TMH

TEMEL ZEMNLERNN ENJEKSYON TEKNYLE YLETRLMES

Fatih TUNDEMR (*)

ZET Bu alma zeminlerin farkl enjeksiyon teknikleriyle iyiletirilmesine ve bu tekniklerin hem zemin hem de enjeksiyon parametreleri bakmndan karlatrlmasna yneliktir. Permeasyon, kompaksiyon, atlatma ve lkemizde de yaygn olarak kullanlan jet enjeksiyonu teknikleri, enjeksiyon malzemesinin zemin ierisine ileyi mekanizmas bata olmak zere detaya inilmeksizin aklanmaya allmtr. GR Zemin enjeksiyonu, temel olarak akkan malzemelerin basn altnda zemin ierisindeki boluklara enjekte edilmesidir. Buradaki ama zeminin ya da kaya ktlesinin mhendislik zelliklerini iyiletirmektir. Nitekim bu iyiletirme zeminin gerilmedeformasyon ve dayanm gibi mekanik zellikleri ile geirimlilik gibi hidrojeolojik zellikleri deitirilerek elde edilir. Enjeksiyon teknolojisinin kkeni dier zemin iyiletirme teknikleri gibi eskiye dayanmakla beraber bu teknoloji hem yeni enjeksiyon malzemeleri hem de bu malzemelerin zemin ierisine nfuz ettirilmesi bakmndan srekli bir geliim ierisindedir. Enjeksiyon teknii, balangta su szntlarn nlemek ve dayanm kontrol iin maden endstrisinde ve baraj temellerinde szdrmazlk perdesi oluturulmasnda uygulanmaya balanm, daha sonra inaat mhendisliinde de tnel kazm esnasnda gevek zeminlerin ve paral kayalarn stabilizasyonunda, sondaj ve numune alma esnasnda su problemlerinin zmnde, zemin ierisindeki boluklarn doldurularak ar oturmalarn engellenmesinde, hem mevcut hem de yeni inaa edilecek yaplarn zemin emniyet gerilmelerinin artrlmasnda ve zellikle de son 10-15 yllk bir sre ierisinde tnel kazm dolaysyla yzeydeki veya yakn evredeki yaplarda meydana gelebilecek
(*) naat Yksek Mhendisi, ODT naat Mhendislii Blm, Ankara

zararl oturmalarn engellenmesinde ve deprem esnasnda svlaabilecek gevek, suya doygun granler zeminlerin svlama potansiyellerinin azaltlmasnda kullanlmtr. Burada dikkatle zerinde durulmas gereken nokta, btn bu uygulamalar iin ayn enjeksiyon malzemesinin ve enjeksiyon parametrelerinin kullanlamayacadr. Enjeksiyon malzemesi ve enjeksiyon parametreleri (enjeksiyon basnc, enjeksiyon hz, enjekte edilen hacim vs.) zemin koullarna (dane

ekil 1 - Enjeksiyon tekniklerinin ematik gsterimi

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 430 - 2004/2

59

TMH
ap dalm, rlatif sklk, geostatik gerilmeler vs.) ve uygulama amacna ynelik olarak tasarlanmaldr. Dolaysyla bu almann amac farkl enjeksiyon tekniklerini, uygulama baznda ve enjeksiyon parametreleri ile zemin koullaryla olan ilikileri dorultusunda karlatrmaktr. ENJEKSYON TEKNKLER Enjeksiyon teknikleri enjeksiyon malzemesinin zemin ierisine yerletirilme biimine bal olarak deimektedir. Fakat enjeksiyon malzemesinin zelliine bal olarak da (imento enjeksiyonu veya kimyasal enjeksiyon) bir ayrm yaplabilir. Zemin ierisine yerletirilmesine gre temel enjeksiyon teknikleri ekil 1de gsterilmitir. Emdirme (Permeasyon) Enjeksiyonu: Bu enjeksiyon tekniinde dk vizkoziteli enjeksiyon malzemesi, zemin ierisindeki boluklara, dk basnlarda nfuz etmekte dolaysyla zeminin hacmi ve yapsnda bir deiiklik meydana getirmemektedir. Zemin ierisine enjekte edilen malzeme zamanla sertlemekte ve bylece zeminin mekanik ve hidrojeolojik zelliklerini deitirmektedir. Emdirme enjeksiyonunda hem sspansiyon trnde olan imento erbeti hem de koloit yapdaki saf kimyasal zeltiler kullanlabilir. Fakat zeminin geirimlilii azaldka hem teknik hem de ekonomik zorluklar artmaktadr. Zeminin geirimlilik katsays, k, asndan baktmzda silikat karmlar iin permeasyon limiti 10-3 cm/s , en pahal reine malzemeler iinse 10-4 cm/s civarndadr. Tablo 1 aadaki faktrleri gz nne alarak permeasyon enjeksiyonu iin genel bir ereve oluturmaktadr. Temel reolojik kategoriler ve enjeksiyon malzemesi trleri Enjekte edilecek zemine bal olarak uygulama alanlar Geirimlilik katsays ve zgl dane yzeyi cinsinden yaklak enjekte edilebilirlik snrlar Temel enjeksiyon teknikleri Son yllarda yeni imento karmlar zerinde allm ve normal portland imentolar ile permeasyonu mmkn olmayan zeminler enjekte edilebilmeye balanmtr. Bu sayede daha ince daneli zeminlerin de iyiletirilmesi mmkn olmu ve hem evresel koruma hem de ekonomik adan olumlu sonular elde edilmitir.

Tablo 1 - Enjeksiyon malzemelerinin snflandrlmas (Gallavresi, 1992)

Partikler Sspansiyonlar (Bingham Akkanlar) Reolojik Kategori

zeltiler (Newton Akkanlar) Koloit zeltiler (Vizkozite zamanla artmakta) Saf zeltiler (Vizkozite zamanla deimemekte) Gaz Emlsiyonlar

Kararsz

Kararl

Enjeksiyon Malzemelerinin Ana Trleri

Sadece imento

Bentonit veya kil ile birlikte imento

Kimyasal Enjeksiyon Malzemeleri Topaklamam bentonit Sodyum Silikat bazl Yksek dayanml OrtaDk dayanml Organik Reineler bazl

iebilen Enjeksiyon Malzemeleri imento bazl Organik rnler bazl

Mikro fisrl ve geirimli kaya Uygulama Alanlar atlakl kaya ve duvar GRANLER ZEMNLER nce Siltli Kumlar (Kumlu Siltler) >1.10-5 <4 >1.10-6 <10 Dk basn (Boluklarn doldurulmas) Byk boluklar veya oyuklar Boluklar ve hzl akan sznt sular

akl

Kaba Kumlar

Orta-nce Kum

Geirimlilik Katsays, k, (m/s) zgl Yzey, Ss, (m/N) Temel Enjeksiyon Teknii Yksek Basn

>5.10-4 <0.5

>5.10-5 <1.5

>5.10-5 <1.5

Kontroll hacim ve basn

60

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 430 - 2004/2

TMH
Yukarda sz edilen bu karmlar ok ince daneli imentolar (microfine cements) ve deiik katk malzemeleri kullanlarak elde edilmitir. Bu sayede elde edilen karmlar iin segregasyon (karm ierisindeki imento veya katk malzemesi danelerinin zamanla kmesi ve karm suyundan ayrlmas) ve filtrasyon oranlar (karm ierisindeki danelerin zemin tanecikleri tarafndan tutulmas ve enjeksiyonun engellenmesi) ok daha az, vizkozite parametrelerinden olan akma deeri belli bir sre boyunca sabit ve daha dk, uzun vadedeki dayanm daha yksek ve geirimlilik daha azdr. Silikat bazl zeltilerde de hem teknik hem de evresel adan bakldnda yksek kararllkta ve kristal yapda yeni tip karmlar elde edilmitir. Son 10-15 yllk literatr taramas yapldnda enjeksiyon malzemelerinin reolojik zellikleri (vizkozite ve zamanla deiimi, statik ve basn altndaki segregasyon miktar, filtrasyon oran, ilk ve son priz zaman), bu zelliklerin farkl dane ap dalmndaki zeminlere enjekte edilebilirlii nasl etkiledii ve deiik pozolanik katk maddelerinin bu zellikleri nasl deitirdii hakknda birok alma olduu grlecektir. Dolaysyla kritik olan husus zeminin geoteknik zelikleriyle enjeksiyon malzemesinin reolojik zelliklerinin tam olarak belirlenmesi ve bu zelliklerin birbirleriyle uyumlu olarak biraraya getirilmesidir. Yzeysel derinliklerde enjeksiyon ilemi tek aamada yaplabilir. Bu durumda enjeksiyon kuyusu tasarm derinliine kadar alr ve enjeksiyon borusu yardmyla yukarya doru enjeksiyon ilemi gerekletirilir. Alternatif olarak kuyu alrken de enjeksiyon ilemi yaplabilir. Kuyu belli bir derinlikte aldktan sonra enjeksiyon borusu indirilir ve alan derinlik boyunca enjeksiyon ilemi gerekletirilir. Bu durum tasarm derinliine kadar tekrar ettirilir. Kademeli enjeksiyon ilemi ise rlatif olarak yksek enjeksiyon basnlarnn gerektii daha derin zeminlerde ve daha efektif bir permeasyon iin uygulanr. Burada enjeksiyon kuyusu belli bir derinlie kadar alr ve enjeksiyon yaplr. Enjeksiyon malzemesi sertletikten sonra kuyu biraz daha derinletirilir ve tekrar enjeksiyon yaplr (ekil 2). Kademeli enjeksiyon derinliin artmas, enjeksiyon basncnn artrlmasn salar ve yzeydeki szntdan meydana gelebilecek enjeksiyon malzemesi kaybn engeller. Herhangi bir zemin enjeksiyonu uygulamasnda ve zellikle tneller iin enjeksiyon ileminin enjekte edilen malzeme hacmi cinsinden zamana bal kontrol byk nem tamaktadr. Bu amala her ne kadar uzun zaman nce kullanlmaya balansa da Tube a Manchette tipi enjeksiyon borusu hala en uygun sistem olarak grlmektedir. Tube a Manchette, zerinde yaklak 8 mm apl kk deliklerin bulunduu blmelerden oluan ve ap 37.5 ve 62.5 mm arasnda deien elik bir borudur. Delikli blmeler yaklak 30 cm aralkl olup tek ynl vana gibi alan lastik klflarla kapatlmlardr (ekil 3). Muhafaza borusu yardmyla enjeksiyon kuyusu istenilen tasarm derinliine kadar aldktan sonra tube a manchette kuyu ierisine indirilir. Daha sonra muhafaza borusu yukar ekilir ve tube a manchette ile kuyu duvar arasndaki boluk zayf dayanml bir enjeksiyon malzemesi olan kil-imento veya bentonit karmyla doldurulur. Asl enjeksiyon ilemi ise tube a manchette ierisine u ksm delikli ve U-tkalarla kapal olan kk apl bir enjeksiyon borusu indirilerek gerekletirilir. Tkalar tube a manchette zerindeki delikli blmelerden herhangi biri zerine merkezlenebilir. Enjeksiyon ileminin balamasyla

ekil 2 - Kademeli enjeksiyon ilemi (Bell, 1993)

ekil 3 - Tube a Manchette sisteminin detay (Bell, 1993)

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 430 - 2004/2

61

TMH
beraber lastik klf ve tube a manchette ile kuyu duvar arasndaki zayf enjeksiyon malzemesi yrtlana kadar enjeksiyon basnc artacaktr. Lastik klflarn tek ynl almas enjeksiyon malzemesinin tube a manchette ierisine geri girmesini engelleyecek, tube a manchette ile kuyu duvar arasndaki zayf enjeksiyon malzemesi de meydana gelebilecek szntlar nleyecektir. Tube a manchette kullanm, ayn enjeksiyon deliinden birden fazla enjeksiyonun deiik enjeksiyon malzemeleriyle yaplabilmesini salamaktadr. Fakat youn ehir merkezlerinde veya alma alan yetersizliinde tube a manchette sisteminin yer yzeyinden, kuyulardan veya tnel yzeylerinden kurulmas uygun olmayabilir. Bu durumlarda tube a manchette sisteminin yeni gelitirilen yatay ynl foraj (horizontal directional drilling) sistemi ile yerletirilmesi sz konusudur. Kompaksiyon Enjeksiyonu: 1980 ylnda toplanan ASCE Enjeksiyon Komitesi, kompaksiyon enjeksiyonunu 25 mmden daha az kme deeri olan, yeterli plastisiteyi salayacak kadar silt ve isel srtnmeyi salayacak kadar da kum ieren kat enjeksiyon malzemesinin, zemin boluklar ierisine girmeksizin enjeksiyon noktas etrafnda giderek genileyen bir ktle oluturacak ve bu sayede etrafndaki gevek zeminleri sktracak ekilde yksek basnlarda enjekte edilmesi olarak tanmlamtr (ekil 4 ). lar vardr. Kompaksiyon enjeksiyonunda ok kat bir enjeksiyon malzemesi ve ok yksek basnlar (3.5 MPaa kadar) gerekmektedir. Dolaysyla zeminin orijinal yaps bozulmakta ve bu sayede radyal olarak sktrlabilmektedir. Ayrca kompaksiyon enjeksiyonu tm zeminlere uygulanabilirken permeasyon enjeksiyonunun uygulanabilirlii, burada zemin ierisindeki boluklara nfuz etme sz konusu olduundan, hem zeminin dane ap dalm hem de enjeksiyon malzemesinin dane ap dalm tarafndan belirlenmektedir. Literatr almalar gz nne alndnda kompaksiyon enjeksiyonunun baarl sonular vermesi enjeksiyon malzemesinin kat ve yksek vizkozitede olmasna baldr. Bu yzden karmlarda plastisiteyi gereinden fazla artracak silt ve gereinden fazla mobilite salayacak bentonitin kullanlmamas ngrlmektedir. Karmda kullanlacak kum iin de tercih edilen dane ap dalm aral ekil 5 de gsterilmitir.

ekil 5 - Kompaksiyon enjeksiyonu karmndaki kum iin ngrlen dane ap dalm aral (Warner & Brown, 1974) ekil 4 - Kompaksiyon enjeksiyonunun ematik gsterimi (Essler, 2000)

50 yl kadar nce ABDde uygulanmaya balayan yntem, ounlukla zayf veya yumuak zeminlerin sktrlmasnda, temel ve demelerin alttan desteklenmesinde, yap oturmalarnn kontrol edilmesinde, farkl oturmalar gsteren yap temellerinin rehabilitasyonunda ve tekrar eski seviyelerine ykseltilmesinde kullanlmtr. Kompaksiyon enjeksiyonu ile permeasyon enjeksiyonu arasnda hem enjeksiyon parametreleri hem de uygulanabilecek zeminler arasnda byk fark-

Kompaksiyon enjeksiyonunun son 10 yllk bir sre ierisinde svlamay nleyici bir teknik olarak da kullanlmaya balandn grmekteyiz. Gerekten Boulanger ve Hayden (1995) kompaksiyon enjeksiyonunun svlamay nlemek iin kullanld geni bir vaka analizleri zeti hazrlamlardr. Vaka analizlerinde, bu enjeksiyon tekniinin siltli kumlarla siltli zeminlerin SPT ve CPT diren deerlerini nemli lde artrd belirtilmitir. Fakat u da unutulmamaldr ki kompaksiyon enjeksiyonu sonucu zemin ierisinde oluturulan ktlenin uzun vadede de yeterli dayanmda olmas gerekir. Ayrca bu tekniin

62

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 430 - 2004/2

TMH
ok yumuak killerde uygulanmas ekstra boluk suyu basnlar oluturacak bu da uzun vadede oturmalara yol aacaktr. Dolaysyla bu hususlarn uygulama ncesinde enjeksiyon parametreleri ve enjeksiyon malzemelerinin tasarm esnasnda gz nnde bulundurulmas gerekir. atlatma Enjeksiyonu: atlatma enjeksiyonu Avrupada ortaya kmakla beraber dier enjeksiyon tekniklerine gre daha yenidir. Burada zeminin kontroll bir ekilde, kararl fakat dk vizkoziteli imento enjeksiyonu ile yksek basnlarda (4 MPa) atlatlmas sz konusudur. Bu enjeksiyon teknii temel olarak permeasyon enjeksiyonunun mmkn olmad dk geirimlilie sahip, ince daneli zeminlerin stabilizasyonunda uygulanmaktadr. atlatma enjeksiyonunun geliimi tnel veya kaz aktiviteleri esnasnda meydana gelen oturmalar nleme (kompense etme) almalarna dayanmaktadr. atlatma enjeksiyonu sonucunda zemin ierisinde aa dallarna benzer bir ekilde sertlemi imento kanallar olumakta ve bu sayede zemin kontroll bir ekilde ve blgesel olarak sktrlmaktadr (ekil 6). imento erbeti balangta yksek basnlarda enjekte edilmekte ve zeminin atlamasyla beraber oluan atlaklar imento ile doldurulmaktadr. Oluan atlaklarn boyu, genilii ve hacmi enjeksiyon basncna ve mevcut geostatik gerilmelere baldr. caktr. Bu da sonu olarak (bazen ani bir ekilde) yer yzeyinde ya da st yaplarda kabarmaya neden olacaktr. Fakat pratikte, meydana gelecek atlaklarn yn zemin ierisinde mevcut atlaklara, zayf blgelere veya fisrlere bal olarak deimektedir (Rawlings vd., 1998). Bu tip enjeksiyon trnn uygulanmasnda da tube a manchette kullanlmakta ve rnein tnel kazm esnasnda meydana gelen oturmalara bal olarak ayn noktadan birden fazla gerektiinde farkl enjeksiyon malzemeleriyle enjeksiyon yaplabilmektedir. Literatrdeki vaka analizleri incelendiinde atlatma enjeksiyonunda kullanlan imento erbetinin su/imento oranlarnn nispeten daha yksek olduu ve karma mobilite vermek iin bata bentonit olmak zere deiik katk malzemelerinin kullanld grlmektedir. Bu adan kompaksiyon enjeksiyonundan ayrlmaktadr. Jet Enjeksiyonu: Bu enjeksiyon trnde tasarm derinliine kadar, su kullanlarak delgi yaplmakta ve delgi iin kullanlan tijlerin ucundaki nozullardan yksek basnlarda imento erbeti zemine jetlenmektedir. Bu jetleme esnasnda tijler de belirli bir hzla dndrlmekte ve yine belirli bir hzla da zemin iinde aadan yukarya doru ekilmektedir. Bylece, belirli bir apta ve boyda zemin iinde silindirik bir kolon oluturulmaktadr (ekil 7). Jetleme esnasnda kolon apn artrabilmek iin imento jeti yannda hava ve su jetleri de kullanlabilmektedir. Buradaki mekanizmadan anlalabildii gibi jet enjeksiyonu aslnda bir enjeksiyon teknii deil bir kartrma yntemidir. Sonuta zemin ierisinde beton-zemin karm yksek dayanml ve geirimlilii dk kolonlar elde edilmektedir. Bu ynyle jet enjeksiyonu dier enjeksiyon trlerinden kesin olarak ayrlmaktadr. Jet enjeksiyonu sonucu zemin ierisinde oluturulan kolonlar, temeller, demeler ve dolgular altnda tama gc ve oturma kontrol iin kullanlabilecei gibi yumuak zeminlerde alan tnellerde tnel kesiti zerinde tayc emsiye, yine yumu-

ekil 6 - Dey ynde atlaklarn oluumu ve yatay sktrma

Teorik olarak bakacak olursak, normal konsolide, homojen bir zemin ierisinde meydana gelecek ilk atlaklar dey dorultuda (byk asal gerilme dorultusunda) olacak, bu sayede yatay gerilmeleri artracak ve zemini sktracaktr (Raabe ve Esters, 1990). Eer tube a manchette sistemi ile ayn noktadan birden fazla enjeksiyon ilemi tekrarlanacak olursa asal gerilmelerin dorultular deiecek ve yatay ynde atlaklar meydana gelmeye balaya-

ekil 7 - Jet enjeksiyonu ilemi

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 430 - 2004/2

63

TMH
incelenmitir. Deiik enjeksiyon tekniklerinde enjeksiyon malzemelerinin zemin ierisine ileyi mekanizmalarnn farkl olduu vurgulanm ve uygulanmas gereken enjeksiyon teknii ile tasarm parametrelerinin mevcut zemin koullarna ve uygulama amacna gre seilmesi gerektii belirtilmitir. REFERANSLAR
1. Bell, F.G., Engineering Treatment of Soils, E&FN SPON, London, 1993
ekil 8 - SuperJet kolonlar

ak killerdeki derin kazlarda kaz taban altnda payanda eleman olarak da kullanlabilir. Ayrca Durgunolu (2004) bu enjeksiyon tekniinin svlama riskinin azaltlmas gayesiyle kullanmna ait bir metodoloji ve tasarm yntemi de gstermitir. lkemizde de yaygn olarak kullanlan jet enjeksiyonunun, bir zemin iyiletirme teknii olarak dnyann birok blgesinde, zellikle de Japonya, Avrupa ve ABDde uygulanyor olmasna ramen halen bir tasarm standard bulunmamaktadr. Uygulamann maliyeti, jet enjeksiyonunun devam eden geliimini ksmen drmtr. Fakat Japonyada ok yksek apta (5 mye kadar) kolonlar oluturabilme metodu gelitirilmi ve bu sayede enjeksiyon noktalarnn says azaltlarak maliyet drlmtr. Bu teknoloji Japonya ve ABDde SuperJet Enjeksiyonu (ekil 8), Avrupada ise Soilcrete-DS (Toprakarme) Enjeksiyonu olarak bilinmektedir. SONU Bu almada zemin enjeksiyon teknikleri, enjeksiyon parametreleri ve enjeksiyon malzemeleri asndan detaya inilmeksizin karlatrmal olarak

2. Boulanger, R.W., and Hayden, R.F. (1995), Aspects of Compaction Grouting of Liquefiable Soil, Journal of Geotechnical Engineering , ASCE, Cilt 121, No.12. 3. Committee on Grouting of the Geotechnical Engineering Division, 1980, Preliminary Glossary of Terms Relating to Grouting, Journal of the Geotechnical Engineering Division, ASCE, Cilt 106, No. GT7, s. 803-815. 4. Durgunolu, H.T., Yksek Modll Kolonlarn Temel Mhendisliinde Kullanm, Zemin Mekanii ve Temel Mhendislii Onuncu Ulusal Kongresi, 2004. 5. Gallavresi, F., Grouting Improvement of Foundation Soils Grouting, Soil Improvement and Geosynthetics, Geotechnical Special Publication, ASCE, 1992, Cilt 1, s. 1-39.

6. Raabe, E.W., Esters, K., Soil Fracturing Techniques for Terminating Settlements and Restoring Levels of Buildings and Structures, Ground Engineering, Mays 1990, s. 33-45. 7. Rawlings, C.G., Helliwell, E.E. ve Kilkenny, W.M. (1998). CIRIA Report CP/56 Mart 1998-Grouting for Ground Engineering. 8. Warner, J., ve Brown, D.R. (1974), Planning and Performing Compaction Grouting, Journal of the Soil Mechanics and Foundations Division, ASCE, Cilt 100, No. GT6, s. 653-666.

64

TMH - TRKYE MHENDSLK HABERLER SAYI 430 - 2004/2