrep'te
"Mslman" Salko Vojnikovi'ten Homer'in eserlerinin iki
bir hacme sahip; 80.000 90 hikayesini
detle (Murko 1990: 15). Matija Murko d-
neminin epik kanaati olan
da bile sylenen
icralarda ve ezberlernelerin tesinde her
icra irticalen yeniden deneyler yaparak or-
taya Matija Murko szkonusu ne-
deniyle epik "urform"unu ortaya koymak
"yeniden kurma" reddediyordu. Bu Milman Par-
ry'nin eski Yugoslavya'daki dnm Profesr
Matija Murko'nun (1929; 1990) zellikle de 1990
haberdar
142
SZL VE GNMZ
Milman Parry 1933 yaz Yugoslavya'da saha
ve Haziran 1934'ten itibaren Eyll 1935'e kadar
ve Albert B. Lord kendisine eder. Dubrovnik
layarak eski Novi Pazar, Biyelo Polye, Gacko,
Makedonya, Stolac ve Biha blgelerinde 16 ay sren bu saha
ve derlenen destanlardan daha
uzun ve "Homer/in stil daha iin"
(Foley 1988: 32) zellikle "mslmanlardan" lS00'e
epik destan metni derlenir. Bu ilk dnem derlemelerinden elde edilen 1500
metnin hepsi destanlar Derlemelerin
elektronik aletleriyle ve dikte veya not edi-
len bir metin yerine ses kaydedildi-
bu saha dnya halkbili-mi iinde bu ynyle
de dikkat ekici zelliklere sahiptir.
sahip bu teknik
hareketle daha nceleri Matiya da yolu takip etme-
leriyle, (guslar)'dan destan metninin yer ve za-
'manlardaki da derlenir-. Bylece destan metinlerinin ezberlenip
aynen ve her icrada sahip metinlerin
ortaya koyacak malzeme olur. desta-
da derlenir.
Milman Parry malzeme iin ki Amerika'ya,
szl epik destan iin disklere kayde-
ve metne ve bir kolleksiyon
(Foley 1988: 32) demektedir. Milman Parry A.B.D.'ye dner
ve "Singer of Tales" yazmaya ve bir
sre sonra 1935'te bir kaza neticesinde lr. Derlenen malzeme ile
Harvard niversitesi'nde "Milman Parry Szl Edebiyat
(Milman Parry Collection of Oral Literature)
Milman Parry'nin saha derlenen malze-
melerin tasnif ve tercme edilerek ile eski Yugoslavya'da
derleme faaliyetlerini, ve Albert B. Lord srdrr.
Ancak Albert B. Lord'un gemeden nce Milman Parry'nin
kuramsal ve kavramsalolarak Szl Kompozisyon Teorisi'ne
zetlemek
Milman Parry'nin eski Yugoslavya'da saha
sonra tek (1933) Yuk Ka-
radzi'in 19. derlemelerinden hareketle Homer'in ile
2 Bu bir benzerini Trk Halk Hikayeleri ile ilgili olarak (1975)

143
ZKULOBANoGlU
Gney Slav geleneksel szl fomllerle konu-
sunu ele Milman Parry forml (formula) istenilen
bir ana fikri anlatmak iin vezin dzenli olarak kul-
bir grup szck" (1930: 80) olarak M. Parry'nin
devam ettirip tamamlayan Albert B. Lord da
Ancak, Albert B. Lord
forml'n "bir veya olunan for-
ml gsteren "formlsel (formulaic expres-
si on) (Lord 1960: 4) olarak Tema (theme) ise M. Parry'nin
olan "formllerin edilen geleneksel bir
dzenli olarak bir grup fikir" (Parry
1930: 80) Albert B. Lord aynen (1960)
Milman Parry'nin erken ve henz
lmesinden sonra, ve
srdrlr ve sonular onun yazmaya kitapla ad-

Teorinin Ortaya Albert B. Lord ve
da ifade gibi, Milman Parry'nin lmnden
sonra, onun projelerini devam ve
Albert B. Lord stlenir. Lord 1935 muhtelif
eski Arnavutluk ve da kapsaya-
cak 1960 kadar saha ve
neticesi olarak 1960 yazmaya
Syleyicisi"3 (The Singer of
Tales)
Szl kompozisyon teorisi'nin temel olan bu kitap
gnden beri bir ok dile evrilerek halkbilimi
olmak zere, pek ok ilmi disiplinin bir tesir mey-
dana
Albert B. Lord'un The Singer of Tales Syleyicisi)
iki blmden meydana gelmektedir. "Teori"
birinci blmde Milman Parry'nin ve Albert B. Lord'un ileri srdkleri
teorinin temel ve "destan syleyiciler:
leri ve (Singers: Performance and Training) "forml" (The
Formula), "tema" (The Theme), (Songs and the Song), ve szl
3 "The Singer of Tales"in bire bir kelime olarak tercme
tuhaf bir iin "tales" kelimesi ile ifade edilen tr"destan" ve
iera edeni de "singer" olarak de "syleyicisi" olarak
Ancak syleyicisi" ifadesi yerde Onun
yerine, boyunca Prof. Dr. Dursun (1986)
terimi Bu konuda bak. 1998).
144
SZL KOMPOZisYON VE GNMZ
gelenek" (Writing and Oral Tradition) gibi alt
larda ele "Uygulama" (The Application) ikinci
blmde ise szl kompozisyon teorisinin "Homer", "Odessa
ve "Orta zerine Notlar"
rnek metinler zerine yer
Birinci blmn "Destan Syleyiciler: ve
ikinci Albert B. Lord (13-29), szl kltr
meydana getiren onu (kompoze etme), icra
(performance) ve szl bir iin nceden
fakat icra irticalen meydana olmak
olarak belirler. Bu szl icra sadece
daha nceden kendisince veya icra
eden (performer) icra eserini
ran bir kompozitr (composer) ve olarak, onlara
mzikle eden mzisyeni, bestecisi, sylerek seslendiricisi ve btn
anda icra eden hareketlerin
eylemin, eyleminin yzlerinden bir

Albert B. Lord'un konusunu bu "gus-
lar/Tar Bunun kalan ve Lord'un
nlemek iin balad syleyicilerinin (ballad singers)
ok byk bir sadece mevcut olan baladlan ezberleyip
syleyerek icra edenler" gibi ve Yugoslavya'da bu durumda olup
yoluyla veya benzeri destanlan aynen ezbeleyip icra et-
mekte sadece olup, ele szl
(oral poet) olarak vurgulayarak
ortaya koyar.
Albert B. Lord, eski Yugoslavya'da erkeklerin zamanlara
(193'lardan-196'lara) kadar en nemli formu olan epik
ve icra tresini ise belir-
Kk kasabalarda, kylerde ve bazen de (zellikle tren-
4 ve genel bir bu iinde yer alan fikirlerin
bir bugn Trkiye'de bilinmektedir. Ancak bilinmeyen veya
atfedilerek bilinen ve yine byk bir olarak ve bir da
mehaz gsterilmesine olarak olan bu fikirlerin
intihaller yoluyla Trk halkbilimi Trk halkbilimi
szl kompozisyon teorisinin temel intihal yoluyla ve
mehaz gsterilmeden olarak hususu bir konusunu

5 Trk terminolojisi ile syleyecek olursak, sadece usta syleyen
veya usta syledikleri zamanki yahut icra daha nceden
ezberleyen ve icra eden durumu A. Lord'un

145
ZKULOBANoGLU
leri evlerde icra edilmektedir. Evler icralar kahve-
hanelerde (metinde kahvehane kelimesi sy-
olan ka/ana yer tamamen erkeklerden bir din-
leyici (kahvehanelere girmesi nnde icra
edilirler.
icra eden kendisini gelen
ve paralar syler.
icra ettikleri kahvehanelere (bizim kahveha-
nelerinin olan bu kahvehaneleri kahvehaneleri" olarak ad-
devam eden genel nitelikleri
ile evre kylerden kahve veya raki (orjinalinde de ve
destan dinleyip gelen iftilerle,
yolculuk yapan tccarlar ve
Tccarlar ve genellikle icra ettik-
leri kahvehanelerin bir han (orjinalinde de ve
otellerde pek dinleyicilerdir ve arala-
pek da kendilerine iecek amatrce de
olsa destan syleyebilirler ve bunlar zamanda bir yerden bir
yere duran gelenek zellikle ky veya
gnler gece de dahil),
dan pazar iin gelenlerin nedeniyle, icra
kahve veya kahvehanelerin en olarak gnlerdir.
"Mslmanlar" Ramazan (orjinali de
kahvehaneler aylarca nceden bir ile ya-
parlar ve birden fazla kahvesi varsa daha iyi ve
bir getirebilmek ve daha fazla kar iin kahve-
haneler rekabet ortaya Btn gece boyunca destan"
sylenebilen bu zaman dilimi zamanda, her gece iin bir
destan syleyebilecek en az 30 bir repertuar
maya zorlar ve mslman ka destan bildikleri
sorusunu her gecesi bir tane syleyebileceklerini" belirterek
30 olarak ifade edilir.
byk bir profosyoneldir.
ikinci bir de icra etmek
iin kahvehane sahiplerinden para veya malolarak avans
icra tepsi ile toplanan "parsa" da
verilir.
Albert B. Lord, Milman Parry ve kendisi saha
neticesi kaynak ve rnek aktararak
ve hlasa Epik ge-
146
SZL VE GNMZ
elimizde bir tek ve yine bir tane bile
belge halde hi tereddd etmeden "var
"Trk ncesi bulunan
ozanlara (minstrels)" Oysa ge-
dair, A. Lord'un ta-
Trk ve hikaye de zellikleri ol-
ilk olarak eden Prof. Dr. Dursun (1986:
453-458) gibi sz konusu gelenek Trk Balkanlardaki
ve bir kltr iersinde adapte edilip
kltrlere bir Trk
ve hikaye bilen uzmanlarca gerektirmeyecek kadar

Bu konuya burada girmekten ederek", Albert B. Lord'un
epik (metinde daima
herhangi bir milliyetten "Moslems" ibaresi ile
oysa metinde yer verilen ve ozanlar, msl-
"Trk"ler olarak dair
dnecek olursak, ve da Trkler
Ramazan ve zamanlarda kahvehanelerine getirtilmekte ve
dinlenilmektedir. ve Trklerle beraber
ya sylemekte veya kendi
galip geldikleri sylemektedirler.
Yugoslavya'da szl gelenek herhangi bir veya zmreye
mensup ifti, esnaf veya bir bey (orjinal metinde de
olabilir.
syledikleri dinleyici kitlenin
hacmine veya neden olabilir.
dinleyicisinin veya dinlemeye
istekli zaman uzun formllerden
yarak veya bunun tersi bir durum da
formlleri kullanarak uzatmaya Bu nedenle de
sylenilenlerinde bile sonu ve
itibariyle Btn bunlar dinleyiciye
6 Bu konuda bilgi, ve
zerine Tespitler" mukayeseli
ele iin burada detaya girilmekten Bak.
1998). Trk ortaya ve icra tresinin iin
bak. 1996).
7 Albert Lord 1960'tan sonra 1972 ve 1987c ve konuyu Trk
tesirlerini ele alarak ya olumsuz ya da olarak Orta Asya Trk
Destan tesirleri ele Anadolu-Rumeli Trk
neredeyse gibi
147
ZKULOBANOClU
olarak meydana gelen ve zamanda her icra,
dramatik kabiliyetinin icra etmede dinleyiciyi
ile hnerinin test edilmesi olarak da

ve ise temel dneme
Bunlar dinleme ve zmseme (listening and absorbing), uygulama
(application) ve bir dinleyici nnde (singing before a
critical audience).
Birinci dnemden olursak, her nce
iki ortak grrz. Birincisi ok
byk bir okuma yazma bilmemesi (illiteracy) ve hemen
hepsinin epik destan syleyebilmeye byk arzudur. Bu
dnemde ii olma arzusu dolu olan aday gen olarak
bile olmasa), sylerken dinler. Bu onun
hikayeleri. uzak diyarlardaki yerleri, daha
nceki zamanlardaki ve benzeri sosyal
nerek, temellerini dnemdir. Bylece hikaye ve
ve bunlar zerine byklerin
da dinleyerek gittike bilgi sahibi zamanda da
icra edilen ritmini ve ve bu dnemden
destanlarda tekrarlanmakta olan "forml" olarak
ibareleri zmsemektedir.
olma yolunda ikinci dnem ise, ister
isterse olsun, destan sylemek zere
Bylece o ana elementi olan ritim ve szlerinden
formunu ritmi veya melodisi tambura
(orjinal metinde de veya gusle olarak iki telli
ls 4+6 10
hecedir. Bu olan fikirletin vurulma Bu
olan bir melodik varyasyonlara
Burada ritmin bir olarak (fixed)
bir veya gryoruz. Ritmik
tamamlarus veya l, ilk gerek zorluk ve
gelenekleqmiqbu onu sz konusu zorluktan
ancak, kendisinden daha nceki mensup
geliqtirilmiq ve ritmin ve lnn
8 Eski Yugoslavya epik zerindeki literatrde eski metinlere gidildike
tanbur, tambura ve iftelli olarak isimlendirilen enstrmarun gnmze gelindike
gus/eveya olarak ve bylece Trk kltr ile ilgili
en nemli referans birinin daha fakat sistematik bir biimde ortadan
grlmektedir.
148
SZL KOMPOZisYON VE GNMZ
iinde gelenekselolarak olan fikirleri
ifade eden ritmik ibareleri veya formlleri kullanarak bu
asabilir. Bunun iinde veya
ikinci devresinde dinleyici gelmeden
yetecek kadar bu gele-
neksel formlleri gerekmektedir. O, bu formlleri,
sylerken ve ifade etmek bir fikri ifade edip tekrarlarken
ve her ihtiya duyduka tekrar eder ve bylece vaktiyle
duyarak bir forml onun kendi
bir olur. Bu sre adeta bir kelimeleri veya dil
birisinin herhangi bir okul yntemi
gibidir, ancak burada epik destan zel dilidir. Bu
devre bir bir (ustaya) ihtiya
veya bir en nemli unsur devredir.
Aday nceleri veya bir olan
bir dikkatle dinlemek ,zere seer, bazen,
zamanda da dinler ve bazen okuma
yazma biliyorsa, okuyarak da Bir
ifadeyle bir ikinci devre, onun
veya taklit ederek hem tambura veya ifttelli'yi (gusle) al-
hem de geleneksel kompozisyon for-
ml veya dizi formllerle konu ve taklit ve tekrar
dnemdir. olan merak (orjinal metinde de
lsnde o dinleyip taklit ederek suretiyle
szl kompozisyon bu, kesin
olan bir dinleyerek uygulamaya dayanan bir taklit ve
zmseme srecinden ibarettir.
devre, bir sona bir bir
dinleyici nnde icra etmesiyle sona erer. Bu esnada o belki
destanlar da biliyor ve olabilir. ve en nemlisi
onun kendisini ve dinleyicisini tatmin edecek bir destan syleme nok-
Bu bir dnm Onun
ok mkemmelolmayabilir, bu bu hi nemli
Muhtemelen de bu icra ederken sslemeleri,
ve bezemeler, ustadan
ve daha pek ok ssleme ve Btn bunlar hi
nemli ncelikle onun okuma yazma bilmemesi ve her icrada
metinleri dinliyor onun bir me-
tinleri (fixed text) ezberleyip aktaran bir otomat haline
nler. te yandan, icra ederken olarak
olsa da, da kat-
149
ZKULOBANoCLU
onun gittike kendine olan gveni ve
rekabet duygusu da byr. Bu da bir devresinde en son
srecidir.
Bu srete bir yandan yeni destanlar te yandan
bildiklerini de yeni sslemelerle
te yandan dinleyicinin nne destan anlatabilen bu gen
gz nnde bulunduran dinleyici gryle din-
lemektedir. Eski ve yeni destanlar ve
sylemek suretiyle dinleyicisini btn bir gece bu
en nde gelen birisidir.
Bylelikle dinleyicinin nemli rol
Bu noktaya kadar onun kompoze etmesinde, yeterli bir
ve geleneksel ritmik bir uygun olarak yeterlidir.
geleneksel materyali yeterince ve
yapabilir ancak ve sslemelerle bezenmesi ve
ise dinleyicinin talebine Onun dinleyicisi
ona ziyade, onu bir olarak
kabul etme
ve formlleri ve yeniden
sokarak sylemeyi hi durdurmaz, bu
onun sylediklerini zenginle ir ve onu de
budur. bir sylemesi istenilen bir onu kelime kelime
tekrarlamaz, o kendi seimi olan kelimelerle yeniden eder ve
ona kendi mhrn vurur. Tabii btn btn bu devreleri
tamamlayarak bu hale gelemez. Bu gelenekte usta"
gelemeyen, formllere tematik yeterince bilmeyen
ve yeterli hnere sahip iin bu yeterince estetik ve artistik
bir pek ok
,
Bunlar da en
gelenek ve ok neticesi ortaya en gzel ve en
uzun syleyen bireylerin kendi daha iyi yarat-
Usta bir herhangi bir
yeniden syleyecek kadar forml ve tema bilgisine ve
veya verebilecek ve yaparken
de yeni bir destan meydana getirebilecek Bu bir ynyle
muhafaza eden bir koruyucu, ynyle bir
Albert B. Lord'un nc "Forml" (The Formula) (s.
30-67) Lord bu Homer'in
zerine "tekrarlar" (repetitions), "stok tekrarlar"
(stock epithets), "destan (epic cliches), "sterotipik ibareler"
150
,"
SZL VE GNMZ
(sterotyped phrases) olarak ve bu terimlerin ya ok dar ya
da ok nedeniyle Milman Parry yeniden
istenilen bir ana fikri anlatmak
iin vezin dzenli olarak bir grup szck"
olarak
Bugne kadar, epik destanlar zerine metin tahlilinde
metinlerde tekrarlanan ibareler zerine sayarak ve zel-
likle de tasnif ederek formlleri manipule etmek suretiyle
kompozisyon anlamaya ynelik uygulamalarda
Daha trlere ait metinlere de uygulanan bu tr
malardan ok ve daha pek ok
Ancak bu tr metin tahliline bugne kadar gzden
bir husus, sz konusu dinamik ve
dair bilgidir.
Parry'nin forml'n vezinsel zerine ve vurgu-
ile forml'n sadece dinleyiciler ok
daha tesinde son derece olarak irticalen kompoze et-
mekte olan iin ortaya
Bugne kadar derleme henz
devresini olan birinden ok az metin
gryoruz. Sadece dnemini olan ilgili bir
"mkemmel gibi neden-
lerle da Bugne kadar derleme
yapanlar, ve olan en iyi derle-
Oysa, formlleriyle ve
dair bilgiyi ancak formlleri henz ve zmseme
devresinde olan gen bir kariyerinde takip ederek

"forml" olgun, bir ustayla, henz
devrindeki gen bir ve yere sahip Bu
onu kullanmada hner sahibi olanla olmayan ve bir
zihine sahip olma da nemli bir roloynar. Aksi halde formlleri her
bir elde
gibi bir Formller bu dil ki
dil onu her Formller veya bir forml
ile mzik sylenen ortak rndr. Teorik olarak her ne
kadar hr de olsa, sonuta mzik lyle sylenen
malar Bu forml zerine her nce lsn
ve dikkate alarak ki,
devresindeki gen bir da, kendisinden ilk
talep hususlar mzik ve ldr.
151
ZKULOBANoGLU
O, hakim bir evreye l ve etra-
sylenen epik ritminden hareketle en erken
itibaren zmser. O belki hibir zaman halde 10 hecelik
ve onun ilk 4 hecesinden ve bitiminden sonraki yapay durak ve
ses tonu, nl ve melodik dizge uyum-
ve zelliklerini zmseyip sahiplenir. ly on-
larla ifade edilen ve geleneksel hikayelerde tekrarlanan
celerden Hatta devresindeki gen, destan sylemeye
nceki dneminde bile ritim ve birarada ve
forml konusunda fikrinin yeterince dnemde bile o, ve
mzikteki vurgu ile ve forml
olarak tekrar edilen Bu
lamda l kelime ve melodiyi zmseyerek
sahiplenir ve gelenek onun iinde kendini yeniden
daha ocukluk gnlk dil ile
destanlardaki cmlelerin kelime seimi ve
farkeder. Fiiller gnlk dilinden yerdedir ve ekler gerek-
halde ve dilin
ile ibareler ulamalar
paralelizm denklikler kurulmakta, dengeleyen ve birbirine
kelimelerin seimi ile alliterasyon ve asonanslar
ve o bir bir kendisine mal etmektedir.
Bir kelime, bir kelimeyi bir ibare bir ibareyi
sadece bir fikir ilgi ve tesinde sahip ses
Onun forml fikri
srecindedir ve bir sre sonra da zihninde, melodik, vezinsel,
akustik ve sentaksa dair
Bu dnemde forml fikrinin n plana tam
nedeni, formln bizzat etme
Bu forml, icra ortaya
fenomendir ve sadece var olup bir

itibaren bekleyen bir problem
ki, ok olmayan bu aletleri ya
kendisi byklerinin aletleri kopya ederek veya bir
ona yapabilir. Ritim ise gstermeyen temel bir ritimdir ve
notaya sahip bu basit aletle byklerinin melodiyi,
taklitle veya bir
gstermesiyle kolayca Bu dnemde ritim ve
melodiler onun sonuna kadar temel melodi ve
ritimler ilerleyen de
152
SZL KOMPOZiSYON VE GNMZ
ilk zerine eklenerek
dnemindeki bu gen ocuk, zaman zaman tam
veya sylemeyi deneyecektir. bu andan itibaren o
byklerinin ve ibareleri daha dikkatle dinleyecektir.
Dinlediklerini kimin duyarsa duysun ve
Kendi kendine pratik sylemeyi
zamanlarda bu paralara ne kadar ihtiya farkedecek ve on-
sylemeyi denerken bazen bilinli olarak bazen de bilinsizce
kendi gre grlecektir. Formller kutsal
fakat O da vaktiyle byklerinin yolla
ve kendi forml
kendinden nceki bir
En ok sabit olan formller, en ok olan
fikirlerle ilgili Bunlar olay rgsn-
deki ana hareketler, zaman ve yerle ilgili
Hikayelerdeki en hareketler ve ifade eden ve
ilk yahut ikinci dolduran fiillerin bizzat kendileri
lukla tam formllerdir.
nc tr formller ise, hareketin ortaya
belirleyen bir formllerdir.
gereken bir forml ise,
hareketin ortaya yeri ortaya koyan
formllerdir.
Bu forml szl stilin temel Bun-
lar bazen bir grup formlolarak birarada da bulunabilirler.
Formllerin ve bir dilin deyim, ibare ve
cmleleri gibidir; zaten bir dilin grameri iinde, da
kendine has gramerinden bir Onu, bu geleneksel
gramerini. yani formlleri, bir kez kullanmada
dili gibi, daha nce
kelimeleri ezberleyip kullanma hissetmezsek,
ezberleme sz konusu formlleri kulla-
narak szl meydana getirir. Gen srecinde
formlleri daha da
nemlisi, onlara benzeterek benzerlerini yaratmaya
Bu onun temeli, kelimenin tam ortaya nok-
O formlleri sonra yeniden
turamazsa ve icra tesinde o ana uygun olarak
gibi yeniden bir araya getirip syleyemezse, ne kadar forml
bilirse bilsin, onun bir olma yoktur.
153
ZKULOBANOGLU
Yeni formller eski forml yeni kelimeler koymak
suretiyle Yeni formller yer ve durum
iin uygunsa te yandan, o
kadar ok forml ve o kadar girifttir ki,
birka kelimenin btn kelimeler bu uydurulabilir.
Bu arada bir nlemek iin vurgulamakta yarar
olan bir husus, icra orjinal aramak gibi bir derdi 01-
Bu "orjinal" bile ona o, irti-
calen icra fikrini ifade edecek en iyi bulup fikrini
ona dkerek ifade etmenin derdindedir. Onu bulup sylerken
haldeki ibareyi sylemekten hi ekinmez; bunu yaparken de
geleneksel uygun ve gzelolan, iinde orjinal da
tabii ki
Herhangi bir bulunan formller
da bulunabilir. Fakat bu, gelenekteki btn formller
btn bilinmektedir demek En son tahlilde,
ifade olarak da formllerden her
temalar kadar, ifade edebilecek kadar forml bilmektedir
denilebilir. Bununla beraber, bir forml grubunun btn
ve ortak olarak grlecektir. Albert B.
Lorda gre bu tr bir forml indeksi Motif-Index'in
(Thompson 1958) tema benzerini forml-
lerin mahalli ulusal bazda ve ortak olarak
ve gelenek iinde ortaya bireylerin kendilerine has
ve ortaya koymak mmkn
Albert B. Lord'un drdnc "Tema" (The Therne) (s.
68-98) Albert B. Lord bu Parry'nin
takip ederek bir dzenli olarak
fikir "tema" (therne) olarak terimi kullan-

Mesela (Song of Bagdad) ilk ana bir
konseyin Bu, btn epik gelenekleri iinde en
olarak bulunan ve bir Bu nedenle Chan-
son de Roland' da da olarak hi
20 beri olan ordusunun ku-
bir mektup Konseyini toplar,
dinler ve neticede Bosna Beyi'ne, onu gtrecek
ldrlmesini de ieren bir ferman karar verilir.
Bu tr olaylar, destan destan stne ve
dinleye dinleye dnemindeki bile onlara hale gelir. O
154
SZL KOMPOZiSYON VE GNMZ
defa ordunun bir araya veya byk bir misa-
firlerine dair rnekler dinler. emirlerindeki kumandanlara
liderlerinin yerlerini, kahraman-
giydiklerini, bindikleri zelliklerini ve hangi
iinde destanlarda ortaya Btn bunlar ve ok daha
onu bir oturup byklerini dinlerken ve o
daha o zaman O daha o for-
mllerin (pattern) ve ritmini da
Bir kendisine sylemesi iin verilen bir fikri veya bir
ifade ederken onu ifade belirli bir grup kelime dair hi
bir tecrbeye sahip bir hibir zaman
tam kelimelerle ifade etmezler. durumun bu oldu-
dair de hibir fikirleri yoktur. Tema szl tamam-
bir metin (fixed text)
zellikle ok syledikleri kelimelerini pek
mezlerse de bu, durumu yerde ve
zamanda derlenen bir
."
grlebilir.
Bir bir onun ilk
dinleyerek andan itibaren zaman iinde buna, dinle-
destana dair sylenenlerden
eklemeler olur ve nihayet onun o an gelen ilhamla bizzat ken-
dinin temalar meydana getirme dnemine kadar sren bir sretir. Birden
fazla destan bilen bir destanlardan birinin tesir
bilinen tema Bir bir
bymesi onun o ieren sylemesiyle
Fakat temeli bir gayet iyi ncesinde
Bu gencin ifade tema, onu
ok da zamanla bu Aradan geen
iinde o, dinlerken aktif bir dinleyi-
ciye Gerekten maharet sahibi bir szl dinlemeyi ve
bir sre olarak bir araya getirir. Fakat bunu yapabilen
ok
Bu konuda Milman Parry ve Albert B. Lord'un bir deney
ok dikkat ekici ve konuyu bir rnektir. Eski Yugoslavya
iinde en biri kabul ettikleri Avdo Medetovi ile
haftalarca sren derleme kahvehaneye gelen
Plevlyeli Mmin bilip Avdo'nun
binlerce bir Parry, Mmin'e bu
syletir ve Avdo'dan bu syleyip syleyemeye-
sorar. Avdo, Mmin'in iyi bir destan ve onun da
155
ZKULOBANoCLU
ok iyi fakat kendisinin onu daha iyi syleyebi-
syler. Gerekten de, Avdo'nun Mmin'in
hem daha uzundur hem de sslemeler ve
karakterleri ele ve Mmin'e nazaran daha
derin bir grlr. Avdo'nun ile Mmin'in
tema tahlilini yapan A. Lord, Avdo'nun bir
bir yandan Mmin'in takip ederken zamanda onu
kendi ve uslubunu katarak kendisine mal
ortaya koyar.
Byk bir tema (major therne) pek ok
forma girebilir. yeni bir destanda benzerine rast
veya onu bir byk o yeniden sylerken hali-
byk kullanarak retir. Kk temalar da (minor
therne) pek ok durumlarda kullanabilecekleri pek ok forma
sahiptirler.
icra etmekte olan bir zihninde sylemekte
sonunu ve nereye bilmektedir ve byle bir
bir temaya ekleyerek gitmektedir. bu esnada
genel bir tema zerinde durarak ona bir
element ekleyebilir veya Szl destan stili bu tr eklemelerle
veya her zaman msaade eder.
Temalar, zihninde ve sonu
bir btn olarak bulunup, birbirine ekleyerek bir
destan meydana.getirmesini yol gstermelerine tek
tek ve kendilerine has bir hayata da sahiptirler. Szl
tema hem bir btnnde, hem de zamanda kendi kendine
bir sahiptir.
Albert B. Lord'un "Destan ve Destanlar"
(Songs and the Song) (s. 99-123) Albert B. Lord,
balad ve epik bir szl ge-
lenek bunu bir zihninde
muhafaza etmesiyle ifade edilen "szl" kendi
sz konusu edilen szl vurgu-
lar. Bu zihinde aynen muhafaza edilen balad ve epik metni
esas olarak herhangi bir gibi sabit bir metne (fixed text) sahiptir.
Fakat szl kompozisyon srecine ve orada ele
(destanlara) daha tamamen bir birey
olarak daha ileriye rol Bu
nedenle, destan (song) yarar
Bir formller, temalar ve kompozisyon do-
156
SZL VE GNMZ
olarak dinleyici nne
dair elementlerin bir takip eder.
birincil ve esas tiili nemde
esnek bir olarak Bu biz
onu her icrada bir metin olarak grrz. Esasen, nazaran
her ve ortaya metnin
olan biz, kasetlere kaydeden veya yazan
Bunun nedeni de, bir ve kaydedilerek metne
sahip
kelime seiminin ve ileri sren,
ve bir olarak biziz. ise,
rilemez" olarak nk onun zihninde gerekir.
zamanda, onun zihninde gerek olmayan bir hikaye ve
tarihin tahrifi ve destan anlatma
destan, tarihin ve nakli temelidir.
sabit olma, fikri ve hk-
m gerekte hibir zaman olan kelimelendirilerek
ifade kapsamaz. eder ve kendi bu
onun Bizim iskeleti
(stable skeleton) zerine syler ve bylece ve
da metin bu

Bir destanlar o ilk
ile "Marka Kralyevi'in Musa ile Harbinin
gibi syler. bir destan birinin
birine veya birinin gelen bir hikayedir. Fakat bu za-
manda ifade bir O soyut-
bir hikaye Sleyman Maki'in tambura
bir bir dinleme ile dair szleri
nemli bir ip ucudur. zihninde bir hikaye,
sylenen destan hikayedir.
Belli bir destan onu her syleyen biz
bir icra kariyerinin dnemlerini kapsayan
gre dikkat edersek grrz. ve an-
dzenlemenin onu ka kere
olarak edilen repertu-
tam bir yoksa ok nadir olarak
bir ortaya da
nemlidir. nk olan ve ok tekrarlanan bir destan
daha
Bu her icra bir ynyle, belirli zel bir (the
157
ZKULOBANoGLU
specific song) ve zamanda trne ait olarak (generic) destan
trne ait bir Bizim her icrada kendi
olan zel ve belirli bir (the song) ve her bir
icra tesinde onun yeniden Bu
biz bir ilk syleyisini onun kendi tecrbesi iinde,
terimiyle ifade edebiliriz. Tarihi ve olarak o
ve yeniden Bu
bir (belli bir veya trn iine
giren "orjinal" ve "varyantlar"
daha her (performance)
"orjinal" (the original) de, (an original) "bir orjinal"idir. Bu
noktada bizim szl gelenek gibi
terimleri iinde
toparlayacak olursak gerek Szl ge-
lenekte bizim "belli bir orjinal"i (the original) hi
bir anlam ifade etmez. Oysa, sabit bir metnin ortaya
kltrn hakim bir toplumun fertleri olan bize, sabit
ilk formu, norm ve sahip iin
gelen her bir ilkinin, "orjinali"nin
veya ilk szl gelenekte "orjinal" olmak gibi bir katego-
rizasyon ortaya Biz, szl kendimizi
bir dnyada ve bu her
zaman bizim terimlerimizi Orjinal
szl gelenekte
Bunu, "orjinal" yoksa, onun da yok-
izler. destanlardan biri, derecelerde bir ile
Ancak bu bir bir "orjinal"le olan /
Btn bu izah ok bir olan
"szl (oral transmission)," szl kompozisyon" (oral composition),
"szl yaratma" (oral creation), ve "szl icra" (oral performance)
bir ve Bizim en byk
halde durmadan akmakta olan bir (szl "bilimsel
olarak" dondurup
biz bir "kulaktan oyun"un sonunda "orjinal"i bulabile-
emin olursak, herhangi bir ilk ve ideal
yeniden kurup "urform"unu
biz, "Smaylegi Meho" bulmak mmkn olan btn
metinlerini biraraya getirirsek ve bunun btn bir
araya toplarsak. bugne kadar gerekte asla ve
zihninde bile var olmayan bir oluruz. Demek ki elimizdeki
bir miktar metinden ne daha ne de daha var.
158
SZL KOMPOZisYON VE GNMZ
Szl gelenekte "mellif" (author) ve "orjinal" (original) ke-
limeleri ya hi bir anlam ifade etmezler, ya da ok
anlam Halk (folk epic) bir uy-
nk bir Bu terimlerle o kadar da nemli
olmayan problemleri yaratan biziz. Buraya kadar szl
bir metninin, mellifinin yani nmzdeki
Bir icra (performance) bir reprodksiyon bir
ve sadece bir mellifi olabilir.
sadece kltr mensup olanlar bu var ol-
mayan, ve "arjinal"in iindedirler.
bile inkar ederler. Onlara gre,
"onlar" destan-
her iki da syledik-
lerinin biliyoruz.
(change) ve (stability), geleneksel srecin
bir araya getirmek iin gereken iki elementidir. Ne, niin ve
Bu iin destan
metinlerini adeta deney mahiyetindeki tematik tahlile tabi tut-
gerekmektedir. Birincisi, bir bir bir
ikincisi bir bir zaman fark-
tesbiti, ncs ise bir bir
uzun bir zaman diliminde, -diyelim ki 16-17 iinde- bir hale
tesbitine ynelik Albert B. Lord bu
deneylerin ve ele Sadece
ederek geecek olursak; zamanla szl
tematik
sonuna sslemelere daha detay katarak
ele
Albert B. Lord'un ve Szl Gelenek"
(Writing and Oral Tradition) (s. 124-138) Albert
B. Lord bu szl ve kltr or-
szl kltr tesirlerini ele
Szl destan anlatma gstermesinden nce
Fakat ile beraber
onlardan iin destan istedi. Bu
binlerce destan eklenecek bir yenisi gibi grndyse de,
hi de yle nk icrada mzik ve ritim yoktu ve bunlar ol-
geriye kalan onun dzenli olarak icraya sevkeden daha nceki
icralardan kalanlar ve Mziksiz ve ritimsiz
kelimeleri her zamanki gibi biraraya getirmek kolay
kompoze etme temposu da Genelde fikirden fikire,
159
ZKUL OBANOCLU
temadan temaya bir geerdi. Fakat not tutmakta
yazabilmesi iin her sonra gerekiyordu.
Bu ok gt, nk beyni ok ilerisinde idi, zorlanarak
da olsa bu yeni srece uyum gibi en sonunda ve
nihayet destarun bitmesi sevindiriciydi.
Bylece belki gibi, ama sabit bir metin meydana
Yeni bir olarak yeni ve bir dinleyici kitlesi
ncelikle belki ilk defa kendi kendisine hitap ediyordu. Yeni
dinleyici kitlesi bydke yeni temalar veya eski temalarda
yeni dzenlemeler isteyecekti. daha fazla, bir kahvehanede
bekleyen dinleyicilerin halleri nnde szl zaman
zaman ile
Bir toplumda szl gelenek zerinde tesir meydana
getirmesine bu tesirin toplumun etkilernesi szkonusu
olmayabilir. bazen szl gelenek rnlerinin
yeni da neden olabilir.
Ancak yeni zerinde, kitaplardan "ezber-
leme"si olgusunun ortaya neden olur. Onlar hala
byklerinden ediyor olabilirler. Fakat
metinleri ezberleyerek gelenekten Sabit bir metni
ezberleme sreci szl kaynaklardan da
nk onlar szl gelenekten de
ezberleme duyarlar. metin" (correct text) or-
taya ve gittike szl de lm sreci
demektir.
Szl kompozisyon destan syleme olarak
ve ezberlemenin zaman, destan bir ma-
halden bir mahale bir bir yerden bir
yere gitmesi gibidir.
Ancak, sabit metin fikrini kabul eden geleneksel szl sre
demektir. Bunun szl
lm ve yeniden olmak yerine tekrar-
layan (reproducers) bir demektir. Bu tr
halk festivallerinde kostmler iinde Yuk Karadzi'in kolleksiyonundan
destanlar syleyeceklerdir. Bunu kafi derece ve bir
kostmle siz de, ben de yapabiliriz. Bu tr szde gerek
sona
bir kitaptaki metinden ve takip edebilirsiniz. Sabit
metin fikri zihnine Fakat buna bunlar
edebi gelenekten gelen de ve gerekte pek okuma
160
SZL VE GNMZ
yazma da bilmeyebilir.
szl olan hikayenin
metnin kelimesi kelimesine olan

Albert B. Lord'un ikinci blm "uygulama" (the applica-
tion) (s. 141-271) Albert B. Lord, bu blmde
temel kavram ve ana fikirlerinin bu hacmini gz
nnde bulundurarak derecede en zllerinin bir
teorik ereve Homer'in
Ilyada, Bewolf, Chanson de Roland, Digenis Akritas gibi Avrupa
epik zerine
Albert B. Lord'un halkbilimi aan ve
en zl ana fikirlerini hlasa (1960)
ve onu takip eden yzlerce makalesi ile Harvard niver-
sitesi'nde neticesinde, "Szl Kompozisyon Teori-
si" ok bir zamanda her ve halkbilimi
. bir tesir ve devam etmektedir.
Bu hkm biraz rneklemek gerekirse, 1985 bir
(Foley 1985), Szl Kompozisyon Teorisi'nin hemen
hemen her yerinde 1500' den fazla etki-
leyip grlmektedir. Bu tesir, Harvard niveristesi bn-
yesinde son ve Szl Kompozisyon
Teorisi'nin tabir yerindeyse "arniral gemisi" grevini stlenen Oral Tradi-
tion dergiyle daha da A. Lord'un
Amerikan niversiteleri olmak zere, pek ok yerde
"Szl Gelenek Merkezi"nin benzerlerini
grlmektedir.
"Homer Meselesi"ni zmek zere yola bir ortaya
kavramlar zerinde, sahip bir
talebenin "Szl Kompozisyon Teorisi"nin temel
bugn 20'den fazla belli dile tercme
Bilimin ve bilginin "Homer Meselesi" hala
devam ediyor ve edecek. Ancak, ortaya neden
"Szl Kompozisyon Teorisi"nin bugn onunla boy

Teorinin Tenkitler:
Analitik temelinde yer alan diyalektik prensibin tez,
9 Ne ki, Trke bu diller hala yoktur. bu (Lord 1960) bir an
nce dilimize evrilmesidir.
161
ZKULOBANoGlU
antitezden senteze uzanan Szl Kompozisyon Teorisi'ne
de bir bibliyografya hacme
grlmektedir. Burada byle bir faaliyete
gre, Szl Kompozisyon Teorisi'ne getirilen belli

(context) ve icra (performance)
turulan yeni halkbilimi takipilerince Szl Kom-
pozisyon Teorisine getirilen bir ok ynden Fin
Yntemine ve zellikle de onun eseri olan (Motif Indexs of Folk Liter-
ature)e benzemekteyse de, Teori'nin temel
genel tekaml ve gittike akademiyada
grdkleri kabul neticesi ondan ok daha ve netice
Szl Kompozisyon Teorisi'ne
(context) merkezli olmak yerine metin (text) ynelimli gelmekte-
dir. Szl kompozisyon teorisinin hala telafi bu
eden Alan Dundes (1988: X) devamla bu metodolojik
Milman Parry ve Albert B. Lord'un epik
etmelerine ktphanelere intikal eden destan metinleri
zerinde srdrdklerine dikkati eker ve pek
ok mukayesesi ile formllerin ve
ortaya dinleyicinin
tepkilerine ve muhtemel dair
Szl Kompozisyon Teorisi ve ok az
(1988:
Alan Dundes'in (1988: XI) bir ise, bir
ynyle ile olup Propp'un morfolojik
gibi szl kompozisyon teorisinin de esas itibariyle bir destan-
dan onu meydana getiren geleneksel formllerin bir araya
dayanan son derece'rnekanik Bu A.
Dundes, daha nce Propp'un formalizmine getirilen "Rus peri
ortaya ve son derece dikkatlice
izilen sz konusu muhtemel sosyal ve psikolojik
anlam ve nemlerine dair hi bir veya ok ok az ortaya
zamanda Szl Kompozisyon Teorisi
iin de geerli kanaatindedir.
te yandan Gsterimci Teori'nin nde gelen teorisyenlerinden Roger
bu szl kompozisyon teorisinin folklor rn-
lerinin ve icralar zerine yerel derlenmesine ynelik
bir hipotez ve metoddan bir halde, adeta
kompozisyonun kanunu veya olarak kabul edilmesini, ve bilhassa
"kompozisyon" vurgu ile tekrar yahut
162
SZL VE GNMZ
metinlere getirmesini ve icradan
10 tenkit etmektedir.
Szl Kompozisyon Teorisi'nin birisi olarak kabul
edilen bir nemli husus ise, takipilerin son 15 iinde gittike ar-
tan bir epik szl edebiyat
tr ve uygulama gayretlerine hala teorinin uygula-
kahir ekseriyetini epik Bu
konuda Szl Kompozisyon Teorisi'nin zellikle bilmece ve atasz gibi
"sabit metin" (fixed text) gsteren halkbilimi trleri iin "her
yeniden kompoze edilmelerinin mmkn
nedeniyle btn kaybetmekte (Dundes 1988: XI) onun
ortaya Bu durum, sz konusu teorik yak-
takipilerince halkbilimi istenen
"btncllk" mevkii ve akim Buna Alan
Dundes'in (1988: XI) gibi Szl Kompozisyon Teorisi'nin
sadece epik uygulana-
bilmesi bile, epik destanlar gibi halkbiliminin en byk ve en temel
trlerinden birisi hasebiyle son derece nemlidir. Sadece, bu
nedenle dahi, Szl Kompozisyon Teorisi'nin 20. halkbilimi
ve nemini inkar etmek mmkn
te yandan Szl Kompozisyon teorisinin
metodolojik R. gibi (1992:
115) konunun en temel olan "szl" (oral) hususundaki
devam etmektedir. Bu husustaki ilk
ve kelime kelime muhafaza metinler (icralar) szlk anlam-
tesinde hibir "szl" (oral) kabul edilmez (Lord 1960:
280) ve "szl (oral poetry) " sadece icra irticalen ve szl
olarak meydana getirilen"(Lord 1974: 591) olarak kabul edilirken, son
bu getirilen
konuya Btn neticesi olarak Albert B.
Lord'un son (1987a; 1987b)
sadece /i szl" vermek yerine gittike /i geleneksel"
(traditional) da ve ikisini bir arada
grlmektedir. (Finnegan 1992: 119).
Szl kompozisyon teorisine getirilen bir da,
her geen gn olan
Parry ve Lord'un ve bu nedenle de
kltr iinde szl kltrn kendine has zellik-
lerini ortaya koyabilmekten (Fine 1984).
10 Bak. Abrahams 1977, aktaran Fine 1984: 66).
163
ZKULOBANOCLU
sre iinde Parry ve Lord'un Yugoslavya merkezli teorik formlasyon-
kltre zel zelliklerden eden sz konusu
takipilerince, gittike bir ve la ortaya
konulan basit bir forml ve tema saymaya ve
tasnifine ve bir "urforrn", "motif" ve "olay
rgs" kalan ve Motif-Index'in tesinde hibir ciddi
netice veremeyen Fin Yntemi'nin
ve ihtimalinin Bu noktada
Ruth "szl kompozisyon ve
kltrlerde ve formlara sahip (1976: 158-59)
hkm, szl kltr yeni
Milman Parry'in metodolojik olmamakla birlikte terminolojik
olarak en byk biri olan ve daha nce Dursun
(1986) ortaya konan ve tutu-
mudur. Milman Parry, 1933 Yugoslavya'da saha
henz Yuk Karadzi'in tesirinde
kalarak derleyip metinler olarak Mslman
Bosnaklar'dan halde, neredeyse daima
(Serbo-Croatian Heroic Songs ) olarak
hristiyan mezheplerine (Katolik ve Ortodoks) mensup
olmak, bu iki Slavik grubu ve yaparken,
Trkler olan 1986) ve gibi bir dine tama-
men gelenek ve grenekler iinde, gnmzde bile 15.000 Trke ke-
lime bulunan, ve zaman sadece "Trk" olarak ad-
Bosnak-Trk sadece "mslman" (Moslem) gibi
garip bir bir millet olarak
Vuk Karadzi'in nce da Yunan ve,
Bulgar geip kabul gren
19. Crimm ve
halk kltrne dair szl malzemeyi iin ihtiya
olarak ortaya alfabeyi her yn ve
her ve olan nl halkbilimci Yuk Karadz-
i'in tesiriyle ortaya bu terminolojik Szl Kompozisyon
Teorisi'nin Albert B. Lord olmak zere btn takipilerince Milman
Parry'ye olan hrmet hibir bile konu
ve alet
devam etmektedir!'.
Teorinin Halkbilimi ve Bugnk Durumu
Albert B. Lord'un sonra binlerce
11 Bu konuda bak. dipnot 6.
164
SZL KOMPOZiSYON VE GNMZ
uzunluktaki epik herhangi bir metnin veya yazma
eyleminin szl kltr gelenek
olarak fomller ve formlsel ifadelerle (performance)
ve irticalen kompoze edilmesi sreci (Finnegan 1992:
41). Bu icra ve kompoze etme birbirinden olmaktan
ziyade, iki yz olarak kabul edilmektedir.
Fin okulu yz bir sre
rarla "urform" ve onun temel kavram-
olan "urform" veya "orjinal" ile "varyant" szl gelenek
ortaya nedeniyle ortadan
kalkm
Szl kompozisyon teorisi, szl kltr irticalen
meydana getirilen (daha icra edilen) metinlerin icraya
pek ok olarak ortaya
szl edebiyatta, edebiyat metinlerinde gibi
(fixed text) ve bilmece veya atasz
gibi istisnai trler szl edebiyat metinlerinde "orjinal" veya
,r "otantik" bir metin her metnin (gerekte
birbiriyle olarak orjinal ve otantik ortaya
Szl kompozisyon teorisinin ortaya sonucu olarak szl
kltr edilen (her trl szl edebiyat tr ve
rn), edebiyat ortaya
klasik anlamda "metin" (text) bir "sre" (process)
lm
Albert B. Lord'un ifadesiyle ortaya konulan bu "zel teknik" (1960:
17) tarihinde en olarak szl
ileti ve konusu daha an hale
szl kompozisyon teorisi, szl veya szl kltr
metinlerin tahlil
edilmesinde birbirinden metinlerin mukayeseli olarak
bilmesini bir (framework)
Szl kompozisyon teorisi'nin bugnk durumu byk lde
kendisine yneltilen cevap verecek
ynelimlere
zellikle Dnya halkbilimi tari-
hinde "Gen Trkler" olarak da bilinen Gsterimci z Teorisi'nin
(Performance Theory) zellikle Richard Bauman ve Dan Ben
Amos gibi (contextualist)
hareketle, Szl Kompozisyon
Teorisi'nin takipilerinin son zamanlarda ve dinleyici-
165
ZKULOBANOCLU
lerinde durumunu kapsayan bilgilerin derlenip
lendirilmesine (Finnegan 1992: 180) byk nem verdikleri ve sz konusu
grlmektedir".
Daha nce gibi, szl kompozisyon teorisine getirilen
birisi olan olarak epik destanlar" zerinde
maya ve elde edilen btn szl edebiyat trlerini iine alacak
olmaya cevap mahiyetinde kabul edilebilecek
metodun halk kltr rnleri zerinde
grlmektedir.
Nitekim, son drt bir srmekte olan ve
epik gelenekler zerine dikkat ekici
bir ka rnek olarak ( Adams 1976; Coote 1976; Finnegan 1977; McDonald
1978; 1990; Reichl 1992) verilebilecek
"masallara" destan" muadili trler zerine (Arant 1967, 1981;
McDowell 1972; Warren 1981; Conroy 1980; 1996;), "Trk halk
hikayeleri zerine" 1975, 1978a, 1978b) ve "Blues" zerine
(Barnie 1978), "kutsal kitaplar" zerine (Culley 1986), kilise
ve vaizleri" zerine (Rosenberg 1970) ve "mektuplar" zerine
(Bayer 1980) "dar alan

Szl Kompozisyon Teorisi'nde meydana gelen son
birisi de, bilgisayar teknolojisinde meydana gelen kay-
bilgisayar ok byk mik-
tardaki sesli ve grntl olarak szl edebiyat rnlerinin
transkiribe bir arada yer
"sanal metin" (hypertext) olarak bilgisayar R.
Finnegan'in gre (1992: 181), geleneksel formllerin tesbiti
(Goody 1981), derlemelerle elde edilen mukayesesi
(Rosenberg 1974), ve zellikleri (Foley
1978, 1981), mitlerin tarama ve tahlilinde (Maranda 1967, 1972), tr
ve tasniflerinde (Peric-Polonnijo 1988)
grlmektedir.
szl kompozisyon teorisinin takipilerine, (Gsterirnci ve
12 zellikle "icra" (performance) halkbilimi iinde nemini bu denli
olarak olarak ortaya koyan ve kendisine kadar gelen pek ok kavram ve metoda
tenkitlerle veya yitirmesine neden olan "Szl
Kompozisyon Teorisi" ile bu ve bir anlamda bu zemin
zerinde sylenebilecek olan "Performance Theory" veya
Teori" paradigma ve onlara kavramsal ve buraya
imtina etmemiz nedeniyle, bu konu Prof. Dr. Dursun
telif etmekte "Halkbilimi Kurarnlar ve Kavramlar
Tarihine ele
166
SZL VE GNMZ
teorilerin gibi) bilgisayar teknolojisinin
kaydedilen szl ile transkribe edilip metne halini yanya-
na getirmesi, edilen ses sesteki
leri, belirlenen ifadelerdeki dalgalanma-
ses tonundaki ve benzeri, kadar tesbit
edilip dikkati nazara icra ve merkezli sese
stil zelliklerini tesbit edip vermektedir.
Sonu olarak, 20. ortaya folklor
birisi olan ve bu ortaya sreci ile temel
"szl gelenek", "szl kltr", "forml",
"tema" ve "szl kompozisyon" gibi tenkit
ve gnmz halkbilimi tesirlerini ana-
da olsa tesbit Szl Kompozisyon
Teorisi'nin daha takip edilerek, hi tereddtsz
en zengin olan "Trk Szl 1986)
Adriyatik'ten Bering kadar
uzanan Trk szl kltrnn ekolojisini zmleyerek
.. daha iyi
Kaynaka
Adams, Kenneth. 1976. "The Yugoslav Model and the Text of the Poema de Mio Cid."
iinde Medieval Hispanic Studies, Presented to Rita Hamilton.
(ed.) Alan D. Deyermond. London: Tamesis, s. 1-10.
Arant, Patricia. 1967. "Formulaic st yle and the Russian Bylina" Indiana Slavic
Studies, S. 4, s. 7-51.
Arant, Patricia. 1981. Aspects of Oral Style: Russian Traditional Oral Lament.
"Canadian-American Slavic Studies, S. 15, s. 42-51.
Barnie, John. 1978. "Oral Formulas in the Country Blues." Southern Folklore
Quarterly, S. 42, s. 39-52.
1975. "The Tale Singer and His Audience: An Experiment to Determine
the Effect of The Different Audiences on Hikaye Performance." iinde
Folklore: Performance and Communication. (ed.) Dan Ben-Amos ve
Kenneth S. Goldstein. The Hauge: Mouton. s. 153-192.
1978a. "Formula in Prose Narrative Hikaye." Folklore Preprint
Series, (Indiana University), 6, i: 1-25.
1978b. in a Prose Eric: The Book of My Grandfather
Korkut." Fo klore Preprint (Indiana University), 6, i: 1-23.
iinde Studies in Turkish Folklore, in Honor of Pertey Naili
Boratav (ed. I1han ve Mark Glazer), Bloomington: Indiana
Turkish Studies No: 1, s. 25-42. Bu makalenin eklenmek
zere mtercimine gnderilen notlarla tercme ve iin bak. Nebi
Ozdemir, 1998. (ev.) "Dede Korkut Epitetler." Milli
Folklor, Bahar, S. 37, s. 23-35.
1990. (ed.) "Oral Traditions of the Turkle Peoples." Oral Tradition s.
5, (Trk Destan Gelenekleri Ozel
167
ZKUL OBANOCLU
Bauml, Franz H. 1986. "The Oral Tradition and Middle High German Literature."
Oral Tradition, S. 1, s. 398-445.
Conroy, Patricia. 1980. "Oral Composition in Faroese Ballads." Jahrbuch fr
Volksliedforschung, S. 25, s. 34-50.
Coote, Robert. 1976. "The Application of the Oral Poetry to Biblical Hebrew
Literature." iinde Oral Tradition and Old Testament Studies. (ed.) R.
e. Cu!ley, Semeia, S. 5, s. 51-64.
Culley, Robert e. 1986. "Oral Studies and Biblical Studies." Oral Tradition, S. 1, s.
30-65.
zkul. 1996. Destan Tr
Monografisi." Hacettepe niversitesi. Sosyal Bilimler Enstits
Doktora Tezi
zkul. 1998. ve (Guslar)
Uzerine Tesbitler." anakkale 18 Mart
Universitesi IV. Edebiyat
Sempozyumu. anakkale.
Dundes, Alan. 1988. "Editor's Foreword." iinde J. M. Foley. The Theory of Oral
Composition. Bloomington: Indiana University Press. S, IX-XIL.
Fine, Elizabeth. 1984. The Folklore Text: from Performance to Print,
Bloomington: Indiana University Press.
Finnegan, Ruth. 1976. "What is Oral Literature Anyway?" iinde Oral Literature
and Formula, (ed. Benjamin A. Sttolz ve R. Shannon) Ann Arbor:
Center for Coordination of Ancient and Modern Studies, University of
Michigan Press, s. 151-159.
Finnegan, Ruth. 1977. Oral Poetry: Its Nature, Significance, and Social Context.
Cambridge: Cambridge University Press.
Finnegan, Ruth. 1992. Oral Traditions and Verbal Arts, London: Routledge
Foley, John M. 1978. "A Computer Analysis of Metrical Patterns in Beowulf."
Computer and the S. 12, s. 71-80.
Foley, John M. 1981. "Editing Oral Texts: Theory and Practice." Yearbook of the
Society for Textual Studies, S. 1, s. 75-94.
Foley, John M. 1985. Oral-Formulaic Theory and Research: an Introduction and
Annoted Bibliography. New York: Garland Folklore Bibliographies
6.
Foley, John M. 1988. The Theory of Oral Composition. Bloomington: Indiana
University Press.
Foley, John M. 1990. (ed.) Oral-Formulaic Theory: a Folklore Case Book. New
York: Garland Publishing Ine.
Poley. John M. 1992. "General Editor's Foreword." iinde Turkic Oral Epic Poetry.
Karl Reichl. New York: Garland Publications. s. I-LLL.
Goody, J. ve Dully, e. 1981. Studies in the Use of Computers in Social
Anthropology.
Lord, Albert . 1960. The Singer of Tales. Cambridge: Harvard University Press.
Lord, Albert . 1972. "The Effect of the Turkish Conquest on Balkan Epic Tradition."
iinde Aspects of the Balkans: Continuity and Change. (ed.) Henrik
Birnbaum and Speros Vryonis. Jr. Paris: Mouton and The Houge. s.
298-318.
Lord, Albert.1974a. "Oral Poetry" iinde Princeton Encyclopedia of Poetry and
Poetics, (ed.) A. Preminger. Princeton: Princeton University Press.
Lord, Albert.1974b. "Perspectives on Recent Work on the Oral Traditional
Forrnula." Forum for Modern Languages Studies, S. 10, s. 1-21.
168
SZL VE GNMZ
Lord, Albert. 1986. "Perspeetives on Recent Work on the Oral Literature." Oral
Tradition, S. 1, s. 467-503.
Lord, Albert. 1987a. "Characteristics of Orality." Oral Tradition, C. 2, S. 1, s. 54-
72.
Lord, Albert. 1987b. "The Nature of Oral Poetry." iinde Comparative Research
on Oral Traditions: a Memorial for Milman Parry. (ed.) J. M. Faley.
Columbus Ohio: Slavica Publications.
Lord, Albert. 1985. "Central Asiatie and Balkan Epic." iinde Fragen der
mongolischen Heldendichtung. LV. Asiastische Forschungen,
101, Wiesbaden (ed.) W. Heissing. Yeni iinde Epic Singers
and Oral Tradition. A. Lord, New York: Ithaca.1991, 5.211-244.
Trke tercmesi, Metin Ekici "Orta-Asya ve Balkan
iinde Trk Kltrnde Nevruz (Haz.
Tural) Ankara: AKM Yay. s. 273-308.
Lord, Albert. 1991. Epic Singers and Oral Tradition. New York: Ithaca.
Maranda. P. 1967. "Cornputers in the Bush: Tools for the Automatic Analysis of
Myths." iinde Essays on the Verbal and Visual Arts, (ed.) J. Helm,
Seattle: University of Washington Press.
Maranda. P. (ed.). 1972. Mythology. Harmondsworth: Penguin.
McDonald, M.V. 1978. "Orally Transmitted Poetry in Pre-Islamic Arabia and Other
Pre-literature Societies." Journal of Arabic Literature, S. 9, s. 14-31.
John H.1972. "The Mexican Corrido: Formula and Theme in a Ballad
Tradition." Journal of American Folklore, S. 85, s. 205-220.
Parry, A. 1971. (ed.) The Making of Homeric Verse: The Collected Papers of
Milman Parry. Oxford: Clarendon Press.
Parry, Milman. 1923. "A Comparative Study of Dietian as One of the Elements of
Style in Early Greek epic Poetry."M.A. thesis. University of California,
Berkeley, iinde The Making of Homeric Verse: The Collected
Papers of Milman Parry. (ed.) A. Parry Oxford: Clarendon
Press.1971, s. 421-36.
Parry, Milman. 1928a. Lepitete tranditionnelle dans Homere: Essai sur un problerne
de style homerique. Paris: Societe Editrice "Les Belles Lettres. (Ingilizce
tercmesi) iinde, The Making of Homeric Verse: The Collected
Papers of Milman Parry. Oxford: Clarendon Press. (ed.) A. Parry
1971, s. 1-90.
Parry, Milrnan. 1928b. "Les Formules et la metrique dHomere. Paris: Societe Editriee
"Les Belles Lettres. (Ingilizce tercmesi) iinde, The Making of
Homeric Verse: The Collected Papers of Milman Parry. (ed.)
A.Parry Oxford: Clarendon Press. 1971, s. 191-239.
Parry, Milman. 1930. "Studies in the Epic technique of Oral Verse-Making. i. Homer
and Homeric Style." Harvard Studies in Classical Philology, S. 41, s.
73-147.
Parry, Milrnan. 1932. "II. The Homeric Language as the Language of an Oral Poetry."
Harvard Studies in Classical Philology, S. 43, s. 1-50. .
Parry, Milman. 1933a. "The Traditional Metaphor in Homer." Classical Philology,
S. 28, s. 30-43. iinde, The Making of Homeric Verse: The Collected
Papers of Milman Parry. Oxford: Clarendon Press. (ed.) A. Parry
1971, s. 365-375.
Parry, Milman. 1933b. "Whole Formulaic Verses in Greek and South Slavic Heroie
Song." Transactions of the American Philological Association,
62:XXIV, iinde, The Making of Homeric Verse: The Collected
Papers of Milman Parry. Oxford: Clarendon Press. (ed.) A. Parry
1971, s.376-390.
169
ZKULOBANoClU
Parry, Milman ve A.Lord. 1954. Serbocration Heroic Songs i. Novi Pazar:
English Translations. Cambridge and Belgrade: Harvard University
Press and Serbian Acedemy of Science
Peric- Polonnijo, T. 1988. "Criteria for Classification of Oral Poetry" iinde
Contributions to the Study of Contemporary Folklore in Croatia,
Special Issue, 9, Zagreb: Institute of Folklore Research.
Radloff, V. W. 1868. Proben der Volkslitteratur der Trkisehen Stamme Sd-
Sibiriens. i. Die Dialecte des Eigentlichen Altai: der Altajer und
Teletuen, Lebed-Tataren, Schoren und Sojonen. St. Petersburg.
Radloff, V. W. 1870. Proben der Volkslitteratur der Trkisehen Stamrne Sd-
Sibiriens. III. Kirgisische Mundarten. St. Petersburg.
Radloff, V. W. 1872. Proben der Volkslitteratur der Trkisehen Stamme Sd-
Sibiriens. IV. Die Mundarten der Barabiner, Taraer, Toboler und
Tmenisehen Tataren. St. Petersburg.
Radloff, V. W. 1885. Proben der Volkslitteratur der Nrdlichen Trkisehen
Stamme. V. Kara-Kirgisen, St. Petersburg.
Radloff, V. W. 1896. Proben der Volkslitteratur der Nrdlichen Trkisehen
Stamme. VII. Die Mundarten Krym. St. Petersburg.
Reichl, KarL. 1992.Turkic Oral Poetry: Traditions, Forms, Poetic Structure. New
York: Gariand Ine.
Rosenberg, Bruce. 1970. The Art of the American Folk Preacher. New York:
Oxford University Press.
Murko, Matija. 1990. [1929]. (ter.). "The Singers and Their Epic Songs." iinde Oral-
Formulaic Theory. J. M. Foles. (ed.) s. 3-30.
Thompson, Stith.1958. Motif-Index of Folk Literature. 6 Cilt, Bloomington: Indiana
University Press.
Walker, Warren S. 1981. "Cooper's Use of the Oral Tradition." iinde James
Fenimore Cooper: His Country and His Art. (ed.) George A. Test,
Oneonta: State University of New York. s. 24-39.
Yen, Alsace. 1975. "The Parry-Lord Theory Applied to Vernacular Chinese Stories."
Journal of the American Oriental Society, S. 95, s. 403-416.
Dursun. 1986. "Orta Asya Urumuneli'ne. Trk Szl
Uzerine.", III. Trk Folklor
Kongresi Bildirileri, C. II, Ankara. s. 441-458.
170