NSZ

Yaplarn en nemli blmn oluturan Temellerin statik hesab inaat mhendisliinin en karmak konularndan biridir. Son yllarda zemin mekanii alannda grlen hzl gelimeler, temel problemlerinin modern hesap metotlar ile zlmesini zorunlu klmtr. Temel problemlerinde modern zemin mekanii bilgilerinin, yap sisteminin statik zm ile birletirilerek yrtlmesi ii olduka yeni saylr. Bununla birlikte modern zemin mekanii altnda gelitirilen yeni metotlar artk tamamen uygulama alanna girmitir. Bylece temellerin projelenmesinde eski basit metotlar yerine zemin karakteristikleri ve yap rijitliini hesaba katan yeni metotlar kullanlr olmutur.

GR

Bilindii gibi temellerin grevi, st yapdan gelen ykleri temel zeminine aktarmaktr. Temel zemini teki yap blmlerine benzer biimde, st yapnn etkisi altndaki blgelerde gerilme ve ekil deitirmeye urar. Yap ile temel zemini arasnda kuvvetlerin aktarlma biimi, bykl, dorultusu ve

dalmna veya yap ile zemin arasndaki snr yzeye bal olmayp, ayn zamanda zemin ve yapnn ok farkllk gsteren fiziksel zelliklerine de baldr.bir yap projesinin planlanmas srasnda, amaca en uygun den temel biiminin seimi zerinde ne kadar durulsa azdr. Pek ok durumda beklenen oturmalarn, yapnn tayc sistemine etkisi nemlidir. Temel zeminin zelliklerinin yeteri kadar bilinmedii yerlerde salkl bir zemin aratrmas yaplarak tm temel zemini sorunlar geree uygun olarak aydnlanabilir. Aratrmalarn tm iin yaplan harcamalar, sonunda bizi ucuz zmlere gtreceinden, gider fazlas olarak dnlemez ve sonunda daima ekonomik sonular elde edilir.

1.ZEMN MEKAN VE TEMEL NAATI BLGLER

1.1 GENEL BLGLER

zerindeki yapdan gelen ykleri, kendi arl ile birlikte gvenlikle tayan ve bu ykleri yapya zarar vermeyecek lde oturmalarla temel zeminine aktaran yap blmlerinin tm TEMELLER ad altnda toplanr. ncelikle temel sistemleri, her blmndeki oturmalar niform olacak biimde dzenlenmelidir. nk ancak bu durumda yapdaki ek zorlamalara ve bunun sonucu olarak ortaya kan atlaklara engel olunabilir. Temel zeminindeki oturma farklarna kolayca uyabilen yaplara fleksibl yaplar, oturma farklarna uyamayarak ek zorlamalar douran yaplara da rijit yaplar denir. Bu nedenle belli bir yap sistemine karar vermeden nce, oturma ynnden fleksibl bir yapnn, rijit davranl bir yapya oranla daha az duyarl olduuna dikkat etmek gerekir. Bu nedenle pheli zeminler; zerine yaplacak yaplar fleksibl olarak tasarlanmaya veya atlak ve mafsallar aracl ile blmlere ayrlmaya, demek ki izostatik olarak yataklanmaya zorlarlar. Bylece fazla duyarl yaplarn temellerine zel bir zen gsterilmesi gerektii kendiliinden anlalr. Bunun sonucu olarak pheli zeminler zerine yaplacak yap ve temellerinde ekonomik zmler elde edilemez. eitli zemin tabakalarna oturtulmu geni yap kesimlerinde veya zerindeki hareketli ykn ok deitii yaplarda, yap oturmalar niform olmayp birbirinden farkl olabilir. Byle durumlarda atlaklarn ve ek zorlamalarn olumasna engel olmak iin oturma derzleri dzenlenmesi yoluna bile gidilir. Bu derzlerin dzenlenmesi; normal koullar

altnda kolay olmasna karn, yer alt su dzeyi altnda bulunan temellerde, szdrmazlk ynnden zel bir zen gsterilmesini gerektirir. Temeller, uygulamada karlalan eitli durumlara gre eitli biimlerde yaplrlar. Temel zemininin yaps ve zellikleri ile st yapnn karakteristikleri temel biiminin seiminde ana elerdir. Tama yetenekli (salam) zemin yzeye yaknsa, bu durumda ykleri zemine yzeye yakn yerlerde aktaran yzeysel temeller (tekil smeller ve srekli alan temelleri) uygulanr. Eer tama yetenekli zemin derinde ise, yap yklerini zemine derinde aktaran derin temeller (kuyu temeller, kazk temeller ve basnl hava temelleri vb.) in uygulanmasna geilir. Ayrca temeller yk zemine aktarma biimlerine gre de; yk zemine taban alanlar ile aktaran alan temelleri (tekil ve srekli alan temellerinde olduu gibi hem yzeysel, kuyu ve keson temellerde olduu gibi hem de derin olarak yaplabilen), yk zemine bir kazk veya kazk grubu ile aktaran kazk temeller olmak zere iki ana gruba ayrlabilir. Yer alt suyunun ykseklii temel derinliinin seimine, temel derinlii de temel ukuru tabannn derinlii ile temel ukuru yanlarnn dik veya eimli olmasna nemli lde etki eder. Bu nedenle yer alt suyunun yksek olmasndan tr, olduka yzeysel temellerin bile bazen ekonomik olduu grlmtr.

1.2 ZEMN MEKAN BLGLER

Bir yapnn ina edilmesi, en geni anlamda zemindeki dengenin bozulmas ynnde hareketsiz bir duruma mdahale anlamna gelir. Bu mdahale sonucunda temel zemininde varolan denge bozulur. Yeni durum karsnda yeniden denge kurulmas iin zeminde baz deiiklikler ortaya kar. Temel zemini davrannn yeterince anlalabilmesi iin, onun fiziksel zelliklerinin iyi bilinmesi gerekir. Ayrca yap sisteminden gelen yeni ykler zeminde stabilite gvenliinin kontroln gerektirir. Bylece yap sisteminin gvenlik altna alnmas ve zararlardan kanlmas salanabilir. Tm bu sorunlarla Zemin mekanii bilimi urar. Zemin mekanii iki ana blme ayrlabilir. Zemin mekaniinin arazide ve laboratuarda teori, deney teknii, yap pratii ve bunlardaki en son gelimeleri iine alan blmnn fizik ve jeoloji dallar ile yakn ilikisi vardr. Zemin mekaniinin zellikle zemin malzemesine ilikin dayanm ve stabilite konularn inceleyen blm toprak statii olarak ta adlandrlabilir. Zemin mekaniinin bu blm, klasik statik ve cisimlerin dayanm bilim dallar ile ilikilidir.

1.2.1 TEMEL ZEMNNN TANIMI VE JEOLOJK OLUUMU

Temel zemini; masif kaya ve kayalarn paralanarak gelimesinden doan ufak daneciklerin ynndan olumutur. Yap mhendisleri yer kabuunu oluturan malzemeleri bazen zemin ve kaya olarak iki grupta da toplarlar. Fakat bu ayrm, kayalar ile zeminler iindeki mineral daneciklerini birbirine balayan kohezyon kuvvetlerinin derecesinin kesin bir snr olmamas nedeni ile keyfidir. Bunun

iin genel bir ayrm vermek gtr. rnek olarak jeologlar, kaya terimi ile yer kabuunu oluturan tm malzemeyi anlar ve onlarca mineral daneciklerinin birbirine az veya ok bal olmasnn nemi yoktur. Buna karlk, zemin terimi ile ancak yer kabuunun bitki yetimesine elverili bir blm amalanr. Buna gre yap mhendisleri; dier konularda alan kimseler tarafndan toplanm bilgileri kullanrken, zemin ve kaya terimlerinin hangi anlamda kullanldn bilmek zorundadrlar. Zeminlerin, kayalarn ayrarak paralanmasndan olutuunu sylemitik. Bu ayrma ilemi fiziksel ve kimyasal yollarla olmaktadr. Yer yznn yzeysel btn kayalar; don, yamur ve s deiiminin ykc etkileri ile rzgar, buz, yerekimi ve akarsularn srkleme etkilerine urar. Zeminin eitli oluum aralarndan en nemlisinin akarsular olduu bilinir. Akarsular bir gl veya denize ulatklarnda, tanan zemin daneleri suyun hz yeter lde azaldnda; nce byk, sonra kk daneler olmak zere derecelenerek kelir. Bylece, jeolojik bakmdan daha gen akarsular ile akarsu yataklarnn st kesimlerinde ounlukla kaba kum ve akllar bulunur. Buna karlk, eski akarsularda ve alt kesimlerde silt ve killer ounluktadr.

1.2.2 ZEMN TRLERNN TANINMASI VE SINIFLANDIRILMASI

Genel olarak zeminlerin snflandrlmas, deiik gr noktalarna gre eitli ekillerde yaplabilir.

1.2.2.1 Zeminlerin, iindeki maddelerin orijinlerine gre snflandrlmas:

a)

Kayalarn fiziksel ve kimyasal ayrmas sonucu oluan zeminler;

Bu zeminler ayrma sonucu olduklar yerde kalmlarsa yerli zeminler, herhangi bir nedenle baka yerlere tanmlarsa tanm zeminler olarak adlandrlrlar. b) Organik zeminler; Bu zeminler ya turbalarda olduu gibi bitkilerin

rmesi ile veya organizmalarn inorganik kalntlarnn birikmesi ile oluur. Bylece, organik orijinli bir zemin; hem organik, hem de inorganik olabilir. Organik zemin terimi; ounlukla iinde az veya ok lde rm bitki bulunan ve kayalarn hava etkisi ile ayrmas sonucu oluan tanm zemin anlamnda kullanlr.

1.2.2.2.

Zeminlerin,

oluumlarndaki

danelerin

byklklerine

gre

snflandrlmas:

Genellikle

kullanlan

btn

snflandrma

sistemleri

zeminlerin

dane

byklne gre sralanmas ilkesine dayanr. Buna gre zeminler gruba ayrlr; a) b) c) ri daneli, kohezyonsuz zeminler (kum, akl gibi) nce daneli, kohezyonlu zeminler (silt ve kil gibi) Organik zeminler (turba gibi)

Doal olarak zeminler, eitli aptaki danelerin karmndan olumutur. Bir zeminin zellii, iindeki baskn gelen (hakim) dane apna nemli lde baldr. Dane ap dalm; normal olarak mekanik analizle, ok kk daneler de slak analizle bulunabilir. Dane aplar dalmnn bulunmasndaki ana ama, belirli ap snrlar arasnda bulunan daneleri kapsayan eitli blmler iin, bir

adlandrma sisteminin bulunmasdr. Dane ap snflandrlmasnda, ana blmlerin snr aplar az ok birbirinden deiik sistemler ileri srlmtr. Bunlar iinde M..T. sistemi olarak bilinen ve ana blm snrlarnn aa yukar zemin zelliklerindeki nemli deiikliklere karlk olan snflandrma sistemi, mhendislik konularna en uygun deni olarak bilinir. Tablo1.Dane ap snflandrmas

Kum, silt ve kil karmndan oluan zeminlerin adlandrlmasnda kullanlan bir sistem olmas bakmndan Amerika Birleik Devletleri Tarm Bakanl tarafndan ortaya atlan gen diyagram sistemini belirtmeden geemeyeceiz. Burada ekenar bir genin kenarlarnda kum, silt ve kil yzde olarak iaretlenmitir. Bu diyagram basitletirilmi ekliyle ekil 1.1 de gsterilmitir. ekildeki S noktas iinde % 50 kil, % 30 silt ve % 20 kum olan bir zemini gsterir.

ekil .1.1 Zemin adlandrma sistemi

Bununla birlikte, yalnzca dane boyutuna bal olarak verilen snflandrma sistemleri her zaman doru sonular vermez. nk zeminlerin ok ince daneciklerinin fiziksel zellikleri, dane apndan baka birok faktre de baldr. Bu nedenle, temel teknii bakmndan zeminlerin snflandrlmasnda birka snflandrma sistemi birlikte dnlmelidir.

1.2.2.3 Zeminlerin Temel Teknii Gr Noktasna Gre Snflandrlmas (DIN 1054 1976 ya gre)

Temel zemini, yap ykleri altndaki deiik davranlar nedeniyle genel olarak; gelimi zeminler, dolma zeminler ve kayalar olmak zere grupta incelenebilir:

1.2.2.3.1 Gelimi (Doal Geliimli) Zeminler

Bir zemin, eer sona ermi jeolojik olaylar sonucunda olumusa, Gelimi (doal geliimli) zemin olarak adlandrlr. Gelimi zeminler dane

byklklerine gre, kil, silt, kum ve akl olarak sralanr. Gelimi zeminleri, fiziksel zellikleri ve yap ykleri altnda farkl davranlar nedeni ile, danecikleri arasnda balant olmayan Balantsz (kohezyonsuz = daneli) zeminler, danecikler arasnda balant bulunan Balantl (kohezyonlu) zeminler ve organik zeminler olmak zere gruba ayrmak gerekir.

a)

BALANTISIZ (KOHEZYONSUZ VE DANEL) ZEMNLER:

Balantsz zeminler; 0,06 mm den kk boyuttaki danelerin arlka tutar % 15 den fazla olmayan kum, akl, ta ve bunlarn karmlar gibi zeminlerdir. Bu zeminlerin tama yetenei kural olarak ok iyidir. Balantsz zeminlerin tama yetenei zellikle tekil danelerin biimi, bykl ve yerleim sklna bal olarak belirlenir. b) BALANTILI (KOHEZYONLU) ZEMNLER:

Balantl (kohezyonlu)zeminler; 0,06 mm den kk boyuttaki danelerden oluan balantl zemin blm arlka %15 den fazla olan kil, silt, killi silt ve bunlarn balantsz zeminlerle karmlar (ince ksm fazla olan daneli

zeminler; rnein, kumlu kil, kumlu silt , lem ve marn) gibi zeminlerdir. Balantl zeminlerin tama yetenei onun jeolojik oluumuna bal olup. Zeminin bir araya geliine ve konsistansna gre daha geni snrlar iinde bulunur. c) ORGANK ZEMNLER:

Organik zeminler; turba veya rk amur gibi organik zeminler ile balantsz ve balantl zeminler hayvansal ve bitkisel orijinli organik karmlarla

oluturduklar zeminlerdir. (rnein, humuslu kum, rk kum veya turbal kum organik silt veya organik kil, balk) bu zeminler, organik blmlerinin skabilirlii fazla olmas nedeniyle kullanlmaya hi elverili deillerdir.

1.2.2.3.2. Kayalar

Genellikle kaya denilince masif kayalardan oluan zeminler anlalr.kayann temel teknii zellikleri, kaya trleri arasnda fark gzetilmeksizin, genellikle teki temel zemini trlerinden daha elverilidir. Bizzat dalm kaya, eer serbest yark ve delikte niform zellik ve yeteli kalnlkta bulunursa, ok iyi bir temel zemini oluturur. Tabakal veya fayl kayalarda, nemli lde yatay ykler tanyorsa veya ev dzeltilmesinde heyelan tehlikesi varsa, kural olarak zel aratrmalar yapmak gereklidir.

1.2.2.3.3. Dolma Zeminler Dolma zeminler szyle, sonradan dklerek doldurulan zeminler ile akarsular tarafndan oluturulan dolma zeminler amalanmaktadr. ki snfa ayrlr: a) Sktrlmam dolgular: herhangi bir biimde bir araya getirilmi olup, sktrlmam dolgu zeminlerdir. Sktrlmam dolmalar balantsz zemin trlerinden oluuyorsa derin sarsma yntemi ile sktrlabilir. b)Sktrlm dolgular: balantl, balantsz veya organik dklerden oluan, yeterli lde sktrlm dolma zeminlerdir.(rnein, yap dknts, curuf, maden artklar) Skma yetenei olan dolgu zeminler, modern ve yksek sarsma kapasiteli sktrma teknii yardm ile olaan st derecede yksek bir yerleim sklna

getirilebilir. Bylece bu zeminlerin temel teknii asndan zellikleri, en az doal olarak yerlemi zeminlerinkine eit duruma getirilebilir. Hatta kural olarak onlarn zerine kabilecei sylenir.

1.2.3 ZEMN TRLRNN ZELLKLER

1.2.3.1. Genel Bilgiler

Olaanst

ekilde

birbirinden

farkl

zemin

trlerine

ait

zelliklerin

bulunmasnda, bu zelliklerin saysal deerlerini bulmay amalayan zemin mekanii aratrma metotlar yardmyla ncelikle aadaki sorunlarn zlmesi istenir: a) b) c) Zemin trlerinin snflandrlmas(klasifikasyonu) Zemin durumunun tanm Teknik nlemler( rnein, taban suyu d, sktrma ,

salamlatrma gibi) ve yaplarn etki alannda bulunan temel zeminin davran (rnein yap sisteminden gelen ykler altndaki oturma davran) nedeniyle zemin durumundaki deiikliklerin nceden tayn d) Yaplarn stabilite gvenlii derecesinin saysal olarak bulunmas

(rnein, oturmaya zemin krlmasna devrilmeye, kayma ve heyelana kar gvenlik derecelerinin bulunmas) e) Gerek deerlerin, baka bir deyile temel ve toprak inaat

uygulamalarndan elde edilen deneyimlere dayanan saysal deerlerin bulunmas.

Bu zemin zelliklerinin bulunmas ilemi ister istemez temel zeminin yerindeki hacmine gre ihmal edilebilecek oranda kk llerdeki zemin rneklerinin alnmas, tanmas ve laboratuarda deneyin hazrlanmas srasnda rnekte bir miktar bozulma (rselenme) olabileceinden, laboratuarda bulunan zemin zellikleri gerektekinden az ok farkl olmaktadr. Bu nedenle malzeme denemeleri deney sonularndaki rapor deerlerinden zeminin fiziksel tanm deerleri elde edilemez. Bununla birlikte elde edilen tanm saylarnn byklk sralamasnn, doru belirleme yapmaya elverili olduunu deneyimle

gstermitir. Zemin mekanii hesaplar iin tanm saylarndan yararlanmada yalnz bir gerek gz nne alnmakla kalnmaz, ayn zamanda elde edilen deerlerin gerilme durumlarna bal olup olmadnn veya hangi lde bal olduunun kontrol edilmesi gerekir. Zeminlerin deneyler aracl ile elde edilen en nemli fiziksel zellikleri Tablo 1.1 de topluca verilmitir. Bir zeminin temel teknii ynnden

deerlendirilmesinde, zeminin tek bana bir fiziksel zelliinin deneysel olarak bulunmas hibir zaman yeterli deildir. Burada genellikle zemin trne gre en az aadaki zelliklerin bilinmesi gereklidir: Balantsz Zeminler: Dane dalm, yerleim skl,(kesme dayanm) Balantl Zeminler: Su kapsam, konsistans snrlar (kvam limitleri ), sktrlabilirlik, (dane dalm), (kesme dayanm) Organik Zeminler: Su kapsam, konsistans snrlar (kvam limitleri ), sktrlabilirlik, (dane dalm), (kesme dayanm), organik elerin miktar

1.2.3.2. Zeminlerin Tanmlanmas ve ndeks zellikleri Zemin, byk bir ounluunu kayalarn kimyasal veya fiziksel bozumas ile olumu kat daneler ile daneler arasn dolduran sv (su) ve/veya gazn (hava) oluturduu bir malzeme olarak tanmlanabilir. Kat-sv-gaz faznn bir arada bulunmas, kat daneciklerin ok farkl boyut, ekil, fiziksel ve kimyasal yapda olabilmesi zemini dier malzemelerden farkl ve zor klar. Zeminlerin basit laboratuar deneyleri ile bulunan baz fiziksel zellikleri, mhendislik zelliklerine k tutar ve zeminlerin tanmlanmas ve snflandrlmalarnda kullanlr. Bunlara indeks zellikleri denir. 1.2.3.3. Zeminlerin Dane Boyutlar ve Dane Boyut Dalm Zeminlerin en basit indeks zellii dane boyutudur. Zeminlerde dane boyutu aral ok geni olup zemin danesi olarak kabul edilebilecek en byk dane ap farkl mhendislik uygulamalarnda farkl alnabilmektedir. Elle kazlan kk kazlarda ve tabakalar halinde ina edilen dolgularda en byk zemin dane ap 0.3 m, kepe gc ile yaplan kazlarda ise limit dane bykl 0.5-1.0 m3 mertebesinde tanmlanabilmektedir (Sowers, 1979). En kk daneler ise ancak elektron mikroskopla grlebilmektedir. Dane boyutu esas alnarak eitli snflandrmalar nerilmitir. Ancak yaygn kullanm(Amerikan ve ngiliz Standartlar) ve hatrlanabilme kolayl asndan M.I.T. (Massachusetts Institute of Technology) snflandrmas ekil 1de verilmitir. akl, kum, silt ve kil belli dane boyut aralklarn belirtmekle beraber ayn zamanda belli tr zeminleri de ifade ederler. rnein, kohezyon ve plastisite zellii olan ama hem silt boyutunda hem de genellikle 2 m (0,002 mm)den kk daneli olan kil minerallerini ieren zeminler de kil olarak adlandrlr. Boyutlar 0,002 mmden kk olan btn daneler de kil minerali olmayabilir. Bu nedenle kil yzdesi

ile kil boyutu yzdesi terimleri bilinli kullanlmal ve sadece dane boyutu dikkate alnarak yaplan analizler iin kil boyutu yzdesi deyimi tercih edilmelidir. Tabii zeminler genellikle iki veya daha fazla boyut aralna den dane dalm gsterirler. Arlka akl ve kum boyutundaki daneler ounlukta ise zemin, kaba daneli (kohezyonsuz) olarak tanmlanr. Silt ve kil boyutunda danelerin hakim olmas halinde ise ince daneli (kohezyonlu) olarak isimlendirilir. Dane ap (boyutu) dalm (granlometri) kabaca silt boyutundan byk daneler iin kuru veya slak elek analizi, daha kk daneler iin keltme (sedimentasyon) prensibine bal olarak hidrometre veya pipet metodu ile tayin edilir. Zemin mhendisliinde pratik olarak kullanlan en kk aklkl elekler ASTM (Amerikan) Standardna gre 200 no.l elek olup akl 0,075 mm, ngiliz Standardnda ise 0,063 mm olup grld gibi yaklak olarak silt boyutu st limitine tekabl etmektedir. Dane ap dalmn gsteren granlometri erileri yar logaritmik bir izimle elde edilir ve ekil 1de gsterildii gibi eksenler tane ap (boyut) D, (veya elek akl ) (logaritmik lek) ve Dden kk tanelerin arlka yzdesi (elekten geen yzde)dir. Farkl gradasyon zellikleri olan drt zemin ayn ekil zerinde gsterilmektedir. Bunlardan zemin Ann yatk olan granlometri erisi, zeminin deiik boyutlar havi taneleri yaklak ayn oranlarda ierdiini gstermektedir. Byle bir zemine iyi derecelenmi (iyi gradasyonlu) denir. b erisi ise uniform veya kt derecelenmi olarak tabir edilen ve tanelerin ounluunun ok dar bir dane boyut aralnda kald bir zemini gstermektedir.

1.2.3.3.1. nce Daneli Zeminlerde Plastisite

nce daneli zeminlerin mhendislik zellikleri gradasyona bal olmamakta ve ierdii killi minerallerine bal olarak ortaya kan plastisite zellikleri nem kazanmaktadr. nce daneli zeminler su muhtevalarna bal olarak kat, yar kat, plastik ve sv kvamda olabilir. nce daneli zeminlerin ou tabii halde plastik kvamda bulunur ve bu kvam araln belirleyen en yksek ve en dk muhtevalarna likit limit (LL veya WL) ve plastik limit (PL veya Wp) denir. plastisite indisi (PI veya IP) ise u ekilde tarif edilir: Ip = WL Wp Zeminin tabii su muhtevas (Wn) ile likit ve plastik limit deerlerini kyaslayan likidite indisi (LI veya IL) Wn - Wp IL = ---------------WL - Wp Wn - Wp = -----------------Ip

fadesi ile tanmlanr. ILnin deeri 1den byk ise zeminin likit kvamda , 0 ile 1 arasnda ise plastik kvamda, 0 dan kkse kat veya yar kat kvamda olduu anlalr.

Relatif Konsistans(Ic), WL - Wn Ic = ---------------Ip Bants ile ifade edilir. Icnin deeri 1den bykse zemin yar kat veya kat , 0 ile 1 arasnda plastik (1e yaklanca daha sert olarak) , ve sfrdan kk ise likit durumdadr.

Zemini rtre veya bzlme limiti yar-kat ve plastik kvam ayrr ve plastik kvamda bir zeminin kururken eritii en kk hacimde suya doygun halindeki su muhtevasdr. Kvam limitleri tek balarna byk bir anlam tamamakla birlikte ince tanelerin snflandrlmasnda kullanlrlar ve mhendislik zelliklerine k tutarlar. Zeminlerdeki kil boyutundaki tanelerin plastiklik derecesi aktivite (A)olarak tanmlanr ve aada ekilde ifade edilir: Ip A = ------------C - n Burada Ip plastisite indisi ,C kil boyutundan (0.002mm)kk danelerin yzdesi ve n tabii zeminlerde 5 laboratuarda yorularak hazrlanan kil minerali numuneleri ii 10 olarak alnan sabit bir saydr. (Seed ve arkadalar 1964). Ancak aktivitenin kabaca hesabnda n sabiti ihmal edilmektedir. Killer, A>1.25 ise aktif kil.0,75<a<1,25 ise normal kil ve A<0,75 ise aktif olmayan kil olarak adlandrlr.

ekil 1.2 Plastisite diyagram

1.2.3.4. Zeminlerin Snflandrlmas

Zeminler iin farkl mhendislik uygulamalarna ynelik olarak eitli snflandrmalar nerilmitir.bunlarn arasnda birleik zemin snflandrma sistemi inaat mhendislii uygulama alanlarnda en yaygn kabul grenidir.tablo 1 de verilen snflandrmaya gre arlka %50 den fazlas 200 no.l elek zerinde kalan kaba taneli zeminler, %50 den fazlas 200 no.l elekten geen zeminler ince taneli zeminler ana gruplarn oluturmaktadr. Snflandrmada granlometrik ve plastisite zellikleri kullanlmakta ve iki harfli grup sembollerinin ilki esas zemin tipini ikincisi gradasyon ve plastisite zelliklerini belirtmektedir.(tablo 2)rnek olarak GP kt derecelenmi akl, CL dk plastisiteli kildir. Tablo 2. birleik zemin snflandrlmasnda kullanlan semboller

lk harf G: akl S: kum M: silt C: kil O: organik kil Pt: turba

kinci harf W: iyi derecelenmi P: kt derecelenmi M: plastik olmayan ince taneli C: plastik ince taneli L: dk plastisiteli(WL<50) H yksek plastisiteli (WL>50)

nce taneli zeminlerin snflandrlmasnda ekil 2verilen plastisite diyagram kullanlr. Denklemi Ip = 0,73 (WL- 20) ile verilen A hatt organik inorganik killeri ayrr. U hatt eitli zeminler iin bulunan Ip ve WL deerlerinin bir zarfn vermekte olup U hatt zerinde bir deer bulunda tayin edilmi kvam limitlerinin doruluunun kontrol tavsiye edilmektedir.(Bowles,1984)

1.2.3.5. Zeminlerde Arlk Ktle Hacim likileri

Zemini fazn tekil eden unsurlarn arasndaki ilikiler blok diyagram kullanlarak verilebilir.

ekil 1.3 Zeminlerde daneler, su ve havann hacim ktle ve arlk ilikilerini gsteren blok diyagram 1.2.3.5.1. Hacimle lgili likiler

Zeminin toplam hacmi (V), kat tanelerin hacmi (Vs), hava hacmi(Va), ve su hacmi (Vw)nin toplam olan boluk hacminden (Vv)oluur. Boluk oran e ve porozite n aadaki gibi ifade edilebilir: Vv Vv

e = -------- . n = -------- x 100 (%) Vs V

n e = ---------1 - n

e n = ----------1 + e

Doygunluk derecesi S boluklarn ne kadarnn suyla dolu olduunu belirler ve Vw S = -------- x 100 (%) Vv olarak tarif edilir. S = %100, suya doygun zemini, S = %0 kuru bir zemini gsterir. Ksmen suya doygun zemin iin %0 < S < %100dr. Hava muhtevas A, aadaki ifadeden bulunur.: Va

A = -------- x 100 (%) V

1.2.3.5.2. Ktle ve Arlkla Olan likiler

Zeminlerin ktle younluu(veya ksaca younluk) , birim hacim arl sembolleri ile gsterilirler ,ve aadaki gibi tarif edilirler: Ktle M

= ----------- = -----Hacim V

Arlk (kuvvet)

M.g (g = yer ekimi ivmesi)

= ---------------------- = ------- = ------Hacim su muhtevas w ise, Mw Ww V V

w = -------- x 100 = --------- x 100 (%) Ms ifadesinden bulunur. Zeminlerin dane zgl arl Gs ,kat dane kat dane younluu (veya birim Ws

arlk s = Ws / Vs )ile suyun younluk (veya birim arl)arasndaki oran olarak ifade edilir: s s Ms Ws

Gs = ------ = ------ = ----------- = -------------

Vs w

Vs

Blok diyagram, boluk aran e = Vv / Vs tarifi kullanlarak ekil 3deki gibi basitletirilebilir. Bu diyagram kullanlarak zeminin younluk ve birim hacim arlklar iin kuru(k , k)ve suya doygun (d
,

d) durumlara tekabl eden

hacim/ktle/arlk ilikileri aadaki gibi bulunabilir:

Vw

w . Gs

Suya doygunluk derecesi, S = ------- = ----------Vv e

Se = w . Gs

Suya doygun halde S = %100 = 1 olacandan e = w . Gs dir.

1.2.3.5.3. Younluk fadeleri

Mw + Ms

Gs (1 + w)

Gs + Se

= ----- = ------------- = --------------- . w = ------------ . w V V 1+e 1+e

Gs + e d = ---------- . w 1+e

Ms

Gs

k = ------ = --------- = -------- . w V 1+w 1+e

1.2.3.5.4. Birim Hacim Arlk fadeleri Gs + Se = ----------- . w 1+e Gs k = ---------- . w 1+e Zeminin su altndaki efektif birim hacim arl nne alndndan, Gs - 1 ' = d w = --------- . w 1+e olarak bulunur. Ancak bu su akm olmad durumda deerli olup zemin iinde akm sz konusu ise akm yn de gz nne alnarak hesaplanmas gerekir. Kohezyonsuz zeminlerde davranm belirleyen en nemli parametre relatif sklk Dr derecesidir aadaki ifade ile verilir: emaks e k maks k k min suyun kaldrma kuvveti gz Gs + e d = ---------- .w 1+e

Dr = ---------------- x 100 = ---------- . ------------------- x 100 (%) emaks emin k k maks k min

burada emaks ve k

min

zeminin en gevek durumuna; emin ve k

maks

en sk

durumuna tekabl eden boluk oran kuru birim arlk deerleridir. e ve k ise zeminin tabii haldeki boluk oran ve kuru arl gstermektedir. Sklk snrlar 0 Dr < %33 %33 Dr < %66 %66 Dr %100 gevek ortask sk

olarak tarif edilir (Kumbasar ve Kip, 1972)

1.2.3.6. Zeminlerin Sktrlmas

Zemin (toprak) bir inaat malzemesi mesela bir dolgu malzemesi olarak kullanlacaksa nce laboratuarda sktrma artlar incelenir. Tipik bir kompaksiyon erisi ekil 4te gsterildii gibi sktrma su muhtevalarna kar kuru birim arlk (veya younluk) izilerek bulunur. Maksimum kuru birim arlk (k
maks

) optimum su muhtevasnda (wopt ) elde edilir. Pratikte elde

olunamayan ve boluklarda hi hava kalmayacak ekilde yaplan ideal sktrma artlarnda bulunacak k w ilikisi de (S = 100% erisi) ayn ekilde verilmitir. Ayn zeminin daha fazla enerji ile sktrlnca bulunan kompaksiyon erisi , daha yksek bir skmann daha dk bir wopt deerinde elde edilebileceini gstermektedir. Farkl zemin trlerine ait tipik kompaksiyon erileri ekil 5te verilmektedir. Grld gibi zeminin plastisitesi arttka sktrma zorlar ve maksimum kuru birim hacim arlk azalr. ok sayda deney sonular Atterberg limitleri ile kompaksiyon parametreleri , wopt ve ,

k ve kompaksiyon enerjisi arasnda istatiksel ilikilerin varln ortaya koymutur (lker, 1985). Plastik limit ve optimum su muhtevas arasnda wopt = wp 4 % gibi bir bantnn kabul edilebilecei nerilmitir. Arazide sktrmann yeterli olup olmad arazi kuru birim arln laboratuarda elde edilen maksimum kuru birim arln belli bir yzdesi (genellikle %95) olmas artnn istenmesi eklindedir (ekil 4).

ekil 1.4 Labotatuvar sktrma deneyi sonular

ekil 1.5 Sktrma deney klavuzu 1.2.3.7. Zeminlerin ndeks zelliklerinin Mhendislik zelliklerine Ik Tutmas

Herhangi bir gme, oturma veya ev kaymas analizi yapmak iin ok detayl arazi, laboratuar ve bilgisayar almas gerekebilir. Ancak, bir zemin veya temel probleminde ne tip bir sorun kabileceini hissedebilmek, grebilmek; bir mhendislik sezi ve duyarllna ulaabilmek mhimdir. Bazen zeminin indeks zellikleri bile mhendise baz uyarmalar yapabilir. Aadaki ksmlarda indeks zelliklerine gre snflandrlan zeminlerin genel davranmlarna deinilecek, indeks zellikleri ve mhendislik zellikleri arasnda bulunan korelasyonlardan

baz rnekler verilecektir. Ancak bunlarn sadece bir fikir vermek amacn tadn salkl zmler iin her zemin ve her problem iin hakiki parametrelerin bulunmas gerektii aktr. Zeminlerin gradasyon ve plastisite zelliklerini ieren indeks zelliklerinin , benzer mhendislik zelliklerini tayan zemin trlerini gruplandrmak amacyla snflandrmada kullanldna deinilmiti. Ana grup olarak belirlenen kaba ve ince daneli zeminlere rnek olarak kum ve kilin davranmn kabaca aadaki gibi karlatrabiliriz (Capper ve Cassie, 1969): KUM Boluk oran dk Kuru olunca kohezyonsuz KL Boluk oran yksek Su muhtevasna bal olarak yksek kohezyonlu sel srtnme yksek Plastik deil Skabilirlii az Skma yk tatbik edilir edilmez meydana gelir Geirimli sel srtnme dk Plastik Skabilirlii fazla Skma (konsolidasyon) uzun srede meydana gelir Pratik olarak geirimsiz

Kaba daneli zeminlerde gradasyon ve skln mhendislik zelliklerini belirleyen en mhim faktrler olduu ve iyi derecelenmi, sk zeminlerin yksek dayanm, yksek tama gc, dk skabilirlik, dk geirgenlik gibi aranlan davranmlar gsterdii anlatlmt. Rutin zemin tanmlama deneyleri arasnda dane eklini (kresellik ve yzey przll) belirleyen yntemler yer almamakla birlikte, kaba daneli zeminlerde dane ekli de nemlidir. rnein,

danelerin keli veya yuvarlak olmas kohezyonsuz zeminlerde isel srtnmeyi dolays ile kayma dayanmn etkileyen faktrlerden biridir. Zemin ierisindeki plastik ince daneler zemin davranmn byk lde etkiler ve bazen kaba daneli bir zeminin % 10-20 kadar yksek plastisiteli kil minerali iermesi zeminin ince daneli zemin gibi davranmasna sebep olabilir (Sowers, 1979). Zeminin jeolojik gemii, yapsndaki fisr ve atlaklar gibi sreksizlikler de davranmn etkiler. Jeolojik gemii asndan zeminler iki gruba ayrlrlar. Zemin oluumu ile gnmze kadar geen zaman iinde bugnknden daha fazla (efektif) gerilmeler altnda kalmamsa normal yklenmi veya normal konsolide zeminler denir. nceden bugnknden fazla bir yklenmeye maruz kalma erozyon, kuruma ve yer alt su tablasnn ykselmesi gibi nedenlerle ortaya kar ve bu tip zeminler ar konsolide zeminler olarak adlandrlabilir. Normal konsolide killer genelde yumuak normal konsolide kumlar ise gevek veya orta skdr. nceden yklenmi killer daha serttir. Bu bakmdan normal konsolide zeminler ykler altnda ok daha fazla oturma gsterir ve kayma dayanm ve tama gc daha dktr. Trkiyedeki zeminlerin byk bir ksm nceden yklenmi durumdadr. Ar konsolide killerde tabii su muhtevas plastik limit civarnda normal konsolide killerde likit limite yakndr. Grld gibi tabii su muhtevasnn Atterberg Limitleri ile kyaslanmas zeminin jeolojik gemii ve buna bal olarak beklenilen davranm hakknda fikir vermektedir. Zeminin skabilirliini ifade eden parametrelerden skma indisi Cc ile likit limit, tabii su muhtevas, tabii boluk oran, plastik limit ve kil yzdesi arasnda ok sayda korelasyonlar nerilmitir (Ansal ve Gne, 1987, Ylmaz, 1987). Tablo 3te bunlardan balcalar verilmektedir.

Tablo 3. Sktrma ndisi Bantlar (Ansal ve Gne, 1987)

nerilen Bantlar Cc = 1,15 (eo 0,35) Cc = 0,30 (eo 0,27) Cc = 0,75 (eo 0,50)

Zemin Cinsleri Btn killer Siltli killer Dk plastisiteli zeminler

Kaynak Nishida (1956) Hough (1957)

Sowers (1970) Azzous, Krizek ve Corotis (1974) Osterberg (1972) Azzous, Krizek ve Corotis (1974) Skempton (1944) Terzaghi ve Peck (1967) Azzous, Krizek ve Corotis (1974)

Cc = 0,40 (eo 0,25)

Btn doal zeminler

Cc = 0,01 wn Cc = 0,01 (wn 5)

Chicago killeri Btn doal zeminler

Cc = 0,07 (wL 7) Cc = 0,009 (wL 10)

Yorulmu killer Normal konsolide killer

Cc = 0,006 (wL 9)

Btn doal zeminler

Sowers (1979) Cc = 0-0,19 iin dk skabilirlik, Cc = 0,20-0,39 iin orta skabilirlik, ve Cc 0,40 iin yksek skabilirlik tanmlarn kullanmtr. Killi suya doygun olmayan zeminlerin su emerek hacminin ***** veya

hacminin artmasnn engellenmesi durumunda ar basn tatbik etmesi ime zelliidir. Bu tip zeminler kuruduklarnda da bzlmeye maruz kalrlar. ime sorunu yol, havaalan kanal kaplamalarna byk apta zarar verebilir. Bu zeminin ime zellii olup plastisitesi indisi, bzlme (rtre) limiti, aktivite

boyutu yzdesi gibi indeks zelliklerinden tahmin edilebilir (Wasti ve Ergun,

1985). nerilen basit korelasyonlarda biri Tablo 3te verilmektedir. ime potansiyeli olan bir zemin, balangta kuru ve sk ise kk ykler su alnca veya tabii buharlamann nlenmesi neticesinde su muhtevas artarsa ime gsterir.

Tablo 3. ime Potansiyeli ve Plastisite ndisi ime Potansiyeli Dk Orta Yksek ok yksek Plastisite ndisi 0 15 10 35 20 55 55

Gevek tabii zeminlerde, toprak ve kaya dolgularda zeminin slanmas veya suya doygun hale gelmesi skmaya yani kme tabir edilen oturmalara sebep olabilir. Karakaya demiryolu kprs yaplrken, baraj glnn dolmas ile sular altnda kalacak kuru alvyon tabakalarna rastlayan kpr ayaklar iin byle bir tahkik yaplmas gerei ortaya kmtr (Ordemir, 1985). Tabii zeminlerde, (suya doygun durumdaki su muhtevasnn likit limite eit veya byk olmas kriterinden hareket edilerek) Gs . w k ----------------1 + wL Gs olduu takdirde kmenin beklenebilecei nerilmitir (Holtz ve Hilf 1961, Das, 1984ten). kmeye mtemayil ve gevek yapda bir zemin balangta kuru ise, suya maruz kalnca zellikle byk ykler altnda kme gsterebilir. (wL ondalk olarak)

Zeminlerin kuru iken dayanmlar ile plastisite arasnda da iliki vardr. Bunu tespit iin 40 no.l elekten (0,4 mm) geen daneler gerekirse su ilave edilerek yorulur ve bir kp yaplr. Havada veya gnete kurutulduktan sonra parmaklarla krlr. Tablo 4 bu basit denemenin deerlendirilmesi iin kullanlabilir. Tablo 4. Zeminlerde Plastisite ve Kuru Dayanm (Sowers, 1979) Tanm Plastisite indisi(%) Plastik deil Dk plastisit eli Orta plastisit eli Yksek plastisit eli >31 Yksek Parmaklarla krmak imkansz 15-30 Orta Zor krlr 3-15 Az Parmaklarla kolayca krlr 0-3 Kuru dayanm ok dk Kalayca dalr Arazi deneyi

1.3 ZEMNLERN KOMPRESSBLTE-KONSOLDASYON

ve KAYMA DAYANIMI ZELLKLER

1.3.1 EFEKTF GERLME KAVRAMI

Efektif gerilme ()zemin ktlesi iinde daneden daneye aktarlan kuvvetlerin yaratt , dorudan doruya llemeyen gerilmeyi temsil eder. Zeminde hacim deiikleri ve kayma dayanmnn domas efektif gerilmelere baldr. Suya doygun zeminlerde efektif gerilme Terzaghi tarafndan = u veya = + u

olarak verilmitir. Burada, dzlemin birim alanna dik olarak etkiyen zeminin toplam arlnn dourduu kuvvettir, ve toplam normal gerilme olarak tanmlanr. u ise boluk suyu basncdr ve toplam gerilmenin boluk suyu tarafndan tanan ksmn gsterir.zemin yzeyinin ve yer alt statik su seviyesinin yzeyden hw derinliinde olduu bir durumda , z > hw derinliinde dey efektif gerilme aada gibi hesaplanr. = hw . + (z hw) d u = (z hw) w = u = hw . + (z hw) . Burada , yer alt su seviyesinin stndeki zemin iin ortalama birim hacim arlktr ve kuru , slak veya kapileriteden dolay doygun duruma tekabl edebilir. w suyun birim hacim arl, = (d w) efektif birim arlk olup su seviyesi altnda suyun hidrostatik kaldrma kuvvetinin etkisini gsterir. Boluk suyu

basnc, u, yer alt su seviyesinde atmosferik basnca (sfr) eit olup su seviyesinin altnda hidrostatik dalm gsterir. Suyun yzeysel gerilim etkisi ile yer alt su seviyesinin stne kt kapiler blgede boluk suyu basnc negatiftir (u < 0) ve deeri kabaca w x hc ile bulunabilir. hc, negatif boluk suyu basncnn bulunmas istenen noktann yer alt su seviyesinden yksekliidir. Su akm mevcutsa boluk suyu basnc akm andan elde olunur. Artezyen su basnc durumunda , basnl su ihtiva eden akiferde ve stndeki geirimsiz tabakada statik yer alt suyu basncnn stnde bir boluk suyu basnc mevcuttur. Zemine etkiyen yklerde artma zemin ktlesinde bir hacim deiiklii dourmaya alr.suya doygun ve geirgenlii dk killi zeminlerde , su skabilir bir malzeme olmadndan ve boluklardaki su hzla dar kmayaca iin hacim deiiklii hemen meydana gelmez. Bu boluk suyu basncnn geici olarak , u kadar artmasna sebep olur ve efektif gerilmede hemen bir art almaz. (rnein toplam dey gerilmede meydana gelen art , tek ynl skma konsolide artlarnda u = kadar bir ilave (ar) boluk suyu basnc domasna neden olur.) zamanla boluk suyunun bir ksmnn geici akmla drene olmas ile basnlar sner, efektif gerilmede ve hacimde konsolidasyon ve

tedrici deiiklik(dey gerilmelerin artmas durumunda

oturmalar ) meydana gelir. Zemin zerine etkiyen ykn azalmasna rnek olarak kazlar yarmalar ve toprak baraj rezervuar seviyesinde ani su seviyesi d gsterilebilir. Bu durumda ilave boluk suyu basnc negatiftir (u <0) ve uzun vadede hacim artmas meydana gelebilir. Killi zeminlerde zemine etkiyen kuvvetlerin deitirilmesinden hemen sonraki durum drenajsz safha ilave boluk suyunun snmnn uzun srede

tamamlanmasndan sonra ulalan durum ise drenajl safha olarak anlr. ev stabilitesi analizi ve tama gcnn tayini gibi problemlerde drenajsz safha iin ksa sreli inaat sonu hali) ve drenajl safha iin uzun sreli stabilite tabir edilen ve farkl kayma dayanm parametrelerinin kullanld iki ayr tahkik sz konusu olabilir. Kum gibi geirgenlii yksek olan zeminlerde ilave boluk suyu basnlar ok ksa srede kaybolduundan sadece drenajl safha durumu geerlidir.

1.3.2 ZEMNLERN KOMPRESSBLTE VE KONSOLDASYONU

Kompressibilite (skabilirlik) genel olarak malzemenin birim basn artna tekabl eden birim hacim deiimi olarak tarif edilebilir. Konsolidasyon ise zeminlerde toplam gerilmenin artmas (yk tatbiki) veya boluk suyu basncnn azalmas (su tablasnn veya artezyen basncnn drlmesi) neticesinde efektif gerilmelerin artmasyla meydana gelen , boluk suyunun ar boluk suyu basnc snene kadar drenaj ile oluan tedrici bir hacim azalmasdr. Silt ve kilerde dk permeabilite nedeniyle konsolidasyon ok dk olduu halde , kum ve akllarda suya doygun halde bile hacim deiiklii ve oturma ani olur. Kaz yaplarda efektif gerilme azalr ve kabarma (ime) meydana gelir. dometre deneyi Pratik problemlerde genellikle yanal boy deiiminin sfr olduu tek ynl skma kabul yaplr. Bu sebepten zeminin kompressibilitesi ve konsolidasyon hz, tek ynl skma artlarn salayan dometre aleti kullanlarak bulunur. ekil 1a da grld zere zemin numunesi rijit bir halka iine yerletirilir, alt ve st yzeyleri boluk suyunun drenajna imkan vermek zere gzenekli talar

konur. Tatbik edilen eksenel yk her defasnda iki misline karlr. Skma okumalar uygun konsolidasyonun pratik olarak bittii yani ar boluk suyu basncnn snerek toplam gerilme artnn tamamen efektif gerilmelere dnt kabul edilen 24 saat sresince alnr. Zeminin ime zellikleri, belli bir yk kademesine kldktan sonra basn drlp numunenin su alp imesine izin verilerek belirlenir. Tek ynl skmada kesit alan kaldndan hacim, numune kalnl ve boluk oran arasnda aadaki bant vardr: V H e

------ = ------ = --------Vo Ho 1 + eo

Burada Vo, Ho ve eo sras ile balangtaki hacim, kalnlk ve boluk oran deerlerini, V, H ve e ise bu deerlerdeki deiimleri gstermektedir. Her ykleme seviyesindeki boluk oran e1, yukardaki ifade ve ekil 1.b gz nne alnarak iki ekilde hesaplanabilir: (1) deney sonundaki su muhtevas : w1 deney sonundaki boluk oran : e1 = w1 . Gs (S = %100 kabul ile) deney balangcndaki numune kalnl = Ho deney sonundaki numune kalnl deiimi = H deney balangcndaki boluk oran = eo = e1 + e Denklem (1) deki bant, e 1 + eo 1 + (e1 + e)

------- = --------- = ----------------H Ho Ho

yazlarak e ve eo hesaplanr ve benzer ekilde her yk kademesi iin boluk oran bulunabilir. (2) Numunenin deney sonunda llen kuru arl = Ms Herhangi bir ykleme sonundaki numune kalnl = H1 Numune alan = A Ms Danelerin edeer kalnl = Hs = ---------AGsw

H1 Hs

H1

Boluk oran = e1 = ----------- = ------ 1 Hs Hs

ekil 1.6 dometri aleti

ekil 1.7 tek ynl sktrma iin blok diyagram

1.3.2.1 Kompressibilite zellikleri dometre deneyi hesaplarndan basn/boluk oran erileri izilebilir.suya doygun bir kil numunesi iin bulunan tipik eriler ekil 2 de verilmektedir. Numune tabiattaki kelmeler srasnda olduu gibi cvk vaziyette hazrland taktirde e - log bants lineer olur. Eer bir noktadan sonra basn

azaltlrsa kil ier ve tekrar yklendiinde efb erisi boyunca tekrar skr. c efektif gerilmesi aldnda numune tekrar lineer davranm gsterir. Eer bozulmam bir numune , alnd derinlikteki efektif dey gerilme o den itibaren abc gibi lineer bir e - log bants veriyorsa bu tip bir zemin normal konsolide veya normal yklenmi zemin olarak adlandrlr. Zemin jeolojik gemiinde c > o basnc altnda konsolide olmu ise e-log bants

efbc erisi tipinde bir davranm gsterir ve c basnc n konsolidasyon basnc olarak adlandrlr. Ar konsolide veya ar yklenmi olarak adlandrlan bu zeminlerde tabiatyla n konsolidasyon basnc almad taktirde skma ve oturmalar az olur.

ekil 1.8 Boluk oran- efektif gerilme ilikisi

Zeminin kompressibilite zellikleri aadaki parametrelerle ifade edilebilir : 1) 1 Hacimsel skma katsays, mv e 1 (eo e1)

mv = --------- -------- = ---------- ---------------1 + eo 2) 1 + eo (1 o)

Skma indisi Cc , e - log diyagramnn lineer ksmnn (bakir

konsolidasyon erisinin) eimidir ve birimsizdir. e eo e1

Cc = ----------- = ---------------log log 1 / o

e log diyagramnn imeye tekabl eden ksm takriben bir doru olarak alnrsa eimi, kabarma (ime) indisi Cs olarak tarif edilir.

1.3.2.2 Konsolidasyon Oturmasnn Bulunmas Nihai konsolidasyon oturmas Sc esas olarak u ifadeden bulunur : e Sc = H = H --------1 + eo Burada, e, mv cinsinden ifade olunabilir. O taktirde, Sc = H . mv . Normal konsolide killer iin ise, Cc 1

Sc = H --------- log ----1 + eo ifadesi kullanlabilir. Bu ifadelerde o ve 1 , skabilir tabakadaki ortalama deerleri bulmak iin tabakann ortasnda hesaplanan balangtaki efektif gerilme ve yklemeden sonraki efektif gerilme deerleridir. hacimsel skma katsays mv oturma hesaplarna konu olan gerilme deerleri mertebesi iin tayin edilebilir. Birden fazla kil tabakas iin veya mv ve nin derinlikle deiimi hesaba katmak iin kil tabakasnn ara tabakalara blnmesi durumunda ayn ifade tabakalarn her biri iin uygulanr. Yukardaki ifadelerde tek ynl konsolidasyon kabul yapld iin yk tatbik edildiinde drenajsz artlar altnda hacim deiiklii olmadan meydana gelen ani oturma sfrdr ve toplam oturma konsolidasyon oturmasna eittir. Skempt ve Bjerrum (1957) yanal deformasyonlarn ihmal edilmemesi gereken durumlarda oturmalarn dometre deneyi sonularndan hesaplanan deerleri kullanlarak aada deerlerin bulunmasn nermilerdir: o

S = S 1 + S cx

Scx = Sc

Elastik veya ani oturma killer iin elastik teori zmleri kullanlarak hesaplanlr. Poisson oran , killerde sfr hacim deiikliine tekabl eden

drenajsz ykleme iin 0,5 alnr. Elastisite modl drenajsz eksenli basn deneylerinden bulunur. Genellikle gerilme eksenel birim deformasyon erisi zerinde orijin ve krlmadaki eksenel gerilmenin 1/2ila1/3 ne eit gerilme deerini birletiren dorunun eimi elastisite modl olarak alnr. Kumlu zeminlerde , elastisite modl derinlikle artt ve genellikle kum tabakalar homojen olduu iin toplam oturmaya ei olan ani oturma elastik zmler yerine plaka ykleme deneyi, standart penetrasyon deney sonular kullanlarak uygulanan ampirik metotlardan yararlanlr (Craig, 1983). 1.3.2.3. Msaade Edilebilir ve Farkl Oturmalar Bir temel sistemi tasarmnda oturmalarn yapya ve fonksiyonuna zarar vermeyecek mertebede tutulmas gerekir. Maksimum oturmadan ziyade yapnn bir ksm ile dier ksm arasndaki farkl hareketi ifade eden farkl oturma daha kritiktir ve = smaks smin eklinde tarif edilir. Farkl oturma, asal deformasyon, / tarifi ile de karakterize edilir. Bu tanmda iki nokta arasndaki farkl oturma, ise bu iki nokta arasndaki yatay mesafedir. Dier bir yapnn oturmas uniform ise bu, yapsal bir zarara yol amaz ancak tesisat vs. etkilenebilir. Farkl oturma bahsine gelirse deme ve duvarlarda atlaklar, yapnn tayc elemanlarna ve kullanmna zarar hasl olabilir. Yapnn tolere edebilecei maksimum oturma ve farkl oturmalar, yapnn rijitlii, yap sistemi, kolon aralklar, yap malzemesi ve binann kullanm gibi pek ok faktre baldr. Ancak yaplarn ou yar rijit olduklarndan farkl oturma sorun olabilir. Kumlu zemin tabakalar geliigzel dalm gevek cepler

ihtiva ettiklerinden killi zeminlere nazaran ok dzensiz farkl oturmalar beklenebilir. Ayrca, kilin aksine oturmalar ani olduundan yapnn kendini farkl oturmalara adapte etmesi imkan olmaz. Farkl oturmalar azaltmak asndan kumlu zeminlerde mnferit smeller yerine radye jeneral temel sistemi uygun zm olabilir. Kum zerindeki smeller iin msaade edilebilir (maksimum) oturma 25 mm genellikle kabul edilen bir kriterdir. Bu durumda farkl oturmalarn takriben 20 mmden az olmas beklenir. Radye jeneral iinse 20 mm kadar farkl oturma limitine karlk 50 mm msaade edilebilir oturma kabul edilir. Asal deformasyon iin Bjerrum tarafndan nerilen limitler genel bir fikir vermek iin aadaki tabloda aktarlmtr. Tablo 5. Asal deformasyon ( / ) limitleri 1 / 150 1 / 250 1 / 300 zorlaabilir. 1 / 500 1 / 600 1 / 750 atlaklara msaade edilmeyen binalar iin limit. Diyagonal ekme ubuklu erevelerde ar gerilme. Oturmaya hassas, makinelerde sorun. Genel binalarda yapsal hasar beklenir Yksek, rijit binalarn kayklmas fark edilebilir. Panel duvarlarda atlak olabilir. Gezer vin ve krenlerin hareketi

1.3.2.4. Konsolidasyon Oturma Hz Tek ynl konsolidasyon iin Terzaghinin verdii denklem aadaki gibidir: Cv = Konsolidasyon katsays u 2u k

----- = Cv ------t z2

Cv = ----------w mv

Bu denklemde u, kil tabakasnn st yzeyinden z derinliindeki bir noktadaki ar boluk suyu basncnn, basn artmn tatbikten t zaman sonraki deerini gsterir. Suyun birim hacim arl ve k permeabilite

katsaydr. Skabilir tabakann tamam iin konsolidasyonun hangi safhada olduu veya t zamandaki oturma Sct miktar, konsolidasyon yzdesi U ile ifade edilir: Sct = U x Sc U = f (Tv)

Cvt Tv = ------d2 Burada, Tv birimsiz zaman faktrdr. d ise boluk suyunun serbest drenaj yzne erimesi iin takip edecei maksimum yolun uzunluudur. Kil tabakasnn alt ve stnde geirimli tabakalar olduunda ve dometre deneyinde d = H / 2 , drenajn sadece alt veya stte olmas durumunda d = Hdir. U ve Tv arasndaki iliki kil iinde balangtaki ar boluk suyu dalmna ve drenajn tek veya ift ynl olmasna bal olup abak veya tablolardan veya yaklak olarak aadaki ifadelerden bulunur: U < 60 % iin Tv = ---- U2 4 U > 60 % iin Tv = 0,933 log (1 U) 0,085

Konsolidasyon katsays Cv dometre deneylerinde her yk kademesindeki skma - zaman okumalarndan, skma - t veya skma-log t bantlar kullanlarak bulunur (Kumbasar ve Kip, 1972, nalp, 1982).

1.3.2.5. Zeminlerin Suya Doyurulduklarnda ime ve kme Davran Kuru veya ksmen suya doygun tabii veya dolgu zeminlerin, zerilerine etki eden basn deimeden suyla satre olduklarnda gsterdikleri hacim deiiklikleri de dometre veya tek ynl konsolidasyon artlarn salayan benzer aletler kullanlarak incelenir. Zemin, kuru younluk, su muhtevas, gradasyon, konsolidasyon basnc ve hatta suya doyurulma hzna bal olarak miktar deien ime veya kme gsterebilir. Dolguda gerilme artlarnn tek ynl gerilme artlarndan sapmas, arazi ve laboratuardaki farkl sktrma yntemi ile farkl zemin yaplarnn olumas, laboratuar sonularndan arazi tahminleri yaplmasn gletirmektedir. Ancak genel olarak kuru younluk, su muhtevas azaldka ve konsolidasyon basnc arttka imeden ziyade kme beklenir.

1.3.3 ZEMNLERN KAYMA DAYANIMI VE STABLTE ANALZ YNTEMLER Bir zeminin kayma dayanm, belirli artlar (drenaj artlar, ykleme hz gibi) altnda tayabilecei maksimum kayma gerilmesi olarak tarif edilir. Zeminler iin krlma hipotezi Coulomb tarafndan aadaki ekilde verilmitir: f = c + f tan Burada, f = kayma dayanm f = kayma dzlemine etkiyen toplam normal gerilme c = kohezyon } Toplam gerilmelere gre

 = kayma direnci as } Efektif gerilmeler cinsinden bu ifade f = c + f tan = c + (f u) tan eklini alr. Bu denklemde f krlma esnasnda kayma dzlemindeki efekyif normal gerilme, u boluk suyu basnc, c ve efektif gerilmelere gre kayma dayanm parametreleridir. ekil 3de grld gibi, krlmaya tekabl eden Mohr gerilme dairesi krlma zarfna teettir ve teet noktasnn koordinatlar (f , f ) krlma annda kayma dzlemine etkiyen normal ve kayma gerilmesi deerlerini verir. Krlma anndaki asal (efektif) gerilmeler 3 , 1 ve kayma dayanm parametreleri ve kayma dzlemine etki eden gerilmeler arasnda aadaki bantlar vardr (ekil 3): AB 1 / 2 (1 3)

tan = ------- = ---------------------------------QB dzenlenince : (1 3) = 2c cos + (1 + 3) sin eklini alr ki bu ifade Mohr-Coulomb Krlma Hipotezi olarak adlandrlr. Kayma dzlemine etki eden normal ve kayma gerilme deerleri de aadaki denklemlerden bulunabilir: f = 1 / 2 (1 3) sin 2 f = 1 / 2 (1 + 3) + 1 / 2 (1 3) cos 2 Burada , kayma dzlemi ile byk asal dzlem arasndaki adr: = 45 + / 2 Krlma zarf deneysel olarak, kayma dzlemi zerinde krlma anndaki normal ve kayma gerilmelerinin llmesi ile (rnein, kesme kutusu deneyi) veya c cot + 1 / 2 (1 + 3)

krlma anndaki asal gerilmelerin llmesi ile (rnein eksenli basn deneyi) Mohr gerilme dairelerinin mterek teeti izilerek elde edilir.

ekil 1.9 Krlma anndaki gerilme artlar

ekil 1.10 Direkt kesme deney aleti

1.3.3.1. Kayma Dayanm Deneyleri

Kayma dayanm parametreleri tabii zeminlerde bozulmam temsili numuneler, dolgularda ayn artlarda sktrlm numuneler zerinde laboratuar kesme deneyleri yaplarak bulunur. Direkt kesme (kesme kutusu) deneyinde, numune kare veya daire kesitli, orta yksekliinden ikiye ayrlm bir kutu iine yerletirilir. Dey yk tatbik edilir. Kutunun st yarsnn alt yars zerinde hareketi ile yatay kayma dzlemine sabit tutulan dey yk altnda kesme kuvveti tatbik edilerek numune krlr (ekil 4). eksenli basn deneyi, en yaygn olarak kullanlan ve btn zemin tipleri iin uygun bir deney yntemidir. Deneyin avantaj drenaj artlarnn kontrol edilebilmesi ve boluk suyu basnlarnn llebilmesidir. Genellikle

uzunluk/ap oran 2 olan silindirik numuneler kullanlr. eksenli deney aletinin bir emas ekil 5de verilmektedir. Lastik klfla sarlan numune, saydam olan silindirik bir hcre iine yerletirilir. Hcreye doldurulan sv vastas ile hcre basnc veya evre basnc (3) tatbik edilir. Deviatr gerilmeye

(1 3) tekabl eden eksenel yk bir mil vastas ile numune zerine etkir. Numune altndaki gzenekli alt balk iinden balant ile boluk suyunun drenaj veya drenaja msaade edilmedii zaman boluk suyu basnc lmeleri yaplr. Rutin deneylerde hcre basnc (3) sabit tutulur ve deviatr gerilme (1 3) arttrlarak numune krlr. Hcre basnc ve deviatr gerilme tatbiki srasndaki drenaj artlarna bal olarak balca eit eksenli basn deneyi vardr: (a) Konsolidasyonsuz-Drenajsz Deney : Hcre basnc tatbiki srasnda

drenaja (konsolidasyona) msaade edilmez. Deviatr gerilme tatbiki (kesme) esnasnda da drenaja msaade edilmez. (b) Konsolidasyonlu-Drenajsz Deney : Numuneye hcre basnc tatbik

edilirken drenaja (konsolidasyona) izin verilir ve sonra deviatr gerilme drenaja izin verilmeden arttrlarak numune krlr. Parametreler Ccu ve cu ile gsterilir. Efektif gerilmelere gre kayma direnci parametreleri c ve nin bulunmas isteniyor ise, deneyin drenajsz kesme safhasnda boluk basnlar llr. (c) Drenajl Deney : Numune, hcre basnc altnda konsolidasyona braklr.

Drenaj yolu ak tutulmaya devam edilerek, deviatr gerilme ilave boluk suyu basnc domayacak yavalkta arttrlarak numune krlr. Dolays ile bu deneyde toplam ve efektif gerilmeler birbirine eittir. Bu yntemle Cd ve d ile

gsterilen efektif gerilmelere gre kayma dayanm parametreleri dorudan doruya llm olur.

ekil 1.11 Gerilme sistemi

ekil 1.12 Deney aleti

eksenli basn deneyinin zel bir ekli olan ve sfr yanal basn (3 = 0) artn salayan serbest basn deneyi drenajsz deneydir.

Drenajsz kayma dayanm laboratuarda kanatl kesici (veyn) aleti ile tayin edilebilir. Kayma drenci parametrelerini belirlemek iin bahsedilen farkl deneylerin yaplmasnn sebebi kayma dayanmnn kullanlaca kompressibilite

probleminde, zeminin arazide ykleme srasnda maruz kalaca drenaj artlarnn deneyde salamaya almasdr.burada gz nne alnan husus zemine gerilmelerin tatbik edilme hznn zeminin konsolidasyonuna olanak salayp salamamasdr.rnein killi bir zeminde hzla yaplan bir bina iin drenajsz deney sz konusu iken tabii bir evin uzun sreli stabilite analijinde drenajl deney uygulanr.

1.3.3.2. Suya Doygun Olmayan Zeminlerde Kayma Dayanm Dolgu zemini gibi suya doygun olmayan zeminlerde efektif gerilme prensibinin tatbiki efektif gerilme ifadesindeki ampirik bir ifadenin taynn glnden dolay son derece zordur. Efektif gerilmelere gre kayma dayanm

parametrelerinin tayini iin boluk suyu basnc llmeli konsolidasyonludrenajsz deneyler yapldnda boluk suyu basnc ve boluk hava basncnn doru llmemesinden dolay hatalar doabilir. (Bishop ve henkel 1962) dier

bir yaklamda numuneyi boluk suyuna ters basn tatbik ederek suya doygun hale getirip drenajl deneylerle c ve deerlerinin tayinidir. Toplam gerilmelere gre kayma dayanm parametreleri cu ve u deerlerinin tayini iin tabii zeminlerde bozulmam numuneler veya dolgu zeminlerinde arazideki su muhtevas ve sklkta hazrlanm numuneler zerinde

konsolidasyonsuz drenajsz deneyler yaplabilir. (1 3)f, hcre basnc arttndan yatay ve lineer olmayan krlma zarf elde edilebilir. (ekil 10). Cu ve u deerleri krlma zarf belli gerilme aral iin lineer kabul edilerek verilebilir. Yksek hcre basnlarnda boluklardaki hava boluk suyunda eridiinden strasyona ulalr ve u = 0 durumu meydana gelir. Serbest basn deneyi sonularnn u = 0 kabulne dayanarak yorumlanmasndan dolay doygum olmayan zeminler iin kullanlmas hataldr. Boluk basnc katsaylar Drenajsz artlar altnda toplam asal gerilmelerdeki deiikliklerin yaratt boluk suyu basnc miktarlar boluk basnc katsaylar ile ifade edilir. Bu katsaylar laboratuarda eksenli basn deneyi vastasyla llr ve ev stabilitesi problemlerinde arazideki boluk suyu basncnn tayininde kullanlr.

ekil 1.13 Sk ve gevek kumda kesme kutusu deney sonular

Bir zemin eleman zerindeki evre basnc drenajsz artlar altnda izotropik olarak verilir : u3 = B . 3 burada B boluk suyu basnc katsays suya doygun zeminler iin 1dir, ve ksmen suya doygun zeminlerde B<1dir. Byk asal gerilme 1 kadar arttrlrsa, u1 = AB 1 olarak ifade edilir. Burada AB, olarak da yazlabilir. Suya doygun zeminlerde B = 1 olduundan, u1 = A 1 kadar arttrlrsa boluk suyu basncndaki art, u3, aadaki ifade ile

ifadesi bulunur. eksenli deneyde, drenajsz artlar altnda eksenel yk arttrldnda boluk suyu basnc llerek A deeri bulunur. Boluk basnc katsays Ann deeri zeminin normal veya ar konsolide olmas, gerilme mertebesi gibi faktrlere baldr. Normal konsolide killerde A deeri 0,5 ila 1,0, az ar konsolide killerde 0 ila 0,5 ve ok ar konsolide killerde 0,5 ila 0 arasndadr. Ar hassas killerde A deeri 1den byk olabilir. eksenli deneyde olduu gibi izotropik ve eksenel gerilmelerin her ikisinin de arttrlmas durumunda boluk suyu basnc artmas u aadaki ifade ile verilir : u = u3 + u1 = B [3 + A (1 - 3 )] bu denklem dzenlenirse, u 3

------ = B [ 1 (1 A) (1 ------)] 1 veya u _ 1

------ = B 1

eklinde yazlr. ev stabilitesi problemlerinde, muhtemel kayma yzeyleri boyunca boluk suyu basncnn deeri, o noktadaki dolgu basnc na oranlanarak belirtilebilir. Bu birimsiz orana boluk basnc oran ru denir. u

ru = ----h Burada , zeminin toplam birim hacim arl (gerektiinde suya doygun haldeki birim hacim arlk), h ise o noktadaki dey dolgu yksekliidir. Toprak barajlarn eitli safhalardaki (yapm sonu, rezervuar dolu olarak sznt hali vs) ev stabilitesi tahkiklerinde ru deerleri boluk basnc katsaylar cinsinden ifade edilebilir. Bu, tipik dolgu zeminlerde ve tipik toprak barajlarda mansap ve memba evleri iin kabaca ve ev iin ortalama bir ru deerinin belirlenmesine imkan verdiinden hesaplarda kolaylk salar.

2. SI TEMELLER VE RADYELER

Genellikle temel taban kotuna temel yzeyinden olan derinliin temelin dar geniliinin 1,5 katn amamas halinde bu tr temellere s temeller denir. 2.1 TPLER Mnferit Temel : Bir kolonu tek bana tayan ayr bir temeldir. Birleik Temel : Bu tr temel birka kolonu birden tar. Duvar Alt Temel : Srekli duvar ykn tar. Konsol Temel : Bir srekli veya tek temeli mesnetlendiren temeldir.

2.2 SI TEMELLERN YAPIMVE PROJELENDRLMESNDE GZ NNE ALINACAK HUSUSLAR Bu tr temellerin yaplmasnda, iyi ve anlaml bir zemin etdnn yaplmas ana ilke olmaldr. Bunu takiben, u hususlar gzetilir : Proje Ykleri Belirlenir : Sabit ve hareketli ykler, kar, rzgar, dinamik etkiler vs. Zemin Profili Tespit Edilir : Bu tespitte, yaplm olan zemin etd ile su tablas derinlii, zeminin yerinde yaplan SPT, kanatl kesici veya koni deneyleri ile tayin edilen zellikleri ve ilaveten rselenmemi numuneler kullanlarak bulunan laboratuar veriler. Bu veriler, skabilirlik, zaman-oturma zellikleri,

snflandrma zellikleri ve mukavemet zellikleridir. Civarda bulunan mevcut yaplar ve bu yaplarn tasarlanan temel sistemine etkileri aratrlr. Temel Derinlii Tespit Edilir : Bu ilem iin olan derinlii. Yzeysel topran uzaklatrlmas, yzey gevek dolgular stne temel oturtulmas, zeminin ime veya kme potansiyeli zellikle gz nne alnr. Temellerin mecburiyet karsnda eimli arazide yaplmalar halinde aadaki ekilde gsterilen artlara riayet edilir :

a = Asgari don derinlii b = Kazada en az 0,60 m. b = Zeminde en az 1,00 m. Kritik durumlarda kayma dairesi ile tahkikler mutlaka yaplr.

Temeller mmknse ayn kota atlr. Farkl kotlarda temel yaplmasnn kanlmaz olduu durumlarda aadaki artlara uyulur :

(a / b)asgari

> 2

zeminlerde

(a / b)asgari

> 1

kayada

Bu hususlar takiben, zemin ettlerinde elde edilen veriler ve ykler kullanlarak temelin: a) b) Oturma Tama gc ynnden projelendirilmesine ve tahliline geilir

2.2.1 YZEYSEL TEMEL DERNL SEMNDE DKKAT EDLECEK HUSUSLAR a) b) c) d) e) f) Temel don derinlii altnda kalacak, Zeminin hacimsel deiim gsterdii blge dnda kalacak, Molon ve organik zemin derinlii altna inilecek, Akarsu ve dalgalarn, andrma ve oyma etkisi dnda kalacak, Komu yap temelinin zarar grmemesi salanacak, Bodrum ihtiyac karlanacak.

2.3 ZEMN EMNYET GERLMES KAVRAMI Bu noktada, zerinde nemle durulmas gereken bir konu, zemin emniyet gerilmesi kavramdr. ou kez, mhendisler byle bir gerilme bulunmasnn ok yararl olaca ve ilerini kolaylatraca inanc ile hareket ederler. Yzeysel zmler peinde olan meslektalarn, kolon ykn bu trl bir gerilme rakamna blerek temel alann bulduklar ve ii bitirdikleri ok gzlenmitir. Ne yazk ki zeminlerde, bir elik ubuun ekme mukavemeti veya bir beton kpn krlma deerine benzer bu tr bir deerden sz edilemez. Zira bir yapnn gvenli olabilmesi :

a) b)

Yapnn altndaki temelin gmeye kar emniyetli olmas, Yapnn, temelde meydana gelecek olan oturmalara kar

gvenliinin, bu oturmalarn tespiti sonucunda saptanmasn ayr ayr aramak gerekir. Bu kriterlerin gzlenmesi sonucunda yapnn emniyetli olup olmad sylenebilir. phesiz ki yapnn projelendirilmesinde bu esaslara uyulmaldr. 2.3.1 GMEYE KARI ZEMN EMNYET GERLMES Gmeye kar emniyet aada Tablo 1de verilmi olan denklemlerin uygulanmas ile tahkik edilmelidir. Bu tabloda : q = Temel seviyesinde efektif rt yk c = Kohezyon = sel srtnme as Nq , Nc , N = asna bal tama gc katsaylar = Zeminin birim hacim arl olmaktadr.

Tablo 2.1. Tama Gc Katsaylar 0 10 20 30 40 50 Nc 5,7 9,6 17,7 37,2 95,7 347,5 Nq 1,0 10 7,4 22,5 81,3 415,1 N 0 1,2 5,0 19,7 100,4 1153,2

Tablo 2.2 erit Ykl Temel Kare Smel Dairesel Smel qult qult qult CNc + qNq + 0,5BN .... 1,3CNc + qNq + 0,4BN .... 1,3 CNc + qNq + 0,3BN .... (1) (2) (3)

Burada verilen deerler nihai tama gcn brt deerler olarak verir. Emniyetli net tama gc ise bu deerden efektif rt yk karlarak bir emniyet faktr tatbik edilmek sureti ile tariflenir. rnein birinci denklem iin : qm = (qem)n = qult q = CNc + q (Nq 1) + 0,5 BN (1 / F) ..... F bir emniyet emsalidir. (2 3 olabilir) 2.3.1.1. Kohezyonlu Zemin Drenajsz bir ykleme sz konusu olacandan = 0 ve Nq = 1 olur. rnein (1) ifadesi. CNc qm = ------------ ..... F Bu ifade, erit ykleme iin olup dikdrtgen bir temel iin (1 + 0,2 B / L) ile arplmaldr. 2.3.1.2 Granler Zemin Bu durumda rnein denklem (1) qm = q (Nq 1) + 0,5 NB ...... (6) olur. (5) ifadesine dnr. (4)

2.3.1.3. Oturmalar Yukardaki ifadelerle tayin edilen tama glerinin uygulanmas ile tespit edilecek olan temellerin oturma analizlerinin yaplmas gerekir.

Killerde oturmalar iki sre sonucu oluur : 2.4 STATK HESAPLAR Zeminin tama gcnn hem gme hem oturmalara kar hassasiyet belirlenerek tespitinden sonra bu ksmda yurdumuzda yaygn olarak kullanlan eitli tipteki temellerin statik analizlerine deinilecektir. Bu hesaplarda bulunan en byk gerilmenin tama gc emniyet gerilmesini gememenin art yannda, oturma kriterlerine zen gsterilmesi de bir kere daha hatrlatlr. Bu noktada u hususu belirtmekte yarar vardr : Takdim edilen metotlar, temellerin davrannn tamamyla rijit olduu esasna dayanmaktadr. 2.4.1 Mnferit Smel : Yk ve Tek Dzlemde Moment Bir kolon mnferit smel sistemine aadaki ekilde grld gibi moment ve ykler gelebilir :

Bu durumda smel altndaki basn dalm lineer olup ve u ifadeler ile hesaplanr : V 6e

qmax = ------- (1 + -------) .... (12) BL B

6e

qmin = ------- (1 -------) .... (13) BL B

Burada B moment alan dzlemdeki boyut, L ise dier boyuttur. e eksantriklik miktarn gsterir. a) b) Ani (elastik) oturma Zamana bal oturma

Kumlarda oturmalar daha ziyade elastik mahiyettedir. Bu oturmalarn ou bina ina edilirken grlr, ancak zellikle servis ykleri deiken yaplarda (Silolar, Dolum Tanklar vs.) ok nemli olur. Kumlarda kk alar iin bile (6) ifadesi ile ok byk emniyet bulunabilir. Ancak, zellikle genilii 1,5 m den byk olan smellerde oturmalar nem kazanr. Gnmzde standart penetrasyon deerini esas olan bir oturma forml ok kullanlmaktadr ve kullanlmas tavsiye olunur : Bu forml qu H = ------------(0,41)N (7)

ifadesidir. Burada qu (kN / m2) olarak gerilme, N = SPT deeri H (mm) olarak oturmadr. Buradan qu = (0,41 (N) (H) ..... (8)

ifadesi yazlabilir. H yerine msaade edilir oturma miktar yerletirilirse tama gc qu olarak bulunur. Bu deer genellikle (6) ifadesi ile bulunandan kktr ve kabul edilen deer olur.

Burada kullanlan N deeri, belirli bir tabaka iin alnan en kk deer olmal (Nm) ve ayrca aadaki artlara gre dzeltilmelidir: 1) Yeralt su seviyesi dzeltilmesi:

Bu dzeltme Dw Cw=0,5 + 0,5 -----------Df + B bants ile yaplr. Burada : Cw=dzeltme katsays Dw=yeralt suyu yzeyine zemin yzeyinden derinlik Df=temel alt kotuna zemin yzeyinden derinlik B=temel ksa genilii olmaktadr. 2) rt yk dzeltmesi 191,5 cn = 0,77 log ----------o o (t / m2) olarak B / 2 derinliindeki efektif gerilmedir. Bu suretle denklemde kullanlan SPT deeri N=NmxCwxCn........ olmak zere bulunur. Oturmalarda msaade edilebilir miktarlar eitli durumlar iin Tablo 2.3 te verilmitir. Farkl oturmalar toplam oturmann %75i mertebesinde olabilecei bilinmektedir. (11) (10) (9)

Tablo 2.3 Msaade edilebilir oturmalar

Hareketin cinsi Toplam oturma Toplam oturma Toplam oturma Dnme Dnme Dnme Dnme Farkl oturma Farkl oturma Farkl oturma Farkl oturma Farkl oturma Farkl oturma

yap tipi yma yap karkas yap silo, baca, radye temel kuleler ve bacalar vs. vin raylar trbinler(makine) pamuk tezgah(makine) yksek mtemadi tula duvar al sva krlmas betonarme karkas sistem betonarme perde duvar elik mtemadi yap elik basit yap

miktar 2,5-5,0 cm 5,0-1,0 cm 7,5-30 cm 0,004 0,003 0,002 0,003 0,0005 0,001 0,0025 0,003 0,002 0,005

Not: farkl hareketin olduu iki temel noktas arasndaki aklktr.

Yukarda genel olarak tarif edilen temel projelendirme analiz metotlar, zellikle zeminin durumuna gre ok titizlikle uygulanmaldr. Tabakalanma olmas, taban suyu seviyesinin deiimi, don, ime gibi durumlar dikkatle incelenmelidir. ncelikle son iki husus ok nemlidir. Yurdumuzda don olaylar olduka iyi bilindii ve don haritalar olduu halde ime ile ilgili ettler yaplmamakta hatta problem hi bilinmemektedir. Oysa zeminlerin imesi nedeni ile ABDde ortaya kan hasar orada saptanm ve yllk 10 milyar dolar olduu grlmtr. Sorunun iyi bilindii bir memlekette (ABD) kasrga + sel + deprem olaylar sonucunda bir ylda meydana gelen hasardan daha byk olabilmesi, memleketimizdeki kayplar hakknda bir fikir verebilir. Yurdumuzda bu etkiden en fazla zarar gren blgeler yar kurak iklim blgeleridir. Yani i anadolu ile bat anadolunun bir kesimi, gneydou anadolu ve dou anadolunun bir kesimi. Buralarda zellikle dikkatli olunmaldr. Aadaki ekil ok basit zemin parametreleri (kil yzdesi = c; PI = plastislik endisi) ile iebilen killeri tanmak iin kullanlabilir.

ekil 2.1 Killerde ime potansiyeli

Bu denklemler e < B / 6 hali iin geerli olur. e = B / 6 halinde gen bir taban basn dalm elde edilir. e > B / 6 hali iin ise aadaki taban azami gerilmesi aadaki denklem ile hesaplanr : 4 V (14)

q = ----- -----------3 (L 2e) M+Hxd

Burada e = ----------------- ile en geni ifadesini bulur. V Genel olarak artnameler e < B / 6 artnn salanmasn ararlar. Ancak, salam kazada L / 6 < e < L / 4 artna izin verilebilir.

2.4.2 Mnferit Smel : Yk ve ift Dzlemde Moment Bu durumda M1 e1 = -------B Taban gerilmeleri ise V 6e1 6e2 (16) M2 e2 = -------- olur. L (15)

qmax = ------- (1 + ------ + ------) BL ve V 6e1 6e2 L B

qmin = ------- (1 ------ ------) BL L B

(17)

formlleri ile hesaplanr. 6e1 6e2 hali iin qmin = 0 (18)

------ + ------ = 1 L bulunur. L

artnameler, zeminlerde 6e1 6e2 (19)

------ + ------ < 1 ... L B

artn, yani btn taban zemininin basn altnda olmas artn ararlar. Zeminlerde, aksi varit olduu takdirde proje tekrar hazrlanr.

2.4.3. Simetrik Olmayan Temeller : Komu bir binann temeli, projelendirilecek temele taabilir. Bu durumda iki hal sz konusudur : 1) Eer bir simetri ekseni zerinde bir simetri var ise her iki

eksen zerinde temelin atalet momentleri hesaplanr ve taban gerilmeleri kritik noktalarda bulunur. Aadaki ekilde 1-1 ekseni ve2-2 ekseni ile a,b,c,d,e,f,g,h noktalarndaki gerilmeler V M1 M2 (20)

= ------ ------- x1 ------- x2 A I1-1 I2-2

ifadesiyle hesaplanr.

Burada 1-1 ve2-2 eksenleri arlk merkezinden geerler. M1-1 ise 1-1 ekseni etrafndaki moment olur. 1-1 ayn zamanda simetri eksenidir.

2)

Eer herhangi bir eksen etrafnda simetri yok ise fakat

smel dnda kalan alan smel alannn % 20sini amyor ise yine yukardaki usul kullanlr. Aadaki ekil bu hali zetler:

A1 ------- < 0,20 A

her iki halde de kolonlarn durumundan veya yk deerlerinden tr yk tatbik noktas arlk merkezinden gemeyebilir. M1-1 ve M2-2 momentleri bu nedenle oluurlar. A1 3) ------ > 0,20 A halinde yukardaki hesaplarn asal atalet moment eksenleri tayin edilerek yaplmas gerekir.

6e

qmax = ------- (1 + ------) BL L

L = L + 2e

q = ------- = --------------BL B (L + 2e)

Eksantriklik ,yukardaki ekilde grld gibi uzunluk (L), L = L + 2e kadar uzaklarda ortadan kaldrlabilir ve uniform basn salanabilir. Bu tavsiye edilecek bir husustur. Yanda bir komu temelin olmas nedeniyle bu uzatma yaplrsa aada sz edilen trapez smel tipine gidilebilir. Bu smellerin betonarme projeleri yaplrken baz statikerler temeli ters evirir ve mesela Cross metodu ile zerler bu yanltr temel kolon ykleri ve zemin basnc alnarak dorudan moment ve kayma kuvvetleri hesaplanr. Trapez smel : Trapez smeller yukarda anlatlan nedenlerle uniform basn elde etmek iin yaplrlar.

Aadaki ekilde A, arlk merkezini , E ise x-x simetri ekseni zerinde alnan kesitteki orta noktay gstermektedir.bu kesit smel dikdrtgen olsa idi onu gsterecekti eklinde dnebiliriz.Uniform basn elde etmek iin alan yle ayarlanmaldr ki yklerin bileleri V ykn karlayacak ekilde ve A noktasndan tatbik olunsun.

Bu artlar u ekilde yerine getirilir:

1) smelin L uzunluu bellidir. smel aral

B1 + B2 (21)

W= L x c x ------------2

smel alan dir.

A = 1 / 2 (L) (B1 + B2)

(22)

2)dolays ile

V + W = 1 / 2 (B1 + B2) ifadesinden

(23)

(B1 + B2) hesaplanr.

3) yklerin A noktas etrafnda momentlerin alnmas ile de x mesafesi bulunur.

4) trapezlerin kenarlarndan arlk merkezine olan mesafeyi (x) veren geometrik denklem L B2 + 2B1 (24)

x = ------ x -------------3 B2 + B1

ifadesi ile (B1 + B2) nin bilinen deeri kullanlmak sureti ile B1 ve B2 hesaplanr. zel durumlar :

Moment olmas halinde tama gc deeri:

Emniyetli tama gc deerleri tayin edildikten sonra tayabildikleri ykn bu deerin temel alan ile arplarak bulunduu malumdur. Ancak , moment olmas halinde temel faydal taban alan A = (L 2e1) (B 2e2) (25)

Halinde momentlerin tatbik dzlemi zerindeki eksantriklik oranlar gz nne alnarak hesaplanr. Kaldrma kuvvetine maruz smel su altndaki smellerde

kaldrma kuvveti etkir. Bu durumda bu kuvvete kar genellikle 1,5 olan bir emniyet misali ile tahkik yapmak gerekir: W1 + W2 + F Fem = ------------------U Burada W1 = temelin arl W2 = temel evreleri topran arl F = srtnme katsays U = w x B x L x hw w = suyun birim hacim arl B ve L = temel boyutlar (B=1) hw = su st kotu ile temel alt kotu arasndaki mesafe

Kohezyonlu zeminlerde F = C x Df x L

Df = temel derinlii C = kohezyon L = temel eni (temel boyu birim uzunluktur) Granler zeminlerde F = o Ko x Df x L dir. Ko = 1 sin o = 1 / 2 Df . ( w)

olarak bulunur. = zeminin toplam birim hacim arl =isel srtnme as

2.4.4 Mtemadi Smeller Bu smellerde de yukarda olduu gibi dey ykler toplam ile hesaplanan eksantriklik oranlar 12 ve 13 no.l denklemlerde yerini korur. En yksek gerilmenin zemin emniyet gerilmesi altnda kald ve oturma artlarnn saland saptanr. Aadaki ekil bu durumu yanstmaktadr.

1, 2, 3 ,4 = V1, V2, V3, V4 e merkezden mesafeler

Bileke : V = V1 + V2 + V3 + V4

Eksantriklik oran : e = 1 / V (V1 1 + V2 2 V3 3 V4 4 M2 + M3) V 6e V 6e

Zeminde basn : qmax = ------- (1 + -------) ; qmin = ------- (1 -------) BL L BL L

2.5 RADYE TEMELLER

Radye temeller, genelde zeminin emniyetli tama gcnn dk olduu durumlarda mnferit smeller ile yaplan temel yzey alan hesaplarnn binann mimari alannn yarsndan fazlasn igal ettii zaman dnlrler. Bu durumda ok byk ihtimalle radye temel dier sistemden daha ekonomik olur. Ayrca zeminin temel altnda yerden yere ok deiken olduu hallerde de radye temeller yararl olurlar.

2.5.1 RADYE TEMEL TPLER

Radye temeller aadaki ekillerden biri olarak ina edilebilirler : a)

Bu ekilde bir deme dorudan kolonlar tar. zel durumlarda kolon altlar demede biraz yukar veya aa doru kalnlatrlabilir.

b)

Bu sistem temelde ok rijit, iki yanda kirilerle tekil edilmi bir radyedir. c)

Bu sistemde alt bodrum kata tamamen betonarme perde duvarlarla tekil edilmi bir ok rijit radye grlmektedir.

2.6 RADYELERN TAIMA GLER

Granler Zemin zerine Oturan Radyeler :

Bu radyelerde tama gc, aynen granler zemin zerine oturan s temellerde olduu gibi (7) ifadesi ile bulunur. Ancak bulunan buradaki (0,41) deeri (0,22) olarak deitirilir.

Kil Zeminin zerine Oturan Radyeler :

Bu radyeler iin de (1) (2) (3) denklemlerinde biri kullanlabilir. Nq = 1 , N = 0 olduundan ifade

qult = CNc + qNq haline dnr.

(27)

Emniyetli tama gc de

qoc = 1 / F (CNc + qNq)

(28)

olur. Burada A radye alan, Qda radye zerindeki toplam yk ise Q / A qa olmaldr.

Burada Qnun hesabnda u hususa dikkat etmek gerekir : Qt = QD + Q2 Q3 (29)

QD = Yap yk (radye arl dahil) Q2 = Hareketli yk Q3 = Hafredilmi olan topran arl

Radye temelin zellii (29) ifadesinde grlmektedir. Eer derine oturtulan bir radye varit ise Qt sfra yaklaacaktr. Bu durum zellikle zayf zeminler iin ok yararl olup ve birok halde kazkl temele gitmekten kurtulunabilir.

3. KAZIKLI TEMELLERE GENEL BR BAKI

Temeller, genel bir ereve iinde iki grup halinde dnlrler bunlar yzeysel temller, derin temeller dir. Zemin artlar uygun olduu hallerde kullanlan yzeysel temeller ,mnferit smel, mtemadi smel, radye temel eklinde olabilir. Zemin artlarnn yzeysel temel yapmaya msait olmad veya st yapdan gelen yklerin fazla olduu durumlarda yzeysel temelle yeterli olmazlar. Bu durumda ykleri daha derinlerdeki salam tabakalara aktarmak , ve yapnn yapaca oturmalarn istenen snrlar ierisinde kalmasn salamak iin derin temeller ina edilir, Derin temeller tabiri, izafi bir durum ifade etmekte olup genel olarak derinlii, geniliinden daha byk bir temeli ifade etmek iin kullanlr ve kazkl temeller, kesonlar ve derin ayak temelleri iine alr. Bunlarn iinde en yaygn olarak kullanlan kazkl temellerdir.

3.1 KAZIKLI TEMELLERN GENEL ZELLKLER

Kazkl temeller uzun ve nispeten ince yap elemanlardr. Kazklar st yapdan gelen ykleri, daha aada bulunan zemin tabakalarna aktarrlar. Kazkl temelleri, ykleri tama ve iletme ekillerine ve yapldklar malzemeye , zemin yerletirme tarzna yapldklar veya ina edildikleri teknolojiye gre

snflandrmak mmkndr. Ykleri tama ve zemine iletme tarzlarna gre kazklar: a) Srtnme kazklar b) U kazklar olarak ikiye ayrlrlar. Kazklar genel olarak ykleri hem evre srtnmesi ile hem de u mukavemeti yolu ile tamakla birlikte, ykn nemli bir ksm kazn etrafndaki evre srtnmesi ile tad taktirde bunlara srtnme kaz da denir. U kazklar ise, yk aadaki saydam bir tabakaya (kaya veya sk kum-akl gibi) kazk u direnci yolu ile aktarlrlar ve evre srtnmesi bu kazklarda ihmal edilecek seviyelerdedir. Dier bir snflandrma, kazklarn yapldklar malzemeler gz nne alnarak gruplandrlmasdr. Buna gre de kazklar, beton kazklar, elik kazklar, ahap kazklar, kompozit kazklar gibi snflara ayrlabilirler. Bir baka snflandrma, kazklarn zeminde sebep olduklar deformasyonlar ynnden yaplmakta olup, kazklar, deplasman kazklar ve deplasman yaratmayan kazklar olarak ikiye ayrlabilirler. Birinci tip kazklar, isminden anlalaca gibi zemini yana doru iterek deplasmana sebep olan akma

kazklardr. Bu tipe, nceden dklm betonarme akma kazklar dahil olduu gibi, Franki kazklar gibi, nce bir muhafaza borusunun dibine kuru beton konarak bu betonun tokmaklanmas yolu ile borunun zemine aklmas, bilahare dklen betonun tokmaklanmas srasnda borunun ekilmesi eklinde

oluturulan kazklar da dahildir. kinci tip, yani zeminde bir deformasyon yaratmayan kazklar ise genel olarak fore kazk olarak bilinen ve zeminde nce sondaj delii aarak bunun iine beton (gerekirse demir donatl olarak) yerletirilerek oluturulan kazklardr.

ekil 3.1 Srtnme kaz

Srtnme kazklarnda grup etkisi : Kazklar, ykleri daha derinlerdeki tabakalara naklederler. Tek bir srtnme kaznn etrafnda oluan gerilme alan ekil 3.2de ematik olarak

gsterilmitir. Bu ekilde eri, Q yknn belli bir P gerilmesi yaratt noktalarn birletirilmesi ile elde edilmi olarak dnlecektir.

ekil 3.2 Tek kazk ve kazk grubu iin basn blgeleri

Bir kazk grubu iin gerilme alanlar birbirini etkiler ve ayn P gerilmesinin olutuu noktalar daha derinlere inerek ekil 2de solda grlen yeni bir gerilme blgesi yaratr. Buradan grlecei gibi kazk gruplar gerilmeleri daha derinlere

indirir. Ancak, yap geniledike ve kazklar ksaldka kazkl temellerin yzeysel temellere gre en nemli bir fark olan bu zellik nemini kaybedebilir. ekil 3de sol tarafta radye temel, sa tarafta kazk temel iin belli bir P ykne tekabl eden basn soanlar (blgeleri) ematik olarak gsterilmitir. ekil 3ada dar bir yap, 3bde ise geni bir yap temsil edilmitir. Her iki yap da bir q ykn zemine ileteceklerdir. Ancak dar bir yapda kazklar ykleri derinlere indirirken, geni yapda kazklar geni yapya gre yeterli uzunluk ta olmad iin ykleri radye temele gre zeminin derinliklerine nakletmede pek etkili olmayabilirler. Yani geni yapda ksa kalan kazklarn byk bir faydas olmayabilir ve radye temel de ayn vazifeyi grebilir.

ekil 3.3 Kazk uzunluu- temel genilii ilikisi

te yandan, kazk gruplarnda, kazklarn zeminde yaratt gerilme alanlarnn birbirine giriimi sonucu, ortadaki kazklarn etrafndaki zeminde oluan gerilmeler, kenar kazklarn evresindeki zemine gre daha byk gerilmelere maruz kalrlar. Kazk grubunun esnek bir yapy tad kabul edilirse, ortadaki kazklar daha byk oturma yaparlar. Bu aklamadan, bir kazk grubunun tama gcnn, kazklarn tek tek tama glerinin toplanmas sonucu bulunan deerden daha kk olmas icap ettii sonucu kar. Buna grup etkisi denir. Tek kazk davran ile bir kazk grubunun davrannn ok farkl olabilecei ekil 4 den de grlmektedir. Tek bir kazn gerilme blgesi, skabilirlii yksek kil tabakasna nfuz etmedii halde, kazk grubunun gerilme blgesi bu tabakann iine girmektedir. Bu durumda, kazk grubunun oturmas tek kaza gre ok daha fazla olacaktr.

ekil 3.4 Tek kazk ve kazk grubu basn blgeleri

Srtnme kazklarn yakndan ilgilendiren bir baka husus da killerde thixotropy denen bir olaydr. Killi zeminde srtnme kaznn evre srtnmesi en fazla kilin mukavemeti kadar olabilir. (Kazk yzeyi ile zemin arasndaki yapkanlk (adhezyon) zemin mukavemetinden fazla olsa bile, kaza zemin mukavemetini aacak ekilde bir yk tatbik edildii zaman, zemin, kaza ok yakn bir mesafede mukavemet kaybna urayarak kazn gmesine neden olur). te yandan killi zeminlerde drenajsz mukavemet genellikle zeminin rselenmesi ile nemli lde azalr. Ancak, zamanla zemin kendini toplayarak, mukavemeti zaman iinde yeniden artar. Bu olay thixotropy olarak bilinir. Kazk zemine aklrken zemin rseleneceinden zeminin mukavemeti azalr. evre srtnmesi de zemin mukavemetinin bir fonksiyonu olduundan, kazn zemine aklmasndan hemen sonra, azalan mukavemet yznden kazn tama gc de nispeten azdr. Zaman geip, zemin mukavemeti artnca, kazn tayabilecei yk de artar. Bu yzden, kazk ykleme deneyleri, killi zeminlerde, kazn tekilinden bir zaman getikten sonra yaplmaldr. Yer alt suyu altndaki ince kum ve siltli kumlarda da, kazk aklrken zemin svlaarak mukavemet kaybeder. Bu geici bir olay olup, akma ilemini mteakip zemin yeniden eski mukavemetini kazanr.

Aada, eitli zeminler iin yaklak evre srtnmesi deerleri verilmektedir. (Terzaghi ve Peck) : Gevek kum Sk kum Yumuak kil silt Kumlu silt Kat kil 25 KN / m2 100 KN / m2 10 30 KN / m2 20 50 KN / m2 40 100 KN / m2

U kazklar :

Bu tip kazklar salam tabakaya oturduklar iin nemli bir oturma (kme) yapmazlar. te yandan evre srtnmesinin oluabilmesi iin kazn muayyen bir miktar dey deformasyon yapmas icap eder. U kazklarnda bu deformasyon oluamad iin de evre srtnmeleri ihmal edilecek kadar az olur. U kazklar kullanlarak tekil olunan bir kazk grubunda genellikle grup tesiri yznden tama gcnde bir azaltma yaplmaz. Yani grubun tama gc, tek kazklarn tama gcnn toplamna eittir. U kazklar tekilinde nemli bir nokta, kazklarn dayand salam zeminin tespitinde yanlgya dlmemesidir. Baz hallerde salam bir tabakaya rastland zannedilebilir, ancak bu, kalnl fazla olmayan bir tabaka olabilir ve altnda da skabilirlii yksek, yumuak kil gibi kaln bir formasyon yer alabilir. Byle bir durumda, alttaki yumuak tabaka oturma yaparak, kazklarnda oturmasna sebep olur. U kazklarnn tasarmnda negatif evre srtnmesi oluabilecei hesaba katlmal ve bu yzden gelecek fazla yk gz nne alnmaldr. U kaz

salam zemine oturduu iin kmesinin ok az olaca veya hi olmayaca daha nce ifade edilmitir. Dier taraftan, salam tabakann stnde yer alan zayf zemin eitli sebeplerle oturabilir. Bu sebeplere rnek olarak, zemin yzeyine dolgu yaplmas (srarj), yer alt suyunun inmesi gibi olaylar gsterilebilir. Oturan bu zemin, kaz da beraberinde srklemek ister. Ancak kazk salam zemine oturduundan, direnecektir. O zaman kazk, evresindeki oturan zemin yznden ek bir dey yke maruz kalr. Buna negatif evre srtnmesi tabir edilir. Negatif evre srtnmesi aadaki gibi hesap edilebilir (ekil 3.5).

ekil 3.5 Negatif evre srtnmesi

ekil3.6 Tama gc katsays

Tek kazk halinde oturan zeminin kayma mukavemeti ile kazk evre alannn arpm sonucu bulunacak deer, negatif evre srtnmesi nedeni ile oluan ilave yk olarak alnr. Bu durumda kazk u direnci : R=Q+W+DHs olur. Burada Q = Kaza st yapdan gelen yk W = Kazk arl D = Kazk ap H = Oturan zeminin kalnl s = Oturan zeminin mukavemetidir.

Kazk grubu iin toplam u direnci, iki ekilde hesaplanr:

R = Q + W + n D H s R = Q + H A + P H s

ve kk olan deer kazk grubunun toplam u direnci olarak alnr. Bu ifadelerde

n = gruptaki boluk says = zemin birim hacim arl A = kazk grubunun alan (zemin alan dahil) P = kazk grubunun evresinin toplam yanal alan

3.2 KAZIK TPLER

Kazklarn fonksiyonlarna, zemin iinde tekil edilme ekline veya yapld malzemeye gre, snflandrlabildiklerinden sz edilmi ve srtnme kaz- kaz, deplasman kaz-deplasmana sebep olmayan kazklar, akma kazklarfore kazklar gibi tarifler ve ifadeler kullanlmt.aada, kazklarn yapld malzeme ve ina ekillerine gre bir deerlendirmesi yaplmaktadr:

3.21.Ahap kazklar

Mimar Mustafa Aa tarafndan 1748-1755 yllar arasnda yaplan stanbulda Nur-u Osmaniye camii ahap kazklar zerine oturmaktadr. Caminin zemini 8 metrelik yapay dolgu, bunu altnda yer alan kum-akl tabakal yeil renkli kilmarn olup en altta 20-22 metre derinliklerden itibaren de grovak ist (ana kaya)

vardr. Yer alt suyu 16,5 metrededir. Ular demirli ahap kazklar yzeyden 18 metre derinlikte (su seviyesinin 1,5 metre altnda) balamaktadr ve uzunluklar 2,63 metredir. Kazklarn zerine horasan kireten oluan bir radye yaplmtr ve ucu ana kayaya oturmaktadr. Ahap kazklar, hafif olduu iin kolay nakledilebilirler, zellikle killerde kazk zemin arasnda bir adhezyon salarlar. te yandan, su seviyesi altnda mrleri uzundur. Ancak, su seviyesi stnde mantar ve baz bcekler tarafndan tahrip edilirler. Bu nedenle, zel muameleden geirilmeden su seviyesi stnde kullanlmamaldrlar. Ahap kazklarn rmesini nlemek iin kullanlan en etkin metot ahabn litlerine nfuz edecek ekilde basnl kreozot uygulamasdr. zel tesislerde yaplan bu ilem srasnda deniz suyu altnda kalacak kazklarda 1 m3 hacme yaklak 250 kg kreozot uygulanr. Ahap kazklarn boylarn uzatmak iin aadaki ekilde gsterildii gibi ekleme yerlerini elik boru ile desteklemek veya bulonlu elik levhalarla birletirmek yollarndan biri kullanlr.

ekil 3.7 Ahap kazklara ek yaplmas

Ahap kazklar sert zeminlere, sk kum akl tabakalarna akmak zordur. Ar akma halinde u ksmlarnda veya gvdelerinde krlma ve tahribata urayabilirler. Bu nedenle, akma srasnda kazn davran gzlenmeli, giri miktar / darbe says oran dikkatle izlenmelidir. Ahap kazklarn tama gc yksek deildir.yaklak 20-25 cm. apl bir kazn tayaca yk 20-30 ton civarnda dnlebilir.

3.2.2 Beton kazklar

Beton kazklar bugn en ok kullanm alanna sahip kazk tiplerindendir.bir ok deiik teknikle imal edilen bu kazklardan en yaygn olanlarn iki kategoriye ayrmak mmkndr: a) b) nceden dkme kazklar Yerinde dkme kazklar

3.2.2.1 nceden dkme kazklar (akma kazklar)

nceden dkme betonarme kazklar, veya akma kazklar, genellikle

kesitli

imal edilip u ksmlar sivridir ve genellikle elik arkla bulunur. Kazk balarna da elik yastklar konulabilir. Kazklarda boyuna ve enine demir donats yerletirilir. Bu donatlar daha ziyade kazn vinlerle ve kancalarla kaldrlp, yerletirilmesinde emniyeti salamak iindir. Demir donats %1-%4 arasndadr. Betonarme kazklarn kesiti daire kare veya sekizgen eklinde olabilir.

Betonarme kazklarn boylarn inaat srasnda ayarlamak, yani kesmek, ksaltmak veya uzatmak olduka zor bir ilemdir. Ancak snrl alanda dahi kazk uzunluunu tam olarak mmkn olabilir. Kazk boyu ksaltlaca zaman ksaltlaca seviyede eki ile oyularak demirler ortaya karlr ve kesilir. Kazn stte kalan ksm da koparlarak kesilir. Kazn boyu uzatlacaksa donat demirler eklenecek st ksmla aderans salayacak kadar ortaya karlmal ve bu ksmda kazk betonu kesilerek st ksma dklecek yeni donat ve betonla uygun birleimi salanmaldr. Beton kazklarn mr pratik olarak devamldr. Baz zel durumlarda, yer alt suyunun betona zararl maddeler iermesi, kazn devaml zlme olayna maruz bir zeminde bulunmas, devaml akarsu ve dalga etkisine uramas vb. durumlarda kazk mr ksalr. Kazk mrn uzatmak iin en etkin yol kazk betonun kaliteli olarak imalidir. Betonarme akma kazklar n gerilmeli olarak da imal edilmektedir.bunlarda kullanlan beton yksek kaliteli olup, yk tama kapasiteleri, normal betonarme kazklara nazaran daha yksektir. Bu nedenle bu kazklar daha hafiftir. ngerilmeli beton kazklar genellikle ii bo olarak retilirler. evresinde hem demir, hem de ngerilmeli elik teller yer alr.

Betonarme kazklarn emniyetli tama gleri aadaki tabloda verilmitir. (TS 3167, DIN4026)

Kare kesitli betonarme veya ngerilmeli beton akma kazklarn msaade edilen basn ykleri:

Tayc zemin indeki derinlik 3 4 5 6 20 200 250 -

msaade edilen yk(kN) kenar boyu(cm) 25 250 350 400 30 350 450 550 650 35 450 600 700 800 40 550 700 850 1000

3.2.2.2. Yerinde Dkme Kazklar Yerinde dkme beton kazklar, zeminde eitli delme teknikleri kullanlarak veya zemine bo bir boru aklarak oluturulan deliin gereinde donat da konularak betonla doldurulmas yolu ile imal edilen kazklardr. Bu kazklar genel olarak aada belirtilen iki grupta toplamak mmkndr: yerinde dkme betonarme akma kazklar ve yerinde dklen kazklar (fore kazklar)

a)

Yerinde dkme betonarme akma kazklar:

bu tip kazklar, kaplama borusuz, kaplama borusu yerinde braklan, ve kaplama borusu aklan tipte imal edilebilirler. Bu ekilde tekil edilen kazklar tayc eleman olabildikleri gibi, zeminlerin sktrmak ii de kullanlabilirler. Kaplama borusuz olanlardan kompres kaz zemin iinde silindirik bir delik aan elik bir arn zemine aklmas ve meydana gelen ukurun betonla kaplanmas yolu ile oluturulur. Reymond kazklarnda ise konik biimli

silindirik helisel kaplama borusu, bu borunun iine giren bir elik mandrelin aklmas ile zemine girer. Sonra mandrel karlr ve kaplama borusunun ii

betonlanr. Konik olanlarn d yz 1/10 eimindedir. Reymond kazklar 50-90 ton (500-900 kN) yk tayabilir, srtnmeli veya u kazk olarak kullanlabilirler. Kaplama borusu aklan tipe rnek olarak ise Franki kaz verilebilir.Franki kazn oluturmak iin 30-50 cm. apnda bir elik borunun dibine beton veya kum akl konularak tokmaklanr. Konan beton veya kum-akl boruyu zemin iine doru srkler.

ekil 3.8 Frenki kaz tekil kademeleri

stenilen derinlie inilince, boru iine beton dklerek tokmaklanr, bu esnada da boru dar ekilir. Franki kazklar, killi zeminlerde kullanld gibi gevek kumlarda da uygulanabilir. Bazen kazn iine beton yerine kum-akl veya ta konarak tokmaklanr. Mesela deprem blgelerinde yer alt su seviyesi altnda svlamaya maruz kalabilecek gevek kumlu zeminlerde bu tip bir ilem zemini sktrp svlama potansiyelinin azaltlmas iin kullanlabilir. ri akl ve ta hem tayc zelie sahiptir hem de deprem srasnda oluacak ar boluk suyu basncn sndrmede yardmc olarak svlama tehlikesini azaltr. Bir baka tip olan Simplex kazklarnda ise timsah az denen, alp kapanabilen zel ulu bir kaplama borusu zemine aklr. Sonra beton dklerek timsah az alarak boru ile birlikte dar ekilir. Dklen beton tokmaklanarak zemine intibak salanr ve betonda boluk kalmamas temin edilir.

b)

Yerinde dklen kazklar (fore kazklar)

Fore kazklar (veya sondaj kazlar, delme kazklar), zeminde yanal bir deplasman yaratmayan cinsten kazklardr. ok basit olarak tarif etmek gerekirse, nce zeminde bir delik alr, bu delie demir donat yeletirilir ve alttan balamak suretiyle delik betonlanr ve kazk oluturulur. Tabi bu ilem srasnda kullanlan bu yntem ve teknoloji, kazk ap, uzunluu, zemin cinsi gibi faktlerle deiebilir. Kullanlacak yntem ve teknolojiyi seeerken en nemli unsur ekonomidir. Fore kazkalrn hem baz avantajlar, hem de dezavantalar vardr. Avantajlar:

a)Fore kazklar temel kazs yaplmadan da tekil edilebilirler. Bu suretle ie hz kazandrrlar. b)Zemin artlar uygun olduu taktirde ksa zamanda ina edilebilirler. c)Byk apta ve derinliklerde ina edilebildikleri iin yk kapasiteleri fazladr. d)akma kazklarn tekilinde zorluk veren zemindeki ta ve bloklar, fore kazk oluturulmasnda uygun tehizat kullanlarak elimine edilebilir. e)Delik almas ve betonlama srasnda evrede nemli titreim, sarsnt yaratmazlar. evre yaplarn bu tip etkilere kar hassas olduu durumlarda bu byk bir avantajdr. f)Kazklar yerinde tekil olduu iin, tanacak malzeme kum, akl, su, imento, demir gibi malzemeler olup, bunlarn nakli, hazr ve nceden dklm kazklara gre daha kolaydr. g)cabnda kazk dibinde geniletilmi bir blge (soan) oluturarak tama gc artrlabilir. Bu ekilde, kazn ekmeye kar da tayaca yk artar. h)Sondaj deliinin istenen derinlie indii ve istenen salam tabakaya eritii kolaylkla kontrol edilebilir. i)Fore kazklarn boyu kolayca ayarlanabilir. Bu zellik, akma kazklara gre byk bir avantajdr.

Dezavantajlar :

a)Yal ve kt havalar delme ilemini aksatr. b)Beklenmeyen zemin artlar ile karlamas halinde ilerde nemli gecikmeler olabilir.

c)Yukarda bahsedilen nedenle, fore kazklarn yaplaca mahalde ok detayl bir zemin etd gerekir. d)Kazk betonunun hazrlanmas, dklmesi srasnda ok iyi bir teknik denetim mutlaka yaplmaldr. e)Yer alt suyunun mevcudiyeti betonu etkileyebilir, zellikle yer alt suyu akm varsa betonu ykayp kazn oluumunu engelleyebilir. Sondaj delii evresi yknt veya dknt yapabilir. Bunlar iin zel nlemler almak gerekir.

Fore kazklar, genellikle u kaz olarak kullanlrlar. Sert killerde sondaj delii kendini tutar ve deliin st 4 5 metresi dnda muhafaza borusu gerekmeyebilir. Ancak, kuru olsun, slak olsun kum akl, yumuak kil, siltli kil, amur ve yer alt suyu altndaki silt, ince kum, deliin almasn ve stabilitesinin salanmasn engeller, zel nlem alnmasn gerektirirler. Bu tip zeminlerde delik devaml muhafaza borusu indirilerek alr. Betonlama bitince borular ekilir. Ancak yer alt suyunun betonu ykama tehlikesi olan yerlerde muhafaza borusu iine yerletirilen daha ince ikinci bir boru dar ekilmeden yerinde braklr. Bu durum, evre srtnmesinin nemli lde azalmasna neden olabilir. Zemindeki blok ve talar balta tabir edilen demir bir tokman drlebilmesi ile krlabilir. Deliin almas srasnda, rotari sondaj ekipmanlar, darbeli sondaj ekipmanlar, burgular, koval sistemler kullanlabilir. Baz zel makineler, muhafaza borusunu titretirerek zemine sokar, veya zeminden ekerler. Bu makinelerle byk apl kazklar oluturulmaktadr. Bu titreimler, zeminle boru arasndaki srtnmeyi azaltrlar.

Deliin betonlanmas srasnda, delik iine dklen beton tokmaklanr ve boru bu esnada dar ekilir. Titreimli muhafaza borusu kullanld hallerde ise, boruyu ekmek ve ayn zamanda betonu sktrmak iin basnl hava kullanlr. Dier bir betonlama usul de demir tehizat delie indirildikten sonra bir enjeksiyon borusu ile basnl beton baslarak deliin betonla doldurulmasdr. Genellikle demir tehizatn i ap 60 cm. den kk ise bazen delik azndan beton dkme uygulanabilirse de bu metot tercih edilir. Betonun delik azndan dklmesi srasnda katiyen bir beton yerden dorudan doruya veya krekle beton dkme yoluna gidilmez. nk, bu taktirde delik kenarlarna arpan beton, toprakla kararak zellii bozulur, veya demir tehizata arparak ayrr. Beton, delik azndan, tam delik ortasna yerletirilecek zel kovalar (bena) vastas ile dklebilir. Ancak bu ilem ara vermeden ve bir seferde yaplmaldr. Su altnda beton dkerken, ya delikte hi su olmamaldr veya bu temin edilemiyor ise delik azna kadar su ile veya betonit amuru ile doldurularak delik dibinden balayarak betonlama yaplmaldr. Alman artnamesi, fore kazklarda kullanlacak betonun en az 350 kg dozda olmasn ve B225 kalitesini salamasn art komu olup, su arl / imento arl orann 0,6 olarak vermitir. Bu artnameye gre ilk 35 kazk iin kalite kontrol iin 6 adet beton deney kp alnr. Bunlarn 7 gn, dier 28 gn sonra krlr.

3.2.3. elik Kazklar

elik kazklarn kesiti H veya I profili eklinde, veya dairesel olabilir. Dairesel kesitli, yani boru eklinde olanlarn ular kapal veya yark olabilir ve genellikle

ileri betonlanr. akma srasnda ular takviye edilir. Uzatmak iin perin, bulon veya kaynak yaplr. Bu kazklar yksek yk tama kapasitesine sahip u kazklar olarak kullanlabilirler. Ancak, yer alt suyunun zararl madde ihtiva etmesi halinde, deniz iinde abuk rrler. Kumlu zeminlerde de mrleri uzun olmayabilir. Sert ve kat killerde ***** oksijen bulunmad iin uzun mddet kalabilirler. Bu kazklar d etkilere kar korumak iin dlar bitml maddelerle kaplanabilir, katodik koruma yaplabilir veya beton gmlek iine alnabilir.

3.2.4. Kompozit Kazklar

Kompozit kazklar birden fazla farkl malzeme kullanlarak yaplan kazklardr. Bu tip kazklarn genellikle alt ksm ahap, st ksm beton veya elikten oluan kazklardr. Ahap ksm rmeye maruz kalmayaca derinliklere (mesela yer alt seviyesinin tamamen altna) kadar aklr. Sonra st ksm beton olarak, artlara gre gereinde kaplama dolgusu yerinde braklarak, tekil olunur. Bu tip kazklar ok yaygn olmayp, daha ok zel durumlarda kullanlrlar.

3.2.5. zel Kazklar

Son senelerde eitli amalar iin mini kazk tabir edilen zel kazklar kullanlmaya balanmtr. Mini kazklar, 10 25 cm apnda olup, foraj yolu ile alan deliin basn altnda (gereinde demir tehizat de konarak) betonlanmas ile oluturulurlar. Mini kazklarn tama gc yksek olabilmektedir. Mesela, 25

cm apl bir kazk 10 ton (1000 kN) basn yk tayabilir. Ancak bu kazklarn moment tama kapasiteleri snrldr. te yandan zemin ivilemesi (soil nailing) denen nispeten yeni bir uygulamada ise genellikle tabii zemine akarak, delik aarak veya titreimle yerletirilen elik donatlarla zeminin zelliklerinin iyiletirilmesi amalanmaktadr. Donatnn bir delik iine yerletirilmesi halinde bu delik betonlanabilir. 4 5 cm. olan bu deliklere bazen delikli bir boru sokularak beton bu boru iine baslr. Delikli boru da zemin iinde kalr. Donatlarla (ivilerle) zeminin etkileimi olduka karktr. Ancak tecrbeler, ivilenmi zeminlerin monolitik bir blok gibi davrandn gstermektedir. Zemin ivilemesi bilhassa ev ve kazlarn stabilitesini artrmak ve mevcut yaplar takviye etmede uygulama alan bulmutur.

Kum kazklar:

Kum kazklar, fore kazk, veya akma kazk teknii ile imal edilen, ancak demir ve betonun kullanlmad tipte kazklar olup, daha ok zemin slahnda kullanlmaktadr. Yumuak killerde 70 80 cm apl, 2 3 m. Aralkl yerletirilen kazklar hem zemin tama gcn artrmakta hem de oturmalar azalmaktadr. Kazkta kullanlacak granler malzemenin iine kil tanelerinin girerek zelliini bozmamas iin dane dalm ayarlanmaldr. Bu kazklar gevek kumlu zeminlerin skln artrmada da kullanlabilir.

Kire kazklar: Kire, yumuak killerin su muhtevasn hidratasyon yolu ile azaltc, plastik indisini drc, kil danelerinin floklasyonuna yol aan zelliklere sahiptir. Bu zellikleri nedeni ile, killi zeminlerin stabilizasyonunda nceden beri kullanlmlardr. Kire kazklar da benzer etkileri ile bu zeminlerin zelliklerini iyiletirmede, snrl da olsa, uygulama alan bulunmaktadr.