Ekim 2006 Cilt:14 No:2 Kastamonu Eitim Dergisi 571-586

BR OSMANLI TARHS OLAN AL REATIN HAYATI, ETMCL VE TARH RETM LE LGL GRLER
Hamza KELE, Ayten KR G.. Gazi Eitim Fakltesi, Ortaretim Sosyal Alanlar Eitimi Blm, Ankara. zet
Bu almada, Osmanlnn son Maarif mstearlarndan ve Darlfnun da Ortaa tarihi profesrl grevinde bulunan, birok tarih ders kitabn kaleme alan Ali Reat Beyin hayat, eitimcilii ve tarih retimi ile ilgili grleri zerinde durulmutur. Birok lisede tarih retmenlii de yapan Ali Reat, Avrupadaki durumu yakndan takip etmi ve burada yaanan olaylar, gelimeleri eserleriyle yeni nesle aktarm nemli eitimcilerimizden biridir. Tarih retiminin sorunlar ile ilgili dile getirdii dnceleri bugn iin bile geerliliini koruduu iin dikkate deerdir. Anahtar Kelimeler: Ali Reat, tarih retimi, tarih ders kitab

AN OTTOMAN HISTORIAN ALI RESATS LIFE, HIS TEACHING AND OPINIONS ABOUT HISTORY TEACHING
Abstract
In this study, the life, teaching and opinions about history teaching of Ali Reat Bey who is the one of the last education councilor and worked at Darlfnun (university) as a professor of medieval times are dwelled upon. Ali Reat is a very important educationalist who also taught at many lycee closely interested in the developments in Europe and transferred these developments to the new generation. His mentioned thoughts about the problems of history teaching are attract attention even nowadays. Keywords: Ali Reat, history teaching, historical textbooks.

Ali Reatn Hayat (1877-1929) Ali Reat, 1877 (1294 H.) ylnda bugn Bulgaristan topraklarnda bulunan Lofada dodu. Babas Lofa Aar Mdrlerinden ve eraftan smail Adil Beydir. 93 Harbi olarak nlenen 1877- 1878 Osmanl-Rus Savann Osmanl ordularnn yenilgisi ile sonulanmasnn ardndan Balkanlardaki Mslman Trk toplumunun aleyhine gelimeye balayan olaylar nedeniyle ailesi 1878 yl sonlarnda -Ali Reat henz 1,5 yanda iken- stanbula g etmek zorunda kald (Ertrk, 1999;7). stanbul Medrese-i Edebiye Mektebinde ortarenimini, stanbul dadisinde ise lise renimini tamamladktan sonra devlete memur yetitiren Mekteb-i Mlkiye-yi ahaneye balad. 1897 ylnda bu okuldan mezun olan Ali Reat, Maarif Nezareti Muhasebe Kalemi Katipliine tayin edilerek devlet hizmetine girdi. 1890-1891 eitim-retim ylnda okulla ilgili tzk ve ynetmelikte yaplan deiiklik ile Mlkiye mezunlarna deiik kademelerdeki okullarda retmen olarak alabilme imkan verilmesi zerine Ali
October 2006 Vol:14 No:2 Kastamonu Education Journal

572

Hamza KELE, Ayten KR

Reat, 1908 ylna kadar memuriyet grevinin yan sra stanbulun Erikap Merkez Rdiyesinde Riyaziye (Matematik) retmenlii, Darlmuallimin-i btidaiyye (lkretmen Okulu)de hesap (aritmetik) retmenlii ve kitabet (yaz yazma) retmenlii, Vefa dadisinde kitabet retmenlii grevlerini yrtt. Bu okullardan baka Kabata dadisi ve Galatasaray Sultanisinde de altktan sonra 1908de Mercan dadisi mdrlne atand ve ilk tarih retmenliine de idarecilik grevinin yan sra burada balad (Ertrk,1999:16). 1908den sonra okul mdrl ve deiik okullarda tarih retmenliinin dnda birka grevi bir arada yrten Ali Reat, 1909da stanbul Leyli dadisi (stanbul Lisesi) mdrl ve tarih retmenliine atand. Ayn yl retmenlik grevi zerinde olmak zere, Merutiyet dnemi maarifindeki ilk st dzey idari grevi olan stanbul Vilayeti Maarif Mdriyetine tayin oldu. Bu grevinden sonra 1912de Darlmuallimin-i liye (Yksek retmen Okulu) mdrlne atanan Ali Reat, okulun tarih retmenlii grevini de stlendi. Buradan ayrldktan sonra 11 Kasm 1913de Maarif Nezareti Meclis-i Maarif Azalna, 14 Austos 1914de ayn Nezaret Telif ve Tercme Dairesi Azalna ykseltildi. 14 Ekim 1915te Darlfnun (stanbul niversitesi) Edebiyat Fakltesi Kurun-u Vusta (Ortaa) ve Kurun-u Cedide (Yenia) mderrisliine balayan ve ek grev olarak da yeni kurulan nas (Kz) Darlfnunu Tarih retmenliini stlenen Ali Reat, 15 Mart 1919da Mderrislik ve Muallimlikleri uhdesinde kalmak zere Maarif Nezareti Tedrisat- liye Dairesi Umum Mdrlne (Yksek retim Genel Mdrl) atand. 16 gn gibi ok ksa sren bu hizmetinden sonra 5 Haziran 1919da Maarif-i Umumiye Nezareti mstearlna getirildi. Bir ara grevden uzaklatrlmasna ramen ksa bir sre sonra yeniden bu makama getirilen Ali Reat Bey, Osmanlnn son Maarif mstearlarndan biri olarak Nezaretin ilgasna kadar grevini srdrd. Nezaretin ilgasyla birlikte mstearlktan azledildikten sonra Edebiyat Fakltesi Kurun-u Vusta (Ortaa) Tarihi krssndeki mderrislik grevine devam etti ve bu grevini lm tarihi olan 1929 ylna kadar srdrd. Mezar stanbulda Merkez Efendi Mezarlnda 5inci adadadr. yi derecede Franszca ve Arapa bilen Ali Reat, 1924 yl balarnda Yeni Matbaay aarak lmne kadar yayn ileri ile de urat. Ali Reatn tek bana bir yada birka yazar ile birlikte kaleme ald 54 telif-tercme eseri bulunmaktadr. Ali Reatn Eitimcilii II. Abdlhamit ve II. Merutiyet dnemlerinde pek ok mlkiye mezununun; kaymakam, vali ve hariciyeci olmak yerine bu makamlar bir kenara itip, retmenlii daha cazip bulduklar grlmektedir ( Ata, 2003;235). Ali Reat Bey de Mlkiye mezunu olarak bu dnemde retmenlii seenler arasndadr. Ali Reat, eitim sisteminin nemli sorunlarndan biri olan okul binalar meselesi ile ilgilenmitir. Almanyadaki okul binalarnn salk durumu hakknda bilgi vermek zere Tedrisat Mecmuasnn 20. saysnda yaynlad Dresden Sergisinde Hfzshha-i Mektib, Mekteb Binalar adl makalesinde okul binalarnda dikkat edilmesi gereken salk kurallar zerinde durmaktadr. Ali Reat bu meselenin Almanyada halledildiini belirtmekte ve sergide grd on seneden beri Almanyada yaplan ve salk ihtiyalarna uygun olan iki yz kadar okulun plan ve numuneleri hakknda bilgi vermektedir. Okul binalar ve rencilerin salk durumlarnn korunmas ile ilgili olarak yazlan bu makalede bir eitimci olarak Ali Reat Bey, iyi bir eitim iin fiziksel
Ekim 2006 Cilt:14 No:2 Kastamonu Eitim Dergisi

Bir Osmanl Tarihisi Olan Ali Reatn Hayat, Eitimcilii ve Tarih retimi

573

koullarn dzenlenmesi ve okul binalarnda salk kurallarna dikkat edilmesi gerektii zerinde durmaktadr(Ali Reat;1912). II. Merutiyet ve Balkan savalar srasnda Ali Reat, yurt dnda eitim ve tarih ile ilgili yaplan almalar yakndan takip etmi ve bu almalar yaynlayarak lkesindeki insanlar bilgilendirmitir. Tedrisat Mecmuasnn 15 Mays 1328 (1912) tarihli 20. saysnda yaynlanan Dresden Sergisinde Hfzshha-i Mektib, Mekteb Binalar adl makalesi ile Mekteplerde Tarih Dersi adl makalesindeki Fransz tarihi Seignobostan yapt alnt buna rnektir. Telif-tercme bir ok eser yaynlayan Ali Reat, eserlerinde Avrupa tarihine ve zellikle Fransa tarihine geni yer vermitir. Merutiyetin ve Cumhuriyetin inklp nesli Fransz Devrimini Ali Reattan renmilerdir. Ulusal egemenlik ve vatanda kavramlar onun eseriyle rencilere telkin edilmitir (Toprak,1989;55). Ali Reatn ders ileyi teknii hakknda rencilerinin hatralarndan baz bilgilere ulalmaktadr. rencilerinin belirttii kadaryla Ali Reatn tarih derslerini ilerken daha ok anlatm (takrir) yntemi ile soru-cevap tekniini kulland anlalmaktadr (Mcellidolu,1968-1969, c.III:746; a.g.e. c.IV: 1747-1748; c.V:1829). Bu konuyla ilgili olarak rencilerinden Read Ekrem Kou, onun retmenlii hakknda yle demektedir: Muharrir olarak kdam, Saadet, Sabah ve Tasvir Gazetelerinde tarihi ve ictimai pek ok makalesi intir etmitir. Ciddi, alkan, son derece drst ve mert bir ilim adam idi. iman, heybetli bir vcud yaps vard. Kulaklar ok ar iitirdi; bu zrnden dolay talebesinin suallerine muhatab olmak istemez; sorular iitemedii iin ok sklr, zlrd. Kendisine ok hrmet eden Darlfnn Genlii Onun grn renmek istedikleri meseleleri mektubla kendisinden sorarlar; Rahmetli de ders saatinin sonunda bu sorular gerei gibi cevaplandrrd. Bilgisi ok geni ve salam, ifadesi de pek dzgn ve beli idi. Bunun iindir ki en geni mevzular son derece ak bir ekilde derler, hulasa ederdi. Her kalem sahibinin baaramayaca etin mevzular kolaylkla aklard. (Mcellidolu,1968-1969, c.III:746). Ali Reatn Tarihilii Ali Reat, okullarda 1930lara kadar yaygn olarak okutulan tarih ders kitaplarnn yazardr. Lise I. snflar iin yazd Umumi Tarih adl ders kitabnn Giri ksmnda tarihi yle tanmlamaktadr: Tarih, insanlarn gemi zamanlardaki durumlarn, olaylarn gerek surette hikaye eden ve inceleyen bir bilimdir. Baka bir tabirle: tarih, insanlarn eitli devirlerde medeniyete yava yava nasl gelitiklerini nakleder. Filhakika tarih dnyada imdiye kadar gelip geen ve bugn mevcut olan milletlerin vahet ve gebelik halinden olgunlam ve meden bir hale ulancaya kadar geirdikleri durumlardan, olaylardan, inklplardan, elhasl eitli milletlerin hayatlarna ait her trl eylerden bahseder. Ali Reat Bey, tarihi bir ilim olarak kabul etmekte ve dncelerini yle aklamaktadr. nceleri tarih edebiyata dahildi. imdi ise bir ilimdir. Ancak bu ilmin kendine has yntemlerine riayet edilmesi artyla yazlan eserlere tarih denilebilir (Ali Reat, 1929: 1-3). Tarih renmenin nemi zerinde de duran Ali Reat, bu konu hakknda unlar sylemektedir: Tarihin gayesi gemi zamanlardaki durumlar ve olaylar bize reterek merakmz gidermekten ibaret deildi: tarih yzyllar nce yaayan, bizim ecdadmz, yahut medeniyette stadmz olan eski milletleri ve ou rakibimiz veya
October 2006 Vol:14 No:2 Kastamonu Education Journal

574

Hamza KELE, Ayten KR

dmanmz olan imdiki milletleri bize tanttrarak yararlanmamz salar. ok eski zamanlarda dou milletlerinin ve dier toplumlarn bugnk medeniyetin esaslarn nasl hazrladklarn bize tarih retir. Gemi zamanlarda hkmetlerin nasl kurulduklarn, ykseldiklerini, sonra nasl ykldklarn grerek milletlerin hangi stnlkler sayesinde bydklerini ve ne gibi yanllklar sebebiyle mahvolduklarn reniriz. Yani dnyada gelip geen milletlerin pek uzun sren tecrbelerinden yararlanrz: tarih insann necip, yksek duygularn artrr; grev bilincini, vatan akn kuvvetlendirir. Tarih bilenler, asrlardan beri yayormu gibi, insanlarn pek eski zamanlara ait hallerini renirler. Bundan daha nemli, daha faydal ne olabilir? (Ali Reat,1929: 1). Ayrca Ali Reat, Sultan 6. snflar iin yazd Umumi Tarih adl ders kitabnda ise devlet grevlileri iin tarih bilmenin ne kadar nemli olduuna vurgu yaparak: ok defa topun azndan kan bir mermi tarihe dayanan bir diplomatn kalemi kadar icra- tesir edemiyor(Ertrk,1999;60) demektedir. Ali Reat tarihin kaynaklarn nakledilen eserler, eski eserler ve zaptedilmi eserler olarak e ayrmakta ve konuyla ilgili olarak u aklamay yapmaktadr: 1. nsanlar pek ok zaman fikri geliimden mahrum kaldklar iin, ilknce, gemi zamanlardaki olaylarn hatrasn ancak babadan evlada, azdan aza naklolunan hikayelerle koruyabilmilerdir.. te, bu yoldaki rivayetlere, hikayelere, manzumelere, masallara nakledilen eserler denilir. Bunlar bazen pek mbalaal olurlar. 2. nsanlar baz nemli olaylarn doruluunu yaptklar eserlerin ahitlii ile ispat etmek iin o olaylarn olduu yerlerde talar, stunlar dikmiler; byk veya kk binalar yapmlardr. Nice asrlardan beri duran bu eserlere abide denilir. Abidelere resimler yaplm, isimler yazlm; olaylarn nasl gelip getii, ne vakit olduu kazlmtr. Bu talar, stunlar insanlara gemi zamanlardaki olaylar adeta nakil ve hikaye ederler. 3. Fakat abideler bazen yalan sylerler: hezimetlerini saklamak iin zafer taklar yaptran hkmdarlar grlmtr. Bundan dolay her abide tarih iin bir kaynak olamaz. nsanlar nemli, dikkate deer, durumlar meydana geldikleri yl srasyla kaydetmee, yazmaya baladklar gnden itibaren gemi zamanlar daha iyi bilinir olmutur. Daha sonra gemi zamanlardaki olaylar, durumlar, zaman itibari ile, yani her devir ve asr bir zel blm olarak yazlmtr. te bu iki eit eserlere de zaptedilmi eserler denilir. Ali Reat, aratrmaclarn bu kaynaklar eletirel bir yaklamla, belge kritii yaparak deerlendirilmeleri gerektii zerinde durarak u ifadelere yer vermitir: Bu eserler incelenilirken doruyu yalandan ayrmak lazm olduu gibi ayni yapda ve ayni zellikte olan olaylar aramak, birbirine balamak, bunlarn sebeplerini aklamak, sonularn gstermek de icap ederTarihi bu kaynaklardan ald bilgiler ile tarih yazabilir. Fakat bu bilgileri nakletmekle hibir ey yapm olmaz. Tarih kaynaklarnn verdii bilgilerden hangileri doru, hangileri yalan veya yanltr? tarihinin bunu ilmi yntemler uygulayarak ayrmas sonra da tarihi olaylar arasndaki ilikileri arayp bulmas, bunlarn sebep ve sonularn gstermesi lazmdr. u halde tarihi her eyden nce tenkid fikrine sahip olmaldr(Ali Reat,1929; 2-3). Tarihin dier bilimlerle ilikileri zerinde de duran Ali Reat, tarihin hemen btn ilimler, fenler ile ilikisi vardr. nk tarih bulularn, keiflerin hepsinden, insanlarn alma ve deneyimlerinin her trl ekillerinden bahseder demektedir.
Ekim 2006 Cilt:14 No:2 Kastamonu Eitim Dergisi

Bir Osmanl Tarihisi Olan Ali Reatn Hayat, Eitimcilii ve Tarih retimi

575

Osmanl kitap yazm kurallarna gre ders kitabnn ilk sayfasnda programn verilmesi gerektii iin Ali Reat da ders kitaplarnn balang ksmlarnda mfredat program bal altnda ilenecek konular sralamakta ve retmenlere konular ilerken nelere dikkat edecekleri konusunda yol gstermektedir. 4. snflar iin yazd lk Mekteplere Tarih Dersleri kitabnn mfredat program ierisinde ilenecek olan ilk konu iin yle bir aklama yapmaktadr: dersten nce hazrlanacak resimler ve okuma paralar ile bugnk gebe ve airet halinde yaayan insanlarla medeni milletler mukayese edilecektir. Grld zere, Ali Reat, dersin mukayese yntemi ile ilenmesini ve dersten nce hazrlanacak olan materyaller ve okuma paralar ile desteklenmesini vurgulamaktadr. Ali Reat, tarihi olaylar sreklilik ierisinde, sebepsonu ilikisi ve kyaslama yntemi ile ilemitir. Ali Reatn ders kitaplarnda eitli resim, harita ve ekillere yer verdii dikkat ekmektedir. Yine mfredat program bal altnda anlatlan konularla ilgili aklamalar yaparken: Medeniyet, tarih bak asndan retilecek; Yunanllarla Romallara daha fazla nem verilecektir. Ayn zamanda yaanlan evrenin insanlk hayat ve faaliyetleri zerine yapt tesirlere ocuklarn dikkati ekilmelidir (Ali Reat, lk Mekteplere Tarih Dersleri, Snf 4:3-35). Ali Reatn Tarih retimine likin Grleri Ekte verdiimiz, Tedrisat Mecmuasnn 15 Mays 1328 (1912) tarihli 20. saysnda yaynlanan Mekteplerde Tarih Dersi adl makalesinde Ali Reat, Fransz tarihi C. Seignobostan alnan uzunca bir alntdan hareketle ilk ve orta retimde tarih dersinin amalar ve izlenecek yntemleri zerinde durmutur. Ali Reat, tarih retiminin amacnn tarihi olaylar ezberletmek olmadn, bir ok isimleri, olaylar, rakamlar, tarihleri bilmek ve bunlar tekrar edip durmak iin tarih okumann anlamsz olacan, ocuklara anlamadklar sayfalar ezberletmenin ok kt ve zararl bir hareket olduunu vurgulamaktadr. Ali Reata gre tarih retiminde uygulanacak yntem ve takip edilecek amalar okulun derecesine gre deiir. Dolaysyla ilk ve orta (retim) dersleri retmenleri bu konuda baka esaslara tabi olmaldr. lk snflar ve rdiye rencilerine tarih derslerinde bilgi vermekteki amacn, ocuklarn manevi ve ahlaki terbiyelerini tamamlamaya almak olduunu syleyen Ali Reat Beye gre, ilk snflarda ve rdiye de rencinin alglama, hayal gc ve hafzasn uyaran, anlama kabiliyetini gelitiren, ahlaki seviyesini olgunlatran, milli ve vatani duygularn gelitiren tarih dersleri vastasyla ocuklarmz lkemizin Avrupadaki yerini, menfaatlerini, ne gibi tehlikelerle kar karya olduumuzu, gelecekle ilgili ne gibi mitler besleyebileceimizi, vatana kar ne gibi grevler ile ykml olduumuzu okul sralarnda iken reneceklerdir. Tarih dersinde gereksiz ayrntlarn zerinde durulmamas gerektiini syleyen Ali Reat, Genel tarih ierisinde eski ve yeni milletlerin tarihinin ok geni olduunu bu milletlerin uygarlk alanndaki katklarnn bilinmesinin ocuklar iin yeterli olacan vurgulamaktadr. Genel tarih konular ierisindeki en byk yerin ada tarihe ayrlmas gerektiini, iinde bulunulan devirde lkemizin Avrupa siyasi hayatndaki yerinin, devrin ticaret ve sanayisinin, ksa fakat faydal ekilde retilmesini, bu bilgilerin milli tarihin doal tamamlaycs olduunu belirten Ali Reat, lkemizin medeniyet dnyasndaki yerini renmez isek tarih bilmi olmayz demektedir.
October 2006 Vol:14 No:2 Kastamonu Education Journal

576

Hamza KELE, Ayten KR

Ortaretim rencilerine, tarih derslerinin sosyal amalarn, insanln ilerleme ve gelimesine sebep olan gerekleri reteceini vurgulayan Ali Reat Bey, uygulanan programa gre; orta mekteplerdeki tarih dersinde istenen verimin alnamamasnn sebeplerini yle sralamaktadr: 1- Programn uygun olmamas; 2- imdiye kadar orta retime zel tarih kitaplarnn Franszcadan aynen tercme edilip, Osmanl tarihi esas alnarak yazlmas; 3- En az tarih kitaplar kadar belki daha fazla fayda verici olan okuma paralarnn yaynlanmamas; 4- Rdiyeden gelen rencilerin, ounlukla, tarih dersinin orta derecesini izlemeye yeterli bulunamamas; 5- retmenlerin tarih retimindeki yeni gelimeleri takip etmemeleri. Bu nedenler gnmzde de zerinde tartlan balca sorunlar olarak karmzda kmakta olup, u an Talim ve Terbiye Kurulu bu sorunlar gidermenin yollarn aramaktadr. Sonu Dneminde ilk ve orta okullar ile liselerde okutulan bir ok tarih ders kitabn kaleme alan, deiik liselerde tarih retmenlii yapan, dnyann genel siyasi durumu hakknda kafa yoran, Merutiyet ve Cumhuriyet dnemi rencilerinin dnyada gelien olaylardan, yeni fikirlerden haberdar olmasn salayan Ali Reat Bey, alkanl ile rnek alnacak bir kiidir. Ali Reatn, tarih retimi ile ilgili dncelerini ieren -sadeletirerek ekte sunduumuz- Okullarda Tarih Dersi balkl makalesi, tarih retiminin amalar ve eksiklikleri asndan yaplan tespitleri iermesi ve bu tespitlerin gnmzde de geerliliini korumas nedeniyle ok deerlidir. Ayrca bu makalede Ortaretimde tarih dersleri ile ilgili yaanan skntlar hakknda Avrupal uzmanlarn dncelerini gstermek amacyla Msy Seignobos tan alnan uzunca bir metni aktarmas, Onun yurt dnda, zellikle Fransada tarih retimi ile ilgili yaplan almalar takip ettiini gstermektedir. Dolaysyla biz de Ali Reat Beyin kymetli almasyla hem Merutiyet ve Cumhuriyet dnemindeki hem de Avrupadaki tarih retimi hakknda bilgi sahibi olmaktayz. Kaynaklar 1. Ali Reat. (1912). Okullarda Tarih Dersi. Tedrisat Mecmuas (15 Mays 1328). S. 20, s.50-64 2. Ali Reat. (1912). Dresden Sergisinde Hfzshha-i Mekatib, Mektep Binalar. Tedrisat Mecmuas (15 Mays 1328), S.20, s. 50-64. 3. Ali Reat. (1928). Umumi Tarih. Ankara:Kanaat Matbaas. 4. Ali Reat. (1929). Umumi Tarih Lise I. Ankara: Kanaat Matbaas. 5. Ali Reat (1931). lk Mekteplere Tarih Dersleri Snf 4. Cezri Matbaa. 6. Ali Reat (1931). lk Mekteplere Tarih Dersleri Snf 5. Cezri Matbaa. 7. Ata, Bahri. (2003). Mlkiyeli Bir Eitimci: hsan Sungu. Trk Eitim Bilimleri Dergisi, 1(2), 233-243. 8. Bayrak, Orhan. (2002). Osmanl Tarihi Yazarlar. stanbul: Milenyum Yaynlar. 9. Ertrk, Bayram E. (1999). Ali Reat ve Tarihilii. Yaymlanmam Doktora Tezi. zmir: Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits. 10. Toprak, Zafer. (1989). Ali Reat, Pozitivizm ve Fransz Devrimi, Tarih ve Toplum, Cilt:12, Say: 68,(54-56). 11. Mcellidolu, Ali ankaya. (1968-1969). Son Asr Trk Tarihinin nemli Olaylar le Birlikte Yeni Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler. VII Cilt, Ankara: Mars Matbaas.
Ekim 2006 Cilt:14 No:2 Kastamonu Eitim Dergisi

Bir Osmanl Tarihisi Olan Ali Reatn Hayat, Eitimcilii ve Tarih retimi

577

EK 1. Okullarda Tarih Dersi eitli seviyelerdeki okullarmzda tarih derslerinin uygulan tetkik edilirse hepsinde tarihi olaylar izletmekle megul olunduunu, ezberciliin tarih dersinin gayesi sayldn gryoruz. Halbuki tarih olaylar bilmek tarihin gayesi deildir, belki bir vastadan ibarettir. Bir ok isimleri, olaylar, rakamlar, tarihleri bilmek ve bunlar tekrar edip durmak iin tarih okumak neticesiz, ksr bir almadan baka bir ey olamaz. ocuklara anlamadklar sayfalar ezberletmek ise en zararl ve fena bir harekettir. Tarih dersinde uygulanacak yntem, takip edilecek gaye okulun derecesine gre deiir. lk ve orta (retim) dersleri retmenlerinin bu konuda baka esaslara tabi olmalar icap eder. Bunun iin ilk ve orta (retim) mekteplerindeki tarih derslerini ayr ayr inceleyeceiz: 1- Heyet Mecmuasnda Tarih-i Umumi (Genel Tarih) ve bilhassa Osmanl Tarihini oluturan olaylara, insanlara dair ilk snflar ve rtiye rencilerine bilgi vermekten maksat tarihi olaylar ezberletmek deil, belki ocuklarn manevi ve ahlaki terbiyelerini tamamlamaya almaktr. nk; Tarih dersi, ocuun henz olumakta olan alglama seviyesini uyarr ve gelitirir. Tarih dersi hafza iin bir idman demektir. Bu da iyi bir eydir. u artla ki hafzay yormak, tahammlnden fazla eylerle doldurmak doru deildir. Tarih dersi, hayal etme gcn gelitirir ve geniletir. Kendi ehrinden veya kynden anne-baba ve yaknlarndan, retmenlerinden, arkadalarndan baka bir ey tanmayan ocuk tarih sayesinde baka yerleri, baka ahlaklar grr; bunlarn karlatrlmas neticesi ise hem faydal, hem de dikkat ekicidir. ocuk vahi memleketlerde yaayan barbar kavimleri, yahut medeniyet dairesine girmi insan topluluklarn, insanlarn aamal olarak refaha nasl ulatklarn, tabiat gzelliklerini, zevk , elence ve israfn nasl gelitiini, birer birer grr; bir milletin sevinlerini, felaketlerini, hisseder. O zamana kadar anlamlarn gerei ekilde bilmedii kahramanlk, ilerleme, medeniyet, yklma, yenilenme gibi kelimelerin gerek manalarn renir. Tarih ncesi zamanlarda yaayan insanlarn maaralar, gller zerinde kazklar stndeki evlerini, eski dou kavimlerinin medeniyetleri, Mslmanlarn Hindistandan Atlas okyanusuna Sudan'dan Kafkasya'ya kadar yzlerce lkeden oluturduklar byk devletlerin ykl ekli, Araplarn medeniyete hizmetleri, Avrupa'nn derebey atolar, barbarlarn medeniyet alemine giri ekilleri keifler ve bulular devri ulusal egemenlik savalar ocuklar iin gayet gzel bir kitabn resimli ssl sayfalar gibidir. Bu kitap yaanlan hayatn tesine gidemeyenler iin kapaldr. Tarih d ersi hayal gc kadar alglama gcn de gelitirir. Gerekte tarih her eyden nce bazen gayet basit, incelemeye ihtiya duymayacak kadar ak bazen de kark ve srekli bir dikkati gerektiren ilikiler ile birbirine bal sebepler ve neticeler halkasdr. Bir eitimci, muhakeme gcn, ocuun yayla beyninin geliimine uygun bir surette aamal gelitirmek iin muhta olduu maddeleri, altrmalar tarihte bulabilir. lk
October 2006 Vol:14 No:2 Kastamonu Education Journal

578

Hamza KELE, Ayten KR

altrmalar ocuun pek tabii olan (niin?)lerine verilecek cevaplardan ibaret kalr. Sonra bu (niin?)leri retmen aklar; beyin geliimi daha ileriye gitmi olan ocuu dnmeye ve karar vermeye altrr. Gerekte Ortaada Avrupann durumu incelenirken arlman mparatorluunun kurulu ekli ve ykl gze arpar. arlman mparatorluu arlman'n olu Louis' in elinde paraland. Ykld; nk arlman hareketli, cesur idi; Olu Louis ise zayf, kararsz idi deriz. Umumi Tarih (Genel Tarih) dersine yeni balam bir ocuk iin bu sebepler, bu mantk yeterli olur. Sonradan ykl sebeplerini baka trl aklayabiliriz. arlman eitli kavimleri hakimiyet altna almt, kurmu olduu devlet pek byk, pek geni idi, bu kadar byk bir devletin eitli ksmlar arasnda sk bir iliki ve ba bulundurmak o zamann zel durumuna gre mmkn deildi. Dier taraftan barbar ve putperest kavimler Hristiyan olan arlmann dman idi. arlman imparatorluundan hi memnun deildiler... te btn bu durumlar ykl sebepleri olarak zikredilir. Tarihi yorumlar henz gelimeye balayan beynin tahsil derecelerinde hayli ilerlemi rencilere kadar her ocuk iin faydaldr. Yalnz retmen aamal bir ynteme uymaldr. Daha yksek bir dereceye karsak vicdan ahlak tarih ile eitilir deriz. yiyi ktden ayrabilecek eitli rnekler i ve en emin aralar tarihten baka nerede bulabiliriz? Zaten renci daha ilk derslerden balayarak kendi kendine insanlar iyi ve kt, ileri ve davranlar vlm ve kabul edilmi olarak snflara ayrmaya balar; iyileri sever, ktlerden nefret eder. Erdemi sevmek, ktlk ve fenalktan nefret etmek gzel ahlakn esas dayanadr. te ocuklarda doal olarak gelien bu duygular tarih dersleriyle pekitirilir. ocuk yaad dnemde vd veya nefret ettii eylerin aynn gemite de grr, onlar hakknda da ayn duygular hisseder. Yava yava, iyi ve kt adamlarla kabul edilen ve ho grlen iler ve hareketler arasndaki snrlarn her zaman kolayca tayin edilemeyeceini grr; kesin ve gerek bir hkm vermek iin daha dikkatli olmak gereini takdir eder. Bir adam vmek veya ayplamak iin daha temkinli bulunmaa, bir kimsenin aleyhinde karar verirken hafifletici sebepler aratrmaya balar. phe yok ki bir ocuk slam ve Osmanl tarihi okurken pek ok sevgi hissettii birka kiiye olan saygsn korur. Fakat millet ve memlekete faydal bir ii zorla yapan bu hususta zulm etmekten bile ekinmeyen baz devlet byklerini ocukluunda hi sevmemi iken sonralar bunlarn iddet ieren ilerini baka bir bak asyla o zamann istek ve arzularn, tehlikelerini ve heveslerini gz nne alarak deerlendirir. Kendisinde baka bir fkir ortaya kar. rencileri skntl bir gemiin ders verici hassas ve karmak olaylarnn tartlmas konusunda pek ileriye gtrmek phesiz doru olmaz; fakat her renci lke iin hazrlanan bir insan; bir vatanda olduu iin onun ahlaki deerlerini karmakark etmemeye almaldr. u aklamalar tarih dersinde amacn ne olduunu gsterdii gibi bu amaca hizmet etmeyen eitli konular ile renciyi bo yere yormamak lazm geleceini ortaya koyar. lk snflarda Osmanl Tarihine nasl balamak gerektiini aklamaya gerek grmyoruz. nk, Tatbikat Mektebinde verilen ve bu dergide (Tedrisat Mecmuas, 20. say) yaynlanan tarih dersleriyle her ilk okulda rnek olarak gsterilmesi temenni olunan rnekler retmenlerin grlerine sunulmutur.
Ekim 2006 Cilt:14 No:2 Kastamonu Eitim Dergisi

Bir Osmanl Tarihisi Olan Ali Reatn Hayat, Eitimcilii ve Tarih retimi

579

Rdiye snflarnda Osmanl Tarihi ile birlikte ksa bir genel tarih dersi dahi bulunduundan bu konuda birka sz sylemek isteriz: Tarihi olaylardan hangileri rdiye rencileri iin lazm, hangileri deildir? Bunu tayin etmek konusunda, phe yok ki, fikir ve gr birlii yoktur. Tarihte lazm olan eyleri ayrmak bak asna gre deiir. Bizce bir milletin tarihini retmek iin ne o millete ait hkmdar ailelerinin kark isimlerini tamamen saymak, ne bir milletin hayatnda yer edemeyen savalarn aklamalarn bellemek, ne bir milletin var oluunda gelip geici yeniliklerden baka bir tesir gstermeyen idari deiiklikleri bilmek, ne de tarihi ahsiyetlerden birine ait o devrin gelenek ve ahlakn aklayc olmayan konular ve hikayeleri renmek lazmdr. Bizim genel tarih iin gerekli grdmz eyler insanln vahi dnyadan medeni dnyaya giri eklini, aamal gelimesini, lk ve orta ada zalim hkmdarlarn elinde olan insanlarn egemenlik haklarn nasl kazandklarn rencilere retmektir. Eski ve yeni milletlerin tarihi ok genitir. ocuklara dikkatli bir ekilde retilmelidir. Tarih-i Umumi (Genel tarih) de her eyi sylemekten kanmal, hele gereksiz ayrntlar feda etmek konusunda tereddt gstermemelidir. Rdiye okullarna okunacak Tarih-i Umumi (Genel tarih) de her milletin ayr ayr tarihlerinden deil, insanln genel tarihinden ibaret olmaldr. lk, Orta ve Yeni a ile zamanmza ait balca milletlerin durumlar, medeni dnyadaki yerleri gz nne alnmaldr. Gerekte bir ocuk eski Fenikelilerin hkmdarlarndan, savalarndan hibirini bilmesin, zarar yok; fakat bu kk milletin alfabeyi icat ederek medeniyet alemine byk bir hizmeti yerine getirdiini kk gemileriyle Prusya sahilinden Gney Afrikaya kadar uzanan sahillerde gezerek madenleri ilettiini, smrgeler kurduunu renmelidir. phesiz ki Tarih-i Umumi (Genel Tarih) de en byk yer Asr- Hzr (imdiki zaman)a ayrlmaldr. 19. yzyln byk meseleleri, yeni hkmetlerin, slahat ve inklaplar, talya, Almanya, Belika, Yunanistan gibi hkmetleri meydana getiren siyasi ve milli savalarn tarihini, zellikle kendi memleketimizin Avrupa siyasi dnyasndaki zel yerini; yeni devrin ticaret ve sanayisini ksaltlm, fakat faydal bir ekilde retmek gerekir. Bu bilgiler Osmanl milli tarihimizin doal tamamlaycsdr. nk biz lkemizin medeniyet dnyasndaki yerini renmez isek tarihimizi bilmi olmayz. Bundan baka tarih vatan sevgisinin de tamamlaycsdr. ocuklarmz lkemizin Avrupadaki menfaatlerini, yerini, ne gibi tehlikelerle kar karya olduunu gelecekte ne gibi mitler besleyebileceimizi, vatana kar ne gibi grevler ile ykml olduumuzu artk okul sralarnda iken renmeye balamaldrlar. Tarih ve medeni eitim birbirine baldr. Millet ve vatan sevgisi iin en fazla tarihten yararlanlr. Ne kadar kk, ksaltlm olursa olsun Osmanl tarihi ocua lkesini sevmeyi ve ona hizmet etmeyi retmelidir. te tarih retiminde kabul edilmesi lazm gelen yntem bu birka kelime ile zetlenir. retmen byk tarihi olaylar zerine nce rencinin dikkatini eker; sonra deerlendirme ve tartmaya giriir. Bu olaylardan her birinin vatan sevgisine ne ekilde hizmet edeceini kendi kendine bulur. Osmanl tarihi batan baa byle olaylarla doludur.

October 2006 Vol:14 No:2 Kastamonu Education Journal

580

Hamza KELE, Ayten KR

Osmanl tarihi o yolda retilmelidir ki bu lkenin gelecei olan ocuklar ykselme dnemini takip eden duraklama ve gerilemeden znt duymasn; aksine imdiki nesle den vatani grevlerini anlasn, vatann sevsin. Gemite grd ibret verici rnekleri her zaman aklnda tutsun. Dersler o ekilde verilmelidir ki; gerekte takdire ayan bir fedakarln byklk ve deerini bir siyasi olayn faydalar ve yararlar, bir dnemin felaket ve baarlar zerine rencilerin dikkati ciddi bir ekilde ekilebilsin. Ancak bu sayede tarih dersi tatsz, faydasz bir ezbercilikten kurtulmu olur. 2-) Orta mekteplerde tarih derslerine gelince; on yedi, on sekiz sene nce idadi mekteplerde genel ve Osmanl tarihi dersleri ksaltla ksaltla hi seviyesine inmi idi. Yasaklanmam bir tarih kitab kalmam dersler ksaltla ksaltla slam tarihi ve Osmanl tarihindeki isimleri saymaktan ibaret bir dereceye gelmiti. Merutiyetin ilanndan sonra orta mektep programna doal olarak tarih dersi konuldu; drt snfta 9 saat tarihe ayrld. Yeni program 3,5 seneden beri uyguland halde acaba orta mekteplerde tarih dersi memnuniyet verici bir halde midir? zlerek syleyelim ki bu soruya dorulayc cevap veremeyeceiz. Bunun eitli sebepleri vardr: lk nce, programn uygun olmamas; ikinci olarak, imdiye kadar orta mekteplere zel tarih kitaplarnn Franszcadan aynen tercme edilmesi ve Osmanl tarihi esas kabul edilmek ekliyle okullarmza has bir genel tarih kitabnn yazlmamas; nc olarak; tarih kitaplar derecesinde belki daha fazla fayda verici olan okuma paralarnn yaynlanmamas; drdnc olarak rdiyeden gelen rencilerin, ounlukla, tarih dersinin orta derecesini izlemeye yeterli bulunamamas; beinci olarak, retmenlerin tarih retimindeki yeni gelimeleri takip etmemeleri. Bu sebeplerin aklamasn dier bir makaleye terk ederek imdilik orta mekteplerdeki tarih dersinden amacn ne olduuna dair birka sz syleyeceiz: Tarih bir ilimdir; her ilim gibi bir takm gereklere dayanr. Bu nedenle orta mekteplerde tarihi gerekler retilmelidir. lk snflarda ve rdiyede rencinin alglama, hayal gc ve hafzasn uyaran, anlama kabiliyetini gelitiren, ahlaki seviyesini olgunlatran, milli ve vatani duygularn gelitiren tarih dersleri, orta mektep rencilerine sosyal gerekleri, insanln ilerleme ve gelimesine sebep olan gerekleri retecektir. Fransz tarihilerinden Msy (arl Seignobus)'un aada naklettiimiz makalesinde akland zere bu tahsil aamasnda artk tarihten ne ahlak dersleri, ne kahramanca hareketler ne de feci veya izlemeye deer manzaralar istenilemeyecei gibi tarih retiminde bir memleketin, bir hkmet veya bir partinin arzularna gre bozulup, deitirilemez; izlenilecek amalar, sosyal olaylar, ilmi gerekler erevesinde incelemekten ibaret kalr. Bu amaca ulamak ise kolay bir ey deildir. Yalnz tarih derslerinin deil, btn ortaretimin u anki ihtiyalarna gre dzeltilmesi Avrupada byk bir i ve zorluk saylyor. Zorluun nerelerden doduunu ve Avrupa uzmanlarnn neler dndn gstermek iin Msy (Seignobus)'un makalesini nakl ediyoruz.

Ekim 2006 Cilt:14 No:2 Kastamonu Eitim Dergisi

Bir Osmanl Tarihisi Olan Ali Reatn Hayat, Eitimcilii ve Tarih retimi

581

"Tarih, mektep programlarna yeni girmi bir derstir. Vaktiyle tarih -eski bir gelenee uydurarak- devleti idare etme yeteneini kazandrmak iin yalnz hkmdar ocuklarna retilirdi. Devletlerin gelecekteki yneticilerine zel olan bu ilim, yani hkmdar ilmi saylan tarihin topluma ve kiilere retilmesi pek doru bulunmazd. 16. yzyldan itibaren Avrupada kurulan -ruhani, gayri ruhani, Katolik, Protestan- orta okullarnn tamamnda tarih dersi ya programa hi girmemiti yahut eski dil derslerine eklenmi idi. Fransada eskiden beri retim ile megul olan Cizvitlerin yntemi byle idi. Napolyon'un uygulamaya koyduu eitim tekilatnda dahi bu yntem korunmutu. Tarih, ortaretim programlarna -kamuoyunun basksyla- ancak 19. yzylda konulabilmitir.Geri Fransann eitim programlarndan- ngiliz ve Alman programlarna oranla- daha geni bir yer kazanm ise de yine ikinci derecede bir ders olarak kalm, eitimi ve retimi iin felsefe gibi bir zel snf almam hatta bazen ayrca bir retmenden dahi yoksun ve snava dahil dersler arasna bile girememitir. Tarih retimi, pek ok zaman, bu yntemin tesiri altda kald. Srf edebi ilimler tahsil etmi bir kiiye, oldu bittiye getirere k, ek olarak yklenen tarih, sosyal olaylarn incelenme ve yorumlanmasnda yetersiz kalan ve yalnz ekle dayanan "klasik" retimde layk olduu yeri tabii ki bulamazd. Program emrettii iin tarih okunuyordu. Fakat dersin devamnn tek sebebi ve gelecekteki hocas olan program dzenleyicilerinin istek ve arzusuna veya kiisel aratrmalarna gre deimekte idi. Tarih, bykler dnyasnn terbiye ve edebi iin gerekli saylyor bir eitimli kimse iin gizli kalmamas gereken baz isimler, olaylar bulunduu syleniyordu. Fakat gizli kalmamas lazm gelen eyler -Merovingien hanedanndan gelen krallarn isimlerinden 7 sene seferi savalarndan Salique kanununa Saint Vincent de Pauln hayat ve eserlerine kadar- eitlilik gsteriyordu. Programa uyulmu olmak iin hemen oluturulan retim heyeti ne kurulu sebebini ne genel eitimde yerine getirecei grevi ne de bu genel eitimi verebilmek iin izlenilmesi lazm gelen yntem ve meslek hakknda ak ve seik bir fikre sahip idi. Geleneksel retimde, salam bir mesleki eitimden, hatta eitim aralarndan mahrum olan tarih retmeni matbaann icadndan nce dersinin genel ieriini oluturan btn konular rencisine yazdrmak durumunda bulunan bir retmen gibi- ortaada geerli olan bir yntem takibine mecbur oldu. retmen retecei tarihi olaylar bir deftere yazar, bu defteri yklenerek dershaneye girer, defterini okur, bazen de gya konuuyormu gibi grnrd. te bu programn tayin ettii tarih dersi byle okutulurdu. renci retmenin szlerini dinlerken yazar, zel baz kelimeler ile not alr ve daha sonra iittii eyleri kaleme alr, yazard. Fakat rencilere not alma yntemini retmekte hogrl davranld iin rencinin hemen hepsi retmenin dikte ettii eyi gayet abuk yazmak ve bu ekilde meydana gelen msveddeyi ellerinde kopya etmek ile yetinirlerdi; ne retmenin syledikleri ne de kendilerinin yazdklar eyleri anlamaya almazlard. Sadece verilenle yetinme eklinde olan bu almaya baz alkan renciler kitaplardan kopya edilmi sayfalar eklerler, ancak kendileri hibir deerlendirme ve tartmada bulunmazlard.
October 2006 Vol:14 No:2 Kastamonu Education Journal

582

Hamza KELE, Ayten KR

retmen, rencilerin zihninde birlemesine gerek grd nemli olaylarn zetini yazar, bu zeti aktan aa yazdrr ve renciye ezberletirdi. Bu ekilde retmenin snftaki zaman yazdrmakla geerdi. Yalnz zeti dorudan doruya yazd halde asl dersi -gya konuuyormu gibi grnerek- yazdrrd. renciden istenen ey zeti aynen ezber okumak ve yazdrlan derse ait sorulan sorulara cevap vermek, yani retmenin szlerini mmkn mertebe aynen tekrar etmekten ibaretti. Altrmalardan biri dorudan doruya anlatlanlar tekrar, dieri ezberletilenlerin sunumu eklinde idi. renciye Fezleke-i Tarih (Tarih zeti) adl bir kitap verilirdi. Fakat retmenin dersine uygun bir ekilde yazlan bu zet yz yze retime ara grevini yerine getirmez; belki rencinin yararlanmasn salayamayan anlatmn baslm eklinden ibaret kalrd. zet yazarlar, eski "Telhis" (Ksaltma) yntemini kabul etmi olduklar iin kk bir kitaba mmkn mertebe ok tarihi olay sktrmaya alrlar, dikkate ve yararlanmaya deer anlatm ve aklamay toparlarlar, velhasl tarihi gayet genel ve bundan dolay kapal ifadeler ile meydana getirirlerdi. Bu ekilde okul kitaplarnda ayn szler, ayn cmlelerle birbirine bal bir sr zel isim ve rakamdan baka bir ey bulunmazd 1. Tarih bir savalar zinciri, anlamalar ve yeniliklerden ibaret grnr, bunlarn arasnda millet ve hkmdar isimlerinden sava meydanlarnn ve olay tarihlerinin deitirilmesinden baka bir fark bulunmazd te ikinci imparatorluun yklna kadar istisnasz btn Fransz okullarnda tarih dersleri bu ekilde veriliyordu. Baz retmenler -dersi yazdrmak ve zet eklinde ezberlemekten ibaret olan eski yntemi bozacak derecede- ahsi giriim ve faaliyet sahibi olduklarndan farkl bir durumda bulunuyorlard. Fakat bunlarn says pek azd. Bu son seneler ierisinde Eitim Bakanlnn eitim ve retimi slah hakkndaki alma ve giriimlerinden orta retimde yararland; imparatorluk devrinde tarih eitimini daima pheli ve zararl gren hkmetin basksndan kurtuldular ve bundan yararlanarak yeni esaslar denemeye baladlar. Bu denemeler neticesinde yeni bir retim yntemi meydana kt. Ortaretim meselelerini inceleme ve tartma iin oluturulan cemiyetin ortaretim ve darlfnun mecmualarnn incelenmesi ve tartlmas yeni esaslarn nemini ve yararn Eitim Bakanlna kabul ettirdi. 1890 programna eklenen retimde yeni yntem resmen btn okullara girdi; Msy Lavissenin bilimsel eseri olan rapor yenilik taraftar retmenlere eski ynteme kar mnakaalardan korunma iin bir berat hkm ve kuvvetini kazandrd. Tarih retimi bu yenilenme skntsndan tpk diller, edebiyat ve felsefe dersleri gibi bilimsel, makul bir retim yntemine ulaaca phesizdir. Fakat yeniliin yksekretimdeki iyiletirmeden daha yava bir ekilde ilerlemesi de doaldr. nk ilk olarak orta dereceli okullardaki tarih retmenlerinin says daha ok, ve dolaysyla eitim ve deiimleri zamana muhtatr. kinci olarak, ailelerin gemiten gelen

Micheletin Yenia Tarihi Fezlekesini istisna etmek ve DuruyUn okul kitaplarnn ilk basklarnda bile tarih merakn ektii ve yararlanmay saladn sylemek ve aklamak gerekir.
Ekim 2006 Cilt:14 No:2 Kastamonu Eitim Dergisi

Bir Osmanl Tarihisi Olan Ali Reatn Hayat, Eitimcilii ve Tarih retimi

583

gelenekleri ve inanlar yeni yntemlerin uygulanmasna kar -fakltelerde doal olarak mehul olan- bir takm engeller meydana getiriyor. nc olarak her trl yenilie ve dzeltmeye engel olan Bakalorya (olgunluk imtihan) zellikle tarih retimine zarar vermekte ve tarih dersini soru ve cevap defteri seviyesine indirmektedir. Bundan dolay Fransa da tarih retiminin hangi yntemle slah edilmesi, bilimsel ve makul bir retim ynteminin laykyla uygulanabilmesi iin ilk nce hangi sorunlarn zmlenmesi lazm geldiini imdiden tayin etmek mmkndr 1 Bu meseleyi 4 blme ayrmak suretiyle incelemeye alacaz. lk olarak - Tekilat- umumiye: Tarih retiminde hangi ama takib edilecektir? Tarih, rencinin fikri eitimine ne ekilde hizmet eder? Meslek ve ahlakna nasl tesir edebilir? renciye hangi tarihi olaylar retilmelidir? renci de hangi fikri alkanlklar oluturulmaldr? Velhasl retilecek maddelerin seiminde ve retim eklinin tayininde hangi esaslara uyulacaktr? -retim bir idadi mektebinin btn snflarna m konulmal, yoksa zel bir snfta m toplanmal? Hafta da bir saat mi, yoksa iki saat mi olmal? Eitim-retimin, Almanya'da olduu gibi eitli devrelere ayrlarak aamal izah etme ekliyle tekrar edilmesi uygun mudur? Yoksa Fransa'da olduu gibi birinci snftan balayp sonuncu snfa kadar devam etmek zere bir devrede mi tamamlanmaldr? retmen, tarihi batan sonuna kadar m retmeli yoksa baz olaylar ve meseleleri seip, dierlerinin inceleme ve aratrlmasn renciye mi brakmaldr? Tarihi olaylar konuarak m aklamal yoksa rencilere bu olaylar bir kitaptan renmeyi emredip dersini yalnz aklama ve yorumlamalara m ayrmaldr? kinci olarak, konularn seimi ve aralarndaki balantnn tayini: milli tarih ile dier lke tarihleri, ilkalar ve gnmz tarihleri; sanayi, din adetler, iktisadi hayat gibi zel tarihler ile genel tarih; milletlerin ynetmelikleri ve kanunlar, gelenekleri ve inanlar ile tarihi olaylar; maddi, manevi, sosyal ve siyasi hayat, hal tercmeleri, kt ve heyecan verici olaylar, ilikiler ve olaylar zinciri ne oranda okunmaldr? zel isimler ile olay tarihlerine ne kadar yer verilmelidir? Eletirel yaklam oluturmak ve uyarmak iin masallardan yararlanmal m yoksa, sadece tarihi gereklere mi nem verilmeli? nc olarak- Sralama (Kronoloji). Tarih hangi sralama ile retilmelidir? En eski devirlerden ve ilk nce medeniyet dairesi ierisine giren lkelerden balayarak tarihi olaylar ve sosyal olgunlamalar srasyla m takip etmeli, yoksa en yakn devreler ile memleketlerden balayp bilinenden bilinmeyene doru mu gitmeli? -Her bir devreyi olayn olu tarihi itibariyle mi, yoksa corafi yeri veya mantksal sralamas ile mi retilmelidir? Durumlarn nitelendirilmesiyle mi, yoksa olaylarn hikayesiyle mi balamaldr? Burada yalnz Fransadan bahsediyoruz. Fakat Franszlarda varolan bir yanl dnceyi ortadan kaldrmak iin unu da syleyelim ki ngiltere ve Almanyada daha fazla gelime gstermemitir. ngilterede teden beri geerli olan geleneksel bir retim yntemi takip olunuyor, Almanyada tarihin vatan duygularn gelitirme maksadyla retimi fikrinin varolmas yeniliklere engel oluyor.
1

October 2006 Vol:14 No:2 Kastamonu Education Journal

584

Hamza KELE, Ayten KR

Drdnc olarak retim yntemi: renciye ilk nce genel esaslar m aklamal, yoksa her devrin zel nitelikleri mi belirtilmeli? retmen bu genel esaslar bizzat anlatmal m yoksa renciye mi buldurmaldr? Bu genel esaslar ezberletmeli mi? ezberlemek gerekirse ne kadarn ezberletmelidir? Tarihi olaylarn izildii resimlerden ne ekilde yararlanlr? Bunlar nasl kullanlmaldr? Hikaye ve aklamalardan, mehur yazarlarn eserlerinden seilmi paralardan, tarihi romanlardan ne kadar ve nasl yararlanlabilir? Bir lkede devam eden tarihi olaylar ve ayn zamanlarda eitli lkelerde devam etmi olan olaylar olu zamanlar itibari ile gsteren tablolar, corafya krokileri, istatistik ve grafik levhalar nasl kullanlmaldr? Olaylarn ve usullerin , yaplan ilerin ve uygulamalarn sebepleri usullerin ve geleneklerin zel artlar nasl anlatlmaldr? Bir tarihi olayn eitli evreleri ve bir gelenek ve grenein yararl rnekleri nasl gz nne serilmelidir? Tarihi olay ile ilerleme ararsndaki balant nasl anlatlmaldr? Karlatrmalarn faydas nasl ortaya kar? rencinin zel almasn aratrmaya almasn temin iin nasl altrmalar yaplmal ve okul kitaplar ne ekilde tertip edilmelidir? Btn bu sorular incelemek ve aklamak iin ayrca bir cilt ister. Biz burada yalnz Fransada imdiden oy birlii ile kabul edilmi olan genel kurallar zikredeceiz: Artk tarihten ahlak dersleri, rnek gsterilmeye deer gzel hareketler kt ve yaayan izlenimler istenemez. Bunlar iin masal, tarihe tercih edilir. nk menkbeler ve hikayeler, duygularmza daha uygun sebepler ve neticeler, gerekten daha mkemmel ve kahraman ahslar, daha gzel ve daha heyecan verici sahneler gsterir. Bunun gibi tarihin Almanyada olduu gibi- vatanseverlik duygularn artrmak ve vatandalarn hkmdar ailesine sevgisini pekitirmek iin bir ara gibi kullanlmasndan dahi kanlmaldr. nk ayn ilimden memlekete, halka, hkmete gre birbirine zt sonu karmaya almann mantkszlk olaca ve bunun her milleti istekleri ve duygularna gre tarihi deitirme ve bozmaya davet etmekle eit olduu aktr. Her ilmin deeri dayanm olduu gereklerdir. Tarihten dahi dorudan baka bir ey istenmemelidir 1. Eitimde, tarihin yerine getirecei grev muhtemeldir ki tarih retmenlerinin tamamnca bile henz anlalmamtr. Fakat gerekleri anlayabilenlerin tamam tarihe zellikle sosyal eitimin bir arac gzyle bakmakta birlemilerdir. Gemiteki insan topluluklarnn durumlarn inceleme renciye bir insan topluluunun ne olduunu uygulamal rneklerle anlatr; balca sosyal olaylar ile, eitli gelenek ve yasalar arasndaki farklar ile yaknlk oluturur; eitli milletlerin gelenek ve yasalar arasndaki farklarn karlatrlmas bunlarn ayrt edici zelliklerini, farkl ve benzer noktalarn gzelce fark etmelerine vesile olur. Tarihi olaylarn ve sosyal gelimelerin incelenmesi ve aratrlmas renciye insanlara zel her eyin bir srekli deiime maruz bulunduu fikrini telkin eder, toplumsal deiimlerden bo yere korkmasna engel olur; Velhasl rencinin ilerleme kelimesi hakkndaki bilgilerini gelitirir ve dzenler. Btn bu bilgiler renciyi genel hayata katlma daha uygun klar. Bundan dolay tarih, demokratik bir sosyal toplulukta en lazm derstir.
1

Bununla beraber unu da aklayalm ki geen senelerin birinde Bakalorya adaylarna verilen tarih dersi neye yarar? sorusuna adaylarn yzde sekseni ya yle dndkleri yahut hoa gidecek zannnda bulunduklar iin -vatanseverlik duygularn artrmaya-cevabn vermilerdir.
Ekim 2006 Cilt:14 No:2 Kastamonu Eitim Dergisi

Bir Osmanl Tarihisi Olan Ali Reatn Hayat, Eitimcilii ve Tarih retimi

585

Tarih retiminde daima gz nnde bulundurulmas gereken kural sosyal olaylar gstermek ve bu olaylarn geliim eklini anlatmak iin en uygun ve makul ierik ve yazm yntemi olmaldr. renciyi bir tarihi olay ile megul etmezden nce bunun eitim bak asndan nasl bir etki oluturabileceini, daha sonra bu etkiyi renciye grdrmek ve anlatmak iin yeterli aralar bulunup bulunmadn aratrmaldr. Pek az yararl olacak olan veya anlalamayacak derecede kark bulunan, yahut anlalabilecek bir duruma getirebilmek iin gerekli olan aklamalar verilmemi her tarihi olay renciye verilmemelidir. Tarihi bilimsel ve mantki bir tarzda retebilmek iin eitimsel grleri tayin etmek yeterli deildir. Bulunan ara ve gereleri, var olan yntemleri yenilemelidir. Tarih, bir o k tarihi olayn bilinmesini gerekli klar. Kendi anlatmn, siyah tahta ve eitli olaylar olu zamanlar itibariyle gsteren tablolardan baka bir ey olmayan zet ile yetinen tarih retmeni kitapsz, szlksz bir latince retmenine benzer. Tarih okuyan renci -latince okuyan bir rencinin kelime defteri gibi tarihi olaylar ieren bir deftere bir dergiye muhtatr. Kendisine gerekli olan ey tarihi olay koleksiyonlar dr. Halbuki okul kitaplar kelime koleksiyonlarndan baka bir ey deildir. Tarihi olaylar, iki ekilde -resim ve kitap eklinde- dikkate alnabilir: Resimler maddi eyay ve d manzaray gsterir ve zellikle maddi medeniyetin aratrlmasna hizmet eder. Almanya'da uzun zamandan beri renciye tarih retimi iin zel bir ekilde oluturulmu resim mecmualar vermek yntemi denenmektedir. Ayn ihtiya Fransa'da dahi Msy Lavissein bakanlnda oluturulan Tarihi Albm n yaynlanmasna sebep olmutur. Kitap, balca bir alettir. Olaylar, sebep ve sonular gelenek ve inanlar, yasalar ve messeseleri iyice anlatabilmek iin gerekli olan vasflar tayor olmaldr. Kitapta zellikle hikaye tarzna, tariflere nem verilmeli; mehurlarn konumalarna ve dikkate deere aklamalara yeteri derecede yer verilmelidir. Gerek Almanya'da gerek Fransa'da ou zaman tarih kitaplarn eski tarihilerin eserlerinden seilmi paralar ile tertip etmek usul geerli olmu ve mektep kitaplarna seilmi dergi ekli verilmitir. Uygulama, aktan bilimsel bir yntem gibi grnen fakat renciler iin anlama ve alglamay zorlatran bu yntemden vazgemek gereini ortaya koymutur. renci, tarihi zamannn dili ile okunmaldr. te bu ihtiyatan dolaydr ki 1890 senesinde Eitim Bakanlndan verilen talimata uygun hareket edilebilmek zere okuma paralar yaynlamaya balam ve buna benzer balca eserler Hachette Yaynevi tarafndan baslmtr. rencinin alma tarz dahi tarih retiminin henz yeni balamasndan dolay engellerden uzak deildir. Bir ok okulda uygulanan yntem anlatm, zet, okuma, soru- cevap, not alma ve harita iziminden ibarettir. Yani retmen her eyi yapar, yaptrr; renciyi kendi kendilerine altrma yoluna yanamaz. Bu ise tpk latince okuyan bir rencinin sadece derslerini ve eski yazarlarn eserlerinden seilmi paralar ezberlemekle yetinip altrma ve tercme yapmamas demektir.
October 2006 Vol:14 No:2 Kastamonu Education Journal

586

Hamza KELE, Ayten KR

Tarih retiminin ciddi bir tesir brakacak ekilde uygulanmas iin her eyi retmenin yapmas veya her eyin retmenin gzetimi ve idaresi altnda yaptrlmas yntemi bsbtn terk edilemez ise bile, hi olmazsa, renciye bir zel alma verebilecek tarzda eitli altrmalar ile zenginletirilmeli ve takviye olunmaldr. Bu konuda baz altrmalar hazrlanm ve bir ok altrma tarzda dnlmtr. Tarihi olaylarn zel ieriini ve vasflarn aa karmak iin resimleri, menkbeleri, tarifleri tahlil ettirmek mmkndr. Yazdrma veya konuma eklinde uygulanacak bu altrma rencinin grp grmediini, anlayp anlayamadn ortaya karr; renciyi her eyde kesin ve ak kelimeler ve ifadeler kullanmaya altrr. Bunun gibi renciden bir resim, bir corafya krokisi, ayn zamanda eitli lkelerde ortaya kan tarihi olaylar ieren bir tablo istenebilir. renciye eitli toplumlar arasnda karlatrmay ieren bir tablo, tarihi olaylar arasndaki ilikiyi ortaya koyan ve aklayan baka tablo yaptrlabilir. Bu altrmalarn ilk maddesini renciye hazrlayabilmek iin bir kitaba ihtiya vardr. u halde, retim ynteminin slah ara ve gereler ile almann slah ile mmkndr. Tarih retiminin sosyal eitimdeki nemli grevi retmenler ve halk nazarnda daha iyi anlaldka her ikisinin de slah mmkn olacaktr AL REAT

Ekim 2006 Cilt:14 No:2 Kastamonu Eitim Dergisi