JUGOSLOVENSKA POLITIKA EMIGRACIJA. ISELJENIKI POKRET PREMA RATU I UJEDINJENJU.

JUGOSLOVENSKI DOBROVOLJCI

MANIFEST HRVATSKE STRAE" U BUENOS AIRESU 3. avgusta 1914. Na narodnoj skuptini Hrvata i Srba, odranoj dne 3. augusta 1914. u Buenos Airesu, zakljueno je slijedee: U osjeaju nae domovinske ljubavi, u asu borbe na ivot i smrt izmeu Slavenstva i Svenijemstva, ne moe biti d v o j b e niti o naim simpatijama, niti o naem dranju. A k o smo pod tekom rukom Habsburgovaca bili 400 godina prisiljeni da utimo na sve nepravde i uvrede, to su naem slavenskom narodu nanesene, sada je kucnuo odluan as odmazde: 1. da se pozove sve Slavene Austro-Ugarske monarhije, da se pridrue naem pothvatu, k o j e m je stavljen cilj, da se otresemo 400-godinjega jarma. 2. da se u tu svrhu organiziraju dobrovoljne ete, k o j e e se p r v o m moguom prilikom uputiti put Evrope, da se bilo u srpskim biio u francuskim redovima bore protiv prevlasti, koja nam je dosada skuivala slobodu; 3. da se povede akcija za namaknue sredstava za ostvarenje gornje odluke; 4. da se stupi u to ui saobraaj sa srpskom, ruskom, francuskom i engleskom k o l o n i j o m ; 5. da se osnuje stalan odbor za sakupljanje za srpski Crveni Kri"; 6. da se ovi zakljuci najbrim putem j a v e slavenskim kolonijama u Junoj i Severnoj Americi te da ih se pozove, da se naoj akciji pridrue. Buenos Aires, dne 3. augusta 1914. Jeevi, M. Sole, Rukavina, Depolo, Zuvani, Kvaternik, Romani, Crnkovi, S. olc, Maukat, Deli, Miloslavi, Cvitovi, Drakovi, Hadi i Ukropina. 1 F. ii, Dokumenti, 4.
1 Ovaj proglas je jedno od prvih reagovanja jugoslovenskih iseljenika na vesti o ratu. Usledio je kao odgovor na poziv austrougarskog konzulata u Buenos Airesu da se bivi podanici Monarhije vrate kui i stupe u austrougarsku vojsku. Jugoslovenski iseljenici, kojih je najvie bilo u Severnoj i Junoj Americi, a naroito u SAD, zatim u Australiji i Novom Zelandu, pruili su punu podrku ideji jugoslovenskog ujedinjenja ve u vreme izbijanja rata, to je bilo u skladu sa ranijim njihovim pogledima na ovo pitanje. Jugoslovenski iseljenici, razliitog nacionalnog porekla, preko svojih udruenja i kroz brojne akcije, pored povremenih plima u raspoloenjima, kao i oseka, pa i sukoba sa zvaninim Programima srpske vlade i Jugoslovenskog odbora, nastalih uglavnom zbog slabe obavetenosti i snanog uticaja neprijatelja ujedinjenja, podravali su tokom celog rata reenje jugoslovenskog pitanja. To je injeno propagandom, sa materijalnom pomoi i dobrovoljakom akcijom. Saobrazno razvoju dogaaja to-

H R V A T S K I ODBOR U R I M U P R O T I V I Z J A V E GROFA T I S E Rim, decembra 1914. . . . Potpisani odbor Hrvata p r i j e svega i z j a v l j u j e , da e ostati potpuno bezuspjean pokuaj g r o f a Tisze, da o d v o j i stvar hrvatskoga naroda od stvari srpskoga naroda i da nee nita koristiti pritisak, k o j i se sada vri na predstavnike i na sam narod u Hrvatskoj. Mi i z j a v l j u j e m o da iz sveanih izjava hrvatskoga sabora proizlazi, da se Hrvate i Srbe smatra jednim istim narodom, k o j i imade jedne iste ideale, k o j i je jedan i nedjeljiv po svetom jedinstvu materinske zemlje, krvi i jeziku, a k o j i je bio pocijepan jedino d j e l o v a n j e m onih, k o j i su dosada ravnali sudbinom jednoga dijela toga naroda. . . . V j e r n i predajama djedova, Hrvati su uvijek naglaavali v o l j u , da ive slobodni i nezavisni, i usprkos asovitih nesporazumaka i sporova izmeu Hrvata i Srba, k o j i sporovi su bili od daleko manje otrine, nego sporovi izmeu Bavaraca i Prusa u N j e m a k o j , Hrvati su stalno proglaivali istovetnost svojih posljednjih ciljeva s p o s l j e d n j i m ciljevima srpske brae. Sadanji je rat madarski i austrijski rat, ali nipoto hrvatski ili slovenski rat. . . . Potpisani odbor i z j a v l j u j e , da bi se itavi hrvatski narod, kad bi bio slobodan da iskae pravu svoju misao, podignuo jednoduno protiv okrutnoga i uvredljivoga poziva, da se bori za svoje v j e k o v n e tlaitelje ili ak zajedno sa stoljetnim dumanima Jugoslovenstva. . . . Ova dva dogaaja, osloboenje Beograda od Turaka i sadanje bombardovanje Beograda, i Hrvatima n a j b o l j e dokazuje, kako je Austro-Ugarska postala od osloboditelj ice razara tei jica narodnoga jedinstva Srba i Hrvata . . ,2 F. ii, Dokumenti, 1214. kom rata iseljeniki pokret se u velikoj meri razvijao uglavnom u dve etape kojima je graninik bilo angaovanje SAD na strani Saveznika. Taj preokret za jugoslovenske iseljenike u SAD i Kanadi bio je izraen posebno na kongresu u Pitsburgu krajem novembra 1916. Sama, pak, snana austrougarska propaganda na jugoslovenske iseljenike, gubi stvarni uticaj tek sa ulaskom SAD u rat na strani Antante. Iseljeniki pokret pratio je i reagovao na gotovo sva znaajna pitanja vezana za borbu jugoslovenskih naroda za zajedniku dravu. Preko svojih raznih organizacija iseljenici su se angaovali oko slanja dobrovoljaca na solunski front, oko problema jadranske obale i Londonskog ugovora, crnogorskog pitanja, odnosa Jugoslovenskog odbora i srpske vlade, problema u vezi sa unutranjim ureenjem jugoslovenske drave, Krfske deklaracije, enevskog sporazuma i dr. Najvei doprinos jugoslovenskom pitanju iseljeniki pokret je dao svojom propagandom u saveznikim zemljama na njegovoj afirmaciji. Od posebnog znaaja bile su veze i saradnja iseljenikih organizacija sa Jugoslovenskim odborom. 2 iKao to ih je bilo i u Srbiji, tako je izvestan broj politikih, kulturnih i javnih radnika iz jugoslovenskih zemalja pod Austro-Ugarskom, a naroito iz Dalmacije, uspeo, uoi i nekoliko meseci posle izbijanja rata, da emigrira u Italiju. Najistaknutiji meu njima bili su Frano upilo, Ante Trumbi, Ivan Metrovi, Hinko Hinkovi, Franko Potonjak, braa Gazari i dr. Oni su od samog poetka u Rimu saraivali sa srpskim poslanstvom. Meu njihovim prvim javnim reagovanjima bio je i ovaj odgovor na tvrdnje ugarskog predsednika vlade grofa Tise, koji je u petanskom parlamentu izjavio: Naa hrvatska braa dala su u ovome ratu takav primjer junatva, ljubavi, portvovanja i samoprijegora, da je takovo njihovo ponaanje postalo izvorom ljubavi, povjerenja i potovanja prema njima u srcima svih dobrih Madara i Austrijanaca." (Prema: F. ii, n. d. 13.) Ova izjava hrvatskih politiara u Rimu, istovremeno je izraavala i osnovnu platformu budueg programa Jugoslovenskog odbora koji se ve poeo konstituisati. _
A~>

UPRAVNI

ODBOR J A D R A N S K E L E G I J E " J U G O S L O V E N I M A

LondonRim, januara 1915. Jugoslavijo! Slovenci, Hrvati, Srbi! . . . K a d su nas ta zloinaka zadirkivanja, bezbrojne veleizdajnike parnice, muenja i proganjanja naega naroda u Austro-Ugarskoj izazvala na otpor i borbu za oivotvorenje narodnoga jedinstva Slovenaca, Hrvata, Srba, kad je iza eraia, Jukia, Dojia na posljednju uvredu na Vidovdan u Sarajevu ogorena dua podraene mlade buntovne Jugoslavije, Principa i bosanskih drugova, uzvratila b o m b o m Austrou g a r s k a je opet traila krivce, ne u Beu ni u Peti, nego u Beogradu. Pod lanom isprikom da kazni urotnike, Austrija, k o j u smo mi sauvali od rasula i koja je imala da bude zid itavoj kulturnoj Evropi proti nasrtaju barbarskoga Istoka, napade umornu Srbiju, da uniti gnijezdo, gde se gajila sloboda svih junih Slovena. Turskom gospodstvu u Evropi, madarskoj tenji k Jadranskom moru i njemakom prodiranju na Istok, postavie se nasuprot Jugosloveni: Srbi, Hrvati, Slovenci. Ovim ratom naa tri udruena neprijatelja hoe da skre taj otpor i da nas pregaze. Proti Srbima pognae Hrvate i Slovence, da se meusobno kolju. Za njima natisnue madarske i njemake regimente, da bez milosti kose svakoga, k o j i zastane samo da ispuni njihovu okrutnu zapovijed i da sakati i mrcvari sinove zajednike nam majke. . . . S l o v e n a c , Hrvat, Srbin jedne su m a j k e sinovi, suza istoga oka, krv iz jedne rane otvorene. Slovenac, Hrvat, Srbin jedan je narod, j e r istim jezikom zbori, jedna ga misao spaja, isti osjeaj vee. To je jedinstveni narod jugoslovenski, jedini zakoniti gospodar svoje zemlje, iroke nae zajednike domovine, Velike J u g o s 1 av i j e.. . Upravni odbor Jadranske l e g i j e " 1 F. ii, Dokumenti, 1517.

REZOLUCIJA A M E R I K I H I K A N A D S K I H JUGOSLOVENA ikago, 11. marta 1915. Hrvati, Srbi i Slovenci jedan su narod jednoga jezika, k o j i nastava pod raznim nazivima b r o j n e pokrajine na jugoistoku Austro-Ugarske monarhije, kao i kraljevinu Srbiju i Crnu Goru. N j i h o v o zajedniko ime je J u g o s 1 o v e n i. Jugosloveni Austro-Ugarske monarhije, u k o j o j gospoduje njemaka i madarska rasa, podnose nesmiljeno suanjstvo. Ne imajui politikih prava, oni su do najveeg stupnja ekonomski eksploatisani, sprijeeni u svome napretku, ugroeni u s v o j o j narodnosti i socijalno potiteni. Oni vie ne mogu podnositi toga stanja, ako hoe da ouvaju svoj opstanak i narodnu individualnost. Oni vide svoj jedini spas u osloboenju od Austro-Ugarske. Sve veze s n j o m e m o r a j u biti prekinute. Na ivot i napredak ne mogu biti zajameni, nego u ujedi3 Upravni odbor Jadranske legije" bio je naziv koji je jugoslovenska emigracija u Italiji uzela za ime svoje dobrovoljake jedinice koju je nameravala da organizuje.

n j e n j u svih jugoslovenskih zemalja sa S r b i j o m u jednu jedinstvenu dravu. Mi se obraamo punim pouzdanjem u vlasti T r o j n o g Sporazuma, k o j e u o v o m ratu v o j u j u za osloboenje potlaenih naroda. Mi ih molimo, da nam pomognu u ostvarenju naih pravednih aspiracija, k o j e e ostvarenje znatno pridonijeti uspostavi reda na jugoistoku Evrope, davajui trajne temelje za svjetski mir. 4 F. ii, Dokumenti, 2021. TELEGRAM SRPSKOG POSLANSTVA U PETROGRADU MINISTARSTVU INOSTRANIH DELA SRPSKOM

Petrograd, 24/11. juna 1915. Mnogi zarobljenici Srbi, Hrvati i Slovenci alju mi molbe da im izdejstvujem osloboenje da bi mogli stupiti u redove nae vojske. Preduzeo sam korak kod ruskog Generaltaba za n j i h o v o osloboenje i otpravku u Srbiju preko Reni. Generaltab obeao ispuniti molbu, i skoro e odpoeti otpravka po partijama. K a k o svi ovi zarobljenici s nestrpl j e n j e m oekuju trenutak da stupe na slobodnu srpsku teritoriju, molim da se obrati panja na njihov dolazak i iskoristi n j i h o v o oduevljenje. Spalajkovi 5 Dobrovoljci 19141918. Priredio: N. Popovi (u daljem tekstu: N. Popovi, Dobrovoljci), Beograd, 1977, 3.
4 Pored izvesnih uspeha u slanju dobrovoljaca krajem 1914. i poetkom 1915. godine iz SAD, kada ih je u zemlju prebaeno oko 4.000 u srpsku i crnogorsku vojsku, ve u drugoj polovini 1915. situacija se znatno promenila, upravo posle jugoslovenskog zbora odranog u ikagu 11. marta iste godine. Na ovom zboru stvoren je veliki broj politikih nesuglasica koje su meu iseljenicima u SAD i Kanadi u potpunosti zaustavile zapoetu aktivnost. Slom srpske vojske 1915. imao je negativne posledice na jugoslovenska raspoloenja, a na rad u tom pravcu nepovoljno su delovli, kako neutralno dranje SAD, austrijska i italijanska antisrpska propaganda, tako i razoarenje koje je poraz Srbije doneo. Dolaskom lanova Jugoslovenskog odbora meu iseljenike u SAD, ponovo je, od kraja 1915, poelo oivljavanje jugoslovenskih raspoloenja i aktivnosti. 5 Dobrovoljaki pokret u jugoslovenskim zemljama imao je svoje dve faze razvoja: borbu protiv turskog ropstva i protiv Austro-Ugarske. Njegovi poeci seu jo u vreme prvog srpskog ustanka. Kroz dobrovoljake tradicije ranijih perioda, a posebno njegovu masovnost u prvom balkanskom ratu 1912. u borbama na strani Srbije i Crne Gore, izraavane su rodoljubive i oslobodilake tenje jugoslovenskih naroda. Dobrovoljaki pokret naroito se razvio tokom prvog svetskog rata. Pored njegove pojave u Srbiji ve od prvih dana rata, kao i u pomenutim prekookeanskim zemljama, dobrovoljaki pokret bio je naroito jak meu Jugoslovenima iz Austro-Ugarske, koji su se u velikom broju kao zarobljenici ili begunci nali u Rusiji tokom 19141918. godine. Slino kao i u drugim zemljama, dobrovoljaki pokret je u Rusiji prolazio kroz razliite etape, imao je svoje uspone i padove, to je najee bilo u bliskoj vezi sa poloajem i politikom carske Rusije tokom rata, kao i znaajnim dogaajima u njenom unutranjem razvitku pri njegovom kraju. Jugoslovenski dobrovoljaki pokret u ovoj zemlji bio je u velikoj meri zavisan i od stava zvanine Srbije prema njemu. Razvitak dobrovoljakog pokreta u Rusiji imao je tri osnovne etape: prvu, od poetka rata do oktobra 1915; drugu, od oktobra 1915. do jula 1916. i treu, od jula 1916. do marta 1917. U prvoj etapi, na koju se odnosi i navedeni izretaj M. Spalajkovia srpskog poslanika u Petrogradu, dobrovoljaki pokret se razvijao spontano i samostalno. Do ulaska Bugarske u rat oktobra 1915. oko 3.500 dobrovoljaca iz Rusije bilo je Dunavom prebaeno u Srbiju. Tek je u januaru 1916. ruska Vrhovna komanda odobrila obrazovanje srpskih dobrovoljakih jedinica prema predlozima srpske vlade.

REZOLUCIJA JUGOSLOVENA IZ JUNE A M E R I K E Antofagasta, 1. avgusta 1915. I z j a v l j u j e m o odreito, da emo, prekinuvi sve odnoaje i dravne veze s Austro-Ugarskom monarhijom, neumorno i tvrdokorno ustrajati u borbi sve do dana ujedinjenja srpsko-hrvatsko-slovenskih pokrajina Austro-Ugarske te S r b i j e i Crne Gore u jednu slobodnu dravnu cjelinu. Unato svih diplomatskih kombinacija, mi neemo nikad pristati na to, da se odstupi ma i komadi od naega zemljita kraljevini Italiji ili bud k o j o j drugoj stranoj dravi, a p o g o t o v o nita od istone jadranske obale s njezinim otojem. To je batina slavne nam prolosti, ivotni uvjet srenije nam budunosti, kao i svega ekonomskoga i politikoga ivota Jugoslovena. I z j a v l j u j e m o nadalje, da voe narodnih stranaka, kojima je uspjelo da prebjegnu preko granice i k o j i su sada osnovali Jugoslovenski Odbor u Londonu, uivaju nae potpuno i neogranieno povjerenje, kako su ga oni zavrijedili jo u domovini, pa stoga ve unaprijed odobravamo sve korake, to e ih poduzimati kod Velikih Sila Trojnoga Sporazuma u korist budue Jugoslavije. Mi se obraamo s pouzdanom nadom i na Velike Sile T r o j n o g a Sporazuma, k o j e se b o r e za princip narodnosti kao i za pravdu, pa ih molimo, da sprijee nepravedno komadanje jednoga jedinstvenoga naroda jugoslovenskoga, k o j i e, ujedinjen, biti t r a j n i m zalogom mira u Evropi. F. ii, Dokumenti, 41.

MANIFEST JUGOSLOVENSKE UJEDINJENE

OMLADINE

eneva, avgusta 1915. Srbi, Hrvati i Slovenci trae jednu slobodnu nacionalnu dravu, koja e obuhvatati sve teritorije g d j e oni ive. O v o j dravi tei sav dugi jugoslovenski pokret. N j u dokumentiraju sve rasne i kulturne energije, homogene kod sva tri dijela naroda. N j u dokumentiraju ekonomsko jedinstvo i ivotne potrebe jugoslovenskih zemalja. . . . Poto su Srbi-Hrvati-Slovenci samo jedan jugoslovenski narod, to e oni poslije o s l o b o e n j a " biti ujedinjeni u jednu jedinu homogenu dravu. Ne postoji nikakvo unutarnje pitanje o sastavu te drave, a pogotovo ne takvo, o k o j e m bi morale da se brinu Velike Sile evropske. Srbiji, Piemontu Jugoslovenstva, imat e da se priklope ostale z e m l j e srpske, hrvatske i slovenake. Ona je pred cijelim svijetom svoj danan j i rat nazvala ratom za osloboenje Jugoslovena .. . Demokratizam S r b i j e garancija je, da e ujedinjena jugoslovenska drava biti zasnovana na principima potpune politike slobode i vjerske tolerancije. . . . D o v o l j n o jaka i solidna, postavljena na n a j v a n i j o j poziciji jugoistone Evrope, ona e biti i uvar mira na Balkanu i zapreka germanskom prodiranju na Istok .. . 6 F. ii, Dokumenti, 4344.
6 Poetkom rata i u vajcarskoj se naao vei broj studenata i aka iz gotovo svih jugoslovenskih zemalja, koji su se poeli organizovati i istupati sa zahtevima za jugoslovenskim ujedinjenjem. Jedna od takvih grupa, koju su

AS

IZ R E Z O L U C I J E J U G O S L O V E N S K O G Z B O R A U A N T O F A G A S T I
23. januara 1916.

. . . Naglasujui jo j e d n o m prekinutima sve nae veze s Austrou g a r s k o m i Habsburkom dinastijom, stavljamo se na bezuvjetno raspolaganje srpske vlade, izriui nae potpuno p o v j e r e n j e Jugoslovenskom odboru u Londonu, k o j i smatramo zakonitim predstavnikom svih jugoslovenskih zemalja pod gospodstvom Austro-Ugarske .. . F. ii, Dokumenti, 48. N A R E D B A B R . 87 K O M A N D A N T A 1. S R P S K E D O B R O V O L J A K E DIVIZIJE 1. juna/18, jula 1916. Vojnici! Meni je u deo pala ta velika ast i srea da V a m u ime naega ljubljenoga vrhovnog komandanta, N j e g o v o g Velianstva K r a l j a Petra I predam u amanet njegove, kao alem kamen iste, zastave. Ja V a m ih, junaci, p r e d a j e m sa punom v e r o m da e se one u Vaim rukama viti a i p o j a v l j i v a t i na b o j n i m p o l j i m a uvek na strah i trepet neprijatelju, i da ete ih vi, kao to su ih vaa braa iz S r b i j e pronosili isto tako junaki i pobedonosno proneti, gonei pobeenoga neprijatelja iz nae lepe Srbije, iz Bosne ponosne, iz Hercegovine, Dalmacije, Hrvatske, Srema, Banata, Bake, Slavonije i Istrije, Slovenake i svuda tamo, gde naa braa ekaju nae ubojite zastave da ih oslobode ropstva i spoje u jedno. Svete zastave, junaci, k o j e sam v a m predao, pronoene su ve etiri godine, s kraja na k r a j Balkanskoga poluostrva uvek ponosito i visoko izdignute. Pod n j i m a su junaci vaa braa iz Srbije potukli vekovnog neprijatelja Turske, mrske vabe, i nebrau podle Bugare. P o d njima, junaci, dae bog da vi tuete ve od brae Rusa dotuenoga vabu i da kaznite slavenskoga Vuka Brankovia, izdajice Bugare . .. Komandant, pukovnik Stevan S. Hadi 7 N. Popovi, Dobrovoljci, 5455. predvodili omladinci P. Slijepevi, Lj. Leanti i V. Fabjani izdala je 1915. brouru L'unit Yougoslavie, za koju je uvod napisao dr T. Masarik. U njoj su objavljeni kratki pregledi istorijskog razvoja i poloaja Jugoslovena, a na kraju je priloen i ovaj manifest kao Jugoslovenski program". U vajcarskoj su jugoslovenski omladinci i kasnije nastavili sa vrlo intenzivnim propagandnim radom. Posebno je bio poznat list La Yougoslavie", koji su u enevi 1917/1918. izdavali D. Gustmi i N. Smodlaka. 7 Usled nemogunosti prebacivanja dobrovoljaca iz Rusije u Srbiju, odnosno povezivanja sa srpskom vojskom, poelo je njihovo organizovanje u vojne jedinice, od kojih je najvea bila 1. srpska dobrovoljaka divizija u Odesi, koja J. u junu 1916. brojala oko 15.000 ljudi. Vojnu organizaciju sprovodili su srpski oficiri koji su imali zadatak da dobrovoljce organizuju kao deo srpske vojske. Ova akcija, praena brojnim i ozbiljnim sukobima izmeu jugoslovenskih dor brovoljaca i komandujueg kadra srpske vojske, nepovoljno se odraavala na stanje u dobrovoljakom pokretu u Rusiji i raspoloenjima prema zajednikim ciljevima borbe. Neki srbijanski oficiri, uvredljivim i ovinistikim ponaanjem prema nacionalnim, verskim i jugoslovenskim oseanjima dobrovoljaca, kao i

R E Z O L U C I J A DRUGOG

KONGRESA

AMERIKIH

JUGOSLOVENA

Pitsburg, 29. i 30. novembra 1916. . .. Neosporiva narodna istovjetnost Hrvata, Srba i Slovenaca, k o j a mora danas da bude osnovica svega rada svakoga Hrvata, Srbina i Slovenca, bez obzira na politike, socijalne ili vjerske razlike, izjednaava Hrvate, Srbe i Slovence svagdje i u svemu, i istie jugoslovensku misao i ime kao oznaku skupnosti i nedjeljivosti naroda, a zajedno sa narodnim imenima hrvatskim, srpskim i slovenskim, i sve lijepe vrline i tekovine s k o j i m a se pojedini narodi ponose i slivaju u tu skupnost. Prema tome i z j a v l j u j e m o , da se o p r e d j e l j u j e m o kao prema neprijatelju naroda, prema svakome, k o j i bilo iz kojega razloga i bilo p o d k o j o m izlikom ovako shvaeno jedinstvo naega naroda rui ili muti. Ispunjeni smo neiskazanom harnosti prema nadovjeijim rtvama vojske i naroda Srbije, a p o v j e r e n j e m u dalekosene iskaze Skuptine, kralja, prestolonasljednika i vlade Srbije, uinjene u pravcu osloboenja svih Hrvata, Srba i Slovenaca. . . . Pozdravljajui Jugoslovenski odbor u Londonu, kao zastupnika naega naroda u Austro-Ugarskoj i kao tumaa n j e g o v e borbe za osloboenje i u j e d i n j e n j e s ostalom braom, mi prihvaamo sa svim i krajn j i m konzekvencijama narodni jugoslovenski program odborov . .. F. ii, Dokumenti, 7678. PREDSTAVKA JUGOSLOVENSKOG ODBORA N I K O L I PAI U PREDSEDNIKU SRPSKE VLADE * 9. januara 1917. Gospodine Predsjednie, Potpisani Odbor slobodan je predloiti V a m glede jugoslovenskih dobrovoljaca u Rusiji ovu Predstavku K a d se je t i j e k o m februara 1916. sakupilo u Odesi osam hiljada jugoslovenskih dobrovoljaca, nije bilo nikakve organizacije ni komande. . . . U Dobrudi pala je sva teina borbe na jugoslovensku diviziju. Rumuni pobjegoe odmah. Opkoljena od Bugara i Nijemaca probijala se divizija kroz neprijateljske redove, potjerala nebrojenim juriima Bugare u bijeg, razbila, bez hitca u puki, njemaku konjicu, zarobila bugarske topove i mitraljeze. Znajui, to ih eka dopanu li ivi neprijatelju u ake, ranjenici su se ubijali, a kad su itavi odredi bili u opasnosti da budu zarobljeni, pucao je svoj na svoga. Ostanci divizije vraeni su u Odesu. Prljavi i zanemareni, bez odjela, bez rubnine da se preobuku, bez pribite pare u depu, leahu oficiri u krvavim svojim kouljama, ekajui na engleske lazarete i plau. Napokon ih otpremie u unutranjost Rusije. I time je bilo sve svreno. Sada je formirana druga divizija, a u f o r m a c i j i je i trea. pokuajima prisilne mobilizacije, posebno Hrvata i Muslimana, bili su est uzrok nesporazuma. Takav njihov odnos imao je uporite i u prvobitnom stavu srpske vlade, kao i Vrhovne komande, da pored srpske vojske ne treba stvarati posebnu dobrovoljaku. U Srbiji, krajem 1914, bilo je takoe oko 70.000 zarobljenika, od kojih je 20.000 bilo jugoslovenskog porekla. Mnogi od njih dobrovoljno su stupili u srpsku vojsku i pomogli njene ratne napore.

u Rusiji imade u plijenu kojih 170200 hiljada Jugoslovena. Iz tog bi se broja, pod stanovitim uslovima, dalo formirati n a j m a n j e est divizija (oko 70.000 momaka) elitne vojske. Uslovi bili bi ovi: 1.) Jugoslovenski se odredi ne bi apsolutno smjeli vie da upotrebljavaju, van o n d j e g d j e se radi neposredno o rijeavanju naeg programa . . . 2.) Poboljati materijalno stanje dobrovoljakih oficira i vojnika . . . 3.) V a l j a l o bi b o l j e skrbiti za ranjenike i invalide . .. 4.) Na sve dobrovoljce iz ruskog plijena trebalo bi primijeniti u koliko to trae i trebaju naredbu Ministarskog Savjeta, k o j o m im se jugoslovenskim dobrovoljcima iz Amerike odnosno n j i h o v i m porodicama, obeaje, pet hektara plodne z e m l j e za naseljenje . .. Primite, gospodine Predsjednie, izraz dubokog naeg potovanja. Za Jugoslovenski Odbor M. Mii H. Hinkovi Du. Vasiljevi : Jov. Banjanin B. Vonjak. 8
5
:

;rt

-N. Popovi, Dobrovoljci, 154158

'

, ,<]
'j
ft

.'I IZ IZJAVE H R V A T S K I H I S L O V E N A K I H OFICIRA DOBROVOLJAKOG KORPUSA Odesa, marta 1917. . . . Jugoslaviju osnovanu na principu demokracije i ravnopravnosti svih triju narodnosti. Svaku drugu platformu za nae u j e d i n j e n j e drimo nemoguom i tetnom za svaku od tih t r i j u narodnosti. . . . Dosljedno provedeni princip ravnopravnosti moe dati jedino federaciju srpskih, hrvatskih i slovenskih zemalja po uzoru vicarske ili Sjedinjenih Drava. Na ideal dakle jest: federativna Jugoslavija. . . . Teei za osnivanjem Jugoslavije, mi elimo u isto vrijeme, da bude ona elementom mira na Balkanu, tom nesretnom iru Evrope, p u n o m megalomanije i grabeljivog ovinizma, g d j e ni jedan narod ne zna, ta je njegova vlastnost, to tua. Mi elimo slobodu i u j e d i n j e n j e zato, da bi nai nesretni i izmueni narodi u mirnom i skupnom ivotu m o g l i posvetiti sve svoje sposobnosti radu oko podignua materijalne i duhovne kulture, koja se sada nalazi ne na visokom stepenu. Velika S r b i j a to je plod ovinistikog i prirodnog ludila. Po naem dubok o m u v j e r e n j u veliko-srpska ideja ne odgovara srpskome narodu i ona je plod fantazija i duevnog stanja vojnike grupe, k o j a eli zveckati o r u j e m na Balkanu i pod f i r m o m demokratizma prisiliti sve Jugoslo... Sukobi izmeu srbijanskih oficira i jugoslovenskih dobrovoljaca u Rusiji bili su i predmet sporenja izmeu Jugoslovenskog odbora i srpske vlade, koja je, uz materijalnu pomo Rusije, vodila celokupnu dobrovoljaku organizaciju. Ovo pismo Odbora N. Paiu pada u vreme kada je dobrovoljaki pokret u Rusiji_ ve bio organizovan u dve divizije i Dopunski bataljon, koji su sainjavali Srpski dobrovoljaki korpus. On je polovinom januara 1917. imao 42.260 vojnika i podoficira i 914 oficira. Neuspelo uee 1. srpske dobrovoljake divizije u borbama u Dobrudi protiv Nemaca i Bugara, koje su u jesen 1916. trajale vie od rnesec dana (divizija je imala gubitke od preko 8.000 ljudi), nepovoljno se odrazilo na stanje meu dobrovoljcima u Rusiji. , 48

vene sluenju idolu grube sile. Velika Srbija protivna je naemu idealu rada i mirnog razvia, ona znai parasitizam, k o j i je u vezi sa ekspanzivnou te slui v j e i t o m p r i j e t n j o m u odnoaju sa svim njenim susjedima. A. Mandi, Fragmenti, 238239. M E M O R A N D U M OFICIRA SRPSKOG DOBROVOLJAKOG KORPUSA O PRILIKAMA U KORPUSU UPUEN KOMESARU VELIHOVU Odesa, 7. aprila/25, marta 1917. S t r e m l j e n j e k osloboenju i u j e d i n j e n j u svih Srba, Hrvata i Slovenaca u jednu nezavisnu dravu, u k o j o j e svaki od triju imenovanih elemenata uivati potpunu ravnopravnost u svakom pogledu, dovelo nas je u redove Srpskog Dobrovoljakog Korpusa". Mi nijesmo priznavali i ne priznajemo nikakve hegemonije ili supremacije jednog plemena nad drugim, j e r smo duboko uvjereni, da svaka pojava ove vrsti mora neizbjeno da dovede do ope nesree za sva tri plemena. Nikakve Velike Srbije, nikakve Velike Hrvatske ili Velike Slovenije! Na ideal bio je i ostat e: federativna Jugoslavija. Od samog poetka postojanja Dobrovoljake V o j s k e starali smo se, da provedemo o v a j na politiki program kao jedino moguu i pravinu osnovu za zblienje triju do tada razjedinjenih narodnosti u geografskom, politikom, kulturnom, religioznom i historikom pogledu. Naa nastojanja bila su uzaludna. Prevareni od poetka raznim obean j i m a i izlaganjima o zaprekama dravnopravnog i diplomatskog karaktera (kao da Rusija ne priznaje jugoslovenskog imena s razloga, to jugoslovenske drave nema. A g a j e to postoji Ceko-Slovaka drava?) mi smo se na koncu konca uvjerili, da ne sluimo naemu idealu, nego imperijalistikim i osvajakim ciljevima srpske megalomanije. Ovo je prvi razlog, s kojega mi vie ne m o e m o da ostanemo u Srpskom D o b r o v o l j a k o m Korpusu. Ova megalomanija nije ostala u okviru ideolokih i principijelnih diferencija; ona se odrazila i na odnoaj prema nama i naim vojnicima, te je poprimila konkretnu f o r m u neprijateljstva i ugroavanja prema nama. Nas, k o j i smo traili provedenje pravednog principa u procesu naeg narodnog ujedinjenja, okrivljavali su nas s austrofilstva, pionae i izdajstva ba ona lica, koja su provaala egoistiki princip i separatizam. Takih su se metoda oni drali osobito prilikom formiranja Druge D o b r o v o l j a k e Divizije. U pogledu Hrvata i Slovenaca bila je to prava pravcata inkvizicija. Ne uvaujui stvarna u v j e r e n j a i raspoloenja hrvatskih i slovenskih masa, izvravala su se u ime i d e j e ujedinjenja najgroznija nasilja i zloini: grabei, izbijanja, muenja, ak ubijstva, poinioci kojih su ostali nekanjeni. (U sluaju potrebe moe svaki od nas, a osobito i nai vojnici, navesti injenice.) to se nas, oficira dobrovoljaca tie, to je na boravak u korpusu bio ispunjen ponienjem i v r i j e a n j e m od strane t. z. pravih Srba, t. j. oficira nadolih iz Srbije. N i j e nikakvo udo to, poslije jedne godine zajednikog ivota u kasarni i na frontu, nema nikakvog prijateljstva ni drugarskog odnosa i potovanja meu nama i njima. Sve je to dovelo do postojane krize u samom korpusu. Moral je pao i kod oficira i kod vojnika.
4 J u g o s l a v i j a 19181988.

Videi da teror, samovolja i koristoljublje vladaju naom linom sudbinom i sudbinom Dobrovoljakog Korpusa, mi smo usmjerili nae napore na to, da se saniraju nezdravi odnosi i da se odstrane stvaraoci demoralizacije. Uinili smo to poteno i otvoreno, ali uspjeha n i j e s m o imali, j e r je komandant korpusa, general ivkovi, inae poten i dobronamjeran ovjek, okruen kineskom stijenom ljudi, k o j i pod nazivom opih interesa podrazumijevaju svoje vlastite. La, p o t v o r e i intrige zagospodovale su i pobijedile. Mi se nijesmo mogli smiriti naruavanjem naih nacionalnih i ovjeanskih ideala, i doli smo do zakljuka, da je b o l j e da p r o l i j e m o nau krv pod R i g o m ili K o v e l j u u redovima V e l i k e Ruske A r m i j e za rusku slobodu, koju smatramo j a m s t v o m za nau slobodu, te za pravdu, nego li za novo z a r o b l j a v a n j e naega naroda i za nepravdu. S toga razloga mi molimo, da nas se prevede u rusku slubu. To isto eli i ogromna veina Hrvata i Slovenaca, oficira I. i I I . Srpske Dobrovoljake Divizije, k o j i m a je uslijed svih moguih zapreka jo tee nego li nama u Odesi, da izjave svoju v o l j u . .. A. Mandi, Fragmenti, 238240.

T E L E G R A M SRPSKOG M I N I S T R A VOJNOG K O M A N D A N T U SRPSKOG DOBROVOLJAKOG KORPUSA Odesa, 13. aprila/31, marta 1917. Po Vaim predstavkama po pitanju oficira dobrovoljaca i naziva delova Vaeg korpusa na Ministarski Savet reio je: Da se oficiri dobrovoljci prime u nae podanstvo ako svaki lino podnese molbu za to. Da poloe zakletvu na vernost po zakonu i onda e primati kao rezervni oficiri sve prinadlenosti. Ministarski Savet slae se sa time da moete obrazovati batal'one ili pukove prema b r o j u p r i j a v l j e n i h p o d nazivima hrvatskih ili sic /enakih. Korpus e nositi naziv: D o b r o v o l j a k i korpus Srba, Hrvata i Slovenaca". I m e Jugo-Slavija zvanino neemo upotrebljavati, jer Bugari i ako su Juni Sloveni nisu s nama. Na taj nain svi se zadovoljavaju, j e r se zadrava ime svojih naroda ili plemena. Ako Hrvati ili Slovenci nisu zadovoljni i ele istupiti, p r e d a j t e ih ruskim v o j n i m vlastima, da urade sa njima ta znaju ili da ih vrate u ropstvo ili ih uzmu u svoju vojsku a oni k o j i ostanu verni neka obrazuju SRPS K I K O R P U S . Postupite tano . . . po o v o m e . .. zanemarite . . . ide iz po> danstva i izvrite zakletvu i one k o j i na to pristanu i uine, staviti na prinadlenosti naih oficira a imena mi njihova odmah depeom dostavite da se izdejstvuje ukaz. Pukovnik L O N T K I J E V I j a v l j a mi da je preduzeo korak da se oficiri dobrovoljci iz korpusa ne samo ne prim a j u u rusku vojsku, ve da s e . . . iz odeskog okruga evakuiu u dublju pozadinu. Ministar v o j n i eneral Terzi 9 N. Popovi, Dobrovoljci, 195196.
9 Izbijanje februarske revolucije u Rusiji 1917. donelo je nov poloaj jugoslovenskim dobrovoljcima. Raspad carske ruske vcyske na frontovima delovao je nepovoljno na borbeni moral u Korpusu, na koji mae nova revolucio-

G E N E R A L B. T E R Z I S. P R O T I U O D O B R O V O L J A K O M PITANJU U AMERICI Solun, 6. aprila/24, maja 1918. .. . Do kraja Februara ove godine prikupljeno je oko 3000 dobrovoljaca, velikom veinom Srba iz sviju krajeva Austro-Ugarske; Hrvata malo do 200, a Slovenaca jo manje. Prema prilikama, pod k o j i m a su kupljeni dobrovoljci, Deneral Rai misli, da moemo biti zadovoljni u sravnjenju sa k u p l j e n j e m Ceha i Poljaka, k o j i h ima nekoliko miliona, a k o j e regrutuje francuska misija i i j i je rezultat daleko ispod naega, mada su nagrade, k o j e im daju Francuzi znatno vee. Meu Jugoslovenima n a j b o l j e se odazivaju Srbi, a meu ovima Liani, Vojvoani, a za tim Bosanci. Deneral Rai misli, da se ne treba uznemiravati zbog manjih rezultata kod Hrvata i Slovenaca. Do ulaska Sjedinjenih Drava u rat, austriski konzuli i razni agenti, meu k o j i m a naroito katoliko svetenstvo, vrilo je pa i sad vri jak uticaj na katolike u smislu austriskom. V r e n j e m regrutovanja, propagandom za dobrovoljce, mi drimo sve kolonije u raspoloenju za u j e d i n j e n j e Jugoslovena, a imamo i simpatian gest prema Americi i naim Saveznicima. Pocepanost meu Srbima ima dve stranke, jedna je uz nau zvaninu radnju a vodi je Jugoslovenski odbor i n j e g o v i delegati; iza druge stoji grupa ljudi iz Srbije, k o j i se bave novinarstvom i agitacijom, k o j a nema odreenog karaktera i da se objasniti samo pretpostavkama: 1. Ti ljudi su vie Ameriani no srpski patrioti, bave se novinarstvom i i m a j u razloga da stvore i dre uza se jednu stranku i tim podignu i odravaju svoj znaaj i ugled ovde u Americi. 2. Moda su po patriotizmu iskljuivi Srbi, protiv u j e d i n j e n j a Jugoslovenskoga uz ideju stvaranja V e l i k e S r b i j e " . Ova grupa sastavljena iz ljudi, k o j i nemaju d o v o l j n o ugleda i potpore, prilepila se uz g. Dr. Mih. Pup ina, k o j i je imuan i vrlo ugledan ovek ovde u Americi. G. Pup in, kad se s n j i m govori o ovome, uvek navodi, da on nema vremena da prati u detalju ta sve ine, piu i rade ljudi, k o j i stoje iza Dnevnika, ak odbija da zna, ta se sve pie. . .. Iznosei dalje ta kotaju d o b r o v o l j c i deneral Rai javlja, da je 25. decembra prole godine bilo na raspoloenju kredita za skupljanarna vlast nije gledala sa simpatijama. Novonastalo stanje, koje su karakterisale demokratske slobode i revolucionarna raspoloenja, kao i pojaana antijugoslovenska propaganda, doveli su Korpus u ozbiljnu krizu, jer je iz njega istupilo oko 150 oficira i 8.000 vojnika. Svoje nezadovoljstvo ovi oficiri izrazili su i u navedenom memorandumu upuenom komesaru Velihovu 7. aprila/25, marta 1917. I pored toga to je srpska vlada odluila da Korpus dobije novi naziv Dobrovoljaki korpus Srba, Hrvata i Slovenaca, to je izvreno izjednaenje piata, po ruskom uzoru uvedeni vojni komiteti i dr., osipanje ljudstva nije bilo zaustavljeno. Korpus je konano spao na 13.000 ljudi kada je usledila akcija Srbije da se on prebaci na solunski front. To je i pored tekoa nastalih izbijanjem oktobarske revolucije u Rusiji, uinjeno u jesen 1917. Na solunskom frontu, prema elji Jugoslovenskog odbora, od ovih snaga formirana je Jugoslovenska divizija. Zajedno sa jugoslovenskim dobrovoljcima iz drugih zemalja, ove snage znatno su doprinele docnijim borbama za osloboenje zemlje. 4* Cl

n j e d o b r o v o l j a c a svega 300.000 f r a n a k a , ali misli, da je o v a suma do sada utroena, te m o l i , da se o d m a h p r e d u z m u k o r a c i , da Francuska i Engleska V l a d a s t v o r e n o v k r e d i t na i m e naeg Poslanstva . . .10 Jankovi Krizman,
20. XII 1918, tom I, II (u d a l j e m tekstu: Jankovi Krizman, Gra-

Graa o

stvaranju

jugoslovenske drave 1. I

a), Beograd, 1964, 206207.

JI

f ; I

10 Posle poetnih nesporazuma i sukoba meu iseljenicima u Severnoj i Junoj Americi oko dobrovoljakog pitanja, zatim nebrige saveznika za njihovo prebacivanje u Evropu i opstrukcije N. Paia, sa razvojem ratnih prilika i veim angaovanjem SAD u ratu, a posebno zahvaljujui radu predstavnika Jugoslovenskog odbora, dolo je ponovo do izvesnog poboljanja stanja u iseljenikom i dobrovoljakom pokretu. Iseljenika organizacija u Junoj Americi Jugoslovenska narodna odbrana, gotovo sve vreme rata pomagala je materijalno Jugoslovenski odbor. Krajem 1916. Saveznici su dopustili sakupljanje dobrovoljaca iz Severne Amerike i za njih je u Kanadi stvoren tranzitni logor. U I srpsko-hrvatsko-slovenakom puku u Bizerti bilo je tokom rata preko 9.000 dobrovoljaca koji su posle obuke slati na solunski front i razdeljeni po jedinicama srpske vojske. Od dobrovoljaca iz Amerike obrazovano je i vie jedinica u crnogorskoj vojsci do njene kapitulacije, posle ega je vei njihov deo preao u srpske jedinice. Pokuaj obrazovanja jugoslovenskih dobrovoljakih jedinica u Italiji 1914 (Jadranske legije" hrvatskih emigranata) spreile su italijanske vlasti, kao to i docnije nisu dozvolile jugoslovenskim zarobljenicima da kao dobrovoljci odu na solunski front. Tek posle proboja solunskog fronta i propasti Austro-Ugarske, izvesnom broju bivih austrougarskih oficira i vojnika Jugoslovena, dozvoljeno je da se prebace u Solun. Krajem 1917. kapetan L j . Pivko obrazovao je pri itaf lijanskoj vojsci bataljon jugoslovenskih dobrovoljaca od 1.000 ljudi, koji se borio na italijansko-austrougarskom frontu. Poseban podvig ostvarilo je oko 80 Dalmatinaca iz Australije koji su 1918. stigli na solunski front.

52