Zbornik Krajina PDF

kraina_38:kraina 5/23/2011 10:32 AM Page 1

ZLOINI U BOSANSKOJ KRAJINI ZA VRIJEME
AGRESIJE NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU
1991-1995.
- Zbornik radova sa Meunarodne naune konferencije,
odrane u Bihau od 22-24. septembra 2000. -
IZDAVA: Univerzitet u Sarajevu
Institut za istraivanje zloina protiv
ovjenosti i meunarodnog prava
ZA IZDAVAA: Prof. dr. Smail eki
UREDNICI: Prof. mr. Muharem Kreso
Samija Rizvanovi, profesor
RECENZENTI: Dr. Beir Maci
Dr. Rasim Muratovi
LEKTOR: Samija Rizvanovi
PRELOM: Anel Grabovica
TAMPA: Goldprint
ZA TAMPARIJU: Esad Karaga
TIRA: 500
-------------------------------------------------------------------------------------
CIP - Katalogizacija u publikaciji
Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine
341.31(497.6 Bosanska
krajina)1991/1995(063)(082)
341.322.5(497.6 Bosanska
krajina)1991/1995(063)(082)
MEUNARODNAnauna konferencija Zloini u Bosanskoj
Krajini za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu
1991-1995. (2000 ; Biha)
Zloini u Bosanskoj Krajini za vrijeme agresije na Republiku
Bosnu i Hercegovinu 1991-1995. : zbornik radova sa Meunarodne
naune konferencije, odrane u Bihau od 22-24. septembra 2000. /
Meunarodna nauna konferencija Zloini u Bosanskoj Krajini za vrijeme
agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1991-1995 ; Sarajevo : Institut
za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava, 2011. - 1046 str.
: graf. prikazi ; 24 cm
Bibliografija uz svaki rad.
ISBN 978-9958-740-68-8
COBISS.BH-ID 18850566
-------------------------------------------------------------------------------------
ZLOINI U BOSANSKOJ KRAJINI ZA
VRIJEME AGRESIJE NA REPUBLIKU
BOSNU I HERCEGOVINU 1991-1995.
- Zbornik radova sa Meunarodne naune konferencije, odrane u
Bihau od 22-24. septembra 2000. -
Sarajevo, 2011.
SADRAJ
UVODNE NAPOMENE .......................................................................13
UVODNA IZLAGANJA I OBRAANJA ..........................................17
Prof. dr. Muhamed Filipovi, KATASTAR RTAVA BOSNE
I HERCEGOVINE U AGRESIJI NA REPUBLIKU
BOSNU I HERCEGOVINU 1991 - 1995 .............................................19
Prof. dr. Frensis Entoni Bojl (Fransis Anthony Boyle),
POKUAJ ZAUSTAVLJANJA GENOCIDA NAD NARODOM
I REPUBLIKOM BOSNOM I HERCEGOVINOM .........................34
Prof. mr. Muharem Kreso, DA SE VIE NIKAD NE
PONOVE MASOVNE VIKTIMIZACIJE ..........................................45
KORIJENI, UZROCI, CILJEVI I PLANIRANJE ZLOINA .........49
Dr. Mehmedalija Boji, PRETENZIJE SRBIJE I HRVATSKE
NA BOSNU I HERCEGOVINU - POKUAJ
OSTVARENJA POTKRAJ XX STOLJEA .....................................51
Dr. Safet Bandovi, BOSANSKA KRAJINA U
VELIKODRAVNIM PLANOVIMA SRPSKOG
KULTURNOG KLUBA I IDEOLOGA ETNIKOG
POKRETA .............................................................................................64
Dr. Duan Plena, REINKARNACIJA USTAKOG I
ETNIKOG POKRETA ....................................................................85
Mr. Nijazija Maslak, BOSANSKA KRAJINA KAO
KONSTITUTIVNI INILAC NOVE
JUGOSLOVENSKE FEDERACIJE IZ 1991. GODINE ...............110
Prof. mr. Muharem Kreso, ORGANIZOVANA MASOVNA
VIKTIMIZACIJA U BOSNI I HERCEGOVINI I
STANJE RTAVA DECENIJU KASNIJE ........................................120
7
Sead Hadovi, GENOCID KAO SASTAVNI DIO CILJA
RATA PROTIV BOSNE I HERCEGOVINE ...................................138
Milo Mini, CENA RATOVA NA PROSTORU
BIVE SFR JUGOSLAVIJE 1991-1995. ...........................................162
Sava Popovi, UZROCI I KARAKTERISTIKE AGRESIJE
NA BOSNU I HERCEGOVINU SA POSEBNIM OSVRTOM
NA BOSANSKU KRAJINU 1991 - 1995. .........................................194
Prof. dr. Omer Ibrahimagi, POLITIKI I USTAVNO -
PRAVNI ASPEKTI SECESIJE PARADRAVNE
TVOREVINE AP ZAPADNA BOSNA ..........................................212
Branimir Anzulovi, SRPSKA ELITA I NJENA ULOGA U
BLISKOJ PROLOSTI I SADANJOSTI .......................................228
Fikret Muslimovi, SADRAJ GENOCIDNE AGRESIJE
PREMA PROSTORU BOSANSKE KRAJINE 1991 - 1995. .......... 241
Dr. Aziz Hadihasanovi, TRI DUBIOZNE TEZE
O UZROCIMA I POSLJEDICAMA
BOSANSKOHERCEGOVAKOG POARA .................................258
Dr. Stiven Vejn (Steven Waine), SVJEDOENJA O ZLOINIMA
I ISTORIJI - PET GODINA POSLIJE NONE MORE ................270
Ibrahim Alibegovi, PODJELA BOSNE - STRATEKO
NAELO ILI TAKTIKA VARKA ..................................................282
Demil arac, O CILJEVIMA AGRESIJE NA BOSNU
I HERCEGOVINU 1992 - 1995. ........................................................303
Ilija Radakovi, RAT KAO NAJGORI IZBOR -
ODGOVORNOST TABA VRHOVNE KOMANDE ......................316
Dr. Norman Cigar, STRANE PARAVOJNE
FORMACIJE U BOSANSKOJ KRAJINI 1992 - 1995. ..................329
Dimitrije Bajalica, BRATSTVO I JEDINSTVO -
ZABORAVLJENO U RATU 1992 - 1995. .........................................343
Dr. Fahrudin Novali, PREDRASUDE I RATNI ZLOINI ..............354
8
Prof. dr. Bajro Goli, IMPLIKACIJE AGRESIJE NA
DRUTVENO - EKONOMSKU OSNOVU OPINE BIHA .......375
Dr. Fadil Ademovi, PSEUDONAUKA I PARALITERATURA
U FUNKCIJI PROPAGANDE, RASIZMA, MRNJE,
RATA I ZLOINA ..............................................................................387
Muharem Krzi, STRANI NOVINARI U
RANOM RAZOBLIAVANJU AGRESIJE I GENOCIDA
NAD BONJACIMA U BOSANSKOJ KRAJINI ............................412
Mr. Delal Ibrakovi, ZLOUPOTREBA LOKALNIH
MASOVNIH MEDIJA U BOSANSKOJ KRAJINI
TOKOM AGRESIJE 1991 - 1995. .....................................................423
ZLOINI U BOSANSKOJ KRAJINI ...............................................443
Prof. dr. Mujo Demirovi i Hazim Feli, STRADANJE
BONJAKA U LJUTOKOJ DOLINI .............................................445
Dr. Eva Elvira Klonowski, JAME - VAENJE OSTATAKA
I PROBLEMI IDENTIFIKACIJE ....................................................454
Adil Draganovi, MASOVNE I POJEDINANE GROBNICE
NA PODRUJU OPINE SANSKI MOST .....................................461
Dijaz Muranovi, KONCENTRACIONI LOGORI U
BOSANSKOJ KRAJINI ZA VRIJEME AGRESIJE NA
BOSNU I HERCEGOVINU 1991 - 1995. ..........................................504
Demal Botonji, MASOVNE I POJEDINANE GROBNICE
NA PODRUJU KLJUA .................................................................521
Abdulmedid Mui, MASOVNE I POJEDINANE GROBNICE
NA PODRUJU OPINE PRIJEDOR 1992 - 1995. .......................528
Adem Jakupovi, MASOVNE I POJEDINANE GROBNICE
NA PODRUJU OPINA BIHA I BOSANSKI PETROVAC .....565
Dr. Enes Milak, RADNI LOGOR MANJAA 2 ...........................582
Dr. Jasmina Dizdarevi, TRAUMA DJECE U BOSANSKOJ
KRAJINI U PERIODU 1991 - 1995. .................................................587
9
Prof. dr. Ismet Dizdarevi, PSIHOSOCIJALNE
DIMENZIJE GENOCIDA NAD BONJACIMA ............................596
Dr. Muhamed estanovi, ZLOINI NAD
MENTALNIM INTEGRITETOM DJECE
BOSANSKE KRAJINE ......................................................................638
Prof. dr. Ejub ehi, PROGRAM PODRKE U FUNKCIJI
DETRAUMATIZACIJE RATOM UGROENE DJECE
I OMLADINE ......................................................................................647
Dr. Beir Maci, PRISILNO RASELJAVANJE U
BOSANSKOJ KRAJINI 1991 - 1995. ...............................................661
Prof. dr. Milanka Mikovi, DJECA TRAUMATIZIRANA U
RATU - RIZINA POPULACIJA U MIRU .....................................677
Mujo Ali, UPOTREBA HEMIJSKOG ORUJA I
ZAPALJIVIH BORBENIH SREDSTAVA NA RATITU
BOSANSKE KRAJINE U TOKU AGRESIJE NA
REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU 1991 - 1995.
GODINE ...............................................................................................683
Dr. Monika Hauzer (Hauser), RAT JE UVIJEK
NASILJE PROTIV ENA ..................................................................699
Aleksandar Aco Ravli, RUENJE BOGOMOLJA NA
PODRUJU SJEVEROZAPADNE BOSNE BILO JE
RITUALNI IN PROGRAMA GENOCIDA ...................................713
Jasmin Odobai, OBLICI PRIKRIVANJA ZLOINA
SA POSEBNIM OSVRTOM NA NESTANAK ENA I DJECE
ZA VRIJEME AGRESIJE NA BOSANSKU KRAJINU .................743
Muharem Omerdi, UBIJENI I ZATOENI IMAMI NA
PODRUJU BOSANSKE KRAJINE (1992 - 1995.) ........................762
Kemal Zuki, FENOMEN RUENJA DAMIJA U BOSNI ...........792
Alma Bravo - Mehmedbai i Abdulah Kuukali,
TORTURA, POSLJEDICA I ZNAAJ REPARACIJE U
PROCESU REINTEGRACIJE PREIVJELIH U
DRUTVENU ZAJEDNICU ..............................................................797
10
Ibrahim Kajan, TRI KONCENTRACIONA LOGORA U
KRAJINI ..............................................................................................802
Smail Klii, KULTUROCID U BOSANSKOJ KRAJINI
1992 - 1995. ..........................................................................................825
Prof. dr. Don B. Guld (John B. Guld), PONOVO I OPET
NIKADA VIE .................................................................................836
OPTA PITANJA I MEUNARODNI ASPEKTI
POINJENIH ZLOINA ..................................................................843
Dr. Sran Vukadinovi, CRNOGORSKA STRANA ZLOINA
U BOSANSKOJ KRAJINI ZA VRIJEME AGRESIJE NA
BOSNU I HERCEGOVINU 1991 - 1995. ..........................................845
Rade Vukosav, RATNI ZLOINI U SLUBI
OSVAJAKE POLITIKE ..................................................................859
Prof. dr. Smail Bali, VJERSKA DIMENZIJA SUKOBA U
BOSNI ..................................................................................................880
Mr. Jasmina Beirevi - Regan, SOCIOLOGIJA GENOCIDA .........893
Prof. dr. Kit Daut (Keith Doubt), ETIKI ZAHTJEV
SAHRANJIVANJA I NJEGOVO KRENJE U AGRESIJI
NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU ...............................911
Prof. dr. Svetozar Livada, PRATANJE ZLOINA - UVREDA
RTVI ..................................................................................................922
Dr. Raid Duri, FENOMEN ZLA U SRPSKOJ
KNJIEVNOSTI - ULOGA U AGRESIJI NA BOSNU
I HERCEGOVINU 1992 - 1995. ........................................................927
Novak Aneli, UTVRIVANJE ISTINE JE NUNO
I NEODLONO ..................................................................................958
Jasmina Kulauzovi, PROBLEMATIKA PREIVJELIH
RTAVA RATNIH ZLOINA KROZ PERSPEKTIVU
PORODICE .........................................................................................966
11
Hajdi Rudolf (Heidi Rudolf), TRAUMATIZIRANJE
PORICANJEM I IGNORISANJEM OD STRANE ZAPADA ........979
OSTALE TEME ..................................................................................995
Fatima Huki, ZLOINI U BOSANSKOJ KRAJINI SU
PORUKA DA SE UKLJUI ALARM SPRAM
POTONUA TEMELJNIH VRIJEDNOSTI OVJEKA ...............997
Faruk i Iskra Tabakovi, DRUTVENI ASPEKTI
PORICANJA GENOCIDA - POKUAJ
PSIHOLOKE INTERPRETACIJE AKTUELNE
DRUTVENO-POLITIKE KLIME U BiH..................................1003
Rade Vukosav, DEJTONSKI SPORAZUM NIJE PO MJERI
BOSNE I HERCEGOVINE, PONIZIO JE RTVU,
NAGRADIO AGRESORE................................................................1007
Ljubo Babi, VINOVNICI RATNIH ZLOINA I
GENOCIDA MORAJU DA ODGOVARAJU PRED
SUDOM PRAVDE .............................................................................1012
Mensur Seferovi, FRAGMENTI JEDNOG SUNOVRATA ...........1014
Prof. dr. Mirko Pejanovi, DEJTONSKI MIROVNI SPORAZUM -
ISTORIJSKO RJEENJE ILI STRANPUTICA
ZA DRAVU BOSNU I HERCEGOVINU .....................................1021
Dr. Ibrahim Karabegovi, LA KAO PRISTUP
ISTRAIVANJU ...............................................................................1031
Dr. Hasan Bali, RTVA I NASILJE ...............................................1034
ZAKLJUCI .....................................................................................1043
12
UVODNE NAPOMENE
U organizaciji Instituta za istraivanje zloina protiv ovjenosti i
meunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Meunarodnog drutva za
ugroene narode Luksemburg Gttingen, Univerziteta u Bihau i Vijea
sabora graana Bosanske krajine u Sarajevu, u Bihau je, od 22. do 24.
septembra 2000. godine, odrana Meunarodna nauna konferencija o
zloinima u Bosanskoj krajini za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i
Hercegovinu 1991-1995.
Cilj Konferencije je bio da se, u okviru nauno-istraivakog projekta
Zloini u Bosanskoj krajini za vrijeme agresije na Republiku Bosnu
i Hercegovinu 1991-1995., nauno, na bazi multidisciplinarnog
pristupa, istrae i dokumentuju zloini protiv ovjenosti i meunarodnog
prava na podruju Bosanske krajine.
Ovaj Projekt, a time i Konferencija, imaju poseban znaaj zato to su
Savezna Republika Jugoslavija (Srbija i Crna Gora) i njeni kolabo racio -
nisti i petokolonai iz Bosne i Hercegovine na prostoru Bosanske krajine,
naroito dolini Sane 1992. izvrili teke masovne zloine nad Bonjacima,
ukljuujui i genocid.
Na Konferenciji je uestvovalo oko 150 uesnika, od kojih je 112
izloilo svoje naune i strune radove, a oko 50 je aktivno uestvovalo u
diskusiji.
Elaboraciji zloina pristupilo se sa multidisciplinarnog stanovita, to
je doprinijelo da se svestranije sagledaju pitanja koja su inila sadrinu
ovog meunarodnog naunog skupa.
13
Konferencija je bila otvorena za iznoenje razliitih miljenja, pa i
polemika, to je i bio jedan od ciljeva ovog skupa.
Ovom konferencijom obiljeena je jedna znaajana faza rada na
svestranom i sveobuhvatnom istraivanju genocida i drugih oblika zloina
protiv ovjenosti i meunarodnog prava u Bosni i Hercegovini na kraju
XX stoljea.
Skup je imao nauni i meunarodni karakter. Veina uesnika je
imala zavidnu naunu i strunu reputaciju. Veliki broj uesnika bio je iz
inostranstva, meu kojima i poznata imena, kao to su:
- Tilman Zlch (SR Njemaka)
- Roy Gutman (SAD)
- Prof. dr. Norman Cigar (SAD)
- Prof. dr. Francis Boyle (SAD)
- Dr. Steven Waine
- Prof. dr. Elizabeth Von Erdman Pandi
- Dr. Monika Hauser
- Prof. dr. Keith Doubt
- Prof. dr. John Gould i drugi.
Na Konferenciji je, pored navedenih, uestvovao i vei broj uesnika
iz susjednih drava (Srbije i Crne Gore, Hrvatske i Slovenije).
Referati su sistematizovani u etiri tematske cjeline:
I Korijeni, uzroci, ciljevi i planiranje zloina
II Zloini u Bosanskoj krajini
III Opta pitanja i meunarodni aspekti poinjenih zloina
IV Ostale teme
14
Pored 112 referata, izloenih na plenarnim sesijama, Program
konferencije je jo sadravao i niz drugih aktivnosti, kao to su:
1. Okrugli sto DEJTON I BUDUNOST BOSNE
2. Posjeta masovnim grobnicama (HRGAR, LANITE I i II,
HRUSTOVI, VRHPOLJE, BILJANI, LISAC)
3. Promocija knjiga
4. Izloba dokumentarnih fotografija: ZLOINI U BOSANSKOJ
KRAJINI.
Na okruglom stolu Dejton i budunost Bosne, kojim je rukovodio
gospodin Tilman Zlch, predsjednik Meunarodnog drutva za ugroene
narode, a na kojem je svoje stavove o Dejtonu i budunosti Bosne izloilo
vie od 20 istaknutih naunih, politikih i javnih radnika, izneseno je niz
veoma zanimljivih razmiljanja o navedenoj temi.
Posjeta masovnim grobnicama imala je dubok dojam na posjetioce,
tako da su reagirali zahtjevom da se ta mjesta trajno zatite i obiljee kako
se teki zloini ne bi zaboravili.
Za vrijeme rada Konferencije promovisano je pet knjiga koje
direktno govore o zloinima protiv ovjenosti i meunarodnog prava:
- BOSANSKI NAROD OPTUUJE ZA GENOCID autor
prof. dr. Frencis Boyle;
- RATNI ZLOINI, leksikon Roja Gatmana i Dejvida Rifa;
- ZLOINI NAD PSIHIKIM INTEGRITETOM DJECE autor
dr. Muhamed estanovi;
- GRIJEH UTNJE RIZIK GOVORA, Zbornik radova sa naune
konferencije Krenje ljudskih prava ena u Bosni i Hercegovini
tokom rata 1992-1995.
- NEBESKA SRBIJA autor dr. Branimir Anzulovi.
U okviru Konferencije predstavljena je i izloba, na kojoj je izloeno
50 dokumentarnih fotografija (60x50 cm), koje zorno ilustruju i
dokumentiraju izvrene zloine u Bosanskoj krajini.
15
Sa Konferencije su upuene znaajne poruke i potvrena ranija
saznanja o genocidu i drugim tekim krenjima meunarodnog
humanitarnog prava u Republici Bosni i Hercegovini, odnosno Bosanskoj
krajini. Potvreno je, a izneseni su i brojni novi dokazi, da je u Bosanskoj
krajini izvren zloin genocida nad Bonjacima.
Potvrena je teza o agresiji Savezne Republike Jugoslavije i
Republike Hrvatske na Republiku Bosnu i Hercegovinu, koju su posebno
argumentirano iznosili uesnici Konferencije iz Beograda i Podgorice.
Stav je Okruglog stola Dejton i budunost Bosne da drava BiH sa
entitetima ne moe opstati, te da je potrebno organizirati meunarodnu
konferenciju o Dejtonskom sporazumu, na kojoj bi ova tema bila detaljno
analizirana.
S obzirom na vanost teme kojom se bavila ova Meunarodna nauna
konferencija Zloini u Bosanskoj krajini za vrijeme agresije na
Republiku Bosnu i Hercegovinu 1991-1995. i velikog broja iznesenih
naunih i iskustvenih radova, te naune i javne reputacije uesnika skupa,
opi je stav uesnika da izloene referate i saopenja treba tampati u
posebnom zborniku radova. Naalost, zbog nedostatka finansijskih
sredstava ovaj zbornik radova je ekao objavljivanje due od jedne
decenije.
16
UVODNA IZLAGANJA I OBRAANJA
Prof. dr. Muhamed Filipovi
KATASTAR RTAVA BOSNE I HERCEGOVINE U AGRESIJI
NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU 1991 - 1995.
Svagda, kada su u pitanju zloini koji su poinjeni na tlu Bosne i Herce-
govine uope i na tlu Bosanske krajine posebno, suoavamo se sa jednim
osobitim fenomenom. Ti zloini su mnogobrojni i veliki i poinjeni su na
cijeloj skali egzistencije i fenomenologije postojanja jednog drutva kojeg
moemo nazvati bosanskohercegovako multilateralno drutvo. Taj osobiti
fenomen se sastoji u slijedeem. U smislu opeg znanja, masovnog iskustva
ljudi i isto tako, neizmjernog broja jasnih tragova koji ukazuju i zloinake
inove, na obim i na izvrioce, zloini nam izgledaju dovoljno poznati. Znamo,
naime, sva mjesta masovnih egzekucija mirnog stanovnitva.
Znamo mjesta u kojima su leali, bili mueni i ubijani brojni graani
iz dolina Sane, Une i Vrbasa, te Podrinja. Znamo uglavnom mjesta gdje su
pokopani, skriveni ili na drugi nain, te uklonjeni leevi ogromnog broja ljudi,
ena i djece koji su bili rtve zloina. Znamo za sve bogomolje, sveta mjesta,
toponime i druga obiljeja i dokaze ivota ljudi na prostorima cijele Bosanske
krajine i cijele Bosne i Hercegovine, koje su unitene kako bi se prikrio svaki
trag postojanja drugaije kulture, vjere i ljudi koji su im pripadali.
O njima znamo gotovo sve. Znamo, dakle, i gotovo egzaktno koliko je
ljudi ubijeno, tko ih je ubio, zbog ega su ubijani, koliko je zgrada i drugih
objekata uniteno, koliko vjerskih i kulturnih spomenika sravnjeno sa
zemljom, i tko je sve to poinio. Ovdje izuzimam iz rasprave pitanje zbog ega
svi ti silni zloini ili nisu uope sankcionirani ili se izbjegava da se kae o
njima puna istina, kako o njihovom porijeklu, tako i o onima koji su ih izvrili.
Razlog zbog kojeg jedno drutvo i jedna vlast, koja smatra da ima legimi-
tet, krije ove zloine i ne poduzima nita da bi ih sankcionirala lei vjerovatno
u injenici da je ona sama nastala iz tih zloina i posredstvom njih, te da su
oni sastavni dio njenog legimiteta, zbog ega ih krije i smatra opravdanim.
Svoj interes koncentriram na pitanje naeg znanja o tim zloinima u
smislu znanstvene spoznaje, tj. jedne spoznaje koja je utemeljena na unive-
19
rzalno priznatim metodama svoga nastanka i koja je usporediva sa svakom
drugom spoznajom, naravno, ukoliko je i ta druga spoznaja nastala po istim
uzusima i metodama koje su u znanosti svagda univerzalne.
Kada pitanje postavljamo na taj nain, onda moramo konstatirati, naa-
lost, da nae znanje, u smislu naprijed opisane znanstvene spoznaje o tim
zloinima, nije ni iscrpno, ni sveobuhvatno, ni temeljito i da ne igra onu ulogu
u razrjeavanju ukupne enigme zloinakog ponaanja, dijela ljudi koji su
do samog ina zloina ivjeli sa svojim rtvama u prijateljskim odnosima
bez ikakvih sukoba ili razmirica veeg obima i dubljeg znaenja. To znai da
mi, zapravo jo nemamo znanstvene elaboracije zloina kao masovne
pojave u naem drutvu i da ona tek treba da nastane i da se utemelji.
Osnovna premisa svakog znanstvenog istraivanja jeste ostvarenje
sigurnog uvida u dogaanja koja se istrauju, odnosno postojanje mogunosti
da se dokae egzistencija tih dogaanja. Jednostavna je injenica da su ona
postojala i da, pod odreenim uvjetima priznatim u znanosti, mogu biti proma-
trana i prouavana. Taj problem je u stvari rijeen ve na nivou neposredne
svijesti i iskustva stotina tisua ljudi. Mi znamo to je to to bi trebalo istrai-
vati, jer postoji nesumnjiva evidencija o tom predmetu i kao materijalni
nalaz i kao iskustvo ljudi i kao izvod do kojeg dolazimo iz posrednih izvora.
Materijalni nalazi su mnogobrojni leevi ubijenih ljudi; iskustvo je
sadrano u doivljajima stotina tisua ljudi koji su bili predmet progona;
posredni izvori su razni dokumenti, naredbe, izvjetaji i slini dokazi treeg
stupnja koji nedvosmisleno pokazuju i ukazuju na postojanje progona i zlo-
ina kao akata odreenih organizacija, grupa, ljudi, politika i interesa.
Predmet istraivanja, dakle, su zloini i to zloini najtee vrste. To su
specifini zloini. Naime, ne radi se ni o kakvim sluajnim, ratnim prilikama
izazvanim zloinima kao sporednim proizvodima samog rata, koji bi bio
osnovno zbivanje ljudske egzistencije u tom periodu. Radi se o tome da su
ovi zloini bili glavni cilj rata i da su bili glavni i prvi nain ostvarenja
ratnih ciljeva onoga tko je rat zapoeo i vodio ga sa odreenim nelegitimnim
ciljevima. Dakle, radi se o namjernim, planiranim masovnim zloinima
nad civilima i o planskom unitavanju svakog osnova njihovog kolektivnog
ili individualnog ivota na odreenim teritorijima, tj. onim teritorijima na
kojima je djelovala odreena politika, vojna, policijska i ideologijska stru-
ktura, tj. ona struktura koju openito moemo oznaiti kao agresorsku, a
20
koja se, u stvari svodi na sve snage koje su djelovale u okviru ratnih programa
srpske i hrvatske drave i njihovih filijala koje su te drave stvorile u Bosni i
Hercegovini i sa kojima su u toku rata potpuno disponirale.
Dakle, ako elimo definirati i jasno omeiti na pristup i metodu u
prouavanju i razmatranju problema zloina poinjenih na tlu nae zemlje,
tada moramo kazati da nas taj problem ne zanima ni sa politikog, ni sa
moralnog, ni sa krivino-pravnog stajalita, nego nas zanima kao odreeno
zbivanje koje elimo znanstveno, a to znai objektivno i sigurno istraiti i
prikazati. Problem zloina mi elimo istraivati i o njemu govoriti znanstveno.
To znai da moramo, prije nego to bi dali ili donosili bilo kakav vrijednosni
iskaz o njemu, prije nego to bi ta dogaanja u bilo kom smislu kvalificirali
ili definirali, poduzeti odreene radnje koje e garantirati znanstveni rezultat
naem razmatranju, to u ovom sluaju znai znanstvenom razmatranju
problema i pojave masovnih zloina poinjenih nad civilima, zatim nad samom
zemljom kao tlom (imamo u vidu pojavu sustavne devastacije prirode na odre-
enim teritorijima i specifinog oznaavanja teritorija u smislu njenog defini-
ranja kao teritorije ovako ili onako kranski obiljeene), zatim nad njenom
povijeu i na kraju nad dravom unutar koje smo svi mi ovdje ivjeli.
tovie, ovdje taj problem elimo suziti i fokusirati se samo na probleme
zloina navedenih vrsta, koji su poinjeni u vrijeme agresije na nau zemlju i
tako nae istraivanje i razmatranje dovesti do relevantnih znanstvenih
spoznaja o istom, a tek iz njih izvoditi i druge mogue zakljuke i ako je to
mogue i vrijednosne ocjene aktera tih radnji i njihovih ideolokih i politikih
stavova. Dakle, prije svega se postavlja pitanje ta je problem naeg istrai-
vanja, odnosno ta je predmet, objekt naeg znanstvenog interesa. Ve je
reeno da elimo istraiti zloine poinjene na tlu Bosne i Hercegovine u jasno
odreenom periodu.
Ovdje moramo primijetiti, i to je znaajno za sam karakter zloina, da
su zloini poinjeni prvenstveno na terenu gdje nije bilo vojnih sukoba, tj. da
su progonjeni ljudi koji nisu bili vojno angairani, nego su eventualno bili
samo mogui neprijatelji poinilaca zloina. Ali kakve zloine i koje sve
vrste zloina i u kojem kontekstu i odnosu u kojem se oni javljaju mi elimo
istraivati. Mi, naravno, ne moemo mimoii injenicu da izvjesnost o nekim
zloinima koji su poinjeni postoji i da je ona premisa naeg istraivanja,
mada mi tu izvjesnost elimo dovesti pod lupu znanstvene spoznaje.
21
O emu to postoji opa izvjesnost i ta je poznato kao ope iskustvo
ljudi i kao niz materijalnih nalaza i drugih vrsta dokaza o zloinima?
- prvo, neosporna je i u opem iskustvu ivota svih ljudi koji su ivjeli
na teritoriji Bosne i Hercegovine, dakle: Bosanske krajine, injenica da su,
sa terena kojeg su zauzele snage JNA (vojska SR Jugoslavije) i kasnije drale
snage tzv. Republike Srpske, protjerani gotovo svi ljudi koji su bili bonjake
ili hrvatske nacionalnosti. Radilo se o sistematskom i radikalnom etnikom
ienju tih terena. Tim akcijama je obuhvaeno na stotine tisua ljudi. To
je neosporno i vidljivo na razne naine, te se moe smatrati utvrenim
podatkom. Jo nije utvreno egzaktno o kolikom broju ljudi se radi, ali nije
sporno da on prelazi cifru od 100.000 ljudi (mukaraca, ena i djece);
- drugo, poznato je da su na toj teritoriji, odmah nakon poetka agresije,
formirani brojni koncentracioni logori za civile, koji su u tim logorima
drani, ispitivani, mueni i ubijani. Logori kao to su Omarska, Keraterm,
Manjaa, Ljubija, Stara Gradika i drugi, dio su masovnog i opeg iskustva
ljudi i dokazani su brojnim oevidima i nalazima koji su u bilo kojem smislu
nesporni i neosporivi. Taan broj ovih ljudi se ne zna jo uvijek, ali se moe s
velikom sigurnou i vjerojatnou kazati da taj broj prelazi cifru od 30.000
ljudi i ena, od kojih je veliki i jo neutvreni broj njih ubijen;
- tree, poznato je da je veliki broj ena, koje su bile zatvorene u logorima
i zatvorima, bio silovan. O tome postoje brojna izvjea i dokazi medicinskih,
psihijatrijskih i socijalnopsiholokih strunjaka ostvarenih na temelju pregleda
i razgovora sa brojnim rtvama tih silovanja, dakle neosporivim znanstvenim
metodama;
- etvrto, poznato je da su u ljetnim mjesecima 1992. godine (jun, jul i
august) na ovom prostoru vrene masovne egzekucije ljudi na terenu, tj. u
mjestima stanovanja tih ljudi ili u njihovoj neposrednoj blizini i to poglavito
na prostorima izmeu rijeka Vrbasa i Une i da je prilikom tih egzekucija
ubijen veliki, jo tono neutvren, broj civila, ali se sa sigurnou moe kazati
da on prelazi broj od deset hiljada ljudi. Takve egzekucije, od kojih neke
doseu i cifru od po 300 ljudi, izvrene su, primjerice u selima opina Klju,
Sanski Most, Prijedor, Bosanski Novi, Bosanska Dubica i dr. i to u selima
Pudin Han, Velagii, Ramii, Krasulje Donje i Gornje, Pei, Zgon, Hrustovo,
Vrhpolje, Kamiak, Plamenice, Veleevo, Duboani, Humii, Zagrad, Biljani,
22
Sanica Gornja i Donja, Budelj, Husimovci, Trnava, Stari Majdan, Palanka,
arakovo, Hambarine, Rizvanovii, Ljubija, ejreci, Miljakovci, Kozarac,
Kozarua, Agii, Blagaj i jo mnogim mjestima, to je openito poznato i o
emu postoji neosporiva evidencija;
- peto, poznato je da su u toku rata, a posebno u toku 1992. i 1993. godine,
na tom prostoru bile spaljene, minirane i na druge naine sruene sve musli-
manske bogomolje; brojne katolike crkve i druge vjerske zgrade i institucije,
te gotovo svi spomenici kulture bonjake i hrvatske provenijencije su uniteni;
- esto, poznato je i o tome se moe svako osvjedoiti, da su na tom tlu
izvrene radikalne promjene svih toponima (naziva gradova, ulica, trgova i
drugih mjesta), ime su izbrisani svi tragovi postojanja ljudi bonjake i
hrvatske nacionalnosti na tom tlu i zatrta njihova kulturna i etnika povijest;
- sedmo, poznato je da je na tlu koje je bilo naseljeno Bonjacima i Hrva-
tima, naseljeno, i to tako to je prijanje bonjako i hrvatsko stanovnitvo
prisilno protjerano, brojno srpsko stanovnitvo, koje nije domicilno u Bosni i
Hercegovini i Bosanskoj krajini, a na imanjima i u kuama koje pripadaju
bivim i protjeranim ili pobijenim stanovnicima tih mjesta, te da je ta imovina
koritena i koristi se i danas, bez ikakve naknade, a njeno vraanje se izbje-
gava na sve mogue naine i uz podrku entitetskih vlasti koje tu postoje i
vre vlast, naravno, vre je iskljuivo u korist srpskog stanovnitva;
- osmo i najzad, poznato je da je na zemlji i u dravi iji su ravnopravni
stanovnici bili svi zatekli stanovnici tih krajeva, uspostavljena jedna eksklu-
zivno nacionalna srpska drava u kojoj graani bonjake i hrvatske naciona-
lnosti nemaju jednaka prava kao Srbi, to je po svim ljudskim zakonima i
principima samo oblik zloinake diskriminacije kakva je provoena i tokom
agresije.
Sve navedeno je predmet masovnog iskustva ljudi i brojnih spoznaja o
kojima postoje materijalni i drugi vjerodostojni dokazi. Sve su ovo nesporne i
neosporive injenice i stvorena stanja koja ih potvruju, stanja koja traju i
koja produavaju odnose neravnopravnosti, diskriminacije i zloina nad
nesrpskim stanovnitvom. Zloin, dakle, postoji, on je masovan, on je teak i
spada pod kvalifikaciju najteih ratnih zloina i zloina genocida. Meutim,
bez obzira na koliinu iskustva koje se odnosi na poinjena zloinaka djela,
kao i na veliki broj posljedica koje su ta djela izazvala, a koje su, takoer,
23
sastavni dio naeg svakodnevnog iskustva, ope i multilateralno iskustvo o
neemu i rasutost i nepovezanost odreenih pojava u vremenu i prostoru i s
obzirom na aktere, jo uvijek ne dozvoljava da se kae da ono to smo kao
lino i kao kolektivno iskustvo, doivjeli, ujedno znai da posjedujemo zna-
nstvenu istinu i spoznaju o tom predmetu.
Znanstvena istina je ona istina koja polazi od iskustva i uzima ga kao
meritum i potvrdu prisutnosti nekog predmeta o kojem se eli dobiti istina,
ali se ona ne svodi na iskustvo samo ve se na njemu dograuje svojom
metodolokom utemeljenou, koja uvidima postignutim putem iskustva i
iskustvene evidencije daje neke od bitnih karakteristika znanstvene spoznaje i
uvida putem znanosti.
Pravilna metodoloka utemeljenost znanstvenog uvida omoguava da
se rasutost i pojedinanost iskustva kakvo je ono svagda po sebi dano, povee
i u vremenu i u prostoru i s obzirom na objekt i subjekt zbivanja, ime se
postie pravilna izbrojivost pojava, a na temelju izbrojivosti se postie
nuna usporedivost i univerzalnost iskaza o pojavama, koje su neophodni
uvjet svake prave znanstvene spoznaje. Stoga se svaka znanstvena spoznaja
mora utemeljiti na nekim bitnim pretpostavkama od kojih zavisi njen
znanstveni karakter.
Prva, od tih pretpostavki, je nuno odbacivanje svakog prethodnog
stava i osobito zakljuaka ili polazita koji nisu samo i iskljuivo radne
hipoteze, a koje se tokom istraivanja potvruju ili odbacuju. Posebno je
bitno i vano da se eliminiraju sve predrasude u odnosu na mogue aktere
dogaanja, te da se oni uzimaju u obzir tek na temelju metodski osigurane
evidencije. Treba imati u vidu da ma kako bilo obimno i ma kako intenzivno
iskustvo ljudi, ono samo ne omoguava nikakvu znanstvenu kvalifikaciju, a
svaka vrijednosna kvalifikacija se strogo iskljuuje iz eme razmatranja i
miljenja kada je u pitanju znanost. Dakle, svaka moralna, pravna, drutvena
ili bilo kakva druga kvalifikacija fenomena zloina se u znanstvenom
istraivanju iskljuuje, sve dok sistematsko znanstveno istraivanje ne
pokae i ne dokae da su takve kvalifikacije mogue i izvedene na temelju i u
univerzalno dostupnoj i usporedivoj formi spoznaje, te da su mogue kao
znanstvene istine. Ovaj princip je veoma vano potovati zbog nae poznate
sklonosti, koja je naslijeena iz vremena kada su unaprijed date kvalifikacije
bitno usmjeravale svaki istrani, pa i znanstveni istrani postupak, da unaprijed
24
kvalificiramo pojave i da u svjetlu tih kvalifikacija, kao da se radi o
utemeljenim i potvrenim hipotezama, izvodimo dalekosene zakljuke i
kvalificiramo predmet i u spoznajnom i u vrijednosnom smislu.
Drugi vaan moment, bitan za znanstveno utemeljenje istraivanja
pojave masovnih zloina najtee vrste, jeste da se istraivanje sprovodi takvim
metodama uvida u predmet koji se istrauje i takvim postupcima zakljuivanja
koji e osigurati ekvivalentne i usporedive podatke, te egzaktne mjere kojima
e se ti podaci u svim aspektima svojeg pojavljivanja i registracije mjeriti,
bez ega nema znanstvenog uvida i istine koja se temelji na znanosti.
Trei bitni moment sastoji se u tome da se pojave istrauju u svim
aspektima, koji su bitni za njihovu prirodu, i unutar vremena koje je nuno
za izraavanje svih njihovih svojstava, a na temelju kojih kvalificiramo
odreene pojave upravo kao takve, tj. kao zloine i zloinake akte odreenih
subjekata. To, pak, znai da moramo imati u vidu sve one momente pojava
koji su bitni za njihovo potpuno razumijevanje i tumaenje. U ovom naem
sluaju, to znai da se pojava masovnih ubojstava i progona ljudi, ruenja
objekata i otimanja imovine, koji su vreni najvjerojatnije iz politikih,
ideolokih, vjerskih i nacionalnih razloga, iz razloga provoenja jedne odre-
ene nacionalne politike, mora istraiti dovoljno obimno da bi se moglo doi
do relevantnih zakljuaka o upravo takvoj prirodi tih zloina. Mora se, dakle,
utvrditi ne samo broj, uestalost, mjesta i naini, te izvrioci zloinakih
radnji, nego i motivi izvrenja tih djela, da bi njihova kvalifikacija bila
ispravna, odnosno opravdana.
Ove se pojave, znai, moraju istraivati u dovoljnom vremenskom
rasponu unutar kojeg su mogle da se sasvim izraze i pokau svoju prirodu,
jer se samo tako moe doi do uvida o nastanku, razvoju i svim modalitetima
pojava, kako bi se proirili temelji i obuhvatnost uvida u njihovu fenomeno-
logiju i kako bi time doli do istine o njima u faktikom i znaenjskom smislu
rijei. Naime, to jesu faktike, dakle iskustvene pojave, ali one su i historijske
pojave i nalaze se u odreenom poretku povijesnih zbivanja iz kojeg dobivaju
i svoja specifina znaenja i smisao. Svi dobro znamo da je ubijanje musli-
mana, otimaina njihove imovine, paljevina njihovih kua i spomenika
njihove vjere i kulture i uope vrenje zloina razliitog obima i intenziteta,
te uestalosti zloina nad njima, jedna povijesna pojava na ovim prostorima
koja mora biti protumaena i iz te perspektive, jer se u njoj otkriva bitni
25
dio njene istine. Ta pojava nasljeuje onaj stav koji je stoljeima bio
karakteristian za Europu i kranstvo, a koji se sastojao u pravu progona
muslimana kao nevjernika sa zemlje i sa tla koje je definirano kao kransko.
Isto tako, pojava masovnih zloina raznih vrsta, izvrenih nad
muslimanima na ovom prostoru, mora se istraivati s obzirom na sam
subjekt, tj. poinioca djela, kao i na njegov objekt, tj. rtvu. Treba, takoer,
imati na umu da je taj subjekt sloen i da u sebi nosi svijest koja je nastajala
dugo vremena i bila sastavni dio njegovih inova, kao to je i rtva, ne samo
neki pojedinac, nego subjekt koji ima svoju povijest i osobine zbog kojih je
postao rtva.
To je veoma bitno zbog saznanja o samom djelu, ali i zbog ustanovlja-
vanja dubljih korijena ovih pojava, tj. njihovog ukupnog konteksta unutar
kojeg se javljaju kao redovite pojave. Ti zloini nisu nimalo rijetki i nisu
nimalo izvan konteksta ukupnog povijesnog ivota, nego su na neki nain
njegov sastavni dio. Izraz su postojanja nekih trajnijih snaga i inioca koji
u naoj povijesti djeluju, a koje su jo uvijek, u svojoj bitno zloinakoj
prirodi i karakteru, nedovoljno transparentne, te ih je teko definirati. Te snage
i njihovi realni stvarni interesi, esto se kriju iza brojnih mitolokih, ideolo-
kih i drugih konstrukcija i lai, koje predstavljaju stalni izvor takve indoktri-
nacije stanovnitva koja ga navikava na svijest da je zloin prema predstavni-
cima odreenih nacionalnih ili vjerskih grupa ispravno i moralno opravdano
djelo. Zar cijeli jedan svijet likova, ideja i ideala, za brojne mitologizme i
ideologizme nije u svijesti naih ljudi prisutan ve od najranije mladosti. Taj
svijet ih ispunjava idejama osvete, opravdanosti, ak nunosti istrebljenja
poturica, prava na otimainu i na svaku drugu vrstu djelovanja protiv tih
vjekovnih i iskonskih neprijatelja naroda. Oni se na taj nain pripremaju da
budu rtve, a njihovi budui zlotvori se odgajaju u svijesti da vre nacionalno
i historijski opravdana djela i da time ulaze u Panteon nacionalne povijesti kao
junaci. Otkud pojava da je toliki broj mladih ljudi zadojenih nacionalnim
idejama sklon da vri i najtea zloinaka djela i da ih smatra opravdanim,
nunim i herojskim djelima? Zar je jedan Gavrilo Princip meu nama? Svaki
zloin nainjen prema takvim neprijateljima, tj. prema iskonskim neprija-
teljima svega srpstva ili hrvatstva, biva na taj nain i tim ideologijama
opravdan, a njegovi poinioci postaju nacionalni heroji. Zar za to nemamo
potvrdu i uvid u cjelokupnom sistemu nacionalne ideologije i odgoja, kao i u
manifestiranoj svijesti o herojima kao to su svi oni koji su ubijali za srpstvo,
26
od Miloa Obilia, preko hajduka nazvanog dijete Radojica, iz osmanskih
vremena, do Gavrila Principa, Drae Mihailovia, pa evo do Radovana
Karadia ili Ratka Mladia?
Znanstveni nain istraivanja, dakle, mora biti objektivan, kvantifi-
ciran, neideoloki, nepolitiki i u ovom sluaju nuno i historijski, jer je
pojava takve prirode da je to normalan i jedino mogu nain da se o njoj sazna
ono bitno, ono to je znanost duna da nam prui kao relevantno saznanje na
kojem je mogue utemeljiti neku praksu ozdravljenja naeg drutva.
Za nas u Bosni i Hercegovini, imam tu u vidu sve strane koje iz raznih
razloga, pobuda i na razliite naine istrauju ove pojave. Karakteristino je
da se prema ovoj pojavi odnosimo i da joj pristupamo prije svega i najvie kao
politikom, psiholokom i drutvenom, odnosno moralnom fenomenu, nego
kao izvjesnoj pukoj i jednostavnoj realnosti, tj. kao nizu konkretnih dogaaja,
zbivanja i radnji koje su se u odreenom vremenu i na odreenom konkretnom
mjestu dogodile, a u kojima su uee imali odreeni konkretni akteri, sa svim
svojim karakteristikama, motivima, nainima izvrenja radnji i konkretnim
ponaanjima u okviru tih inova, dakle, kao nizu akcija konkretnih ljudi,
koje su izvedene pod odreenim konkretnim prilikama i uvjetima.
To, s druge strane, znai da je nuna precizna vremenska i topografska
lokacija mjesta radnji, njihovih aktera, okolnosti pod kojima se dogaaj
zbivao, s jedne strane, rtvi i, s druge, poinilaca radnji koje se kvalifi-
ciraju kao nelegalne ili kriminalne, zatim tano lociranje poinilaca u
smislu njihovog poloaja, pripadnosti odreenim grupama, podreenosti
ili nadreenosti u relacijama vojnih, policijskih i paravojnih formacija, te
svih organizacijskih, dravnih, nacionalnih, religijskih i ideologijskih i
moralnih veza i odnosa suglasnosti i suradnje ili suprotnosti u kojima se
akteri tih radnji nalaze, odnosno u kojima su se nalazili prije, u vrijeme i nakon
izvrenja radnji koje se ustanove i za koje se opravdano moe pretpostaviti
da su zloinake.
Za znanstveno istraivanje je, prije svega, bitno odrediti jasan precizno
utvren te omeen cilj istraivanja. Ako je cilj istraivanja da se utvrdi da li je
bilo, koliko je bilo zloina i tko su poinioci ratnih zloina i zloina protiv
ovjenosti uope, na tlu ove zemlje, tada je bitno da se utvrdi koliki je broj
ljudi uope koji je nasilnim putem izgubio ivot. To bi znailo usposta-
vljanje neke vrste k a t a s t r a r t a v a, na temelju kojeg bi se onda
27
1
Povoljna okolnost je to je na samom poetku tog perioda 31. marta 1991. izvren
redovni popis stanovnitva u zemlji. Za poreenje sa rtvama Drugog svjetskog rata
moglo bi se zadovoljiti rezultatima obimnog (dodue jo uvijek nepotpunog) istraivanja
izvrenog od 1964. do 1992. za itavu SFRJ (primj. Redakcije).
istraivalo kako su nastale te rtve i tko su i kakvi su bili akteri zbivanja u
kojima su ti ljudi postali rtve. To znai da je neophodno, zbog masovnosti i
uestalosti zloinakih akata, u istraivanju zloina, poi od mjesta do
mjesta, od kraja do kraja, od grada do grada, od sela do sela, od ulice do
ulice i od kue do kue i utvrditi tko je sve bio rtva, ija je bio rtva, kad
se zbio dogaaj koji je doveo do nastanka rtava, tko su bili poinioci
akata koje su od ljudi nainili rtve, ukoliko se zna za njihov identitet, kome su
pripadali, tko im je zapovijedao, na temelju kojih motiva i okolnosti su akti
zloina izvedeni i u kakvom se opem odnosu ti akti nalaze sa odreenom
nacionalnom, politikom i ideolokom situacijom i djelovanjima aktera tih
dogaanja. To bi bio nain istraivanja koji bi nas oslobodio i to metodoloki,
od svake presumpcije, od svake predrasude, od svakog mogueg ideolokog i
politikog prethodnog suda i doveo nas do direktnih dogaaja, do konkretnih
ljudi i radnji, koje tek nakon istraivanja i adekvatnih radnji koje slijede,
mogu biti proglaene rtvama ili pak poiniocima zloina. Ovo je nuno
nainiti za sve rtve organiziranih nasilja sa politikim i nacionalnim predzna-
cima koje su se dogodile tokom proteklog stoljea, ali je zbog ekonomije u
istraivanju, za sada uputno da se ovo istraivanje ogranii samo na zbivanja
tokom zadnjeg agresivnog rata i napada na Republiku Bosnu i
Hercegovinu.
1
Mada postoji snana i dokaziva veza izmeu ranijih i sadanjih
zbivanja, sada bi trebalo ostati kod rtava najnovijeg rata, jer o tome postoji
mnogo dokumenata, svjedoka i tragova koji e omoguiti da se cijeli problem
istrai na strogo objektivno i znanstveno utemeljen nain. Osim toga, ograni-
avanje bi u ovom momentu omoguilo da se istraivanje provede mnogo
bre i efikasnije, dok bi rekonstrukcija prolih zbivanja traila mnogo vie
vremena i specifinijih metoda istraivanja.
Smatram, na temelju svega to je reeno, da je konano neophodno
ustanoviti jedan jedinstveni znanstveni istraivaki projekt kojim bi kao
predmetom istraivanja bilo obuhvaeno pitanje o rtvama rata od 1992. do
1995. godine. Taj projekt bi morao biti dravni, a njegov cilj bi bio da
ustanovi koliko je dravljana Bosne i Hercegovine bilo nasilno ubijeno
tokom zadnjeg rata, bez obzira na nacionalnu ili politiku pripadnost i
28
orijentaciju. Sadanja situacija u kojoj je broj rtava iskljuivo nacionalni
problem i u kojoj se prije broja rtava, mjesta i svih drugih okolnosti njihovog
stradanja vide nacionalnost i politika pripadnost rtava, nije dobra i ona u
istraivanja unosi nacionalnu pripadnost kao odluujuu okolnost, koja
odmah stvara jedan ideologizirani i politizirani kontekst koji diskvalificira
znanstvenost pristupa i dovodi do rezultata koji je svagda u kontekstu onih
uzroka koji su i doveli do rtava, tj. nalazi se u kontekstu nacionalnog
sukobljavanja, u kojem je glavno pitanje tko je kome vie pobio ljudi i tko je
bio vea rtva. Znanost sa takvim pristupom i rezultatom nema nita.
S druge strane, ako uope jo postoji, pa i ako ne postoji, nakon Daytona,
drava Bosna i Hercegovina, ipak su i tada ljudi koji su stradali bili ili jesu
njeni dravljani i kao takve ih treba tretirati i unutar tog svojstva i konteksta
istraivati. Ovo je neophodno i zbog rehabilitacije principa drutvene pove-
zanosti i jedinstvene sudbine svih nas na ovom prostoru. Naime, dunost je
svakog normalnog drutva da utvrdi to se je sve dogaalo sa njegovim
lanovima i to bez obzira na njihovu nacionalnu, vjersku ili politiku pripa-
dnost, kako bi bilo mogue da se kazni zloin, a ne da se kanjava i inkrimi-
nira nacionalna, vjerska ili ideoloka i politika pripadnost. rtvama, koje su
nastale, treba da se oda poast, kao i da se sprijei svaka mogua proizvoljnost
u kvalifikacijama broja rtava i svih drugih aspekata zloinakih akata.
Zloini, koji su poinjeni s umiljajem da bi se odreene kategorije ljudi
eliminirale, treba da se razlue od rtava koje su nastale pod okolnostima
rata i koje su kolateralne rtve ratovanja i kao takve normalne u svim ratovima,
bili oni agresivni ili obrambeni, zloinaki ili opravdani itd., bez obzira to
moderno shvaanje o prirodi ljudskog ivota i morala smatra svaki rat
neopravdanim i izvorom zla mnogo vie nego to moe donijeti bilo kakvu
satisfakciju ljudima i ovjeanstvu.
Nakon to bi se sainio katastar rtava, u kojem bi bile poimenino i
lokacijski precizno navedene sve rtve ili oni koji se mogu smatrati rtvama, u
kojem treba da se odrede precizno mjesta njihovog stradanja, uvjeti pod
kojima su stradali i mogui ve poznati i utvreni ili vjerojatni poinioci
djela koja se mogu smatrati zloinima, mogue bi bilo zapoeti sa stvarnim
znanstvenim istraivanjima onoga problema na koji bi znanost trebala da
odgovori, a to je pitanje, kako se sve zbilo, kako je bilo mogue da se dogodi,
te kako je mogue da ljudi poine takva djela. Naime, kako problem
29
znanstvenog istraivanja nije dobivanje neke pravde ili satisfakcije bilo
koje vrste, osim naravno znanstvene spoznaje i satisfakcije koju ona nosi,
vano je da se pribliimo spoznaji o tome kako je odista mogue da ljudi
uine jedni drugim toliko zla, to je to u njima i oko njih to ih je na to navelo
i kako da se postavimo prema kontinuiranoj egzistenciji i djelovanju onih
istih sila i interesa koji su doveli do ovakvih monstruoznih djela. Upravo u
tom je sadran interes znanosti i najvea mogua korist koju ljudi od znanosti
mogu da dobiju. Istraivanje zloina i rtava samo da bi se dobila neka
nacionalna, politika ili ideoloka satisfakcija nas ostavlja u krugu, zloudnom
krugu, zloina u kojem se svi mi, bez razlike na naciju, vjeru i politiku, evo
jedno cijelo stoljee veoma brzo vrtimo.
Za odgovor na ova pitanja, a to su glavna pitanja u oblasti znanstvenih
istraivanja o zloinima poinjenim na tlu Bosne i Hercegovine, jer znanost
nije polje na kojem bi trebalo da se odvija natjecanje u tome tko je podnio
najvie rtava i bio objekt zloinakih akcija onih drugih, nego je znanost
nastojanje da se sredstva i snaga znanosti koriste da bi se iznenadne, ali
redovite, provale barbarstva i zapretenih zloinakih instinkta kod velikog
broja ljudi naeg prostora, prvo razumjeli, a potom i eventualno blokirali.
Bitno je da znamo i kao polazite uzimamo, da ti zloini imaju ipak neke
karakteristike koje ih objedinjuju:
Prva od njih je masovnost poinjenih zloina i to masovnost koja se
nalazi u progresiji. Da uzmemo primjer samo Muslimane koji su u zadnja
dva stoljea bili najvie izloeni zloinakim progonima. Njih je, nakon
Prvog svjetskog rata, u osvajakom nastupu srpskih vojnih snaga, ubijeno
oko 3.000 i o tome se u Europi zna. Tokom sukoba u Drugom svjetskom ratu,
ubijeno je oko 100.000 Muslimana koji nisu bili zaraena strana niti su
posjedovali oruje ili vojne snage koje bi bile motiv i opravdanje za zloine
poinjene nad njima. U ovom ratu ih je ubijeno 200.000. Ubiti 200.000 ljudi,
dakle oko 13% od ukupne populacije Muslimana u Bosni i Hercegovini, i to
ubiti ljude u najboljim godinama ivota, nije malo i treba da se pomno istrae
svi uzroci, okolnosti i posljedice ovakvih akcija.
Druga osobina zloina je njihova okrutnost, bezobzirnost s kojom su
vreni i mnogostrukost naina kojim su izvravani.
Trea njihova osobina je bezrazlonost, tj. injenica da ljudi koji su u
zloin uvueni, kako rtve, tako i poinioci, u najveem broju sluajeva
30
nemaju nikakve line veze i nisu u bilo kakvim odnosima koji bi mogli
predstavljati i biti motivacija za zloin. rtve nisu, naime, nita uinile
svojim ubojicama, a ubojice nemaju, u svom linom iskustvu nikakve veze s
njima, pa ipak ine uasna djela. Zloinac, kako je to poznato, uope ne
poznaje rtvu, a ipak je ubija i to bi uinio prema svakoj moguoj rtvi.
etvrta osobina zloina, o kojima se radi, jeste masovnost uea
ljudi u njihovom izvrenju. Uzmimo samo zloin u Srebrenici, poinjen jula
mjeseca 1995. godine. Ubiti u toku samo nekoliko dana 11.000 ljudi - nije mala
operacija, gledano isto tehniki i u njoj je moralo uzeti uea mnogo ljudi.
Recimo, najmanje 2.000 ljudi, a to je ogroman broj zloinaca, jer su svi oni
zloinci i to gledano po svim zakonima i normama u svijetu.
Peta osobina zloina i to je jedna od najvanijih za znanstveni pristup,
sastoji se u apstraktnom karakteru samih zloina. Budui da nema neke
konkretne i line motivacije, ni u linom, ni u kolektivnom iskustvu, zloinac
postupa iz apstraktnih razloga, najee razloga koji dolaze iz nacionalne
mitologije, ideologije i politike. On ubija u ime nacije, drave ili partije, a ne u
svoje lino ime. Zbog toga se zloinac ne smatra ni lino krivim. Ako je neko
kriv, za njega, onda su to narod, crkva, partija ili historija, a ne on sam. U
takvom sluaju se ubija u ime viih razloga i najvieg autoriteta, u ime same
historije i njenog zavjeta, a to je najtei oblik zloina kojeg ovjeanstvo do
sada poznaje. U tom sluaju nije ni bitna linost objekta zloina. Tu se ne ubija
linost, nego apstrakcija, tj. predstavnik nekog naroda, religije, politike misli
ili jednostavno grupe koja zaposjeda odreeni lokalitet (nau teritoriju) i koja
mora da nestane da bi se ostvarili vii ciljevi povijesti. Ba kao kod nacista.
Ako se opravdano moe pretpostaviti da postoji takav odnos izmedu
rtve i zloinca, tada je opravdana pretpostavka i postojanja kolektivnog
zloina, znai zloina ideologije i politike, zloina koji se vri u ime vieg
cilja i u ime drave ili nacije, te se ovi zloini mogu kvalificirati, naravno
hipotetiki, kao posljedica svjesnog aktiviranja prethodno formiranih i
odgojemi indoktrinacijama stvorenih mranih predjela svijesti kod velikog
broja ljudi, pa je, sa stajalita ciljeva znanosti, veoma vano da se polja
takvih indoktrinacija, njihov sadraj, nain unoenja u svijest ljudi, ustanove i
diskvalificiraju, kako bi se ljudska svijest i podsvijest, oslobodili od njih i
ljudima omoguilo da jasno i razlono misle u usvajaju ljudske moralne i
pravne standarde kao svoje lino gledite i osnovu svog ponaanja. Upravo
31
zbog nedostatka takvog odnosa prema pojavama masovnih bezrazlonih i
ideolokih zloina, tj. pojavama masovnih - iz miljenja i ideologije nastalih -
zloina, nismo do sada i pored injenice da su nekada za ratne zloine te
vrste primjenjivane rigorozne kazne (partizanski odnos prema zloinima),
uspjeli da taj nain ponaanja limitiramo, a pogotovo da ga iskorijenimo.
Sve to pokazuje nam zorno da same kazne direktnim poiniocima zloina
nisu u stanju da sprijee njihovo ponavljanje u jo uveanom broju, te se lijek
mora traiti u pravilnom razumijevanju izvora i prirode zloina takve vrste.
Naravno, nama koji poznajemo historiju i ivot ljudi na ovom prostoru je
jasno da je glavni izvor ovakvih ideja, u biti ksenofobinih i opasnih, jer
ukupnu energiju ljudi usmjeravaju protiv drugih ljudi, a ne protiv stanja koje
su sami nosioci ovih shvaanja proizveli svojim djelovanjem. Izvor ovakvih
zloina je i nacionalna mitologija i ideologija, koja u temelju ima opravdanje
svih nacionalnih poraza i tekoa kao posljedice djelovanja drugih i konze-
kventno tome oznaava i krivca za nesreu, te usmjerava energiju nacije
prema njemu kao glavnom neprijatelju ija bi eliminacija iz historije dovela do
pozitivnog njenog toka. Izvor je dakle mitologija, epska poezija i njena u
biti ksenofobina kultura, tzv. nacionalni odgoj, te tradicija hajduije i prava
otimaine imovine, zemlje i ivota od onih koji su vjeni, iskonski neprijatelji
nacije ili vjere.
To je tradicija koja se slavi i koja od poinilaca najteih krivinih
djela ini nacionalne heroje. Za tu tradiciju su ti metafiziki, iskonski nepri-
jatelji vjere i nacije Turci, kojih ovdje nema uope, nikada ih nije ni bilo u
veem broju, a nema ih ni u najmanjem broju ve stotinu i dvadeset godina, ali
postoje njihovi istovjernici i tu ne igra nikakvu ulogu injenica da su to u stvari
istorodna braa, Slaveni i ljudi koji sami po sebi nikada nisu pokazivali
neprijateljstvo prema svojim susjedima drugih vjera, pa te nasljednike
Turaka treba eliminirati. Ali to je ironija povijesti, tj. ironino je da neki narodi
stvaraju povijest na silu i razumiju samo njen jezik, kako je to formulirao jedan
veliki bard nacionalne svijesti jednog naeg naroda. Ako se takva moralna i
opa shvaanja formiraju kod djece ve u najranijoj mladosti, a kasnije ih
tobonja znanost samo uveava i uvruje, tada se ne treba uditi da se dobiju
takvi efekti, tj. da jedna populacija masovno ulazi u zloine i misli, ak
uvjerena je, da vri najvaniju nacionalnu zadau.
Dakle, ovdje elim da se zaloim za ukupno nae oslobaanje od
tragova ovih mitologija i ideologija i na znanstveni pristup pitanju
32
izuavanja zloina poinjenih na naem tlu u zadnjem ratu, ali i ranije.
Zalaem se za rehabilitaciju rtava, a to znai za utvrivanje njihovog
broja, za tonu lokaciju zloina, za tono utvrivanje okolnosti, poini-
laca i svih drugih momenata nastanka rtava, ma tko da su one, a za
prestanak lamentiranja nad usudom zbog toga to imamo takve susjede koje
imamo, a to lamentiranje nam donosi svakih tridesetak godina novu opu i
masovnu tragediju. Zalaem se za oslobaanje rtava iz ruku i miljenja
preivjelih koji bi ponekad eljeli da im oni i mrtvi slue i da izvravaju
njihove naloge i ostvaruju njihove ciljeve. Dakle i na kraju, drava mora
utvrditi koliko je njenih graana stradalo. Kako su stradali, tko ih je
pobio, ili otetio, ili na drugi nain zlostavljao. Iz kojih razloga je to injeno
i to da se radi u vezi s tim. To bi bio veliki pomak u naem odnosu prema
pitanju zloina, jer nas sadanje stanje podvaja, ak i u tom pitanju i iskljuuje
objektivnost u istraivanju, te razvija nove ksenofobije, a ne otklanja stare.
33
Prof. dr. Francis Anthony Boyle
POKUAJ ZAUSTAVLJANJA GENOCIDA NAD
NARODOM I REPUBLIKOM BOSNOM I HERCEGOVINOM
Predsjednik Republike Bosne i Hercegovine Alija Izetbegovi je za
vrijeme takozvanih Vens-Ovenovih (Wance-Owen) pregovora u Njujorku
imenovao, 19. marta 1993. godine, autora ovog rada (prof. dr. Francis Anthony
Boyl, profesor meunarodnog prava na Pravnom fakultetu Univerziteta
Illinois, SAD) za generalnog, izvanrednog i opunomoenog agenta kod
Meunarodnog suda pravde. Odmah narednog dana, autor je pokrenuo sudski
postupak u ime Bosne i Hercegovine kod Meunarodnog suda pravde u Hagu
protiv krnje [Savezne Republike] Jugoslavije (Srbija i Crna Gora) zbog krenja
Konvencije o genocidu iz 1948. godine. Od Meunarodnog suda pravde, autor
je 8. aprila 1993. godine dobio Odluku za izricanje privremenih mjera
zatite protiv krnje Jugoslavije.
Openito reeno, Meunarodni sud pravde je dao nalog Vladi krnje
Jugoslavije [Srbija i Crna Gora] da prestane i da se uzdri od vrenja svih
genocidnih radnji u Republici Bosni i Hercegovini, bilo direktno ili indirektno
preko svojih saradnika. Ipak, Vlada krnje Jugoslavije nije se uopte osvrtala na
Odluku Meunarodnog suda pravde od 8. aprila 1993. i odmah je nastavila da
dalje kri svaki uslov ove odluke. Prema Povelji Ujedinjenih nacija, Vijee
sigurnosti je obavezno da provede sve odluke Meunarodnog suda pravde.
Ali, umjesto da kazne krnju Jugoslaviju, stalni lanovi Vijea Sjedinjene
Drave, Britanija, Francuska, Rusija i Kina odluile su da kazne Bosnu -
koja je rtva - tako to su joj nametnule takozvani Oven-Stoltenbergov
(Owen-Stoltenberg) plan, kao nastavak Vens-Ovenovog plana kojeg su
odbacili bosanski Srbi. Oven-Stoltenbergov plan bi rasparao Republiku
Bosnu i Hercegovinu u tri mini-drave na bazi etnike podjele i liio bi
Bosnu i Hercegovinu njenog lanstva u Organizaciji ujedinjenih nacija.
Predloena podjela Bosne i Hercegovine bi podvrgla oko 1,5 do 2 miliona
ljudi etnikom ienju.
34
Zbog toga je autor odmah pokrenuo zaustavljanje ovakvog rasistikog
cijepanja Republike Bosne i Hercegovine i prekid genocidnog embarga na
oruje protiv Bosne i Hercegovine podnoenjem u ime Bosne i Hercegovine
Drugog zahtjeva za izricanje privremenih zatitnih mjera Meunarodnom
sudu pravde. Autor je 26. jula 1993. proveo cijeli dan u sjeditu Ujedinjenih
nacija u Njujorku sa ambasadorom Republike Bosne i Hercegovine Muha-
medom airbegoviem i javno upoznao veliki broj ambasadora ukljuujui
nesvrstane lanove Vijea sigurnosti o ovom Drugom zahtjevu za izricanje
privremenih mjera zatite dostavljenom Meunarodnom sudu pravde u ime
Republike Bosne i Hercegovine. Sa toga mjesta i toga dana, kao advokat
Bosne i Hercegovine uz ambasadora airbegovia, javno sam zaprijetio
da u tuiti Sudu stalne lanove Vijea sigurnosti za nametnuti embargo
nad orujem. Embargo nad orujem koji je nametnulo Vijee sigurnosti protiv
Republike Bosne i Hercegovine sukrivac je za genocid nad bosanskim
narodom.
Pet stalnih lanova Vijea sigurnosti Sjedinjene Drave, Ujedinjena
Kraljevina, Rusija, Francuska i Kina snose posebnu odgovornost za
pomaganje i potsticanje genocida nad narodom i Republikom Bosnom i
Hercegovinom ime su krile odredbe Konvencije o genocidu iz 1948. godine.
Bio bih sretan da sam tuio Sudu stalne lanove Vijea sigurnosti i da sam
ponudio to da uradim vie nego jednom prilikom. Ista osuda moe se
primijeniti i na one drave lanice Ujedinjenih nacija koje su bile lanice
Vijea sigurnosti od 1992. do 1995., koje su rutinski podravale nastavak ovog
genocidnog embarga na oruje protiv Bosne i Hercegovine.
Te veeri, autor je odletio u Hag i 27. jula 1993. podnio Meunarodnom
sudu Drugi zahtjev za izricanje privremenih mjera zatite. Ve narednog
dana, 28. jula 1993., autor je odletio u enevu u funkciji pravnog savjetnika
predsjednika Alije Izetbegovia, tadanjeg ministra vanjskih poslova (kasnije
premijera) Harisa Silajdia i svih lanova kolektivnog Predsjednitva
Republike Bosne i Hercegovine tokom takozvanih Oven-Stoltenbergovih
pregovora. Tada sam lino osujetio Oven-Stoltenbergov plan cijepanja Repu-
blike na tri dijela i liavanja Bosne i Hercegovine njenog lanstva u Organi-
zaciji ujedinjenih nacija. Autor je bio na toj funkciji sve do 10. augusta
1993., kada su ovi razgovori bili prekinuti. Autor se vratio u zemlju radi
35
pripreme Drugog usmenog dokaznog izlaganja za Bosnu i Hercegovinu
pred Meunarodnim sudom.
Autor je 25. i 26. augusta 1993. argumentovao Drugi zahtjev za
izricanje privremenih mjera zatite za Bosnu i Hercegovinu pred Meuna-
rodnim sudom pravde. Zatim je autor, 13. septembra 1993. od Meunarodnog
suda pravde dobio Drugu odluku za izricanje privremenih mjera zatite za
Bosnu i Hercegovinu. Uopte, ovom Drugom odlukom Meunarodnog suda
pravde se zahtijevalo, prvo, da Rjeenje Suda od 8. aprila 1993. godine
bude odmah i efektivno sprovedeno i drugo, u sutini je zabranjivalo predlo-
eno cijepanje Bosne i Hercegovine sa 13 naprama dva glasa.
Narednog dana autor je letio u enevu radi daljih konsultacija sa predsje-
dnikom Izetbegoviem, potpredsjednikom Ejupom Ganiem i tadanjim
ministrom vanjskih poslova Silajdiem. Moj savjet je bio da sljedei korak
za Bosnu i Hercegovinu kod Meunarodnog suda pravde bude tuba protiv
Ujedinjene Kraljevine zbog pomaganja i podsticanja genocida protiv
bosanskog naroda kako bi se postiglo ukidanje nezakonitog embarga na
oruje Bosni i Hercegovini koji je nametnulo Vijee sigurnosti i da bi se
zaustavilo rasistiko komadanje Republike. Ova preporuka je bila uzeta u
paljivo razmatranje.
Po odobrenju predsjednika Izetbegovia, 10. novembra 1993., autor
je dobio instrukcije od ambasadora airbegovia da pokrene sudski postupak
protiv Ujedinjene Kraljevine zbog krenja Konvencije o genocidu i Konve-
ncije o rasnoj diskriminaciji u skladu sa mojom prethodnom preporukom.
Ambasador airbegovi je 15. novembra 1993. godine sazvao konferenciju
za tampu u sjeditu Ujedinjenih nacija u Njujorku na kojoj je objavio
odlunu namjeru Bosne i Hercegovine da pokrene sudski postupak protiv
Ujedinjene Kraljevine. Kasnije, istog dana, autor je dostavio Meunarodnom
sudu pravde saoptenje koje sam sastavio pod naslovom Izjava o namjeri
Republike Bosne i Hercegovine da pokrene sudski postupak protiv Ujedinjene
Kraljevine kod Meunarodnog suda pravde.
U toj Izjavi od 15. novembra 1993. Republika Bosna i Hercegovina
zvanino je objavila svoju odlunu namjeru da pokrene sudski postupak
protiv Ujedinjene Kraljevine kod Meunarodnog suda pravde zbog krenja
odredaba Konvencije o spreavanju i kanjavanju zloina genocida iz
36
37
1948. godine; zatim Meunarodne konvencije o ukidanju svih oblika
rasne diskriminacije iz 1965. i drugih izvora opteg meunarodnog prava
utvrenog u lanu 38. Statuta Meunarodnog suda pravde. U Izjavi od 15.
novembra takoe se kae da je Republika Bosna i Hercegovina izdala
instrukcije autoru da sastavi Tubu i Zahtjev za izricanje privremenih mjera,
da pokrene sudski postupak protiv Ujedinjene Kraljevine i da ih podnese
Sudu to je prije fiziki mogue. Ambasador airbegovi poslao je ovu
Izjavu u sjedite Ujedinjenih nacija kao zvanini dokument i Vijea sigurnosti
i Generalne skuptine.
1
Dana 30. novembra 1993. autor je lino telefonom obavijestio ambasa-
dora airbegovia u enevi da su ovi dokumenti spremni da se odmah
podnesu Meunarodnom sudu. Ali tada je bilo suvie kasno. U odgovoru
neposredno nakon date javne Izjave ambasadora airbegovia 15. novembra
1993. da Bosna i Hercegovina ima namjeru da pokrene sudski postupak
protiv Ujedinjene Kraljevine, glasnogovornik britanskog Forinj ofisa (British
Foreign Office) rekao je da e ova najava jo vie pogorati situaciju za
odranje morala i predanosti onih britanskih trupa i humanitarnih radnika
koji rade u Bosni u opasnim uslovima.
2
Ovaj se tekst nastavlja: Izvori Forinj
ofisa kau da ne postoje planovi da se britanska garda Kouldstrim gards
(Coldstream Guards) koja je upravo poela estomjeseno razmjetanje u
Bosni opozove iz Bosne. Ali Vajthol (Whitehall) e imati u vidu ako je bosa-
nska prijetnja sudskim postupkom zaista podnesena Meunarodnom sudu
pravde u Hagu.
3
Pored Britanske vlade, nekoliko evropskih drava zaprijetilo je Republici
Bosni i Hercegovini ukoliko nastavi postupak sa podnoenjem tube kod
Meunarodnog suda pravde protiv Ujedinjene Kraljevine shodno Izjavi od
15. novembra. Osnovni podsticaj njihove kolektivne prijetnje bio je da bi
svi oblici isporuka meunarodne humanitarne pomoi gladujuem narodu
1
Vidi dokument Ujedinjenih nacija U.N. Doc. A/48/659-S/26806, 47 U.N.Y. B.
465 (1993.).
2
Vidi: Optunica U.N. za genocid dovodi u sumnju svaku ulogu Bosne, Dejli tele-
graf, 17. novembra 1993.
3
Daily Telegraph, isti broj.
38
Republike Bosne i Hercegovine bili prekinuti ako bi se moja Tuba i
Zahtjev za izricanje privremenih mjera zatite protiv Ujedinjene Kraljevine
stvarno podnijeli Meunarodnom sudu pravde. Zato je, zbog jakog pritiska
i prijetnji koje su vrile Ujedinjena Kraljevina, ostale evropske zemlje i
Dejvid Oven (David Owen), Republika Bosna i Hercegovina bila prisiljena
da se povue iz ovog sudskog postupka protiv UK potpisom pod prisilom
Zajednikog saoptenja 20. decembra 1993. godine.
Ipak, poslije podne u ponedjeljak 3. januara 1994. autor je pozvao
pomonika sudije Meunarodnog suda pravde kako bi s njim utvrdio tri
osnovne take koje treba da prenese sudijama Meunarodnog suda pravde:
Odluka Bosne da povue Tubu protiv Ujedinjene Kraljevine donosena
je pod pritiskom, prijetnjama i prisilom koje je vrila Britanska vlada i
vlade nekoliko drugih evropskih drava na zvaninike najvieg nivoa Bosa-
nske vlade u enevi, Londonu i Sarajevu. Zato je, takozvani sporazum za
povlaenje Tube protiv Britanije
4
bespredmetan ab initio. Pridravam pravo
Republike Bosne i Hercegovine da u svako doba moe da otkae ovaj spora-
zum i da pokrene sudski postupak protiv Ujedinjene Kraljevine u skladu sa
Izjavom od 15. novembra 1993.
Britanska vlada je traila da se autor razrijei funkcije generalnog
agenta za Republiku Bosnu i Hercegovinu kod Meunarodnog suda pravde.
Britanska vlada je u potpunosti bila upoznata s injenicom da je autor bio
jedini odgovoran za strategiju Republike Bosne i Hercegovine pri Meuna-
rodnom sudu, a posebno za preporuku da se Britanija sudski goni.
Pri kraju razgovora sa pomonikom sudije 3. januara 1994. autor je
dao usmeni Zahtjev da Meunarodni sud pravde izrekne privremene mjere
proprio motu da bi se zatitio narod i drava Republika Bosna i Hercegovina
od istrebljenja i unitenja od strane krnje Jugoslavije i Republike Hrvatske.
Istakao sam pomoniku sudije da je ovaj usmeni Zahtjev u skladu sa uslo-
vima pismenog Zahtjeva za izricanje privremenih mjera proprio motu...
koje su ve utvrene u Drugom zahtjevu Bosne i Hercegovine za izricanje
privremenih mjera od 27. jula 1993. Pomonik sudije me je obavijestio da
Sud pomno prati situaciju u Republici Bosni i Hercegovini.
4
Naznaen u Zajednikom saoptenju ovih vlada od 20. decembra 1993. godine.
39
U skladu sa gore navedenom takom 2, autor je razrijeen dunosti
generalnog agenta za Republiku Bosnu i Hercegovinu kod Meunarodnog
suda pravde 12. januara 1994. godine.
U centru Sarajeva, 5. februara 1994. godine, granata je pogodila pijacu
i ubila 69 i ranila vie od 200 ljudi
5
. Meunarodni bijes zbog ovog besramnog
zvjerstva koji su poinili neki Srbi nad nevinim narodom je bio ogroman,
tako da je Klintonova administracija bila primorana da preuzme inicijativu
za takozvane bosanske mirovne pregovore od Ujedinjenih nacija i Evropske
unije, i da tako uzme direktno stvar u svoje ruke. Neposredni rezultat ovog
amerikog nastojanja su bili Vaingtonski sporazumi iz marta 1994.
Autor je analizirao Vaingtonske sporazume do u detalje u Pravnom
memorandumu (Memorandum of Law) na Parlamentu Republike Bosne i
Hercegovine o takozvanim Vaingtonskim sporazumima od 18. marta 1994.
godine koji sam pripremio i dostavio bosanskohercegovakom Parlamentu,
24. marta 1994. Ovaj Zapisnik je javni dokument kojeg je razmatrao bosansko-
hercegovaki Parlament tokom razmatranja Vaingtonskih sporazuma
6
.
Umjesto podjele BiH u tri de facto nezavisne drave, Vaingtonski
sporazumi su utrli put za cijepanje Republike Bosne i Hercegovine u samo
dvije de facto samostalne drave. Jedna takva de facto samostalna drava
koja se sastoji od oko 49 odsto teritorije Republike - bila bi namijenjena
bosanskim Srbima, ime se tako ratifikuju rezultati etnikog ienja, geno-
cida, masovnog silovanja, ratnih zloina i muenja. Druga takva de facto
samostalna drava, nazvana Federacija, ustvari je stvorena Vaingtonskim
sporazumima dogovorom izmeu legitimne Vlade Republike Bosne i Herce-
govine i ekstremnih nacionalista bosanskih Hrvata koji su radili na odvajanju
po zapovijedi biveg komunistikog aparatika, hrvatskog predsjednika Franje
Tumana.
5
Vidi, npr. Laura Silber & Allan Little, SMRT JUGOSLAVIJE, Radio B-92,
Beograd 1996, (DEATH OF YUGOSLAVIA) str. 309-318.
6
Objavljen je na bosanskom Kompjuter njusgrup Bosnetu (bit.listserv.bosnet),
a takoe i u Tomu 15 Dnevnika Instituta za pitanja muslimanske manjine, br. I i II na
31- 49 strani (januar i juli 1994.).
40
Teoretski, takozvana Federacija je trebalo da kontrolie 51 odsto
7
teritorije Republike Bosne i Hercegovine. Ipak, itajui Vaingtonske spora-
zume bilo je jasno da su njegovi ameriki sastavljai imali u vidu da e na
kraju, takozvana Federacija biti pripojena Republici Hrvatskoj. Na isti nain
drava bosanskih Srba e na kraju biti pripojena Republici Srbiji. Drugim
rijeima, Vaingtonski sporazumi su utrli put za de facto podjelu Republike
Bosne i Hercegovine izmeu Republike Hrvatske i Republike Srbije. To je
bio dugogodinji plan Tumana i srpskog predsjednika Slobodana Miloe-
via sa kojim je trebalo poeti, vraajui se uvijek njihovom tajnom dogovoru
o podjeli Bosne i Hercegovine u Karaorevu, iz marta 1991
8
.
Vaingtonski sporazumi iz marta 1994. postali su osnova za sastavljanje
i zakljuenje Dejtonskog sporazuma u decembru 1995. godine. I zaista,
Dejtonski sporazum se moe razumjeti i tumaiti samo pozivanjem na
Vaingtonske sporazume. Drugim rijeima, uprkos javnim negodovanjima
u suprotnom pravcu, tokom cijele 1994. i 1995. godine, Klintonova admini-
stracija je aktivno promovirala i konstantno slijedila ovo de facto cijepanje
drave lanice Ujedinjenih nacija na dva dijela, a zatim i to da Bosna i Herce-
govina bude anektirana od strane druge dvije drave, lanice Ujedinjenih
nacija.
Nakon nametanja Vaingtonskih sporazuma Vladi Republike Bosne i
Hercegovine, Klintonova administracija je zatim beskorisno utroila sljedeu
godinu i po pokuavajui da ubijedi Srbiju i bosanske Srbe da nastave sa
ovim de facto cijepanjemi pripajanjem 49 odsto Republike Bosne i Herce-
govine. Ovo bi zahtijevalo od bosanskih Srba da se dobrovoljno odreknu
oko 20 odsto od 70 odsto BiH teritorije koju su ukrali i etniki oistili.
Ovdje su dokazali da nisu voljni to da uine, dok NATO nije upotrijebio
protiv njih vojnu silu u jesen 1995. godine.
7
Sam tekst Vaingtonskog sporazuma obuhvatao je 58% dravne teritorije,
ostavljajui mogunost kantonalnog ureenja i ostatka drave sa srpskom veinom.
Uspostavljanjem Kontakt-grupe, to je zamijenjeno drugim konceptom i podjela zemlje
Zajednikom izjavom o dogovorenim osnovnim principima od 8. septembra 1995. u
enevi, fiksirana je na 51:49 odsto u korist Federacije (Primjedba Redakcije Zbornika).
8
Vidi npr. Silber & Little, navedeno djelo, str. 131-133.
41
U meuvremenu, opsada i bombardovanje Sarajeva i drugih bosansko-
hercegovakih gradova se nastavljaju, a bosanski Srbi su i dalje etniki
istili bosanskohercegovake gradove od njihovih graana Muslimana i
Hrvata, uz aktivnu podrku i pomo Srbije. Cijeli svijet je posmatrao i nije
nita uinio dok je vojska bosanskih Srba nastavljala sa klanjem i krvoproliem
naoigled svih. Ovaj genocid kulminirao je masakrom hiljada bosanskih
Muslimana koji su poinili Srbi u Srebrenici i epi u ljeto 1995. godine.
Klintonova administracija je nametnula Vladi Bosne i Hercegovine u
enevi 8. septembra 1995. takozvani Sporazum o osnovnim principima,
kao dio priprema za Dejton. Autoru je bilo jasno da enevski sporazum
predstavlja sljedeu fazu amerikog plana da podijeli Republiku Bosnu i
Hercegovinu u dvije de facto samostalne drave koje su bile inicirane Vaingto-
nskim sporazumima iz 1994. godine.
Da bih upozorio Parlament Bosne i Hercegovine na ove mahinacije,
ja sam pripremio za Parlament Republike Bosne i Hercegovine zvanini
Pravni memorandum u vezi sa Sporazumom o osnovnim principima u enevi
8. septembra 1995., datiran 11. septembra 1995. Ovaj Memorandum dostavljen
je Parlamentu Republike Bosne i Hercegovine i razmatran je tokom njego-
vih zasjedanja.
9
U Njujorku je Klintonova administracija, 26. septembra, nametnula
jo jedan Sporazum Bosanskoj vladi kako bi pripremila teren za podjelu
Republike u Dejtonu. Jo jednom, da bih obratio panju bosanskog Parla-
menta na ove mahinacije, sastavio sam Pravni memorandum za Parlament
Republike Bosne i Hercegovine u vezi sa Njujorkim sporazumom od 26.
septembra 1995. datiran 28. septembra 1995.
10
Zatim me Njegova ekselencija, predsjednik Alija Izetbegovi, zamolio
da analiziram dio prvog Nacrta takozvanog Dejtonskog mirovnog spora-
zuma, koji mu je dostavio Riard Holbruk (Richard Holbrooke). Oigledno,
ovaj Pravni memorandum jeste i ostaje privatna i povjerljiva stvar. Meutim,
9
Objavljen na Bosnetu 12. septembra 1995. godine.
10
Ovaj Memorandum je dostavljen bosanskom Parlamentu, a zatim objavljen na
Bosnetu 29. septembra 1995. godine.
42
nekoliko mojih osnovnih kritikih primjedbi bilo je ukljueno u konani
tekst Dejtonskog sporazuma.
Poslije javnog parafiranja Dejtonskog sporazuma, tadanji ministar
vanjskih poslova Republike Bosne i Hercegovine Muhamed airbegovi,
kao i Parlament Republike Bosne i Hercegovine zamolili su me da dam ana-
lizu Dejtonskog mirovnog sporazuma kako bi oni mogli formulirati
paket rezervi, izjava i saglasnosti (package of reservations, declarations and
understandings - RDUs) na ovaj Sporazum. Ovo sam uinio putem zvaninog
Pravnog memoranduma koji sam dostavio Parlamentu Republike Bosne i
Hercegovine u vezi sa Dejtonskim sporazumom, datiranog 30. novembra
1995.
11
Shodno ovom tobonjem Dejtonskom mirovnom sporazumu, 14. dece-
mbra 1995. godine Republika Bosna i Hercegovina je rasparana u Parizu
od strane Ujedinjenih nacija, Evropske unije i drava njenih lanica, Sjedi-
njenih Amerikih Drava, Rusije i mnogih prisutnih drava uprkos Povelji
Ujedinjenih nacija, Nirnberkim principima, Konvenciji o genocidu, etiri
enevske konvencije i njihova dva Dopunska protokola, Konvenciji o
rasnoj diskriminaciji, Konvenciji o aparthejdu i Univerzalnoj deklaraciji o
ljudskim pravima, kao i uprkos dvjema, iznad svega, povoljnim zatitnim
Odlukama koje je donio Meunarodni sud pravde u korist Republike Bosne
i Hercegovine, 8. i 13. aprila 1993. godine. Ova druga Odluka Meunarodnog
suda pravde donesena na osnovu glasanja 13 za i dva protiv, efektivno je
zabranila takvu podjelu Bosne i Hercegovine. Ovakvo unitenje jedne drave,
lanice Ujedinjenih nacija - koje inae Ujedinjene nacije osuuju - prekrilo
je svaki poznati princip meunarodnog prava, koji je formulisala meunarodna
zajednica u periodu poslije II svjetskog rata.
Na prvu godinjicu masakra Bonjaka poinjenog u Srebrenici, 11. jula
1995. godine, od strane vojske bosanskih Srba, Meunarodni sud pravde
donio je Presudu kojom odluno odbacuje sve lane sudske i proceduralne
primjedbe koje dostavi krnja Jugoslavija na albu Bosne i Hercegovine zbog
genocida. albu je autor uloio 20. marta 1993. Ipak, uprkos oiglednih pre-
11
Ovaj Memorandum je javni dokument i objavljen je na Bosnetu 1. decembra
1995.
dnosti tvrdnji Bosne i Hercegovine, izvren je ogroman pritisak na Vladu
Bosne i Hercegovine od strane Sjedinjenih Drava, Ujedinjenih nacija,
Evropske unije i njenih drava lanica, Karla Bilta (Carl Bildt) i Riarda
Holbruka (Richard Holbrooke) da odustane od sudskog postupka kod
Meunarodnog suda pravde da bi se potkupio Slobodan Miloevi. Zato?
Kada sam sastavio sve dokumente za Meunarodni sud pravde ispred
Bosne i Hercegovine i takoe kada sam se usmeno zauzimao za dva paketa
Privremenih mjera kod Suda, u aprilu i augustu 1993., vrlo sam paljivo i
marljivo, koliko je to vie mogue, podnosio materijal, a kojim se tvrdi da
je Miloevi lino umijean u izdavanje naredbi, u nadziranje, odobravanje i
ispriavanje za genocid nad narodom Republike Bosne i Hercegovine.
Ja sam ga lino napao i ponovo optuio da cijeli svijet uje da je on glavni
odgovorni za genocid u Bosni i Hercegovini. Iz tog razloga, pokazae se
nemoguim da Sjedinjene Drave, Ujedinjene nacije i Evropa rehabilituju
Miloevia kada Meunarodni sud pravde jednom donese svoju konanu
Presudu, na osnovu pravovaljanosti, u korist Bosne i Hercegovine, to e
se neizbjeno desiti ukoliko se ne sprijei.
Bosna i Hercegovina je ve dobila to je isto to i dvije prethodne pre-
sude na osnovu pravovaljanosti u Odluci Meunarodnog suda pravde od
8. aprila 1993. i Odluci Suda od 13. septembra 1993. kako je priznao pokojni
sudija Tarasov (Tarassov) u svojoj Deklaraciji u prilogu prvog Rjeenja i
u svom Miljenju manjine u prilog druge Odluke. Drugim rijeima, pod
vostvom Slobodana Miloevia, krnja Jugoslavija je zaista poinila genocid
i direktno i pomou kolaboracionistike armije pod komandom dvije osobe
optuene za meunarodne zloine u Bosni i Hercegovini: Radovana Karadia
i Ratka Mladia. Ipak, tokom skoro etiri godine meunarodna zajednica
je odbijala da ispuni svoju sveano datu obavezu po lanu I Konvencije o
genocidu da sprijei ovaj genocid koji se nastavlja nad bosanskim naro-
dom i koji se tako oigledno vrio u Republici Bosni i Hercegovini.
Zbog toga, svi naprijed spomenuti, osim Bosanaca, ele da ovaj sudski
proces kod Meunarodnog suda pravde nestane sa lica zemlje, jer svi su
oni krivi za sauesnitvo u genocidu. Kada ovaj rad izae iz tampe, izgle-
da da sudski postupak Bosne i Hercegovine nee nadivjeti mnogo due.
Ako i kada Bosna i Hercegovina bude primorana da odustane od svog sudskog
43
postupka kod Meunarodnog suda pravde zbog genocida protiv krnje
Jugoslavije, onda e negacija meunarodnog pravnog sistema biti totalna
i besramna. Ostatak svijeta e moi svakodnevno da gleda u bivoj Republici
Bosni i Hercegovini potpunu moralnu propast i odvratno licemjerje takozvanih
zapadnih sila i Ujedinjenih nacija.
44
Prof. mr. Muharem Kreso,
predsjednik Viktimolokog drutva Bosne i Hercegovine
DA SE VIE NIKAD NE PONOVE
MASOVNE VIKTIMIZACIJE
Potovane dame i gospodo,
ast mi je da se ovom visokom skupu obratim u ime Viktimolokog dru-
tva Bosne i Hercegovine i nekoliko miliona graana ove evropske zemlje
koji su postali rtvom onog tipa viktimizacije za koje se Evropa poslije
Drugog svjetskog rata bila ponadala da se nee ponoviti. Nikad vie,
mislili smo tada. Danas u tome moja zemlja, naalost, nije jedina ni na Balka-
nu ni u svijetu.
Radni materijal Kongresa, pripremljen za ovu raspravu, ve je istakao da
su se, zaslugom viktimologa, pravosudni sistemi, tek u posljednjem kvartalu
ovog nesretnog stoljea poeli baviti i rtvom, kao treom stranom u krivi-
nom postupku. Potreba uspostavljanja pravinosti izmeu poinioca, dru-
tva i rtve je sutina pripremljenog radnog materijala i ja generalno podra-
vam predloene mjere i stavove.
Namjera mi je da apostrofiram njegovu Treu glavu, odnosno meu-
dravni i organizovani zloin. Moje je stanovite, i stanovite onih u ije
ime govorim, da mjere za prevenciju ovakvih viktimizacija, prevenciju
organizovanih meudravnih zloina, moraju biti znatno radikalnije
i obavezno zadrijeti u strukturalne promjene Organizacije UN.
Na tom insistiramo jer su, na nau veliku alost, viktimizacije ovog
tipa kao posljedica organizovanih meudravnih zloina na zalasku ovog
milenija postale planetarna pojava.
Meu prvim koracima u tom pravcu svakako bi se trebalo nai konano
formiranje, vie puta predlaganog, stalnog meunarodnog krivinog
suda, dovoljno monog i dovoljno opremljenog da moe izai nakraj sa
uasno velikim brojem predmeta, kojim bi na samom poetku bio zatrpan.
45
Lino smatram da ni suenja organizacijama kakvim je sueno u
Nirnbergu (SS, NSDAP i sl.) ne bi bila suprotna strogoj individualizaciji
odgovornosti za konkretno poinjeni, temeljito organizovani zloin.
Bila bi odgovor na faktino stanje. Bio bi to odgovor i na nemo ad hoc
formiranih regionalnih sudova OUN, kakvi su meunarodni krivini
sudovi za bivu Jugoslaviju i Ruandu. Ovaj prvi godinama uzaludno pokuava
uhapsiti glavne ratne zloince, a nemoan je i da pribavi ralevantnu doku-
mentaciju, koja bi, kao i u Nirnbergu, znatno olakala, ubrzala i pojeftinila
istragu i sudovanje.
To bi svakako ubrzalo utvrivanje istine, kao bitnog uslova za pomi-
renje naroda, na emu insistiraju komisije za istinu i pomirenje. ICTY
je ve izrazio bojazan da bi pomirenje bez utvrivanja istine i usposta-
vljanja pravde moglo biti kontraproduktivno. Balkansko iskustvo to
bolno potvruje. Dobronamjerne i pomalo ishitrene elje za to bre zabora-
vljanje genocidnih orgija u Drugom svjetskom ratu nisu uzrok nove viktimi-
zacije na balkanskim prostorima, ali su - mogunou razliitih interpretacija
istine - olakale planiranje, pripremu, pa i znaajno regrutovanje jezgra nje-
nih izvrilaca.
I dimenzije nove viktimizacije bile su stoga stravine. rtve su bile
nepripremljene. U zemlji sa 4,5 miliona stanovnika, uglavnom u poetnom
ofanzivnom periodu rata, ivote je izgubilo preko 200.000 ljudi, ena i
djece, uglavnom civila. Svaka deseta rtva bila je dijete. Vie od pola njenih
graana prognano je ili pomjereno sa svojih ognjita. Vie nego toliko
prolo je kroz koncentracione logore i zatvore ili u njima okonalo ivot.
Desetine hiljada ena i djece sistemski je silovano. Razoreno je preko 3.000
naselja i gotovo polovina stambenog fonda. Posebno su bili na udaru vjerski,
kulturni i historijski spomenici. Meu njima su bili i biseri kao to su Stari
most u Mostaru, Alada damija u Foi, Ferhadija u Banjaluci, manastir ito-
misli, samostani u Jajcu i Plehanu.
Gotovo punu deceniju od viktimizacije stanje njenih rtava u zemlji
je oajno. Jedan milion graana koji su u zemlji jo se ne moe vratiti na
svoja imanja. Preko 60% ih je u stanju siromatva i socijalne potrebe. Pri-
vreda je jo paralisana. Stopa nezaposlenosti je ogromna gotovo 50%.
Zbog mina i i izostanka kompenzacija za unitenu imovinu seljaka vie od
46
50% zemljita se ne obrauje i sela ostaju pusta. Planirani genocid nasreu
nije u potpunosti sproveden, ali je nacionalna i vjerska struktura zemlje
bitno poremeena. Pluralna, multinacionalna, multikulturna i multireligijska
Bosna i Hercegovina u osnovi je, ipak, odrana. Pomozite da se restaurira.
Dok se to deavalo pred njegovim oima, inertni mehanizam Organi-
zacije UN povlaio je pogrene poteze i godinama na njima istrajavao,
izbjegavajui da sprijei zloin i odbrani rtvu. Uzaludno su na Londonskoj
konferenciji nabrojane genocidne radnje (dr. Samaruga), a Meunareodni
sud pravde svojim odlukama, te Ekspertna komisija UN i specijalni izvjeta
za ljudska prava svojim izvjetajima, potvrivali da se radi o genocidu i
da se to ini u okviru meudravnog sukoba, da se radi o masovnim zloi-
nima (rtve ovog sukoba uglavnom nisu rtve ratnih operacija, nego u najve-
em broju rtve zloina poinjenih u zauzetoj teritoriji po preuzimanju
vlasti) za koje je u bivoj Jugoslaviji aparat UN imao mandat da ih sprijei.
Trupe UN nikada vie ne smiju biti neutralne u odnosu prema rtvi i
poiniocu, izvrenje vojnikih zadataka ne moe biti uslovljeno apsolutnom
sigurnosti. Kao Damoklov ma nad njima e dugo visiti uasna slika odvajanja
i preputanja delatima oko 4.300 mukaraca i djeaka u Potoarima. Ne
bi se smjelo ponoviti ni poniavanje u krizi talaca.
Tek u IZVJETAJU O SREBRENICI, pripremljenom za Generalnu
skuptinu na osnovu zahtjeva njenog 53. zasjedanja, generalni sekretar je
priznao i te injenice, te krupne promaaje i nesposobnost ovakvog aparata,
za koji je The Guardijan, 17. novembra prole godine, naveo da predsta-
vljaju frapantne dokaze o sauesnitvu UN u tim strahotama. Kritina
analiza ovog izvjetaja bie dobar pokazatelj strukturalnih promjena u meha-
nizmu UN o kojim sam govorio na poetku.
Pripremljeni radni materijal govori o moguoj suprostavljenosti interesa
rtve i drave (taka 27. i 28.), ali nema rjeenja kad ni drava-poinilac
ni drava oteenih graana itavom svojom imovinom i prihodima ne moe
kompenzirati uinjenu tetu. Ulogu garanta rizika katastrofa sa velikim
posljedicama kakve su meudravne viktimizacije, ekoloke, tektonske i
druge prirodne katastrofe bi moda trebalo da preuzme OUN poto svijet
ionako postaje planetarno selo.
47
KORIJENI, UZROCI,
CILJEVI I PLANIRANJE ZLOINA
Dr. Mehmedalija Boji
PRETENZIJE SRBIJE I HRVATSKE NA BOSNU I
HERCEGOVINU POKUAJ OSTVARENJA
POTKRAJ XX STOLJEA
Muslimani-Bonjaci su tretirani kao poseban i ravnopravan narod sve
do kraja Narodnooslobodilakog rata i oblikovanja Federativne Narodne
Republike Jugoslavije - FNRJ (1945.). I Velika antifaistika skuptina
Srbije priznala je sve odluke Antifaistikog vijea narodnog osloboenja
Jugoslavije (AVNOJ), a i bosanske Muslimane kao poseban narod. inilo
se da je konano rijeeno i muslimansko-bonjako pitanje, kao i pitanje
ija je Bosna. Meutim, ravnopravan tretman Muslimana u porodici junosla-
venskih naroda nije dugo trajao. Stoljetne pretenzije Srbije i Hrvatske prema
Bosni i Muslimanima oivljene su ve u jesen 1944. godine i u novoj Jugo-
slaviji.
1
Zbog pritiska Zapada na vladajui vrh zemlje, a da bi nova Jugoslavija
bila meunarodno priznata, Tito je morao dozvoliti legalno djelovanje gra-
anskih partija i stranaka tzv. graanske opozicije i to u okviru Narodnog
fronta i izvan njega. Sve te partije su bile ujedinjene protiv politike Komu-
nistike partije Jugoslavije (KPJ), njenog vienja drutvenog ureenja zemlje
i naina rjeavanja nacionalnog pitanja. Opozicija u Srbiji otvoreno je negirala
postojanje crnogorske i makedonske nacije i njihovih republika, a prema
BiH, uz negiranje muslimanske nacije, izraavala pretenzije, isto kao i
1
Uporno erilovo uslovljavanje priznanja nove Jugoslavije objedinjavanjem
kraljevskog i narodnooslobodilakog pokreta, poduprto podjelom interesnih sfera
na Moskovskoj konferenciji (oktobra 1944.), plaeno je 2. novembra 1944. Spora-
zumom NKOJ-a i Kraljevske izbjeglike vlade o uspostavljanju Jedinstvene vlade
Jugoslavije. Prihvatanjem partnerstva u vlasti sa kraljevskim, odnosno etnikim veliko-
srpskim pokretom NKOJ i narodnooslobodilaki pokret se odrekao bitnih odrednica
svoje Platforme, prije svega u odnosu na nacionalne manjine a onda i Sandak kao ve
ustrojenu federalnu jedinicu (napomena Redakcije Zbornika).
51
opozicija u Hrvatskoj, za prikljuenje Srbiji, odnosno Hrvatskoj, ili bar domi-
nacija u njoj. Pod pritiskom ovih snaga, kojima su se prikljuili i najvii
funkcioneri KPJ iz Srbije, Hrvatske i Slovenije, Tito je, da ne bi ostao bez
njihove podrke, odustao od daljeg priznavanja identiteta i integriteta samo
bosanskih Muslimana.
2
Zahvaljujui njihovom neprincipijelnom dranju a jo vie predstavni-
cima partije i drave iz Bosne i Hercegovine (meu kojima su bili i svi
Muslimani) nestalo je Muslimana-Bonjaka kao naroda iz prvog (januarskog
1946.) Ustava FNR Jugoslavije, a ubrzo i iz Ustava Republike Bosne i Herce-
govine. Muslimani su se ponovo, kao i u vrijeme Kraljevine Jugoslavije,
morali opredjeljivati kao Srbi ili Hrvati. Njima su tada ukinute i sve nacio-
nalne institucije a izgubljeni su i iz svih evidencija i statistikih podataka.
Kako se od poetka stvaranja nove Jugoslavije poeo forsirati tzv. nauni
ateizam, Muslimani su morali ieznuti i kao vjerska manjina. Njihova pro-
lost historija, tradicija, knjievnost i sve to oznaava nacionalni identitet
nije se smjela ni izuavati niti predavati u kolama i na fakultetima. Ukida-
njem i negiranjem njihove prolosti raunalo se da e vremenom (kako su
to predvidjeli jo Vuk Karadi, Ilija Garaanin, Ante Starevi, Ante Paveli
i drugi) biti ukinuta i njihova budunost.
Meutim, muslimansko-bonjake iroke mase (izuzev inteligencije i
visoke korumpirane uleme) su nacionaliziranju u Srbe ili Hrvate, ili, pak,
svrstavanju u neopredijeljene, davali uporan otpor.
3
Vremenom je musli-
mansko pitanje u Republici Bosni i Hercegovini postalo jedan od goruih
problema. Na inicijativu tadanjeg vladajueg bosanskog vrha, partijsko
i dravno rukovodstvo Jugoslavije, aprila 1963. godine, je ispravilo greku
2
Na zahtjev Predsjednitva AVNOJ-a 31. marta 1945. godine ukinuta je fede-
ralna jedinica Sandak u kojoj su Muslimani bili veina i Sandak, granicom iz 1912.
godine, podijeljen izmeu Srbije i Crne Gore (primjedba Redakcije Zbornika).
3
Najvei otpor pruali su zemljoradnici i rudari (putem pasivne rezistencije).
Znaajan otpor pruili su i Muslimani Cazinske krajine 1950. godine (zbog kolekti-
vizacije zemljita i nasilnog otkupa ivenih namirnica). Meutim, njihov pokuaj
oruane pobune bio je brzo i surovo uguen. Zato je itava Cazinska krajina bila kanjena
i kolektivnom stagnacijom viegodinjom obustavom bilo kakvih investicija i
potpunim nepovjerenjem drave u to stanovnitvo (tu je ivjelo preko 95 odsto Musli-
mana).
52
prema Muslimanima-Bonjacima i novim Ustavom Socijalistike Federa-
tivne Republike Jugoslavije (SFRJ) nazvanim Povelja samoupravljanja
priznalo nacionalni identitet. Ustav je isticao socijalistiku federativnu
zajednicu ravnopravnih naroda i narodnosti. A novi Ustav SR Bosne i
Hercegovine je isticao historijsku i savremenu povezanost Srba, Muslimana
i Hrvata. Otada su Muslimani kao poseban narod i nacija isticani u
svim dravnim i partijskim statistikama. Meutim, ono to je najvanije za
svaki narod, Muslimanima nije vraeno pravo, niti e im se dozvoliti sve
do 1990. godine, da imaju i osnivaju bilo kakve nacionalne institucije, pogo-
tovo pravo na tampu i sredstva informiranja.
4
Ipak, izvjesna politika demokratizacija drutva, naroito od sredine
60-tih godina, omoguila je i proces nacionalnog identificiranja, a Muslima-
nima-Bonjacima postepenu reafirmaciju u savremenu naciju. Tada je
intenziviran i proces afirmacije dravnosti Bosne i Hercegovine. Tek otada
je Bosna i Hercegovina postala stvaran i ravnopravan subjekat u Jugoslaviji.
Rukovodstvo Bosne i Hercegovine samostalno je rjeavalo meunarodne
odnose, energino odbacujui uplitanje susjednih republika u ta pitanja.
Poelo je oblikovati svoju ekonomsku i kulturnu politiku i svoj drutveni
razvoj. Saveznim Ustavom iz 1974. godine, Bosna i Hercegovina je dobila,
kao i ostale republike, svoju suverenost. Ono je neprekidno vodilo odlunu
i konkretnu borbu protiv svih oblika nacionalizma u vlastitoj sredini i
borbu za socijalistiki i klasni sadraj nacionalne politike i afirmacije.
A pod ovim se podrazumijevalo u BiH njegovanje i velianje bosanske
dravnosti (republikog unitarizma) i neke vrste nadnacionalne svijesti.
Zato Muslimani, isto tako i Srbi i Hrvati, nisu mogli imati nikakvih svojih
nacionalno-kulturnih institucija, a naroito ne nacionalnih i politikih organi-
zacija. Nacionalni i meunacionalni problemi su se uglavnom rjeavali
putem administrativne sile i politikim kampanjama i suenjima.
4
Treba istai da bosanska dravna i partijska birokratija ta prava nije dozvoljavala
da imaju ni bosanski Srbi, ni bosanski Hrvati, to e uzrokovati u budunosti teke
posljedice. Meutim, ovi narodi su imali svoje matice u Srbiji i Hrvatskoj i preko tih
republika dobijali su duhovne, materijalne i propagandne potpore, dok Muslimani-
Bonjaci osim BiH druge domovine nisu imali.
53
No, uprkos ovakvom nainu rjeavanja nacinalnih problema, Musli-
mani-Bonjaci su u periodu 1963.-1990. godine bili relativno zadovoljni
svojim poloajem. Oni su podravali samoupravni socijalistiki sistem
i istinski podravali ravnopravnost naroda. Razlog tome je bio i ubrzani
svestrani razvoj Bosne i Hercegovine. Ona je za dvije decenije doivjela
do tada nevieni materijalni i duhovni napredak. Otvoreni su univerziteti
u etiri velika grada sa brojnim fakultetima i znanstvenim ustanovama,
gotovo svako vee mjesto imalo je svoje tvornice, itavo stanovnitvo je
bilo zdravstveno osigurano i svakome su bile omoguene razne vrste bespla-
tnog kolovanja. Bosna im je sa novoasfaltiranih hiljadu kilometara puteva
izgledala kao vajcarska. Josip Broz Tito je bio omiljen i potovan kod svih
naroda Bosne i Hercegovine i popularniji negoli u Hrvatskoj i drugdje.
Od poetka 60-tih pa do kraja 70-tih godina meunacionalni i meu-
vjerski odnosi u Bosni i Hercegovini, kao i u itavoj SFRJ, bili su uzor
itavoj istonoj Evropi, pa i ire. Tome su doprinijela i dva krupna dogaaja.
Prvi je osnivanje Pokreta nesvrstanih zemalja 1961., iji je pokreta i jedan
od osnivaa bio Josip Broz Tito (ve dotada afirmiran kao svjetski dravnik).
Utjecaj i dodiri sa razliitim civilizacijama, vjerama i kulturama bio je
neminovan. Drugi dogaaj - inicijativa pape ovanija XXIII da Katolika
crkva uspostavi sa Titom i SFRJ normalne odnose, sa ciljem daljeg prodiranja
njenog utjecaja u zemlje istone Evrope. Do prvih pregovora izmeu predsta-
vnika SFRJ i Vatikana dolo je prilikom odravanja Koncila u Rimu (1962.).
Po nalogu pape prelati Rimokatolike crkve u SFRJ su se izmirili sa vlastima,
prekinuli pasivnu rezistenciju i podrali papinu odluku da u Rimu prestane
sa radom Samostan Sv. Jeronima jedan od najznaajnijih centara ustake
emigracije u svijetu.
Patrijarh Srpsko-pravoslavne crkve German i njegov Sinod su itavo
vrijeme saraivali sa vlastima SFRJ i SR Srbije, odravali i podsticali tolera-
ntne odnose sa drugim vjerskim zajednicama. Poglavari Islamske zajednice
reisu-l-uleme i muftije su takoer i bez izuzetka saraivali sa vlastima i
odravali korektne odnose sa drugim vjerama.
Tada su u Bosni i Hercegovini i meunacionalni odnosi izmeu Srba,
Muslimana, Hrvata i Jevreja sluili za primjer. Srbija i Hrvatska (osim u
vrijeme mas-pokreta 1971.) nisu ispoljavale nikakve hegemonistike tenje, a
54
priznavale su i nacionalni identitet Muslimana (Bonjaka). Odnosi SFRJ
sa svim velikim silama, mnogim dravama i narodima svijeta, a posebno
sa susjedima sluili su takoe kao uzor korektnosti i plodne svestrane saradnje.
Titov tridesetogodinji mir u zemlji, inilo se da e, i poslije njegove smrti
(1980.), dugo potrajati.
Oivljavanje nacionalistikih i hegemonistikih megaloideja u Srbiji,
antimuslimanska kampanja, podrka i upotreba Srpsko-pravoslavne
crkve, obnavljanje dogovora Srbije i Hrvatske o ruenju i podjeli
Bosne i Hercegovine
Krajem 70-tih i tokom svih 80-tih godina Jugoslavija je preivljavala
duboku drutvenu, ekonomsku i politiku krizu. Poela je sa Kosovom i
albanskom nacionalistikom euforijom. U drugoj polovini te decenije,
nakon pojave Memoranduma Srpske akademije nauka (1986.) i smjene
dravnog i partijskog rukovodstva u SR Srbiji (1987.), kriza je eruptivnom
snagom zahvatila itavu Srbiju i Crnu Goru. Prirodno, drutveni, ekonomski
i meunacionalni potresi u najveoj republici ubrzo su se proirili na itavu
zemlju, prvo na Sloveniju, a zatim i na Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu.
U to vrijeme u Srbiji i Crnoj Gori su na populistikim mitinzima i
gotovo svim sredstvima javnog informiranja meta glavnih napada, uz koso-
vske Albance, bili bosanski Muslimani, koji nisu davali nikakvog povoda
za tako neto, i Republiku Bosnu i Hercegovinu. Gotovo da nije bilo dnevnog
lista i sedminog asopisa koji nije svakodnevno napasno irio mrnju, blatio
i satanizirao Muslimane i njihove predstavnike u vlastima SFRJ i u Bosni
i Hercegovini.
Osobito je voena estoka kampanja protiv identiteta bosanskih Musli-
mana. Kroz brojne lanke, izjave, feljtone, intervjue, razne publikacije,
negirana je njihova historija, kulturna i knjievna batina, tradicija, vjera,
moral, obiaji. U ovoj propagandi povremeno su bili angairani i najugledniji
naunici i knjievnici, kao to su Dobrica osi, Bogdan Magli, Aleksandar
Popovi, Milorad Ekmei, Darko Tanaskovi i mnogi drugi. I u politikom
dokumentu programskog karaktera Centralnog komiteta SK Srbije (odra-
55
nom 1989.) na islam je ukazano kao na glavnog neprijatelja, a islamska
svijest, kultura i miljenje okarakterizirano kao islamski fundamentali-
zam i najvea opasnost ne samo za Srbiju i Jugoslaviju, ve i za itavu
Evropu.
Nasuprot tadanjim tvrdnjama hrvatskih ultranacionalista sa povjesni-
arem i elnikom novoosnovane Hrvatske demokratske zajednice (HDZ)
Franjom Tumanom na elu da su bosanski Muslimani dio hrvatskog
nacionalnog korpusa, u Srbiji i Crnoj Gori se isticalo srpsko porijeklo
Muslimana. Osobito je bila zloupotrebljavana teza da su muslimansku nacio-
nalnost izmislili (kao i crnogorsku i makedonsku) Komunistika partija
Jugoslavije sa Josipom Brozom Titom na elu, a sve sa ciljem da navodno
otete srpsko narodnosno stablo.
Klevete, izmiljotine, prijetnje pa i ubistva nedunih Muslimana u
1989. i u 1990. godini bila su takvih razmjera da je izgledalo da su Muslimani
najvei neprijatelj Jugoslavije. Brojni listovi, romani, broure, i izvjetaji
sa brojnih populistikih mitinga su u ogromnim koliinama doturani u
Bosnu i Hercegovinu i ireni meu srpskim stanovnitvom, osobito u njiho-
vim ruralnim sredinama.
Prekopavanja mnogih stratita i sahranjivanja srpskih nedunih
rtava iz Drugog svjetskog rata, koje je vreno u organizaciji Srpsko-pravo-
slavne crkve sa lino patrijarhom Pavlom na elu (koji je doao na taj
poloaj nakon nasilne smjene miroljubivog patrijarha Germana), korieno
je posredstvom brojnih TV kanala u Srbiji na takav nain da je ono prema
Muslimanima i bosanskim Hrvatima budilo kod neobavijetenih srpskih
seljaka najmorbidnija, osvetnika osjeanja.
5
Tada su kroz toboe srpsku
Bosnu noene i moti kneza Lazara, premda ovaj nikada nije bio u Bosni.
Noenjem svetih motiju kneza Lazara, sa patrijarhom Pavlom na elu
trebalo je i ovim kod pravoslavnih vjernika probuditi osvetnika osjeanja
i mrnju prema muslimanima.
5
Prijedlozi nekih Muslimana (potomaka nedunih rtava) da se, po ugledu na
srpskog patrijarha, angaira i reisu-l-ulema, te da Rijaset organizira sahranu-denazu
isto tako nedunim muslimanskim rtvama, a koje su etnike formacije ravnogorskog
pokreta u toku Drugog svjetskog rata na najgromoroznije naine poubijale na 1013
masovnih stratita po Bosni i Hercegovini, nije prihvaen.
56
*
* *
Oivljavanju, pa i njegovanju, osvetnikih osjeanja
6
, prema bosanskim
Muslimanima i bosanskim Hrvatima u seoskim sredinama bosanskih Srba
uveliko su pogodovale i koriene godinama i u velikim tiraima objavljivane
monografije (gotovo svih opina i srezova, kao i pojedinih oblasti Bosanske
krajine, jugoistone Bosne i Hercegovine), koje su raene, finansirane i
plasirane u organizaciji Saveza boraca Narodnooslobodilakog rata (NOR)
Bosne i Hercegovine. U njima su, po direktivi Saveza udruenja boraca
Narodnooslobodilakog rata (SUBNOR) Jugoslavije, obraivane samo
teme koje su se odnosile na narodnooslobodilaki pokret - organizacije i
rad KPJ, ustanci, narodna vlast, djejstva tabova i jedinica Narodno-
oslobodilake vojske (NOV) i Partizanskih odreda Jugoslavije (POJ), itd.
zatim stradanja naroda od okupatora i njihovih sluga, uglavnom od vlasti
i oruanih snaga Nezavisne drave Hrvatske (NDH). Budui da je ova
ustako-faistika tvorevina sprovodila, osobito u poetku, planirane genocide
najvie nad bosanskim Srbima, to su se u gotovo svim brourama, lancima,
sjeanjima, i monografijama razraivala, esto i vrlo morbidno u detalje
opisivala, stradanja samo srpskog naroda. A masovna stradanja Muslimana
i bosanskih Hrvata
7
, prilikom odmazdi i osveta ustanikih masa i ravno-
gorskog pokreta jedinica Drae Mihailovia, pa i okupatora, samo uzgred i
ovjetalim frazama, pominjana.
Zato su i u Srbiji, i u Crnoj Gori, i u Bosni i Hercegovini (kod Srba)
prevladavala miljenja i uvjerenja da su Hrvati i Muslimani - svi odreda
6
Osvetnika osjeanja su u srpskom narodu stoljeima njegovana. Vrstan znalac
historije Srpsko-pravoslavne crkve i pravoslavlja profesor Bogoslovskog fakulteta u
Beogradu dr. Vladeta Jeroti tvrdi (i osuuje) da su Srbi, vjernici, od Kosovske bitke
rijei i pouke Biblije Ko se osveti, taj se ne posveti, preinaili u ivotni i vjerski princip
Ko se ne osveti, taj se ne posveti.
7
O gubicima u ljudstvu Muslimana i bosanskih Hrvata u Drugom svjetskom
ratu vidi u stidijama B. Koevia, RTVE DRUGOG SVJETSKOG RATA U JUGO-
SLAVIJI, Svjetlost, Sarajevo 1990. i V. erjavia, GUBICI STANOVNITVA JUGO-
SLAVIJE U DRUGOM SVJETSKOM RATU, Jugoslovensko viktimoloko drutvo,
Zagreb 1989.
57
ustae i da su kolektivno odgovorni za stradanja Srba u vrijeme vladavine i
postojanja NDH.
Zabrana izuavanja i pisanja nacionalnih historija pojedinih naroda u
BiH od strane bosanskih vlasti, takoe e pogodovati mobilizaciji antimusli-
manskog raspoloenja i formiranju srpskih i hrvatskih nacionalnih stranaka
vezanih iskljuivo za Srbiju, odnosno Hrvatsku. A ove e, kao to je to bilo i
u Drugom svjetskom ratu, posluiti kao orue i topovsko meso, ostvarenju
planova i snova iz XIX i prve polovine XX stoljea Srbije i Hrvatske o
podjeli Bosne i Hercegovine i unitenju Muslimana-Bonjaka kao naroda i
njihove vjere islama.
Falsificiranju prolosti (pa makar to bilo i u vidu preutkivanja historijski
vanih injenica) ponovo e strahovito pogoditi sve narode Bosne i Herce-
govine i Muslimane-Bonjake, i bosanske Srbe i bosanske Hrvate, jer e
se pokazati da istina koja se prikriva vremenom postaje otrovna istina.
Sprega Srpsko-pravoslavne crkve i vladajueg reima u Srbiji i njihova
antimuslimanska kampanja deavala se u vrijeme kada u muslimansko-
bonjakoj naciji ni u Bosni, ni u Sandaku, ni u Crnoj Gori nije bilo naciona-
listikih ispada a kamoli nacionalistike euforije (kao to je to bilo u Srbiji,
Sloveniji i u Hrvatskoj). Oni nisu imali ak ni svoju politiku organizaciju
(sve do 1990. godine), pa ni voa koji bi ih usmjeravali u nacionalistike
vode.
8
Naprotiv, oni su i dalje u ogromnoj veini istinski bili za ouvanje
cjelovite Jugoslavije. Upravo se meu njima najvie njegovalo jugoslovenstvo,
pa ak i vjerovalo da je Jugoslavenska narodna armija (JNA) prava narodna
armija. Oni nisu znali da upravo ove ideje i opredjeljenja najvie smetaju
ostvarenju Velike Srbije i Velike Hrvatske, i to ba na raun Bosne i
Bonjaka.
8
Da upravo jedino Muslimani-Bonjaci nisu bili tada zahvaeni naciona-
listikom euforijom pokazuju izjave tadanjeg saveznog ministra odbrane admirala
Branka Mamule i naelnika Generaltaba JNA generala Stevana Mirkovia prema
kojima u JNA jedino nije bilo nacionalistikih ispada meu starjeinama i
vojnicima pripadnicima Muslimana i Maara. (STVARANJE I RAZARANJE
JUGOSLAVIJE, Zbornik radova uesnika Okruglog stola Drutva za istinu o anti-
faistikoj NOB, odranog u Beogradu 5-7. decembra 1995. godine, izd. Drutva za
istinu, Beograd, 1996., str. 271.)
58
Raspad SFRJ, osvajaki ratovi Srbije, Crne Gore i Hrvatske,
krstaki rat Sinoda Srpsko-pravoslavne crkve, uzroci i posljedice
stradanja naroda BiH
Dogaaji koji su se zbili tokom 1991. godine dovest e do raspada
SFRJ i obrazovanja vie novih drava. Uzaludna su bila nastojanja Bosne
i Makedonije da se zemlja preoblikuje u asimetrinu federaciju ili u konfede-
raciju miroljubivim putem. Nosiocima megalonacionalistikih ideja i novo-
formiranim reimima u Srbiji i Hrvatskoj to nije odgovaralo. Jer, oni su ve
imali razraene planove, pa i ucrtane karte, o podjeli Bosne, o ponovnoj asimi-
laciji Muslimana-Bonjaka u Hrvate a u Srbiji ukljuivanju najveeg dijela
Bosne i Hercegovine u sastav krnje Jugoslavije (Velike Srbije), pa i plan
o potpunom fizikom unitenju svih Muslimana.
9
U tu svrhu u Bosni i Herce-
govini je ve u ljeto te godine koncentrirano 11 armijskih korpusa JNA (vei-
nom dovedenih iz Slovenije, Hrvatske i Srbije) koja se sva pretvorila u
srpsku vojsku. Njoj su bili na raspolaganju brojne paravojne formacije
takoer dovedene iz Srbije i Crne Gore, te najvea politika stranka bosanskih
Srba Srpska demokratska stranka (SDS), sa svojim nelegalno obrazovanim
brojnim vojnim jedinicama.
Reim, kao i sve opozicione partije i pokreti u Srbiji, optuuju Evropsku
uniju i NATO za raspad SFRJ. Te se tvrdnje uveliko koriste za unutranje
9
O planovima i dogovorima za osvajanje i podjelu teritorija BiH izmeu Srbije
i Hrvatske, napisane su mnoge rasprave, studije, sjeanja glavnih aktera. Zna se
mnogo i o planovima RAM, DRINA, TIGAR, i drugim. No, najvjerodostojnije
podatke o genocidnim planovima prema Muslimanima-Bonjacima, javno je publi-
cirao i objavio i u zemlji i po svijetu, nesueni voa bosanskih Srba i njihove Srpske
demokratske stranke, Vladimir Srebrov (Nikoli). On je o tome, na pitanje zato se
distancirao od te stranke, 30. oktobra 1995. godine, asopisu Vreme Beograd,
izjavio: Ve tada je saznao, ne koncept iz 1990. godine, nego koncept iz 80-tih
godina u Generaltabu JNA donesen je jedan papir u kome se razmiljalo o podeli
Bosne i Hercegovine na dve interesne sfere, odnosno ono to smo mi nazivali stva-
ranje velike Hrvatske i velike Srbije, s tim da se sa muslimanskim narodom u potpunosti
raisti na tri naina (tada je u BiH ivjelo 1.905.000 Muslimana ili 44 odsto
stanovnitva). Prvi nain, i taj najgori, bio je da se vie od 50 odsto Muslimana pobije,
manji dio da se pokrsti, a jo manjem delu, naravno onom koji ima novaca, da se otvori
koridor, tzv. turski prema Turskoj....
59
a i za spoljne potrebe, gdje su ljudi neobavijeteni, ili su i sami, masovno i
euforino, podravali vladajue krugove za ostvarenje stoljetne megaloideje
osvajanje i prikljuenje Bosne i Hercegovine Velikoj Srbiji.
Srbija je, u stvari, svojim hegemonistikim aspiracijama, u posljednoj
deceniji XX stoljea stvorila Balkansko pitanje.
10
Ona je intenzivirala
nedovrene procese iz XIX i poetka XX stoljea o stvaranju brojnih novih
drava, pa i oblikovanju novih nacija.
Velike zapadnoevropske sile (Evropska zajednica - EZ), Sjedinjene
Amerike Drave (SAD), islamske zemlje, Vatikan, pa i Organizacija ujedi-
njenih nacija (OUN), usprotivile su se stvaranju velike Srbije i velike Hrvatske,
jer su u tome vidjele veliku opasnost za izbijanje niza ratova na itavom
Balkanu, pa i u Evropi. Ovim su Bosna kao drava i ugroeni Muslimani-Bo-
njaci kao narod postali, i evropski i svjetski problem. U cilju onemoguavanja
ostvarivanja osvajakih i genocidnih planova Srbije, pa i Hrvatske, zatim ou-
vanja mira i univerzalnih principa na kojima poiva svijet, Bosnu i Herce-
govinu su poetkom aprila 1992. godine priznale kao nezavisnu dravu gotovo
sve evropske, SAD, i mnoge azijske i afrike drave, a 22. maja iste godine,
ona je aklamacijom primljena za lanicu Organizacije ujedinjenih nacija.
No, prkosei itavom svijetu, Srbija i Crna Gora (kojima e se u pro-
ljee 1993. godine prikljuiti i Hrvatska) su u Bosni i Hercegovini nastavile
sprovoditi sveopi i sverazarajui rat. Dajui svestranu podrku vladajuem
reimu i podravajui u narodu euforiju za voenje ovog osvajakog rata,
Sinod Srpsko-pravoslavne crkve sa patrijarhom Pavlom na elu je organizirao
i vodio krajem XX stoljea i unutar ovoga rata (a neobjavljeni) krstaki rat,
sa ciljem potpunog unitenja islama i istrebljenja muslimana i kao ljudi i
kao naroda. To je raeno prema narodu i zemlji u kojoj su u vrijeme vladavine
10
Srbija i Crna Gora su u cilju osvajanja i pripajanja Bosne, odnosno Hercegovine,
organizirale oruani ustanak srpskih seljaka (1875-1878.) i povele rat (1876.) protiv
Osmanskog carstva. Ovim su Srbija i Crna Gora, pokuale razrijeiti tzv. istono
pitanje u svoju korist i bez saglasnosti velikih evropskih sila. Meutim, one su se,
posebno Austro-Ugarska i Rusija, a zatim i sve ostale, ubrzo umijeale, i bez pitanja
i uestvovanja balkanskih malih hegemona, na Berlinskom kongresu (1878.) donijele
odluke kako je odgovaralo njihovim interesima.
60
Osmanlija i muslimana izgraeni svi i danas postojei samostani i crkve,
11
a
pravoslavna vjera i crkva bili stoljeima zatieni.
Srpskoj pravoslavnoj crkvi i vladajuem reimu u Srbiji za voenje
rata u Bosni i Hercegovini i genocida nad muslimanima osobitu podrku
znanstvenu davali su srpski orijentalisti. O tome pie i ugledni ameriki zna-
nstvenik Norman Cigar u studiji pod naslovom THE ROLE OF SERBIAN
ORIENTALISTS IN JUSTIFICATION OF GENOCIDE AGAINST MUS-
LIMS OF THE BALKANS (ULOGA SRPSKIH ORIJENTALISTA U
OPRAVDANJU GENOCIDA NAD MUSLIMANIMA BALKANA, Sara-
jevo, 2000.). On, pored ostalog, navodi: Oni (srpski orijentalisti) su bili na
prvoj liniji antiislamskog pokreta jo od 1980. godine, i znaajno su doprinijeli
genocidu protiv muslimana, stvarajui i inei ovaj proces intelektualno
dolinim i prihvatljivim meu svim slojevima srpske zajednice Dalje
Cigar pie: Napisi i javne izjave srpskih orijentalista jesu praktiki uvijek
bili tijesno povezani sa politikim ciljevima. injenica je da su oni intele-
ktualno napadajui islam i muslimane namjeravali da obezbijede znanstvenu
potporu za nacionalistiku ideologiju. To da su ovi naunici bili esto zamolja-
vani od Beograda i od vlasti bosanskih Srba, te od vlade kontroliranih medija
da objanjavaju i javnosti opravdaju oficijelnu dravnu politiku prema musli-
manima, jeste uz to jasan pokazatelj da je srpsko rukovodstvo uvidjelo
korisnost takve podrke eksperata i oekivanje da e takva saradnja biti
rado doekana
12
Malo je poznato i u Bosni i Hercegovini i u svijetu dranje Vatikana
i Rimokatolike crkve u cjelini u ovom surovom, pa i krstakom ratu na kraju
XX stoljea. Zato treba istai, a na ovom meunarodnom znanstvenom skupu
e se o tome vjerovatno ire govoriti, da je rimski papa Vojtila u jeku najveeg
fizikog unitavanja Muslimana-Bonjaka i njihovih vjerskih svetinja, stao
11
Vidi: M. Boji, UZROCI GENOCIDA U BOSNI, El Kalem, Sarajevo 2001,
str. 18-19.
12
Srpski orijentalisti su, ustvari, bili samo nastavljai evropskih orijentalista
koji su redovno bili u slubi osvajaa drugih zemalja. O tom fenomenu bavilo se vie
naunika. Vrijedne radove na ovu temu dali su: Stuart Schaar Orientalism at the
Service of Imperialism (Orijentalizam u slubi imperijalizma) Race and Class, 1979.,
a osobito Edward W. Said u djelu Orientalism (New York, 1979.).
61
u odbranu i uzeo svim svojim autoritetom u zatitu i muslimane i njihove
svetinje a i BiH kao dravu. To je, koliko autor ovih redova zna, bilo prvi
put u historiji k(h)rianstva i islama, da jedan rimski papa ovako postupi.
Gubici i stradanja naroda u Bosni i Hercegovini u odbrambenom
ratu (1992 1995.)
Osvajaki ratovi Srbije i Crne Gore (1992 - 1995.) i Hrvatske (1993 -
1994.) uzrokovali su uasne gubitke u ljudstvu preko 280.000 stanovnika
od ega Muslimana-Bonjaka 170.000, bosanskih Srba oko 70.000, bosa-
nskih Hrvata oko 30.000, kao i 10.000 graana drugih nacionalnosti. Kroz
preko 300 koncentracionih logora i zatvora prolo je oko 260.000 civila
Bonjaka meu kojima je ubijeno blizu 40.000. Zbog tzv. humanog preselja-
vanja puanstva, progona i masovnih zloina moralo je napustiti svoje
domove preko 60 odsto stanovnitva Bosne i Hercegovine. U vie od 100
zemalja svijeta prihvaeno je preko 1.245.000 izbjeglica, a unutar Bosne
i Hercegovine bilo je jo preko 760.000 izbjeglica samo Bonjaka. A ta
rei za preko 30.000 silovanih ena, djevojaka i djevojica Bonjakinja.
Zemlja je, kao i u Drugom svjetskom ratu,
13
bila gotovo sva razruena. Vie
stotina sela je do temelja uniteno a teko su stradali i mnogi gradovi sa musli-
mansko-bonjakom veinom, osobito Sarajevo, Mostar, Gorade, Zvornik,
Srebrenica, Stolac, Biha, Viegrad, Foa, Maglaj, Gornji Vakuf, Bugojno,
Prijedor, Olovo, Brko, Gradaac, Bosanska Krupa, Prusac, Turbe, epa,
Kalesija i Kozarac. U njima su prvo unitavani objekti obrazovnih, naunih
i kulturnih institucija i sportskih organizacija. Srpska vojska je potpuno spa-
lila Orijentalni institut, njegov arhiv i biblioteku, koji su, to se tie rukopisne
grae na arapskom, turskom i perzijskom jeziku, bili na etvrtom mjestu
u Evropi, te unitili sve objekte na kojima su odrane 14. olimpijske igre
1984. godine. U Sarajevu je tada spaljena artiljerijskim granatama Nacionalna
i univerzitetska biblioteka, sa vie od 30.000 naslova knjiga iz svih oblasti
13
O ljudskim gubicima i razaranjima u BiH u Drugom svjetskom ratu vidi u
studijama: B. Koevia, RTVE DRUGOG SVJETSKOG RATA U JUGOSLAVIJI,
Svjetlost, Sarajevo 1990. i V. erjavia, GUBICI STANOVNITVA JUGOSLAVIJE U
DRUGOM SVJETSKOM RATU, Jugoslovensko viktimoloko drutvo, Zagreb 1989.
62
nauke i ljudskog ivota uope.
14
A Hrvatska vojska je, pored ostalog, artilje-
rijom sruila uveni Stari most nad Neretvom u Mostaru, kao i mnoge damije
i pravoslavne crkve.
Upotreba i zloupotreba (instrumentalizacija) i bosanskih Srba, i bosanskih
Hrvata u ruenju svoje vlastite domovine radi ostvarivanja osvajakih ciljeva
susjednih drava bila je beskrupulozna i kamklizmatina. U ovome histo-
rijsku odgovornost snosi i Sinod Srpsko-pravoslavne crkve, koji je mogao
sprijeiti, ili, bar, humanizirati ovaj po drugi put veliki, sveunitavajui i tragi-
ni rat u Bosni i Hercegovini.
Historija Bosne i Hercegovine, kao i historije svih crkava i vjera Bosne
i Hercegovine, ubjedljivo pokazuju da je u Bosni i Hercegovini stoljeima
sve do Drugog svjetskog rata vladala i vjerska i etnika snoljivost, koegzi-
stencija i tolerancija, a ne vjekovna meuvjerska i meuetnika mrnja.
15
Ovom izmiljenom floskulom trebalo je, u stvari, prikriti i opravdati posljednji
osvajaki, vjerski, genocidni rat. Dakle, uzroci svih tragedija i masovnih i
pojedinanih stradanja svakog ponaosob naroda u Bosni i Hercegovini lee
i nalaze se u hegemonistikim megaloidejama i ciljevima Srbije i Hrvatske,
ostvarivanih u osvajakim ratovima.
14
Svi podaci preuzeti iz knjige ZLOIN NAD ENOM BOSNE I HERCE-
GOVINE, izd. Centar za istraivanje i dokumentaciju Saveza logoraa BiH, Sarajevo,
1999, str. 57. i 66-676.
15
U toku agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1992.-1995. zakljuno sa
5. majem 1995. godine, devastirano je ukupno 1.239 sakralnih objekata. Od toga
islamskih 1.024, katolikih 182, pravoslavnih 28, jevrejskih 5. (Izvor: Izvjetaj
Zavoda za zatitu kulturnog, historijskog i prirodnog nasljea RBiH, Sarajevo, maj
1995.). Prema istraivanju autora ove studije u toku agresije Bonjaci-muslimani
nisu oskrnavili a kamoli razorili niti jednu pravoslavnu crkvu ili manastir. Prije
agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu zakljuno s 1986. godinom, u Bosni i
Hercegovini bilo je ukupno sakralnih objekata 2.521. Od toga: 951 damija i 501
mesdid svega 1.452; pravoslavnih crkava 285 i 153 kapela svega 438; katolikih
crkava 261 i 470 kapela svega 631. Osim ovih, imali su i imaju svoje bogomolje i
druge vjerske zajednice, kao to su Jevreji, adventisti, evangelisti, baptisti, Jehovi
svjedoci, hrvatska starokatolika crkva, grkokatolici i dr. (Revija Ekspres 071
Specijal, Sarajevo, april 1991, str. 92.). Oba tabelarna pregleda o vjerskim objektima
ovdje su data prema napisu lista Glas antifaista, Republiki odbor SUBNOR-a,
br. 3, april 1997., Sarajevo.
63
64
Dr. Safet Bandovi
BOSANSKA KRAJINA U VELIKODRAVNIM PLANOVIMA
SRPSKOG KULTURNOG KLUBA I IDEOLOGA ETNIKOG
POKRETA
Otre stranake borbe, nacionalna trvenja, strah od raskola i poetak
nagodbi srpske i hrvatske strane u predveerje Drugog svjetskog rata oko
teritorijalno-administrativne reorganizacije Kraljevine Jugoslavije inicirali
su pod uticajem vodeih intelektualnih, naunih i poslovnih srpskih krugova
15. januara 1937. osnivanje Srpskog kulturnog kluba (SKK) radi odbrane
ugroenih interesa srpskog naroda i tog preureenja Jugoslavije, gdje bi
Srbi imali jo dominantniju ulogu.
1
S obzirom da je jugoslavenska dravna zajednica izvorno nastala voljom
spoljnih meunarodnih inilaca, odravana je prostom diktaturom, pa je
njen tragini vijek trajanja unaprijed bio odluen.
2
Kraljevina SHS je ve
u trenutku raanja, nastala na graninom podruju velikih civilizacija - hri-
anske i islamske, i imperija - turske i austrougarske, bila optereena tekim
hipotekama, sa mnogo slutnji i nepoznanica koje e se ve od njenog stvaranja
postepeno otkrivati i postati izazov njenom smislenom postojanju.
3
Srbi su
je shvatali produetkom svoje ranije drave (Srbija i njena Jugoslavija),
dok se zahtjevi drugih naroda nisu uoavali kao nacionalni, ve kao opozicioni.
Poput Engleza koji su u pojmu britanstva vidjeli iri pojam od englestva, i
Srbi su u jugoslavenstvu vidjeli iri pojam srpstva.
4
1
B. Petranovi - M. Zeevi, JUGOSLOVENSKI FEDERALIZAM. IDEJE I
STVARNOST (u daljem tekstu: Jugoslovenski federalizam), I tom, Beograd 1987,
str. 568.
2
V. Cvetkovi, SRPSTVO, JUGOSLOVENSTVO I JUGOSLAVIJA, Republika,
br. 204-205, Beograd 1-31. januar 1999.
3
. Kovaevi, JUGOSLAVIJA - OSVAJANJE ILI GUBITAK ISTORIJE, u
Zborniku: RASPAD JUGOSLAVIJE PRODUETAK ILI KRAJ AGONIJE, Beograd
1992, str. 20.
4
M. Jovanovi, SRBI U RASPADU JUGOSLAVIJE 1992.-1993, Beograd 1993,
str. 18.
65
Diktatura kralja Aleksandra zavedena 6. januara 1929. se temeljila na
dvije iluzije: na prvoj da je decenija ivota u novonastaloj dravi bila dovoljno
dug period nakon kojeg se moglo prii oivotvorenju nove dravne ideo-
logije i drugoj da se ljudska svijest moe izmijeniti primjenom administra-
tivnih mjera u kratkim i ogranienim rokovima.
5
Ovom diktaturom bila je
uspostavljena drava bez prolosti, bez razlike u religijama, jezicima i
stepenu kulturnog razvitka. Povodei se za Nikolom Paiem, koji je olahko
prihvatao da su religije stvar tradicije pridole spolja, kralj Aleksandar
I Karaorevi je otiao korak dalje uzimajui i historijsko nasljee kao
stvar tradicije, mislei da e veina, neobrazovana i nepismena, integrirana
u jugoslavenstvo, dravu discipline i opeg reda, nakon haosa u parlamentarnoj
dravi, prihvatiti bez otpora kao svoju.
6
Podjelom zemlje na banovine
1929. bile su tendenciozno razbijene historijske cjeline, toboe obrazovanih
u ime racionalnih, saobraajnih, ekonomskih i upravnih rjeenja, zapravo sa
namjerom da se u najveem broju banovina osigura veina srpskog stano-
vnitva.
7
Najotrija antibonjaka mjera Aleksandrove diktature bila je
razbijanje Bosne i Hercegovine. Kljuna linost u operaciji komadanja Bosne
i Hercegovine putem novoustrojenih banovina bio je Milan Srki, voa
bosanskih radikala, koji je kritizirao svoju stranku zbog navodne mekoe
prema Turcima. On se zalagao da Bosna i Hercegovina, kao pokrajinska
individualnost i kao geografski pojam, treba za navijek da nestane.
8
Podje-
lom bosanskohercegovakog teritorija na Vrbasku, Primorsku, Drinsku i
Zetsku banovinu, bilo je postignuto da Bonjaci nisu imali veinu ni u jednoj
od njih. To je bio i glavni politiki cilj ovakve podjele.
9
5
Lj. Dimi, DRAVA, INTEGRALNO JUGOSLOVENSTVO I KULTURA,
Knjievnost, br. 1-3, Beograd 1994, str. 207.
6
M. Jovanovi, SRBI U RASPADU JUGOSLAVIJE 1992.-1993, str. 16.
7
Slubene novine, br. 234, Beograd 4. oktobar 1929; B. Petranovi, JUGOSLO-
VENSKA ISKUSTVA SRPSKE NACIONALNE INTEGRACIJE (u daljem tekstu:
Jugoslovenska iskustva), Beograd 1993, str. 39.
8
A. Purivatra, JUGOSLOVENSKA MUSLIMANSKA ORGANIZACIJA U
POLITIKOM IVOTU KRALJEVINE SRBA, HRVATA I SLOVENACA, Sara-
jevo 1977, str. 415; I. Banac, HRVATI I BONJACI, Behar, br. 32-33, Zagreb 1997.
9
Upor. D. Borovanin, IZGRADNJA BOSANSKOHERCEGOVAKE DRA-
VNOSTI U USLOVIMA NOR-a, Sarajevo 1979, str. 51-52; V. Krinik-Buki,
BOSANSKI IDENTITET IZMEU PROLOSTI I BUDUNOSTI, Sarajevo 1997,
str. 36; M. Imamovi, HISTORIJA BONJAKA, Sarajevo 1997, str. 507; N. Malcolm,
POVIJEST BOSNE, Zagreb-Sarajevo 1995, str. 227.
Srpski kulturni klub je teio da bude reprezent, stoer okupljanja gra-
anstva oko velikosrpskog programa i glasnogovornik srpskih nacionalnih
interesa (pressure group). Klub je u tome uglavnom iscrpljivao svoju djela-
tnost, dok je sam naziv kulturni bio obina krinka.
10
Ovakva politika mili-
tantnog srpskog nacionalizma bie u vrijeme Drugog svjetskog rata prihvaena
kao program Ravnogorskog etnikog pokreta Drae Mihailovia.
11
Neki
od najvanijih savjetodavaca Drae Mihailovia pripadali su upravo Srpskom
kulturnom klubu (Dragia Vasi, Mladen ujovi, Stevan Moljevi), pa nije
sluajno da se ideja o genocidu protiv Muslimana javlja ne samo u ruko-
vodstvu pokreta Drae Mihailovia u Jugoslaviji, nego, takoe, i u emigraciji,
naroito meu vodeim ljudima srpske nacionalnosti u kraljevskoj jugoslo-
venskoj vladi.
12
Saveznik i nadkrilitelj SKK, ali nastupajui samostalno,
bio je vrh Srpske pravoslavne crkve, koji je isticao da je njegov stav jedinstven
sa stavom cjelokupnog srpskog naroda.
13
Predsjednik Srpskog kulturnog kluba bio je univerzitetski profesor i
historiar drave i prava Slobodan Jovanovi, potpredsjednici advokat Nikola
Stojanovi (autor Do istrage vae ili nae) i knjievnik Dragia Vasi, a
sekretar historiar Vasa ubrilovi. Istaknuti srpski intelektualci, poput
Slobodana Jovanovia ili Vladimira orovia, stavili su svoj ugled univerzi-
tetskih profesora u slubu jedne krajnje uskogrude nacionalistike akcije.
10
N. ehi, SRPSKI GRAANSKI POLITIKI KRUGOVI PREMA PITANJU
PREUREENJA DRAVE I POLOAJU BOSNE I HERCEGOVINE (u daljem
tekstu: SRPSKI GRAANSKI POLITIKI KRUGOVI), Prilozi, br. 4, god. IV, Sara-
jevo 1968, str. 179; M. Stefanovski, SRPSKA POLITIKA EMIGRACIJA O PREURE-
ENJU JUGOSLAVIJE 1941.-1943, Beograd 1988, str. 49-50.
11
Upor. I. Jeli, JUGOSLOVENSKA SOCIJALISTIKA REVOLUCIJA (1941.-
1945.), Zagreb 1979, str. 64-65; M. Delebdi, ETNICI - KONTRAREVOLUCIJA
I NACIONALNA IZDAJA, Beograd 1988, str. 13; Danas, Beograd 22. januar 1998.
12
Upor. V. Dedijer - A. Mileti, GENOCID NAD MUSLIMANIMA, Sarajevo
1990, XXI; B. Petranovi M. Zeevi, JUGOSLOVENSKI FEDERALIZAM, str.
568-569, nap. 6; R. Hurem, IDEJE I PRAKSA BORBE ZA VELIKU SRBIJU U
19. I 20. STOLJEU, u Zborniku: GENOCID U BOSNI I HERCEGOVINI 1991.-
1995, Sarajevo 1997, str. 178-180.
13
V. Kazimirovi, SRBIJA I JUGOSLAVIJA 1914.-1945, II, Kragujevac 1995,
str. 609.
66
SKK je postao arite ovinistike strasti.
14
Intelektualci oko SKK su bespo-
tedno kritizirali integralno jugoslavenstvo i njegove protagoniste.
15
Sa
predstavnicima SKK odravao je ive veze i Dimitrije Ljoti, voa profai-
stike organizacije Zbor. Ovaj vjerski fanatik i izraziti protagonista unitarizma
dolazio je na sastanke SKK, uestvovao u raspravama, iznosei svoja gledita
i prijedloge.
16
Slobodan Jovanovi koji je smislio... glavnu ideju pokreta,
na ijem se elu nalazio kao stvarni i duhovni vo, za sve promaaje srpske
politike okrivljavao je jugoslavensku misao i smatrao da je umjesto o veliko-
srpskoj bilo ispravnije govoriti o jugoslavenskoj hegemoniji. Zato je jugosla-
vensku misao trebalo definitivno odbaciti i zaloiti se da u dravi, zbog dravo-
tvorne tradicije, Srbi dobiju primat.
17
Sa Sporazumom Cvetkovi-Maek
raspala se ideologija jugoslavenskog nacionalizma. SKK se, kao najekstre-
mnije srpsko nacionalno krilo otro izjasnio protiv ovog sporazuma, stavlja-
jui ga u ravan politikog i nacionalnog samoubistva.
18
SKK je, nosei ispred sebe fasadu srpske intelektualne elite, ispoljio
kroz pisanje Srpskog glasa destruktivnu ulogu u raspirivanju nacionalistikih
14
Opir. N. Milovanovi, DRAGIA VASI, Beograd 1986, str. 217-218; D.
orevi, OILJCI I OPOMENE, knj. I, Beograd 1994, str. 31. D. Smiljani je SKK
ocijenio kao petu snagu diktature, iji je bio zadatak da otmiarskoj, pljakakoj
praksi nae teorijsku podlogu u Kosovu, ustanku, Makovom kamenu i Kajmakalanu
- upor. D. Smiljani, SEANJE NA JEDNU DIKTATURU, Beograd 1960, str. 32;
N. ehi, SRPSKI GRAANSKI POLITIKI KRUGOVI, str. 178-179; Lj. Dimi,
SRPSKI KULTURNI KLUB IZMEU KULTURE I POLITIKE (u daljem tekstu:
SKK IZMEU KULTURE I POLITIKE), Knjievnost, br. 9-10, Beograd 1993, str.
858-862; SLOBODAN JOVANOVI U EMIGRACIJI, Beograd 1993, str. 137-138;
S. Bandovi, SLOVO OTPORA, Novi Pazar 1994, str. 37-38; P. Cohen, SRPSKI TAJNI
RAT, Sarajevo 1996, str. 43-44.
15
Upor. J. B. Hoptner, JUGOSLAVIJA U KRIZI 1934.-1941, Rijeka 1973, str. 250-
251; B. Petranovi, JUGOSLOVENSKA ISKUSTVA, str. 46; Lj. Dimi, SRBI I JUGO-
SLAVIJA, Beograd 1998, str. 143-145.
16
M. Stefanovi, ZBOR DIMITRIJA LJOTIA 1934.-1945, Beograd 1984, str.
59; takoer vidi: N. Popov, SRPSKI POPULIZAM. OD MARGINALNE DO DOMI-
NANTNE POJAVE, Vreme, br. 135, spec. dodatak, Beograd, 24. maj 1993.
17
E. Redi, UZ 60-GODINJICU SPORAZUMA CVETKOVI-MAEK,
Forum Bosna, br. 5, Sarajevo 1999, str. 169.
18
B. Petranovi, JUGOSLOVENSKA ISKUSTVA, str. 59.
67
strasti. Ovaj list, iji je urednik bio Dragia Vasi, predstavljao je ekstrakt,
proieni izraz velikosrpskih zamisli.
19
Pokrenut je 16. novembra 1939.
godine, ubrzo nakon Uredbe o Banovini Hrvatskoj. U uvodniku prvog broja
Srpskog glasa, pod naslovom NAA RE, urednik D. Vasi je obrazloio
programske ciljeve SKK, ne krijui da su oni ponajmanje okrenuti kulturi, i
da je zalaganje za kulturnu emancipaciju i moralnu obnovu drutva tek obian
paravan za propagiranje velikosrpske ideologije. D. Vasi pie: Od nekog
vremena sa vie strana uje se Srbi na okup. I mi mislimo da je okupljanje
Srba potrebno, ali emo odmah dodati da samo okupljanje ne bi bilo dovoljno,
ako se u Srba ne bi u isti mah probudio onaj isti duh koji je inio njihovu snagu
i veliinu u prolosti, ona ista vera u nacionalne ideale i ona ista muka ree-
nost da tim idealima podredi sve drugo.
20
Srpski glas nije sasvim odbacivao
jugoslavensku zajednicu, ali je, polazei od realnosti, traio da se obezbijedi
sopstveni posjed i nacionalna teritorija (granice, mee, postavljanje
koia, plot).
21
Slinu nacionalnu intonaciju imala je i Nova Srbadija koju
je izdavala omladina pri SKK.
22
SKK je programom o Velikoj Srbiji i svojom djelatnou postao nosilac
najekstremnijih srpskih nacionalistikih stremljenja.
23
U djelatnosti SKK
bilo je i viestrano razmatranje pitanja manjinskih naroda i nacionalnih manji-
19
M. Stefanovski, SRPSKA POLITIKA EMIGRACIJA O PREUREENJU
JUGOSLAVIJE 1941.-1943, str. 49. U listu su, pored vostva SKK, objavljivali priloge
i linosti kao A. Beli, V. ajkanovi, N. Radoji, N. Vuli, L. Kosti i I. Sekuli. Najakti-
vniji su bili D. Vasi, V. orovi, S. Drakovi, D. Stranjakovi i V. Vujanac koji su listu
upravo i davali izraziti ton srbovanja.
20
N. Milovanovi, DRAGIA VASI, str. 218-219. U Srpskom glasu 4. januara
1940. S. Jovanovi pie: Ja imam jedan savet koji mislim da mogu kao Srbin da dam
Srbima. Mi Srbi treba da razumemo da pred nama stoji dvojak zadatak. Imamo pravo da
branimo srpstvo. Kad se obeleava hrvatsko-etnika celina, onda se neminovno mora
obeleiti i srpska etnika celina.
21
B. Petranovi, JUGOSLOVENSKA ISKUSTVA, str. 49. Na pisanje Srpskog
glasa i parolu Srbi na okup. Dragoljub Jovanovi, voa Narodne zemljoradnike
stranke je rekao da je to: Znak da borba ni izdaleka nije svrena, niti je pobeda razuma
obezbeena.
22
B. Petranovi - M. Zeevi, JUGOSLOVENSKI FEDERALIZAM, str. 568-
569, nap. 6.
23
N. ehi, SRPSKI GRAANSKI POLITIKI KRUGOVI, str. 181.
68
69
na. SKK je kritizirao vlasti da nisu bile dovoljno odlune u sprovoenju
politike iseljavanja. Isticano je, izmeu ostalog, kako je izgradnja puteva i
eljeznikih pruga jedan od osnovnih preduslova za integraciju srpskog
kulturnog prostora. Kao primjer je najee spominjan Sandak kroz koji
nije iao nijedan put koji bi povezivao Srbiju sa Crnom Gorom. U tom smislu
je isticano da putevi kroz Sandak iskljuivo slue kao spona izmeu musli-
manskog svijeta u Bosni i Hercegovini sa muslimanima na jugu zemlje.
Izgradnjom novih puteva trebalo je, pored svega, ekonomski ojaati srpski
a oslabiti muslimanski element, da se odvoje Srbi-muslimani od musli-
mana-Arnauta.
24
U Srpskom kulturnom klubu je propagirano da je stano-
vnitvo Sandaka po jeziku gotovo sve srpsko, ali da je po vjeri i osjeanjima
razliito. Za muslimane u Sandaku je pisano: Oni su naeg jezika i krvi, ali
nijesu nacionalno nai.
25
Metode i iskustva primijenjeni i steeni u ranijim vremenima posluili
su i za planirano iseljavanje turskog stanovnitva iz Kraljevine Jugoslavije.
U tom pogledu posebnu panju je imalo Kosovo, gdje je, upotrebom razliitih
mjera, politikom sile, oduzimanjem zemlje, vrena diskriminacija albanskog
stanovnitva. Historiar Vasa ubrilovi, sekretar SKK, je, prihvatajujui i
reaktuelizirajui ideju vladike Nikolaja Velimirovia da jednu dravu treba
da sainjava jedan narod, 7. marta 1937. u Srpskom kulturnom klubu u Beo-
gradu, gdje su, na inicijativu Vlade i Generaltaba vojske, zapoete rasprave
o rjeavanju albanskog pitanja, ponudio svoje efikasno rjeenje nacio-
nalnog i demografskog pitanja na Kosovu. Upozoravajui na opasnost od
albanskog klina koji se zadubio duboko u jugoslavensku teritoriju na
strateki najznaajnijoj taki Balkanskog poluostrva, ubrilovi je predoio
kako anarhistike elemente nikad nije bilo ni mogue ukljuiti u civiliza-
cijske norme slavenske civilizacije, nudei istovremeno, uz analizu postojeeg
stanja, i recepte za pokretanje i iseljavanje albanskog stanovnitva van
24
Lj. Dimi, SKK IZMEU KULTURE I POLITIKE, str. 893; upor. D. Batkovi,
VERSKI RATOVI: - ISTORIJA I POLITIKA, Knjievnost, br. 9-10, Beograd 1998, str.
1801-1803.
25
Upor. H. arkinovi, BONJACI OD NAERTANIJA DO MEMORANDUMA,
Podgorica 1997, str. 195-197; Lj. Dimi, SKK IZMEU KULTURE I POLITIKE,
str. 859.
70
granica Jugoslavije, u pravcu Turske.
26
ubrilovi je smatrao da u XX stoljeu
imaju budunost one zemlje koje su naseljene samo vlastitim narodom
te da Kosovo treba naseliti Crnogorcima nemirnim stoarskim elementom,
koji su najsliniji Albancima, te e zato oni najlake sa njima izai na kraj,
naglaavajui dalje da se iseljavanjem Albanaca kidala i poslednja veza
izmeu naih Muslimana u Bosni i Novom Pazaru i ostalog muslimanskog
svijeta. Oni (Muslimani) ostaju verska manjina, jedina na Balkanu, i ta e
injenica ubrzati njihovo nacionalizovanje.
27
Opservacije V. ubrilovia
omoguavaju da se praksa etnikog ienja vidi u historijskom kontekstu;
posebice tamo gdje on govori o odnosu balkanskog seljaka prema promjenama
dravnog reima i pomjeranjima granica, od ega su oni mogli sve da izgube
ili dobiju, kao i tamo gdje on iznosi da su ratna stanja i endemino nasilje
inili epohalne prilike za balkanske drave da silom modificiraju zateene
strukture stanovnitva.
28
Referat Vase ubrilovia posluio je kao osnova rezi-
mea u raspravi u Klubu. Rezime je u maju 1938. upuen dravnim organima.
29
Radi ostvarivanja svojih programskih ciljeva SKK je intezivno radio
po mjestima sa nacionalno izmijeanim stanovnitvom, posebice u Bosni i
Hercegovini i drugim krajevima, osnivajui svoje odbore i pododbore. Pod-
odbori SKK u BiH imali su prevashodni zadatak da rade na isticanju njenog
srpskog karaktera, a nakon Sporazuma Cvetkovi-Maek, na stvaranju svijesti
da cijela Bosna i Hercegovina treba da ue u srpsku teritorijalnu jedinicu.
26
Mladina, br. 49, Ljubljana, 19. 11. 1988.
27
Monitor, br. 55, Podgorica, 8. novembar 1991; Nedeljni Telegraf, br. 22, Beograd,
25. septembar 1996.
28
M. Dogo, NEKA ZAPAANJA O TURSKOM NASLEU I SEOBAMA
MUSLIMANA, u Zborniku: BOSNA I HERCEGOVINA OD SREDNJEG VEKA
DO NOVIJEG VREMENA, Beograd 1995, str. 310-311.
29
Upor. B. Horvat, KOSOVSKO PITANJE, Zagreb 1988, str. 51. Osamdesetih
godina V. ubrilovi e u jednom intervjuu istai: Za vreme turske vlasti na Balkanu
i albanski se narod iselio i izmeao s drugim narodima kao i srpski narod. To su bili
razlozi koji su naveli Srbe u 19. i 20. veku da izvre svoje ujedinjenje, stvarajui sa
drugim jugoslovenskim narodima zajedniku dravu. I albanski narod postii e svoje
ujedinjenje u balkansku federaciju. Meutim, ljuto se vara onaj ko misli da se to ujedi-
njenje albansko moe ostvariti odvajanjem delova Stare Srbije i Makedonije i pripajanjem
Albaniji. Ni jedno selo ove drave, Jugoslavije ili Srbije neemo dati bez krvi. - nav. prema:
T. Aneli, ETIRI JUGOSLAVIJE VASE UBRILOVIA, feljton, NIN, br. 2061, Beograd
29. juni 1990; Veernje novosti, Beograd, 13. decembar 1998.
71
Uz istaknutu parolu Gde god je Srba - tu je Srbija srpski narod u Bosni i
Hercegovini oznaavan je za budnog uvara srpske narodne svesti.
30
U srpsko-hrvatskim pregovorima bilo je posebno znaajno pitanje statusa
Bosne i Hercegovine s obzirom na to da su pregovori zaplitali, kako navodi
dr. Vlatko Maek, na Turskoj Hrvatskoj, odnosno Bosanskoj krajini. Vlatko
Maek je uporno isticao da ova oblast geopolitiki i historijski pripada Hrvat-
skoj, dok je, s druge strane, Dragia Cvetkovi izjavljivao da se ne moe
dozvoliti po bilo koju cijenu da Turska Hrvatska ili neki njen dio pripadne
Hrvatskoj zbog srpskog stanovnitva koje je tamo ivjelo. Kao rjeenje on je
ponudio plebiscit stanovnitva, to je Maek i prihvatio. Na taj nain je u
prvobitnom Prijedlogu sporazuma od 27. aprila 1937. stajalo da e se defini-
tivni opseg Banovine Hrvatske odrediti odlukom naroda putem glasovanja u
preostalim dijelovima Bosne i Hercegovine, Dalmacije, te Srijema i Vojvodine.
Konani cilj je bio stvaranje tripartitne federativne drave Srbije, Hrvatske i
Slovenije.
31
Kraljevsko namjesnitvo je ovaj prijedlog odluno odbilo.
Politikim strukturama bilo je jasno da od pravilnog rjeenja statusa
Bosne i Hercegovine ovise dalji srpsko-hrvatski odnosi, zakljuenje i budu-
nost samog sporazuma. Zakulisni pregovori Cvetkovia i Maeka izazvali
su nezadovoljstvo i lanova vlade (Mehmeda Spahe i Branka Miljua) koji
su bili protivnici ideje plebiscita i bilo kakvih teritorijalnih ustupaka Maeku
na raun Bosne i Hercegovine. Miljenja bonjakih politiara nisu uvaavana
u kombinacijama oko dalje sudbine zemlje i reguliranja srpsko-hrvatskih
odnosa. Muslimani za Cvetkovia i Maeka uope nisu postojali.
32
Namjesniki reim je administrativnim i drugim mjerama, s druge
strane, nastojao da sprijei svaku polemiku oko poloaja Bosne i Hercegovine
30
Lj. Dimi, SKK IZMEU KULTURE I POLITIKE, str. 864. Dimi navodi
da su, po nekim istraivanjima, duhovni tvorci SKK bili upravo beogradski Srbi porije-
klom iz Bosne i Hercegovine - N. Stojanovi, V. orovi, D. Gri i drugi.
31
N. Malcolm, POVIJEST BOSNE, str. 230.
32
O ovom je docnije napisao Branko Milju, ministar u Cvetkovievoj vladi: To
mi je u Parizu potvrdio 1946. i sam dr Maek kada sam ga pitao na kom su gleditu
on i D. Cvetkovi vrili podelu Bosne i Hercegovine. On mi je doslovno odgovorio:
Kada sam sa Dragiom pravio sporazum 1939., mi smo se sporazumjeli kada smo doli
na Bosnu i Muslimane, da smatramo da Muslimani ne postoje. I tako smo radili. Opir.
A. Isakovi, O NACIONALIZIRANJU MUSLIMANA, Zagreb 1989, str. 276; M. Gali,
POLITIKA U EMIGRACIJI, Zagreb 1990, str. 207-210; M. Imamovi, HISTORIJA BO-
NJAKA, str. 520-521.
72
i sve prodornijih zahtjeva za njenom autonomijom. Na Bosnu i Hercegovinu
su vreni znatni politiki i propagandni pritisci sa jedne i sa druge strane.
Osnivaju se nova drutva iji je cilj populariziranje hrvatske Bosne. Tako
nastaje drutvo bosanskohercegovakih Hrvata u Zagrebu. Iz tampe izlaze
brojne broure i studije koje govore o hrvatstvu Bosne i njenom znaaju. Sline
mjere poduzimala je i srpska strana.
33
U kombinacijama oko reorganizi-
ranja jugoslavenske drave sve srbijanske vladajue i opozicione partije,
kao i sva srpska kulturno-prosvjetna i dobrotvorna drutva u Bosni i Herce-
govini, imali su zajedniki stav da Bosna i Hercegovina bude pripojena bano-
vini srpskoj u sklopu srpskih zemalja.
Zavrnu redakciju Sporazuma Cvetkovi-Maek, po nekim istraiva-
ima, napravio je jedan masonski komitet. Sa srpske strane dr. Mihailo
Konstantinovi, dr. Mihailo Ili i dr. ore Tasi, a sa hrvatske strane: dr.
Ivan ubai, dr. Juraj utej i dr. Ivo Krbek.
34
Sporazumom Cvetkovi-Maek
od 26. avgusta 1938. Banovini Hrvatskoj su prikljueni bosanskohercego-
vaki gradovi: Brko, Gradaac, Derventa, Travnik, Fojnica, oblast zapadne
Hercegovine, Mostar i Stolac. Od Bosne i Hercegovine je otrgnuto oko 612,2
kvadratna kilometra teritorije i oko 712.000 stanovnika, od kojih je bilo oko
62% katolika, 13% pravoslavnih, oko 20% muslimana i 5% ostalih. Sporazum
je donio nove neizvjesnosti u Bosni i Hercegovini. Veina stanovnitva sma-
trala ga je privremenim i oekivala nove izmjene. Prema izvjetajima sreskih
naelnika, sporazum je pozdravljalo hrvatsko stanovnitvo dok su musli-
manske i srpske mase bile u stavu iekivanja. Sporazumom je udaren glo-
gov kolac onakovom integralnom jugoslovenstvu kakva su ga njegovi neimari
bili sebi zamislili, a to je, valjda, i jedina dobra strana sporazuma ovih smete-
njaka i njihovih novih podjela - pisao je svojevremeno Husein ii.
35
33
V. Velebit, JUGOSLAVIJA U DRUGOM SVETSKOM RATU, Beograd 1987,
str. 15; F. Saltaga, MUSLIMANSKA NACIJA U JUGOSLAVIJI, Sarajevo 1991, str.
102-108.
34
S. Turlakov, VODI ZA SRBE POETNIKE (1804.-1941.), Beograd 1999,
str. 194-195.
35
H. ii, BOSANSKOHERCEGOVAKI MUSLIMANI I BOSANSKA AUT-
ONOMIJA, Sarajevo 1991, str. 105. On dalje navodi: Dok se na jednoj strani prijatelji
kranskoga puka napreu iz petnih ila da granice Hrvatske Banovine pomaknu to
dalje na istok radi uravnoteenja snaga u zajednikoj nam dravi, s druge su strane
pravo-slavci zapeli da vuku na suprotnu stranu da skombinovani presti sa preanjim
administrativnim jedinicama ne bi u pitanje doao. Odatle su se nai domai pravoslavci
onako uzmuhali i uzjogunili, pa nee da uju ni za kakve slobotine u naim pokrajinama.
73
Djelatnost SKK u BiH dola je do naroitog izraaja nakon privre-
menog i kompromisnog Sporazuma Cvetkovi-Maek.
36
Za neke vodee
linosti u SKK ovaj sporazum bio je srpski Minhen. Sporazum je ocjenjivan
i kao nesporazum.
37
Dolo je do masovnih protesta Srba. Formirana je i
Komisija spasa Srba sjeverne Dalmacije (Knin, Kosovo, Islam Grki, Benko-
vac) za izdvajanje iz Hrvatske i vraanje u sastav Vrbaske banovine.
38
SKK
se zalagao da se nakon toga geopolitiki obiljei srpska etnika cjelina.
Nezadovoljni srpski nacionalni front je ubrzo odgovorio projektom koji je
podrazumijevao konstituiranje zasebne jedinice od Vardarske (Skoplje),
Drinske (Sarajevo), Dunavske (Novi Sad), Zetske (Podgorica) i Vrbaske bano-
vine (Banjaluka) pod imenomSrpske zemlje sa sjeditem u Skoplju, unutar
monarhistike federacije, koju bi jo sainjavale Hrvatska i Slovenija.
39
Nastojei da pod parolom Srbi na okup postane stoer oko kojeg e
se okupiti svi Srbi, SKK je postavljao beuzvjetne zahtjeve da se Bosna i
Hercegovina pripoji srpskoj teritorijalnoj jedinici. U njegovom djelovanju
naroito mjesto je imala Vrbaska banovina. Oblasni odbor u Banjaluci, kao
i pododbori u Bihau i Velikom Oraju razvili su intezivnu djelatnost na
propagiranju ideja SKK. Oblasni odbor ovog kluba sa sjeditem u Banjaluci,
sa advokatom dr. Stevanom Moljeviem, na elu, drao se dosljedno posta-
vljenih ciljeva, kao i uloge Vrbaske banovine u njihovom ostvarivanju. Vrba-
ska banovina je imala posebno znaenja u planovima reima i SKK. Ova
banovina se sastojala od zapadne Bosne, banijskog sreza Dvor i dvije manje
like optine iz sreza Korenica, u predjelu planine Pljeevica - Likog Petrovog
Sela i Zavalja.
40
U granicama Vrbaske banovine, u 24 sreza, po podacima iz
36
F. ulinovi, DOKUMENTI O JUGOSLAVIJI, Zagreb 1968, str. 339-342.
37
B. Petranovi - M. Zeevi, JUGOSLOVENSKI FEDERALIZAM, str. 569
38
S. Turlakov, VODI ZA SRBE POETNIKE (1804.-1941.), str. 195.
39
SRPSKE ZEMLJE, NEKADA, SADA I U BUDUNOSTI, Beograd 1940,
str. 42; M. Stefanovski, SRPSKA POLITIKA EMIGRACIJA O PREURE-ENJU
JUGOSLAVIJE 1941.-1943, str. 49-50; Danas, Beograd, 22. januar 1998.
40
. Pejanovi, STANOVNITVO BOSNE I HERCEGOVINE, Beograd 1955,
str. 52. Vrbaska banovina se sastojala od: banjalukog (grad i srez), bihakog, bosansko-
dubikog, bosanskogradikog, bosanskokrupskog, bosanskonovskog, bosanskopetro-
vakog, cazinskog, derventskog, glamokog, graanikog, jajakog, kljukog, kotorva-
rokog, mrkonjigradskog, prijedorskog, prnjavorskog, sanskog i teanjskog sreza
kao i ispostava: Bosanska Kostajnica, Bosansko Grahovo, Drvar, Kulen-Vakuf, Bosanski
Brod, Odak, Gradaac, Maglaj, Doboj, Velika Kladua.
74
popisa 1931. ivjelo je 1,037.382 stanovnika. Najvie je bilo pravoslavnih -
600.529 (57,9%), potom muslimana - 250.265 (24,1%), rimokatolika -
172.787 (16,6%) i pripadnika ostalih vjeroispovijesti - 13.801 (1,4%).
41
U prvoj audijenciji 12. oktobra 1929. kralj Aleksandar je rekao T. Milosa-
vljeviu, novoimenovanom banu Vrbaske banovine: Pre svega zapamtite,
Tiso, da ste vi moj lini izbor za bana i to bana za Vrbasku banovinu gde Vam
predstoji veliki nacionalni rad. Tamo su Srbi u veini i to najbolji Srbi u po-
gledu ljubavi prema otadbini i patriotizmu uopte, ali meu tamonjim musli-
manima i Hrvatima ima jo uvek pojedinaca i manjih grupa, koje se ne mogu
pomiriti sa novim faktikim stanjem. I zato, i na tom polju imate posla. Pokua-
vajte odrati dobre odnose sa tim nezadovoljnim elementima i pridobijajte
ih polako za ideju dravnog jedinstva, a tamo gde treba spreavati tetnu
akciju budite odluni ne poputajte i lomite je u korenu, ne uputajui se u
frontalnu borbu.
42
Posebni politiki ciljevi omoguili su privilegiran tretman
Vrbaskoj banovini to se oitovalo i u velikim dotacijama u njenim prvim
godinama koje su omoguile banskoj upravi da zapone iroku ekonomsku,
politiku i kulturnu djelatnost, koja je bila, ipak, kratkog daha. Ve 1931.
budet ove banovine smanjen je za jednu treinu, a teko je ilo i sa naplatom
dravnih dotacija.
43
Odvajajui se od Svetozara Pribievia 1928. zbog njegovog sporazuma
sa Stjepanom Radiem, dr. Stevan Moljevi je preko Otadbine i udruenja
Krajina radio na objedinjavanju Srba iz Vrbaske, Primorske i Savske bano-
41
M. Radivojevi, BOSNA I HERCEGOVINA U RASPRAVAMA O DRA-
VNOM UREENJU KRALJEVINE (SHS) JUGOSLAVIJE 1918.-1941. GODINE,
Istorija 20. veka, br. 1, Beograd 1994, str. 13-16; Ista, SPORAZUM CVETKOVI-MA-
EK I BOSNA I HERCEGOVINA, u Zborniku: BOSNA I HERCEGOVINA OD
SREDNJEG VEKA DO NOVIJEG VREMENA, Beograd 1995, str. 123.
42
A. T. Milosavljevi, SLUBENI RAZGOVORI I DOIVLJAJI SA KRALJEM
ALEKSANDROM KARAOREVIEM, KNJ. II, UPRAVLJANJE VRBASKOM
BANOVINOM OD 9. 10. 1928. DO 18. 4. 1934, MEMOARI, Arhiv Bosanske krajine
u Banjaluci, fond memoarske grae; S. Bandovi, IJA JE BANJALUKA, Nai dani,
br. 5, nova serija, god. XXXVIII, br. 1014, Sarajevo 26. april 1991.
43
Opir. P. Vojnovi, VRBASKA BANOVINA U POLITIKOM SISTEMU KRA-
LJEVINE JUGOSLAVIJE, rukopis doktorske disertacije, Filozofski fakultet, Sarajevo
1975.
75
vine.
44
Dio Srba okupljenih oko drutva Krajina zalagao se za Krajinu
kao teritorijalno-politiku jedinicu koja bi obuhvatala 25 srezova biveg
bihakog i banjalukog okruga sa centrom u Bihau. Prostor s obje strane
rijeke Une ukljuivao je srezove iz Savske, Vrbaske i Primorske banovine:
Kostajnicu, Glinu, Vojni, Vrginmost, Udbinu, Graac, Dubicu, Dvor, Cazin,
Biha, Bosanski Petrovac, Knin, Benkovac i druge. Prema popisu iz 1931.
u tih 25 srezova je ivjelo 940.296 stanovnika, od ega 586.379 Srba, 250.618
Hrvata i 102.410 Muslimana.
45
Program Moljevievog odbora predviao je ne samo okupljanje Srba
Bosanske krajine ve i onih koji su ivjeli u Lici, Baniji, Kordunu i sjevernoj
Dalmaciji.
46
Srbi u ovim krajevima su, po miljenju dr. Moljevia, koji je
nastojao da od Bosanske krajine stvori centar, bili ivi zid kojim se onemo-
guavalo stvaranje Velike Hrvatske izvan okvira jugoslavenske drave i
otcjepljenje Srba u Bosni i Hercegovini od ostalih Srba.
47
Bosanska krajina
je isticana kao nosilac drave i nacionalne misli, prostor koji je potpuno
zanemaren za raun razvitka i pohlepe Ljubljane, Zagreba i Sarajeva i inilac
koji e sprijeiti da se Srbima, uslijed spoljne opasnosti diktira. Zahtijevalo
se od dravnih vlasti da veim finansijskim sredstvima pomognu nacionalnu
i kulturnu akciju meu srpskim stanovnitvom i time paraliziraju uticaj Zag-
reba i Sarajeva. U upotrebi je esto bila metafora o tzv. srpskom zidu koji
je inilo 1,2 miliona Srba, na prostoru od Bosanske krajine do sjeverne Dalma-
cije.
48
Banjaluka je postala veoma znaajan faktor u velikosrpskim plano-
vima. Ovaj grad je po popisu 1895. imao 7.524 muslimana, 2.775 pravoslavaca
i 2.882 rimokatolika. Po popisu iz 1910. u ovom gradu bilo je 6.588 musli-
mana, 3.693 pravoslavaca i 3.930 rimokatolika. Po prvom poratnom popisu
iz 1921. u gradu je bilo 7.201 musliman, 5.324 pravoslavca i 4.718 rimoka-
44
B. Petranovi, ODNOS LOKALNE, REGIONALNE I OPTE ISTORIJE (s
osvrtom na istoriju Bosanske krajine i Banje Luke 1918.-1945.), u Zborniku: BANJA
LUKA U NOVIJOJ ISTORIJI (1878.-1945.), Sarajevo 1978, str. 200.
45
B. Petranovi, SRBIJA U DRUGOM SVETSKOM RATU 1939.-1945, Beograd
1992, str. 35.
46
S. Moljevi, ULOGA I ZNAAJ VRBASKE BANOVINE, Banjaluka 1939,
str. 17-18.
47
S. Moljevi, ULOGA I ZNAAJ VRBASKE BANOVINE, str. 16.
48
Lj. Dimi, SKK IZMEU KULTURE I POLITIKE, str. 864.
76
tolika, dok je deset godina kasnije, po popisu iz 1931. bilo 8.039 muslimana,
6.796 pravoslavaca i 6.486 rimokatolika. Kao centar Vrbaske banovine, trebala
je imati znaajnu ulogu u realiziranju ideja Srpskog kulturnog kluba.
49
Dr. Stevan Moljevi, kao i Oblasni odbor SKK pridavali su Vrbaskoj
banovini i Banjaluci naroiti znaaj. Moljevi je smatrao da su Srbi jedini
pravi nosioci dravotvorne i jugoslavenske misli, dok su svi drugi narodi
u Kraljevini imali svoje zasebne politike raunice. On je, zajedno sa Obla-
snim odborom, smatrao da Srbi imaju historijsko pravo na Vrbasku banovinu
i da su Bonjaci zapravo Srbi islamske vjeroispovijesti. U skladu sa politi-
kim stavovima SKK, Moljevi je isticao da je u Vrbaskoj banovini zbog
suzbijanja antidravnih tendencija izraenih kroz bonjakluk i fran-
kovluk neophodno odrati i ojaati ovaj ivi zid, potrebno je okupiti sve
Srbe to ve jedan vek stoje pod orujem i uvaju mrtvu strau, potrebno je
odrati, pridii i izgraditi Vrbasku banovinu, a Banju Luku osposobiti da
bude snaan kulturni centar, koji e paralisati uticaj i Zagreba i Sarajeva,
ukoliko bi taj uticaj bio protivan optoj nacionalnoj ideji, a biti predstraa
Beograda - kao nosioca dravne i nacionalne misli. Kad to bude, i ti veliko-
hrvati e, raunajui sa stvarnosti, uvidjeti da je samo u jakoj jugoslo-
venskoj dravi i njihova budunost. Otvoreno je naglaavano da srpsko stano-
vnitvo u Bosanskoj krajini moe da se afirmira i dalje razvija iskljuivo u
okviru Vrbaske banovine jer ve danas u Banjoj Luci Srbi imaju relativnu
veinu. Vremenom e imati i apsolutnu.
50
Oblasni komitet SKK suprostavljao se veoma otro svakoj pomisli na
podjelu Vrbaske banovine, ili nagovjetavanju ideje o autonomiji Bosne i
Hercegovine i njenom vraanju u historijske granice. Otadbina je pisala da
Muslimani hoe cjelovitu BiH, kao to je bila za sultana, da Hrvati hoe
s Talijanima, vabama, Maarima, samo nee sa Srbima. Ideje o autonomiji
Bosne i Hercegovine tretirane su kao mnogo opasnije od podjele Vrbaske
banovine. Ideju o autonomiji Bosne i Hercegovine Moljevi je procjenjivao
kao potpuno i otvoreno protivno srpskoj nacionalnoj i dravotvornoj
misli, jer joj je, po njemu, cilj bio u ponovnom uspostavljanju granice na Drini
49
S. Bandovi, VRBASKA BANOVINA PREDSTRAA BEOGRADA, Slobo-
dna Bosna, br. 22 (1), Sarajevo 26. mart 1992.
50
N. ehi, SRPSKI GRAANSKI POLITIKI KRUGOVI, str. 180.
77
i odvajanju Srba iz Bosne od Srba iz Srbije: A Srbija je i ula u rat da tu
granicu brie i da nas oslobodi i ujedini.
51
Takvim bi inom, po tim stavo-
vima, Bonjaci i Hrvati stekli veinu pa bi Srbi opet morali da se nose sa
bonjaklukom na jednoj i frankovlukom na drugoj strani, ili to je najvie
u izgledu sa udruenim bonjaklukom i frankovlukom. Zato je naglaavano
da je i ranije, u doba austrougarske uprave, oblast Vrbaske banovine bila
namjerno zapostavljena zbog veinskog srpskog stanovnitva, dok je Sara-
jevo planski izgraivano, pa je od njega svim silama vetaki stvoren jedan
centar koji e biti pouzdan nosilac bonjakluka. Sarajevo je optuivano da
je autonomistiko, kao nosilac bonjakluka, i da je zbog njegove pohlepe
ova oblast ostala zaostala.
Nakon Sporazuma Cvetkovi-Maek, koji je od Vrbaske banovine
odvojio tri sreza, Oblasni odbor SKK u Banjaluci pokrenuo je pitanje priklju-
enja Vrbaske banovine zamiljenoj banovini Srbiji. Tako je na jednoj
skuptini ovog odbora u novembru 1939. istaknuto u usvojenoj rezoluciji:
Kao to su Srbi u Krajini dali svoje ivote za sjedinjenje sa Srbijom, tako
e ih dati protiv svakog ko ih pokua od Srbije odvojiti ma kakvom god meom
ili granicom. Srbi u Vrbaskoj banovini su traili u svojim rezolucijama
da upravljaju sami sobom, naslonjeni neposredno na Beograd, i bez ikakvog
posredovanja Zagreba i Sarajeva.
52
Po miljenju Branka Miljua: Vrbaska
banovina... je bila ve geografski uklopljena u Banovinu Hrvatsku. Sve je
bilo sraunato na to da kod definitivnog preureenja drave Hrvatska sebi
obezbedi i Vrbasku banovinu, samo bi trebalo srez Doboj ukljuiti u Hrvatsku
i Vrbaska banovina bila bi odseena od ostalog dela Bosne.
53
Brojne srpske politike organizacije i drutva, podsticane iz Beograda,
iskljuivale su mogunost autonomije i podjele Bosne i Hercegovine, otvo-
reno zagovarajui, pod parolom Srpstvo je u opasnosti i Srbi na okup,
njeno potpuno ukljuivanje u Srpske zemlje.
54
Tokom novembra i decembra
1939. intezivirana je aktivnost mnogobrojnih srpskih drutava i udruenja
51
M. Radivojevi, SPORAZUM CVETKOVI-MAEK I BOSNA I HERCE-
GOVINA, str. 128, nap. 22.
52
V. Kazimirovi, SRBIJA I JUGOSLAVIJA 1914.-1945, knj. II, str. 611.
53
Upor. M. Stefanovski, SRPSKA POLITIKA EMIGRACIJA O PREURE-
ENJU JUGOSLAVIJE 1941.-1943, str. 59; M. Radivojevi, SPORAZUM CVETKO-
VI-MAEK I BOSNA I HERCEGOVINA, str. 127.
54
N. Babi, NA PUTEVIMA REVOLUCIJE, knj. II, Sarajevo 1980, str. 110.
78
koja je rezultirala osnivanjem srpskih narodnih vijea, koja su zvanino
imala nadstranaki karakter, kao i formiranjem Savjeta srpskih nacionalnih
i ostalih drutava u Sarajevu. Zadatak ovog savjeta bio je da radi na ouvanju
srpske nacionalne misli i srpskog karaktera Bosne i Hercegovine. Najvea
manifestacija u organizaciji ovog pokreta bilo je odravanje Sabora svih srp-
skih i ostalih nacionalnih drutava i ustanova u Doboju 31. decembra 1939.
u prisustvu preko 500 delegata iz krajeva irom Bosne i Hercegovine i
3.000 Srba iz Doboja i okoline. Na ovom skupu u Doboju donesena je rezo-
lucija u kojoj je istaknuto da uesnici Sabora odluno ustaju protiv svih
akcija i pokuaja koji vode cijepanju i slabljenju jugoslavenske drave, a
naroito za podvajanjem Srba u toj dravi, protestirajui dalje to je do Spora-
zuma Cvetkovi-Maek dolo bez uea srpskog dijela i na njegovu tetu,
te ga ne priznaju kao svren in; zato je porueno da e se boriti protiv svega
to bi dovelo do odvajanja srpskih krajeva u ma kom obliku od Srbije i
Crne Gore, pozivajui na kraju na objedinjavanje za sve Srbe i ostale jugosla-
venske nacionalnosti na zbijanje redova bez obzira na stranaki i lini
interes. Ova rezolucija je ubrzo bila tampana kao letak i dijeljena irom Bosne
i Hercegovine.
55
Urednitvo Srpskog glasa je jasno poruivalo: Mi ne mislimo
nikad ostaviti srezove sa isto srpskom veinom u granicama Hrvatske, Dalm-
acije, Bosne i Slavonije, Banovini Hrvatskoj.
56
Primarni srpski stav bio je,
kako se izrazio radikal Kosta Majki koji je u Banjaluci izdavao list Srpsko
jedinstvo da je Srbija orujem, muenitvom i krvlju stekla pravo na Bosnu.
57
Unutar Banovine Hrvatske Srbi su se, takoer opirali. Mada su banovinske
vlasti otro reagirale zabranjujui zborove i pootravajui mjere protiv istu-
panja i manifestacija etnikih udruenja, njihov rad je nastavljen i dalje.
58
55
D. Begi, POKRET ZA AUTONOMIJU BOSNE I HERCEGOVINE U USLO-
VIMA SPORAZUMA CVETKOVI-MAEK, Prilozi, br. 2, Sarajevo 1966, str. 186-
187; S. Bandovi, VRBASKA BANOVINA PREDSTRAA BEOGRADA,
Osloboenje, Sarajevo 28. april 1991; E. Redi, UZ 60-GODINJICU SPORAZUMA
CVETKOVI-MAEK, str. 170.
56
GOVINA, str. 130.
57
GOVINA, str. 131
.58
. Stanisavljevi, POJAVA I RAZVITAK ETNIKOG POKRETA U HRVAT-
SKOJ 1941.-1942. GODINE, Istorija XX veka, knj. IV, Beograd 1962, str. 6.
79
U martovskom prevratu 1941. u Jugoslaviji pojedine linosti iz SKK, na
elu sa Slobodanom Jovanoviem, imale su, prema nekim izvorima, veoma
zapaenu ulogu.
59
Poetak Drugog svjetskog rata, duboka unutarnja trvenja u Jugoslaviji
i neslavni aprilski rat su zaustavili mirnodopske poslove oko dalje politike
dorade projekcija o konanoj reorganizaciji i sudbini zemlje. Tokom rata,
sa pojavom etnikog pokreta Drae Mihailovia, revitalizirani su predratni
ekstremni projekti koje je trebalo sprovesti agresivnim sredstvima.
Ravnogorski etniki pokret Drae Mihailovia kao praktian izraz
velikosrpskih programskih ambicija od poetka snano je naglaavao svoju
istorijsku misiju osloboenja, uvanja bioloke supstancije Srba, kao
i irenja ideje etniki homogene Velike Srbije koju bi trebalo stvoriti, na
osnovu platforme SKK, u okvirima poratne Jugoslavije. Glavni politiki
ciljevi ovog pokreta bili su formulirani u nekoliko osnovnih programskih
dokumenata. Polazna taka u njima bila je ideja vodilja o Velikoj i homogenoj
Srbiji koja se temeljila na shvatanju da Srbi trebaju biti vodea nacija na
Balkanu. U tom smislu, radi stvaranja takve drave, okupljanja svih Srba u
jednu dravu zbog spasavanja srpstva rat je zagovaran kao nunost. Uprkos
nazivu Jugoslovenska njihovih jedinica, i u stvaranju Jugoslovenske ravno-
gorske omladine, propagandnom forsiranju ovog predznaka, etniki pokret
je bio samo ljuska ispunjena velikosrpskim sadrajem i trebao je sluiti samo
tim interesima.
60
Ovaj izmaki pokret je gradio defanzivnu strategiju protiv okupatora
politikom stalnog iekivanja i ekanja londonskog signala, ali agresivnu
protiv cijelih naroda, prije svega Bonjaka i Hrvata, kao i nacionalnih manjina,
inkriminiranih za brzi slom u haotinom aprilskom ratu 1941., pozivajui se
pritom na Njegoevu poruku da se nemilosrdno istrijebi guba iz torine.
Agresivno i uporno propagirajui kosovski mit i svetosavlje kao dio ideo-
59
Pored S. Jovanovia, u stvaranju tajne organizacije, sa jasnim prevratnikim
ciljevima, bili su i D. Stranjakovi, D. Dani, S. Drakovi, D. Vasi, M. ujovi i
. Balugdi - opir. M. Stefanovski, SRPSKA POLITIKA EMIGRACIJA O PREURE-
ENJU JUGOSLAVIJE 1941.-1943, str. 94, nap. 18.
60
J. Tomasevich, ETNICI U DRUGOM SVJETSKOM RATU, Zagreb 1979,
str. 178-179.
80
logije, etnitvo je naroito nalazilo put do srpskog seljaka.
61
etnici su
imali pogotovo ofanzivan antimuslimanski kurs u sprovoenju svoje radi-
kalne nacionalne politike, tumaei to uzajamnom infernalnom mrnjom
irokih srpskih i muslimanskih masa i besperspektivnou zajednikog
ivljenja. Zato je trebalo poduzeti sve mjere za njihovo istrebljenje i iseljavanje
u Tursku. Dajui tom problemu platformu borbe protiv Turaka, to je trebalo
predstavljati kontinuirani nastavak borbe iz vremena Karaora i Miloa
Obrenovia, etnici su spretno oivljavali neugaene atavistike strasti.
62
Na putu ostvarivanja homogene srpske dravne zajednice, etniki pla-
novi su predviali integralno ienje Sandaka i Bosne i Hercegovine od
Bonjaka i Hrvata. U prvom opsenom programskom dokumentu ovog po-
kreta, projektu jednog od vodeih etnikih ideologa, dr. Stevana Moljevia,
od 30. juna 1941, koji je poivao na trijalistikom principu Jugoslavije,
nakon stvaranja Velike Srbije, navodi se da bi u obnovljenoj Jugoslaviji
trebalo stvoriti homogenu Srbiju koja bi obuhvatila cijelo etniko podruje
na kojem ive Srbi.
63
Stevan Moljevi je, prema sopstvenoj izjavi, jo 10. aprila
1941. napustio Banjaluku i otiao u umu, i ve od maja mjeseca iste godine
je radio na stvaranju etnike organizacije.
64
U zakljucima Beogradskog
etnikog komiteta iz septembra 1941. istaknuto je sljedee: Ideal je jaka,
homogena srpska dravna zajednica politiki i ekonomski sposobna za ivot,
kao i da je za potrebe tog cilja neophodno de facto omeiti sve srpske zemlje
i uiniti da svuda u njima ostane samo srpski ivalj, predlaui dalje brzo i
radikalno ienje gradova i njihovo popunjavanje sveim srpskim eleme-
61
M. Hamovi, IZBJEGLITVO U BOSNI I HERCEGOVINI 1941.-1945, Beo-
grad 1994, str. 72.
62
Upor. E. Redi, NACIONALNI ODNOSI U BOSNI I HERCEGOVINI 1941.-
1945. U ANALIZAMA JUGOSLAVENSKE ISTORIOGRAFIJE, Sarajevo 1989, str.
34-40; S. Bandovi, ETNIKE PONUDE MUSLIMANIMA, Muslimanski glas,
Sarajevo 23. avgust 1991; Isti, O migracionim kretanjima u Bosni i Hercegovini 1941.
godine, u Zborniku: MIGRACIJE I BOSNA I HERCEGOVINA, Sarajevo 1990, str.
252-256.
63
N. Milovanovi, KONTRAREVOLUCIONARNI POKRET DRAE MIHA-
ILOVIA, knj. 1, Beograd 1984, str. 332-336.
64
N. Milovanovi, DRAA MIHAILOVI, Zagreb 1985, str. 71. Moljevi je doc-
nije postao i predsjednik Izvrnog odbora Centralnog nacionalnog komiteta etnike
organizacije.
81
ntom, te konano izradu plana za ienje ili pomjeranje seoskog stano-
vnitva sa ciljem homogenosti srpske dravne zajednice. U pismu Dragii
Vasiu, Stevan Moljevi u drugoj polovini decembra 1941. istie da u cilju
stvaranja Velike Srbije i definitivnog razgranienja sa Hrvatima treba primje-
njivati politiku svrenog ina i postaviti granine koce prije okonanja
rata pre negoli se iko pribere: Zaposedanje bi se, mislimo, moglo izvesti
samo ako bi se jakim odredima zaposela etiri glavna vorita i to: Osijek,
Vinkovci, Slavonski Brod, Sunja, Karlovac, Knin i ibenik; te Mostar i Met-
kovi, a onda iznutra pristupiti ienju zemlje od svih nesrpskih elemenata.
Krivci bi imali da budu na mestu kanjavani, ostalim bi valjalo otvoriti put -
Hrvatima u Hrvatsku, a muslimanima u Tursku (ili Albaniju).
65
Po ovakvim
zamislima iz Velike Srbije bi trebalo protjerati 2,675.000 ljudi: milion Hrvata,
500.000 Nijemaca, 440.000 Maara, 330.000 Rumuna, 60.000 Slovaka,
250.000 Turaka (Muslimana), 5.000 Italijana.
66
Moljeviev projekat je bio
u sutini obnavljanje predratnih ideja nastalih u krugovima oko SKK.
67
Ovakve stavove zastupao je i Draa Mihailovi. U prvom dokumentu pro-
gramskog karaktera koji je on potpisao, u instrukcijama majoru oru Laiu
i kapetanu Pavlu uriiu 20. decembra 1941. isticao je da su ciljevi borbe
za veliku Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju, etniki istu u granicama Srbije
- Crne Gore - Bosne i Hercegovine - Srema - Banata i Bake, da dravne terito-
rije treba oistiti od narodnih manjina i ne-nacionalnih elemenata kao i spro-
voenjem genocidnog ienja Sandaka i Bosne i Hercegovine od bonjakog
i hrvatskog stanovnitva. Sam Draa Mihailovi je o stavu prema Bonjacima
65
ZBORNIK DOKUMENATA I PODATAKA O NARODNOOSLOBO-
DILAKOM RATU JUGOSLOVENSKIH NARODA, tom XIV, knj. 1, dok. br. 1,
6 i 35; V. Dedijer - A. Mileti, GENOCID NAD MUSLIMANIMA, XXV-XXVI; B.
Petranovi, JUGOSLOVENSKA ISKUSTVA, str. 75-77. Branko ubrilovi, ministar u
izbjeglikoj vladi Duana Simovia, 17. novembra 1941. pie o Bonjacima: dvadeset i
tri godine iveli su u nas kao bubreg u loju, postavljajui dalje pitanje da li e
muslimani uopte moi da sarauju kao braa u obnovljenoj, velikoj, slobodnoj
dravi...pa bili oni i mirni posmatrai, oni su krivci i sukrivci muenja srpskog naroda -
cit. prema: M. Stefanovski, SRPSKA POLITIKA EMIGRACIJA O PREUREENJU
JUGOSLAVIJE 1941.-1943, str. 148-149, 181.
66
M. Mini, OSLOBODILAKI ILI GRAANSKI RAT U JUGOSLAVIJI 1941.-
1945, Novi Sad 1993, str. 199.
67
B. Petranovi - M. Zeevi, JUGOSLOVENSKI FEDERALIZAM, str. 678.
82
zapisao u svojoj biljenici: - Mus. st. je svojim dranjem dovelo da ih na
svet vie ne eli i nee da ima u svojoj sredini. Potrebno je jo sad da se pri-
premi iseljavanje u Tursku ili ma gde van nae teritorije. Na dan ustanka oni
e biti pokrenuti sa svojih naselja a to niko nee moi da sprei. - U datom
momentu svi muslimani ima da budu pokrenuti sa svojih ognjita. Oni koji su
blie hrvatskim oblastima - tamo - glavno je da budu pokrenuti.
68
Poput predratnih zakulisnih dogovora Cvetkovia i Maeka o reorgani-
ziranju Jugoslavije i vlada Milana Nedia u Srbiji je pravila projekte o prese-
ljavanju stanovnitva, gdje se takoe nisu u obzir uzimali Bonjaci, u nastoja-
njima da se, radi integracije srpstva, proire granice i stvori Velika Srbija,
odnosno Svesrbija. Milan Nedi je sa lanovima svoje vlade sainio obiman
memorandum i uputio ga poetkom februara 1942. generalu Baderu, vojno-
upravnom komandantu Srbije. U zakljuku Memoranduma se navodi: Uku-
pno, dakle, imalo bi da se iseli sa srpske strane preko nove granine linije
katolika: iz Hercegovine 137.140, iz Bosne 392.591, iz Dalmacije 111.365, iz
Srema 130.072. Svega 771.168. A sa teritorije koja pripada Hrvatima imalo
bi da se preseli preko nove granine linije pravoslavnih: iz Bosne 145.265,
iz Srema 6.567, iz Slavonije 145.797, iz Hrvatske 386.674, iz severne Dalma-
cije 83.960. Svega 750.263.
69
Muslimansko pitanje je trebalo biti zauvijek rijeeno: oni moraju biti
Srbi ili se iseliti iz zemlje.
70
Dragia Vasi, koji je slovio kao politiki i idejni
rukovodilac etnikog pokreta, pisao je aprila ili maja 1942. na osnovu ponu-
68
ZBORNIK DOKUMENATA I PODATAKA O NARODNOOSLOBO-
DILAKOM RATU JUGOSLOVENSKIH NARODA, tom XVI, dok. 6, nap. 7; S.
Bandovi, RATNA TRAGEDIJA MUSLIMANA 1941.-1945, Novi Pazar 1992, str.
13; M. Hamovi, nav. djelo, str. 74. N. Cigar citira instrukcije koje je Mihailoviev
tab uputio komandantu Druge sarajevske etnike brigade: Trebalo bi svakome
razjasniti: poslije rata ili kada bude pogodno vrijeme, mi emo izvriti na zadatak
tako da niko osim Srba nee ostati u srpskim zemljama. Objasni ovo (naem) narodu
i osiguraj da to bude njihov prioritet - nav. prema: N. Cigar, GENOCID U BOSNI -
POLITIKA ETNI-OG IENJA, Sarajevo 1998, str. 27.
69
Opir. M. Borkovi, KONTRAREVOLUCIJA U SRBIJI KVISLINKA
UPRAVA 1941.-1944, knj. II, Beograd 1979, str. 225-227; Isto, MILAN NEDI, Zagreb
1985, str. 270.
70
M. Mini, OSLOBODILAKI ILI GRAANSKI RAT U JUGOSLAVIJI, str.
346.
83
enog Moljevievog projekta: Pitanje homogene srpske dravne zajednice
koja ima da obuhvati celo etniko podruje na kojima danas Srbi ive, jeste
van diskusije. U tom se slau svi Srbi.
71
U zakljucima konferencije etnike
omladine Crne Gore, Boke Kotorske i Sandaka o poratnom dravnom i
drutvenom ureenju Jugoslavije, odranoj 2. decembra 1942. u ahoviima,
istaknuto je da e na teritoriji budue drave iveti samo Srbi, Hrvati i
Slovenci. Nacionalnih manjina ne moe biti. Za razliku od Moljevieve
koncepcije trijalistiko-monarhistike federacije, ovdje u ahoviima je
dominirala unitaristika koncepcija ravnogorskog pokreta. Masovni etniki
zloini tokom 1941. i 1942. godine, a posebice poetkom 1943. u Sandaku
i istonoj Bosni samo su potvrdili da su rezultat instrukcija D. Mihailovia
iz decembra 1941. u cilju da bi se jednom za svagda Srpski ivalj spasio
narodnih izroda i izdajica.
72
etnici su poetkom 1943. polazei u operaciju
71
D. Vasi dalje navodi: Pamtim vrlo dobro stanje u kojem se Evropa nalazila
posle prologa rata. Ratujue drave bile su toliko zauzete svojim brigama da ni
jedna, tako rei, nije mogla voditi rauna ta druge u svojim granicama rade i
preduzimaju. U prvoj godini posle prologa rata mogao se prosto istrebiti jedan dobar
deo neeljenog stanovnitva da niko radi toga i ne okrene glavu. Dakle, ako budemo
pametni, oko pitanja ienja, odnosno preseljenja i izmene stanovnitva, nee nam
biti naroito teko. U jednoj drugoj prilici Vasi objanjava zloine nad Muslimanima:
Budite uve-reni da nama to niko ne moe zameriti, a to se tie posledica, one za nas
mogu biti samo pozitivne. Na srpskoj zemlji e posle rata iveti samo Srbi - nav. prema:
N. Milova-novi, DRAA MIHAILOVI, 77-78, str. 97.
72
Opir. S. Bandovi, PRILOG PROUAVANJU ETNIKOG GENOCIDA
NAD MUSLIMANIMA U ISTONOJ BOSNI, Istorijski zbornik, br. 10, Institut za
istoriju, Banjaluka 1989, str. 157-175. Veoma je indikativno pismo Miloa Jovanovia,
komandanta etnikog Ozrenskog korpusa, upueno sredinom februara 1943. Golubu
Mitroviu, komandantu Zenikog vojno-etnikog odreda: Setite se velike borbe za
osloboenje pod vostvom velikog voda Karaora. Srbija je bila puna Turaka
(muslimana). U Beogradu i ostalim srpskim varoima strile su muslimanske munare,
a pred damijama su Turci vrili svoja smrdljiva pranja kao i to sada rade u srpskoj
Bosni i Hercegovini. Na stotine hiljada muslimana bilo je tada preplavilo nau
otadbinu. A proite danas kroz Srbiju. Nigde neete nai ak ni njihova groba (mezara),
niti jedan iljak (nian), zakljuujui da muslimanski ivalj treba jednim dijelom
likvidirati, raseliti ili prevesti na pravoslavlje. Opir. B. Petranovi - M. Zeevi,
JUGOSLOVENSKI FEDERALIZAM, str. 691-692; M. Hadijahi, POSEBNOST
BOSNE I HERCEGOVINE I STRADANJE MUSLIMANA, Sarajevo 1991, str. 68-
69; S. Bandovi, RATNE TRAGEDIJE MUSLIMANA, str. 152-153.
84
za unitenje Republike Crvenih - teritorije u zapadnoj Bosni i dijelovima
Hrvatske, izvrili pokolj Bonjaka u ajnikom, pljevaljskom i foanskom
srezu.
73
Svetosavski etniki kongres odran u selu Ba pod Suvoborom 25. janu-
ara 1944. godine, imao je zadatak da, u skladu sa postojeim vojnim i meuna-
rodnim okolnostima, stvori konano i definitivno program za ureenje poratne
Jugoslavije. Ona je po kongresnim odlukama trebala biti trojna federacija
koja nije iskljuivala ideju Velike Srbije. Narodne manjine je trebalo likvi-
dirati, a prihvaen je i Moljeviev stav da Muslimani sami udaraju temelje
svom poloaju svojom saradnjom sa Jugoslovenskom vojskom u otadbini
i borbom protiv zajednikog neprijatelja, tretirani i dalje kao sastavni dio
srpskog etnikog korpusa.
74
Mada se etnici nikada nisu odrekli svojih ideja o stvaranju velike Srbije,
progonima, asimiliranju i likvidiranju Bonjaka, oni su teili da stvore i
svoja uporita meu prosrpski orijentiranim Bonjacima koji su naivno
vjerovali da je budunost tog naroda vezana za realiziranje etnikog jugosla-
venskog programa. Jedan od takvih eksponiranih nosilaca bio je i dr. Ismet
Popovac iz Mostara koji je djelujui u tom smjeru, izmeu ostalog, predlagao
D. Mihailoviu da osnuje muslimanske etnike odrede i odabere svog savje-
tnika za muslimansko pitanje. S druge strane, lan etnikog nacionalnog
komiteta i potpredsjednik Kongresa u selu Ba, Mustafa Mulali, predratni
narodni poslanik iz Livna, nastojao je da svojim politikim angairanjem i
pisanjem uvjeri Bonjake kako je za njih jedini spas dobrovoljni ulazak
u srpsku federaciju, da je njima jedino mjesto u ravnogorskom pokretu
i muslimanskim odredima kao sastavnim dijelovima Jugoslovenske vojske
u otadbini. Generalni etniki programski dokumenti zadravajui svoj
radikalizam nisu se, meutim, do kraja rata bitnije mijenjali.
73
B. Latas, ETNICI DRAE MIHAILOVIA U BORBI ZA UNITENJE
BIHAKE REPUBLIKE, u Zborniku: AVNOJ I NOB U BOSNI I HERCEGOVINI,
Beograd 1974, str. 374.
74
Po pitanju nacionalnih manjina (njemake, maarske i albanske) zapaen je
i stav dr. Vase ubrilovia iznesen u elaboratu Manjinski problemi u Novoj Jugoslaviji
od 3. novembra 1944. godine, koji je upuen novim, partizanskim vlastima. U njemu se
navodi da su se tri glavne manjinske grupe u Jugoslaviji, same odrekle svojih graa-
nskih prava istupajui otvoreno neprijateljski prema dravi u kojoj ive. Zato su izgubili
pravo da se i dalje zovu nai graani. Njih treba ukloniti iz nae drave, jer su to i
zasluili...Naelno ovek ne bi imao nita protiv toga, kad bi mi mogli sve manjine
da uklonimo iz svojih zemalja. Zato treba na tome raditi.
Duan Plena
REINKARNACIJA USTAKOG I ETNIKOG POKRETA
Savremeni svetski integracioni meunacionalni procesi bili su i ostali
nervus probandi nacionalnih emancipacija koje se ne zavrie u XIX veku,
kako je to proklamovala egocentrina evropska nauna misao: Danas, u
drugoj polovini XX veka, jasno je da je ovaj vek po razmerama procesa nacio-
nalnih emancipacija bar isto toliko vek nacionalnosti kao i onaj proli tvrdi
dr. Najdan Pai.
1
Razlika je u tome to se danas proces nacionalne samosta-
lnosti i ravnopravnosti odvija kroz veoma razliite forme od oslobodilako-
demokratske imanentnosti do iracionalnog nacionalizma koji je po pravilu
instrument mitske frustracije masa.
Istorijska evolucija nacionalnih entiteta na prostorima nekadanje
Jugoslavije odvijala se na nerazvijenim drutvenim odnosima, na ogranienoj
materijalnoj osnovi, pod totalitetom osvajakih imperija, u senci slojevitosti
orijentalne (vizantijske, islamske), zapadnoevropske i mediteranske kulture,
pod okriljem pravoslavlja, katolianstva i islama, u nemoi odvajanja mitskih
spoznaja od istorijskog objektiviteta kao preduslova emancipaciji savre-
mene svesti od zaostalog kulturnog miljenja.
2
Ove kvintesencije, ugraene
u svest i ideologiju sopstvenog ethosa, odnegovale su i nacionalni kult na
zavetu (ex voto), grandomaniji pobednikog, odabranog, junakog,
mitskog i nebeskog naroda, na shvatanju o sopstvenoj verskoj superio-
rnosti, na nacionalnoj megalomaniji i ovinistikoj ksenofobiji. Neosporno,
re je o preuzetim ratobornim politikim idiomima Blut und Boden (Krv
i tlo) nacional-socijalizma i faizma, pretvorenih na naim prostorima u
militantna, nitavna, zlokobna i eksplozivna patriotska ishodita propulzione
1
Dr. Najdan Pai, NACIONALNO PITANJE U SAVREMENOJ EPOHI, Beo-
grad 1973, str. 5.
2
Miodrag Popovi, VIDOVDAN I ASNI KRST, Beograd 1975, str. 133.
85
sile stvaranja i djelovanja monstruoznog ustakog i kolaboracionistikog
etnikog pokreta u Drugom svetskom ratu (1941 - 1945.), ali u isto vreme
(1991 - 1995.) i u njihove nihilistike reinkarnacije.
Meutim, naa tragina stvarnost trai odgovor ta je uzrokom ovovre-
mene reinkarnacije faizma na prostorima nekadanje Jugoslavije. Odgovor
je jasan. Za bezbolnu, manje razornu smenu totalitarnog i birokratsko-auto-
kratskog sistema, za konstituisanje i razvitak harmonine i demokratske
drave, bilo je nuno izabrati i izgraditi takav njen model u kojem se sloboda
pojedinca poklapa sa slobodom zajednice. Jer, sloboda pojedinca istovre-
meno slui irenju koliko unutranjem toliko i spoljnjem prosperitetu i
blagostanju itave zajednice upozorava Itvan Bibo.
3
Prema tome vaskrs
ustatva i etnitva je istorijska pojava - nastala u vreme dravnog, pravnog,
drutvenog, politikog, ekonomskog i moralnog haosa - izazvana raspadom
Jugoslavije.
Istina, u Drugom svetskom ratu ustatvo i etnitvo su nastupili u vreme
nacifaistike animalizacije, ija je civilizacijska uloga na Balkanu sagorela
u katarzi apokalipse. Meunacionalni i meuverski rat 1991.-1995. na prosto-
rima Hrvatske, Bosne i Hercegovine, pokrenut od naci-komunista, a voen
od sledbenika politike strategije Janka Puste i Ravne Gore, u doba poodmakle
evropske integracije, stvaranja multinacionalnih trita, snane afirmacije
graanskih prava, demokratije, ovekove line slobode i tolerancije u plu-
ralnim sveoptim razlikama.
4
Jednostavno, neoustatvo i neoetnitvo je,
u borbi za vlast i za teritorijalna osvajanja, poseglo za militantnim i bezumno
ratobornim nacionalistikim ksenofobijama, kao jednim od najmonijih
sila.
5
Imperijalni hegemonizam i stvaranje etnikih istih zajednica (drava)
bili su nezamislivi bez nacionalnog delirijuma najirih masa naroda, pone-
senih mitskom obmanom i svrstanih u sveopti nacionalni pokret, predvo-
3
Itvan Bibo, DIE DEUTSCHE HYSTERIE (NJEMAKA HISTERIJA), Insev
Verlag, 1991.
4
Carl. F. Fiedrich, TRENDS OF FEDERALISM IN THEORY AND PRACTICA
(FEDERALIZAM U TEORIJI I PRAKSI), New York 1986, str. 31.
5
DE MONDE DIPLOMATIQUE (SVIJET DIPLOMATIJE), Paris I/1992.
86
en harizmatinim liderom, podranim od svih drutvenih slojeva, poglavito
od verske zajednice i inteligencije i bezrezervno potpomognutim od privrednih
monika.
6
Nema sumnje da su upravo ti nacionalistiki pokreti (dogodio se
narod, mimohod puanstva u biti katapultirani na politiku scenu snagom
ratobornosti, eljom za osvetom nad onim drugim, minornim narodom,
osuenim na totalno istrebljenje, progon ili veito ropstvo - to je bila i ostala
ideoloka osnova ravnogorskog i ustakog pokreta.
Meutim, taj strategijski cilj bilo je mogue ostvariti jedino metodom
lynch law (zakonom lina), militarizacijom vodeih politikih stranaka
po ugledu na nacifaistike legije Il moschettieri del Duce (Dueovi strelci),
Totenkopfverbnde (formacije Mrtvake glave), Sturmabteilung SA i
Sturmstafel SS Sive koulje, Zelene koulje, itd; stvaraju se para-
vojne formacije Srpska garda, Domoljubi, Duan Silni, Tigrovi,
Risovi, Zrinski, itd.) i rasistikom likantropijom bermenschen (nad-
ljudi) kakvu je propovedao Adolf Hitler.
7
Ustaki i etniki pokreti gradili su svoju filozofiju i politiku doktrinu
oponaanjem talijanskih faistikih (G. Sorel, V. Pareto) i nemakih nacistikih
(O. Spengler, S. Chemberlain, A. Rosenberg) teoretiara, ali i na valorizaciji
sopstvenog duhovnog mranjatva, sofistikacije hrvatskog Katona Ante
Starevia, ideologa rasne mrnje i uasnog genocida, da su Slavenoserbi
suanjska pasmina, skot gnusniji od ikog drugog... suanjska pasmina koja
nije potpuno dosegla ni najnuniji stepen razvitka.
8
Te premise su ugraene
kao duhovne predestinacije u monstruozni ustaki pokret, a i u ideologiju
sadanje vladajue Hrvatske demokratske zajednice (HDZ). Deklariui se
kao tvorbeni imbenik novog evropskog poretka,
9
ustae su proglasile
srpski narod izvorom svega zla kojeg su Hrvati proivili u svojoj stoljetnoj
6
DER IRRATIONALISMUS POLITIK (IRACIONALIZAM POLI-TIKE),
Berlin 1944, str. 102.
7
Hitler je Jevreje i slovenske narode smatrao Untermenschenn (poluljudima)
i oni nisu imali pravo na ivot, s izuzetkom onih koji su mogli posluiti kao radna snaga
nemakim gospodarima (William L. Shirrer, USPON I PAD TREEG RAJHA, Zagreb
1947, str. 5/4).
8
Kerubin egvi, DR. ANTE STAREVI, NJEGOV RAD I NJEGOVO DJE-
LO, Zagreb 1911, str. 239.
9
Ante Paveli, DIE KROATISCHE FRAGE, Berlin 1936, Hrvatska misao 11-12,
Zagreb 1942, str. 565.
87
borbi za nacionalno osloboenje,
10
dok je Paveli tvrdio da postoje primje-
tljive rasne, religijske, kulturne i fizike razlike izmeu Hrvata i Srba.
11
Ovovremene vladajue hrvatske politike strukture (HDZ, HSP, itd.)
proglaavaju srpsko civilno puanstvo gmazom scelaratne idiosinkrazije
(Dalibor Brozovi, akademik), zakrljalo u vizantijskoj umalosti (dr.
Slavko Letica), iji eventualni prodor u Evropu treba zadrati na katoliko-
civilizacijskom hrvatskom bedemu (dr. Ante Partini).
12
Istorijski horizont srpskog rasizma utemeljen je na tradicijskoj koncepciji
arhetipa etosa kao celine, sa aberantnom integracijom u mitskoj i verskoj
uzajamnosti u supremaciji. Zato e neki srpski umnici nastojati odenuti u
naune oblande rasistike idiome, tvrdei da Srbi pripadaju edipalnim, Hrvati
kastralnim, a Muslimani rektumnim antropolokim skupinama, pa je norma-
lno to danas kulminiraju dve paranoje: maligna hrvatska i benigna srpska
(Jovan Rakovi, akademik).
13
Na temelju paroksizma hrvatskih rasistikih teoretiara (dr. Ante Star-
evi, dr. Domeniko Mandi, dr. Krunoslav Draganovi, dr. Mladen Lorkovi,
dr. Franjo Tuman)
14
ugraenog u kult drave (po ugledu na nacistiki vlki-
scher Staat narodnu dravu)
15
i njen pravi poredak, Srbi i Jevreji su progla-
10
F. Lukas, LINOSTI STVARANJA POKRETI, Zagreb 1944, str. 236-237.
11
Il giornale dItalia, 15. aprila 1941.
12
Slaven dr. Letica, savetnik dr. Franje Tumana, izjavio je: Slovenija i Hrvatska
kao zatitni zid od islama i pravoslavlja potrebni su Evropi (Danas, 11. februara 1990,
Tages Spiegel, 20. februara 1990.).
13
Politika, 22. maja 1991, Politika, 26. jula 1991.
14
Kerubin evgi, nd. Dr. Domeniko Mandi, HRVATI I SRBI DVA STARA
RAZLIITA NARODA, Mnchen 1971.; Dr. Krunoslav Draganovi, MASSEN-
BERTRIETE VON KATHOLIK ZUR ORTHODOXIE IN KROATISCHEN
SPRACHGEBIET ZUR ZEIT DER TRKENHERSCHAFT (MASOVNI PRELAZI
SA KATOLIANSTVA NA PRAVOSLAVLJE U VRIJEME TURSKE PREVLASTI),
Roma 1937.; Dr. Mladen Lorkovi, NAROD I ZEMLJA HRVATA, Zagreb 1939.; Ante
Paveli, STRAHOTE ZABLUDA, Zagreb 1941.; Dr. Franjo Tuman, BESPUE POVI-
JESNE ZBILJNOSTI, Zagreb 1989.
15
Adolf Hitler je smatrao da u nacistikoj vlkischer Staat rasa mora biti sre-
dite celog ivota. Drava mora brinuti da je odri istom (Adolf Hitler, MEIN KAMPF,
Boston 1934, str. 402-403).
88
eni za najvee neprijatelje hrvatskog naroda.
16
Za to nema te metode
koju mi, ustae, neemo primijeniti da ovu zemlju nainimo stvarno hrvat-
skom i oistimo je od Srba, istie 27. maja 1941. godine dr. Milan ani,
poverenik unutranjih poslova NDH. Njegov potinjeni, dr. Viktor Guti,
stoernik banjaluke velike upe, jo odreeniji: Ubijajte ih (Srbe - D.P.)
gdje god ih sretnete, a blagoslov Poglavnika, kao i moj sigurni su vam.
17
Fiziko istrebljenje Srba, Cigana i Jevreja proglaeno je ispitom domo-
ljublja, a samilost prema srpskim ergarima i jevrejskim svinjama - zloin
veleizdaje. Hadezeovska vrhuka u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, lideri
politikih stranaka, nacionalizmom ophrvani, znanstvenici, verski dosto-
janstvenici i mona sredstva zabluda (medijska), po principu cuius regio,
eius religio, danas izraavaju uenje to se genocidom desetkovano pua-
nstvo Mauro Valachi plai pojavljivanja simbola i ikonografije koja u
velikoj mjeri podsjea na ikonografiju ustake ideologije i ustakog pokreta
(Stipe Mesi).
18
tavie, 1.760 jasenovakih i suvremenih tabornika, logo-
rnika i stoernika, od ega 562 Pavelieva mastodonta pristiglih iz emigracije,
na balu vampira (osnivaki kongres Hrvatske demokratske zajednice HDZ)
24. februara 1990. godine u dvorani Lisinski (Zagreb), promovisalo je Franju
Tumana, tog doktora za prepisivanje tuih naunih radova u bezgrenog
katolikosa lijepe nae.
19
U znak zahvalnosti, Tuman je osudio u ime povi-
jesne znanosti promicatelje jugoslavenskog mita zato to ustrajavaju na
hipotezama o stravinim masovnim ustakim zloinima, smatrajui, pri tome,
da je Jasenovac bio radni, a ne logor smrti zatoenika i da je pokrtavanje
240.000 pravoslavnih normalan prozelitizam koji nema opravdanja da se
igoe genocidom.
20
Oboruan sofizmom, Tuman odmah zatim oslobaa
Pavelia odgovornosti za strahote zloina i proklamuje: NDH nije bila puka
16
Doglavnik Mile Budak je, 15. juna 1941. godine, izjavio: Srbi dooe simo,
pa moraju seliti bilo silom ili milom (Hrvatski narod, Zagreb 16. juna 1941). Joa Doen,
glavni tajnik HDZ u SAD, izjavio je: Ustaki pokret je bio i ostao uzor i smjer sadanje
i svake budue hrvatske drave (Veernji list, br. 9627, Zagreb, 9. juna 1990.).
17
Vasa Kazimirovi, NDH U SVETLOSTI NEMAKIH DOKUMENATA I
DNEVNIKA GLEZA FON HORSTENAU 1941.-1944, Beograd 1987, str. 111.
18
Svet, br. 219 od 5. septembra1991.
19
Nedjelja, Sarajevo, 11. marta 1990.
20
Franjo dr. Tuman, BESPUA POVIJESNE ZBILJNOSTI, str. 402.
89
kvislinka tvorevina i navodno faistiki zloin, ve izraz povijesnih tenji
hrvatskog puanstva za svoju samostalnu dravu.
21
Meutim, hereditirani rasistiki ustaki conflagrantio ponovo je podario
lijepu nau strahotama genocida. Neugaene aspiracije Hrvatske za prave-
dnim granicama na Drini - kako je to obznanio Paveli 14. aprila 1941.
godine,
22
doivele su svoju renesansu u izjavi vrhovnika Tumana 1. maja
1990. godine: Gospodo, i u zemlji i u inostranstvu, hrvatski narod se ne moe
svesti na ovakove postojee granice, jer te su se granice uspostavile u doba
turske najezde, a ostale su do danas.
23
Mesec dana kasnije, Tuman e
obznaniti svoj zahtev za reviziju avnojevskih granica: Bosna ini geo-
politiku cjelinu sa Hrvatskom... i to su prirodne i istorijske granice Hrvatske...
koje su izmijenile silom turske i srpske penetracije.
24
Glavni politiki tajnik
HDZ-a Neven Jurica je jo odreeniji: Proiriemo Hrvatsku i ve je irimo
u Bosni i Hercegovini.
25
Vladajuim strukturama i njihovoj strategiji ire-
nja Hrvatske pridruio se i Dragoslav Paraga, predsednik Hrvatske stranke
prava - HSP, 25. februara 1990. godine: Mi smo bezuvjetno za proglaenje
NDH na cijelom podruju izmeu Mure, Drave, Dunava, Drine i Jadranskog
mora.
26
Upornost obnove dravnog oivotvorenja NDH prati odlunost da
Hrvatska mora biti oiena od infiltrirajuih vizantijsko-serbskih puana,
pa je izbacivanjem iz ustava sprovedeno politiko desubjektiviranje srp-
skog naroda - tvrdi zagrebaki profesor Jovan Miri.
27
Uskoro su iz svih
vitalnih domovinskih sustava uklonjeni izmatici pa je od 20. maja do
21
Nedeljni vjesnik, Zagreb, br. 15234 od 25. februara 1990. Ivan Gabelica, predse-
dnik HDZ u SAD, izjavio je: NDH je znaila silnu afirmaciju hrvatske dravne ideje
znaila je kulturni preporod hrvatskog naroda (Svijet, br. 219 od 5. septembra 1990.)
22
Danas, Zagreb, br. 428 od 1. maja 1990.
23
Spiegel, Bonn, 28. juna 1990.
24
Borba, br. 108, od 12. aprila 1990.
25
Borba, br. 56, od 25. februara 1990. Identian ili slian stav oko problema revi-
zije avnojevskih granica zauzele su i ostale politike stranke u Hrvatskoj.
26
Isto.
27
Jovan Miri, HRVATSKA DEMOKRATIJA I SRPSKO PITANJE, Novi list,
Rijeka, 19. juna 1994.
90
15. decembra 1990. godine preko 30.000 Srba ostalo bez posla, a njihove
porodice bez elementarnih uslova za ivot.
28
Meutim, kadrovski zamajac
ienja zamenjuju policijski informativni razgovori, odnosno krivini
postupci nad vie od 30.000 graana srpske narodnosti.
29
Nekadanje
logore smrti Jasenovac, Jadovno, Staru Gradiku i druge, zamenila su mui-
lina utamnienja u Ninu (ciglana), na Pagu, u Filip Jakovu (dom za retardi-
ranu decu), na ostrvu Vir (stona farma), u Brinju, Drenovi itd. Kao i Pave-
lieva stratita i Tumanovi kazamati su pre svega, u funkciji genocida i
bezonog krenja meunarodnih pravnih normi.
30
Strani posmatrai su utvrdili da je u domovinskom ratu preko 80.000
nevinih Srba bilo zatoeno i da je od maja 1991. do oktobra 1994. godine
na podruju Hrvatske, pod Tumanovom kontrolom, nestalo 4.516 Srba,
za koje se pretpostavlja da su pobijeni van sudskog procesa (presude).
31
Stratita Gospia, Karlovca, Virovitice, Pakrake poljane, Kutine i Dugog
Sela, bila su uvod u masovni masakr Srba kojeg su za sobom ostavile pobe-
dnike operacije Zemaljske garde. I dok je, prema iskazu generalpukovnika
Ivana ermaka, komandanta Zbornog mjesta Knin, u operaciji Oluja na
srpskoj strani poginulo 526 osoba,
32
nepotpuni podaci ukazuju da je u
napadu na Krajinu, a van domaaja ratnih operacija, ubijeno 3.718 osoba
srpske narodnosti.
33
Nova i nova do sada nepoznata stratita, otkrivaju se
neprekidno. Tako je Dalmatinski odbor za solidarnost, sredinom decembra
1995. godine, predao Helsinkom odboru spisak od 109 ljudi, ena i dece
srpske narodnosti, sahranjenih na Kninskom groblju posle operacije Oluja.
34
Gotovo ista sudbina pratila je i Muslimane u relativno kratkom ratu izmeu
28
The Sandey Times, br. 9563 od 11. marta 1991.
29
Jovan Miri, nd.
30
Per Tausend, delegat Meunarodnog crvenog krsta, konstatovao je: Posle
operacije Oluja vie hiljada Srba otpremljeno je u devet novih logora (Novosti, 23. avgu-
sta 1995.).
31
New and World, 16. novembra 1994.
32
Velebit, br. 15, Zagreb, 1. septembra 1995.
33
LETERE E DOCUMENTI (PISMA I DOKUMENTI), 73, Lisabon,
oktobar 1995.
34
Naa borba, br. 322 od 28. decembra 1995.
91
Zbora narodne garde - ZNG i Armije Republike Bosne i Hercegovine, kada
su domovinski vitezovi ubili 1.063 zarobljenika.
35
Nacistika vlkish filozofija je nalagala izgradnju drave na aristo-
kratskoj ideji prirode, ali i u nezamislivom suivotu sa niom rasom.
36
Poglavnik Paveli, kao oponaalac germanskog Fhrera, naredio je, u prolee
1941. godine, da se pored fizikog unitavanja, i masovnim progonom oisti
domovina Hrvata od paganskih Srba.
37
Ve u leto 1941. beogradska Obnova
je obelodanila podatak da je iz NDH proterano u Srbiju 300.000 Srba.
38
Hadezeovska vlast u Hrvatskoj je, od 1. maja 1991. do 1. oktobra 1995. godine
proterala iz lijepe nae 376.000 Srba,
39
a predsednik Tuman je ovaj besti-
jalni, s politikim ciljem izveden genocid nazvao neizbenim fenomenom
rata, istiui da nikakav masovni povratak ne dolazi u obzir.
40
Etnika ienja najdemokratskije domovine u svijetu pratila su, u
istoriji nepoznata ruenja gradova, sela, kulturnih u humanitarnih zdanja,
bogomolja, grobova i kola svega onog to je podsealo na Srbe, a u Herce-
govini na Bonjake-Muslimane. Vojni posmatrai UN utvrdili su da je posle
operacije Oluja samo u junoj Krajini uniteno ili spaljeno 16.857 kua.
41
Pljake pokretne i nepokretne imovine srpskog stanovnitva u Hrvatskoj,
prema nepotpunim podacima meunarodnih organizacija, procenjuje se na
35
Milijet, br. 329, od 15. febraura 1995.
36
Adolf Hitler, nd. str. 402-404.
37
Obnova, Beograd, 9. jula 1941.
38
Politika, br. 2951, od 25. decembra 1995.
39
Najvei dio ove populacije pokrenut je u izbjeglitvo u vidu preventivne eva-
kuacije, to ukazuje na znaajnu odgovornost druge strane, odnosno Savezne Repu-
blike Jugoslavije (napomena Redakcije).
40
Velebit, br. 15, od 1. septembra 1995. Uprkos injenice da je migracija hrvatskog
stanovnitva u primorskom pojasu za 4,7 puta vea od migracije srpskog stano-
vnitva (u mirnodopskim uslovima) Vojne krajine, progon Srba 1995. godine u
Hrvatskoj, prokomentarisan je na sledei nain: Odluujui se za kolektivno naputanje
Hrvatske, Srbi su demonstrirali visoki nivo nomadske svijesti, koja nema neki pose-
ban osjeaj prema prostoru u kojem ivi i dom joj je uvijek tamo, gdje dominiraju
njegovi totemski znakovi (Slobodna Dalmacija, Split 21. avgusta 1995.).
41
Politika, br. 29519, od 25. decembra 1995. OperacijomOluja proterano je oko
200.000, a na spaljenim ognjitima ostalo je da ivi oko 9.000 Srba u Krajini.
92
13 milijardi dolara
42
. Takoe, po ugledu na Pavelieve Zakonske odredbe
o srpskim nekretninama, na sednici Vlade Hrvatske doneta je 31. kolovoza
1995. godine Uredba o preuzimanju i upravljanju naputenom (srpskom - D.P.)
imovinom.
43
Razaranje nacionalnih i verskih indiviualiteta na osnovama
velikonemakog i frankovako-ustakog rasizma, NDH je sprovodila ne
samo putem temeljnog teritorijalnog ienja od svih pripadnika osuenih
naroda,
44
ve i primenom genocida u svim oblastima kulture, cinino
nazvanim drugom revolucijom.
45
Idejno identian, a dravniki prilagoen
novim, radikalno drugojaijim, objektivnim i subjektivnim uslovima, Tuman
reinkarnaciju ustake druge revolucije proglaava suvremenim kultu-
rnim preporodom. Re je o inauguraciji strogo kontrolisanog javnog mnenja
suludom brahijalnom snagom duhovnog terora koji mas-medije pretvara u
jazbinu licemerstva, a umetnike i naunike u marionete.
46
Tuman je, najpre, u sve kulturne ustanove, naune institucije, umetnike
asocijacije i redakcije sredstava javnog informisanja, postavio HDZ-ovske
duhovne komesare, a zatim sproveo temeljito ienje biblioteka, pozorita,
muzeja, galerija, izdavakih kua i kulturnih institucija od prostakih natruha
i podrivakih supstituta korijena naih misli i naih pogleda na budunost
hrvatskog doma.
47
Istina, od 1991. do 1995. godine gradovima Hrvatske nisu plamtele bukt-
inje kao na berlinskom trgu Unter den Linden (1934.) kada su u ognju naci-
stikog ludila sagorele najbolje umotvorine ovekove pisane rei. Meutim,
u uasnom haosu naeg bellum internacionum zadavljena su najbolja dela
Bizantinaca, ortodoksa i jugonostalgiara, a irilica je proterana preko
Save i Dunava. Tempere, ulja, gvaevi, akvareli, grafike, plastike i skulpture
srpskih slikara, zabarikadirana su u mrak nedostupa kulturnim lagumima.
42
Finacial Times, L 2087, 19. oktobra 1995.
43
Velebit, br. 16, Zagreb 8. rujna 1995.
44
Mile Starevi, USTAKA DRAVNA I KULTURNO-PROSVJETNA DELA-
TNOST, Prosvjetni ivot, br. 1-2, Zagreb 1942.; Stanko Viskovi, DRUGA REVO-
LUCIJA, Hrvatska smotra, br. 12, Zagreb 1941.
45
Isto.
46
Duan Plena, NASILJE NAD KULTUROM, Misao 6-7, 1995.
47
Feral Tribjun, Split, 8. decembra 1995.
93
Sredstva javnog informisanja su zabeleila da je preko tisuu kiparskih
djela i jo vie spomenikih i drugih objekata i djela podignutih i nastalih
u znak sjeanja na Narodnooslobodilaku borbu, dinamitom preseljeno u
nebeske zbirke nitavila. Strunjaci, poput zapaenog hrvatskog likovnog
kritiara Zvonka Makovia, vandalizam dananjice koji hara prostorima
lijepe nae, proglaavaju stvaranjem etniki to istije i homogenije zbirke
umjetnosti.
48
Neofaizam u Hrvatskoj iskazuje svoj radikalizam u prvom redu kroz
brutalni rasizam protiv teutonskih barbara istoka, jer su oni donijeli mrak
srednjeg vijeka i moralnu propast rasnom katolikom oveanstvu,
49
ali i
u bezobzirnom nametanju od strane vladajue HDZ-e (po ugledu na Nacio-
nalsocijalistiku partiju) njene politike celokupnom drutvu i njene kontrole
nad privrednim potencijalima. HDZ je uzurpirala pravo da jedino ona
najbolje zastupa interese nacije, pa je dosledno ovoj maksimi, nepomirljiva
i prema pomisli da bi neko drugi polagao ista ili slina prava. Ne marei za
vekovima dokazanu valjanost latinskog nauka ira initium insanie (mrnja je
poetak ludila), HDZ-a, kao reinkarnacija ustakog pokreta, stalno proizvodi
linu i drutvenu nesigurnost i enormni strah, predstavljajui sebe kao jedinu
stranku sposobnu da vlada na sreu nacije.
50
48
Politika, br. 29519, od 25. decembra 1991.
49
Kroatische Berichte, Meinz 1991.
50
Vladajua politika doktrina HDZ-e, graena na hipotezama o superiornosti
sopstvenog i na mrnji i preziru drugih naroda, uporno predstavlja svoje sugraane
srpske nacionalnosti naslednicima genocidnog etnikog pokreta iz Drugog svetskog
rata, to se ne moe prihvatiti kao istorijska stvarnost. Jer, bez imalo grinje savjesti,
i hrvatski Srbi mogli su otii u etnike (1941-1945.) pie Darko Beki, savjetnik
Franje Tumana. Najvei dio njih prikljuio se hrvatskim komunistima koji su poveli
oslobodilaku borbu protiv ustakog reima i prihvatali da se bore za federativnu
Jugoslaviju, za federaciju u kojoj e biti federativna Hrvatska, a oni u njoj ravnopravni
pripadnici i graani federalne Hrvatske. Na taj nain graeno je pravo Srba na potpuno
ravnopravan poloaj u Hrvatskoj i to se nikako nije smjelo ruiti. HDZ je traila pod-
rku emigracije i dobila ju je. Ali sa emigracijom zahtjev da Hrvatska odmah postane
suverena i samostalna, neovisna drava, da ima svoje ambleme, zastavu i grb. Reim
u Hrvatskoj se nekritiki povezao sa onim segmentom hrvatske politike emigracije
koji je bio spreman finansirati svoju etniku federaciju i svoje zahtjeve (Danas, br. 493,
od 30. jula 1991.). Dr. Darko Beki je, zbog neslaganja sa Tumanovom nacionalnom
politikom podneo ostavku na poloaj dravnog savetnika.
94
Nacionalizam u Srbiji, bez obzira na njegovo patriotsko izvorite,
doivljava snanu determinaciju ve u drugoj polovini 19. veka.
51
Majski
prevrat 1903. godine (nasilna smena dinastije, donoenje novog ustava, usta-
ljenost parlamentarizma, jaanje privrede),
52
jo vie e uticati ne samo na
proces nacionalne integracije, ve i na pojavu srpskih nacionalistikih
teritorijalnih i pijemontskih aspiracija. Tako su, na poetku ovog veka sve
graanske partije imale u osnovi ista ili slina gledita na nacionalne ciljeve:
traile su da se radi na osloboenju sveg, jo neosloboenog srpstva, tj.
celog srpskog naroda i njegovog ujedinjenja, odnosno na ukljuivanju u
srpsku dravu i svih onih teritorija van Srbije
53
koje su bile naseljene Srbima
ili preteno Srbima.
54
Carinski rat Bea protiv Beograda, aneksija Bosne
i Hercegovine i Balkanski ratovi podstiu korelaciju nacionalnog i dravnog
u politikom ivotu Srbije, pa i razbuktavanja nacionalistikih i osvajakih
struja, iz kojih e se iznedriti ekstremna militantna udruenja (Ujedinjenje
ili smrt, Kulturna liga itd.), prisutna preko raznih oblika metamorfoze
i danas. Uvek ratoborne nacionalistike organizacije, kao fenomen contra-
dictio in adjecto, nosile su u sebi, s jedne, agresivne hegemonistiko-osvajake
tendencije, a s druge strane, prihvatale su romantiarsku pijemontsku ulogu,
sazdanu na teritorijalnim aspiracijama: Srbija su pokrajine u kojima ive
Srbi. To su: Bosna, Hercegovina, Dalmacija, jedan deo Istre, Hrvatska, Slavo-
nija, Srem, Baka i Banat,
55
razume se, i Crna Gora.
56
Militantni i ksenofo-
bijski nacionalizam sinkretizovan na osnovama panslavenstva, integralnog
pravoslavlja, dogmatizma, asketizma, na sposobnostima da se podnose patnje
51
Sredinom 19. veka raa se ideja o stvaranju Velike Srbije i o Srbiji kao Pije-
montu okupljanja i ujedinjenja svih Junih Slavena. Nacionalno osloboenje junosla-
venskih zemalja je zamiljeno kao obnavljanje Duanova carstva i prisajedinjenja
drugih jugoslovenskih zemalja Srbiji (Dr. Najdan Pai, nd. str. 94).
52
Ruica Guzina, DRUTVENO-EKONOMSKA USLOVLJENOST DRA-
VNO-PRAVNIH PROMENA U SRBIJI POSLE 29. MAJA 1903, Anali, br. 1, Beograd
1959.
53
Nije li to reaktiviranje Naertanija?
54
Dragoslav Jankovi, SRBIJA I JUGOSLOVENSKO PITANJE 1914-1915, Beo-
grad 1973, str. 28.
55
Pijemont, Beograd, 25. avgusta 1914.
56
Milorad Ekmei, RATNI CILJEVI SRBIJE 1914, Beograd 1973, str. 108.
95
i rtvovanja u ime svoje vere i slavenstva, nije se mirio samo stvaranjem
Velike Srbije, ve je zahtevao da Srbija mora biti Pijemont ne samo za
ujedinjenje srpstva, nego i za stvaranje jedne velike drave Junih Slavena
od Crnog do Jadranskog mora, a ako uspe, i sa treim Egejskim morem.
57
Meutim, u ovoj strategiji militantnih nacionalista o stvaranju fanta-
zmagorijske grosomodo jugoslovenske zajednice, nema ni spomena o subje-
ktivitetu (sem srpskog) ostalih naroda Slavenskog juga.
58
tavie, smiljeno
je odrana silom neravnopravnost stanovnitva u Makedoniji i na Kosovu;
to stanovnitvo ostalo je bez politikih prava i politikih sloboda koje su
Ustavom od 1903. bile zagarantovane graanima Srbije.
59
Uticaj militaristikog (ratobornog) nacionalizma, njegovo energino
uplitanje u politiki ivot, tenja da kao vanstranaka elita preuzme ulogu
arbitra u svim vanijim dravnim i politikim pitanjima sa pozicija ekstre-
mistikih, antidemokratskih, apsolutistikih i velikosrpskih aspiracija,
bie presudan za bedan poloaj naroda Stare (Kosova) i June (Makedo-
nije) Srbije, izvrgnutih ne samo dravnom teroru, ve i progonima komit-
skih eta, ije e nasilje, kao istorijsko pamenje, postati uzorom za nove i
nove nacionalistike, pa i savremene paravojne formacije.
60
Neposredno po zavretku balkanskog rata anonsirana paradigma odbra-
ne srpskih dravnih interesa ili odbrane srpskih nacionalnih interesa na
mau dobijenin i sabljom osloboenih i danas i sutra moraju se braniti
57
Milan . ivanovi, SOLUNSKI PROCES, Beograd 1955.
58
Ima srpskih frankovaca. To su ljudi kojima u Bosni i Hercegovini nema Hrvata,
ak moe biti ni u Hrvatskoj, a ima i Srba na sve strane. Naim frankovcima je i Istra
srpska, Trst je srpski, a Hrvatske uopte za njih nema pisao je 1910. Slavenski jug
(Slavenski jug, br. 32 od 6. avgusta 1910.).
59
Socijalisti su vodili upornu borbu protiv militantnog nacionalizma, ksenofobije
i progona nesrpskih naroda. Detaljnije o tome videti: Dimitrije Tucovi, IZABRANI
SPISI, Beograd 1950.
60
Socijalisti su optuili srpsku vojsku da je izvrila nasilje u Staroj Srbiji. Alba-
nska sela, iz kojih su ljudi bili blagovremeno izbegli, behu pretvorena u zgarita. To
behu u isto vreme barbarski krematorijumi u kojima je sagorelo stotinama ivih ena
i dece... Srpski vojnici su otvarali svoj registar kolonijalnih ubijanja i grozota i mogu
dostojno stupiti u vlasniko drutvo Engleza, Holandeza, Francuza, Nemaca, Talijana i
Rusa (Dimitrije Tucovi, SRBIJA I ALBANIJA, Beograd 1914.).
96
vrstom rukom, pa su u kontekstu takve politike novim krajevima gde
postoji heterogeni elemenat i interes, ne moe se pomiljati na davanje
politikih prava.
61
Paradigma o odbrani svesrpskih nacionalnih interesa,
kao izraeni hegemonistiki supstrat, prilagoen posleratnim uslovima, pos-
tae temeljem politike platforme stvaranje centralistiki ureene Kraljevine
Srba, Hrvata i Slovenaca u kojoj nije bilo priznato postojanje pojedinih nacija.
Militantni srpski nacionalizam, olien u dikataturi kralja Aleksandra,
62
likvidacijom liberalne monarhije, postao jedan od instrumenata autokratske
vlasti, nimalo suzdrane kad je bila u pitanju upotreba nasilja ne samo nad
stranakim protivnicima,
63
ve i prilikom radikalnog uutkivanja bunta
Arnauta, VMRO-ovih zaverenika u Makedoniji, razbojnikog ubistva u
Narodnoj skuptini. Milovan ilas tvrdi da je, poetkom novembra 1924.
godine, u masakru Muslimana u selima ahovii (danas Tomaevo) i Pavino
polje (Sandak) zaklano 350 ljudi (Muslimana prim. D.P.), svi na strahovit
nain.
64
Autokratija, diktatura i ekstremni nacionalizam, u drugoj polovini tride-
setih godina potpomau stvaranje agresivne faistike desnice (Ljotieva
Zbora) i podstiu politiku aktivnost militaristikih organizacija (Naro-
dna odbrana, Jadranska straa, Udruenje etnika za slobodu i ast domo-
vine i Drutva starih etnika). Politika platforrna srpskih desniarskih
falangi, bez obzira na razlike u pristupu taktikim varijantama, podreena
je interesima vladajueg reima sa prenaglaenim opredeljenjima za veliko-
srpstvo i dinastiju.
65
61
Pijemont, br. 240, od 1. septembra 1913, D. Jankovi; LANNEXION DE LA
MACEDONIA A LA SERBIE 1912-1914. (ANKESIJA MAKEDONIJE SRBIJI 1912.
DO 1914.), Zbornik radova, Skoplje 1970, str. 283-310.
62
Kralj Petar je 24. juna 1914. godine izdao proglas kojim je obznanio da je pre-
neo kraljevsku vlast na prestolonasljednika Aleksandra zbog bolesti i leenja. Ust-
vari, abdikacija je izvrena pod snanim pritiskom Aleksandra i radikala. Kralj Aleks-
andar je od 23 vlade koje su postojale do 1929. izazivao krize, jer ni jedna od njih nije
izgubila na izborima (Milan ivkovi, nd. str. 43).
63
Predsednik vlade Kraljevine Jugoslavije Duan Simovi je, 4. juna 1941. godine,
izjavio M. Lampsonu, britanskom ministru za Bliski istok, da je zbog diktature i ter-
ora na kralja Aleksandra organizovano 15 zavera (PRO; FO 371/302 10, R 4261/73/92).
64
Milovan ilas, ZEMLJA BEZ PRAVDE, London 1958.
65
Dr. Jovan Marjanovi, nd. str. 19, broura SRPSKE ZEMLJE NEKADA, SADA
I U BUDUNOSTI, Beograd 1940, str. 42.
97
Pojavom 1937. godine Srpskog kulturnog kluba, na elu sa profe-
sorom beogradskog Pravnog fakulteta Slobodanom Jovanoviem, ekstremni
nacionalizam dobija jedinstveni duhovni ornat, a etnitvo platformu za
izgradnju sopstvene politike strategije. Program Srpskog kulturnog kluba
trai da se Banovine Vardarska, Drinska, Dunavska, Zetska i Vrbaska spoje
u jedno pod zajednikim imenom Srpske zemlje, ije je sedite u Skoplju.
66
Neosporno, Srpski kulturni klub, sa svojim ekstremnim nacionalnim
programom (ije smo izvorite, genezu i politiku bitnost napred analizirali),
javlja se u vreme intenzivnih ratnih priprema naci-faistikih sila radi stvaranja
novog svetskog poretka, pa e kao genius saculi srpsko-pravoslavnog
manihejskog dualizma, sublimiranog u presumptio politikos etnikog pokreta
(1941-1945.) i njegove reinkarnacije (1991-1995.), kao politiki mutant i
danas iveti na naem politikom prostoru. U vrtlogu svetske konflagracije
1941.-1945. disperzivni i ksenofobijski srpski nacionalizam, iako razbi-
janjem Kraljevine Jugoslavije teko pogoen, ne odustaje ni tada od hegemo-
nistike strategije, delom se vezujui za sile Osovine i u svoje politiko bie
ugraujui naela naci-faizma, ne odriui se, istovremeno, veza, oslonca
i simpatija prema zapadnoj demokratiji. Ova diskordantna politika srpskih
nacionalista, ne male njihove potencijale je stavila u slubu okupatora (Nedi,
Ljoti, Peanac),
67
i njihove ratne politike, pa i u domenu pogubnog rasizma.
68
to se tie Ravnogorskog pokreta, on je u celosti ambivalentan: razapet izmeu
patriotizma i izdaje, privrenosti Zapadu i istovremene saradnje sa okupa-
torom, anonsiranog antihrvatstva i otvorene saradnje sa ustaama, dodvornosti
nesrpskim narodima i beskompromisnog progona nacionalnih manjina.
69
Zato e, u leto 1941. etniki pokret obznaniti program stvaranja Homogene
66
Isto.
67
Grupa beogradskih intelektualaca, posle 1990. godine, uporno je nastojala
rehabilitovati Milana Nedia, proglaavajui ga istorijskom linou, pogodnom za
pomirenje Srba (Borba, 11. maja 1994.), uprkos injenici to je otac nacije, zbog ratnih
zloina, ukazom Kralja Petra II Dj. br. 205, od 19. decembra 1941. godine lien ina
armijskog generala, a ukazom Dj. br. 402 od 28. avgusta 1942. godine svih valjanosti
iska-zanih priznanja, odlija i obeleja (AJ; 103-61).
68
Savez jevrejskih optina je, 1. jula 1994. godine, izdao javno saoptenje: Postoji
dovoljno dokaza da su u stradanju Jevreja u Srbiji tokom Drugog svetskog rata akti-
vno uestvovali pripadnici nedievih, ljotievih i etnikih jedinica (Borba, 1. jula 1994.).
69
Dr. Jovan Marjanovi, nd. str. 11.
98
Srbije, stvorene na prostorima Makedonije, severne Albanije, zapadne
Bugarske, zapadne Rumunije, Crne Gore, Bosne, Hercegovine, june Maa-
rske i Hrvatske do linije Karlobag Ogulin - Virovitica.
70
U granicama Homo-
gene Srbije imala se sprovesti radikalna istka od svih nesrpskih naroda.
71
Instrukcijom br. 370 od 20. decembra 1941. Mihailovi zahteva da se budue
srpske zemlje oslobode od svih narodnih manjina i nenacionalnih elemenata
tako da u istima ostane samo srpski ivalj.
72
etnike stareine su nastojale da to rigoroznije sprovedu u ivot
instrukcije svog vrhovnog komandanta. Tako tab Dinarske etnike divizije,
marta 1942. godine, nareuje: Prema muslimanima, na vet nain, treba prime-
njivati takove metode da oni zaista steknu dojam da su im vojno-etniki
odredi prijatelji. Zbog toga, oni treba da sede kod svojih kua, pa da ih u njiho-
vim domovima unitimo.
73
U Sandaku, odredi Ravne gore bili su jo
radikalniji: Sva muslimanska sela u tri sreza su potpuno spaljena, a pristu-
pilo se i potpunom unitenju muslimanskog ivlja, bez obzira na pol i godine
starosti... Kod muslimana ima 1.200 boraca i do 8.000 ostalih rtava: ena,
staraca i dece - izvetava 13. februara 1943. godine Drau Mihailovia tab
Limsko-sandakog etnikog odreda.
74
Nemaki pukovnik Vust (Wust)
je, 27. februara 1943. godine, obavestio Oberkommando der Wehrmacht
da su etnici u srezu Vlasenica masakrirali oko 1.500, a na irem podruju
Srebrenice od 1.500 do 2.000 osoba.
75
Naroitom surovou, koncem
1942. i poetkom 1943. godine, etnici potpukovnika Petra Baovia i vojvode
Momila ujia, krenuli su u pokolj stanovnitva sela Gata, Tugare, ista,
Gornji Dolac, Zveanje, tikovo, Maovice, Vinali, Kijevo i Gorjaka (Dalma-
70
Dr. Stevan Moljevi, ELABORAT STVARANJA HOMOGENE SRBIJE
(AVII, a, br. reg. 4, 1-144).
71
AVII, a, 162, 34/1. AVII, a, 1/10-1.
72
AVII, a, 1, 10-1.
73
ELABORAT DINARSKE ETNIKE DIVIZIJE, mart 1942. (AVII, a,
151, 5/3-1).
74
AVII, a, 132, 25/3.
75
NAW, T-520-1022-1391/637.
99
cija).
76
Hercegovinu, kao srpski kraj treba oistiti od katolika i muslimana...
ienje e biti sprovedeno radikalno. Sve emo ih poubijati i unititi bez
izuzetka i milosti - paklenim inom uasa hvalie se, 26. jula 1942. godine,
Milan anti, politiki delegat Ravne gore u Trebinju.
77
I zaista nai etnici,
ubijali su sve mukarce od 15 godina na vie. ene i deca ispod 15 godina
nisu ubijana, ali su etnici u Vrgorcu oderali tri iva katolika svetenika
konstatuje major Petar Baovi, komandant etnika istone Bosne i Herce-
govine, 5. septembra 1942. u svom izvetaju Drai Mihailoviu.
78
U stampedu
smrti krajiki etnici bore se za primat: Za vreme uspene borbe na Velebitu,
kada je uhapeno 140 osoba, nai borci pustili su tri Srbina da idu kuama,
a ostalo je zaklano i baeno u jame - zabeleno je u radiogramu Dinarske
etnike divizije br. 12.627 od 15. decembra 1943. godine Ravnoj gori.
79
etniki vojvoda Mane Rokvi je, 15. maja 1943. godine, optuio Momila
ujia - bivstvujueg stock-brokera vojvodskim inovima reinkarniranim
etnikim stareinama - da je kao komandant DD streljao i poveao 500
Srba, meu kojima je bilo ena i dece.
80
Pregolem je popisnik spaljenih sela, unitenih kua, razruenih bogo-
molja, ubijenih i poklanih ljudi, ena i dece one tue narodnosti i one
pogane vere koji ni krsne slave nemaju.
81
Meutim, kada je re o genocidu
76
AVII, a, 8/3-143. AVII, a, 201, 11/16. AVII, 230, 29/7-1. AVII, 138, 6/15.
AVII, 271, 24/2. AVII, 162a, 9/5-1. NAW-T-356, 984-7. Potpukovnik Ilija Mihi,
komandant likih etnika je, 1. februara 1943. godine, radiogramom izvestio Drau
Mihailovia: U Kijevu i Vrlici streljano 55, a u Maovicama i Otavicama uji streljao
48 ljudi (Radio-depea br. 689, AVII, a, 293, 1/1).
77
Krik iz jame, br. 9, od 25. januara 1943.
78
AVII, a, 170, 51/3. U izvjetaju komandanta etnikih operativnih jedinica
istone Bosne i Hercegovine od 6. septembra 1942. godine konstatuje se da su kaznene
ekspedicije Jugoslovenske vojske u otadbini od Imotskog do Makarske unitile
17 sela (AVII, a, 222, 29/5).
79
Radio depea Dinarske etnike divizije br. 12.627 od 15. decembra 1943. god-
ine (AVII, a, 176, 9/1, knj. XLII).
80
AVII, A, 153, 15/6.
81
Milenko Stevanovi, komandant etnikog bataljona Velebit, izjavio je da
je glavni zadatak Ravnogoraca pljaka, a etovanje i borba za slobodu su u drugom
planu (AH; a, 3/19. Fikreta Jeli-Buti, ETNICI U HRVATSKOJ 1941-1945,
Zagreb 1981, str. 201).
100
kao pobednikom, osvetnikom i pravednom inu, usmerenom na stvaranje
jedinstvenog, velikog i istog srpstva, pamenje ima, zapravo samo
jedan ishod: ponavljanje zla - tvrdi Bojan Jovanovi.
82
Eksplozija patrija-
rhalno-autoritativne tradicije, tornado pokreta svi Srbi u jednoj dravi
83
(antibirokratska revolucija, dogodio se narod, homogenizacija srpstva,
obnova srpstva) filitizam pravoslavne crkve,
84
sahranjivanje rtava usta-
kog terora u Bosni i Hercegovini tokom cele 1991. godine,
85
politizacija
nauke,
86
sofistikacija istorije i enormna upotreba kulturnih asocijacija u
politike svrhe,
87
najpre afirmie psiholoki pojam antisrpstva, zavere-
nike koalicije
88
i srboderstvo, a zatim dinastiju Karaorevia, Drau
Mihailovia i Milana Nedia, da bi potom formirali militaristike falange
82
Istonjak, NEOBUZDANA I VIA PRAVDA, br. 10, str. 221.
83
Na sednici Predsednitva SFRJ, januara 1991. godine, Slobodan Miloevi je
izjavio: Srpski narod e iveti u jednoj dravi (Politika, 16. januara 1991.).
84
SPC se ponudila da bude uporite tradicionalne nacionalne sigurnosti i sre-
dite nacionalnog ivota. Ideoloku osnovu takovog delovanja inila bi sinteza uenja
Nikolaja Velimirovia i Justina Popovia (dr. Radmila Radi, CRKVA I SRPSKO
PITANJE, Republika, br. 121-122 od 1.-31. avgusta 1995.). Razume se, predloena upo-
rita nacionalne sigurnosti i nacionalnog ivota, trebala su da izoluju Srbiju, jer
evropska kola se odvojila od vere i Boga... Zato, brao moja, ne sluajte one koji viu:
u ime kulture ili u ime nauke ili u ime progresa. To je sve ubica satanski (Episkop
Nikolaj, GOVORI SRPSKOM NARODU KROZ TAMNIKE PROZORE, Himelstir
1985).
85
Sahranjivanje rtava ustakog terora u BiH obilato je koristila SDS Radovana
Karadia u politike svrhe (Republika, br. 121-122).
86
O zloupotrebi nauke u politike svrhe 1990.-1995, vidi izvanrednu studiju dr.
Olivere Milosavljevi UPOTREBA AUTORITETA NAUKE JAVNA POLITIKA
DELATNOST SRPSKE AKADEMIJE NAUKA I UMETNOSTI (Republika, br.
119-120, od 1-31. jula 1995.).
87
Na inicijativu naunih i kulturnih radnika Srbije, poetkom 1991. formiran je
Srpski narodni savet... kao nacionalna institucija koja e zastupati interese svih Srba,
bez obzira gde ive (Politika, 30. marta 1991.).
88
Hipoteza o antisrpskoj zaveri EZ, SAD, Kominterne, Vatikana, Hrvata, Slove-
naca, Makedonaca, muslimanskog sveta i germanske rase, najee su se oslanjale
na somnabulizam neravnopravnosti, pljake, ponienja, srbofobije, terora,
asimilacije, progon pravoslavlja i patoloke inferiornosti antisrpske koalicije.
101
na ideologiji nunog devastiranja materijalnih osnova, fizikog unita-
vanja i teranja u masovni egzodus narod koji ne zna za tri prsta i etiri ocila.
89
Iz brloga nae stvarnosti izikale su mnogobrojne gnostiko-manihejske
grupe (sekte), verski, odnosno nacionalistiki zatucanici (bigote), bornirani
(duhovno ogranieni) majstori nauke, konvertiti i spasitelji srpskog duha
i bia; ekskluzivno tvrdei svak za sebe da su upravo oni apostoli deus ex
machina spasenja svetosavlja, kosovske slave, topolskog neprolaza, ora-
ake mudrosti, cersko-kolubarskog junatva, albanskog muenitva, solu-
nskog pobednitva i ravnogorskog raspea. Okrenuti prolosti (nekritiki,
mitski), nerazumevajui sadanjost i zazirui od budunosti, epigoni obnove
Duanova carstva zagluujuom patetikom pristupili su stvaranju militantnih
asocijacija i paravojnih formacija, proglaavajui iste (Svetosavska stranka,
Srpska narodna odbrana - SNO, Srpski pokret obnove SPO, Srpska radi-
kalna stranka SRS, itd.) za autentine naslednike jugoslovenske vojske
u otadbini. Tako je Vuk Drakovi, zanosom harizmatinog i samozvanog
nacionalnog voe, 13. maja 1992. godine, izjavio da je Srpski pokret obnove
prosto iskoio iz groba enerala Mihailovia i iz grobova njegovih sabo-
raca.
90
Razume se, infernalna reinkarnacija etnitva od strane pomenutih
snaga i njihova aktivizacija na faux pas osnovi, nije nita drugo do pokuaj
da se Moljeviev i Mihailovievi planovi o Homogenoj Srbiji, oienoj
od svih nesrpskih naroda i nenacionalnih elemenata primenom strahovitog
genocida, napokon ostvari: Srbija treba da sebe trai od Bea do Konsta-
ntinopolja, Bosna je bila i ostala srpska zemlja, jer je ona groblje mojih
dedova, Severna Dalmacija, Lika, Kordun i Banija su srpske zemlje, ne
treba dozvoliti stvaranje nekakve nedefinisane enklave izmeu Srbije i
Grke, koja moe posluiti interesima treeg, june granice (srpske drave
- D.P.) jednom za svagda su reene pobedom Srbije u Prvom svetskom ratu,
a zapadne granice moraju se utvrditi na liniji Papuk Ogulin Karlobag.
89
Karadi, meutim, nije krenuo u rat iz oseaja ugroenosti i straha od uni-
tarne islamske drave, nego zato to je dobio oruje od JNA da bi sproveo beogradski
projekat Velike Srbije - pie Stojan Cerovi (Vreme, br. 107, od 9. novembra 1992.).
90
Srpska re, specijalno izdanje, novembar 1992.
102
Dubrovniku dati autonomiju, a obale istono od Dubrovnika dati istonoj
Hercegovini.
91
Po uzoru na Drau Mihailovia novoosloboene zemlje imale su se
ukljuiti u jedinstvenu Srbiju,
92
oienu od Hrvata i Muslimana na nain
kako su to izveli Limsko-sandaki etniki odred, jedinice Jugoslovenske
vojske u otadbini majora Petra Baovia i vojvode Momila ujia u
Sandaku, Hercegovini, Dalmaciji i Lici 1942. i 1943. godine. U prvoj fazi
infernalnog rata 1991.-1995. godine srpsko rukovodstvo (u Predsednitvu
SFRJ - D.P.) nastojalo je da zatiti interese Srba (?) korienjem saveznih
institucija i JNA i da oslobodi srpske gradove: Zadar, Karlovac, Sisak i
Vinkovce tvrdi Borisav Jovi.
93
Na strategijskoj koncepciji osloboenja
srpskih gradova i srpskih krajeva u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini,
angaovane su stranake (SPO, SRS, SNO, Savez komunista Pokret za
Jugoslaviju - SK-PJ, itd.) paravojne formacije (Srpska garda, Srpska dobro-
voljaka garda, Specijalci kapetana Dragana, odredi Karaore,
Tanasko Raji, Draa Mihailovi, Beli, Duan Silni, Beli orlovi
itd.).
94
Paravojne formacije nadahnute stranakim ideologijama ekstre-
mnog nacionalizma i doktrinom ravnogorske egzekutive, obeleene etni-
kim signijama i mitskim znamenjima, a po uzoru na Sturmabeteiluneng
i Schutzstafel eskadrone kapetana Ernesta Rema Rhma) i bez imalo nasle-
dnih patriotskih gena komitskih eta iz oslobodilakih ratova,
95
okrenute
91
Novosti, 27 . oktobar 1990.; Novosti, 1. oktobra 1991.; Borba, br . 163, od 11.
aprila 1991.; Borba, br. 177, od 25. juna 1990.; Borba, br. 322, od 27. novembra
1991.; Borba, br. 67-68, od 7.-8. marta 1992.; Vjesnik, br. 30, od februara 1990.; Valter,
br. 10, od 7. aprila 1989, itd.
92
Rukovodstvo Republike Srpske smatra da je jedino pravo reenje jedinstvena
i homogena Srbija od svih nas... Za nas je neprihvatljiva, pa makar i privremena fede-
racija RS i SR Jugoslavije - izjavio je Momilo Krajinik, avgusta 1994. godine, Radio
Jagodini.
93
Politika, 4. marta 1992.
94
Borba, br. 3, od 3. januara 1992.; Borba, br. 35, od 4. februara 1992.
95
Borba, br. 339, od 4. decembra 1991.; Osloboenje je u jesen 1991. pisalo: Koja
je vojska i sa kojim ciljem upadala u kue pjevajui: uriiu (Pavle - komandant etnika
- D.P.) komandante, poklaemo sve Hrvate, komandante Crne Gore, klaemo ih sve
do zore. (Osloboenje, br. 15576, od 29. oktobra 1991). Svetska tampa je iz dana u
dan pisala o zloinima reinkarniranih etnikih odreda: Trupe srpske neregularne
vojske - etnici zapoeli su pravu hajku na Hrvate i streljaju vojnike i civile (Corriere
della Sera, 21. novembra 1991.).
103
su, pre svega, nasilju, praenom bestijalnim genocidom. Meunarodni faktori
su, 26. novembra 1991. godine, ocenili da srpske paravojne formacije, koje
su se proglasile etnicima, ne priznaju duh Hake (1897. i 1907.) i enevske
(1929.) konferencije, pa su bez sumnje odgovorne za najbrutalnije pona-
anje i prema protivnikim vojnicima i prema onima koji se ne ukljuuju u
borbu.
96
Genocid paravojnih formacija osudila su i beogradska nezavisna glasila:
U zoni borbenih dejstava, paravojne jedinice - od etnika preko odreda
Duan Silni i raznih samozvanih dobrovoljaca kojima nije osnovni motiv
borba protiv neprijatelja, ve pljaka narodne imovine i iivljavanje nad nedu-
nim stanovnitvom hrvatske nacionalnosti - pie Vreme.
97
Pored neoetnikih kohorta, JNA je, ophrvana ideologijom nacional-
komunizma i imperijalnog hegemonizma,
98
pretvorila svoju hegemo-
nistiku strategiju u anticipaciju Dorda Ovela (Georges Orvel) koristei
ogromnu materijalnu, tehniku i pomo u ivoj sili (kadrovima), a u beznau
propadanja u zlu, JNA je uporedo sa stvaranjem Vojske Republike Srpske
Krajine i Vojske Republike Srpske, Vojske Savezne Republike Jugoslavije
na jezivoj srpskoj demagogiji, okrenula lea svojoj prolosti, svome imenu
i svom smislu postojanja, pa je prihvatajui doktrinu Wehrmachta spaljene
zemlje, krenula u besmisleni rat protiv svih u Jugoslaviji, a potom i protiv
Evrope i itavog sveta.
99
Razaranjem Vukovara, granatiranjem Sarajeva, Mostara, Zadra, ibenika
i drugih gradova, spaljivanjem Jeevia, Kupresa, Liana, Smilia, Hamba-
rina, Zecova, Rakovana, Rizvanovia, Biana i hiljadama drugih sela,
neizmernim smaknuima po gubilitima kabrnje, Nadina, Ovara, Prijedora,
96
Borba, br. 35, od 4. februara 1992. Pravda, Prag, 20. maja 1991.
97
Vreme br. 70, od 24. februara 1992. U istom broju ovaj ugledni nedeljnik pie
da knjievnik Brana Crnevi tvrdi da Srbi ubijaju iz oajanja, pa je takvo ubojstvo
posao izmeu ubice i Boga, pa je za srpske zloine nadlean Bog, a za zloine ostalih
avo.
98
Le Soir, Brisel 2. juna 1992. godine, pie: Izgleda da je mala razlika izmedu
nacional-komunistikog dinosaurusa i nacional-monarhistikog mamuta.
99
Vuk Drakovi, RAT I MIR SRBIJE (Naa Borba, br. 302, od 8. decembra 1995.
godine).
104
Zvornika, Karakaja,
100
po utvrenim i neutvrenim drugim brojnim strati-
tima, masovnim progonima stotinama i stotinama hiljada nedunih sa
njihovih stanita,
101
oivotvorene su strategijske premise generala Miha-
ilovia o brzom i radikalnom ienju sela i gradova od nesrpskog stano-
vnitva, pa je noumen duha o fenomenu vremena i prostora postao najva-
100
Veoma je teko dati potpune podatke i utemeljene analize o zloinima za
koje su meunarodni faktori optuili srpsku stranu. Ovom prilikom spomenuemo
samo neke, javno izreene osude: Stejt department je, 16. decembra 1992. godine, na
meunarodnoj konferenciji u enevi, optuio srpske etnike zbog drskog ubijanja
civila i maltretiranja uhapenih lica, zatvorenih u logorima Banje Luke, Manjaa,
Prnjavor, Omarska, Keraterm, Trnopolje i Kozarac, kao i zbog masovnog ubijanja Musli-
mana u Brodu, Grabovicama, kod Zvornika, Bratuncu, Srebrenici i Grobnici. Stejt
department je, takoe, optuio Vojsku Republike Srpske i paravojne formacije za
masakr 21. avgusta 1992. godine nad preko 200 muslimanskih deaka, za pogubljenje
oko 2.000 do 3.000 muslimana u Brodu i u Grabovicama kod Zvornika 56 osoba
(Reuter, Brisel 17. decembra 1992. Tanjug-pres, br. 245, od 18. decembra 1992.). Reisu-
l-ulema Hadi Jakub Selimoski obratio se, 9. aprila 1992. godine, patrijarhu Pavlu
upozorenjem da Arkanove jedinice vre pokolj muslimana u Bijeljini (Pravoslavlje,
br . 603, od 1. maja 1992. Republika, br. 121-122 od 1.-31. avgusta 1995.). Beogradsko
Vreme je, pisalo: Deo mukaraca muslimanske mahale Skela ubijeno je odmah, na
licu mesta, deo je zavrio u logoru napravljenom od bive fabrike Keraterm (Vreme,
br. 128, od 5. aprila 1993.). Nedeljnik Novi forum je, 29. novembra 1991. godine, u
zloinima paravojnih jedinica izvrenim u kabrnji, Nadinu, Smiliu, Promini i
Glogovu, gdje je pobijeno 87 lica, prepoznao uriiev krvavi pir 1943. na mostu
preko Drine u Foi. Savet bezbednosti UN je, 22. decembra 1995. godine, na osnovu
izvetaja Butrosa Galija, generalnog sekretara UN, osudio na najotriji mogui nain
oruane snage i paravojne formacije bosanskih Srba zbog likvidacije veeg broja
(pobijeno oko 3.000, a na spisku nestalih i dalje se vodi 5.500 lica) osoba u regionu
nekadanje zatiene zone UN (Naa Borba, br. 317-318, od 23.-24. decembra 1995.).
Sudsko vee hakog Tribunala podiglo je optunicu zbog streljanja na Konjevi
polju u dva navrata nekoliko stotina ljudi i zbog injenice da se u blizini Karakaja
(Srebrenica) nalaze grobita pogubljenih vie stotina muslimana (Naa Borba, br.
281, od 17.-18. novembra 1995.). Vladislav Jovanovi, predstavnik SR Jugoslavije u
UN, poetkom decembra 1995. godine, upuuje pismo ruskom ambasadoru Sergeju
Lavrovu predsedavajuem Saveta bezbednosti - sa zahtevom da SB ne uri sa dono-
enjem zakljuaka odluka, jer je to delo meusobnog muslimanskog obrauna. Slu-
beni prigovor jugoslovenskog zvaninog predstavnika izazvao je burnu reakciju i
otru osudu srpske strane (Naa Borba, br. 317-318, od 24. decembra 1995.).
101
Borba, br. 271-272, od 1.-2. oktobra 1994.
105
niji dokaz da je ideogeneza u ovom sluaju pretenija od etnogeneze
- tvrdi Pravoslavlje.
102
Ideogeneza kao najradikalniji oblik rasizma, odnosno diskriminacije
po nacionalnoj osnovi, snano je zaivela kod najodgovornijih rukovodilaca
Republike Srpske.
103
Tako je dr. Biljana Plavi, inae potpredsednik RS,
zagovornik ekstremnog oblika bioloke determinacije po kojoj teritori-
jalnost, tribalizam, ksenofobija, razliiti oblici agresije, genocidni ratovi,
slepa vera u voe pojednostavljuju deo univerzalnog etnograma.
104
Dr.
Plavi tvrdi da su Srbi u Bosni etniki-rasno superiorniji ne samo od Musli-
mana, nego i od Srba u Srbiji. Polazei od srpske rasne superiornosti, Bilj-
ana Plavi zagovara potpuno ienje istone Bosne od Muslimana... jer
i da zadrimo 70% teritorije nema mira. Za nas nema mira. Ja njima ne elim
nita dobra... to je genetski kvaran materijal.
105
Neoetnike determinacije biolokog (krvnog) nacionalizma, zasno-
vane na revitalizaciji srpskog idejnog i religioznog rasizma iz tridesetih
godina ovog veka (dr. Svetislav Stefanovi, dr. Branislav Male, episkop
Nikolaj Velimirovi, Dimitrije Ljoti, itd.),
106
dobila je i ovog puta podrku
odreenih krugova Srpske pravoslavne crkve - SPC.
107
Sofistikacijske hipoteze o nunosti negovanja nacionalne istoe,
meu prvima je podrao mitropolit dabrobosanski, branei vrednost iste
102
Pravoslavlje, br. 388, od 15. maja 1993.
103
Ovdje je trebalo analizirati SRJ, odnosno Srbiju i Crnu Goru, koje nisu bile u
ratu. Je li to prihvatanje?
104
Borba, 28. jula 1993. lvan olovi, RASIZAM U JEDANAEST SLIKA,
(Republika, br. 78, od 16.-31 oktobra 1993.)
105
Svet, 6. septembra 1993.
106
Dr. Svetislav Stefanovi, O RASNIM PITANJIMA KAO KULTURNOM I
NACIONALNOM PROBLEMU U JUGOSLAVIJI (Letopis Matice srpske, knj. 345,
sv. 1, Novi Sad 1936.). Episkop Nikolaj, VIDOVDAN U MANASTIRU RAVANICI,
Kragujevac 1939. glasilo Zbor 1934.-1937.
107
Ideje episkopa Velimirovia i Justina Popovia o Evropi kao velikom zlu,
utemeljenom na nihilizmu i anarhizmu, ne samo da su postale veoma prisutne u medi-
jima (Glas crkve, Hrianska misao, itd.), ve su zauzele sredino mesto u sveukupnoj
delatnosti SPC.
106
rase i otro osuujui pogubnost meanja krvi putem brakova.
108
Gotovo
u isto vreme, mona medijska mainerija SPC uporno je propovedala naela
idealnog Srbina, propisana u vreme Drugog svetskog rata po episkopu
Velimiroviu: Srbin treba da ima slatku duu kralja Vladimira, izdrljivost
Nemanjinu, hristoljublje Savino, krotkost Deanskog, smernost Uroevu,
portvovanost Lazarevu, vitetvo Strahinjino.
109
U protivnom, nikakva dobra
na narod ne moe oekivati, jer su uvek propadali kada su Srbi odstupali
od svetosavskog pravoslavlja.
110
Razume se, ideja srpskog nacionalizma i
svetosavskog rasizma nezamisliva je bez ogoljene mrnje i neprikrivenog
zla, bez kojih je bilo nemogue sprovoditi totalno ienje srpskih zemalja
i novoosloboenih krajeva - tvrdi biolog Nikola Tuci.
111
Masovni zloini, ratna razaranja, unitavanje materijalnih dobara, teror
i mrnja ogolelog jezika naih voa, naih naunika, naih novinara i ak
nae dece
112
- ta ideologija krvi i tla za koju su mnogi nai neofit-patrioti
da ne moe zaiveti kod Nemanjievih potomaka, bila je i ostala glavna
propulziona sila etnikog ienja kao prirodne pojave enormnog egzo-
dusa. I dok su u Drugom svetskom ratu ustae oterale u izbeglitvo preko
300.000 Srba,
113
a ravnogorski osvetnici oko 170.000 Muslimana i Hrv-
108
I Artemije, episkop rako-prizrenski smatra da se treba boriti protiv svih
onih koji ugroavaju istou pravoslavlja (Sv. Knez Lazar, Prizren br. 4, 1994. Repu-
blika, br. 121-122, od 1.-31. avgusta 1995.).
109
Episkop Nikolaj, GOVORI SRPSKOM NARODU KROZ TAMNIKI PRO-
ZOR, Hemelstir 1985.
110
Polazei od ocene da na elu drutvenih, nacionalnih ili dravnih promena,
uvek mora biti SPC, list Pravoslavlje pie: Vekovna srpska tenja ka jedinstvu uvek
je propadala kada su Srbi odstupali od svetosavskog pravoslavlja... jer Srbi mogu
dizati ustanke samo u ime pravoslavne vere i svetosavskog zaveta (Pravoslavlje, br.
608 od 15. jula 1992.).
111
Nikola Tuci, GENETIKA I RASIZAM, (Republika, br. 78, od 16.-31. oktobra
1993.).
112
Ivan olovi, RASIZAM U JEDANAEST SLIKA, (Republika, br. 78, od 16.-
31. oktobra 1993.).
113
Dr. Nikola ivkovi, RATNA TETA KOJU JE NEMAKA UINILA
JUGOSLAVIJI U TOKU DRUGOG SVETSKOG RATA, Beograd 1975, str. 209.
Franz Neuhausen, rukovodilac nemakog okupacionog Privrednog ureda u Beo-
gradu, jula 1942. godine, izvetava da je u Srbiji zbrinuto oko 400.000 izbeglica, od
ega 86.000 dece (NAW-T-75 R 89 S 8).
107
ata,
114
njihove ovovremene reinkarnirane aveti vatrom, metkom, kamom
i dinamitom poslali su na stratite pakla oko etiri miliona lica svih uzrasta
i oba pola,
115
koji danas lutaju svetom po naim ili tuim krajevima, koji
su za njih u istoj meri neprijateljski i ne obeavaju im, u budunosti, nita
dobra.
116
Pa ipak, najtraginiji je podatak da je ovome ratu (1991.-1995.) izgubilo
ivote preko 300.000 ljudi, od ega devedeset odsto civila i da je obogaljeno
oko milion osoba.
117
Pri tome, licemeran je i sam pokuaj rekonstrukcije
raskomadanog i na smrt ranjenog lhistoire des mentalites ethosa, izvrgnuta
ustrajnom mrcvarenju, nezaposlenosti, prosjaenju, socijalnoj bedi, ivotnoj
katastrofi, moralnom smaknuu, slomu ideala i bauljanju bespuem ivota.
Neosporno, rekonstrukcija zloina
118
neoustakih i neoetnikih falangi,
bila bi licemerna kada bi se sprovodila istorije radi, kada se ne bi neprekidno
oslukivao krgut zubi taj divlji, zverski zov osvete, predate ovovremenoj
generaciji kao amanet starevievskog ili svetosavskog naroda, predvoenih
politikim partijama diskordantih po sopstvenim strategijskim programima,
ali jedinstvenih u politici meunacionalnog devastiranja. Svejedno da li je
re o strankama na vlasti ili u opoziciji, novokomponovanim ili transfo-
rmiranim komunistiko-birokratskim u socijalistike ili demokratske
partije. Jer i komunisti su prvo prestali biti komunisti da bi postali nacional-
socijalistiki beskrupolozni konfesionalni i ovinistiki ratnici.
119
Tako su
novokomponovani etnici, odnosno pristalice bivih komunista u Srbiji,
postali najaktivniji kada se radi o razbijanju Jugoslavije i pravljenju, na
114
Dr. Jovan Trifunovi, DEPORTACIJA I EMIGRACIJE STANOVNITVA
JUGOSLAVIJE 1941-1945, IHRP 1978, str. 116.
115
Dr. Ivan Ahel, ekspert za teoriju sistema i upravljanja; Cena rata na prosto-
rima bive Jugoslavije (Borba, br. 271-272, od 1.-2 oktobra 1994.).
116
Isto.
117
Borba, br. 271-272, od 12. oktobra 1994. Guangming Daily, 19. novembra
1995.
118
Prema podacima UN u etvorogodinjem ratu na prostorima nekadanje Jugo-
slavije unitena su 2.360 sela, 29 gradskih naselja i oko 130.000 kua. Materijalna
teta u periodu 1991-1994. godine, procenjuju je na 130 milijardu dolara.
119
Joseph D. Deacon, YUGOSLAVIE AND THE WEST -1990-1993. (Jugoslavija i
Zapad -1990-1993.).
108
njenom krvlju okupiranim razvalinama, nekakve njene srpske varijante,
koje kotaju srpski narod toliko rtava, razaranje, izbjeglitva uz svu
bruku i sramotu celom svetu s pravom tvrdi ugledni sociolog dr. Slobo-
dan Ini.
120
120
Borba, br. 51-52, od 20.-21. februara 1993.
109
110
Nijazija Maslak
BOSANSKA KRAJINA KAO KONSTITUTIVNI INILAC
NOVE JUGOSLOVENSKE FEDERACIJE IZ 1991. GODINE
Velikosrpska agresija na Bosnu i Hercegovinu, savezniki bonjako-
hrvatski oruani otpor toj agresiji, a zatim oruani sukob Armije RBiH i
tzv. HVO-a u Hercegovini i srednjoj Bosni, te pobuna Fikretovog naroda
u zapadnoj Bosni, do kraja su razgolitili velikosrpske
1
i velikohrvatske
2
koncepcije. Ove koncepcije zasnivale su se na stvaranju marionetskih reima
u Bosni i Hercegovini i strategiji otimanja i unoenja bosanskohercegovakog
teritorija u sastav susjednih drava.
3
Pripremajui se za agresiju na Bosnu i Hercegovinu, velikosrpski
pokret je, oslanjajui se na osvojene poluge vlasti u zajednikoj dravi
preduzeo itav niz aktivnosti i donio vei broj mjera, u cilju ruenja legalnog
poretka u Bosni i Hercegovini, osvajanju cijele teritorije Bosne i Hercegovine
i formiranja marionetske srpske drave, kao i stvaranju mogunosti za njeno
prikljuenje tzv. Jugoslaviji.
4
Meu ovim destruktivnim aktivnostima
posebno su se isticale aktivnosti kojima su formirane tzv. srpske autonomne
oblasti. Aktivnosti su se provodile pod izlikom regionalizacije Bosne i Herce-
govine. Od sredine novembra 1991. godine, uspostavljene su tzv. SAO Bosa-
nska krajina, tzv. SAO Hercegovina, tzv. SAO Romanijsko-Biranska,
tzv. SAO Semberija i tzv. SAO Sjeverna Bosna.
5
Nakon tzv. refere-
1
M. Demirovi, BOSNA I BONJACI U SRPSKOJ POLITICI, Biha 1999. F.
Saltaga, ANATOMIJA SRPSKE DESTRUKTIVNOSTI, Sarajevo 1995.
2
D. Bilandi, NI SRBIJA PREKO DRINE, NI HRVATSKA PREKO UNE,
Ljiljan br. 25. od 7. jula/srpnja 1993, Sarajevo-Ljubljana, str. 19. N. Maslak, PERFIDNI
DOGOVOR TUMAN-MILOEVI, Ljiljan br. 37, od 17. septembra 1993, str. 11.
3
F. Muslimovi, ODBRANA REPUBLIKE, Sarajevo 1995.
4
S. eki, AGRESIJA NA BOSNU I GENOCID NAD BONJACIMA 1991.-
1993, Sarajevo 1994, str. 29-31.
5
T. Kulenovi, PRIPREME ZA RAT I POETAK RATA U BOSNI I HERCE-
GOVINI 1992. GODINE, Polemos, asopis za interdisciplinarna istraivanja rata i
mira, sv. 1, br. 1, Zagreb januar-juni 1998, str. 93-94.
111
nduma srpskog naroda 9. i 10. novembra 1991. godine, na kojemu su Srbi
izglasali uspostavljanje tzv. samostalne srpske republike u granicama Bosne
i Hercegovine, s namjerom prikljuenja ostacima SFRJ.
6
Odluke tzv.
Skuptine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini 21. novembra 1991.
godine o verifikaciji uspostavljenih tzv. srpskih autonomnih oblasti u Bosni
i Hercegovini,
7
Odluke da se pristupi formiranju tzv. Republike srpskog
naroda istog dana,
8
kao vrhunac, uslijedilo je donoenje Deklaracije o prog-
laenju tzv. Republike srpskog naroda BiH 9. januara 1992. godine
9
i
donoenje tzv. Ustava i proglaenje marionetske Republike srpskog
naroda 27. marta 1992. godine.
10
Sve to je bio dio sveobuhvatnih priprema
opravdanja predstojee agresije na Bosnu i Hercegovinu.
Uz oiglednu razbijaku politiku SDS-a Bosne i Hercegovine, uloga
HDZ-a Bosne i Hercegovine bila je ambivalentna. Dok je dio HDZ-a (uslovno
nazvan bosanskim) radio na stabilizaciji stanja u Bosni i Hercegovini
(izjanjavanje na referendumu o nezavisnosti BiH, uestvovanje u odbra-
mbenim pripremama), drugi dio (uslovno nazvan hercegovaki) je, oslanja-
jui se na Republiku Hrvatsku, u skladu sa Tuman-Miloevievim dogo-
vorom u Karaorevu marta 1991. godine povlaio poteze koji su pridonosili
destabilizaciji Bosne i Hercegovine (stvaranje tzv. hrvatskih zajednica,
pregovaranje sa ekstremnim krilom SDS-a, iji su vrhunac sastanci Boban
Karadi u Grazu).
11
Kao odgovor na poteze SDS-a BiH, HDZ BiH je
12. novembra 1991. godine proglasio tzv. Hrvatsku zajednicu Posavine
u Bosanskom Brodu,
12
a istoga dana u Grudama su tzv. Hercegovaka
regionalna zajednica i tzv. Travnika regionalna zajednica donijeli Zaklju-
ke, u kojima trae da se pristupi formuliranju i objavljivanju pravnih i
politikih akata (proglaenje Hrvatske banovine u BiH, provoenje refere-
nduma za prikljuenje Republici Hrvatskoj...) kao prve faze u njenim etnikim
6
Isto, str. 92.
7
Arhiv Instituta za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog
prava u Sarajevu, Fond SDS-a, inv. br. 410/10.
8
Isto, inv. br. 493/6.
9
T. Kulenovi, n.dj. str. 94.
10
Isto.
11
Isto, str. 94-95.
12
Isto.
112
i povijesnim (sada moguim) granicama.
13
Kao vrhunac razbijake aktiv-
nosti uslijedila je Odluka HDZ BiH, 18. novembra 1991. godine, o uspostavi
marionetske Hrvatske zajednice Herceg-Bosna i 15. maja 1992. godine
Statutarna odluka tzv. Hrvatske zajednice Herceg-Bosne,
14
o ureenju vlasti
na podruju ove marionetske tvorevine.
15
U takvoj situaciji, u Bosni i Hercegovini se pristupilo vojnom organi-
zovanju patriotski opredijeljenih graana, uz insistiranje na ouvanju mira
i dobijanje meunarodnog priznanja za Bosnu i Hercegovinu. Naknadni
pregled aktivnosti dravnih predstavnika ukazuje da se razdoblje prije
otvorene agresije iskoristilo za brojne meudravne kontakte i traenje pom-
oi. Postoje odreena miljenja da je glavni strategijski cilj (dobijanje meu-
narodnog priznanja, nakon ispunjenja postavljenih uslova za priznanje od
strane Evropske zajednice), bio logian i ispravan izbor.
16
Van ovih optih injenica, koje imaju iri znaaj za razumijevanje pro-
cesa pripreme agresije na Bosnu i Hercegovinu, postoji i jedan ui, regionalni
i lokalni aspekt ovog problema koji se odnosi na prostore Bosanske krajine.
U toku agresije na Bosnu i Hercegovinu u jesen 1992. godine na podruju
bihakog okruga kod agresora je pronaen elaborat pod nazivom BOSA-
NSKA KRAJINA, KONSTITUTIVNI INILAC NOVE JUGOSLO-
VENSKE FEDERACIJE, publikovan 31. decembra 1991. godine, od nepo-
znatih autora i bez mjesta publikovanja.
17
13
Arhiv Instituta za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog
prava u Sarajevu, inv. br. 2-783.
14
Isto, inv. br. 2-788.
15
Isto, inv. br. 2-525.
16
F. Muslimovi, n. dj. S. Halilovi, LUKAVA STRATEGIJA, Sarajevo 1997.
H. Efendi, KO JE BRANIO BOSNU?, Sarajevo 1998. A. Izetbegovi, UDO BOSA-
NSKOG OTPORA, Sarajevo 1995. O. Ibrahimagi, DRAVNOST I NEZAVISNOST
BOSNE I HERCEGOVINE, Sarajevo 1997.
17
Muzej Unsko-sanskog kantona (skraeno MUSK), Biha, Zbirka dokumenata,
fond orginalnih dokumenata, inv. br. 1497. Elaborat je pripadao izvjesnom B. Latinoviu,
koji je na potkoricama u gornjem desnom uglu obinom olovkom dopisao: B. Luka
i datum 8. 01. 1992. godine. Pada u oi da je datum ispisan rukom na potkoricama
od B. Latinovia, bio dan uoi donoenja Deklaracije o proglaenju tzv. REPUBLIKE
SRPSKOG NARODA BIH, 9. januara 1992. godine. N. Maslak, Krivac jo nije ka-
njen, Ljiljan, br. 36, od 03. septembra 1993, Biha.
113
Ideja o Bosanskoj krajini kao konstitutivnom iniocu nove jugo-
slovenske federacije je pojava vezana za raspad bive jugoslovenske fede-
racije, to znai da je u tom periodu nastala i svoju funkiju zavrila poetkom
1992. godine, ugraivanjem u stvaranje tzv. Republike Srpske. Smatramo
da je neophodno informativnije progovoriti o servisiranju ideolokih i politi-
kih ciljeva posljednjeg velikosrpskog pokuaja osvajanja Bosne i Herce-
govine. Premda je zadatak nepoznatih autora bio da navoenjem historijskih
demografskih, politikih, ekonomskih, geografskih i komunikacijskih obiljeja
Bosanske krajine, opravdaju uspostavljanje tzv. AP Bosanske krajine, poje-
dini segmenti elaborata daju naslutiti da je tadanji koncept regionalnog
organizovanja u Bosni i Hercegovini od poetka bio u funkciji stvaranja
velike Srbije. Osim ovoga, vanost mu dolazi i zbog oigledne manipulacije
historijskih injenica u cilju stvaranja, kako se to obino imenuje, veliko-
srpskog dravnog koncepta. Elaborat se sastoji iz dva dijela: tekstualnog i
priloga u obliku tabela i karata. Tekstualni dio ine polazne osnove i est
cjelina. U prilozima se jedan dio tabela i karata odnose na tzv. AP Bosanska
krajina a drugi na ujedinjenju tzv. AP Bosanska krajina i tzv. Srpska kra-
jina u Republici Hrvatskoj.
18
Elaborat poinje Polaznim osnovama u kojima se prezentiraju uzroci,
geneza i evolucija koncepta regionalizacije u Bosni i Hercegovini i konsta-
tuje ...sa dananjeg stepena saznanja i procjene kakva e biti budua Jugo-
slavija, a polazei od stanovita i uvjerenja da e Bosanska krajina, zajedno
sa Srpskom Krajinom, initi u geografskom pogledu zapadni dio nove
Jugoslavije, bitno se mijenja i koncept regionalnog organizovanja....
19
Imajui u vidu da su bosanskohercegovaki Muslimani i Hrvati, odnosno
stranke SDA i HDZ, mimo volje bosanskohercegovakih Srba kao jednog
od konstitutivnih naroda podnijeli zahtjev EZ-u za priznavanje BH neza-
visnosti, po miljenju autora elaborata, slijedei logiku demografsko-
istorijskih, geo-politikih kriterijuma, realno Bosanska krajina trebalo bi
da se ujedini sa dijelovima Republike Srpske Krajine: Likom, Kordunom,
Banijom i zapadnim dijelovima Slavonije, a Baranja i istoni dijelovi Slavonije
18
MUSK Biha, Zbirka dokumenata, fond orginalnih dokumenata, inv. br.
1497. Bosanska krajina...
19
Isto, str. 3.
114
prisajedinie se Vojvodini.
20
Po miljenju autora elaborata i dijelovi dobo-
jske regije koji su najveim dijelom pripadali Vrbaskoj banovini, trebalo
bi da se pripoje Bosanskoj krajini.
21
Ovako uspostavljena Bosanska krajina,
dalje se navodi u elaboratu, bila bi samo djelimina realizacija krajnjeg
koncepta, koji ide ka tome da 27 od 31 optine zapadnog dijela Bosne i
Hercegovine ine federalnu jedinicu, koja bi i kao takva prostorno bila
manja od nekadanje Vrbaske banovine.
22
Na ovako jedinstven prostor,
tzv. AP Bosanska krajina, po miljenju autora elaborata, polae pravo,
ne samo po osnovu geografskih, ve i istorijskih, demografskih, politikih i
ekonomskih obiljeja i specifinosti,
23
koje su prezentirane u narednim
cjelinama elaborata.
Svjesnim iskrivljavanjem i tendencioznim tumaenjem podataka iz
historije Bosanske krajine, autori elaborata u prvoj cjelini pod naslovom
ISTORIJSKI OKVIRnastojali su dokazati kako se Bosanska krajina kao
iri geografsko-politiki prostor, formirala i kao posebna etnika, antropo-
geografska i etnografska cjelina.
24
Po njihovim tvrdnjama Bosanska krajina
je nastala u vihoru graninih ratova izmeu Turskog carstva i Habzburke
monarhije od XV do XVII vijeka, i granice Bosanske krajine su u Habzbu-
20
Isto, str. 3.
21
Isto.
22
Isto, str. 4.
23
Isto.
24
Isto. U vihoru graninih ratova izmeu Osmanskog carstva i Habsburke
monarhije od XV do XVI vijeka nastaje Bosanski ejalet. H. abanovi, BOSANSKI
PAALUK, Sarajevo 1959. Sa stanovita stabilnosti granica Bosanskog ejaleta,
itvatorki mir 1606. godine je manje znaajan, jer samo registruje domet osmanskih
osvajanja poetkom XVII vijeka, a mnogo je znaajniji Karlovaki mirovni ugovor
1699. godine, po kome je Bosanski ejalet sveden, otprilike na dananju teritoriju
Bosne i Hercegovine. E. Pelidija, BOSANSKI EJALET OD KARLOVAKOG DO
POAREVAKOG MIRA, Sarajevo 1989. Meutim, pada u oi da granica koja je
uspostavljena itvatorkim mirom 1606. godine je veoma slina zamiljenoj granici
tzv. SAO krajini u Republici Hrvatskoj. To na najbolji nain ilustruje karta u
prilozima elaborata tzv. Krajine (ujedinjena tzv. Srpska krajina i tzv. Bosanska
krajina), pa ne udi to se u tekstu elaborata autori pozivaju na itvatorki mir iz
1606. godine, a ne na Karlovaki mirovni ugovor 1699. godine.
115
rkoj monarhiji utvrene itvatorkim mirom 1606. i naknadnim sporazumima
1625. izmeu dviju Carevina. Po miljenju autora elaborata, to je onda bila
istorijska osnova ranijih i kasnijih administrativno-upravnih jedinica, koje
su se nekad irile a nekad suavale, a punu formu su dobile obrazovanjem
Vrbaske banovine 1929. i Oblasnog Narodnooslobodilakog odbora i Opera-
tivnog taba Bosanske krajine u ratu 1941.-1945.
25
Manipulacija autora u drugoj cjelini elaborata pod nazivom Demografska
obiljeja polaze od toga da su na puste zemlje Turci naseljavali Srbe kao
kmetove dok su oni zaposjedali utvrena mjesta i krajike gradove
26
i u
25
Meutim, potrebno je podsjetiti se na razloge nastanka banovina. Po broju
stanovnika, po veliini teritorije, po jaini glavnih privrednih grana, po novanoj
snazi svojih kapitalista, nacionalni domen srpske buroazije predstavljao je samo
jednu etvrtinu do jedne petine od cjelokupnog jugoslovenskog, a vlast se po linom
sastavu, u tri etvrtine do etiri petine od cjelokupnog jugoslovenskog sastava nala-
zila u rukama pripadnika srpskog naroda. V. Strugar, JUGOSLAVIJA FEDERACIJA
I REPUBLIKA, Beograd 1976, str. 212-213. Kada je nakon atentata na Stjepana Radia
1928. godine u Narodnoj skuptini Kraljevine SHS, zaprijetila opasnost ovakvim
pozicijama srpskog naroda, kralj Aleksandar je 6. januara 1929. godine zaveo dikta-
turu, a banovine su nastale s ciljem da se preko njih omogui pripadnicima srpskog
naroda da i dalje zadre dominantan poloaj u vlasti. Podruje Operativnog taba i
Oblasnog NOO za Bosansku krajinu je obuhvatalo dijelove zapadne i centralne Bosne,
teritorij ranijih srezova Banjaluka i Biha u cjelini, te manje dijelove srezova: Doboj,
Sarajevo i Mostar. D. Luka, USTANAK U BOSANSKOJ KRAJINI, Beograd 1967,
str. 5. U teritorijalnom pogledu podruje Operativnog taba i Oblasnog NOO za Bosa-
nsku krajinu znatno se razlikovalo od Vrbaske banovine, a pogotovo od podruja
historijske Bosanske krajine. Formiranje Operativnog taba i Oblasnog NOO za Bosansku
krajinu je ve od poetka podrazumijevalo privremenost, to je kasnije, u martu 1945.
godine potvrdila Odluka Predsjednitva ZAVNOBiH-a po kojoj je Oblasni NOO za
Bosansku krajinu ukinut, uz obrazloenje da su prestale ratne okolnosti koje su uslo-
vile da se on osnuje. ZAVNOBIH, DOKUMENTI, II, Sarajevo 1968, dokument br. 45.
26
O tome da su pravoslavni vlasi dobrim dijelom naselili mnoga podruja u
Bosanskoj krajini objasnio je Milan Vasi u radu ETNIKE PROMJENE U BOSA-
NSKOJ KRAJINI U XVII VIJEKU, Godinjak DI BiH, Sarajevo 1962, str. 234-250, a
o tome da je znaajan dio ovoga stanovnitva bio povlaten, jer je uglavnom pripadao
kategoriji stoara (vlaha), kojima su porezi bili manji u odnosu na zemljoradnike i
vrio izvjesne slube u osmanskoj vojsci u radu MARTOLOSI U PERIODU USPONA
OSMANSKE DRAVE, Godinjak DI BiH, godina XIV, Sarajevo 1963, str. 11-65.
Vidi i A. Handi, O DRUTVENOJ STRUKTURI STANOVNITVA U BOSNI
POETKOM XVII STOLJEA, POF, br. 32-33, Sarajevo 1984, str. 129-146.
116
globalu su usmjerena na dokazivanje kako su vitalne karakteristike srpskog
stanovnitva u Bosanskoj krajini naruene s jedne strane genocidom u toku
Drugog svjetskog rata, te ekonomskom marginalizacijom i migracijama s
druge strane.
27
Premda su u POLAZNIM OSNOVAMA, u ostvarivanju teritorijalne
veze tzv. AP Bosanska krajina sa tzv. Bijeljinskom regijom i preko nje
sa centrom tzv. Tree Jugoslavije Beogradom, izriito preferira metod demo-
grafske supstitucije, a ne egzodus,
28
u treoj cjelini elaborata pod nazivom
DRUTVENI I POLITIKI IVOT, iznose se teze o pobjednikim i
pobijeenim narodima, i u tom kontekstu zahtjevi za kanjavanje poraenog
krivca. Po miljenju autora elaborata, zahvaljujui vojnom doprinosu
srpskih jedinica Bosanske krajine, Like, Banije, Korduna i Slavonije, omogu-
27
Prema podacima V. erjavia ukupni gubici bonjakog stanovnitva u
bivoj Jugoslaviji 1941.-1945. godine iznosili su 103.000 ubijenih i poginulih. Ako
se ovi podaci sagledaju u odnosu na oekivani prirodni prirast stanovnitva u popisu
iz 1948. godine, proizilazi da su u Drugom svjetskom ratu procentualno, nakon
Jevreja najvie stradali Bonjaci, kojima je rat odnio 8,1% oekivanog stanovnitva.
Prema ovome Bonjaci su najtraginiji narod u bivoj Jugoslaviji, jer su u toku etiri
ratne godine praktino desetkovani i to uglavnom po genocidnoj osnovi. V. erjavi,
GUBICI STANOVNITVA JUGOSLAVIJE U DRUGOM SVJETSKOM RATU,
Zagreb 1989, str. 73-74. V. Dedijer - A. Mileti, GENOCID NAD MUSLIMANIMA
1941.-1945, Zbornik dokumenata i svjedoenja, Sarajevo 1990, str. 885. U elaboratu
nije adekvatno istaknuta injenica da su Srbi sa poslijeratnom migracijom od 15%
smanjili stopu vlastitog nataliteta sa ve dosta niske, u 1971. godini od 17,6 na visinu
od 14,85 u 1981, koja je onda ugrozila obim bioloke reprodukcije. A. Milojevi,
DEMOGRAFSKE I EKONOMSKE POSLEDICE MIGRACIJA, Opredjeljenje, br.
10, Sarajevo 1989, str. 65-80. N. Gaea je utvrdio da je u Vojvodinu od 1945. do
1948. godine naseljeno 13.096 porodica iz Bosne i Hercegovine, a V. Krinik-Buki
je utvrdila da je od ovoga broja na Bosansku krajinu otpadalo 10.000 porodica, te da
je po broju kolonista u Bosni i Hercegovini na prvom mjestu bio Bihaki okrug, dok
je Banjaluki bio trei. S obzirom da su Srbi sainjavali 98% bosanskohercegovakog
iseljenikog kontingenta u Vojvodini, jedva da je potrebno posebno ukazivati da je
zbog ovoga bio ojaan srpski etniki elemanat u Vojvodini, s jedne strane, ali istovremeno
i oslabljen u BiH, a naroito u Bosanskoj krajini, N. Gaea, ISELJAVANJE IZ BOSNE
I HERCEGOVINE U VOJVODINU 1945.-1948, Opredjeljenje, br. 10, Sarajevo 1989,
str. 81-94. V. Krinik-Buki, SELJATVO U SOCIJALIZMU, Banja Luka 1988,
str. 137.
28
MUSK Biha, Bosanska krajina..., str. 3-4.
117
eno je da Bosna i Hercegovina i Hrvatska dobiju status republika. Meutim,
Titovim manevrom prevoenja Nezavisne Drave Hrvatske na stranu pobje-
dnika i njegovom boljeviko-kominternovskom politikom koja se kadrovski
oslanjala na predstavnike naroda poraenih u I i II svjetskom ratu, kojima je
i sam pripadao, sprijeeno je povezivanje Krajina u jednu zajedniku repu-
bliku. Po miljenju autora elaborata, tada administrativno podijeljen srpski
narod na prostoru Krajina opet je predmet nagodbi u kojima glavnu rije
vode poraeni saveznici iz Drugog svjetskog rata i zbog toga se rat nasta-
vlja tamo gdje je 1945. zaustavljen, jer poraeni krivac nije kanjen.
29
U etvrtoj cjelini pod nazivom GEOGRAFSKA OBILJEJA, opisan
geografski poloaj Bosanske krajine, konfiguracijom terena i izveden
zakljuak da po geomorfolokim agropedolokim osobinama zemljita
ovo podruje ini cjelinu sa predjelima Kninske krajine, Like, Banije i
Korduna. Osim ovoga precizno je izraunato da sa oko 17.500 km
2
povrine
Bosanska krajina zauzima 34,2% povrine Bosne i Hercegovine iz ega
proizilazi da je to prostor znatno vei od Republike Crne Gore i AP Kosovo,
a priblino jednak prostoru dananje Slovenije i AP Vojvodina. Meutim,
posmatrana zajednica sa geografski komplementarnim prostorom Srpske
Krajine (Kninska krajina, Lika, Banija i Kordun), dobija se geografski i etniki
homogen prostor sa oko 28.000 km
2
, prostor znatno vei od svih dananjih
republika i autonomnih pokrajina izuzev Srbije i redukovane Hrvatske.
30
Ekonomski poloaj Bosanske krajine je prezentiran u petoj cjelini elabo-
rata koji nosi naziv EKONOMSKI POTENCIJALI. Po miljenju autora
Bosanska krajina jo uvijek raspolae sa znaajnim resursima (umski
kompleks, poljoprivredno zemljite, vode, minerali), iako su prirodna dobra
u ranijem periodu neracionalno koritena. Dalje se konstatuje da je razvojno-
ekonomska marginalizacija podruja Bosanske krajine, koja je permanentno
sprovoena od rata do danas, uslovila ekonomsko zaostajanje ove regije da
su vani resursi (ume i rude) odigrali vei znaaj za razvoj Bosne i Herce-
govine nego za razvoj same regije i zakljuuje da zahvaljujui najvie
ekonomskom egoizmu republikog centra, koji je uglavnom brinuo o Centra-
29
Isto, str. 7.
30
Isto, str. 8.
118
lnoj Bosni, Bosanska krajina je izbjegla sudbinu lokacija mrtvih kapitala i
u velikoj mjeri sauvala prostor i resurse za uspjeniji budui razvoj.
31
U estoj cjelini pod nazivom TERITORIJALNA ORGANIZACIJA
I KOMUNIKACIJA se konstatuje da u okviru postojee teritorijalne pod-
jele BiH (109 optina), regionalnu cjelinu Bosanska krajina ini 27 optina.
Potom se pedantno evidentira da je na ovom podruju najvei privredni,
kulturni, administrativni i informacioni centar Banjaluka (sa oko 150.000
stanovnika), da egzistiraju dvije kvaziregionalne cjeline (Privredne komore
Banjaluka i Biha), djeluje Univerzitet Banjaluka sa est fakulteta i tri vie
kole i zakljuuje da je podruje pokriveno relativno gustom saobraajnom
infrastrukturom (drumskim i eljeznikim saobraajnicama), a posebno treba
istai da vezu sa svijetom omoguava moderan banjaluki aerodrom ali
da je informaciona infrastruktura relativno nerazvijena, jer postoji jedan
dnevni list i vie lokalnih radiostanica, a u zavrnoj fazi je izgradnja i putanje
u rad TV centra Banjaluka.
32
U posljednjoj, sedmoj cjelini USTAVNO-PRAVNI OKVIRI se obra-
zlae proces regionalizacije sa ustavno-pravnog aspekta, konstatuje da je
tzv. Autonomna regija Krajina izveden subjektivitet iz legalnog subjekti-
viteta zajednica optina Bosanska krajina i zakljuuje da operacionalizacija
prelaska iz postojeeg subjektiviteta u subjektivitet konstitutivnog inioca
nove Jugoslavije, kao federativne drave, nije predmet ove elaboracije,
jer Prethodna izlaganja pravdaju cilj.
33
Ideje i naini njihove realizacije iznesene u velikosrpskom elaboratu
BOSANSKA KRAJINA, KONSTITUTIVNI INILAC NOVE JUGO-
SLOVENSKE FEDERACIJE, ne predstavljaju novinu u historiji. Autori
navedenog elaborata hranili su se istom ideologijom kojom se hranio i etni-
ki pokret Drae Mihailovia u Drugom svjetskom ratu, te program Srpskog
kulturnog kluba
34
i ideje Stevana Moljevia.
35
Nakon donoenja tzv. Usta-
31
Isto, str. 9.
32
Isto, str. 10.
33
Isto, str. 12-13.
34
J. Marjanovi, DRAA MIHAILOVI IZMEU BRITANACA I NEMACA,
knjiga 1, Beograd 1979, str. 17.
35
N. Maslak, TRAGEDIJA FARSA I KRV, Ljiljani, br. 43, od 10. decembra 1993,
Biha, str. 11.
va i proglaenja marionetske Republike srpskog naroda 27. marta 1992.
godine, ideje iz navedenoga elaborata prenesene su na ovu marionetsku
tvorevinu. Ono to se deavalo nakon otvorene agresije na Bosnu i Herce-
govinu, kada su se u njenim prostorima sukobila dva imperijalna veliko-
dravlja, za stvaranje nekakvih novih, etniki istih, krvavih tvorevina je,
izmeu ostalog vodio sistematskom ubijanju i protjerivanju Bonjaka i
ruenju damija i drugih objekata islamske kulture, sa paklenim planom da
se uniti svaki trag njihovog postojanja i otkloni mogunost njihovog povratka.
Mnogi gradovi u Bosni i Hercegovini danas imaju neispisane stranice svoje
historije samo zato to su u njima svojedobno ivjeli Bonjaci. Meu ove
gradove spadaju i gradovi Bosanske krajine: Banjaluka, Prijedor, Bosanski
Novi. Ruenje banjalukih, prijedorskih, dubikih, novskih i drugih damija,
mezarja i drugih objekata, silovanja, ubijanja, svakojaka ponienja, paljevine,
muenja zarobljenika, logori, nisu bila samo plod razmiljanja plitkih barba-
rskih mozgova, ve i dio razraene osvajake strategije.
119
120
Prof. mr. Muharem Kreso
ORGANIZOVANA MASOVNA VIKTIMIZACIJA U BOSNI I
HERCEGOVINI I STANJE RTAVA DECENIJU KASNIJE
Dvadeseto stoljee je stoljee nevienih promjena. Smatra se stoljeem
najintenzivnijeg razvoja u itavoj historiji ovjeanstva. U njemu se svijet
vie promijenio nego u prethodna dva milenija. Na njegovom kraju na
zemlji ivi etiri puta vie ljudi nego na njegovom poetku. Nauka i tehno-
logija postigle su neshvatljive uspjehe, akumulirani rezultati su neslueno
poveali mo ovjeka. Uveliko je promijenio prirodu na zemlji i izaao u
kosmos. Ovladao je novim energijama, meu njima i nuklearnom. Obim
industrijske proizvodnje u njegovom toku povean je 50 puta. Informatika
revolucija obeava mnogo vie. ovjeanstvo sve uspjenije prevazilazi
meusobne partikularizme i zakorailo je u globalizaciju ivota na planeti.
ovjek je, meutim, jedino ivo bie koje unitava sopstvenu vrstu.
U tom cilju on zloupotrebljava svoju mo, ak i onu organizovanu, pa i mo
drave. Veoma je usavrio sredstva unitavanja. Pritiskom na jedno dugme
mogu se proizvesti milionske rtve. Mogue je da u trenutku nestanu najvei
gradovi svijeta. Rezultat zloupotreba ovjekove moi u XX stoljeu je rtvo-
vanje pola milijarde ljudi, ena i djece, koliko ih je na planeti ivjelo samo
milenijum ranije. teta je tolika da bi se voluminoznom zlatnom trakom
mogao opasati zemljin ekvator.
1
Zloupotreba ovjekove moi u prvoj polovini ovog vijeka dovela je
do dvije svjetske kataklizme, do dva svjetska rata. Strah od nuklearnog samo-
unitenja zatitio je drugu polovinu vijeka od treeg svjetskog rata, ali su
obim viktimizacije uveliko nadoknadili lokalni ratovi.
1
Prema naem kolegi akademiku Ljubomiru Berberoviu, traka, odnosno zlatni
prsten, oko ekvatora bi bila bar 10 metara debela i isto toliko iroka. Bila bi teka 77
miliona, 335 hiljada i 810 tona i 240 kg. Kad bi to neko mogao kompenzirati, svi
bismo bili viestruki milioneri u amerikim dolarima. Sarajevsko prvoroene u
2000. godini, kao petmilijarditi stanovnik planete ekalo bi tako 15.467 kg zlata. Po
najnioj cijeni zlata to bi iznosilo 72,323.699 USA dolara.
121
Do poetka ovog stoljea, zapravo do polijetanja prvog aviona (1903)
u ratnim sukobima uglavnom su ginuli vojnici i sve se rjeavalo na bojitu.
Uglavnom bez prisustva civila. Civilni gubici su do tada iznosili jedva 5%
ukupnih gubitaka. Sa polijetanjem aviona i njegovom upotrebom u ratne
svrhe, ukupna teritorija zaraenih strana pretvara se u ratite. Rat postaje tota-
lan. Iscrpljivanjem nacionalnih bogatstava nastaju epidemije gladi i bolesti,
pa gubici civilnog stanovnitva vrtoglavo rastu.
Beznae s kraja Prvog svjetskog rata iznjedrilo je faizam, kome s
pravom pripisuju najmasovnije savremene viktimizacije, jer je do krajnosti
zloupotrijebio organizovanu mo drave. Te viktimizacije su prvenstveno
rezultat njegovih ratnih ciljeva i njegovog ponaanja prema normama
meunarodnog i humanitarnog prava. Pljaka, kao cilj svakog napadakog
rata (agresije) u njegovoj reiji dovedena je do krajnje konzekvence - unitenje
protivnika i preotimanje njegovog ivotnog prostora (Lebensrauma). Istre-
bljenje nepoeljnog stanovnitva vri se po preuzimanju vlasti na okupiranoj
teritoriji, planski, organizovano, institucionalizovano, sistematski i ignori-
sanjem normi bilo kakvog prava i obiaja rata.
Otuda je Drugi svjetski rat, koga su faistiki reimi zapoeli nezado-
voljni ishodom Prvog, bio najsuroviji rat u historiji ovjeanstva. Najvie
rtava odnio je masovni teror faistikih osvajaa. Vie od tri petine ukupnih
gubitaka bili su civili. Apsolutna cifra civilnih rtava je nepotpuna i iznosi
31 milion. Od toga je 12,5 miliona stradalo u koncentracionim logorima.
Bosna i Hercegovina je dijelila sudbinu ostalih okupiranih zemalja Evrope,
ali je poloaj njenih naroda bio blii martiriju istonoevropskih naroda.
2
Realnije procjene kreu se od 328.000 do 382.000
3
ubijenih ljudi, ena i
djece. Od toga je oko 80.000 poginulo u jedinicama Narodnooslobodilake
vojske, te bar toliko u oruanim jedinicama okupatora ili paravojnim forma-
2
Muharem Kreso, USLOVI IVOTA STANOVNITVA I OTPORA OKUPA-
TORU NA EFEKTIVNO OKUPIRANOJ TERITORIJI JUGOSLAVIJE U TOKU
DRUGOG SVJETSKOG RATA, asopis za suvremenu povijest, Zagreb 1972, broj
10, str. 43-62.
3
Vladimir erjavi, GUBICI STANOVNITVA JUGOSLAVIJE U DRUGOM
SVJETSKOM RATU, Jugoslovensko viktimoloko drutvo, Zagreb 1989. i Bogoljub
Koovi, RTVE DRUGOG SVJETSKOG RATA U JUGOSLAVIJI, Svjetlost,
Sarajevo 1990, str. 53-57.
122
cijama kolaboracionista - etnici, ustae i razne milicije. Broj rtava rata
bio je veoma mali. Znaajan broj civila i zarobljenika stradao je u koncentra-
cionim logorima, te kao taoci, ali najvei broj, oko 150 hiljada, stradao je u
ustakim i etnikim pogromima.
Viktimizacija, koja se dogodila u posljednjoj deceniji drugog mileni-
juma na prostorima bive Jugoslavije, organizovana je od strane faistoidnog
velikosrpskog reima Slobodana Miloevia. Bio je to posljednji pokuaj
stvaranja Velike Srbije i proirenja njenog Lebensrauma. Viktimizacija
je zahvatila nesrpsko stanovnitvo na prostorima koji su je trebali sainja-
vati. U okvirima tog velikodravnog projekta Bosna i Hercegovina je bila
primaran i nezaobilazan objekat, u toj mjeri da je Miloevi, naknadu za
to i razbijanje zajednikog otpora nesrpskih naroda, bio spreman, njen znaajan
dio prepustiti Franji Tumanu.
4
Po faistikom uzoru rtve su bile stepe-
novane i po prioritetu, i po teini i karakteru zloina, ali i po nainu odmazde
za svako suprostavljanje realizaciji projekta. Bonjaci su morali milom
ili silom ostati u ostatku zajednike drave, svedenoj na veliku Srbiju.
5
Nezadovoljan maratonskim pregovorima sa Tumanom, a ohrabren
potiho izvrenim razoruanjem teritorijalne odbrane i rezervnih sastava poli-
cije nesrpskih naroda, te podrkom zavjerenike grupe Jazova
6
, Srpski
nacionalni savet je 9. aprila 1991. zakljuio da vie nije spreman da gubi
istorijsko vreme.
7
Saglasan da je to moda posljednja prilika za ostvarenje
njegovih ciljeva srpski dravni vrh je potom krenuo u oruanu agresiju.
Poetak je imao operetski karakter. Insceniranim carinskim sukobom
(28. juna) i kratkotrajnim ratom (3. jula) pravdana je amputacija Slovenije,
izvrena (18. jula), radi popravljanja nepovoljnog brojnog odnosa prema
4
Dva efa drava tim povodom su se sastali 46 puta i kontinuirano odravali
posebnu telefonsku liniju. Stipe Mesi u intervjuu, marta 2000. godine.
5
To je lino Slobodan Miloevi saoptio Aliji Izetbegoviu na trojnom samitu
u Splitu 12. juna 1991. godine, poto mu je est dana ranije u Stojevcu nagovijestio
prelazak preko Drine.
6
Prilikom none posjete 13/14. marta 1991. ministar odbrane SSSR-a Jazov je
neposrednu podrku Kadijeviu uslovio usklaivanjem planiranih dravnih udara.
7
Nacrt Deklaracije Srpskog nacionalnog saveta, objavljen u Borbi 10. aprila
1991. na str. 10.
123
nesrpskom stanovnitvu. U takvom ostatku Srbi jo nisu imali ni apso-
lutnu veinu, pa je to trebalo da rijei rat u Hrvatskoj. Ovaj je, meutim,
bio daleko ozbiljniji i teritorijalne pretenzije su zahvatile i do 2/3 hrvatske
dravne teritorije.
I ovu oruanu agresiju pokualo se prikriti naizgled legalnim potezima.
Uinjeno je to uvoenjem vanrednog stanja i prevarom o razoruanju
paravojnih formacija,
8
ali se Platformom Miloevieve Socijalistike
partije Srbije za djelovanje u periodu od jula do oktobra 1991. godine
9
i
Beogradskom inicijativom
10
otvoreno krenulo u svoenju ostatka zaje-
dnike drave na Veliku Srbiju. Tvorevinu koju ine Crna Gora, Srbija
i krajevi u kojima ive Srbi do oktobra je trebalo osposobiti za samostalni
dravni ivot. Uz to je trebalo da naslijedi savezne organe i funkcije, a time
i zajedniku imovinu.
Improvizovani rat u Sloveniji je brzo zavren i Predsjednitvo SFRJ
je ve 15. jula izglasalo odluku o privremenom povlaenju JNA iz Slove-
nije ime su stvoreni povoljniji uslovi za obraun sa Hrvatskom, odnosno
primjenu prolog ljeta pripremljenog ratnog plana RAM. U prvoj polovini
avgusta snage JNA iz Slovenije uveliko su bile premjetene u Bosnu, a
Miloevi bio nestrpljiv da taj definitivni obraun zapone. U oekivanju
Moskovskog pua, odlueno je da se potuje 7. avgusta prihvaeno pri-
mirje u Hrvatskoj, ali je i dogovoreno sistematsko dogovaranje estorice
(Miloevi, Jovi, Kadijevi, Adi, Kosti i Bulatovi) oigledno u svo-
jstvu efa planirane drave koja e imati 17 miliona stanovnika, i vrha
velikosrpskog pokreta. Tako je nalog za aktiviranje ratnog plana RAM
(uokvirenje, odnosno omeenje Velike Srbije) najvjerovatnije dat Kadi-
jeviu, 18/19. avgusta, kad je odaslan i pozdrav moskovskim puistima.
Ve 23. avgusta bila je zauzeta Baranja, a koji dan kasnije krenuli su reze-
rvisti Podgorikog i Uikog korpusa prema Dubrovniku i Mostaru.
11
8
Odluka nepotpunog Predsjednitva Socijalistike Federative Republike Jugo-
slavije od 12. jula 1991. godine.
9
Usvojena 16. jula 1991. godine.
10
Pokrenuta poetkom avgusta 1991. godine.
11
Borisav Jovi, POSLEDNJI DANI SFRJ, Prizma, Kragujevac 1996, str. 366.
do 371. Stipe Mesi, KAKO JE SRUENA JUGOSLAVIJA, Mislavpress, Zagreb 1994,
str. 186. do 192.
124
Platforma, inicijativa, eskalacija sukoba i ishitreni pozdrav moskovskim
puistima
12
skinule su Miloevieve maske, pa je Evropska zajednica, koja
se do tada zalagala za ouvanje Jugoslavije po skrenom puu protiv Gorba-
ova, okrenula list. Briselskom deklaracijom od 27. avgusta 1991. odbila je
da prizna mijenjanje granica i politiku svrenog ina, te imenovala rtvu
i agresora, a nagovijestila mirovnu konferenciju o Jugoslaviji i arbitrau.
Kada je Predsjednitvo SFRJ 15. septembra 1991. odbilo da zbog podbaaja
planom RAM nareene mobilizacije proglasi optu mobilizaciju, u Predsje-
dnitvu je izvren pu i Predsjednitvo svedeno na predstavnike Srbije i
Crne Gore. U okviru tog plana izvrena je i tiha okupacija Bosne i Herce-
govine. Okupacija je, meutim, bila efektivna na jedva jednoj treini teri-
torije, gdje je petokolonaka Srpska demokratska stranka Bosne i Hercegovine
uspjela da dio legalnih organa pretvori u kolaboracionistike i objedini ih
u srpske autonomne oblasti, a 9. januara 1992. i u Republiku Srpsku Bosnu
i Hercegovinu. Gustina okupacije, invazijom dva korpusa iz Srbije i Crne
Gore (27. avgusta 1991.), te premjetanjem garnizona iz Slovenije (a od 10.
oktobra i iz Hrvatske) visoko je premaila prosjenu gustinu okupacije
zemlje iz Drugog svjetskog rata.
Podbaaj mobilizacije i u Srbiji, te blokadom kasarni u unutranjosti
Hrvatske i pritiskom Hake konferencije, uprkos visokom intenzitetu borbi,
zaustavio je operacije na rubovima prvoosvojene treine Hrvatske preteno
nastanjene srpskim stanovnitvom. Ve 10. oktobra o tom su se, naelno,
u Hagu dogovorili Slobodan Miloevi i Franjo Tuman. ak desetak plani-
ranih velikih gradova ostalo je nezauzeto, ali je tek pad Vukovara omoguio
konani dogovor. Sutradan po padu Vukovara 18. novembra 1991. u Igalu
(Njivice) u ime JNA sporazum o prekidu vatre, da bi ga 23. novembra u
enevi perfektuirali Miloevi i Tuman.
13
Haka konferencija konano je 17. decembra 1991. proglasila disolu-
ciju Socijalistike Federative Republike Jugoslavije, ali je priznanje Bosne
i Hercegovine uslovila referendumom. Po prvim priznanjima Slovenije i
12
Pu je izveden 18/19. avgusta 1991. godine.
13
Borisav Jovi, POSLEDNJI DANI SFRJ, Prizma, Kragujevac 1996, str. 372-
374. Stipe Mesi, KAKO JE SRUENA JUGOSLAVIJA, Mislavpress, Zagreb 1994, str.
198. do 200.
125
Hrvatske (23. decembra 1991.), u Sarajevu je 2. januara 1992. godine zaklju-
eno, konano, etrnaesto primirje, a okupirane teritorije Hrvatske proglaene
zatienim zonama Ujedinjenih nacija.
14
Na taj nain Ujedinjene nacije
su se od poetka pogreno orijentisale na operacije ouvanja (nepostojeeg)
mira (Peace-keeping).
Agresoru je time omogueno da se preorijentie na pripreme da sprijei
referendumom uslovljeno osamostaljenje Bosne i Hercegovine, pa je
isti dan u Sarajevu formirana Komanda 2. vojne oblasti, kojoj je namijenjena
i uloga okupacione komande za podruje Bosne
15
i okupiranih dijelova Hrva-
tske.
U toku petomjesene tihe okupacije zemlje i dobro pripremljenog
specijalnog rata na jednoj treini bosanskohercegovake teritorije izvr-
ena je destrukcija legalne vlasti i izgraena kolaboracionistika vlast druge
drave. Na ostale dvije treine dravne teritorije istovremeno je uveliko naru-
en privredni, informativni, odbrambeni i bezbjednosni sistem.
Uprkos tome legalne vlasti su sprovele proces razdruivanja. Od
Pisma o namjerama iz oktobra 1991. do - od meunarodne zajednice zadatog
i pod njenom kontrolom provedenog - Referenduma. Na njemu se za samo-
stalnu, suverenu i jedinstvenu Republiku Bosnu i Hercegovinu izjasnio
1,199.031 punoljetni graanin, odnosno 63,4%. Oekivalo se da e ova
demokratska odluka birakog tijela Republike, biti prihvaena. Predsje-
dnitvo Republike je ak izraavalo nadu da e prisutne jedinice Jugoslo-
venske narodne armije - kojima je ponueno i da postanu njena vojska - to
podrati i zatititi nenarueni ustavni poredak.
Volja srpskog vostva bila je drugaija, Srbi su se ve bili oslonili
na svoju mo i broj. Dodue bila je izgubljena efikasna velikoruska podrka,
ali nije nestala. Naruku im je iao i komoditet i indolencija svijeta, a naro-
ito tromost i nedostatak politike volje u Organizaciji ujedinjenih nacija.
Zajedniki otpor ugroenih nesrpskih naroda i antifaistikih snaga bio je
razbijen. Novi velikosrpski lebensraum bio je tako omeen. Gotovo svi
14
United Nations Protected Areas - UNPA.
15
Ukljuenje Hercegovine do Neretve u 4. (Podgoriku) vojnu oblast otkrivalo je
Projektom zamiljenu strukturu savezne dravne tvorevine proglaene tek 27. aprila
1992. godine.
Srbi ivjeli su na tom prostoru. Trebalo ga je samo pretvoriti u dravu,
odnosno osposobiti za samostalan dravni ivot i uiniti da na njemu
ostane samo srpski ivalj.
Poslije razbijanja Saveza komunista Jugoslavije (januar 1990.), ovlada-
vanjem policijom i vojskom, Kostievim puem u septembru 1991, u Predsje-
dnitvu Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije to prvo je bilo posti-
gnuto, ali se ovo drugo pokazalo prevelikim zalogajem.
Jo neproglaena, ali bar pet mjeseci funkcioniua Savezna drava
Jugoslavija, gotovo toliko je preko tzv. Srpskih autonomnih oblasti u Bosni
i Hercegovini ostvarivala efektivnu okupacionu vlast u jednoj treini njenih
optina.
Iznenaena ishodom Referenduma Vrhovna komanda oruanih snaga
mjesec mart je iskoristila za dovrenje pregrupacije snaga radi usposta-
vljanja efektivne okupacije i preostalih dijelova Bosne i Hercegovine. Poka-
zalo se da one ipak nisu dovoljne, pa se njihova glavnina koncentrisala na
tri strategijska prioriteta:
- ostvarivanje Miloevieve prologodinje prijetnje o prelasku Drine,
koja je kao minimum obuhvatala stotinjak kilometara irok pojas, sa desetak
podrinjskih optina i vie nego apsolutnom bonjakom veinom;
- ovlaivanje slinim pojasom du rijeke Save (sa hrvatsko-bonjakom
veinom) radi uspostavljanja fizikog koridora sa krajinama u kojima su
mobilisani korpusi i kolaboracionistiki organi Srpske demokratske stranke
ve ostvarivali efektivnu okupacionu vlast Savezne Republike Jugoslavije;
- likvidacija centralnih organa vlasti Republike Bosne i Hercegovine
preuzimanjem vlasti u Sarajevu.
Ostalim snagama trebalo je pokuati ostvariti jo neki koridor, kao na
primjer onaj dolinom Krivaje i Usore prema Doboju.
U dva mjeseca, 2. vojna oblast i dijelovi 1, 4. i Vojno-pomorske oblasti
Vojske SR Jugoslavije, uz podrku ratnog vazduhoplovstva, djelovali su u
neokrnjenom kapacitetu. Uglavnom je ovladano i drugom treinom teri-
torije Bosne i Hercegovine. Angaovanjem jednog korpusa iz UNP-a zona
u Hrvatskoj uspostavljen je posavski koridor, zauzeti su strateki vorovi
126
127
Doboj i Brko, a istona Bosna je svedena na tri izolovane enklave, ali se
Sarajevo odralo u opsadi. Nije uspio ni pu u Predsjednitvu Republike
Bosne i Hercegovine, kombinovan sa zarobljavanjem predsjednika Predsje-
dnitva drave.
Republika Bosna i Hercegovina je otvorenu oruanu agresiju doe-
kala nespremna. Nedostatak politike volje velikih sila i Organizacije ujedi-
njenih nacija uslovio je ne samo izostanak vojne intervencije predviene
Poveljom Ujedinjenih nacija, nego i uspjene samoodbrane zemlje lanice
Ujedinjenih nacija. Mahinacijama velikih sila prema Bosni i Hercegovini,
ak je rtvi agresije ilegalno uveden embargo na uvoz naoruanja, pa je gla-
vni izvor, kao i u Narodnooslobodilakom ratu bio zapljena od neprijatelja.
Republika Bosna i Hercegovina bila je nespremna za odbranu. U tom
momentu raspolagala je samo odreenim (aktivnim i rezervnim) snagama
Ministarstva unutranjih poslova. Bilo je i neto samoorganizovanih grupa
(Patriotska liga, na primjer). Novoformirani tab teritorijalne odbrane Repu-
blike Bosne i Hercegovine pridobio je bar polovinu optinskih i osam od
devet okrunih tabova gotovo potpuno razoruane Teritorijalne odbrane.
Njihova infrastruktura i infrastruktura Ministarstva odbrane Republike
Bosne i Hercegovine, u ijem sastavu se nalazila Civilna zatita i terito-
rijalni sistem obavjetavanja i javljanja, omoguila je vojno organizovanje
Republike. Oko ovog stoera, po odluci Predsjednitva Republike, okupile
su se sve patriotske snage, svi naoruani sastavi i pojedinci. Naoruanja i
municije je bilo vrlo malo. Koriteno je i kupovalo se sve raspoloivo oruje,
od linog i lovakog do muzejskih eksponata. Neto se proizvodilo u impro-
vizovanim radionicama, a neto i u pogonima vojne industrije.
16
Okupacioni komandant, general Milutin Kukanjac, prema njegovim
izvorima, raspolagao je, 19. marta 1992. godine, na licu mjesta, sa preko
175.000 vojnika i oficira i imao mogunost da podijeli jo 108.000 cijevi.
Ne manje od 2.000 tona municije i minsko-eksplozivnih sredstva bilo je
vie nego dovoljno i za vremenski due intenzivne operacije.
17
Shodno potpisanim primirjima od 23. novembra (u enevi) i 2. januara
(u Sarajevu) izmeu Savezne drave Jugoslavije i Republike Hrvatske,
16
Hasan Efendi, KO JE BRANIO BOSNU, Sarajevo 1998, str. 11-14.
17
Isto, str. 45. do 57.
128
Ujedinjene nacije su 21. februara 1992. formirale Zatitne snage Ujedi-
njenih nacija (UNPROFOR) sa ciljem odranja mira. Kao njegova pretho-
dnica ve 10. marta u Sarajevo - kao glavni grad u dotadanjem sukobu
neutralne republike - je stigao njegov komandant Sati Nambijar (Satish
Nambiar). U Sarajevu je sredinom marta boravio i prethodni generalni sek-
retar Ujedinjenih nacija Perez de Kueljar (Perez de Cuellar) u traenju mirnog
rjeenja osamostaljenja Bosne i Hercegovine.
Premda je predsjednik Predsjednitva SR Bosne i Hercegovine, jo
na Hakoj mirovnoj konferenciji o Jugoslaviji 7. septembra 1991. godine
zatraio da se sprijei proirenje ratnog poara na Bosnu i Hercegovinu i
proirenje djelovanja posmatrake misije i na Bosnu i Hercegovinu,
18
to
nije uinjeno, a izaslanik generalnog sekretara OUN, Sajrus Vens (Cyrus
Vence), je ak 2. januara 1992, kada su tog dana ba u Sarajevu za to ostva-
rena dva bitna uslova (sporazum izmeu Hrvatske i Srbije i formiranje
Komande 2. vojne oblasti JNA) izjavio da do toga nee doi.
19
Meuna-
rodna zajednica je tako propustila da osigura sprovoenje rezultata Refere-
nduma kojim je sama uslovila nezavisnost Bosne i Hercegovine.
Rezultati Referenduma iznenadili su Beograd i trebalo je da se u promi-
jenjenim uslovima i prisustvu (iako minimalnih snaga Ujedinjenih nacija),
prikrije otvorena spoljna agresija i fingira izbijanje unutranjeg suko-
ba, odnosno graanskog rata u sada nezavisnoj dravi Bosni i Hercego-
vini. Mjesec mart je protekao u dovravanju mobilizacije srpske Terito-
rijalne odbrane i dobrovoljaca Jugoslovenske narodne armije, uurbano
je vreno pregrupisavanje garnizona Jugoslovenske narodne armije, te izmje-
tanje vojne industrije i skladita ratnih rezervi. Kulminacija provokacija
i izazivanja meunacionalnih incidenata nastupila je poetkom aprila sa
prvim genocidnim radnjama Arkanovih Tigrova u Bijeljini.
Plaei se ponavljanja - u Hrvatskoj efikasnih blokada kasarni - potpuno
je naputeno desetak garnizona (Travnik, Novi Travnik, Zenica, Visoko, Bug-
ojno, Vitez, Konjic, Kiseljak...) i jedinice Jugoslovenske narodne armije
18
Stipe Mesi, KAKO JE SRUENA JUGOSLAVIJA, Mislavpress, Zagreb
1994, str. 228.
19
Kasim Begi, BOSNA I HERCEGOVINA OD VANCOVE MISIJE DO
DAYTONSKOG SPORAZUMA, Bosanska knjiga, Sarajevo 1997, str. 17.
129
upotrijebljene su po unaprijed razraenim planovima operacija. Prioriteti
su bili: - zauzimanje Sarajeva, kao glavnog grada Republike, - najavljeni
Miloeviev prelazak Drine
20
i - uspostavljanje koridora prema Krajini.
Ostvarenjem ovih ciljeva preostala bi samo pacifikacija odvojenih enklava
otpora. Posebne i paravojne formacije potom bi genocidnim radnjama i
svakovrsnim zastraivanjem etniki oistile novoosvojeni lebensraum.
Zauzimanje velikih gradova bilo je od izuzetne vanosti. Od etiri
takva samo je Banja Luka bila u njihovim rukama, jer je tu bilo sjedite 5.
korpusa, od ranije mobilisanog i intezivno angaovanog u agresiji na Hrvat-
sku. Poto je Teritorijalna odbrana Hercegovine ve bila preformirana u
Hrvatsko vijee obrane, odnosno Teritorijalnu odbranu Srpske autonomne
oblasti Hercegovine, odbrana Mostara je uglavnom pala na 29. aprila formi-
rani, slabo naoruani Mostarski bataljon, pa je velikosrpski agresor 8.
maja zauzeo i dobrim dijelom razorio istoni dio grada. Tek 14. juna, uz
sadejstvo Hrvatskog vijea obrane grad je osloboen. Dio Odluke Predsje-
dnitva Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine od 4. aprila 1992.
da na osnovu svoje procjene moe mobilisati rezervni sastav policije i terito-
rijalnu odbranu iskoristilo je Predsjednitvo optine Tuzla
21
i odbranu
grada preuzelo u svoje ruke. To mu je omoguilo da mjerama koje se nisu
mogle osporiti, u prvom mjesecu paralie mjesni garnizon, a kad se ovaj
15. maja povukao, da odbrani grad i zaplijeni znaajne zalihe oruja (9.000
cijevi) i municije.
Odbrana glavnog grada Sarajeva, svela se uglavnom na odbranu njego-
vog urbanog jezgra (etri optine). I ovdje je uspjeh odbrane osiguran, prije
svega, aktivnom i rezervnom policijom. Dok su za odbranu jo nepripre-
mljeni graani zavaravani zajednikim patrolama Sarajevo je ve bilo
opsjednuto. Na izlazima iz grada bile su to barikade sa maskiranim para-
vojnim posadama dok su prethodno ureene poloaje posjele artiljerijske
i oklopne jedinice Jugoslovenske narodne armije. Za to je angaovano bar
600 tekih artiljerijskih orua, 100 tenkova i 50 oklopnih transportera. Nese-
lektivno granatiranje poelo je 6. aprila i nije prestalo do potkraj 1995. god-
20
Podrazumijevao je stotinjak kilometara irok pojas du zapadne obale Drine,
uglavnom nastanjen Bonjacima.
21
Tako su postupili: Gradaac, ivinice, Kladanj i jo neka mjesta.
130
ine. Odbrana se organizovala sa mnogo muke. Branioci su uglavnom imali
pjeadijsko naoruanje - sredinom aprila jedva 3.000 kratkih i dugih cijevi.
Za opti napad trebalo je uvrstiti pozicije u est prigradskih optina
i prikupiti dovoljno pjeadije, ali je veu prepreku inilo prisustvo posma-
traa Ujedinjenih nacija i Evropske zajednice, pa se problem pokuavao
rijeiti i puem. Prvi pokuaj je bio 2. maja. Tri kolone, sada i zvanino
Vojske Savezne Republike Jugoslavije, krenule su prema zgradi Predsje-
dnitva Republike Bosne i Hercegovine. Kolona nikih specijalaca (iz Srbije)
dola je na stotinjak metara od zgrade i bila prela most Skenderiju. Druge
dvije kolone su zaustavljene unitavanjem elnih tenkova znatno ranije.
Pobjeda nije iskoritena, ali su blokirane sve etiri velike kasarne u gradu.
Agresor je akciju sinhronizovao sa kidnapovanjem predsjednika Predsje-
dnitva na Aerodromu istog dana, omoguenog propustom UNPROFOR-a.
Problem je rijeen zamjenom Alije Izetbegovia i Milutina Kukanjca. Sara-
jevo je ostalo opsjednuto, a granatiranje nije prestalo ni kad je proglaeno
sigurnom zonom Ujedinjenih nacija, pa ni uspostavljenjem zone tota-
lnog iskljuenja. Za 44 mjeseca opsadno ratovanje, granatiranje i snajpe-
risanje odnijelo je preko 10.000 rtava, od toga preko 1.600 djece.
Matrica etnikog ienja, isprobavana i u Hrvatskoj, prvo je (poslije
Bijeljine) provjerena u Zvorniku.
22
Prvo su na prilazima gradu raspore-
ene jedinice Vojske Savezne drave Jugoslavije.
23
Dan prije iz grada je,
pod raznim izgovorima, sklonjen dio srpskog stanovnitva. Zategnuta situa-
cija pogorana je 4/5. aprila. Industrijska zona (Karakaj) odvojena je barika-
dama od grada, a Bonjacima sprijeen odlazak na posao. estog aprila
uzurpirana je Policijska stanica, a oruje i vozila odvezeni u Karakaj.
Osmog aprila su odrani pregovori Srpske demokratske stranke i Stranke
22
Zvornik je centar srednjeg Podrinja sa 14.600 stanovnika u gradu i 81.111 u
optini, od ega su vie od 60% Bonjaci. Rekonstrukciju zloina prvi je izvrio
Ludvig-Bolcman institut iz Bea za raun Basjunijeve ekspertne komisije Ujedi-
njenih nacija za prikupljanje dokaza o tekim krenjima humanitarnog prava na
podruju bive Jugoslavije, formirane Rezolucijom Ujedinjenih nacija od 6. oktobra
1992.
23
Registrovane su jedinice iz garnizona Jastrebarsko, Tuzla, Bijeljina, Novi
Sad, Sremska Mitrovica, Valjevo, Arkanovi Tigrovi, eeljevi etnici, Teritorijalna
odbrana Malog Zvornika i Loznice, te Srpska teritorijalna odbrana Zvornika.
demokratske akcije o mirnoj predaji. Na sastanku je Arkan zaprijetio da
e to sad uzeti u svoje ruke, poslije ega je uslijedio artiljerijski i snajpe-
rski napad, u kome je zauzeto samo Debelo Brdo. Sutradan je napad nasta-
vljen i grad je zauzet u noi 10/11. aprila. Malobrojni branioci povukli su
se u Kula-grad, a veina nesrpskog stanovnitva izbjegla.
Napad na Zvornik je blagovremeno planiran. Napadai su nosili srpske
oznake i kokarde. Operacijom su oigledno rukovodili oficiri Beogra-
dske vojne oblasti.
Za vrijeme napada i naroito poslije preuzimanja vlasti, u gradu su
poinjena brojna ubistva i druga zvjerstva nad civilima Bonjacima. U
Karakaju je obrazovan koncentracioni logor, a u Bolnici su poubijani bo-
njaki pacijenti, meu njima i djeca. Tortura, protjerivanje, pljaka bili su
na sceni. Na barikadama i po kuama su oduzimani novac, zlato i druge
dragocjenosti. Organizovana deportacija u tree zemlje i na slobodnu terito-
riju sprovedena je sistematski i potrajala je.
U toku estomjesene tihe okupacije, koja je prethodila ovim doga-
ajima, u tridesetak optina u kojima je ona bila efektivna i u kojima je
srpsko stanovnitvo bilo bar u apsolutnoj veini, nesrpsko stanovnitvo je
koriteno kao topovsko meso u operacijama u Hrvatskoj, diskriminisano
u svakom pogledu i zastraivanjem prisiljavano na dobrovoljno iselja-
vanje. Po izglasavanju nezavisnosti na Referendumu, trenutno su postali
graani drugog reda. Otputani su sa posla i pod raznim izgovorima osui-
vani ili zatvarani u koncentracione logore. Insceniranim meunacionalnim
incidentima, pojedinanim ubistvima i drugim zloinima prisiljavani su na
masovnije iseljavanje ili deportovani. Prvih dana aprila poinjene su i prve
genocidne radnje. Oigledan primjer za to je Bijeljina. Eventualni otpor ugu-
ivan je svim sredstvima.
U tridesetak novoosvojenih optina, okupiranih do ljeta 1992. godine
sem u nekoliko njih nesrpsko stanovnitvo je, uzeto u cjelini, bilo u apso-
lutnoj veini, pa je za etniko ienje bila potrebna daleko vea primjena
najgrublje oruane sile. Lokalna vlast i policija bile su lojalne Predsjedni-
tvu Republike. Pribojavajui se realizacije jasno izraenih prijetnji koje
su mediji prenosili, dio nesrpskog stanovnitva se pobrinuo i za kupovinu
oruja. Na tom su neto uradile i neke stranke. Samoodbrana u ovim opti-
131
nama tako nije bila na nekom znaajnom stepenu, ali se nita ne bi moglo
uraditi bez angaovanja mederno opremljenih jedinica Jugoslovenske naro-
dne armije, u iju neutralnost se jo zakljinjao komandant Milutin Kukanjac.
Istovremeno, a neke i prije, na udaru agresora nale su se i ostale opti-
ne u Podrinju (Bratunac - 64,2% Bonjaka, Vlasenica - 55,3% Bonjaka),
najbrutalnijim zvjerstvima bila je izloena Foa (51,32% Bonjaka) i Vie-
grad (63,55% Bonjaka). Odbranilo se samo Gorade (70,2% Bonjaka)
sa neto oblinjih sela susjednih optina. Uskoro je osloboena i Srebre-
nica (72,9% Bonjaka), ali su Gorade i Srebrenica ostali izolovani od
ostale slobodne teritorije. Bilans rtava bio je stravian, izbjeglice su prepla-
vile Sarajevo, Tuzlu i srednju Bosnu.
Glavne snage 5. i 17. korpusa, ojaane jedinicama Jugoslovenske
narodne armije iz zatienih zona Ujedinjenih nacija u Hrvatskoj, te
Novosadskog i Valjevskog korpusa usmjerile su napore da uspostave bar
dva ira koridora sa Bosanskom (i Kninskom) krajinom. Izdajom su ovla-
dali eljeznikim vorom Doboj (39% Srba), ali koridor planinskim grebe-
nom Ozren - Konjuh - Javor, prema Han-Pijesku nije uspostavljen. Angao-
vanjem tenkovskih brigada iz dva pravca ovladano je sa osam optina u
Posavini. Uspostavljeni koridor (du Save na kojoj su porueni gotovo svi
mostovi) nije imao planiranu irinu i ubrzo je kod Brkog suen na neko-
liko kilometara.
Tek poslije uvrenja ovog koridora teite vojnih operacija i geno-
cidnih radnji preneseno je potkraj maja u Bosansku krajinu, u njoj je
ivjela etvrtina stanovnitva Bosne i Hercegovine, nesrpsko stanovnitvo
bilo neto brojnije (53,6%). Srbi su meutim, imali relativnu veinu (46,4%)
i bili samo 4,6% brojniji od Bonjaka. U deset od 20 veih urbanih naselja
nesrpsko stanovnitvo bilo je u veini. Pored toga, na planski karakter
zloina ukazuje i injenica da su etiri prekounske optine sa gotovo polo-
vinom bonjakog i petinom stanovnitva ukupne Bosanske krajine, ugla-
vnomsamo izolovane i tu se kasnije rjeenje trailo u formiranju kolabora-
cionistike Autonomne oblasti zapadna Bosna, sa Fikretom Abdiem na
elu. Ovim potezom je osigurana viestruka nadmo pri zauzimanju dese-
tak veih urbanih naselja iako u njima uglavnom nije bilo znaajnog oru-
anog otpora. Za njihovo zauzimanje, pored jakih oklopnih i artiljerijskih
132
133
snaga, angaovane su i brojne ve uhodane paravojne formacije, uklju-
ujui i one iz Srbije i Hrvatske.
Poelo je sa selom Hambarine 25. maja, gdje je ubijena prva hiljada
Bonjaka. Ve sutradan je sa artiljerijskom pripremom poeo napad na
Kozarac. Po zauzimanju mjesta u roku od tri dana ubijeno je vie hiljada
ljudi, ena i djece. Na tragediju Kozarca, gotovo ravnu srebrenikoj, meu-
narodna zajednica nije reagovala. Prijedor je doao na red 30. maja i u dva
navrata pobijeno je 3.500 Bonjaka i Hrvata. Daljim genocidnim radnjama
brojno hrvatsko i bonjako stanovnitvo ove optine je prepolovljeno.
Orgije su potrajale vie od dva mjeseca. Jo u toku sukoba bilo je poznato
vie desetina masovnih grobnica i stratita. Veina preivjelih prola je kroz
neki od stotinjak logora i zatvora. Mnogi su tamo izgubili ivote. Preko
100.000 nesrba protjerano je na centralnu slobodnu teritoriju ili van zemlje.
Uzaludno su Bonjaci i drugi upozoravali da je na sceni genocid nad
nesrpskim narodima Bosne i Hercegovine. I zvanini organi Ujedinjenih
nacija, Evropska zajednica i OSCE bili su na istu da je u pitanju spoljna
agresija po definiciji. Njihovi organi su imenovali i agresora i rtvu, ali u
- za to nadlenom - Vijeu sigurnosti nije bilo politike volje da se adek-
vatno reaguje. Uzaludno je i predsjednik Meunarodnog crvenog krsta -
gospodin Kornelije Samaruga na Londonskoj konferenciji nabrajao geno-
cidne radnje koje se ovdje deavaju, a visoki komesar Ujedinjenih nacija
za izbjeglice - gospoa Sadako Ogata zahtijevala da se rtve zatite u mje-
stima boravka. Specijalni izvjeta Ujedinjenih nacija za ljudska prava -
gospodin Tadeu Mazovjecki, takoe je traio da trupe Ujedinjenih nacija
prue vojnu zatitu ugroenim grupacijama.
24
Slike zloina obilazile su
svijet. Ni obrazovanje est sigurnih zona (UN safe area) Ujedinjenih
nacija ni zone iskljuenja letenja i zone totalnog iskljuenja nisu pomogle,
a rtve su obmanjivane mirovnim procesom. U tom su prole tri godine.
Strahote i uasni dogaaji su se mnoili, broj ubijenih je preao 200.000,
a broj ukupnih rtava pribliio se ukupnom broju stanovnika zemlje.
Veina ih je viestruka. Ni tragedija Srebrenice nije blagovremeno podigla
uzbunu, premda su je svi vidjeli na TV-ekranima.
24
IZVJETAJ O SREBRENICI, GENERALNOG SEKRETARA PREMA
REZOLUCIJI GENERALNE SKUPTINE, od 15. novembra 1999, taka 45. i 49.
134
Tek tri godine poslije srebrenike tragedije i Dejtona 53. zasjedanje
Generalne skuptine zatrailo je od generalnog sekretara Ujedinjenih nacija
sveobuhvatan izvjetaj... zato Ujedinjene nacije nisu osujetile... srpski
napad na Srebrenicu i one grozomorne dogaaje koji su uslijedili,
25
kad
su za to imale mandat.
Izvjetaj novog generalnog sekretara je prilino sveobuhvatan. Priznao
je promaaje Organizacije u provoenju mandata i priznao odgovornost
koju ona za to snosi. Za to to se nije sprijeilo srpsko gaenje sigurnosne
zone Srebrenice okrivio je ljudski i institucionalni neuspjeh (taka
485. Izvjetaja). Meunarodnim sudovima u Hagu i vremenskoj distanci
historiografa, prepustio je da rasvijetle procese, pa i linosti koje su uti-
cale na to. Nije odgovorio zato su Ujedinjene nacije propustile da odluno
djeluju u toku svih dogaaja, koje je tuilac Hakog tribunala Mark Harmon
na otvaranju suenja generalu Radislavu Krstiu, 1. marta 2000. nazvao
trijumfom zla.
Priznao je da se umjesto pregovora sa beskrupoloznim i ubilakim
reimom na namjeran i sistematizovan pokuaj da se terorizira, progna
ili pobije cijeli jedan narod moralo odgovoriti odluno, svim potrebnim
sredstvima (taka 502 Izvjetaja). Izvjetaj je konstatovao da su Ujedi-
njene nacije prekasno razumjele istinu da je Bosna moralni ideal za koji
se treba boriti i da se radilo o vojnom (zapravo meunarodnom) sukobu.
Restorativnu pravdu, ono na emu mnogi viktimolozi insistiraju, ili
bar Deklaraciju Ujedinjenih nacija o pravima rtava iz 1985. godine Izvje-
taj i ne pominje, smatra da su jedine i trajne ispravke koje moemo uiniti
graanima Bosne i Hercegovine odnosno milionskim rtvama, to da se
ovi uasi ne ponove (taka 504 Izvjetaja).
Iz sadraja Izvjetaja je oigledno i da je okonanje ove organizovane,
institucionalizovane i struktuirane, masovne primarne viktimizacije, iznu-
eno konanom vojnom intervencijom. Izvreno je, meutim, neprincipi-
jelno, na tetu rtve i uz promoviranje poinitelja viktimizacije i genocida
u mirotvorce. Poinitelj je uz to nagraen sa 18% teritorije rtve i osloba-
anjem poinioca plaanja bilo kakve odtete za ogromne ljudske i materi-
jalne rtve Bosne i Hercegovine.
25
Taka 3 IZVJETAJA O SREBRENICI.
Pri takvom stanju stvari, gotovo punu deceniju poslije, stanje rtava
je jo uvijek oajno i u mnogom pogledu se i pogorava. Zemlja danas ima
milion i tristo hiljada stanovnika manje. itav milion se jo nalazi van zemlje
i nema mogunosti da se vrati na svoje ognjite. Zbog nedostatka politike
volje i neadekvatnog angaovanja meunarodne zajednice na to u zemlji
jo eka 850.000 raseljenih. Privreda je jo paralisana. Stopa nezaposle-
nosti je ogromna i iznosi 50%. Jo 60% stanovnika drave je u stanju siro-
matva i socijalne potrebe. Zbog mina i izostanka kompenzacije za uni-
tenu imovinu seljaka vie od 50% zemljita se ne obrauje. Gotovo 3.000
sela su jo uvijek pusta i gotovo polovina stambenog fonda devastirana.
Kulturni, vjerski i historijski spomenici posebno su bili na udaru. Meu
njima su i biseri, kao to su Stari most u Mostaru, Alada-damija u Foi,
Ferhadija u Banjaluci, manastir itomislii i samostani u Jajcu i Plehanu.
Planirani genocid na sreu, nije u potpunosti sproveden, ali je nacionalna
i vjerska struktura zemlje bitno poremeena. Pluralna - multikulturalna,
multinacionalna i multireligijska Bosna i Hercegovina je ipak odrana.
Genocid je ipak bio oigledan, Meunarodni crveni krst i Komesa-
rijat Ujedinjenih nacija za izbjeglice, uzaludno su insistirali na zatiti
genocidom ugroenog bonjakog naroda u mjestima boravka (in situ), ali
je Sekretarijatu i Vijeu sigurnosti Ujedinjenih nacija trebalo osam mjeseci
da za njih formira prve sigurne zone sui generis (UN safe Areas), koje
su trebale biti zatiene od svakog oruanog napada ili bilo kod drugog
neprijateljskog akta.
Zatitne snage Ujedinjenih nacija ipak su tolerisale oruane upade u
njih, svakodnevno granatiranje i snajperisanje opsjednutih enklava i pose-
bno civilnog stanovnitva i civilnih objekata u njima, opsadni nain rato-
vanja sa izgladnjivanjem, uskraivanjem vode, struje, gasa, hrane, lijekova,
ogrjeva i dr., pa i pristizanje humanitarne pomoi. Obmana javnosti i prikri-
vanje zloina vreno je i kroz gotovo permanentan takozvani mirovni
proces, sa ciljem da se rtva prisili na poputanje i prihvati znaajan dio agre-
sorovih pretenzija.
Takva meunarodna konstelacija omoguila je agresoru da gotovo
paralelno sa vojnim operacijama pristupi ostvarenju i ranije pomenutog
glavnog zadatka etnikog ienja, odnosno genocida. Najvei broj geno-
135
cidnih radnji: ubistava, hapenja, sakaenja, silovanja, otimanja, protje-
rivanja, paljevine, pljake, te svih moguih oblika zastraivanja i torture,
vren po pravilu po uspostavljanju okupacione vlasti, odnosno zauzimanja
mjesta i po unaprijed pripremljenim planovima. Bila je to faktika, meuna-
rodnim pravom zabranjena, zloupotreba vlasti.
Sve to je bilo suprotno enevskim konvencijama i njima pripadajuim
protokolima, suprotno Povelji ujedinjenih nacija i brojnim meunarodnim
konvencijama i deklaracijama. Sve te konvencije, deklaracije i druga huma-
nitarna meunarodna akta, ranija zajednika drava, Socijalistika Fede-
rativna Republika Jugoslavija je bila ratifikovala, a mnogima bila i inici-
jator. Drave nasljednice, pa i Republika Bosna i Hercegovina, na ijoj
teritoriji se vrila ta viktimizacija i organi drave, koja je izvrila treu po
redu, agresiju i time izvrila zloin protiv mira, a onda i brojne druge zlo-
ine stavljene u slubu genocida, odnosno prisvajanja tue imovine i tueg
ivotnog prostora. Tek poto je okupirala vie od polovine teritorije neza-
visne, meunarodno priznate drave, lanice Ujedinjenih nacija, te na okupi-
ranim teritorijama uspostavila svoju vlast, drava agresor se 27. aprila 1992.
godine proglasila novom dravom, Saveznom Republikom Jugoslavijom.
Rezultat tih mahinacija trebalo je da bude izvlaenje od odgovornosti
za poinjene zloine, za njihovu organizaciju, pripremu, planiranje i vie-
godinje rukovoenje, a nabjeivanjem svojih kolaboracionista da vode
graanski rat i da su toboe samostalan meunarodni faktor, svu odgo-
vornost za poinjene zloine, posebno za genocid prebace na njih, to je
oito dolo do izraaja, kada se u 1993. godini ispostavilo da projekat
velike Srbije ne moe biti realizovan, kada se glavni organizator faistima
svojstvenih zloina, od kojih je genocid ugraen u cilj projekta, poeo
izvlaiti od te odgovornosti. Razlozi za takav njegov postupak bili su vie
nego oigledni: Ujedinjene nacije obrazovale su Meunarodni krivini
sud za teka krenja meunarodnog humanitarnog prava na podruju bive
Jugoslavije od 1991. godine, a pred Meunarodnim sudom pravde Republika
Bosna i Hercegovina protiv Savezne Republike Jugoslavije pokrenula postu-
pak za genocid.
O planiranosti, pripremama, organizaciji pa i dimenzijama vremenski
moduliranih sistematski izvrenih zloina bilo je dosta govora i dosta
136
objavljenih radova, ali bi se puna predstava o njima mogla dobiti samo da
je faistiki agresorski reim prisiljen na bezuslovnu kapitulaciju, kao i
1945. godine. I historiarima i meunarodnim i nacionalnim sudovima
tada bi posao bio uveliko olakan, jer bi im za rekonstrukciju zloina bili
na raspolaganju planovi, nareenja i izvjetaji o izvrenju zloina. Meu-
narodna zajednica, odnosno gospodin Holbruk je u Dejtonu uradio veliku
stvar zaustavio je rat. U Parizu je idueg mjeseca, meutim, napravio
veliku greku. U Dejtonu parafiranoj, Zavrnoj izjavi potpisnika Mirovnog
ugovora, dozvolio je da Miloevi izostavi obavezu da se formira meu-
narodna komisija za istraivanje uzroka, izvrenja i posljedica suk-
oba na podruju bive Jugoslavije. Najznaajniji nedostatak Pariskog
mirovnog ugovora je to nije utvrdio ko treba da obeteti milionske rtve
ovih zloina.
Na samom kraju posljednje decenije XX stoljea, na pragu Treeg
milenija, u koji ovjeanstvo polae velike nade kraj te masovne viktimi-
zacije jo se ne vidi, dogodile su se i nove, ak nije iskljueno da se zbog
tromosti Organizacije ujedinjenih nacija i meunarodne zajednice uopte
i dogode jo neke. Graani Bosne i Hercegovine u cjelini su rtve te viktimi-
zacije, istina u razliitom stepenu i po razliitim osnovama, mnogi su ak
i viestruke i viestepene rtve. Njihove patnje e obiljeiti poetak novog
stoljea, a ko zna hoe li ih zalijeiti i poetak novog milenija.
Dejtonski sporazum je uspostavljen ucjenom rtve, podmiivanjem
poinilaca, zloupotrebom prava na izbor mjesta boravka i nametanjem
neodrive strukture vlasti u zemlji. Nije rijeio osnovna prava rtava zlo-
ina i zloupotrebe moi, ni ratne tete uopte. Ni drava poinilac ni drava
rtva, i da rasprodaju itavu imovinu nisu u mogunosti da te tete kompe-
nziraju. Gorui problemi se pokuavaju rijeiti donacijama, drugim rijeima
milodarima, odnosno milostinjom. O pravdi malo ko govori. Zakonoda-
vstvo o pravu rtava, te sredstva i institucije za ostvarenje tih prava, nisu
ni na vidiku. Porodice civilnih i posebno rtava rata jo nisu zbrinute. Nerje-
avanjem problema rtve i tete se perpetuiraju, produavaju i umnoavaju,
posljedice postaju hronine i transgeneracijske.
137
138
Sead Hadovi
GENOCID KAO SASTAVNI DIO CILJA RATA
PROTIV BOSNE I HERCEGOVINE
Uzroci
U vojno-politikim krugovima, kod nas i u svijetu, jo uvijek se vode
rasprave o karakteru i fizionomiji rata u Bosni i Hercegovini, koji se, prije
svega, zbog primjene genocida ne moe uvrstiti u klasine ratove, bilo da
su meunarodni ili unutranji (graanski), pa su se u tim krugovima pojavile
sintagme za taj rat, kao to su: genocidni rat, rat za etniko ienje, istre-
bljivaki rat, genocidna agresija, rat za ienje srpskih teritorija od
nesrpskog stanovnitva i dr.
1
Zastupam stanovite da su u agresivnom ratu protiv Bosne i Herce-
govine genocid i etniko ienje imali kljunu ulogu u planovima za
stvaranje velike Srbije i velike Hrvatske i da su predstavljali sastavni dio
cilja tog rata, a ne njegovu posljedicu. U stvari, u ovom sluaju, agresija (zauzi-
manje i kontrola teritorije) i genocid predstavljaju dvije strane iste medalje.
Dr. Vesna Pei u svom lanku NACIONALNI SUKOBI
2
, iznijela
je stanovite Klausa Ofea (Klauss Ofea), da se polarizovani etniki sukobi
po pravilu reavaju ili pomjeranjem granica ili pomjeranjem ljudi, a da
je rat u bivoj Jugoslaviji specifian po tome to se on vodio kako za
pomjeranje granica tako i za pomjeranje ljudi, to pored ostalog proizlazi
i iz proste injenice da nisu postojale iste etnike teritorije koje bi se mogle
anektirati. Da bi se granice promijenile morali su se promijeniti i etniki
neodgovarajui stanovnici tih teritorija. Upravo se to najizrazitije poka-
zalo u Bosni i Hercegovini. Protagonisti stvaranja velike Srbije i velike
1
Dr. Demal Hatibovi, KARAKTER I POSLJEDICE RATA U BIH, asopis
Republika, od broja 124 u nastavcima, Beograd 1995.
2
lanak objavljen u asopisu Republika, broj 129, Beograd 1995.
139
Hrvatske, na raun teritorija Bosne i Hercegovine, pod motom Svi Srbi,
odnosno Svi Hrvati u jednoj dravi susreli su se sa problemom veoma
izraene etnike heterogenosti stanovnitva skoro na cijeloj teritoriji Bosne
i Hercegovine, a namjera je imati etniki homogene srpske, odnosno hrvat-
ske teritorije u Bosni i Hercegovini, koje bi se prikljuile svojim maticama.
Prema popisu stanovnitva iz 1991. godine, u etniki istim optinama,
sa 90% uea u stanovnitvu, Bonjaci su ivjeli samo u dvije (Velika Kla-
dua i Cazin), Srbi u tri (Drvar, Grahovo i ekovii), a Hrvati u pet optina
(zapadna Hercegovina), a to su sve manje nerazvijene optine sa dohotkom
znatno ispod prosjeka u Republici u to vrijeme. Od ukupno 109 tadanjih
optina Srbi i Bonjaci, u svom ueu iznad 10%, ivjeli su u 90 optina,
Bonjaci i Hrvati u 65, a Srbi i Hrvati u 59 optina. Najvei izraz etnike
izmijeanosti su nacionalno mjeoviti brakovi koji se u masovnijem vidu
pojavljuju tek poslije Drugog svjetskog rata, na ijoj osnovi je preko jedne
treine bosanskohercegovake populacije ula u rodbinske odnose, tako
da je dolo do znatnije etnike izmijeanosti i u osnovnoj eliji drutva
u porodici.
Cilj
Zbog navedene izmijeanosti stanovnitva etnika podjela je priro-
dno nemogua i zato teritorija Bosne i Hercegovine kao cjelina pripada
svim njenim narodima i graanima. Ako prirodnim putem nije mogue i ako
se ne moe sprovesti milom, moe silom. Tako su rezonovali protagonisti
srpskih i hrvatskih velikodravnih ambicija i takvo stanovite su slijedili
njihovi trabanti. Tako je, na primjer, predsjednik Srpske demokratske stra-
nke Bosne i Hercegovine, Radovan Karadi, jo oktobra 1991. godine u
Skuptini Bosne i Hercegovine zaprijetio da bi u sluaju da Bosna i Herce-
govina proglasi nezavisnost to bio poetak kraja postojanja muslimanske
nacije.
3
3
Predsjednik SDS BiH, Radovan Karadi je u Skuptini 14. oktobra 1991.
godine, prilikom rasprave o suverenitetu Bosne i Hercegovine, u polemici sa Alijom
Izetbegoviem rekao: Nemojte misliti da neete odvesti Muslimane u pakao i nemojte
misliti da moda neete dovesti muslimanski narod do unitenja zato to Muslimani
140
Naime, kada se prilikom raspada SFRJ vladajui reim Bosne i
Hercegovine, u ouvanju suvereniteta te Republike, nije priklonio bilo
srpskoj ili hrvatskoj strani, vladajui reim u Srbiji i Hrvatskoj, prije svega
elnici Slobodan Miloevi i Franjo Tuman, u cilju realizacije svojih mega-
lomanskih poduhvata o stvaranju homogenih nacionalnih drava i kona-
nog rjeenja srpskog, odnosno hrvatskog pitanja preduzeli su razne oblike
pritiska da bi dolo i do agresije, prvo sa srpske strane, onog momenta
kada je Bosna i Hercegovina priznata kao nezavisna drava od strane Evro-
pske unije, a od Hrvatske godinu dana kasnije.
Da bi opravdali svoje namjere oni su prvo nametnuli tezu o atavi-
stikoj mrnji meu narodima Bosne i Hercegovine, da je njihov zajedni-
ki ivot nemogu i da je zato jedino rjeenje razdvajanje njenih naroda.
Nauno dokazane historijske injenice kazuju da nikada na prosto-
rima Bosne i Hercegovine nisu postojale monoetnike administrativno-
teritorijalne jedinice, niti razdvajanja na etnikoj ili religijskoj osnovi, nego
da su vjekovima ivjeli zajedno. ak tavie, statistika pokazuje da je etni-
ka izmijeanost stanovnitva u novijoj istoriji bila u porastu. Prema popisu
stanovnitva Bosne i Hercegovine, 1885. godine jednonacionalnih naselja
bilo je 52, a nacionalno mjeovitih 48%; 1910. broj jednonacionalnih naselja
opao je na 46%, a nacionalno mjeovitih porastao na 54%, da bi poslije
Drugog svjetskog rata do 1991. godine broj jednonacionalnih naselja pao
na 20%, a mjeovitih porastao na 80%, s tim da je u gradovima taj postotak
i daleko vei. U gradovima je prije rata ivjelo skoro jedna etvrtina stano-
vnika Bosne i Hercegovine. Da je u Bosni i Hercegovini zajedniki ivot
bio nemogu ili bar teak, valjda bi bilo logino da se broj vienacionalnih
naselja smanji, a ne obratno. Upravo zajedniki ivot olien u dobrosusje-
dskim, komijskim odnosima, ini duh i bie Bosne. Dakle, nisu zla poela
od navodne historijske i postojee mrnje, nego je nastala mrnja proizvod
osvajake nacionalistike politike.
I dok je u dananje vrijeme zajedniki ivot, zasnovan na jedinstvu u
razlikama preovlaujee gledite u savremenom multietnikom svijetu,
nee moi da se brane, ako doe do rata. Kasnije je tu tvrdnju pojaao izjavom: Musli-
mani su najvie ugroeni ne samo u fizikom smislu i ja nisam mislio da bi oni mogli
nestati samo fiziki; to je takoe poetak kraja njihovog postojanja kao nacije.
141
protagonisti velike Srbije i velike Hrvatske i njeni sljedbenici, da bi poki-
dali vezivno tkivo naroda Bosne i Hercegovine, inicirali su i ubrizgali
svojim sunarodnicima navedenu tezu u nemogunosti zajednikog ivota,
na ijoj osnovi su izrasla sva zla koja su imala tragine posljedice.
Stvaranje etniki istih, projektovanih srpskih, odnosno hrvatskih
teritorija u Bosni i Hercegovini predstavlja glavno strateko dostignue,
jer se uspostavljanjem etniki iste odgovarajue teritorije stvara kljuni
preduslov za eventualno samoopredjeljenje, poto prirodnim putem to
samoopredjeljenje nije primjenljivo. Otcjepljenje i prikljuenje dravi
matici je, vie-manje, stvar vremena i odgovarajue procedure da se to
u datim politikim okolnostima i ostvari.
Uporedo sa napadom na meunacionalno zajednitvo ljudi, na udaru
je bio i identitet Bosne i Hercegovine kao dravne tvorevine. Proturana je
teza da je ona lana, vjetaka tvorevina. U toku rata ilo se za tim da se
unite svi dokazi o njenom vievjekovnom postojanju, kao to su histo-
rijski spomenici, muzeji, pisana historijska dokumenta, sakralni objekti i
drugi objekti kulturne batine. U toku rata u Bosni i Hercegovini je uni-
teno 1.652 kulturno-istorijska i sakralna objekta, od ega 76 objekata
neprocjenjive historijske vrijednosti.
4
(U Sarajevu su uniteni ili oteeni:
Orijentalni institut, Nacionalna i univerzitetska biblioteka, Historijski muzej,
Zemaljski muzej...). Svi ti spomenici preivjeli su vievjekovno postojanje,
u novijoj historiji austrougarsku, njemaku i italijansku vlast i okupaciju,
ali nisu mogli odoljeti ovom zloinakom ratu. ak se ilo toliko daleko
da se ukine i samo ime Bosna. U Republici Srpskoj uklonjeni su svi bosanski
predznaci u toponimima gradova i naselja, nekim dodavani srpski ili
preimenovani u srpska imena (Srbinje, Duanovo, Miloevo i sl.).
Rat je posluio kao pogodan oblik jer se, pored zauzimanja teritorije,
pod njegovim okriljem mogao izvriti i namjeravao prikriti tako masovan
zloin i njegova sutina - nasilna eliminacija pripadnika drugih etnikih
zajednica kao i premjetanje pripadnika sopstvene etnike zajednice
shodno dogovorenoj trgovini teritorijama. Pokazalo se da je sadraj troipogo-
4
Dada Vuksanovi, DRAVA KOJA SE RAZMNOAVA, asopis Duga od 26.
novembra 1991. godine, Beograd 1991.
142
dinjeg rata u Bosni i Hercegovini ak bio manje karakteristian po
borbenim dejstvima sraunatim na zauzimanje i kontrolu teritorije, nego
po genocidu i etnikom ienju koje se neprestano odvijalo, kako u okviru
tih dejstava, tako i naroito mimo njih i poslije njih, kao i tamo gdje borbe-
nih dejstava nije uopte ni bilo.
Zbog takvog karaktera rata, najvie su stradali civili. Dok je u Prvom
svjetskom ratu odnos smrtno stradalih bio 10:1 u korist vojnika, a u Dru-
gom svjetskom ratu taj odnos je bio 1:1, u posljednjem ratu preko tri puta
je vie smrtno stradalo civila nego vojnika. Stalna prebivalita napustilo je
55% stanovnika Bosne i Hercegovine. Prvenstveno su rueni objekti koji
su sluili za civilne potrebe. Rauna se da je u toku rata porueno oko 3.000
naselja i uniteno ili znatno oteeno oko 400.000 stambenih jedinica, to
predstavlja oko 1/3 ukupnog stambenog fonda Bosne i Hercegovine.
5
Pravila meunarodnog ratnog prava se uopte nisu potivala. Upravo
ono to je zabranjeno i kvalifikovano kao ratni zloin, bio je njegov glavni
sadraj. Dakle, cijela strateka konstrukcija poivala je na zloinu. to tei
zloin, tim vea i trajnija mrnja. To treba da potvrdi tezu da je zajedniki
ivot nemogu, a da prognanim i izbjeglim ne padne na pamet da se vra-
aju. Ubijanja, svirepost u muenjima, iivljavanja i ponienja rtve, preva-
zila su one iz Drugog svjetskog rata na naim prostorima. Rauna se da
je za vrijeme rata u logorima bilo zatoeno oko 260.000 ljudi.
6
Posebno je
ovog puta ispoljeno sistematsko i masovno silovanje ena sa namjerom da
se uniti njihova linost i da u svojoj patrijarhalnoj sredini budu osramo-
ene i drutveno igosane. Tenja je bila uvui u zloin to vei broj svojih
sunarodnika.
Za razliku od klasinih ratova u kojima na bojnom polju uestvuju
sukobljene regularne armijske jedinice u ratu u Bosni i Hercegovini, zbog
akcija genocida, aktivno su uestvovale znatne policijske snage, organi-
zovane i pripremljene dobrovoljake i razne paravojne jedinice kao i pret-
hodno naoruano civilno stanovnitvo od strane radikalnih nacionali-
5
Izvjetaj CIA/SAD od jula 1995. godine, objavljen u zborniku: GENOCD U
BOSNI I HERCEGOVINI 1991.-1995., Sarajevo 1997, str. 739.
6
Edhem Godinjak, ZLOINI U KONCENTRACIONIM LOGORIMA, zbornik:
GENOCID U BOSNI I HERCEGOVINI 1991.-1995., Sarajevo 1997, str 453.
143
stikih stranaka (obino pod firmom TO i rezervne policije).
7
Armijske
jedinice su uglavnom opkoljavale i zauzimale naselja, a policijske snage i
paravojska raznih vrsta, u saradnji sa armijskim jedinicama, vrila maso-
vne zloine. (U nekim sluajevima armijske jedinice su bile glavne za reali-
zaciju genocida na primjer u Srebrenici, u naseljima u Prijedorskoj regiji
i dr.).
Sadraj i rezultati dogovora Miloevia i Tumana u Karaorevu,
marta 1991, i kasnije, o podjeli Bosne i Hercegovine, kao i oni koji su voeni
na niem nivou, prije i u toku rata, iako nisu slubeno objelodanjeni, u
velikoj mjeri su poznati zahvaljujui mnogim svjedoenjima i izjavama
uesnika i poznavaoca dogovora, o emu postoje i posebne edicije.
8
Iako
za sada nema autentinih dokumenata, izvjesno je da su ti razgovori sadra-
vali i pitanje etno-teritorijalne homogenizacije kao sastavnog dijela strate-
kog koncepta. Naime, praksa je pokazala da je podjela i trgovina terito-
rijama obuhvatala i etniku promjenu stanovnitva, zbog ega su pripa-
dnici odgovarajue etnike zajednice morali naputati svoja vjekovna ognjita
i preseljavati se na projektovana, etniki ista podruja.
U svakom sluaju snani otpor Armije Republike Bosne i Hercego-
vine onemoguio je nestajanje Bosne i Hercegovine i jo vee rtve, pose-
bno Bonjaka koji su se praktino nali pred istrebljenjem. Pregovaranja
za obustavu rata zasnovana na etnikim podjelama, pokazala su se tetnim
za ouvanje jedinstvene Bosne i Hercegovine.
7
Rauna se da je pored regularne vojske bilo vie od 80.000 pripadnika raznih
(domaih, ubaenih i plaenih) paravojnih formacija. Mr. Muharem Kreso, AGRESIJA
NA BOSNU I HERCEGOVINU AMBIJENT POINJENOG GENOCIDA, zbornik:
GENOCID U BOSNI I HERCEGOVINI 1991-1995., Sarajevo 1997, str. 55.
8
Milo Mini, PREGOVORI IZMEU MILOEVIA I TUMANA O
PODJELI BOSNE I HERCEGOVINE, U KARAOREVU, MARTA 1991. Izdanje
Drutva za istinu o antifaistikoj narodnooslobodilakoj borbi u Jugoslaviji 1941-
1945, Beograd 1998.
144
Realizacija
Najvei zloini genocida dogodili su se prilikom agresije Srbije, Crne
Gore i JNA/VJ na Bosnu i Hercegovinu, prije svega na podrujima
Podrinja, sjeverne Bosne i u Bosanskoj krajini, gdje je nesrpsko stanovnitvo
predstavljalo apsolutnu ili relativnu veinu na teritoriji prethodno proje-
ktovane i omeene Republike Srpske, koja je najavila otcjepljenje i
prikljuenje jugoslovenskoj dravi ukoliko Bosna i Hercegovina proglasi
nezavisnost.
Prilikom zaposjedanja i uzurpiranja vlasti na tim teritorijama dolo je
do masovnih zloina nad ne-Srbima, preteno Bonjacima. Prva akcija
izvedena od strane Arkanovih Tigrova u Bijeljini od 1.- 4. aprila 1992.
godine, kojom prilikom je dolo do masakra nad Bonjacima (ubijeno 48
Bonjaka) i njihovog progona iz Bijeljine, bila je najneposredniji nagovjetaj
da e predstojeu agresiju karakterisati masovni zloini nad civilima.
Intenzitet i obim izvoenja genocida i etnikog ienja pokazali su
se naroito u poetnom periodu rata. U prva tri mjeseca, kada je zbog
nepostojanja ozbiljnijeg otpora, srpska strana ovladala sa oko dvije treine
teritorije Bosne i Hercegovine, smrtno je stradalo oko 35.000, a prognano
i izbjeglo oko milion ne-Srba, preteno Bonjaka, to predstavlja skoro
polovinu od ukupnog broja za itavo vrijeme rata. Samo za dvadesetak
dana po otpoinjanju rata, prognanih i izbjeglih ne-Srba bilo je 286.000,
do kraja maja oko 750.000, a do sredine jula jedan milion i sto hiljada, da
bi do kraja 1992. dostiglo cifru od oko dva miliona.
9
U stvari, prva dva-tri mjeseca, teko da bi mogli nazvati ratom, jer se
nije radilo o sukobu dvije suprostavljene vojne snage poto se do tada
Armija Bosne i Hercegovine jo nije razvila u organizovanu, respektivnu
vojnu silu. U ljeto 1992. zavisno od jedinica, tek svaki trei do peti imao
je lino naoruanje. Tekog naoruanja nije bilo, dok je Vojska SRJ tada
raspolagala sa tekim naoruanjem kojeg je naslijedila od bive JNA.
Njeni efektivi u Bosni i Hercegovini su bili: 750-800 tenkova, oko 1.000
9
L. Silber i A. Little, SMRT JUGOSLAVIJE, BBC books, London 1996.
145
oklopnih transportera i drugih oklopnih vozila, vie od 4.000 minoba-
cakih i artiljerijskih orua, do 100 aviona raznih vrsta i 50 helikoptera.
10
U onim optinama gdje je veinska vlast bila u rukama Srpske demo-
kratske stranke, krizni tabovi su organizovali ienje nesrpskog stano-
vnitva bez ikakvog otpora. Postojao je razraeni koncept protjerivanja
ne-Srba iz sela i gradova. Poseban sluaj su bili oni ne-Srbi koji su se
pokazali lojalni vlastima SDS-a, od kojih su neki bili i u vojsci RS. I oni
su doivjeli prinudnu deportaciju. Tako, na primjer, u Trebinju, Bonjaci
koji su se odazvali mobilizaciji i kasnije bili u Vojsci RS, poetkom 1993.
godine su razoruani i zajedno sa ostalim Bonjacima protjerani (oko
5.000 lica). To oigledno pokazuje da je cilj bio stvaranje etniki iste RS.
Gornja granica prihvatljivosti ostanka ne-Srba morala je biti ispod osam
posto (u praksi je bila nia) tako da po zavretku rata ne bi zahtijevali
predstavljanje u parlamentu i ostvarivali druga statusna prava kao nacio-
nalna manjina.
U toku troipogodinjeg rata opsjednuti gradovi su, takozvanim maso-
vnim terorom sa distance, posebno pretrpjeli velike patnje i stradanja.
Stanovnitvo je bilo izloeno stalnom granatiranju, uskraivanju osnovnih
ivotnih potreba da bi se u takvim ivotnim uslovima primorali da napuste
svoja prebivalita. Sarajevo kao glavni grad, koji je bio u opsadi za sve
vrijeme rata, pretrpio je ogromne materijalne i ljudske gubitke. Smrtno je
stradalo preko 10.000 lica, od ega preko 1.600 djece, a ranjeno preko
50.000.
11
I ostali gradovi poput Gorada, Brkog, Srebrenice i drugih, doivjeli
su slinu sudbinu. Pad Srebrenice i masakr nad civilnim stanovnitvom,
gdje je smrtno stradalo ili nestalo oko 8.000 Bonjaka i na veoma svirep
nain prognano cjelokupno bonjako stanovnitvo, jula 1995. godine, bio
je najvei masovni zloin u Evropi poslije Drugog svjetskog rata i kao
10
General Jovo Divjak u ediciji dr. Fadila Ademovia: BEZNAE ZLA, Meu-
narodni centar za mir, Sarajevo 1997, str. 259.
11
Vasvija Vidovi, ZLOINI NAD CIVILIMA U SARAJEVU, edicija: GENO-
CID U BOSNI I HERCEGOVINI 1991.-1995, Institut za istraivanje zloina protiv
ovjenosti i meunarodnog prava u Sarajevu, Sarajevo 1997, str. 272.
146
takav zabiljeen u dokumentima Ujedinjenih nacija.
12
Nije pomoglo ni
proglaavanje Srebrenice sigurnom zonom UN, kao ni ostalih gradova
koji su tako proglaeni (Sarajevo, Tuzla, Biha, Gorade, epa). tavie,
bili su meu najnezatienijim. Primjenom sile i nasilja stvorena je etniki
ista Republika Srpska (istina ne na ranije predvienih 66 posto, nego na
49 posto teritorije Bosne i Hercegovine), to je legalizovano Dejtonskim
mirovnim sporazumom.
Hrvatski scenario, koji se odvijao na znatno manjoj teritoriji i u
kraem vremenu bio je neto drukiji mada je cilj bio isti. Iako je predsje-
dnik Hrvatske, Franjo Tuman, od poetka jugoslavenske krize bio za
podjelu Bosne i Hercegovine i prikljuenje jednog njenog dijela Hrvatskoj,
na pritisak faktora meunarodne zajednice i nekolice najbliijih saradnika
iz tog vremena, prihvatio je da se Hrvatima u Bosni i Hercegovini sugerie
da izau na referendum i glasaju za suverenu Bosnu i Hercegovinu i da jo
u aprilu 1992. Hrvatska prizna Bosnu i Hercegovinu kao suverenu dravu.
ak je u poetku rata Hrvatska bila u savezu sa Bosnom i Hercegovinom
i njihove snage (HVO i HV) su se borile zajedno sa vladinim snagama Bosne
i Hercegovine.
Jo od jeseni 1991. JNA i hrvatske snage su u toku borbenih dejstava
na teritoriji Bosne i Hercegovine vodile rauna o zauzimanju i etnikom
ienju teritorija shodno unaprijed predvienim planovima podjele Bosne
i Hercegovine, to je naroito dolo do izraaja u narednoj godini. Bilo je
veoma indikativno da je Hrvatska demokratska zajednica (HDZ) ve od
proljea 1992. na teritoriji takozvane Herceg-Bosne uvodila svoj sistem
vlasti i potpuno se vojnopolitiki i ekonomski oslonila na Hrvatsku, sa
namjerom da joj se prikljui.
Po nainu dejstva Hrvatske vojske (HV) i Hrvatskog vijea obrane
(HVO) kao i paravojski i njihovom nasilju nad civilnim stanovnitvom,
ponavljala se slika koja je opisana u prethodnom scenariju, samo na drugim
teritorijama i sa drugim akterima. Jedinice HV i HVO i specijalne jedinice
su u dolinama rijeke Neretve i Rame izvrili masovne zloine. Etniki je
12
Prilikom obiljeavanja petogodinjice masakra u Srebrenici, generalni sekre-
tar UN, Kofi Anan, je izjavio: Tragedija Srebrenice e zauvijek obiljeiti nau isto-
riju... Srebrenica e proganjati savjest meunarodne zajednice.
147
oien zapadni dio Hercegovine (Ljubuki, Livno, Tomislavgrad i dr.) i
podruje toka Neretve. Ne-Hrvati su ubijani po kratkom postupku, zatvarani
i mueni u kocentracionim logorima (Heliodrom, Dretelj, Gabela), rueni
su pravoslavni i muslimanski sakralni objekti i objekti kulturne batine.
Posebno je Mostar bio izloen masovnim zloinima i razaranjima koja su
ravna Vukovaru.
13
Kasnije se to, prenijelo i na Lavansku dolinu.
14
U 1995. godini, prilikom ofanzive hrvatskih oruanih snaga iz Liva-
njskog polja ka Grahovu, Drvaru i junom dijelu Bosanske krajine, Srbi
su preventivno evakuisani sa tih podruja. Teritorija Herceg-Bosne je
oiena i od Srba i Bonjaka i naseljena izbjeglim Hrvatima iz srednje
Bosne i Bosanske posavine. Dok je prije rata 2/3 Hrvata (od 752.000) ivjelo
u srednjoj Bosni i Posavini, a svega 1/3 u Hercegovini, navedenim prese-
ljavanjem situacija je obrnuta 2/3 Hrvata u Hercegovini, a 1/3 u ostalom
dijelu Bosne i Hercegovine. Na teritoriji pod kontrolom HVO bilo je prije
rata neto vie od polovine Hrvata, a poslije rata na toj teritoriji je 96%
Hrvata, a samo 4% ostalih. Uvrenjem proirenih hrvatskih teritorija u
zaleu Jadrana (proirenje takozvanog pereca) koji u dubinu ini linija:
Drvar-Glamo-Kupres-Mostar-Stolac i njenim etnikim ienjem posti-
gnut je strateki cilj. Teritorija Herceg-Bosne je formalno u Federaciji
Bosne i Hercegovine (stvorenoj Vaingtonskim sporazumom), ali de facto
i danas predstavlja posebnu etno-teritorijalnu tvorevinu.
Za razliku od dva prethodna agresivna scenarija Bonjaci su, zajedno
sa probosanski orijentisanim Srbima, Hrvatima i ostalim, svojski branili
Bosnu i Hercegovinu i njenu cjelovitost. Vladajue strukture su posebno
isticale da su za jedinstvenu Bosnu i Hercegovinu, mada je u ekstremnom
krilu Stranke demokratske akcije (SDA) bilo onih koji su zagovarali stva-
ranje zasebne etnike muslimanske drave, ali ta ideja od legalnog ruko-
13
U Mostaru su racijama vrili lov na ljude, prije svega na istaknutije Bo-
njake, koje su likvidirali po kratkom postupku. U maju 1993. godine ubijeno je oko
155 Bonjaka.
14
Samo u optini Vitez smrtno je stradalo oko 450 Bonjaka. Pojedina sela
doivjela su pravi pakao. Tako je, na primjer, selo Ahmii potpuno spaljeno, damija
sruena, ubijeno 116 Bonjaka, a ostali iz sela izbjegli. U selu Stupni Do kod Varea,
pripadnici specijalne hrvatske jedinice poruili su ili spalili sve kue i izvrili maskr
nad Bonjacima.
148
vodstva Bosne i Hercegovine nije prihvaena. Meutim, od polovine 1993.
godine, pritijenjeni napadima i od srpskih i hrvatskih snaga, a i pritiscima
faktora meunarodne zajednice, kada je prijetila opasnost potpunog kolapsa
bonjakog naroda, vladajue strukture SDA, sa koncepta odbrane jedi-
nstvene drave prelaze na odbranu sopstvenog naroda. To je krajem jula
te godine obznanio i Alija Izetbegovi po povratku iz eneve, sa neuspjelih
pregovora, koje je imao sa predstavnicima meunarodne zajednice (Plan
Oven-Stoltenberg). Putem radija izjavio je kako pokuavamo sauvati veliki
dio teritorije za na narod, a odmah potom u Skuptini Republike Bosne
i Hercegovine, pored ostalog rekao: Stalno suoavani sa alternativom
nastavka rata nismo vie mogli braniti koncept jedinstvene Bosne i Herce-
govine. Odluili smo da odbranimo njenu cjelovitost za budue, nadam se,
razumnije generacije. U meuvremenu se izgleda moramo podijeliti... Mi
nismo htjeli podjelu, ona nam je nametnuta.
15
Tako se u toku borbenih dejstava Armije Bosne i Hercegovine isto-
vremeno vri i znatnija etnika homogenizacija Bonjaka, to je strateki
promaaj, jer se ta dejstva, koja su opravdana sa aspekta odbrane Bosne i
Hercegovine, etnikom homogenizacijom istovremeno javljaju i u funkciji
podjele Bosne i Hercegovine na etnikoj osnovi to ne odgovara intere-
sima Bosne i Hercegovine u cjelini, a posebno Bonjacima. Jer, sabijeni kao
zaseban etniki korpus bili bi, metaforiki izraeno, kao orah u srpsko-
hrvatskoj krckalici.
Kao posljedica navedenih dejstava u toku 1993. godine veliki dio
hrvatskog stanovnitva izbjegao je sa ireg podruja Lavanske doline,
Varea, Kaknja, a u dejstvima tokom 1994. i 1995. godine veliki dio srpskog
stanovnitva iz dijelova Bosanske krajine, srednje Bosne i podruja Ozrena.
U svim tim akcijama bilo je i ubijanja, nezakonitog zatvaranja i nehu-
manog postupka sa zarobljenicima, progona, ruenja i paljenja kua i
drugih vrsta nasilja. Meutim, injenica je da je Armija Bosne i Hercego-
vine, kako po intenzitetu, tako i po obimu, uinila daleko najmanje zlo-
ina, koji se nisu dogaali po nekom razraenom sistemu i koji se niukom
sluaju ne mogu kvalifikovati kao genocidni prema srpskom i hrvatskom
narodu, niti je bila takva strategija koncipirana odozgo.
15
Zlatko Dizdarevi, edicija GOSPODARI RATA I MIRA, Feral tribune, Split
1999, str. 111.
Eklatantan primjer takozvane unutranje homogenizacije ostvaren je
u Armiji Bosne i Hercegovine. To je plastino prikazao akademik Muhamed
Filipovi (prenijela radiostanica Slobodna Evropa, avgusta 2000.), koji je,
izmeu ostalog, rekao i ovo:
Mi nismo smjeli da idemo istim putem nacionalne homogenizacije,
kao to je to uradila srpska i hrvatska strana... Na poetku rata u Armiji
Bosne i Hercegovine bilo je oko 25 posto pripadnika drugih naroda, a sada
je ta armija etniki ista. Da je bilo pravilne politike i da smo izbjegli aveti
nacionalne homogenizacije mi bismo, slino Titu, imali na kraju rata 50
posto Srba i Hrvata u Armiji Bosne i Hercegovine, kao to je Tito kasnije
imao u Narodnooslobodilakoj vojsci toliko Muslimana i Hrvata naspram
Srba, kojih je na poetku njihove borbe bilo 90 posto, a samo 10 posto
Hrvata i Muslimana, da bi tokom rata njihov broj porastao na 50 posto.
U toku rata, na teritoriji pod kontrolom Armije Republike Bosne i
Hercegovine, nebonjaci, posebno oni koji su bili u redovima te armije,
bili su pod uticajem jake srpske, odnosno hrvatske propagande; nazivani
su izdajnicima svog naroda i mnogi izloeni prijetnjama, a kod Bonjaka
je potenciran nacionalno-vjerski momenat koji je imao jaku podlogu u
injenici da su, prije svega, oni bili ivotno ugroeni. I jedno i drugo je
imalo za posljedicu jaanje meusobnog nepovjerenja, mrnje i neprija-
teljskih odnosa, to se posebno odrazilo u redovima armije.
U Narodnooslobodilakoj vojsci, u toku Drugog svjetskog rata, multi-
etninost je proizlazila iz stratekog koncepta koji se temeljio na ravno-
pravnosti, bratstvu i jedinstvu njenih naroda. I zato se u toku tog rata na
naim prostorima moglo dogoditi da su u narodnooslobodilakoj borbi
zajedno uestvovali svi njeni narodi, da je narod bjeao pri pojavi etni-
kih i ustakih jedinica, ali nije bjeao od partizanskih jedinica. I ne samo
da narod nije bjeao, nego je u pratizanskim jedinicama imao svog zati-
tnika branei ga od ustakih i etnikih pogroma.
U ovom ratu stvari su se odvijale drukije. Naime, i prije rata, na
temeljima ekskluzivno jednonacionalnih stranaka koje su dole na vlast,
nije se ni moglo graditi zajednitvo, jer su te nacionalne stranke svojim
biem predodreene da svoje narode vode ka podvajanjima. Na konceptu
tradicionalne vlasti nije se mogla graditi budunost Bosne i Hercegovine.
149
150
Glavna preokupacija vladajuih nacionalnih stranaka bila je ruenje posto-
jee socijalistike vlasti. Nastojanje demokratskih, probosanskih orijenti-
sanih snaga da se organizuje Patriotski demokratski front, iji pokretai su
bili demokratski orijentisani istaknuti nauni, kulturni, javni radnici, visoki
vojni rukovodioci, svih nacionalnosti, nisu mogli da sprijee zahuktali
proces nacionalnih podvajanja i na kraju oruane konflikte. Istina, poetkom
rata, legalno Predsjednitvo Republike Bosne i Hercegovine je u Platformi
za djelovanje u ratnim uslovima (juni 1992.) osudilo podjelu Bosne i Herce-
govine na etnikoj osnovi, insistiralo da se otpor agresoru organizuje i
vodi kao optenarodna odbrambena borba svih graana i svih njenih naroda,
da oruane snage Bosne i Hercegovine u svoje redove ukljuuju pripa-
dnike svih naroda koji ive u Bosni i Hercegovini, te da vienacionalni
sastav jedinica i tabova moe sa vie uspjeha voditi borbu za Bosnu i
Hercegovinu od agresora.
16
Meutim, takvu politiku Platforme nadjaale
su snage destrukcije, prije svega, snage koje su bile za podjelu Bosne i
Hercegovine za raun velikodravnih politika reima u Beogradu i Zagrebu.
Dogovoreni egzodus
U realizaciji etno-teritorijalne homogenizacije treba posebno istai da
je, pored trgovine teritorijama, vrena trgovina i ljudima sopstvene nacio-
nalnosti. Reim Slobodana Miloevia, manipulisao je Srbima u kraji-
nama, da bi ih kasnije prepustio na nemilost Franji Tumanu na raun teri-
torijalnih pretenzija u Bosni i Hercegovini.
17
Kao posljedica te trgovine
16
Objavljena u Slubenom listu Republike Bosne i Hercegovine, broj 8, od 2.
jula 1992.
17
Bosanska posavina se mogla odbraniti da nije bilo uticaja odozgo da se ona
napusti. Komandantu jedinice koja je branila Bosanski Brod nije udovoljeno
zahtjevu za pomo; most na Savi je sruen od nepoznate specijalne jedinice bez
znanja komandanta odbrane Bosanskog Broda, da ne bi mogao izvesti planirani
protivnapad. Naelnik Glavnog taba Hrvatske vojske, general Anton Tus, krajem
1992. godine podnio je ostavku zato to mu Franjo Tuman nije dopustio da sauva
Bosansku posavinu. U tom kontekstu je i izjava Stjepana Mesia, da mu je Borisav
Jovi (obojica lanovi Predsjednitva bive SFRJ) rekao da njih ne interesuju Srbi u
Hrvatskoj, nego 66% teritorije Bosne i Hercegovine.
dolazi do progona i prinudnog iseljavanja Hrvata i Bonjaka sa teritorije
Bosanske posavine na odgovarajue teritorije u Hrvatskoj i Bosni i Herce-
govini, a kasnije do masovnog egzodusa Srba iz Hrvatske. Slino se desilo
kada je dogovorom pomjerena granica izmeu hrvatske i srpske strane sa
rijeke Neretve na ranije predvianu granicu Banovine Hrvatske. Olako prepu-
tanje Hrvatskoj vojsci strateki vane Kupreke visoravni i prevoja na
Velebitu upuuju na zakljuak da je postojao makar preutni dogovor o
podjeli tog dijela teritorije izmeu Franje Tumana i Slobodana Miloevia.
Prilikom sukoba ARBiH i HVO u srednjoj Bosni, po odluci hrvatskih
vladajuih struktura Hrvati istono od rijeke Bosne (Vare, Kakanj) prese-
ljeni su u dijelove Hercegovine odakle su protjerani Srbi i Bonjaci.
Ofanzivna dejstva Hrvatske vojske (HV i HVO) i Armije Bosne i
Hercegovine u Bosanskoj krajini 1995, kada je dolo do masovne preventive
evakuacije i egzodusa Srba, obustavljena je nareenjem odozgo u mome-
ntu kada je dostignuta linija kojom je uglavnom postignuta dogovorena
teritorijalna podjela: 51 posto za Federaciju Bosne i Hercegovine (FBiH)
i 49 posto za Republiku Srpsku.
Eklatantan primjer je i preseljavanje Srba (oko 65.000) pod prinudom
njihovih vladajuih struktura (februara-marta 1996.) iz sarajevskog podru-
ja u istone i sjeverne dijelove Bosne, odakle su ranije protjerani Bonjaci.
Iz svega izloenog moe se zakljuiti da cjelokupni scenario rata u
Bosni i Hercegovini pokazuje da je stvaranje istih etno-teritorijalnih jedi-
nica genocidom i etnikim ienjem bio strateki cilj i da su tome dopri-
nosili i subjekti meunarodne zajednice svojim (ne)intervencijama i kalku-
lacijama. Genocid i etniko ienje zaustavljeni su tek nakon postignutih
ciljeva etnike podjele Bosne i Hercegovine.
Odnos meunarodnih faktora
Ravnodunost, pasivnost, kolebljivost i nesprovoenje donijetih
rezolucija u djelo, bili su karakteristini za ponaanje faktora meuna-
rodne zajednice skoro za svo vrijeme rata u Bosni i Hercegovini. Stav
SAD (Buove administracije) u samom poetku da je agresija na Bosnu i
151
152
Hercegovinu regionalnog znaaja i da ne predstavlja prijetnju za SAD, a
ni za svjetski mir, te da je Evropska zajednica (kasnije EU) pozvana da
rjeava taj problem, imao je veoma negativne posljedice.
Evropska zajednica (EU), zbog suprotnih interesa njenih vodeih
zemalja (naklonosti Velike Britanije i Francuske prema Srbiji, a Njemake
prema Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini), zbog impotentnosti i neposto-
janja politike volje, nije preduzela adekvatne mjere da se sprijei irenje
agresije, etnikog ienja i genocida, koje je bilo oigledno ve u prvim
mjesecima.
Ujedinjene nacije su donijele niz rezolucija kojim se osudila agresija
i genocid, nazvale su to u samom poetku pravim imenom i zahtijevale
prekid,
18
ali te rezolucije nisu primjenjivane. Umjesto da se primijeni
Povelja Ujedinjenih nacija (glava VII), i preduzmu mjere za uspostavljanje
mira od Ujedinjenih nacija su preduzete mjere za odravanje mira koji
nije postojao, tako da su se malobrojne snage (25.000) za takvu ulogu
pretvorile u promatrae i registratore dogaaja i obezbjeenje humanitarne
pomoi. To su samo djelimino uspijevale, jer su dozvolile da za prolaz
konvoja humanitarne pomoi trae odobrenje i mole agresorske snage i da
od njih zavise.
Snage Ujedinjenih nacija su ak, tokom itavog perioda, od oruanih
snaga agresora doivljavale razna ponienja, pa i zarobljavanja njihovih
pripadnika (ljeto 1993. i krajem maja 1995.). Vlastita bezbjednost meu-
narodnih snaga uvijek je bila u prvom planu, zbog ega su one izbjegavale
da se uputaju u neophodne aktivnosti ako je postojao i najmanji rizik.
Zbog oportunizma izjednaavani su rtva i agresor i obino traeni ustupci
od ugroene strane.
19
Embargo na oruje dravama bive Jugoslavije, koje
18
Rezolucija GS UN 47/121 od 18. decembra 1992. i pozivi na prethodne rezo-
lucije Savjeta bezbjednosti: u rezolucijama 752, 757 i 771; Frensis E. Bojl, GENOCID,
Sarajevo 2000, str. 95.
19
Akademik Muhamed Filipovi u svom tekstu KORIJENI AGRESIJE,
objavljenom u ediciji: GENOCID U BOSNI I HERCEGOVINI 1991.-1995, Sarajevo
1997, str. 157, pored ostalog pie: Kao uesnik pregovora od poetka, mogu svje-
doiti o tom pritisku sa tezama: pa ta hoete, vi ste izgubili, nemate vojske,
morate pristati, jer emo vas u protivnom prepustiti Srbima da vas sve pobiju i oni
e vas na kraju sve pobiti, uzeli su vam svu zemlju, nemate teritorije, imate emba-
153
je uvedeno 1991. godine, nije ukinuto Bosni i Hercegovini i zadran je za
sve vrijeme rata.
U sklopu opravdanja za adekvatno nedjelovanje od strane meuna-
rodnih faktora i raznih politikih krugova proturana je teza da se u sluaju
Bosne i Hercegovine, umjesto agresije, radi o graanskom ratu. Za maso-
vne zloine genocidnog karaktera koriene blae kvalifikacije, meu kojim
se pojavljuje i pojam etniko ienje, samo da bi se zloin genocida
izbjegao nazvati pravim imenom.
Bez obzira kako se to zvanino zvalo, svjetsko javno mnijenje je,
zahvaljujui medijskom praenju dogaaja spoznalo svu teinu masovnog
zloina u Bosni i Hercegovini. Osudilo ga i pritiskalo svoje dravnike da
preduzmu aktivniju akciju. Izvjesno je da je taj pritisak uticao i da se obra-
zuje Meunarodni krivini sud u Hagu 1993. godine. Meutim, ozbiljnija
akcija meunarodnih faktora uslijedila je tek kada je preen Rubikon
podnoljivosti zloina stravinim masakrom Bonjaka Srebrenice, jula
1995. Da je takva akcija (masovni vazduni udari i mjere prisile) meuna-
rodnih snaga (NATO-a) uslijedila u samom poetku agresije, najvjerovatnije
bi se zaustavila ratna dejstva i zloini genocida. Upravo zato to to u poe-
tku nije uinjeno i poinilac adekvatno kanjen oruane akcije i zloini su
nastavljeni. Kasnije su se dogodili i na Kosovu, uz potencijalnu mogu-
nost da se proire i na druge dijelove regiona.
Kvalifikacija zloina
Pored zloina genocida, kao meunarodno-pravne kategorije, u novije
vrijeme se za masovne zloine u politikom rjeniku koristi i njegov
eufemizam etniko ienje. U Konvenciji o spreavanju i kanjavanju
zloina genocida koju je usvojila Generalna skuptina Ujedinjenih nacija
9. decembra 1948. genocid znai bilo koji od odreenih akata poinjenih
sa namjerom da se uniti u cjelini, ili dijelom, nacionalna, etnika, rasna
rgo na uvoz oruja,nemate anse da se oduprete velikoj srpskoj sili. Iznosi da je
pritisak bio sihron i veoma uporan.
154
ili religiozna grupa kao takva, a akti koji ine zloin genocida nabrojani
su u lanu II, a to su ubijanje lanova grupe, prouzrokovanje ozbiljnih
tjelesnih ili mentalnih povreda lanovima grupe, namjerno nametanje
uslova ivota grupi, raunato da dovede do njenog unitenja u cjelini ili
dijelom, uvoenje mjera zapreavanje raanja u grupi i prisilno premje-
tanje djece te grupe u drugu grupu. Svaka od ovih kategorija akata moe
initi zloin genocida, kao i bilo kakva kombinacija ovih akata.
20
Izraz etniko ienje pojavio se u politikom rjeniku poetkom
rata u Bosni i Hercegovini, i to u svjetskim razmjerama, koje se u sutini
odnosi na pretvaranje nekog podruja u etniki homogeno, uz upotrebu
sile, nasilja i zastraivanja, kako bi se eliminisali pripadnici drugih etni-
kih zajednica sa odreenog podruja od strane one zajednice koja ostva-
ruje kontrolu nad odreenom teritorijom. Drugi eksperti meunarodnog
humanitarnog prava smatraju da bi se etniko ienje, kako je ono doi-
vljeno u Bosni i Hercegovini trebalo tretirati kao specifian oblik zloina
genocida.
Postoji iroka lepeza akata za koje je koriten termin etniko ienje.
Prema izvjetaju Komisije eksperata Ujedinjenih nacija za ratne zloine u
bivoj Jugoslaviji, to su: ubijanje, tortura, samovoljna hapenja i zatoenja,
pogubljenja bez suenja, silovanja i seksualna zlostavljanja, satjerivanje
civilnog stanovnitva u geta, masovno prisilno uklanjanje, raseljavanje i
deportacija civilnog stanovnitva, namjerni vojni napadi ili prijetnja napa-
dima na civile i civilna podruja i namjerno unitenje imovine.
21
U krivinom pravu pojam etniko ienje nije uvrteno kao inkri-
misana radnja, odnosno nije kao takvo bukvalno i navedeno. Pored toga
to se moe podvesti pod radnje inkriminirane Konvencijom taj zloin se
moe kvalifikovati kao teka povreda meunarodnog humanitarnog prava.
Pojam etniko ienje je drugim rijeima izriito naveden u lanu 3.
enevske konvencije o zatiti graanskih lica u vrijeme rata (12. avgust
20
Izvjetaj Komisije eksperata Ujedinjenih nacija za ratne zloine u bivoj
Jugoslaviji, Borba, 26. juli 1994. godine.
21
Isto.
155
1949.) i u lanu 85. Protokola I (8. juni 1977.) dodatog enevskim konve-
ncijama o zatiti rtava rata (12. avgust 1949.) to je i pravna osnova za
suenje onim koji nisu optueni, a morali su biti optueni pred unutranjim
sudovima Bosne i Hercegovine, Hrvatske i SR Jugoslavije. Zbog tog pro-
pusta, optueni su pred Hakim tribunalom. Opise tih djela u dvama pome-
nutim meunarodnim ugovorima prevazila je zloinaka praksa. Zloi-
naka fantazija uvijek nadmauje opise djela u zakonima i meunarodnim
ugovorima i zbog toga ti zloini protiv ovjenosti, koje podvodimo pod
naziv etniko ienje, dovode do pomisli da se radi o zloinu genocida.
Prethodno navedeni akti za etniko ienje mogli bi da potpadnu pod
znaenje Konvencije o genocidu, ako je njihova sutina i namjera unitenje
odreene etnike, religiozne ili rasne grupe, u cjelini ili djelimino.
22
U mnogim sluajevima teko je povui granicu izmeu genocida i
etnikog ienja, kao to je sluaj sa masovnim zloinima na naim pro-
storima, zbog ega se isti akti zloina, sa istim intenzitetom i obimom, razli-
ito kvalifikuju, pri emu su eksperti za meunarodno pravo obazriviji i
objektivniji od politiara.
Upotreba izraza humano preseljenje je svojevrsni cinizam, jer nikome
se zbog neije namjere dobrovoljno ne naputa svoje ognjite, a svaki oblik
pritiska i prinude za preseljenje je po svojoj prirodi nehuman i ugroava
elementarna ljudska prava.
Kvalifikacija zloina u Bosni i Hercegovini
Generalna skuptina Ujedinjenih nacija, svojom Rezolucijom 47/121
od 18. decembra 1992. etniko ienje u Bosni i Hercegovini kvalifikovala
je kao oblik genocida.
Jedan od kljunih opredjeljujuih faktora da li se u sluaju Bosne i
Hercegovine radilo o zloinu genocida ili ne je: da li su izvreni zloini bili
22
Gledite Milivoja Despota, eksperta za meunarodno pravo, u raspravi orga-
nizovanoj od Drutva za istinu o NOB, na temu zloina, njihovog spreavanja i kanja-
vanja.
156
posljedica ratnih dejstava ili su poinjeni sa namjerom genocida. Komisija
eksperata Ujedinjenih nacija u svom izvjetaju od oktobra 1992. izvijestila
je: obrasci ponaanja, nain na koji su akti zloina izvravani, duina vre-
mena tokom kojih su se oni deavali i oblasti u kojima su se deavali sve to
zajedno ukazuje na postojanje namjere, sistematinosti i odreenog plani-
ranja i koordinacije kod najviih organa vlasti.
23
To se u izvjetaju potkre-
pljuje nizom primjera.
Mnogobrojne informacije i izvjetaji omoguili su domaoj i meu-
narodnoj javnosti kao i politikim faktorima da spoznaju svu teinu maso-
vnog zloina u Bosni i Hercegovini, to sa politikog stanovita ima veliku
vrijednost. Meutim, sa pravnog stanovita za presuivanje o zloinu geno-
cida, posebno kada je u pitanju dokazivanje namjernog, neophodni su vrsti,
validni dokazi do kojih je, u smislu autentinih dokumenata, tee doi, jer
protagonisti takvih zloina svoje namjere prikrivaju i kamufliraju; ak ih
ne iznose ni u tajnim dokumentima, da ne bi posluili kao pravni dokaz.
Predsjednitvo Bosne i Hercegovine je jo marta 1993. godine Meu-
narodnom sudu u Hagu, podnijelo tubu protiv SR Jugoslavije da je izvrila
zloin genocida u Bosni i Hercegovini i u njoj iznijelo konkretne materi-
jalne dokaze. Od tada do kraja rata dokazi su multiplicirani. Meunarodni
sud pravde u Hagu nije jo donio presudu po toj tubi, ali je zahtjev Bosne
i Hercegovine, aprila 1993. donio Privremene mjere, prema kojim se od
SR Jugoslavije zahtijeva da odmah preduzme sve mjere koje su njenoj
moi da sprijei injenje zloina genocida, to je zbog njihovog nepoto-
vanja taj zahtjev ponovljen septembra 1993.
24
Za presudu Meunarodnog suda pravde po tubi Bosne i Hercego-
vine za zloin genocida neophodni su pravno upotrebljivi dokazi. Iako
Tribunal u Hagu optuuje i sudi licima, a ne dravi, presude za zloin geno-
23
Konani izvjetaj Komisije eksperata Ujedinjenih nacija za ratne zlo-
ine u bivoj Jugoslaviji, Borba, 26. juli 1994. godine, Beograd 1994.
24
Fransis E. Bojl, BOSANSKI NAROD OPTUUJE GENOCID POSTU-
PAK PRED MEUNARODNIM SUDOM PRAVDE U PREDMETU BOSNA I
HERCEGOVINA PROTIV SRBIJE RADI SPRJEAVANJA I KANJAVANJA
ZLOINA GENOCIDA, Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meu-
narodnog prava, Sarajevo 2000, str. 245.
157
cida, naroito one koje se odnose na lica koja se nalaze na elnim dra-
vnim i vojnim funkcijama, doprinijee Meunarodnom sudu pravde za presu-
ivanje.
injenica da su zloine inile sve uesnice rata, ali sa razliitih polaznih
osnova i namjera, sa razliitim intenzitetom i obimom, tako da se ne moe
trpati sve u jedan ko, emu tee glavni krivci genocida i etnikog ienja.
Zloini su pogodili sve narode i graane Bosne i Hercegovine. Bonjaci
su se, jer su bili glavna smetnja u odnosu na druge, nali u najteem polo-
aju i doivjeli navea stradanja podjele Bosne i Hercegovine. Kao cjelina
bili su izloeni genocidu.
Od ukupno oko 230.000 smrtno stradalih i nestalih, Bonjaka je oko
163.000 ili blizu 71%.
25
I odnos smrtno stradalih i nestalih civila u odnosu
na vojnike je najizraeniji kod Bonjaka. U ukupnom broju prognanih i
izbjeglih najvie je bilo Bonjaka (od 2,200.000 na Bonjake otpada
1,240000 gotovo svi koji su se nali na okupiranoj teritoriji). Ili, na primjer,
od ukupno 1.239 sruenih i devastiranih bogomolja 1.024 su islamske,
182 katolike, 28 pravoslavnih i 5 jevrejskih.
26
Na teritoriji Republike
Srpske sve damije su poruene. I drugi kulturno-istorijski spomenici i
kulturno blago Bonjaka je stradalo. Oigledno ilo se za tim da se uniti
kulturna batina i istorijski korijeni bonjakog naroda.
Autor publikacije GENOCID U BOSNI, Norman Cigar, razmatrajui
zloine u Bosni i Hercegovini, posebno izdvaja bonjaku zajednicu i
navodi da je bila rtva onoga to bi se, prema svim prihvatljivim zako-
nskim i moralnim mjerilima, moglo nazvati genocidom.
27
Mnogi eksperti
meunarodnog prava dijele njegovo miljenje.
Sutina je u namjernom masovnom ubijanju ili pokuaju ubijanja
ljudi zato to pripadaju odreenoj etnikoj zajednici. Demografska stru-
ktura dananje Bosne i Hercegovine je sasvim izobliena. Prema podacima
iz 1999. godine Bosna i Hercegovina je imala prisutnih 3,480.000 stano-
25
Nedeljnik Odgovor, podlistak IVJETI ZAJEDNO U BIH, februar 2001.
26
Milo Mini, PREGOVORI IZMEU MILOEVIA I TUMANA O POD-
JELI BIH U KARAOREVU, Drutvo za istinu o NOB, Beograd 1998.
27
Norman Cigar, GENOCID U BOSNI, Sarajevo 1998, str. 11.
158
vnika (ne raunajui izbjeglice, koje su van Bosne i Hercegovine), to je
manje za skoro 900.000 stanovnika u odnosu na predratni period (1991.
godine). U meuvremenu iz Hrvatske se doselilo (poslije vojnih operacija
Bljesak i Oluja) oko 40.000 Srba iz Republike Srpske; iz SR Jugoslavije
(sa Kosova i Sandaka) doselilo se oko 26.000 Bonjaka i Albanaca.
28
Nestalo je etniko arenilo Bosne i Hercegovine, pri emu je, pored
odlaska u inostranstvo, posebno upadljivo masovno preseljenje Bonjaka
iz istonih dijelova Bosne i Hercegovine i donjeg toka rijeke Neretve u
centralne dijelove, Srba iz centralnih i jugozapadnih dijelova Bosne i Herce-
govine, Hrvata iz srednje Bosne i Posavine u zapadnu Hercegovinu i jugo-
zapadne dijelove Bosne i Hercegovine (Drvar, Glamo, Grahovo). Mnogi
gradovi su potpuno izmijenili demografsku strukturu (na primjer, u gradu
Brko prije rata bilo je blizu 21% Srba, a sada ih je 98%).
Dejtonski mirovni sporazum je uglavnom legalizovao stanje etniki
istih teritorija zateeno poslije obustave oruanih konflikata, ali je omo-
guio da se, prije svega, povratkom izbjeglica i raseljenih lica (na bazi
Aneska 7 tog sporazuma), zatim kanjavanjem ratnih zloinaca, garanto-
vanjem ljudskih prava i drugim odredbama, ponite ili bar ublae rezultati
etnikog ienja i obnovi multietniko drutvo u Bosni i Hercegovini, ali
do sada su uinjeni veoma mali pomaci. Manjkavost Dejtonskog spora-
zuma je u tome to nije predvidio efikasni, obavezujui mehanizam za pro-
vedbu odgovarajuih odredbi, posebno za povratak izbjeglih i prognanih.
ak tavie, faktori meunarodne zajednice su prilikom izbora 1996.
godine uvoenjem tzv. obrasca P-2, omoguili da mnoge izbjeglice i rase-
ljena lica glasaju za optinsku vlast u trenutnim mjestima boravka ili za
vlast u optinama gdje ele da ive, iako je, po pravilu, predvieno glasanje
za vlast u optinama njihovog boravka prema popisu stanovnitva iz 1991.
godine. Takvim izbornim ininjeringom legalizovana je veinska vlast onih
koji su izvrili etniko ienje (izuzetak Srebrenica u RS i Drvar u Fede-
raciji BiH). Mada je od 1999. godine proces povratka izbjeglica i raseljenih
lica znatno poboljan, stanje je u cjelini alarmantno. Umjesto povratka,
raznim mjerama podstican je, a i danas se podstie ostanak i integrisanje
28
DEMOGRAFSKE PROMJENE U BOSNI I HERCEGOVINI, Osloboenje,
Sarajevo, 17. juni 2001.
159
u sredine u kojim je naeno utoite (dodjeljivanje placeva i izgradnja
novih, etniki istih naselja, zamjena ili prodaja imovine i sl.) kao i reloka-
cija na teritoriju svoje etnike zajednice.
Prema posljednjim podacima, od oko 2,200.000 izbjeglih i progna-
nih, u protekle etiri i po godine vratilo se oko 600.000, to znai neto
vie od jedne etvrtine. Meutim, radi se uglavnom o povracima u mjesta
koja su na teritoriji etnike zajednice kojoj povratnici pripadaju, a u mjesta
koja su na teritoriji druge etnike zajednice vratilo se svega oko 105.000,
tako da je realizovano u Federaciji svega 7%, a u Republici Srpskoj 3%
tzv. manjinskih povrataka.
Na teritoriji Bosne i Hercegovine, zajedno sa doseljenim iz Hrvatske
(Srbi) i SR Jugoslavije (Bonjaci i Albanci sa Kosova i Sandaka), ima
809.000 izbjeglih i prognanih (od toga u Federaciji 473.000, a u Republici
Srpskoj oko 336.000).
U drugim zemljama nalazi se jo 760.000. Od toga 441.000 ima rijeen
status u zemlji azila, tako da se mnogi od njih nee ni vraati u Bosnu i
Hercegovinu. Do sada je u tree zemlje otilo 185.000 Bonjaka, Srba i
Hrvata, koji se najvjerovatnije nee vraati.
29
Postoje razne raunice i procjene o tome koliko vremena bi bilo pot-
rebno da se veina prognanih i izbjeglih vrati u svoja ranija mjesta prebi-
valita, ukoliko bi se taj povratak odvijao prema sadanjem tempu i dina-
mici. Izvjesno je da se radi o nekoliko decenija. Ako se povratak izbjeglih
i prognanih ne bude odvijao znatno bre i masovnije, postoji ozbiljna
opasnost utapanja onih koji se vrate u postojeu monoetniku sredinu,
ime bi se stvorila mogunost da se postojee etnike homogene tvorevine,
koristei princip prava na samoopredjeljenje, pretvore u samostalne drave,
a u daljoj budunosti, pod odgovarajuim unutranjim i meunarodnim
okolnostima, da se dvije od njih pripoje susjednim zemljama (Srbiji i
Hrvatskoj) budui da Dejtonski sporazum i postojee prilike to za sada
onemoguavaju.
Nedavno donesenom odlukom Ustavnog suda Bosne i Hercegovine o
konstitutivnosti sva tri naroda na cijeloj teritoriji Bosne i Hercegovine, sa
29
Isto.
ustavno-pravnog stanovita, osujeuje se namjera da se legalizuju i trajno
sauvaju ratom i etnikim ienjem stvorene jednonacionalne tvorevine
jer, prema toj odluci, Republika Srpska vie nije republika samo srpskog
naroda, ni Federacija Bosne i Hercegovine samo bonjakog i hrvatskog
naroda, nego oba entiteta pripadaju bonjakom, srpskom i hrvatskom
narodu i ostalim graanima koji ive na njihovoj teritoriji, ime se remeti
pravo na samoopredjeljenje bilo kojeg od tih naroda. U cilju obezbjeenja
ravnopravnosti svih naroda i graana ta odluka nalae usaglaavanje i
izmjene u institucionalno-pravnoj regulativi oba entiteta. Tako Srbima treba
omoguiti uee u Domu naroda Parlamenta Federacije Bosne i Herce-
govine, a Bonjacima i Hrvatima u Skuptini Republike Srpske, tako to
bi u njoj bio uspostavljen Dom naroda; zatim otvaraju se pitanja simbola
entiteta, upotrebe pisma, jezika, uvoenje jedinstvenog obrazovnog sistema
i dr.
Raunujai one koji sada ive ili su pak najavili povratak u podruja
koja su pod kontrolom vlasti drugog naroda, danas ima oko 1,200.000-
1,300.000 stanovnika iz sva tri naroda, koji ovom odlukom iz poloaja
pripadnosti manjinskom narodu, ponovo dobijaju status pripadnosti
konsitutivnom narodu. Ovim se pravno obezbjeuju maksimalne pretpo-
stavke za masovniji povratak izbjeglih i prognanih svojim kuama. Samo
njihovim povratkom pravo na samoopredjeljenje postaje primjenljivo, jer,
ne vrijedi konstitutivnost sva tri naroda na cijeloj teritoriji Bosne i Herce-
govine, ako se konstituenti ne vrate svojim kuama. Zato je sa unutranjeg
aspekta, povratak izbjeglih i prognanih alfa i omega opstanka Bosne i
Hercegovine.
Privoenje ratnih zloinaca sudovima pravde da bi se zadovoljila
pravda istovremeno predstavlja znaajan preduslov i za pomirenje. Ono
ima ogroman uticaj i na povratak izbjeglica, jer u tome vide veu gara-
nciju za njihovu linu sigurnost. Dok su vlasti bonjakog dijela Fede-
racije Bosne i Hercegovine od poetka saraivale sa Tribunalom u Hagu i
predale do sada sve traene koji su osumnjieni za ratne zloine, a neke i
sama osudila (likvidacija Muana Topalovia Cace i suenje njegovoj grupi
jo u toku rata zbog zloina u Kazanima na Trebeviu, suenje ubicama
fratara u Fojnici i dr.), vlasti Republike Srpske i takozvane Herceg-Bosne
160
dugo godina nisu htjele saraivati sa Tribunalom. Vlasti Republike Srpske,
do sada, sa svoje strane nisu predale Tribunalu ni jedno lice osumnjieno
za ratne zloine. To izaziva negodovanje, prije svega kod bonjake popu-
lacije, koja je pretrpjela najvee zloine.
Sa meunarodnog aspekta ouvanje jedinstvene Bosne i Hercegovine
e zavisiti od dosljednje primjene dva kljuna aksioma dananjice: nepro-
mjenljivosti postojeih dravnih granica (izuzev sporazumno) i potivanje
univerzalnih ljudskih prava.
To e zavisiti i od uticaja savremenih integrativnih procesa u Evropi
bez granica na balkansko podruje.
Bosna i Hercegovina je posebno zainteresovana za proces demokra-
tizacije u SR Jugoslaviji i Hrvatskoj i za njihovu spremnost da utie na
srpsku, odnosnu hrvatsku populaciju u Bosni i Hercegovini u pravcu
obnove naruenog zajednikog ivota svih naroda u Bosni i Hercegovini i
to jae integrisanje u bosanskohercegovako drutvo, da Bosnu i Herce-
govinu osjeaju kao svoju dravu i svoj identitet tite kroz njene institucije.
161
Milo Mini
CENA RATOVA NA PROSTORU BIVE SFR JUGOSLAVIJE
1991-1995.
(Sa posebnim osvrtom na ratna stradanja Bosne i Hercegovine)
Ratovi na prostoru bive SFR Jugoslavije 1991-1995. su delo
naih nacionalizama i cena ovih ratova
U ovoj mojoj zabeleci
1
se govori, prvenstveno, o ceni ovih ratova.
Izazvala ih je pre svega, velikosrpska nacionalistika politika, koja je
nastojala da ratom stvori veliku Srbiju. Zajedno s njom odgovorna je i
velikohrvatska politika koja je ratom pokuala da stvori veliku
Hrvatsku. Namjeravale su da to ostvare u procesu raspada, ili, tanije,
razbijanja Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije u periodu
1991-1995. godine. Cenu nisu platili voe koji su te politike nametnuli
narodima nekadanje Jugoslavije. Platili su je narodi uvueni u
meusobne ratove od strane tih njihovih voa i tih nacionalistikih
politika.
Da li se ovi ratovi u Bosni i Hrvatskoj blie kraju? (15. juni 1995.)
Na stolu predamnom je jedan lanak iz Nedeljne borbe od 1-2.
oktobra 1994. godine, pod naslovom CENA RATA NA PROSTORIMA
BIVE JUGOSLAVIJE i podnaslovom Bilans etnikih konflikata kod
nas. Sauvao sam ga zbog podataka koje sadri.
162
1
Ovaj tekst objavljen je u listu Odgovor u nastavcima, u brojevima od 29. maja
i 5, 12, 19, i 26. juna 1997. Ovde je proiren sa jednom dopunom na kraju.
lanak poinje sledeim tekstom: Da li se rat (ratovi?) na tlu
nekadanje velike Jugoslavije blii(e) kraju? Sa svim pregovorima koji
su se vodili i vode od Haga, preko eneve, Njujorka, u Beogradu, na
Palama, u Zagrebu i Kninu, nasluuje se lagano jenjavanje rata. Ako se
ova procena pokae ispravno, prvo i osnovno pitanje koje e se postavljati
u celokupnoj javnosti na tlu nekadanje Jugoslavije bie: koliko nas je sve
ovaj rat kotao?
Danas moemo rei da se ova procena nije ba polazala ispravnom,
jer posle etveromeseneg primirja u Bosni i Hercegovini, rat se u BiH
nastavlja i svi su izgledi da predstoji novo razbuktavanje rata. Prvog i 2.
maja 1995. Hrvatska je izvela munjeviti rat napadam na Zapadnu
Slavoniju, koju je drala vojska Republike Srpske Krajine, i oistila je i od
jedinica srpske vojske i od Srba. Ni danas niko ne moe predvideti koliko
e ovi ratovi trajati.
Ali pitanje: Koliko nas je ovaj rat kotao? ostaje otvoreno i
postavljae se u celokupnoj javnosti na tlu nekadanje Jugoslavije, kad
jednom doe kraj ovih ratova, a mora jednom doi i doi e.
Koliko nas ovi ratovi kotaju?
Navedeni tekst se nastavlja: Naa Borba, koristei se ljubaznou dr.
Ivana Ahela, eksperta za teoriju sistema i upravljanja, nudi itaocima
svesna mnotva nedostataka jednu moguu procenu... Ovaj tekst je deo
budueg projekta koji je dr. Ahel inicirao na Beogradskom krugu, a koji
bi se pozabavio ne samo procenom nastale tete, ve i mogunostima SRJ
(politikim, privrednim, kulturnim...) da se u najkraem moguem roku
nadoknade i prevaziu. Projekat, uslovno, ima naziv: Ispitivanje
mogunosti preusmeravanja politike sa ratnih na civilizacijske ciljeve na
prostorima bive SFRJ.
Nedeljna Borba navodi sledee rei dr. Ahela: Pokuao sam samo da
pokaem, makar i grubo, koliko nas je sve to do sada kotalo.
163
Cena rata je drutvena injenica i ona nema veze sa traenjem krivaca
za rat... Bilo ko da je kriv za ovu traginu situaciju, cena rata ostaje ista.
Ipak, ljudi e, sasvim sigurno, na drugi nain gledati na svoje ratnike
ideje, kada spoznaju njihovu stravinu cenu. Treba se nadati da e posle
ovog saznanja doi do promene miljenja i inspiratora ove tragedije. Bitno
je da se shvati da postoji tesna veza izmeu politike, ekonomije, socijale i
ratnih razaranja. Sve to se dogodilo delo je politike i njenih usmerenja.
Nita se nije dogodilo bez njenog dejstva.
Potom dr. Ahel iznosi sledee podatke:
Poginuli u ratu: U ovom ratu izgubilo je ivote oko trista hiljada
ljudi. Od toga su 90 odsto bili civili. Ovo je, praktino, bio rat vojski i
paravojski protiv nezatienog naroda kae dr. Ahel.
Izbeglice: Svoje domove napustilo je i izbeglo iz svojih sela i gradova
oko tri miliona ljudi.
Ranjenici: Ranjeno je i obogaljeno oko milion ljudi.
Ratni zloini: Njihov je broj ogroman, ali javnosti jo nije poznat...
Zloini su glavni razlog za osvetu i posledice ove brutalnosti trajae
generacijama kae dr. Ahel.
Muenje stanovnitva: Bombardovanje nedunog i nezatienog
stanovnitva u gradovima (Sarajevo, Mostar i drugi) i ostavljanje bez
hrane, vode, struje, grejanja, leenja, strah od snajperskog ubijanja, sve to
ostavie teke posledice, naroito na dalji zajedniki ivot izmeu
etnikih zajednica.
Razaranje gradova i sela: Razoreni su mnogi gradovi (Vukovar,
Sarajevo, Mostar, Gorade, Dubrovnik i drugi) i razrueno je na hiljade
sela.
Poremeeni porodini odnosi: Na teritoriji bive SFRJ ivi u
meovitim brakovima oko milion i trista hiljada ljudi, koji imaju osam do
deset miliona bliskih roaka. U meovitim brakovima roeno je oko tri
miliona ljudi.
Etniko ienje: Raseljeno je vie stotina hiljada ljudi na
najbrutalniji nain u mnogim oblastima u kojima je ivelo nacionalno
164
meovito stanovnitvo i tokom ienja uniteno je sve to podsea na
etnos prognanog stanovnitva (imovina, groblja, kulturni spomenici i
dobra, religiozne i druge institucije).
Dr. Ahel, dalje, nabraja:
Mrnja izmeu ljudi kataklizmikih razmera: tim e biti pogoene
sve etnike zajednice, a najvie Srbi.
Oko milion ljudi je na prinudnom odmoru i oko sedam stotina hiljada
nezaposlenih sada je u SR Jugoslaviji.
Na granici siromatva ivi 80 odsto ljudi.
Ogromno su unazaene sve drutvene delatnosti zdravstvo,
obrazovanje i dr.
Zbog sankcija pala je potronja nafte, nedostaje oko 4,3 miliona tona,
dobavlja se izvesna koliina vercom i posredstvom kriminala.
Proizvodnja gvoa pala je sa tri miliona tona na 200 hiljada tona, a
elika od 4,5 miliona tona na 900 hiljada tona. Metalopreraivaka
industrija pala je na 25 odsto predratne proizvodnje.
I dalje, dr. Ahel rea ogromne tete na podruju meunarodne
razmene, saobraaja, veza sa meunarodnom zajednicom. Navodi i
zvaninu procenu vlasti SRJ da, do momenta kada je pisan ovaj lanak,
ukupna materijalna teta procenjuje se na oko 45-50 milijardi USA dolara,
kao i da emo se vratiti na stanje iz 1991. godine tek za dvadeset godina.
Takve su procene koje je dr. Ivan Ahel izloio Nedeljnoj Borbi od 1-
2. oktobra 1994. o ceni ratova koji se ve etiri godine vode u Bosni i
Hercegovini i Hrvatskoj, i to do sada. A kakva e biti do okonanja ovih
ratova?
rtve ratova u Bosni i Hrvatskoj
U Nedeljnoj Borbi od 20-21. maja 1995. godine, u lanku
SLAVONSKI EGZODUS PO DRUGI PUT (potpisan incijalima V. V.),
165
nalazimo ovakve podatke: Jo sredinom 92. Visoki komesarijat UN za
izbeglice iznosi procenu da je 2,5 miliona stanovnika bive SFRJ
proterano iz mesta stalnog boravka... Po prologodinjim podacima
meunarodnih humanitarnih organizacija registrovano je 3,600.000
raseljenih lica. Samo ih je u Bosni registrovano 2,800.000. Smatra se,
prema istom izvoru, da je poginulo 200.000 lica, a razoreno stotinjak
naselja.
Statistiar Miladin Kovaevi smatra da su ove cifre preterane, poput,
naprimer, tvrdnji da se iz Vojvodine iselilo 170.000 Hrvata, budui da ih
je po popisu iz 91. bilo stotinjak hiljada...
itao sam vie lanaka u kojima se ovakve i sline procene smatraju
veoma preteranim, slino kao to to tvrdi statistiar Kovaevi.
Jedan od takvih lanaka naao sam u listu Politika od 27. i 28. aprila
1995. pod naslovom BOSANSKA RAUNICA koji je Politika prenela
iz Njujork Tajmsa (The New York Times), Njujork, a napisao ga je Dord
Kini (George Kenney). On za sebe kae: U avgustu 1992. krae vreme
pre nego to sam podneo ostavku
2
na poloaj efa odelenja za Jugoslaviju
u Stejt Departmentu, napisao sam memorandum kojim sam traio da
poaljemo istraivaki tim, a bio sam odbijen...
Na poetku lanka Kini pie:
Koliko ljudi je, sve u svemu, poginulo u Bosni? Za tampu i
politike strunjake lak odgovor glasi 200.000. Kao neko ko je ovaj sukob
na profesionalan nain pratio od samog poetka, ja u to nisam ubeen.
Bosna nije holokaust, niti Ruanda; ona je Liban.
I dalje: Ono to su Srbi u Bosni uinili ne moe se minimizirati.
Njihovo kanjavanje Muslimana daleko prevazilazi sve muslimanske
prestupe. Za ljubav mira na duge staze, pravde mora da bude. Pa ipak, to
je optuba ozbiljnija, vei je napor koji mora da se uloi da bi se tano
166
2
O motivima ostavke vidi u novembru 1992. godine objavljeni lanak D.
Kinija u Vaington montliju (The Washington Mountly). Bosanski prevod u
publikaciji ETNIKO IENJE GENOCID ZA VELIKU SRBIJU, Drutvo
za ugroene narode iz Getingena (Gesellschalt fr bedvohte Vlkev Gtingen),
Sarajevo 1996, str. 51 do 55.
ustanovile injenice. Pre no to istorijske injenice pretvorimo u
zastraujuu legendu, koja seje seme budueg rata, moramo, meutim,
dva puta da razmislimo.
Prema mojoj reenici, broj rtava u ratu u Bosni nije 200.000, ve
25.000 do 60.000 ukupno na obema stranama. O toj proceni e jo biti
rei (vidi str. 7 i 8.).
Kini priznaje da je u 1993. godini i sam koristio cifru od 200.000
poginulih u svojim govorima i lancima. Na osnovu nalaza, kako on kae,
analitiara CIA i Biroa Stejt Departmenta za istraivanja i obavetavanja,
kao i evropskih vojnih obavetajnih oficira sa velikim iskustvom, doao
je do svoje procene verovatnog broja rtava u ratu u Bosni. On kae: ...
Na osnovu ovih i drugih procena u principu pouzdanih ljudi, koji rade na
pruanju humanitarne pomoi, i imajui u vidu argument o fizikoj
neodrivosti velikih brojeva, doao sam do cifre od 25.000 do 60.000
mrtvih.
I dalje: Pitanje koliko je u Bosni bilo rtava daleko je od toga da
bude akademsko. Mnogi ratovi, moda i svi, ali naroito ovaj rat vodi se
zbog prestia i asti, a ne iz racionalnih razloga. Mnoga zlodela u bivoj
Jugoslaviji opravdavaju se kao osveta za ubijanje tokom II svetskog rata.
Pa, ipak, broj rtava u II svetskom ratu u Jugoslaviji, takoe, nikada nije
dokumentovan (podvukao M. M.).
Tumaenje ovih cifara, zapravo, danas zavisi od vrste neijeg
etnikog nacionalizma...
Meni izgleda ovakvo tumaenje genocida, koje hoe, oigledno, da
bude to preciznije, da je suvie usko i neadekvatno. U pravnoj nauci u
Konvenciji o genocidu i svetskoj javnosti se danas koristi ire tumaenje
genocida, po kome je i u ratu u Bosni bilo genocida, pa je i Haki sud
usmeren da istrauje ratne zloine genocida i u Bosni.
U jednom je Dord Kini neosporno u pravu: svaka strana u ratu
preuveliava svoje rtve, optuujui suprotnu stranu. To spada u sredstva
podsticanja mrnje i ratnog raspoloenja u narodu i koristi se u ratnoj
propagandi.
167
Pitanje je samo kolika je razlika izmeu stvarnih injenica o broju
rtava koja svaka strana u ratu iznosi u politikom i propagandnom cilju.
Ali, kad rat prestane i nastupi period mira, svaka strana, htela ne htela,
mora da nastoji da utvrdi injenice o rtvama koje je u ratu podnela, da
svodi raune i da, koliko-toliko, utvrdi koliko je priblino nju rat kotao,
koliku je cenu narod platio, kolika je cena rata bila koju je morala platiti
za one ciljeve za koje je rat vodila, bez obzira da li je ili nije te ciljeve
ostvarila.
Tako je bilo i po zavretku Drugog svetskog rata. Tako je postupila i
biva Jugoslavija, koja je u Drugom svetskom ratu podnela ogromne rtve
za osloboenje zemlje od faistikih okupatora. Kada je rat prestao,
zvanina procena Jugoslavije iznesena je u javnost: u Drugom svetskom
ratu poginulo 1,700.000 ljudi, palih u oruanim etverogodinjim
borbama protiv snaga faistikih okupatora i njihovih domaih pomagaa
i saradnika, i ubijenih nenaoruanih lica kao rtava faistikog terora. I ta
cifra je u opticaju sve do danas. Dord Kini je delimino u pravu kada
tvrdi da taj broj rtava u Drugom svetskom ratu u Jugoslaviji nikad nije
dokumentovan, ali nikako nije u pravu sa svojom procenom. Zapravo,
uzeo je pravo da i sam iznosi nedokumentovane cifre.
rtve rata u bivoj Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu 1941-1945.
Kini, oigledno, ne zna i nije ni mogao znati da je u Jugoslaviji bio
izvren, po savremenoj statistikoj naunoj metodologiji 1964. godine
popis rtava rata u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu. Rezultati su
sumirani, izvetaj sainjen i podnesen Saveznoj vladi avgusta 1966.
godine. Taj izvetaj, meutim, nije objavljen, jer su se rezultati popisa i
pored analize i procene manjkavosti tog popisa, i na osnovu toga
izvrenog korigovanja rezultata popisa znatno razlikovali od broja
1,700.000 rtava rata; ukupan broj popisanih rtava rata, i posle
korigovanja izvrenog od strane Statistikog zavoda Jugoslavije, bio je
mnogo manji od 1,700.000 do tada u zemlji i svijetu poznatog i
prihvaenog broja rtava rata u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu.
168
Bio sam tada jo u Saveznom izvrnom veu SFRJ, dobio sam taj
izvetaj i sauvao ga. Koliko se seam, taj izvetaj nije objavljen, ne u
cilju prikrivanja rezultata popisa, ve zato to je u to vreme Savezna vlada
inila napore da dobije ratnu odtetu od Savezne Republike Njemake, pa
je postojala bojazan da taj izvetaj moe oteati pregovore o dobijanju
ratne tete. I tako je sve do kraja osamdesetih godina taj izvetaj ostao
neobjavljen, iako je on dokumentovano utvrivao stvarni broj rtava rata
u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu.
Pored ovog popisa, postojalo je i nekoliko drugih, vie ili manje
dokumentovanih, procena rtava rata u Jugoslaviji u Drugom svetskom
ratu. U listu Republika (Beograd) od 1-15. juna 1995. objavljen je lanak
dr. Srana Bogosavljevia, doktora statistikih nauka i profesora
Univerziteta u Beogradu, pod naslovom DRUGI SVETSKI RAT
RTVE U JUGOSLAVIJI, u kome on daje pregled i popisa iz 1964.
godine i ostalih procena rtava u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu.
Prema njegovom lanku, postoje sledee procene rtava rata u
Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu:
Procena objavljena u izvetaju reparacione komisije pri Vladi FNRJ
u dokumentu Ljudske i materijalne rtve u ratnom naporu 1941-
1945, iz 1947. godine.
Procena Dragoljuba Tasia, objavljena u predgovoru POPISA
STANOVNITVA 1948. GODINE, knjiga I.
Procena Ive Laha, objavljena u Statistikoj reviji 1951. godine.
Procena Dolfe Vogelnika, objavljena u Statistikoj reviji 1952.
godine.
Inostrane procene (Univerziteta u Prinstonu i Frukmana).
Procena Bogoljuba Koovia u studiji RTVE DRUGOG
SVETSKOG RATA U JUGOSLAVIJI iz 1985.
Procena Vladimira erjavia u studiji GUBICI STANOVNITVA
JUGOSLAVIJE U DRUGOM SVETSKOM RATU iz 1989. godine.
169
Prva procena objavljena je kao nalaz reparacione komisije i to
1,700.000 rtava u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu; i to je izvreno
pre prvog posleratnog popisa stanovnitva. Dr. Bogosavljevi pie da je
autor te raunice bio dr. Vojislav Vukovi. Ipak, najznaajnije je kae
dr. Bogosavljevi da on (dr. Vukovi M. M.) navodi da je raunao
demografske gubitke, a da se to u konanoj redakciji njegovog rukopisa
pretvorilo u rtve. Ovim je, oigledno, objanjeno kako se dolo do cifre
1,700.000 rtava. A to je onda uzeto kao zvanina procena. Dakle,
neargumentovana, kako bi to rekao Dord Kini.
Dr. Bogosavljevi uporeuje cifre svih navedenih procena, i to i
rtava rata i demografskih gubitaka u toku rata i nalazi sledee: da je
najnia cifra ona do koje je doao Lah 1951. i to 1,000.000, a najvia do
koje je doao Vogelnik 1952. i to 1,800.000 neto vie od zvanine iz
1947. (1,700.000). A demografski gubitak najnie je procenio Univerzitet
u Prinstonu 1948. godine i to 1,200.000 lica, a najvie Vogelnik 1952.
godine 2,854.000 lica. Ostale procene se kreu i za rtve i za
demografski gubitak izmeu tih najniih i najviih cifara.
Dr. Bogosavljevi je naveo rezultate popisa iz 1964; prema tom
popisu, broj rtava je 597.323. Poto je ustanovljeno da u popisu nisu
evidentirane sve rtve i nisu obuhvaeni ni poginuli koji su pripadali
organizacijama saradnika okupatora nedievaca, ljotievaca, etnika,
ustaa i hrvatskih domobrana, slovenakih domobrana, albanskih balista i
drugih, broj rtava dobijen popisom je korigovan i povean na 896.000
1,210.000.
Dr. Bogosavljevi je utvrdio da su najpriblinije procene Koovia iz
1985. godine i erjavia iz 1989. godine; i to, po Koovievoj proceni
1,014.000, a po erjavievoj proceni 1,027.000 rtava. Te njihove procene
kreu se u rasponu 896.000 1,210.000, po proceni na osnovu popisa
rtava iz 1964. godine. Najverovatniji broj stvarnih rtava rata do koga
dolazi dr. Bogosavljevi je 1,100.000 rtava rata 1941-1945, to je manje
za oko 600.000 od zvanine procene od 1,700.000 rtava, koje se do danas
koristi od svih zainteresovanih.
Dr. Bogosavljevi navodi da su Koovi i erjavi procenili i broj
rtava po nacionalnoj pripadnosti, i to: Koovi Srba 487.000, Hrvata
170
207.000, Muslimana 86.000, Crnogoraca 50.000, Slovenaca 32.000,
Makedonaca 7.000, Jevreja 60.000, Roma 27.000; erjavi Srba
530.000, Hrvata 192.000, Muslimana 103.000, Crnogoraca 20.000,
Slovenaca 42.000, Makedonaca 6.000.
Treba ovde da napomenem da sam sauvao lanak eljka Kruelja,
objavljen u Vjesniku (Zagreb), u broju od 20. oujka 1991. godine, pod
naslovom NOVA TABLICA MNOENJA JASENOVAKIH RTAVA.
U tom lanku on se, pored ostalog, takoe, bavi studijama Koovia i
erjavia o rtvama rata u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu. Kruelj,
kao i dr. Bogosavljevi, je ocenio da su procene tih rtava koje su dali
Koovi i erjavi prihvatljive kao najpriblinije broju stvarnih rtava
rata u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu, i obara se otrom kritikom na
preterivanje u procenama rtava tog rata u celini, a posebno precenjivanje
rtava Jasenovca.
Dr. Bogosavljevi ukazuje da je bilo ispolitiziranih i emotivnih
preterivanja, naroito prvih godina posle rata. Isto tako, da je bilo pre te ri -
vanja u proustakoj i proetnikoj emigrantskoj tampi o broju pogi nu lih
i ubijenih od strane partizana. I ta preterivanja traju do danas. Naprimer,
upotrebljava se cifra od 100.000 ubijenih u Blajburgu (Bleiburg,
sloveniki Pliberk) pripadnika kvislinkih organizacija, pa se ide i do
200.000 i 300.000. A general Milan Basta ovih dana navodi engleske
izvore, po kojima je u Blajburgu stradalo oko 10.000 kvislingovaca, i
podrava tu procenu kao jedan od partizanskih vojnih rukovodilaca, koji
je uestvovao u vojnim operacijama sa svojom jedinicom sve do
kapitulacije nemakih snaga generala Lera, (Alexander Lhr) i bio u to
vreme i u Blajburgu. Ali, preterivanjem se ide na stvaranje mita, s ciljem
da nacionalistikim snagama taj mit poslui za podsticanje i negovanje
nacionalistikih i ovinistikih raspoloenja u narodu i diskreditovanja
Narodnooslobodilake borbe i parizanskih snaga koje su iz te borbe izale
kao pobednici rame uz rame sa snagama velikih saveznikih sila. U iste
svrhe koriste se i preterivanja rtava Srba u Drugom svetskom ratu,
ukljuujui i preterivanja broja pobijenih u Jasenovcu.
Na kraju svog lanka, dr. Bogosavljevi kae: No, vreme je poka -
zalo da su rtve morale biti evidentirane, a krivci za njihovu smrt u to je
171
mogue veem broju, ako ne kanjeni, onda bar identifikovani. Da je to
uraeno na vreme, jedna velika nesrea ne bi mogla da se koristi kao
instrument za pripremu i sprovoenje nove, sline nesree, ali sa obrnutim
predznakom u nacionalnoj strukturi stradalih.
Ne poznajem dr. Bogosavljevia; moda pripada mlaoj generaciji,
pa ne pamti onih nekoliko godina posle zavretka rata 1945. godine, kada
su identifikovani i kanjavani krivci za rtve rata i faistikog terora.
Ostali su nekanjeni samo oni kojima je polo za rukom da pobegnu iz
Jugoslavije u Zapadnu Evropu i Severnu i Junu Ameriku. Svi drugi,
3
ukoliko su ivi pali u ruke vlasti, sueni su i osuivani od nemakih
komandanata koji su u vreme rata arili i palili po zemljama Jugoslavije,
pa do glavnih vinovnika iz reda nedievaca, ljotievaca, etnika, ustaa,
rupnikovaca i drugih. Ko pamti, mora da se sea procesa u Beogradu
Drai Mihailoviu i nekim njegovim komandantima, istaknutim
funkcionerima Nedieve vlade i policije, procesa u Zagrebu velikoj grupi
poznatih ustaa iz kruga onih na koje se Ante Paveli najvie oslanjaju u
njegovoj faistikoj NDH.
Stoga ne mogu da se sloim sa ovom ocenom dr. Bogosavljevia.
Mislim da se ni pripadnici organizacija koje su saraivale sa faistikim
okupatorima nee sloiti u tome s njim; naprotiv, oni optuuju
narodnooslobodilaki (partizanski) pokret i novostvorenu FNRJ da su
suvie veliki broj njihovih pripadnika stradali ni krivi ni duni. Sam dr.
Bogosavljevi je konstatovao ogromna preterivanja proustake i
proetnike emigrantske tampe u procenama broja ustakih i etnikih
pripadnika, a to do danas ine ne samo oni, nego, naprimer, i nove vlasti
u dananjoj Republici Hrvatskoj (posle raspada Jugoslavije), ili oni u
Srbiji koji se proglaavaju za naslednike etnika Drae Mihailovia.
Ali, kao to vidimo, to nije smetalo ni velikosrpskim, ni
velikohrvatskim, ni ostalim nacionalistima da jedna velika nesrea bude
koriena kao instrument za pripremu i sprovoenje nove, sline nesree,
ali sa obrnutim predznakom u nacionalnoj strukturi stradalih.
172
3
Ni ja nisam siguran da su ba svi, posebno etnici, otkriveni?!
A sad, potrebno je osvrnuti se na lanak u kome Dord Kini analizira
procene rtava ratova u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, koji traju jo i
danas, i to iz ugla iskustva sa procenama rtava rata u Jugoslaviji u
Drugom svetskom ratu 1941-1945.
Primer tog iskustva pokazuje kako u ratovima dolazi, po pravilu, do
preuveliavanja rtava rata. I Dord Kini je i naveo kao primer da broj
rtava rata u Jugoslaviji nikad nije dokumentovan, hteo je rei da je
preteran, da bi s tim uporeivanjem potkrepio svoje procene o broju rtava
rata u Bosni. I ja razumem to se on tim uporeenjem posluio. Ali, rezultati
popisa rtava rata u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu, kao i druge
procene koje sam naveo iz lanka dr. Bogosavljevia, pokazuju da izmeu
utvrenih injenica i vaeeg u javnosti broja od 1,700.000 rtava rata u
Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu, razlika je neuporedivo manja, nego to
je razlika izmeu vaeeg u javnosti broja od 200.000 rtava rata u Bosni i
Kinijeve procene od 25.000-60.000. To me navodi da sumnjam da je Kini,
nastojei da dokae da je procenjen broj rtava rata u Bosni od 200.000,
upao u greku u suprotnom pravcu da je potcenio broj rtava rata u Bosni.
Procenjeni broj rtava rata u Jugoslaviji, koji dr. Bogosavljevi
smatra brojem stvarnih rtava tog rata, od 1,100.000, prema prostoj
raunici, iznosi 65 odsto od broja od 1,700.000 rtava, koji se kao
zvanina procena jo do danas koristi, to znai 35 odsto manje. Ako
bismo ove procente primenili na broj rtava rata u Bosni od 200.000,
izalo bi da je stvarni broj rtava rata oko 130.000; prema tome, dva puta
vie nego to je onaj vei broj od 60.000, za koji Kini misli da bi mogao
biti realan broj rtava rata u Bosni.
Manipulisanje nacionalista rtvama rata
Ali, svejedno, zar nije uasan bio broj od 200.000 ili broj od 130.000,
ili od 60.000, ili 25.000 rtava rata u Bosni i Hercegovini? A da ne
nabrajamo broj ranjenih, broj izbeglica, broj prognanih etnikih
ienjem, broj razorenih sela i gradova, razorenih spomenika kulture,
razorenu privredu i neprivredne javne ustanove itd. I zar bi narode gurnute
173
u meusobne sukobe i javnost u svetu manje uzbuivala cifra od 25.000-
60.000 od broja 200.000 rtava rata u Bosni i Hercegovini, koji se ve
etiri godine vodi? I broj od 25.000-60.000 nita manje ne izaziva mrnja
i elju za osvetom prema protivniku, od broja od 200.000 rtava rata.
Moda se misli da vei broj izaziva i veu mrnju i jau elju za osvetom.
Ali, to je pre samo zabluda, a ne ono to se stvarno deava u stvarnosti.
Mislim da je jedva potrebno to i dokazivati.
Ipak, nastojanja da se utvrdi to priblinije stvarni broj rtava rata, i
opravdano je i nuno, ne samo radi istorijske istine, nego i radi suzbijanja
svakog preterivanja u procenama. Jer, ta preterivanja uvek vode, bilo da
se radi o porazima ili pobedama u ratovima ili o ratnim rtvama, stvaranju
mitova, kojima se, kako primeri iz novije istorije pokazuju, slue naciona -
listike snage kao instrumentom za pripremanje i izazivanje novih ratova
i nesrea.
Moda bi kao jedan od primera u prilog ove tvrdnje moglo da poslui
dogaanje u prethodnoj Jugoslaviji, a posebno u Bosni i Hercegovini i
Hrvatskoj, neposredno pred izbijanje ratova poetkom devedesetih godina
u tim republikama. Tada su velikosrpski nacionalisti, uz puno sadejstvo
nacionalistiki orjentisanog vrha Srpske pravoslavne crkve, organizovali
spektakularno noenje moti kneza Lazara po Bosni i Hercegovini i
drugim krajevima, iskopavanje posmrtnih ostataka iz jama postradalih
Srba od strane ustaa u Pavelievoj NDH u ratu 1941-1945; vodili su i
iroku akciju podseanja na masovno ubijanje srpskog stanovnitva od
strane ustaa u Jasenovcu i, uz sve to, u irokoj kampanji lano optuivali
su vlasti u vreme Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije da su,
toboe, prikrivale uasne zloine izvrene nad Srbima od strane ustaa. Za
te zloine optuivali su itav hrvatski i muslimanski narod.
Iz svega to je navedeno i reeno u ovoj zabeleci, proizilazi da je
ukupna cena rata u Bosni i Hercegovini uasna. To je cena pustoenja
nacionalizama, odnosno nacionalistikih snaga i njihovih vostava na
teritoriji nekadanje Jugoslavije, pustoenja nezapamenog u istoriji u
vreme kad nije bilo stranih porobljivaa; pa, kako izgleda, nadmaie, ako
ve nije nadmailo i najtea vremena u istoriji srpskog, hrvatskog i
muslimanskog naroda.
174
Nita kao meunacionalni ratovi ne razobliava pravo lice nacio -
nalizma, bilo ijeg i bilo kada i bilo gde, na kraju dvadesetog i na pragu
dvadeset i prvog veka. Sva stravina svojstva nacionalizma dolaze do
punog izraza u pripremi meunacionalnih ratova i u samom toku takvih
ratova. Mislim da e ratovi u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj ui u
svetsku istoriju kao primer u kakve nesree moe svaki savremeni
nacionalizam da surva, pre svega, svoj narod, a u isto vreme i narode s
kojima njegov narod zajedno ili u susedstvu ivi.
24. juni 1995.
U dananjoj Politici, na strani 7, proitah lanak ZLONAMERNO
PREINAAVANJE ISTORIJE. U prvom pasusu pie kako je dr. Franjo
Tuman obelodanio nedavno nameru da prenese posmrtne ostatke bivih
ustaa iz Blajburga u Jasenovac, gde se nalaze posmrtni ostaci rtava
ustaa iz vremena Drugog svetskog rata 1941-1945. Srba, Jevreja,
Roma, hrvatskih antifaista, koje su ustae poubijale. Na taj nain dr.
Tuman (kao Franko), hoe da izvri pomirenje.
U tom lanku se iznose podaci o broju poginulih ustaa u Blajburgu,
i kako je stvaran mit o 600.000 ustaa, koje su, prema tom mitu, poubijali
partizani u Blajburgu 1945. Pisac lanka R. Kovaevi se poziva na
istoriara dr. Duana Plenu, koji je to istraivao. Prema tim
istraivanjima, ima vie razliitih podataka o poginulim ustaama u
Blajburgu.
U lanku se, kao prvi, navodi fra Justin Rafael Mandi, visoko
rangiran u ustakoj hijerarhiji, koji je uspeo da pobegne u Junu
Ameriku. On je u jednoj brouri objavio sledee: Blajburg je naa
kalvarija i krini put, na kojem je uniteno gotovo tisuu sinova
Hrvatske.
Kao drugi se navodi Stjepan Hefer, veliki upan Osijeka i ministar
poljoprivrede u vladi Ante Pavelia. On je objavio u emigranskom listu
Domovina sledee: Blajburg je nae nacionalno svetilite, gdje je
upokojeno 3.000 najboljih sinova Hrvatske.
175
Kao trei se navodi Vinko Nikoli, potpukovnik i Paveliev
telohranitelj, koji je kao urednik ustakog emigrantskog lista Hrvatska
revija u jednom lanku 1967. godine pisao o svega etrdesetak grobnica
u Blajburkom polju.
Kao etvrti izvor, navodi se Sreko Peninik, zet Paveliev, koji je
29. aprila 1990. godine na komemoraciji u Blajburgu, kako je zagrebaki
Vjesnik izvestio, govorio o 10.000 poginulih ustaa u Blajburgu.
Kao esti navodi se dr. Franjo Tuman, koji je u svojoj knjizi
BESPUA, upotrebio podatke o etrdesetak hiljada poginulih u
Blajburgu. U toj knjizi je tvrdio da ni u Jasenovcu nije ubijeno vie Srba,
Jevreja, Roma i hrvatskih antifaista.
Kao sedmi, navodi se dr. Ivo Omranin, viestruki doktor nauka i
ustaki diplomata, koji je u zagrebakom Slobodnom tjedniku od 14. marta
1990. godine, opisao kako su se Paveli i Andrija Artukovi dogovorili o
broju poginulih ustaa u Blajburgu: prvo su se bili dogovorili o broju od
500.000 (300.000 vojnika i 200.000 civila).
4
Kako su ti brojevi bili suvie
veliki, morali su da ih svedu na 26.000 likvidiranih ustaa i 18.000 drugih,
dok na kraju nisu na jednom okruglom stolu u Klivlendu definitivno
utvrdili broj od 50.000 blajburkih rtava.
Tako se od strane ustaa stalno poveavao i menjao broj blajburkih
rtava, dok se nije zaustavio na 50.000, priblino broju koji je upotrebio i
dr. Tuman u svojoj knjizi, da bi na sednici Sabora Republike Hrvatske i
general Krpina upotrebio broj od 600.000 blajburkih rtava.
Ovi podaci iz lanka R. Kovaevia iz Politike pokazuju, takoe,
kako se za propagandne i politike svrhe manipulie sa brojem ratnih
rtava.
I ovo je jedan prilog za uporeivanje kako se sve i u koje svrhe
manipulie sa brojem rtava u ratovima kada se utvruje broj rtava
ratova u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini 1991-1995. godine.
176
4
Po izvetaju Glavnog stoera vojske NDH od 9. aprila 1945, pod komandom
Ante Pavelia je tada bilo 174.402 vojnika, od ega je ustaa i gardista bilo 34.701.
Ekonomska cena ratova
U listu Naa Borba od 29. decembra 1995. naao sam kratku vest sa
(jueranje) konferencije za tampu direktora Saveznog zavoda za
statistiku Milovana ivkovia, na kojoj je on izneo sledei podatak:
Sudei po rastu drutvenog perioda od est odsto (1995), pali smo na
nivo 1969. godine, dok smo u odnosu na 1986. negde na polovini te
lestvice, rekao je Miladin Kovaevi, napominjui da je sadanji bruto
nacionalni dohodak 1.510 dolara po glavi stanovnika.
Prema izvetaju Svetske banke 1993. godine, jugoslovenski
nacionalni dohodak po stanovniku bio je 1.270 dolara, ime smo se
svrstali u grupu zemalja sa srednjom vrednou nacionalnog dohotka i to
u donjem delu lestvice, sa Bugarskom i Rumunijom. Ispod nje je bila
Makedonija, a iznad (u gornjoj polovini) Slovenija.
Radi uporeenja, nacionalni dohodak po stanovniku prethodne SFR
Jugoslavije iznosio je 1989. i 1990. preko 3.500 dolara, a Srbije oko 3.000
dolara. U tom podatku u potpunosti se izraava pusto koju su rat i
sankcije proizvele u privredi i u ivotnom standardu stanovnitva u Srbiji
i celoj SR Jugoslaviji, koje nisu uestvovale u ratovima u Bosni i
Hercegovini i Hrvatskoj, kako to stalno ponavljaju njihovi najvii
politiki predstavnici.
Evo, i to je jedan od rezultata rata i sankcija protiv Srbije i Crne Gore,
ili, drugim rijeima, jedan od plodova nacionalistikih politika koje su one
vodile u procesu raspada Jugoslavije.
Drugi podatak naao sam u Politici od 17. marta 1996. na strani 15,
u lanku pod naslovom MERA KOJA JE PODIGLA PROFITE
TRGOVACA SMRU i nadnaslovom Uinak embarga za uvoz lakog
naoruanja na prostore bive SFRJ. Iz tog lanka ovde prenosim sledei
deo:
Analizirajui vojnu mo novonastalih drava, londonski Institut za
strateke studije 1994. godine je obelodanio procene o broju vojnika i
naoruanju novonastalih drava.
177
Podaci su iz 1994. godine i bez obzira na to to se situacija na
teritoriji donekle izmenila, a pojedine strane dodatno naoruale, ova
analiza, ipak, oslikava odnos snaga.
Prema ovim podacima, najjaa regionalna sila su i dalje Srbi,
odnosno SRJ, koja ima 125 hiljada vojnika, 600 tenkova, 1.500
artiljerijskih orua, 200 aviona i sto helikoptera. Vojska Republike Srpske
broji 80 hiljada ljudi, 330 tenkova, 800 artiljerijskih orua, 40 aviona i 30
helikoptera. Republika Srpska Krajina je imala 50 hiljada vojnika, 240
tenkova, 500 artiljerijskih orua, 12 aviona i est helikoptera.
Te 1994. godine, Hrvatska je imala 100 hiljada vojnika, 170 tenkova,
900 artiljerijskih orua, 20 aviona i helikoptera. Bosanski Hrvati su imali
50 hiljada vojnika, 70 tenkova, 20 artiljerijskih orua i est helikoptera.
Muslimani (Republika Bosna i Hercegovina) su imali 110 hiljada
vojnika, 40 tenkova, 400 artiljerijskih orua.
Naravno, u protekle dve godine, s obzirom na dinamiku uvoza oruja,
ove brojke su izmenjene, ali i bez toga je jasno da na Balkanu oruja ne
fali.
Ovi podaci, u prvom redu, govore o odnosima snaga republika i
naroda bive Jugoslavije, koji su direktno ili indirektno bili strane u
ratovima u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Ali govore i o vojnim i ratnim
izdacima za vojske i naoruanje. Ti izdaci, po slobodnoj proceni, moraju
iznositi vie desetina milijardi dolara, koje su graani ovih republika i
ovih naroda potroili u ovim ratovima.
Srbija je, osim trokova za vojsku, koju ima SR Jugoslavija za svoju
odbranu, podnela sve trokove za vojsku i naoruanje vojnih snaga RS u
BiH i vojnih snaga Republike Srpske Krajine u Hrvatskoj. Na te vojne
snage i ratove, koje su te snage vodile protiv hrvatskih i muslimanskih
snaga u toku etiri godine rata, potroen je ogroman deo nacionalnog
dohotka Srbije i Crne Gore, a daleko po obimu materijalnih, finansijskih i
drugih sredstava najvie od mnogo vee i bogatije Srbije koje su
praktino - Srbija i Crna Gora tim snagama time omoguavale da ratuju
i izdravale ih u toku rata u svemu plate, od hrane, odee, obue do
naoruanja. Ekonomske posledice za privredu, kao i za ivotni standard
178
stanovnitva ove dve republike, pored krajnje tekih posledica sankcija,
bile su vrlo teke. Kad je re o ceni rata i plodovima nacionalizma i o
nacionalizmu na delu, treba u tu cenu uraunati i ove ratne trokove.
Svi mi koji smo preko televizije pratili nedavno kongres
Socijalistike partije Srbije, ili bar mnogi od nas, pretpostavljam da su se
rei Slobodana Miloevia na zavretku rada kongresa: da smo pruili
bratsku pomo Srbima van Srbije u njihovoj borbi za opstanak i
njihova prava i da raunamo da e nam oni za to slino uzvratiti, odnosile,
pre svega, na ove ratne izdatke. Pitam se, ta li o ovoj napomeni: da treba
da nam uzvrate za bratsku pomo misle stotine hiljada Srba izgnanih
iz njihovih gradova i sela, koji su spali na alosnu sudbinu izbeglica i
prognanika; a da ne govorim o onim stotinama hiljada iz porodica
poginulih ili osakaenih Srba.
Hrvate i Muslimane ne pominjem, a oni su u ovim ratovima stradali
jo i vie od Srba, koje su doiveli kao agresore i neprijatelje.
Izbeglice, prognanici i raseljena lica
Jedna od najteih posledica ratova u Bosni i Hrvatskoj je ogroman
broj izbeglica i prognanika. U javnosti se upotrebljavaju razni podaci o
njihovom broju. Neke od tih podataka unosim u ovu moju zabeleku.
U nedeljnom listu NIN, u broju od 26. aprila, na stranicama 20 i 21, u
lanku Mirjane Milosavljevi naao sam nekoliko podataka, koje ovde navo -
dim. Citirau nekoliko pasusa iz njenog lanka, u kojima se nalaze ti podaci.
Potpisivanje Dejtonskog sporazuma i zakljuivanje mira dogaaji su
koji su ponovo otvorili priu o raseljenim licima, odnosno reavanju
njihovih problema. U toku rata raseljeno je oko 3,500.000 ljudi.
Dejtonski sporazum ovim licima garantuje povratak. Mandat da
reava ovo pitanje dobio je Visoki komesarijat Ujedinjenih nacija za
izbeglice.
I dalje: Zoran Rankovi kae da prema podacima Komesarijata za
izbeglice Republike Srpske, u SRJ trenutno boravi oko 450.000 izbeglica
i 250.000 prognanika...
179
I dalje: Na teritoriji SRJ deluje oko 420 udruenja izbeglica i
prognanika...
I dalje: Zvonko Tarle je lan saveta Odbora za povratak u Hrvatsku
ovog Udruenja (Udruenje za pomo izbeglicama i prognanim licima u
SRJ napomena M. M.) i glavni urednik nedeljnika Odgovor: Svetska
iskustva, naalost, pokazuju da se posle izgona obino u svoje domove
vrati oko 20 odsto raseljenih lica....
5
U listu Politika, u broju od 25. maja 1996. naao sam podatke o
izbeglicama i prognanicima, koje je iznela Bratislava Morina, komesar za
izbeglice Srbije. Izmeu ostalog, ona je rekla:
Do 20. maja popisu je pristupilo 397.000 izbeglica i prognanika.
Oekujemo da e do kraja meseca biti popisani gotovo svi izbegli i
prognani, a njih, koliko znam, ima gotovo 700 hiljada.
6
Jo jednom o ekonomskoj ceni i socijalnoj ceni rata
U Politici od 2. juna 1996. naao sam na strani 9, u lanku pod
naslovom KAKO EMO OPET LEPO IVETI i nadnaslovom ivotni
standard nekad i sad, sledee podatke:
U razvoju privrede, rastu ivotnog standarda, kretanju cena i
produktivnosti mogue je registrovati dva perioda. Re je o razdoblju
1965. do 1980. godine i drugo, period od 1981. do 1991. godine. Zapravo,
privrednom reformom iz jula 1965. otpoeo je proces tranformacije
jugoslovenskog privrednog sistema prema naelima trine ekonomije i
prelazak sa administrativnog, centralistikog sistema upravljanja na
180
5
Moe li se uopte izraunati i proceniti kakve su ovi ljudi strane rtve rata i
nacionalistikih politika koje su ratove izazvale i u ratovima rukovodile svaka
svojim narodom, kao i kolika je to uasna cena rata.
6
Ovi podaci su priblini onima iz NIN-a i samo potvruju kakvi su plodovi
nacionalizma i koliko je velika cena rata, koju plaaju sve tri zaraene strane, a
posebno ovde napominjem i veliki deo srpskog naroda, kojeg je njegov vlastiti
velikosrpski nacionalizam gurnuo u ratnu katastrofu.
samoupravljanje kae na poetku razgovora za Politiku dr. Milan uri.
Reformski period zapoet sredinom ezdesetih godina doneo je,
nesumljivo, povoljne rezultate ekonomskog razvoja. Za vreme 1965. do
1980. godine, navodi na sagovornik, drutveni proizvod je porastao za
231 odsto, produktivnost rada uveana 201 odsto, dok su realni lini
dohoci poveani 165 odsto. Zastoj u razvoju, za privredu i stanovnitvo,
poinje 1981. godine i traje celu sledeu deceniju. U tom periodu je
drutveni proizvod stagnirao, produktivnost rada je opala za est odsto, a
realni lini dohoci opali su za 20 odsto.
Sve je to, ipak, bilo blagostanje prema onome to je sledilo od 1991.
do poetka 1994. godine. Meunarodne ekonomske sankcije, rat u
okruenju, hiperinflacija...
Fiziki obim proizvodnje smanjen je u 1991. godini za 16 odsto, u
1992. godini za novih 22 odsto, a u 1993. godini jo i za 37 odsto. Posle
takve katastrofe privrede i stanovnitva, u januaru 1994. godine pojavljuje
se kao spas program monetarne reforme dr. Dragoslava Avramovia.
Izvren je preobraaj privrednog stanja i omoguena stabilizacija
ekonomskih i ivotnih tokova. Iako su prosene plate u toj prvoj godini
sprovoenja programa bile niske, psiholoki efekti su bili pozitivni, jer je
nestao strah od svakodnevnog poveanja cena robe i od nestaice kae
dr. uri... Naalost, nivo ivotnog standarda veine stanovnitva koje
ivi od plata i penzija, nalazi se i dalje na najniem stepenu
preivljavanja.
U listu Naa Borba, od 24. i 25. aprila 1996. godine, u lanku Mihaila
Crnobrnje pod naslovom TUNO I NEPRIJATNO 129. MESTO i
nadnaslovom Rejting Jugoslavije u meunarodnim finansijskim
krugovima, naao sam podatke koji govore o dubini pada poloaja
privrede sadanje SR Jugoslavije (koju pisac lanka naziva Malom
Jugoslavijom) na svetskom tritu kapitala, pada poverenje u ovu
Jugoslaviju.
Pisac lanka se poziva na ugledni ameriki finansijski asopis
Institutional Investor, koji svakih est meseci objavljuje rang listu
zemalja sveta prema njihovoj kreditnoj sposobnosti..., koja daje, ustvari,
jedan od najvanijih parametara prilikom donoenja odluka koje pokreu
181
meunarodni finansijski kapital preko dravnih granica, ukljuujui i
Meunarodni monetarni fond MMF, prilikom donoenja odluka i
zauzimanju stava prema nekoj zemlji.
Pisac lanka, izmeu ostalog, kae: Gde se na najnovijoj listi ovog
asopisa nalazi Mala Jugoslavija? Na tunom i neprijatno niskom 129.
mestu od ukupno 135 zemalja koje figuriraju na ovoj listi... Iza nje su
zemlje kao Avganistan, Sudan i Severna Koreja. I ostali podaci, kao i
struna miljenja pisca lanka, upotpunjavaju predstavu o tekim
posledicama raspada prethodne Jugoslavije i ratova u Bosni i Hrvatskoj.
Ali podatak o 129. mestu sadanje Jugoslavije na rang listi od 135 zemalja
sveta o kreditnoj sposobnosti je sintetiki pokazatelj, koji, ini mi se,
najdrastinije pokazuje do ega su dovele narode i republike bive
Jugoslavije nacionalistrike politike sadanjih voa, odnosno vodeih
snaga tih sada samostalnih drava.
7
Sledee podatke naao sam u listu Naa Borba od 9. juna 1995. na
strani 8, u lanku pod naslovom DOHODAK U SRJ IZMEU 1.200 i
1.250 DOLARA i nadnaslovom Evropska komisija objavila podatke o
ekonomskim pokazateljima eks-JU lanica. Ovo je, ustvari, izvetaj
agencije Beta iz Brisela, u kome se kae:
Bruto nacionalni proizvod SR Jugoslavije iznosio je 1995. godine
13 milijardi dolara, dok je 1991. bio 24,6 milijardi, a skoro je prepolovljen
i proizvod po glavi stanovnika i iznosio je izmeu 1.200 i 1.250 dolara,
saoptila je Evropska komisija u Briselu... Naglaava se, meutim, da je u
septembru 1995. stopa nezaposlenosti u SRJ dostigla 24,9 odsto radno
sposobnog stanovnitva.
Evropska komisija, takoe, navodi da je dohodak po stanovniku u
Hrvatskoj prole godine bio 2.400 dolara, dok je 1990. iznosio 3.600
182
7
Napomena: Da li je uopte potreban komentar za ove podatke, koje su u ovim
lancima pruili dr. Milan uri, kao i Mihailo Crnobrnja? Mnoge od ovih injenica
su iroko poznate. One, na ne moe biti jasniji nain, govore o strahovitim
posledicama nacionalistike politike za ukupan razvitak Srbije i SRJ u celini i kolika
je cena te politike i ratova u Bosni i Hrvatskoj, koju su platili i koju e jo dugo
plaati ogromna veina radnih ljudi i graana u Srbiji i Crnoj Gori, kao i u Hrvatskoj
i Bosni i Hercegovini.
dolara. U Bosni i Hercegovini je dohodak po glavi stanovnika prole
godine procenjen na 525 dolara, a 1990. je bio 1.916 dolara. Za
Makedoniju nisu date procene o bruto proizvodu i dohotku po glavi
stanovnika. Stopa nezaposlenosti u Hrvatskoj za prolu godinu se
procenjuje na 20 odsto, a u Makedoniji na 22 odsto. Inflacija je u
Hrvatskoj u 1995. bila izmeu 3,2 i 3,7 odsto, u Makedoniji 10 odsto, dok
podaci za SRJ i BiH nisu dati.
U saoptenju Evropske komisije se napominje da je u BiH uniteno
45 odsto industrijskih kapaciteta i da trenutno tamo industrija radi sa pet-
est odsto predratnog nivoa. Poljoprivreda, prema ovim podacima, podmi -
ruje 35 odsto potreba BiH u hrani.
Umesto zakljuka
Ovi podaci, ove suhe cifre same za sebe, bez bilo kakvih objanjenja,
govore kakvu pusto su ostavili nacionalizmi, u prvom redu, veliko -
dravne nacionalistike politike na prostoru bive Socijalistike Fede ra -
tivne Republike Jugoslavije.
Skupio sam sve u ovoj zabeleci navedene podatke iz razliitih
izvora, da bih dobio to potpuniju predstavu, koliko je to mogue u
jednom veoma kratkom pregledu, o tome kakve je posledice izazvala
nacionalistika politika vladajuih krugova bive Jugoslavije. Oni nisu
bili dorasli teini jugoslovenske krize i nisu bili sposobni da nau put
mirnog izlaska iz te krize, ve su razdruivanje i osamostaljivanje tih
republika u procesu raspada SFRJ sproveli u znaku tekih sporova i
sukoba, i ratova u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini.
Ovi podaci govore u kakvu su katastrofu te politike snage uvukle
svoje narode i svoje zemlje; u katastrofu u kojoj su poniteni rezultati i
njihovog pedesetogodinjeg razvoja i napretka na svim poljima i bacili ih
nazad tri do etiri decenije. Nove decenije e im biti potrebne da ponovo
dostignu nivo razvoja i ivota, kakav su bili dostigli pre raspada prethodne
Jugoslavije i ratova 1991-1995. godine.
183
Na te politike snage i nacionalistiku politiku koju su one sprovodile
pada istorijska odgovornost za tragediju koju su narodi bive Jugoslavije
doiveli. Naalost, to ne moe ni u emu ublaiti teke nesree koje su oni
podneli i podnose, niti umanjiti i njihovu sopstvenu odgovornost zbog
podrke koju su tim vodeim politikim snagama i njihovim naciona -
listikim politikama, programima i ciljevima pruili.
Najvea odgovornost pada na velikosrpsku nacionalistiku agresivnu
politiku, koja je odigrala glavnu ulogu u ovakvom raspletu jugoslovenske
krize: u raspadu Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije i
pokretanju agresije na Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu. Ako se pita ko je
najvei i glavni krivac za itavu tragediju, onda je upravo ta politika koja
je ratove izazvala da bi svi Srbi iveli u jednoj dravi, iji je cilj bio
stvaranje velike Srbije. I, naravno, oni koji su tu politiku sprovodili, a to
su vrhovi reima u Srbiji i Crnoj Gori, zajedno sa vrhom bive Jugo -
slovenske armije, koji im se priklonio i bio vojni izvrilac te politike.
Ali, to se tie Bosne i Hercegovine, velika odgovornost pada i na
velikodravnu nacionalistiku politiku koja je pokrenula Hrvatsku da
izvri agresiju na Republiku Bosnu i Hercegovinu s ciljem stvaranja
velike Hrvatske.
Za rat u Bosni i Hercegovini snose odgovornost velikosrpska i
velikohrvatska nacionalistika politika, iji je cilj bio podela Bosne i
Hercegovine izmeu Srbije i Hrvatske, o emu su se jo marta 1991.
godine u Karaorevu dogovorili Slobodan Miloevi i Franjo Tuman.
8.marta 1997. godine
Jedna vana dopuna ove moje zabeleke
Sve do zavretka ove moje zabeleke o Ceni ratova na prostoru
bive SFR Jugoslavije, nisu mi bili doli do ruku koliko-toliko pouzdani
podaci o sruenim, u ovim ratovima, spomenicima kulture, vezanim za
antifaistiku narodnooslobodilaku borbu naroda Jugoslavije u Drugom
svetskom ratu 1941-1945. godine, kao i mnogim drugim sruenim
spomenicama kulture iz istorijske kulturne batine ovih naroda.
184
Do izvesnih saznanja o ovim podacima doao sam na jednoj tribini
koju je organizovalo Drutvo za istinu o antifaistikoj narodnooslobo -
dilakoj borbi u Jugoslaviji 1941-1945. na kojoj je voena rasprava
upravo o unitavanju tih spomenika kulture u ovim ratovima i, uopte, u
procesu razbijanja SFR Jugoslavije. Iznosili su ih uesnici u raspravi u
svojim referatima i izlaganjima. Ova tribina odrana je 29. oktobra 1997.
godine u Beogradu, i bilo je to, koliko mi je poznato, prvi put da je ovakva
rasprava odrana u Srbiji.
Bez ovih podataka koji ustvari dopunjavaju podatke, koje sam
napred izneo u ovoj mojoj zabeleci o stradanju naroda, koji su platili
strahovitu cenu i ovih ratova i raspada bive Jugoslavije ostala bi velika
praznina u predstavi o tome do koje granice su stigli u unitavanju
kulturne batine drugih naroda, s kojima su u sukobe od njihovih voa
gurnuti, kao i kulturne batine svog naroda. Ne bi se videle razmere
ruilatva junaka vojski i paravojski i drugih podivljalih bandi, kao i
mnotva grupa i pojedinaca, koji su ove zloine inili, po pravilu, uz
toleranciju - a negde i na incijativu republikih i lokalnih organa vlasti
u novim samostalnim dravama, nastalim od socijalistikih republika
bive SFR Jugoslavije.
Najpre, nekoliko podataka iz uvodne rei Duana Plene, na tribini
od 29. oktobra. Iz njegove uvodne rei naveu sledeih nekoliko pasusa:
Ruitelji ...u bilans svojih sjajnih pobeda i u skor njihovog
kulturnog preobraaja, uknjiili su varvarsko razaranje 11 monu -
mentalnih plastinih objekata, 9 memorijalnih kompleksa, preko 60
nekropola, 16 spomenika muzeja, preko 150 skulptura trajne umetnike
vrednosti i oko 22.000 nadgrobnih spomen-obeleja.
I dalje: ...Zato nije mali broj onih koji junatvom smatraju odsecanje
glave spomeniku Skendera Kulenovia, tvorca dramatine poeme Stojanka
majka Knepoljka, juri dinamitom na bronzanog Nikolu Teslu, naunika
svetskog glasa i ugleda, na gvozdenu skulpturu duom premekanog Ivana
Gorana Kovaia, autora traginog epa Jama, na granitnu bistu suptilnog
likovnog umetnika Jurice Ribara, na spomenik istaknutog gorostasa nae
socijalne literature Hasana Kikia, na monumentalni kip esejiste, romano -
pisca, pesnika i dramatiara Augusta Cesarca.
185
... U Hrvatskoj, BiH (Federacija i Republika Srpska), vodee
politike strukture su, najpre, postavile duhovne komesare u sve naune
institucije, umetnike asocijacije i kulturne ustanove, a zatim sprovele
temeljno ienje biblioteka, pozorita, muzeja, galerija i izdavakih
kua od prostakih natruha i podrivakih supstitucija.
8
I dalje: ...temeljno su razorene u Hrvatskoj (prema evidenciji Saveza
antifaistikih boraca) oko 2.500 spomenika i spomen-obeleja, u BiH, i
to podjednako u Republici BiH (Federacija i Republika Srpska) oko 460
spomen-obeleja. U Srbiji, prema nepotpunim podacima, porueno je ili
uklonjeno 46 spomenika (skulpture i biste), dok je u Vojsci Jugoslavije
premeteno sa javnih scena u podrume: sva trodimenzionalna i
povrinska obeleja (skulpture, biste, reljefi, plastika, freske itd.)
Narodnooslobodilakog rata.
I dalje: ...nije na odmet podsetiti da je specijalna grupa
najistaknutijih strunih eksperata (akademici Aleksandar Despi, Dejan
Medakovi, Dragoslav Srejovi, Vojislav J. uri i Aleksandar Marini,
te nauni radnici dr. Irena Suboti, dr. Branko Petranovi, dr. Vukajlo
Glii, Petar ukovi i Mihajlo Proti) jo 1992. meritorno predloila da
kompleks Stari i Novi dvor i Memorijalni centar Josip Broz Tito treba da
budu ouvani kao celine i proglaeni za kulturno-istorijsko dobro od
izuzetne vrednosti i znaaja za Jugoslaviju. Meutim, Savezna vlada i
Savezna skuptina ne prihvataju predlog meritornih strunjaka i potezom
pera briu i ukidaju objekte kulturno-istorijsko dobro od izuzetne
vrednosti i znaaja za Jugoslaviju.
9
Dr. Ivan Fumi, predsednik Saveza antifaistikih boraca Republike
Hrvatske, u pismu organizatoru tribine u kome objanjava da nisu imali
mogunost da uzmu uee u tribini, iznosi sledee podatke:
...Na podruju Republike Hrvatske razoren je u nekim oblastima
gotovo cijeli fond teko sabrane grae o NOB-u i unitena nepovratno
povijesna svedoanstva o karakteru i toku natovjeanske borbe protiv
186
8
Stvaranje i razaranje Jugoslavije, Beograd, 1996.
9
Napomena: Ovim podacima, koje je na tribini izneo Duan Plena, nije
potreban komentar.
nacifaistikog okupatora i njegovih slugu. U tome unitavanju, koje
granii sa ludilom, stojimo zgranuti pred rasistikim mentalnim sklopom
poinitelja...
Ipak, sa zadovoljstvom moemo istai da postoje i cijele sadanje
upanije, opine, pa i dijelovi regija (veim dijelom nezahvaeni
direktnim ratnim djelovanjem), u kojima je ova batina djelomino ili
sasvim ouvana (Istra, dijelovi hrvatskog primorja sa otocima, dijelovi
Zagorja i Podravine itd.).
I dalje: Osim toga, poznato je da su izmijenjena imena ulica i trgova
koji su obiljeavali vane datume, bitne jedinice i pojedince...
I dalje: Radi informacije, u Hrvatskoj od 4.073 podignuta
spomenika i spomen-obiljeja, u zadnjih 7 godina srueno je 2.964, od
ega 16 spomenika A kategorije i 725 B kategorije. Taj se crni val i
dalje nastavlja, gotovo svi nazivi ustanova, kola i vrtia, koji su imali
antifaistiko obiljeje, ukinuti su. Samo u Zagrebu promijenjeno je 1.300
imena vezanih za antifaistiku borbu i historiju radnikog pokreta.
to se tie Srbije, istih ovakvih ruenja i promena imena gradova,
trgova, ulica i bilo kao i u Hrvatskoj.
10
Bilo bi dobro, za obraz Srbije, da
se takvi podaci evidentiraju i da se sa nalazima javnost upozna.
Za Srbiju je karakteristino da su takve pojave podstaknute od strane
Skuptine Srbije 1991. godine, jednom Deklaracijom i jednom Prepo -
rukom, iju sadrinu u celosti unosim u ovu moju zabeleku, u vidu
fotokopije strane 999, u broju 48. Slubeni glasnik Republike Srbije, od
5. avgusta 1991. godine.
187
10
Napomena: Mogu samo da kaem da duboko alim to Savez boraca Srbije
nije skupio podatke o slinim ruenjima u Srbiji. Bar ja nisam doao do takvih
podataka za Srbiju i Crnu Goru.
Evo te Deklaracije i te Preporuke:
5. avgust 1991. Slubeni glasnik RS
Broj 48 Strana 1999
678
Na osnovu lana 73. taka 2. Ustava Republike Srbije i lana 81.
Poslovnika Narodne skuptine Republike Srbije.
Narodna skuptina Republike Srbije na Sedmoj sednici Vanrednog
zasedanja, 24. jula 1991. godine donela je:
D E K L A R A C I J U
O PONITENJU ODLUKA RUKOVODSTVA ZEMLJE O
PRATANJU NADOKNADE ZA RATNU TETU
1. Narodna skuptina Republike Srbije () smatrajui da gospodar
Jugoslavije Josip Broz Tito nije imao ovlaenje da oprosti isplatu ratne
tete Jugoslaviji od strane Bugarske u iznosu od oko 3 milijarde
dolara, i od strane Maarske u iznosu od oko 2 milijarde dananjih
dolara, i da pravi tajni aranman sa predsednikom Vlade Savezne
Republike Nemake, kojim je, kako pie u svojim memoarima bivi
kancelar Vili Brant, Tito pristao da se, u zamenu za nemaki kredit
Jugoslaviji u iznosu od milijardu maraka, adaktira pitanje naplate
nadoknade za ogromnu ratnu tetu priinjenu od strane nemake
okupacione vojske na tlu Jugoslavije, a koja je na Konferenciji () u
Parizu utvrena na vie od 84 milijarde dananjih dolara.
- smatrajui da je ef jugoslovenske drave velikoduno odustao od
naplate nadoknade za ratnu tetu zbog toga to su Srbija i srpski
narod u celini imali da dobiju najmanje etiri petine nadoknade za
ratnu tetu, priinjenu od strane Nemake i njenih satelita.
188
- proglaava nitavnim sve odluke efa drave od odustajanju od
naplate nadoknade za ratnu tetu, koju su priinile Nemaka,
Bugarska i Maarska.
- zahteva da Vlada Republike Srbije i Privremeni odbor za naplatu
naknade za ratnu tetu i nadoknade za odnete fabrike iz Srbije i za
povraaj od strane ustaa opljakanih crkvenih relikvija uloe
maksimalne napore kod saveznih organa u cilju ponitenja nesuvislih
odluka efa jugoslovenske drave o opratanju nadoknade za ratnu
tetu i u cilju naplate to veeg iznosa te nadoknade.
2. Ova deklaracija se dostavlja Skuptini SFRJ Bundestagu Savezne
Republike Nemake, Parlamentu Republike Maarske i Velikom
narodnom sobranju Bugarske i objavie se u Slubenom glasniku
Republike Srbije.
RS broj 264.
U Beogradu, 24. jula 1991. godine.
Narodna skuptina Republike Srbije
Potpredsednik,
Dr Borivoje Petrovi s.r.
189
679
Na osnovu lana 73. Ustava Republike Srbije i lana 81. Poslovnika
Narodne skuptine Republike Srbije,
Narodna skuptina Republike Srbije na Sedmoj sednici Vanrednog
zasedanja, 24. jula 1991. godine, donela je:
PREPORUKU
ZA UKLANJANJE IZ NAZIVA GRADOVA, TRGOVA, ULICA,
PROSVETNIH I KULTURNIH USTANOVA IMENA LINOSTI,
KOJE SU ODGOVORNE ZA PLJAKU PRIVREDE SRBIJE,
PRESELJENJEM NJENIH FABRIKA I VIEDECENIJSKOM
EKONOMSKOM POLITIKOM NA TETU SRBIJE KAO I
VRAANJE IMENA ZNAMENITIH LINOSTI U ISTORIJI
SRPSKOG NARODA
I
Narodna Skuptina Republike Srbije preporuuje Skuptini grada
Beograda i Skuptinama optina da pokrenu incijative za uklanjanje iz
naziva gradova, trgova, ulica, prosvetnih i kulturnih ustanova imena
linosti, koje su odgovorne za pljaku privrede Srbije, preseljenjem njenih
fabrika i viedecenijskom ekonomskom politikom na tetu Srbije, za
opratanje agresorskim silama nadoknade za ratnu tetu koju su poinile
Srbiji, za ogromne nepravde uinjene celom srpskom narodu, a posebno
za razbijanje Srbije, u drugoj polovini ezdesetih godina, to je imalo za
posledicu, uz ostala zla, nasilnu albanizaciju Kosova i Metohije
starodrevnog centra srpske dravnosti i duhovnosti i bezmerna stradanja
kosmetskih Srba i Crnogoraca usled terora iptarskih secesionista.
Narodna skuptina Republike Srbije preporuuje da se portreti i biste
tih linosti uklone sa svih javnih mesta.
190
Narodna skuptina Republike Srbije preporuuje Skuptini grada
Beograda i Skuptini optina da vrate nazivima trgova, ulica, prosvetnih i
kulturnih ustanova imena znamenitih linosti u istoriji Srbije i srpskog
naroda, koja su svojedobno neopravdano uklonjena kao i imena istaknutih
linosti takoe neopravdano uklonjenih, koje su bile osvedoeni prijatelji
Srbije i srpskog naroda.
II
Ovu preporuku objaviti u Slubenom glasniku Republike Srbije.
RS broj 263
U Beogradu, 24. jula 1991. godine
Narodna sakuptina Republike Srbije
Potpredsednik,
dr Borivoje Petrovi s.r.
Ovu Deklaraciju i ovu Preporuku, na neizbrisivu sramotu tadanje
Skuptine Republike Srbije, donela je ta Skuptina u sastavu u kome su
veinu inili poslanici Socijalistike partije Srbije i na njihovu inicijativu.
Poslanici su, bez mnogo rasprave, koliko se seam, jednoglasno te
dokumente izglasali, poneti silovitim talasom velikosrpskog nacionalizma
i ovinizma; u vreme kada je sve mogue i nemogue proglaeno
antisrpskim injenjem, antisrpskom politikom, neprijateljstvom
protiv srpskog naroda i Srbije. U to su svrstane gotovo sve istaknutije
linosti antifaistike narodnooslobodilake borbe na elu sa Josipom
Brozom Titom.
U imenu grada Titovo Uice odmah je izbrisano Titovo ime i vraeno
je ranije ime Uice.
A Titov spomenik, jedini u Srbiji, posluno je odmah bio uklonjen sa
glavnog trga u Uicu. Za tim primerom poveli su se mnogi drugi. Rueni
191
su spomenici i spomen-obeleja i menjana imena gradova, ulica, trgova,
ustanova, kola itd.
Neobjanjivo je to sve do danas nisu sakupljeni podaci i napravljen
bilans divljanja u sprovoenju u ivot direktive iz neslavne Preporuke
Skuptine Srbije.
Ova Deklaracija i Preporuka Skuptine Srbije donete su i proglaene
mesec dana (avgusta 1991) pred izbijanje rata u Hrvatskoj, septembra
1991. Bila je to, ustvari, psiholoko-politika priprema svih Srba, gde su
da su gde god da ive, za rat, najpre u Hrvatskoj, i odmah zatim u Bosni
i Hercegovini. Bila je to priprema slina verskim, i ne samo verskim,
sveanostima Srba posveenim noenju motiju Kneza Lazara i
iskopavanjem posmrtnih ostataka Srba iz jama, u koje su ih bacale ustae,
koje su ih poubijali u Bosni i Hrvatskoj u vreme rata 1941-1945.
Bio je to svojevrsni obraun sa partizanskom prolou. Bilo je to
vreme kada su u Beogradu u Ulici knez Mihajlovoj po ceo dan tretale
pesme koje su slavile etnike i njihovog vou Drau Mihailovia. Hteli ne
hteli, takvo ponaanje Skuptine Srbije u to vreme, bilo je, ustvari,
poniavajue ugaanje srpskom etnitvu stvarnom olienju veliko -
srpskog nacionalizma i ovinizma, iji je neostvareni program i cilj bio
stvaranje Homogene Velike Srbije. I ne samo to, nego je to istovremeno
bilo i opredeljivanje za borbu, putem agresije i rata, za ostvarivanje tog
neostvarenog programa i cilja etnikog pokreta Drae Mihailovia i svih
drugih privrenika velikosrpske nacionalistike politike.
Ova Deklaracija i ova Preporuka ostae zauvek kao dokumenti
jednog vremena, jednog od najtraginijih perioda u istoriji naroda bive
SFR Jugoslavije, a posebno istorije srpskog naroda.
U ovom nesretnom vremenu nije zlo samo unitavanje spomenika i
spomen-obeleja namenjenih da se zauvek uvaju i prenose sa generacije
na generaciju seanja na period Drugog svetskog rata i slavne anti -
faistike narodnooslobodilake borbe svih naroda Jugoslavije u tom stra -
nom ratu, koja e ostati zauvek kao jedna od najsvetlijih stranica u
njihovoj istoriji. Ogromna je nesrea i unitavanje gradova (Vukovar,
Mostar, Dubrovnik, Sarajevo, Gorade i drugih), mnogobrojnih privred -
nih, kulturnih, naunih i ostalih organizacija i ustanova.
192
Ruitelji su se bili okomili i na bogomolje i druge sakralne objekte.
Naao sam u Glasniku antifaista, u listu Saveza udruenja boraca
antifaistikog rata Bosne i Hercegovine, broj 3. od aprila 1997., sledee
podatke o poruenim bogomoljama i drugim verskim ustanovama u Bosni
i Hercegovini:
- islamskih 1.024
- katolikih 182
- pravoslavnih 28
- jevrejskih 5
Ukupno 1.239
I ovi podaci govore kakav je to prljavi rat bio, sa kakvom mrnjom,
jednih prema drugima, su se strane u sukobu u ovim ratovima surovo
obraunavale. Oni svedoe da voe i gospodari ovih ratova nisu bili
raspalili meunacionalnu ovinistiku mrnju i netrpeljivost, nego i
uzajamnu versku mrnju, izmeu strana u ovim ratovima.
11
193
11
Podaci, koje sam u dopunu ove moje zabeleke uneo, sami za sebe govore,
te ne oseam potrebu da ih propratim, sada na kraju, mojih komentarima. Niti da
govorim o mojim razmiljanjima o veliini nenadoknadive tete, koju su ruilake
snage u ovim ratovima, u ovoj oblasti ivota ovih naroda, nanele njihovoj kulturi i
istoriji, to duboko oseaju i dananje generacije, a oseae i u budunosti (ko moe
znati koliko dugo?) i generacije koje tek dolaze. A. takoe, ni moje razmiljanje o
neocenjivoj teti, koju su te iste snage nanele ugledu i potovanju koje su uivali u
oima svetske javnosti, u oima naroda svetske zajednice, naroda bive SFR
Jugoslavije.
Sava Popovi
UZROCI I KARAKTERISTIKE AGRESIJE NA BOSNU I
HERCEGOVINU SA POSEBNIM OSVRTOM NA BOSANSKU
KRAJINU 1991 - 1995.
Potpuna i nepristrasna ocjena svih dogaanja, prvenstveno oruanih
sukoba (ratovanja) i njihovih posljedica, bie mogua sa znatno vee vre-
menske distance, tj. nakon pune normalizacije stanja i demokratizacije u
dravama nastalim na prostorima bive Socijalistike Federativne Repu-
blike Jugoslavije SFRJ. Tek tada e biti poznati svi elementi za punu
objektivizaciju proteklih zbivanja. U vezi s tim, a na osnovu meni sada
dostupnih saznanja, pokuau da u osnovnim crtama izloim svoje gledanje
na naprijed ukazana pitanja.
A. O uzrocima rata
Osnovni uzrok agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu RBiH u
najuoj je vezi sa krizom u SFRJ i njenim raspadom krajem 80-tih i poe-
tkom 90-tih godina. Naime, ekonomska i politika kriza, koja je u SFRJ
dugo trajala, naroito se osjeala i poveavala tokom osme i devete dece-
nije.
Glavni uzronik krize u SFRJ bio je postojei drutveni sistem u
kome je ekonomska i politika mo birokratije, naroito u republikama i
pokrajinama, sve vie narastala. Jednopartijski sistem, tj. sistem sa odlu-
ujuom moi vladajue partije u dravi i ekonomici, omoguio je i vlada-
vinu sve monije birokratije. Na zaotravanje krize unutar SFRJ znatno je
uticala i kriza sistema u drugim evropskim socijalistikim zemljama, ruenje
Berlinskog zida i najzad raspad Varavskog pakta i samog Saveza Sovje-
tskih Socijalistikih Republika - SSSR. Nekontrolisana birokratija je bila
nesposobna da izlaz iz krize trai u reformama ekonomskog i politikog
194
sistema putem uspostavljanja trine privrede i parlamentarne demokratije,
bez ega se kriza nije mogla prevazii.
Svi pokuaji liberalno-demokratske struje u Savezu komunista Jugo-
slavije SKJ da se izbori za sprovoenje demokratskih reformi, bili su
onemogueni. Sticajem okolnosti relativno vrlo uticajna liberalno-demo-
kratska struja imala je poetkom 70-tih godina dominirajuu poziciju u
Srbiji, ali je, pored ostalog, uz jako angaovanje birokratije iz drugih repu-
blika bila razbijena i iskljuena iz politikog ivota. Koliko je to uticalo
da kasnije, 80-tih godina, Srbija krene u sunovrat, teko je rei, ali je sigu-
rno da taj uticaj nije bio mali.
Vladajue dogmatsko-konzervativne snage u bivoj SFRJ izlaz iz
krize su traile u narastajuem nacionalizmu, koji su ak i podstrekavale.
Zbog nepostojanja trine privrede republike su se meusobno optuivale
za eksploataciju ili su zbog toga otpuivale savezne institucije. Pokuaji
destabilizacije jugoslovenske drave tokom 70-ih godina nisu uspijevali
zahvaljujui, prvenstveno, neprikosnovenom autoritetu Tita (kao, na primjer,
akcija poznata kao Hrvatsko proljee). Ulogu amortizera u zaotravanju
krize donekle je imalo i samoupravljanje, uprkos utopizmu i mnogim nedo-
stacima koji su ga optereivali.
Poslije Titove smrti, meurepublike svae, nacionalizam, separatizam
i unitarizam bujaju i otvoreno stupaju na politiku scenu. Svakako su
takvim pojavama naruku ili neravnomjeran razvoj, tj. razliit stepen
opte i posebno ekonomske razvijenosti jugoslovenskih republika i pokra-
jina, kao i antagonizmi izmeu partijskih elita.
Porast nacionalizma i njegovo izraavanje u ekstremnom vidu
naroito se ispoljavalo krajem 80-ih godina u Srbiji, Hrvatskoj i Sloveniji.
Nacionalizam u Srbiji i Hrvatskoj imao je jak i neposredan uticaj na stanje
i sudbinu Bosne i Hercegovine. Na vlast u Srbiji (u Savezu komunista i
dravi) dolazi dogmatsko-staljinistika populistika struja koja prihvata
nacional-ovinistiku ideologiju. Neto kasnije Savez komunista Srbije je
ugaen i utopljen u novonastalu Socijalistiku partiju Srbije - SPS. Na elu
SPS i srbijanske drave, do poetka 90-ih godina, uvrstio se Slobodan
Miloevi. Istovremeno u Hrvatskoj pobjeuje i preuzima vlast Hrvatska
demokratska zajednica HDZ, tj. nova politika stranka na elu sa Franjom
195
Tumanom. Formalno uspostavljanje viepartijskog sistema nije ni u
Srbiji, ni u Hrvatskoj znailo uspostavljanje stvarne viepartijske, parla-
mentarne demokratije. Monopol SPS u Srbiji i HDZ u Hrvatskoj, znaio
je u sutini zadravanje jednopartijskog sistema - daleko pogubnijeg od rani-
jeg.
Dolaskom na vlast nacionalista u Srbiji i Hrvatskoj dolo je do naglog
raspirivanja srpskog, hrvatskog i naravno, uzrono povezanog, bonja-
kog nacionalizma. Na izborima u Bosni i Hercegovini 1990. godine uvje-
rljivo su pobijedile i udruene preuzele vlast tri bosanske vodee nacionalne
stranke, tj. Stranka demokratske akcije - SDA, Srpska demokratska stranka
- SDS i Hrvatska demokratska zajednica - HDZ. Treba istai da su SDS i
HDZ od osnivanja bile i ostale ekspoziture vladajuih stranaka i reima u
Beogradu i Zagrebu. Poetna prividna sloga i zadovoljstvo bosanskih
pobjednikih nacionalnih stranaka vrlo brzo su se iskazali kroz meu-
sobne prepirke i svae u bosanskom parlamentu. Te svae su bile obiljeene
izraavanjem ovinizma, meusobnim uvredama i prijetnjama. U tome su
srpski ovinisti, sa Karadiem na elu, prednjaili.
Nacionalistiko-ovinistike ideologije ovladale su 80-ih godina ne
samo partijskim i dravnim strukturama, nego i dosta irokim slojevima,
kako u Srbiji i Hrvatskoj, tako i u Bosni i Hercegovini. Nacionalizam je,
naravno, bio prisutan i u ostalim republikama Jugoslavije. Savezne institu-
cije su u znatnoj mjeri bile paralisane. Jugoslovenska narodna armija JNA
je poetkom 90-tih godina praktino prela u slubu srbijanskog reima, a
manjim dijelom se i raspala.
Po sadraju i nainu ispoljavanja nacional-ovinistike ideologije,
naroito po propagandi, vladajue nacionalistike stranke u Srbiji i Hrvat-
skoj (SPS i HDZ), kao i njihove ekspoziture u Bosni i Hercegovini (SDS
i HDZ), mnogo su podsjeale na faistike stranke Italije i Njemake uoi
i na poetku Drugog svjetskog rata. Tako su u ovim strankama u Srbiji,
Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini uoi rata i raspada SFRJ, bile jako izra-
ene ideje kojima se glorifikuju sopstvene nacije i nacionalne drave, takoe
i religije. U Srbiji i meu Srbima na svim prostorima razvijan je kult nacio-
nalnog voda (Slobodana Miloevia), a u Hrvatskoj oca nacije (Franje
Tumana).
196
Veliana je sopstvena istorija, posebno ratnika i oivljavani
nacionalni mitovi. Istovremeno su nipodatavane druge drave, naroito
susjedne, druge nacije i religije, njihova istorija i kulturne tekovine. U
Hrvatskoj je posebno isticana nunost nezavisnosti i suverenosti hrvatske
drave, kako bi se Hrvati oslobodili velikosrpske hegemonije, unitarnosti
i eksploatacije i tako se ostvarila devetvjekovna tenja hrvatskog naroda
za nezavisnom dravom.
Plan o prisajedinjenju dijelova nacije koji su ivjeli van matice, tj. u
susjednim novonastalim dravama, isticali su kao vodeu ideju i srpski i
hrvatski nacionalisti, iji rezultat bi bio osloboenje njihovih naroda od
okupacije i ugnjetavanja. U vezi s tim, posebno je isticana istorijska nepravda
u odreivanju granica sopstvene drave i zahtijevano njihovo prekrajanje.
Meutim, treba istovremeno pomenuti da je kod srpskih nacionalista
na poetku raspada SFRJ postojala i ideja, na kojoj su insistirali, da se
drava transformie u vrstu federaciju, praktino u unitaristiku dravu,
naravno uz dominaciju Srbije.
Kad je postala oigledna neostvarivost ovakve ideje, u prvi plan je
lansirana teza o pravu Srba na samoopredeljenje, tj. pravu na prisajedi-
njenje svih teritorija naseljenih Srbima matinoj dravi. Time bi se ostva-
rila ideja o stvaranju velike Srbije, a to je, inae, bila tenja ideologa
etnikog pokreta. Ve sredinom marta 1991. godine Miloevi je, oevidno
prihvatajui tu ideju, izjavio da Jugoslavija vie ne postoji i da Srbija ne
priznaje odluke saveznih organa.
Srpski i hrvatski nacionalisti izraavali su, skoro otvorene pretenzije
na teritorije Bosne i Hercegovine, naglaavajui da Bosna nikad nije bila,
niti treba da bude, drava, to je istorijski gledano, netano.
Ideologiji srpskog nacionalizma podstrek i smjer dao je i poznati
MEMORANDUM SRPSKE AKADEMIJE NAUKA, napisan pred dolazak
Miloevia na vlast (1986.). Memorandum zvanino nije nikad na Akade-
miji usvojen, ali je u praksi postao sveto pismo za srpske nacionaliste.
Istovremena intenzivna propaganda nacionalistike ideologije u
Srbiji, Hrvatskoj i meu Srbima i Hrvatima u Bosni i Hercegovini dostigla
je neviene razmjere i estinu uoi rata u Hrvatskoj i Bosni. U toj propa-
197
gandi, u kojoj moralne skrupule i istina nisu znaili nita, srpski nacio-
nalisti prvi su poeli da prijete upotrebom sile radi ostvarenja, svojih
pretenzija. Tako je Slobodan Miloevi na velikom narodnom skupu na
Gazimestanu, odranom povodom obiljeavanja 600-godinjice Kosovske
bitke, pored ostalog, izjavio, da ni oruana borba ne moe da se iskljui.
To je predstavljalo inicijalnu kapislu za sve to se kasnije dogaalo. U
propagandi voenoj iz Srbije poruivalo se Srbima u Hrvatskoj i Bosni da
ukoliko ne prihvate borbu za svoje nacionalne interese, tj. za nasilno
pripajanje srpskih teritorija matici Srbiji, ekaju ih ustaki pokolji kao
oni iz 1941. godine. U toj propagandi mrnje, skoro po pravilu, svi Hrvati
i Muslimani su izjednaavani sa ustakim zloincima iz Drugog svjetskog
rata. Uspjehu takve propagande doprinosila je slina propaganda protiv
Srba u Hrvatskoj i ponaanje HDZ-vlasti (Srbi su izopteni iz Ustava i
svrstani u graane drugog reda, masovno otputani s posla i sl.). Propaganda
i netrpeljivost prema Srbima u Bosni od strane SDA, a i neki postupci u
politikoj praksi, doprinijeli su takoe zaotravanju situacije, naroito poja-
vom na sceni pojedinih kompromitovanih ekstremnih nacionalista. Meu-
tim, srpska i hrvatska ideoloka propaganda uoi rata ekstremno je razvijala
meunacionalnu mrnju i isticala nemogunost zajednikog ivota Srba,
Hrvata i Muslimana, ime je pripremano etniko ienje. Pri tome, ipak
treba konstatovati da je najagresivnija propaganda dolazila iz Srbije, koja
se osjeala nadmonom zbog raspolaganja najveom vojnom silom, ak i
bez JNA, jer je imala jaku teritorijalnu odbranu i policiju.
U ideolokom izraavanju nacionalnih interesa, tj. u propagandi uoi
rata, SDA stranka i reim u Sarajevu koji je ona kontrolisala, bili su znatno
umjereniji i pomirljiviji, tj. u svakom sluaju manje iskljuivi i agresivni.
Takva pozicija i ponaanje SDA bili su uslovljeni posebnim polo-
ajem Bonjaka u Bosni i Hercegovini. Dok su bosanski Srbi i Hrvati imali
oslonac u matinim dravama (rezervnim domovinama), Bonjaci nisu
ni mogli takav oslonac imati. Zbog toga su Bonjaci i vladajua stranka
SDA bili zainteresovani za ouvanje drave Bosne i Hercegovine. Saglasno
tome, SDA i vlast pod njenom kontrolom preduzimale su mjere za odbranu
Bosne. Za odbranu su bile i sve sutinski demokratske politike i drutvene
organizacije i svi graani demokratski orijentisani, bez obzira kojoj naciji
198
i vjeri pripadali. Zbog toga su SDA i reim u Sarajevu uspostavili saradnju
sa demokratskim strankama i drutvenim organizacijama, kao i sa udrue-
njima Srba i Hrvata koji su bili za odbranu Bosne.
Otuda su i u Predsjednitvu Bosne i Hercegovine, pored predstavnika
SDA bili i predstavnici najjae opozicione stranke SDP-a (bivi komunisti),
Srba i Hrvata. U poetku rata (aprila 1992.), kao i kasnije, u nekoliko navrata
su Predsjednitvo Bosne i Hercegovine i predsjednik SDA izjavljivali da
su za graansku, demokratsku dravu Bosnu i Hercegovinu. U tom cilju
26. juna 1992. Predsjednitvo Republike Bosne i Hercegovine je donijelo
Platformu za djelovanje u ratnim uslovima.
Nastojanje da se radi odbrane Bosne stvori to iri front drutvenih
snaga, svakako je rezultat i uticaja meunarodnog faktora. Istovremeno,
ostajui vjerna svojoj ideologiji i svom programu, a i pod jakim uticajem
ekstremnih nacionalistikih i panislamistikih struja, unutar SDA izraa-
vane su tendencije etnocentrizma, odnosno bonjake majorizacije. Takve
tendencije dolazile su sve vie do izraaja i u politikoj praksi na terenu.
Oevidno se radilo o izvjesnoj protivurjenosti u politici SDA, uoi i u
toku rata. Nacionalistika i panislamistika propaganda SDA doprinijela
je, iako neuporedivo manje od propagande SDS i HDZ, meunacionalnim
sporovima i mrnji koji su vodili ratu u Bosni.
Ideologija i propaganda koje su isticale nacionalne pretenzije prema
drugim narodima, a koje su SPS u Srbiji i HDZ u Hrvatskoj, kao i SDS i
HDZ u Bosni, uoi rata naroito forsirale, bile su praene i praktinim mje-
rama i akcijama, usmjerenim na razbijanje bosanske drave. Takve mjere
i akcije provode se u Bosni ve u 1990. i 1991. godini, tako to su srpski nacio-
nalisti preuzimali vlast u regijama i oblastima u kojima su Srbi predsta-
vljali brojno veinski, odnosno brojno jak dio stanovnitva. Takve terito-
rijalno-administrativne cjeline, nazvane srpske autonomne oblasti, prerasle
su krajem 1991. godine u srpsku paradravicu u okviru Bosne, tzv. Republiku
Srpsku. Iste godine od jedinica JNA, koje su se nalazile u Bosni, stvorena
je i Vojska Republike Srpske, veoma dobro naoruana i moderno opremljena.
Istovremeno Tumanova Hrvatska, uoi i na poetku rata u Bosni i
Hercegovini postepeno se infiltrirala u politiki i ekonomski ivot zapadne
Hercegovine, preteno naseljene hrvatskim stanovnitvom. Hrvatska je
199
Zapadnu Hercegovinu praktino prikljuila u svoj sastav, stvarajui od nje
paradravicu (1992. godine) unutar Bosne - tzv. Herceg-Bosnu, sa ciljem
da je u predstojeem periodu proiri na srednju Bosnu. Rat u Hrvatskoj
vodio se jo od balvan revolucije (1990. godine) upravo radi podjele Bosne
izmeu Srbije i Hrvatske. Agresijom na Hrvatsku mnogo nadmonijom
vojnom silom, Srbija je pokuala da Hrvatskoj nametne svoje uslove u
podjeli Bosne, dok je Hrvatska uporno ostajala pri stavu da treba da joj
pripadnu dijelovi Bosne koji su svojevremeno Sporazumom Cvetkovi-
Maek u Kraljevini Jugoslaviji i pripali Hrvatskoj banovini. Dogovor izmeu
Miloevia i Tumana od marta i aprila 1991. godine nije ni mogao dove-
sti do konanog rjeenja na bazi podjele Bosne. Otuda je rat za podjelu Bosne
prenijet iz Hrvatske neposredno na bosansku teritoriju da se u ratnoj srei
nae rjeenje, a istovremeno produen je i u Hrvatskoj.
Ratu u Bosni prethodili su brojni incidenti sa mnogo ubistava (prim-
jerice Ravno, Kupres, Bosanski Brod, ivinice, Bijeljina i dr.). Pri tome su,
svakako, pu u Predsjednitvu SFRJ 1. oktobra 1991. i pokuaj Karadia
i SDS da poetkom aprila 1992. godine izvedu dravni udar i preuzmu
vlast u Sarajevu, bio najznaajniji, jer je skinuo maske i rasplamsao ratne
varnice u Sarajevu i cijeloj Bosni. Ni meunarodno priznanje drave Bosne
i Hercegovine, ni masovne demonstracije, koje su prije toga organizovale
demokratske snage u Sarajevu i u svim drugim veim gradovima Bosne i
Hercegovine, nisu sprijeili Miloevia da izvri agresiju na Bosnu i Herce-
govinu. Pucnji Karadievih gardista iz hotela Holidej in bili su signal
za velikosrpsku agresiju na Bosnu.
Mogue je, dakle, konstatovati da je osnovni uzrok rata u Bosni bila
duboka kriza politikog i ekonomskog sistema u SFRJ, naroito 80-ih
godina, nekontrolisana mo birokratije i na toj osnovi izrasli nacionalizam
i njegov ekstremni vid - nacional-ovinizam. Neposredni uzrok rata u Hrva-
tskoj i Bosni bio je dolazak na vlast ekstremno nacionalistikih i ovini-
stikih snaga u Beogradu i Zagrebu i njihova odluna namjera da likvidiraju
Bosnu kao dravu, da je podijele, etniki oiste i pripoje Srbiji i Hrvatskoj.
I pored dosta dugotrajne krize u SFRJ, rat se mogao izbjei da na
vlast nisu doli Miloevi i Tuman sa svojom velikosrpskom, odnosno
velikohrvatskom ideologijom i agresorskom politikom. Dodue, moda bi
200
pokuaj Ante Markovia i u tim uslovima bio uspjean da putem ekono-
mskih reformi spasi SFRJ i ouva mir, da je meunarodna zajednica odlu-
no, uz lijepe rijei, pruila snanu politiku i ekonomsku podrku njegovom
programu. Bez te podrke Markovieva reformska vlada nije mogla da se
odri.
B. O nekim karakteristikama rata u Bosni i Hercegovini
U bosanskom ratu zaraene strane inili su: Srbija (kao agresor) na
elu sa nacional-ovinistikim reimom i relativno monom vojnom silom,
sa jedne strane i meunarodno priznata drava Bosna i Hercegovina (kao
rtva agresije), sa druge strane. U jednom periodu rata u Bosni i Herce-
govini, Hrvatska je takoe ratovala kao agresorska strana. Vladajui
reim i rukovodeu stranku SPS u Srbiji su podravale, uz neka kolebanja,
skoro sve stranke opozicije, takoe optereene nacionalizmom. Skoro sva
sredstva informisanja bila su u rukama ili na raspolaganju reimu i SPS.
Kao to je ve naprijed pomenuto, od snaga JNA koje su se nalazile
u Bosni, a koje je kontrolisala Srbija, obrazovana je Vojska Republike
Srpske. Iz te vojske su povueni u Srbiju uglavnom samo vojnici koji su
bili dravljani Srbije. Tokom cijelog rata vojskom je komandovao zloglasni
general Ratko Mladi. Karadi je formalno bio vrhovni komandant, a sva
bitna nareenja Mladiu su stizala iz Beograda. Iako su srbijanski vojnici
povueni iz Mladieve vojske, on je pomo u ratu imao od strane brojnih
paravojnih jedinica iz Srbije (Beli orlovi, Arkanovi Tigrovi, eeljevi
etnici). Uz to su SDS i Karadieva vlast raspolagali i prije zapoinjanja
rata sa jedinicama Teritorijalne odbrane i policije, kao i paravojnim jedini-
cama formiranim u Republici Srpskoj, uz zdunu podrku pravoslavnog
klera, iji je uticaj veoma porastao. Srbija je opremala, naoruavala i obezbje-
ivala logistiku i oficirski kadar u sastavu Vojske Republike Srpske, tokom
cijelog rata.
Bosna i Hercegovina je praktino ve krajem prve godine rata sve-
dena na neto vie od treine svoje teritorije, sa ogromnom veinom bo-
njakog stanovnitva. Na toj teritoriji, preteno u centralnim dijelovima
201
Bosne, nalazili su se najvaniji ekonomski i politiki centri, kao: Sarajevo,
Tuzla, Zenica, Travnik, Mostar, a u zapadnom dijelu Bosne, tj. u Bosanskoj
krajini nalazio se vaan privredni centar - Biha, sa Cazinskom krajinom
u zaleu. Ovaj dio bio je odsjeen od teritorije veeg dijela zvanine
Bosne, okruen teritorijom Republike Srpske i tzv. Republike Srpske kra-
jine u Hrvatskoj. Vrhovnu vlast u zvaninoj Bosni inilo je multietniko i
viepartijsko Predsjednitvo, ali stvarnu vlast je imala bonjaka vladajua
Stranka demokratske akcije, odnosno njeni predstavnici. Ta stranka vie je
liila na pokret i bila je heterogena, tj. u osnovi su je inile tri struje: nacio-
nalistika, panislamistika (u kojima je bio jak uticaj ekstremista) i umje-
rena, tj. prodemokratska struja. Ova trea struja je rijetko dolazila do izraaja,
osim moda u poetku rata. Uoi i na poetku rata legalna bosanska Vlada
nije raspolagala organizovanim oruanim snagama i pristupila je njiho-
vom osnivanju odmah po izbijanjui rata. Oruane snage, tj. Armija Repu-
blike Bosne i Hercegovine obrazovana je od postojeih naoruanih organa
MUP-a (policije) i TO, kao i paravojnih jedinica, koje je organizovala SDA
stranka, kao i spontano formiranih grupa otpora. Ogromnu veinu borakog
i starjeinskog sastava inili su pripadnici bonjakog naroda. Starjeinski
sastav, naroito kadar viih oficira inili su oficiri koji su napustili JNA, a
takoe i rezervne vojne starjeine. Uee Srba i Hrvata u Bosanskoj armiji
bilo je srazmjerno malo, ali ne i beznaajno naroito u starjeinskom
sastavu. U dravi Bosni i Hercegovini, a i u vojsci od poetka je postojao
i poveavao se uticaj islamskog klera. Veina sredstava informisanja u
Sarajevu bili su pod kontrolom bosanske Vlade, zapravo SDA. Znaajne
demokratske snage, prije svega SDP-a, takoe su se stavile u odbranu
napadnute Republike Bosne i Hercegovine.
Pozicija Hrvatske, kao i bosanskih Hrvata, u ogromnoj veini pod
uticajem HDZ-a, bila je u bosanskom ratu protivurjena. S jedne strane i
hrvatska i bosanska Vlada bile su, zbog vojne inferiornosti, zaintere-
sovane za saradnju i za zajedniku borbu protiv srpske agresije, naroito
u prvoj godini rata. Otuda je postojala saradnja u Vladi i bosanskom Parla-
mentu izmeu predstavnika Bonjaka i Hrvata. S druge strane, Hrvatska
je preko HDZ-a u Bosni uspostavljala kontrolu i vlast HDZ-a na teritorijama
naseljenim Hrvatima, prvenstveno u zapadnoj Hercegovini i sjeveroistonim
dijelovima Bosne, ime je faktiki od poetka uestvovala u razbijanju
202
Bosne. Bosanska vlada je to trpjela sve dok vojno ojaala Hrvatska, uz
pomo HDZ-a i njenih paravojnih jedinica (HVO i HOS), nije prela u
osvajanje i etniko ienje teritorija u srednjoj Bosni - oko Travnika, Viteza,
Kaknja, Varea, Prozora i dr., 1993. godine. Dolo je do estokih borbi izmeu
Armije Bosne i Hercegovine i paravojnih snaga Hrvatske Republike Herceg-
Bosne, ojaanih regularnim jedinicama Vojske Hrvatske.
Valja rei da je Srbija bila inicijator rata za podjelu Bosne, ali je za
poetak napala Hrvatsku (praktino ve 1990. godine), podstrekavajui i
podravajui pobunu Srba u krajevima gdje su inili veinu stanovnitva,
kao to su: Kninska krajina, Lika, Kordun, Banija, istona Slavonija, Srem
i Baranja, od kojih je obrazovana paradravica u Hrvatskoj, tzv. Republika
Srpska Krajina. Cilj je, zapravo, bio da se osvoji vei dio Hrvatske (to se
vidi iz knjige Veljka Kadijevia MOJE VIENJE RASPADA), ali se
vrlo brzo od toga odustalo zbog otpora hrvatskog naroda i uticaja meuna-
rodnog faktora. Zapravo, iz svega je praktino proistaklo da je Srbija zapo-
ela i vodila rat u Hrvatskoj u funkciji planirane podjele Bosne. Zapravo,
ratom u Hrvatskoj velikosrpska strana htjela je da silom umanji hrvatske
mogunosti u podjeli Bosne. Otuda se moe smatrati vjerovatno tanom
navodna izjava Borisava Jovia data Stjepanu Mesiu uoi raspada Predsje-
dnitva SFRJ 1991. godine. Naime, Jovi je izjavio da njih (tj. srbijanski
reim) Srbi u Hrvatskoj ne interesuju, da mogu raditi sa njima ta hoe (da
ih mogu nabiti i na kolac), ve da ih interesuje 66% Bosne, to e i ostva-
riti.
Dok se ratni cilj Srbije u osvajanju Hrvatske promijenio dugo po
zapoinjanju rata, ratni cilj u Bosni, kako Srbije, tako i Hrvatske, ostao je
isti za cijelo vrijeme rata. Ostao je do zakljuenja Dejtonskog mira, a moe
se rei i poslije. Cilj je bio da se Bosna kao drava likvidira, da se etniki
oiste dijelovi koji e pripasti matinim dravama. Time bi, naravno, sudbina
bonjakog naroda bila zapeaena.
Taj narod bi agresori dijelom pobili, dijelom protjerali, a manjim dije-
lom asimilirali. Otuda je logino da je odbrana Bosne za bonjaki narod
bila od ivotnog znaaja, bila je pitanje fizikog opstanka.
Prema tome, karakter snaga koje su izazvale agresorski rat i ratni
ciljevi tih snaga potvruje oigledno da rat Srbije i Hrvatske u Bosni nije
203
bio graanski rat. Samo do izvjesne, manje mjere, ponaanje Hrvatske je
kasnije bilo unekoliko drugaije.
Druga strana, koja je branila Bosnu, imala je za cilj da odbrani bosansku
dravu, a time i bonjaki narod od unitenja. Meutim, pri tome su posto-
jale razlike meu snagama koje su branile Bosnu. Dok je SDA, pod uti-
cajem ekstremnih nacionalistikih i panislamistikih snaga sve vie ispo-
ljavala tenju da u odbrani Bosne, ovu uini to vie bonjakom i islamskom
zemljom, demokratske snage su u ratu ispoljavale drugaije, civilizovanije
ciljeve. Naime, ove snage nisu imale za cilj odbranu bilo kakve Bosne.
One su imale u vidu da samo odbrana multietnike Bosne, podrazumijevajui
zajedniki ivot svih Bosanaca bez razlike, tj. bez obzira na vjeru i nacio-
nalnost. Zbog ispoljavanja pomenutih tenji SDA, koja je imala dominantnu
poziciju u vlasti, spremnost onog dijela Srba i Hrvata koji su bili za zaje-
dniku odbranu Bosne, umanjivala se. Time se, vjerovatno, moe objasniti
smanjivanje broja srpskih boraca u Armiji Republike Bosne i Hercegovine.
Naime, dok je broj Srba u Armiji Republike Bosne i Hercegovine, prema
pisanju nezavisnih listova u Beogradu, u toku 1992. godine iznosio oko
10%, a prema nekim informacijama ak i do 14%, taj procenat je u 1994.
godini pao na 1-2%. Pri tome treba primijetiti da za smanjivanje uea
Srba i Hrvata u Armiji Republike Bosne i Hercegovine, nije bila kriva samo
politika SDA, ali je tome, bez sumnje, doprinijela.
Homogenizacija svakog od bosanskih naroda oko svoje nacionalne
stranke i konfesije, stvarala je utisak graanskog, tj. meuetnikog i meu-
vjerskog rata u Bosni. Svi nacionalisti i ovinisti i sve nacionalne stranke,
kao i reimi u Srbiji i Hrvatskoj, tretirali su rat u Bosni kao graanski rat.
ak i brojni predstavnici meunarodne zajednice nazivali su rat u Bosni
graanskim ratom. To je bila namjerno netana kvalifikacija zbog izbjega-
vanja obaveze meunarodne zajednice da u sluajevima agresije na neku
nezavisnu zemlju zatiti rtvu agresije, ak i oruanom silom. Meutim,
angaovati se u borbi za odbranu jedne male, uz to i balkanske drave i pri
tome, eventualno trpjeti i ljudske rtve - nije dolazilo u obzir. Za takvo neto
nisu bile spremne velike sile i zbog toga je izgovor naen u verbalnom
tretmanu rata u Bosni, kao graanskog rata.
204
Jedna od karakteristika rata u Bosni, po kojoj je on veoma liio na
graanske ratove, ne samo po nainu i izgledu, nego i po sadraju, kao i
elementima karakteristinim za graanski, istovremeno i nepravedan rat i
na strani branilaca. Jedna od karakteristika je da je u njemu na objema stra-
nama najvie stradalo civilno stanovnitvo, te da je to, takoe obostrano,
bio do najvieg stepena ruilaki i pljakaki rat. Civilno stanovnitvo je
ginulo vie od uesnika u borbenim jedinicama tokom borbi za zauzi-
manje naseljenih mjesta i opsade gradova. Postajali su rtve po dolasku na
vlast agresorske okupacione uprave. Srpsko civilno stanovnitvo u velikom
broju bilo je rtva tzv. preventivne evakuacije (Bosansko Grahovo, Drvar,
Glamo, Bosanski Petrovac, Bosanska Krupa, Donji Vakuf, ipovo, te
Hadii, Ilija, Vogoa, Ilida poslije Dejtona). Civili su bili masovne
rtve u koncentracionim logorima, u progonima iz svojih naselja i kua,
kao i iz svojih zaviajnih krajeva. Silovanje ena bilo je masovno. Zapravo,
teko je oznaiti i nabrojati sve vidove zloina i terora, kojim je unitavano
civilno stanovnitvo. Poznato je kakvim stradanjima su bili izloeni stano-
vnici opkoljenih, napadanih i bjesomuno ruenih gradova, kao: Sarajevo,
Mostar, Tuzla, Biha i drugi. Neki od gradova su iznuravani tekom nesta-
icom hrane, ogrjeva, vode, nedostatkom elektrine energije i slino, kao
to je bio sluaj sa Sarajevom i Bihaom, ija je opsada trajala nekoliko
godina. Takozvano etniko ienje natjeralo je na naputanje rodnih krajeva
vie od polovine stanovnitva. Jo i sada, prema izvjetajima sredstava
informisanja, jedna etvrtina stanovnika Bosne i Hercegovine nalazi se u
izbjeglitvu. Najvie je, svakako, stradalo bonjako stanovnitvo, koje je
bilo i najvie podvrgnuto etnikom ienju. U tom pogledu najvei zloini
su uinjeni u Srebrenici. Velike rtve i razni vidovi stradanja u toku ratnih
dejstava i etnikog ienja zadesili su bonjako stanovnitvo na podru-
jima Prijedora, Zvornika, Viegrada, Modrie, Prozora, Viteza, Kaknja, u
dolini Neretve i dr.
Ni stanovnitvo drugih nacionalnosti nije prolo bez velikih rtava u
bosanskom ratu. Srpsko, a takoe i hrvatsko stanovnitvo, ubijano je, proga-
njano, odvoeno u koncentracione logore, tj. etniki ieno od strane vlasti
i naoruanih jedinica odbrambenih snaga Bosne i Hercegovine. Tako,
srpsko stanovnitvo je proganjano iz rejona Konjica, Bradine, Tarina. U
Gradini kod Sarajeva postojao je i koncentracioni logor za srpsko stano-
205
vnitvo, a znatan broj Srba pobijen je i u Sarajevu. Slina nasilja izvrile
su oruane snage branilaca nad hrvatskim stanovnitvom na podruju
Travnika, Bugojna, Varea, Kaknja. Moe se, naravno, tumaiti da su ta
zlodjela snaga koje su branile Bosnu, u krajnjoj liniji, posljedica agresije,
to je, bez sumnje, tano. Meutim, zloini ostaju zloini i odgovornost
njihovih poinilaca ne moe se niim umanjiti.
*
* *
Na podruju Bihaa najvie je stradalo bonjako stanovnitvo. Tako
je na teritoriji tzv. srpske optine za Biha sa sjeditem u Ripu (koja se
uoi rata, tj. jo za vrijeme SFRJ, izdvojila iz zvanine bihake optine),
ubijeno preko 200 Bonjaka (od ega 45 samo iz Ripa), od kojih je oko
80 leeva baeno u bezdan kod lugarske kue u selu Hrgar. Meutim, na
podruju Bihaa bilo je zloina i etnikog ienja koje su poinile snage
odbrane Bosne i Hercegovine. Prilikom proboja opsade Bihaa i prodora
snaga V korpusa vojske Bosne i Hercegovine u pravcu Bosanskog Petrovca
(ujesen 1994.) ubijen je 21 civil, od kojih 16 u selu Rai, dva iz sela
Bijelo Brdo, dva iz sela Doljani i jedan iz sela Gorijevac. (Moda bi broj
ubijenih bio vei da najvei dio srpskog stanovnitva nije napustio svoje
kue i izbjegao prije dolaska snaga V korpusa). U konanoj ofanzivi krajem
1994. i poetkom 1995. godine ove snage su potpuno spalile sva naselja od
Bihaa do Kljua, osim Ripa i Bosanskog Petrovca. U razgovoru penzio-
nisanog generala JNA Hasana etia (Bianina) sa jednim od bivih
komandanata brigade V korpusa, ovaj je na pitanje etia, jasno odgovorio
da su srpska sela popaljena radi toga da se Srbi tamo nikad vie ne vrate.
Meutim, teko je povjerovati da je tab V korpusa donio odluku o paljenju
srpskih naselja.
Rat u Bosni je potvrdio iskustva novije istorije da nema agresije, a da
nije propraena i elementima graanskog rata, kao uostalom i obratno. U
zloinima poinjenim u Bosni tokom rata naroito su se isticale paravojne
jedinice. Ovdje su elementi graanskog rata, uz to, bili u funkciji provoenja
spoljnje agresije.
206
Rat u Bosni je bio do nesluenih razmjera pljakaki. I po tome je taj
rat bio slian graanskom ratu. O razmjerama i ulozi pljake na obje
strane mogue je suditi na osnovu izjava brojnih graana koji su za vrijeme
rata stizali u Beograd. Obje zaraene strane su pljakale, pri emu nije bila
rijetka pojava da se pljakaju i pripadnici svoga naroda na sopstvenoj teri-
toriji. Pljaka je esto bila motiv za odlazak (dobrovoljan) u borbene jedi-
nice, tj. u borbene akcije, naroito radi zauzimanja naseljenih mjesta. Dea-
valo se da se jedinice teko pokreu u borbene akcije van naseljenih mjesta.
Sa opljakanom robom trgovalo se na sve strane. Takva roba se pojavljivala
ak i na frontu, za vrijeme primirja izmeu zaraenih strana. Na linijama
frontova trgovalo se sa orujem svih vrsta, osim aviona.
C. Specifinosti rata u Bosanskoj krajini
Meni, a i mnogim drugima, teko je prihvatljiva injenica da je u
Bosanskoj krajini buknula opaka netrpeljivost i mrnja kod Srba prema
njihovim sugraanima nesrpske pripadnosti. Istorijske injenice govore da
je to podruje tokom Narodnooslobodilakog rata 1941 - 1945. godine
bilo jedan od najistaknutijih bastiona otpora okupatoru i njegovim doma-
im pomagaima - ustaama i etnicima. Naime, irom Jugoslavije bila su
poznata tri legendarna ustanika arita: podruje Drvara, Podgrme i
podruje Kozare. Tu su se srpskim ustanicima masovno prikljuivali Bo-
njaci i Hrvati iz okupiranih gradova. U toku cijelog Narodnooslobo-
dilakog rata su partizanski organi vlasti i organizacije na podruju Bosa-
nske krajine propagirali i uspjeno sprovodili politiku bratstva i jedinstva.
Radi ilustracije naveu da je u Bosanskoj krajini tokom Narodnooslobo-
dilakog rata due vrijeme boravio Vrhovni tab na elu sa Titom (krajem
1942. i poetkom 1943. godine u Bihau, tokom postojanja Bihake repu-
blike, a od jeseni 1943. do maja 1944. godine u Drvaru). Ve u to vrijeme
je na mnogim rukovodeim funkcijama u organima vlasti, partiji, Narodnom
frontu i Narodnooslobodilakoj vojsci bilo mnogo istaknutih linosti iz
reda Muslimana i Hrvata.
207
Temelji multietnike tolerancije i mirnog viegodinjeg suivota
graana u Bosanskoj krajini, tokom postojanja Titove Jugoslavije, udareni
su jo tokom zajednike narodnooslobodilake borbe. Zbog toga se, svim
demokratski orijentisanim i dobronamjernim ljudima iz Bosanske krajine
postavilo pitanje kako je bilo mogue da se djeca i unuci, komije i prija-
telji junaka sa Kozare, Podgrmea i Drvara, kao i iz drugih partizanskih
krajeva prikljue agresiji velikosrpskih nacional-ovinista iz Beograda. U
ovu grupu treba svrstati i veinu jo ivih partizanskih ratnika (meu
njima i nekih narodnih heroja), a koji su bili podstrekai srpske agresije na
Bosnu. Veina njih je dolazila iz Srbije u Bosansku krajinu i raspaljivala
rat protiv bosanske drave, protiv Republike Bosne i Hercegovine. Ovakvi
fenomeni zahtijevaju svestrano prouavanje, jer objanjenja o uticaju
propagande, o okotaloj dogmatskoj svijesti, o uticaju zastarjelih konze-
rvativnih shvatanja i opte epidemije nacionalizma na prostorima bive
Jugoslavije, ne daju potpuni odgovor na to.
Kao jedna od karakteristika rata u Bosanskoj krajini je ruenje vjer-
skih i kulturnih objekata i spomenika koji pripadaju bonjakom narodu
ne samo na ratnim podrujima ve i u gradovima i naseljima koja nisu bila
zahvaena ratom. Meu 16 sruenih damija u Banjoj Luci je i uvena
Ferhadija, koja je na spisku objekata svjetske kulturne batine. Rueni su
takoe i spomenici borcima Narodnooslobodilakog rata, meu kojima i
spomenici poznatim herojima, ne samo bonjake i hrvatske nacionalnosti,
nego i srpske nacionalnosti i to od strane Karadieve i Mladieve vojske
i paravojske. Zanimljivo je uoiti da jedinice Armije Republike Bosne i
Hercegovine, po sastavu uglavnom bonjake, ne samo u Bosanskoj krajini
nisu ruili vjerske i kulturne objekte Srba i Hrvata. Nasuprot tome, veliko-
srpski zloinci su ruili i spomenike srpskim partizanskim herojima i na
njihovo mjesto podizali spomenike istaknutim etnicima. Na primjer, u
Sanskom Mostu sruen je spomenik narodnom heroju Petru kundriu i
na to mjesto postavljen spomenik etnikom komandantu Lazi Teanoviu.
Srazmjerno je mali broj partizanskih boraca srpske nacionalnosti iz Bosa-
nske krajine, nastanjenih u Beogradu, koji su se, preko Drutva za istinu
o narodnooslobodilakoj borbi i multietnikog udruenja Bosanaca i Herce-
govaca, suprostavili agresiji na Bosnu.
208
Druga specifinost rata u Bosanskoj krajini odnosi se na fenomen
uspostavljanja tzv. Autonomne oblasti Zapadna Bosna, stvorene pod ruko-
vodstvom Fikreta Abdia Babe, jednog od najpoznatijih rukovodilaca
SDA, koji je napustio tu stranku, postao njen protivnik i organizator borbe
protiv snaga odbrane Bosne. Ovaj fenomen, ini mi se, zasluuje panju
iz tri razloga: prvo, to je jedini sluaj pobune, odnosno sukoba unutar jedne
veoma homogenizirane nacije u Bosni i Hercegovini i to na podruju naj-
vee kompaktnosti te nacije, u Cazinskoj (Bihakoj) krajini; vlast u jednoj
od optina Cazinske krajine dre Babine pristalice i tree, Babinoj stranci
Demokratskoj zajednici omogueno je djelovanje na teritoriji cijele Bosne
i Hercegovine, iako vlasti Bosne i Hercegovine zahtijevaju da im se Babo,
koji sada ivi u Hrvatskoj, izrui radi suenja zbog ratnih zloina.
Ne pretendujem da moje razmiljanje o ovom fenomenu moe biti
validno i da e ga razjasniti, ve se moe shvatiti kao neka vrsta hipoteze
za posebnu analizu i svestranije istraivanje. Trebalo bi prije svega odgo-
voriti na pitanje o unutranjim odnosima u rukovodstvu SDA, koji su
prethodili odmetanju Fikreta Abdia. Poznato je da je Abdi na izborima
za lana Predsjednitva Bosne i Hercegovine 1990. godine dobio najvei
broj glasova, da je vaio kao ovjek koji nije bio optereen nacionalizmom,
niti vjerskim fanatizmom. Vaio je u rukovodstvu SDA kao najprihvatljiviji
za nebonjake narode. Za vrijeme velikih narodnih demonstracija u Sara-
jevu, neposredno poslije Karadievog pokuaja udara, Savez rezervnih
vojnih starjeina predloio je Babu za predsjednika Vlade narodnog spasa,
skoro istovremeno kad se rukovodstvo SDA suprotstavilo zahtjevima
demonstranata za stvaranje irokog fronta naroda radi spreavanja rata i
stvaranja nove vlade.
Cazinska krajina podrazumijeva dijelove optina Biha i Bosanska
Krupa, sa naseljima na lijevoj obali rijeke Une i kompletne optine Cazin,
Velika Kladua i Buim. Na toj teritoriji ivi oko 230.000 stanovnika, od
ega 90% ine Bonjaci. To je najvea kompaktna cjelina bonjakog
stanovnitva u Bosni i Hercegovini.
Fikret Abdi je stekao veliku popularnost u Cazinskoj krajini znatno
prije raspada Jugoslavije. Kao sposoban privrednik on je uz podrku veoma
uticajne brae Pozderac (Cazinjana) izgradio visoko produktivno proizvo-
209
dno-preraivako i trgovinsko gigantsko preduzee Agrokomerc, sa
sjeditem u Velikoj Kladui. Sa vie pogona u manjim mjestima Cazinske
krajine, Agrokomerc je zapoljavao 5-6 hiljada radnika. Uz podrku
Agrokomerca izgraeni su moderni putevi, kolske i zdravstvene ustanove
itd. ivotni standard stanovnitva je naglo porastao i dostigao relativno
visok nivo. Ugled Babe bio je tako velik u svim mjestima Bihako-cazinske
krajine, ukljuivi i sam Biha, da ga nije mogao poljuljati ni politiki pad
Pozderaca, ni njegovo u tu svrhu montirano hapenje, ni prilino velika
propaganda protiv Agrokomerca i njega lino.
Sredinom 1993. godine Abdi se odvaja od stranke SDA i dravnog
rukovodstva Bosne i Hercegovine, uspijeva da obezbijedi opremu i naoru-
anje, te od svojih pristalica, preteno sa podruja optine Velika Kladua,
formira solidne vojne jedinice. Pristupio je zatim obrazovanju svoje auto-
nomne oblasti i krajem te godine proglaava uspostavljanje Autonomne
pokrajine Zapadna Bosna. Prilikom proglaenja pokrajina je zahvatala samo
teritoriju optine Velika Kladua. Za uspostavljanje autonomije Abdi dobija
istovremenu podrku Tumana i Miloevia i uspostavlja saradnju sa tzv.
Republikom Srpskom Krajinom, sa Republikom Srpskom, kao i sa Herceg-
Bosnom, paradravicom Hrvatske u Bosni. Bilo je logino oekivati da e
Vlada iz Sarajeva odluno reagovati. Bihaki V korpus je dobio iroka
ovlatenja, pored ostalog da na podruju cijele Bihako-cazinske krajine
uvede vojnu upravu i da likvidira secesiju. Borbe koje su voene skoro
itave (1994.) godine bile su prilino estoke i uz velike obostrane gubitke.
Najoiglednija vojna saradnja izmeu Abdieve Autonomne pokrajine i
Mladievih snaga iz Republike Srpske, kao i snaga Republike Srpske Kra-
jine, odvijala se u toku pokuaja srpske strane da zauzme Biha i uniti V
korpus. U toku ovih borbi brigade Fikreta Abdia nanijele su snagama odbr-
ane relativno velike gubitke, trpei i na svojoj strani teke gubitke. Rauna
se da su Abdieve vojne snage nanijele gubitke braniocima Bosne na podru-
ju Cazinske krajine i u borbama za grad Biha od preko 2.000 poginulih
i oko 5-6.000 ranjenih. Za vrijeme operacije Hrvatske vojske, nazvane
Oluja, protiv Republike Srpske Krajine, Abdieva vojska se raspala, a
on je sa ostacima vojske i dijelom naroda iz optine Kladua, preao granicu
i sklonio se u Hrvatsku. Tako je politiko nedonoe, Autonomna pokrajina
Zapadna Bosna, nakon oko godine dana, prestala da postoji. Abdi nije
nita postigao osim to je nanio veliku tetu odbrani Bosne.
210
Sposoban privrednik, Abdi se u politici pokazao kao nesposoban i
neznalica. On je, uz ostalo, previdio i ulogu meunarodnog faktora koji nije
dozvoljavao cijepanje bosanske teritorije. Precijenio je ulogu ranije stee-
nog ugleda i popularnosti, vjerujui u podrku bonjakog naroda na cije-
lom prostoru Cazinske krajine, pa i ire. Teko je znati da li je bio upoznat
sa dogovorom izmeu Miloevia i Tumana, prema kome je ta oblast
trebala da pripadne Hrvatskoj. Izgleda da je on elio i nerealno se nadao
da e izbjei pripajanje njegove oblasti bilo kojoj strani. Pri tome je valjda
raunao da se postojei susjedi Autonomne pokrajine u dogledno vrijeme
nee mijenjati. On je bio u zabludi ako je vjerovao da e takvom politikom
pomoi narodu koji ga je prije rata slavio. Oito je da je, zbog nerealnih i
nakaradnih ideja i planova, Babina tvorevina - Autonomna pokrajina Zapa-
dna Bosna doivjela neslavan kraj. Reklo bi se da itav ovaj projekat u
sutini predstavlja avanturu jednog popularnog, ali nezrelog politiara,
koja je dodatno nanijela veliku tetu i patnje bonjakom narodu.
211
Prof. dr. Omer Ibrahimagi
POLITIKI I USTAVNO-PRAVNI ASPEKTI SECESIJE
PARADRAVNE TVOREVINE AP ZAPADNA BOSNA
Provoenje programa o velikoj Srbiji i kasniji dogovor Miloevi-
Tuman o podjeli Bosne i Hercegovine, ne bi moglo sprijeiti bilo kakvo
nae drukije ponaanje, bilo koja drukija politika struktura i bilo koja
drukija politika linost naeg naroda. Ako ovo ne razumijemo odmah, i
na pravi nain, onda se pridruujemo agresoru i njegovim tvrdnjama o
naoj krivnji ili podjeli krivice.
Vrijeme je da jo jednom kaemo da je ovo vid krstakog rata te je
naa krivnja kolektivna. Slino su prije nas doivjeli Jevreji, jer je kra-
nska i hrianska Evropa tradicionalno primitivna u svojoj vjerskoj isklju-
ivosti i egocentrizmu.
Alija Isakovi
Ako je sauvana sva arhiva u enevi, a izgleda da nije, utvrdit e se
izravna odgovornost gospode Owena i Stoltenberga o otpadnitvu Abdia,
nepouzdanog bihakog trgovca, kojeg se mislilo iskoristiti da se izvri pri-
tisak na gospodina Izetbegovia u trenutku plana, triju entiteta, krajem
ljeta 1993. godine.
an Kot
Iako nauna konferencija kojoj prisustvujemo nosi naslov ZLOINI
U BOSANSKOJ KRAJINI ZA VRIJEME AGRESIJE NA REPUBLIKU
BOSNU I HERCEGOVINU 1991 - 1995., zloini se po mom miljenju ne
mogu objasniti, ukoliko se ne razmatraju, u tom kontekstu i druga pitanja,
koja nemaju neposredne veze sa zloinima, ali pomau da se doe do istine
i pravih uzroka tih zloina, njihovih nosilaca, metoda i sredstava kojim su
212
se sluili u vrenju zloina ili da ih relativiziraju i svedu odgovornost na
sve tri strane, ili da ih potpuno negiraju. Jedno od takvih pitanja jeste ko
je upravljao Bosanskom krajinom u tom periodu, koje su politike i vojne
snage bile relevantne i presudne, koje su odreivale sudbinu naroda na
ovim prostorima, kratko reeno, ko je upravljao ivotima i smrtima obi-
nih ljudi, koji su na izborima 1990. godine dali svoj glas, a time i prepu-
stili tim politikim strankama pravo da upravljaju njihovom sudbinom u
narednom vremenu.
Ono to se moe golim okom uoiti i vidjeti, i bez ozbiljnih istrai-
vanja, sva tri naroda u Bosni i Hercegovini, pa time i u Bosanskoj krajini,
dali su svoj glas za mir i prosperitetnu Bosnu i Hercegovinu, a ne za rat,
razaranje, bijedu, genocid i podjelu Bosne i Hercegovine. ini se meto-
doloki opravdanim da se od ove pretpostavke kao generalne hipoteze
treba poi u analizi uinjenih zloina u Bosanskoj krajini u periodu agresije
na Bosnu i Hercegovinu 1991 - 1995. godine i vidjeti kako su se izabrani
narodni predstavnici odnosili prema politikom mandatu koji su dobili na
izborima 1990. godine, i kojim su se politikim opcijama priklanjali u
vrijeme trajanja agresije. Koja je to osnovna drutvena, politika i moralna
vrijednost prema kojoj e se moi mjeriti odnos svakog pojedinano, a i
kolektivno u doprinosu ouvanju ili destrukcije te vrijednosti?
Smatram metodoloki ispravnim postaviti hipotezu da je ta osnovna
vrijednost u tom periodu bila drava Bosna i Hercegovina BiH koja je
dobila svoje meunarodno priznanje 6. aprila 1992. godine. Dakle, odnos
prema Bosni i Hercegovini, kao domovini, kao ravnopravnoj zajednici
naroda, kao dravi graana, kao meunarodnom pravnom subjektu, kao
priznatoj lanici Ujedinjenih nacija UN, kao hiljadugodinjem drutvu i
dravno-politikom i kulturnom entitetu, u kome se razvila posebna bosa-
nska duhovnost, koja je postala sastavnim dijelom duhovnosti Bonjaka,
bosanskih Hrvata i bosanskih Srba, koji su je zajedniki batinili u svojoj
kulturi i politikoj tradiciji.
Stoga i u razmatranju teme zloina na ovoj naunoj konferenciji,
treba poi od ove osnovne premise odnosa prema Bosni i Hercegovini.
Nisu zloini pravljeni samo radi zloina, da neko nekog ubije iz nekog
svog subjektivnog razloga, ve su zloini nad ljudima pravljeni radi toga
da se uniti osnovna njihova vrijednost, kao pretpostavka njihovog ivota
213
na odreenom prostoru, a to je Bosna i Hercegovina, i to ne samo kao drava,
ve i kao ideja, da bi se taj prostor uinio sastavnim dijelom druge neke
vrijednosti koja se zove velika Srbija ili velika Hrvatska. Stoga nisu
Bonjaci na ovom prostoru stradavali samo zato to su muslimani, ve i
zato to su ti muslimani, kao ljudi, pa tek onda i kao bosanski Muslimani
i Bonjaci, Bosnu i Hercegovinu smatrali svojim ivotnim prostorom, prije
svega, uslovom svoje egzistencije, svoga opstanka na svome izvoritu, pa
tek onda i kao svojoj dravi. Drugo je pitanje to Bonjaci, kao muslimani,
nisu u posljednjih sto godina pridavali znaaj svom nacionaliziranju, kao
Bonjaci, a samim tim je onda izostajalo i nacionaliziranje prostora na kome
su ivjeli, kao politikog prostora, kao dravnog prostora, u duhu evropske
politike tradicije poslije Francuske buroaske revolucije 1789., kada su
pojedini narodi intenzivnije zapoeli nacionaliziranje svoga ivotnog pro-
stora, kao politikog i kao dravnog prostora, kada su faktiki i nastale nacio-
nalne drave, kao politiki prostori na kojem su narodi ostvarivali svoj
nacionalni politiki suverenitet.
Zanemarivanje svog nacionaliziranja u Bonjake, bosanskim musli-
manima se vratilo kao bumerang, negiranjem od strane njihovih susjeda
(Srbije i Hrvatske), Bosne i Hercegovine kao zasebnog politikog i dravnog
prostora i negiranjem Bonjaka kao politikog naroda koji ima pravo na
svoj nacionalni politiki prostor kao nacionalni dravni prostor.
Kada su se bosanski muslimani 1830. godine prepoznali nacionalno
kao Bonjaci, Osmanlije im to nisu dozvolile i htjeli su da oni tada po krite-
riju vjere budu Turci - Osmanlije. U tome treba nai objanjenje za propast
autonomnog pokreta Husein-kapetana Gradaevia i za krvavi obraun
Omer-pae Latasa sa bonjakim plemstvom 1851/52. godine. Kada su bosa-
nski Muslimani sebe i prepoznavali kao zasebnu etniku grupu (Bonjaci),
sa svojom autohtonom kulturom, Srbija i Hrvatska su htjeli da oni budu
Srbi i Hrvati, tumaei njihovu kulturu tuom, uvezenom kulturom, prisi-
ljavajui ih da srpsku i hrvatsku kulturu uzmu kao svoju, a da se nacionalno
odrede kao Srbi ili Hrvati. Kada to oni nisu htjeli, ve se, naprotiv i politi-
ki organizirali kao narod koji, po evropskim kriterijumima, nacija=drava,
Bosanci=Bosna, ima pravo na dravu, tada su susjedi atakovali 1991 -
1995. godine na Bosnu i Hercegovinu, elei je unititi i kao dravu i kao
ideju, a put je vodio preko genocida nad bonjakim narodom. Dakle, uni-
214
215
titi narod, da bi se unitila bosanska dravnost, da bi se definitivno unitila
Bosna i bosanstvo kao ideja i da se na unitenom politikom prostoru Bo-
sne i bosanstva definitivno uspostavi Hrvatska i hrvatstvo i Srbija i srpstvo.
To je pravi politiki smisao, u vrijeme agresije, grafita ispisanih usred
Bosne: Ovo je Srbija ili Ovo je Hrvatska.
U tom drutvenom i politiki uokvirenom metodolokom pristupu e
se kretati i moje izlaganje na ovoj naunoj konferenciji na temu: POLI-
TIKI I USTAVNO-PRAVNI ASPEKTI SECESIJE PARADRAVNE
TVOREVINE AP ZAPADNA BOSNA.
Stvaranje paradravne tvorevine AP Zapadna Bosna, uklapalo se u
velikodravne projekte Srbije i Hrvatske, koje su u poetku agresije podr-
avali kopredsjedavajui konferencije i pet relevantnih zemalja meuna-
rodne zajednice: SAD, Velika Britanija, Francuska, Rusija i panija, da se
muslimansko stanovnitvo u Bosni i Hercegovini segmentira po zatienim
zonama, kao privremenim getima, iz kojih e se vremenom isprazniti i na
taj nain Bosna i Hercegovina kao izlinom dravom, ijim bi prostorom
definitivno ovladala Hrvatska i Srbija i hiljadugodinje postojanje Bosne
i Hercegovine prestalo postojati.
U tom kontekstu treba se prisjetiti Mejdorovog (John Majer) pisma
svome dravnom sekretaru Hogu, 2. maja 1993. U njemu Mejdor instruira
svog ministra da se nastave mirovni pregovori, jer mu oni slue kao pre-
vara da bi se odgodila bilo kakva-takva akcija (misli na akciju musli-
manskih zemalja), sve dok Bosna i Hercegovina ne prestane postojati kao
vaea drava, a njeno muslimansko stanovnitvo ne raseli iz svoje zemlje.
Mejdor, dakle, priznaje da je Bosna i njihova zemlja, ali mu smeta to su
muslimani. Da bi odagnao sumnju u takvu svoju politiku, Mejdor uvje-
rava svog ministra, da je ovo prava politika koja osigurava stabilnu Evropu
u budunosti iji sistem vrijednosti se bazira i mora ostati baziran na hri-
anskoj civilizaciji i etici. Na kraju pisma Mejdor tvrdi da iza ove politike
stoji svaka druga evropska i sjevernoamerika vlada i zato neemo inter-
venirati u ovom podruju da spasimo muslimansko stanovnitvo ili da
ukinemo embargo na oruje.
1
1
Vidi: Omer Ibrahimagi, BOSNA I BONJACI DRAVA I NAROD KOJI
SU TREBALI NESTATI, Svjetlost, Sarajevo 1995, str. 139.
Kao to je poznato sredinom istog mjeseca (maja), kada je nastalo
citirano Mejdorovo pismo, donesena je Rezolucija Savjeta sigurnosti UN
koju je sponzoriralo pet zemalja: SAD, Velika Britanija, Francuska, panija
i Rusija, kojom se u Bosni i Hercegovini uspostavlja est zatienih zona
za muslimansko stanovnitvo: Sarajevo, Tuzla, Biha, Gorade, epa i Sre-
brenica. Stvaranje ovih zatienih zona bio je i zvanian nagovjetaj poste-
penog prestanka vaenja bosanske drave time to e se muslimansko
stanovnitvo segmentirati u zatiena geta, dok potpuno iz njih ne iscuri,
i prestane razlog postojanja Bosne i Hercegovine kao drave.
Uspostavljanje tzv. zatienih zona imalo je dvostruku funkciju:
Jednu da zamau oi muslimanske i svjetske javnosti da Zapad ini
neto na zatiti muslimanskog stanovnitva, a drugu, da se Bosna i Herce-
govina prisili na podjelu na tri nacionalna entiteta: srpski, hrvatski i bo-
njaki. Poto probosanskim snagama nije odgovaralo segmentiranje Bosne
i Hercegovine u vie nacionalnih drava, a to prije svega nije odgovaralo
bonjakom narodu koji nema alternativne drave, ve samo Bosnu i Herce-
govinu, kao svoje jedino historijsko i politiko stanite i izvorite, trebalo
ga je razliitim manipulacijama prisiliti na poputanje. To je taj pritisak o
kome govori an Kot u svojoj knjizi iz koje smo izdvojili jedan citat na
poetku naeg referata.
Stvaranje tzv. AP Zapadna Bosna trebalo je da ima dvostruku ulogu:
prvo, da prisili bosansku vlast u pregovorima da pristane na etniku pod-
jelu Bosne i Hercegovine i time opravda politiku Srbije i Hrvatske i dijelova
meunarodne zajednice da se Bosna i Hercegovina teritorijalno etniki
homogenizira po regijama i time legitimira genocid i tzv. humano prese-
ljavanje naroda, kao prvoj fazi destrukcije Bosne i Hercegovine kao drave
i, drugo, da se unese razdor unutar samog bonjakog politikog vostva,
na one koji su kooperativni i one koji su tvrdi i nepopustljivi. U ovom
sluaju trebalo je bonjaki narod kazniti time to e se na politikom
prostoru koji on naseljava daljom politikom i teritorijalnom segme-
ntacijom razbiti taj njegov prostor na vie paradravnih tvorevina. Nema
sumnje, da se uspjelo sa tzv. AP Zapadna Bosna, da se ona osamostali kao
autonoman politiki faktor, da bi domai i meunarodni razbijai Bosne i
Hercegovine nastavili sa tim postupkom kao metodom kojim bi se bo-
njaki narod dalje politiki segmentirao, usitnjavao, i prestao biti ozbiljan
216
politiki faktor u pregovorima sa Srbima, Hrvatima i meunarodnom
zajednicom. Nije sluajno to se razmiljalo i o tome da Tuzla, u kojoj su
na vlasti bili reformisti i socijaldemokrati, bude sljedei poligon za atomi-
zaciju bonjake nacionalne i politike supstance.
Odluan politiki i vojniki odgovor legalne bosanske vlasti na stva-
ranje tzv. AP Zapadna Bosna, i politiki i vojniki poraz takvog politikog
koncepta ureenja Bosne i Hercegovine koje bi se sastojalo iz vie para-
dravnih tvorevina po etnikom principu, sruilo je itav koncept etnike
podjele Bosne i Hercegovine, stavljajui u prvi plan, iznalaenje takvog
politikog rjeenja za Bosnu i Hercegovinu, kojim e se prvo zaustaviti rat
izmeu Bonjaka i Hrvata. To je uinjeno Vaingtonskim sporazumom i
stvaranjem federacije kantona na prostoru koji su vojniki kontrolirale
legalne bosanske vlasti i bosanski Hrvati (1994.) i na kraju legaliziranje
Republike Srpske koju je kontrolirala srpska vojska kao zasebnog politi-
kog entiteta unutar Bosne i Hercegovine donoenjem Opeg sporazuma
za mir u Bosni i Hercegovini u Dejtonu i Parizu 1995. godine, kojim je
Bosni i Hercegovini priznato da nastavlja dravni kontinuitet Republike
Bosne i Hercegovine i lanstvo u UN i meunarodnim organizacijama, kao
i njen pravni subjektivitet u meunarodnim odnosima.
Danas, nakon pet godina od Dejtona, bit e nam lake sagledati bez
strasti, hladnom glavom, teke posljedice stvaranja tzv. AP Zapadna Bosna
i doprinos koji je ona imala, na destrukciji drave Bosne i Hercegovine i
koliini zloina uinjenih u Bosanskoj krajini ime e se prvenstveno baviti
ova nauna konferencija.
Ako poemo od injenice da su prije uspostavljanja tzv. AP Zapadna
Bosna ve bile uspostavljene tzv. Republika Srpska i tzv. Hrvatska Repu-
blika Herceg-Bosna, za uspostavljanje tzv. AP Zapadna Bosna, primijenjena
je ista metodologija i eljeli su se postii isti politiki ciljevi. A to je supro-
tstavljanje legalnoj vlasti Bosne i Hercegovine koja je jedina imala meu-
narodnopravni legitimitet i legalitet, kao i nastojanje za dobijanjem punog
dravnog suvereniteta na teritoriji uspostavljenih paradrava. Izmeu tzv.
Republike Srpske i tzv. Hrvatske Republike Herceg-Bosne postoji razlika
u tome to se prilikom stvaranja RS ustavnopravno deklarirala kao sastavni
dio Jugoslavije, kao jedna od srpskih zemalja, u Jugoslaviji, kao savezu
217
srpskih zemalja, a Hrvatska Republika Herceg-Bosna, formalno ustavno-
pravno je priznavala Bosnu i Hercegovinu kao dravu i sebe smatrala kao
jednim od kostitutivnih elemenata Bosne i Hercegovine kao konfederacije
ili unije drava, a faktiki na terenu, radila je na svome integriranju u
Republiku Hrvatsku kroz kolske programe, valutu, privredno povezivanje
subjekata, infrastrukturu i ignoriranjem dravne granice Bosne i Herce-
govine prema Hrvatskoj, stavljanjem tih granica pod svoju kontrolu.
I u jednom i u drugom sluaju, dakle, i SR Jugoslavija i Hrvatska,
uvale su se da u svoje ustavnopravne dokumente ne unesu bilo kakve
odredbe kojim e se RS i HB smatrati i formalno sastavnim dijelom Jugo-
slavije, odnosno Hrvatske. Meutim, to ne znai da na terenu nisu radile
potpuno suprotno i time, praktino i politiki-pragmatski podravale secesiju
ovih dviju paradravnih tvorevina iz Bosne i Hercegovine, ili, bolje reeno,
radile su na rastakanju drave Bosne i Hercegovine i gubljenju njene dra-
vne supstance. Dok je to Jugoslavija radila otvoreno ne priznajui Bosnu
i Hercegovinu, sve do Dejtonskog sporazuma 1995., Hrvatska je to radila
prikriveno, licemjerno, jer je Bosnu i Hercegovinu priznala ve prvih dana
poslije njenog meunarodnog priznanja, a itavo vrijeme od 1992. do 1995.
radila joj je o glavi, odnosno zalagala se za njenu podjelu sa Jugoslavijom.
Neki novi izvori pronaeni poslije Tumanove smrti pokazuju da se hrvat-
ska politika prema Bosni i Hercegovini nije promijenila sve do dolaska
opozicije na vlast 1999. godine.
Za razliku od ovih dviju paradravnih tvorevina, AP Zapadna Bosna,
iako je nastala po istoj metodologiji (suprotstavljanju legalnoj bosanskoj
vlasti) i imala iste politike ciljeve (destrukcija dravnosti i teritorijalne
cjeline Bosne i Hercegovine), nije imala one dravotvorne, nacionalne i poli-
tike dimenzije, svojih uzora, ve je bila u funkciji trojanskog konja unutar
bonjakog naroda i korisnika danajskih darova koje su joj kroz olakice
u trgovini davale Hrvatska i Jugoslavija kao nagradu za ulogu koju treba
da odigra u razgradnji Bosne i Hercegovine kao drave i segmentiranju Bo-
njaka po regijama (getima) radi njihovog lakeg nestanka kao politikog
naroda.
Dok je RS bila kvislinka tvorevina Jugoslavije, HB kvislinka tvore-
vina Hrvatske, AP Zapadna Bosna, bila je zajednika kvislinka tvorevina
218
kondominijum, i Hrvatske i Jugoslavije, odnosno njihove zajednike poli-
tike na terenu prema Bosni i Bonjacima. Iz ogranienih izvora koje sam
imao na raspolaganju nije dovoljno razjanjeno ko je autor inicijative za
osnivanje AP Zapadna Bosna. U nekim izvorima stoji da je inicijativu dala
Propagandno-informativna sluba Vojske Republike Srpske, u drugim izvo-
rima stoji da je ta inicijativa prvo osmiljena u politikom vrhu SR Jugo-
slavije uz saglasnost politikog vrha Republike Hrvatske. Na terenu je
inicijativa prihvaena od strane Fikreta Abdia i njegovih politikih istomi-
ljenika u uslovima, s jedne strane, kada Fikret Abdi nije uspio da se
nametne kao neosporni politiki voa nad okrunim organima vlasti u
Bihau i nad 5. korpusom koji su priznavali legalnu vlast Sarajeva i, s
druge strane, kada je ponuen Ovenovim (David Owen) i Stoltenbergovim
(Thorwald Stoltenberg) planom, kojim je predvieno da se Bosna i Herce-
govina uredi kao unija tri republike. Poto je bilo neizvjesno hoe li legalna
vlast Bosne i Hercegovine pristati na takav koncept ureenja Bosne i
Hercegovine, trebalo je izvriti pritisak da se prihvati takav koncept. Kao
to se vidi in stvaranja AP Zapadna Bosna, dao je kontraproduktivan ui-
nak. Koncept ureenja Bosne i Hercegovine kao unije republika je odbaen.
Da bi se zaustavio proces daljeg dijeljenja Bosne i Hercegovine, posebno
daljeg organiziranja podjele prostora kojeg je kontrolirala legalna bosa-
nska vlada, osueno je osnivanje AP Zapadna Bosna. Kada se nije uspjelo
mirnim sredstvima eliminirati dalje ruenje ustavnog koncepta cjelovite i
nedjeljive Bosne i Hercegovine prema Ustavu Bosne i Hercegovine iz 1971.
godine koji je bio na snazi, legalne bosanske vlasti su sasvim legitimno
tom inu suprostavile vojnu silu olienu u 5. korpusu Armije Republike
Bosne i Hercegovine.
Da se moe prihvatiti teza da je nastanak AP Zapadna Bosna bio
uslovljen navedenim iniocima, potvruju dva nalaza do kojih sam doao
analizom izvora. Prvi izvor govori o tome da e AP Zapadna Bosna biti u
sastavu Republike Bosne, dakle, jedne od tri pretpostavljene republike
u uniji Bosne i Hercegovine pored Republike Srpske i Hrvatske Republike
Herceg-Bosne. Drugi izvor je nastao kasnije, kada je po konstituiranju AP
Zapadna Bosna postalo jasno suprotstavljanje legalnih bosanskoherce-
govakih vlasti toj paradravnoj tvorevini. Novokonstituirano Predsjednitvo
parlamenta tzv. AP Zapadna Bosna donijelo je Uredbu sa zakonskom snagom
219
220
kojom se pokuala delegimitirati legalna vlast Bosne i Hercegovine na
prostoru AP Zapadna Bosna: Preuzimaju se svi poslovi iz l. 8. Uredbe sa
zakonskom snagom o obrazovanju i radu okruga (Slubeni list RBiH,
br.12/92).
2
Ne zadovoljavajui se delegitimiranjem samo okrune vlasti Biha-
kog okruga, istom uredbom je delegimitirana i legalna vlast drave Bosne
i Hercegovine: Do konstituisanja Republike Bosne, ili drugog rjeenja
drave Bosne i Hercegovine, Autonomna Pokrajina Zapadna Bosna e
samostalno upravljati unutranjim i vanjskim poslovima, te poslovima
Narodne odbrane, koji su bili u nadlenosti organa RBiH kao i drugim
poslovima iz ta. 5. Ustavnih principa AP Zapadna Bosna (lan 3.). Stupa-
njem na snagu ove uredbe stavljaju se van snage na podruju Autonomne
Pokrajine Zapadna Bosna ingerencije sadanjih republikih organa i Pred-
sjednitva zbog gubitka legitimiteta na ovom podruju (lan 5.).
Iako se, dakle, kada je rije o inicijativi za osnivanje AP Zapadna
Bosna ne moe sa sigurnou tvrditi da je ona izvorna ideja Fikreta Abdia,
oni, ija je to bila ideja, raunali su na vlastoljubivost Fikreta Abdia, i u
tome se nisu prevarili. Fikret Abdi je sebi dozvolio da bude politiki mani-
puliran i da igra ulogu piona u rukama agresora na Republiku Bosnu i
Hercegovinu SR Jugoslavije i Republike Hrvatske. Ne treba zaboraviti
da je Armija Republike Bosne i Hercegovine, ve imala dva fronta. Agresori
su time uspjeli da stvore i trei front unutar onog prostora kojeg agresori
nisu uspjeli okupirati, da bi oslabili pregovaraku poziciju legalnih bosansko-
hercegovakih vlasti kako na vojnikom tako i na politikom planu. Poku-
ali su da dobiju jo jedan dokaz da se u Bosni i Hercegovini ne radi o
agresiji, ve o graanskom ratu, ne samo izmeu Bonjaka s jedne strane i
Srba i Hrvata, s druge strane, ve i unutar samih Bonjaka zbog razliitih
politikih opcija. Prikazujui politiku opciju legalnih bosanskohercego-
vakih vlasti kao ekstremnu, i to ne samo, politiki ekstremnu, ve prika-
zujui je pred svjetskom javnou kao islamsko-fundamentalistiku, isticali
su da se toj opciji suprostavio Fikret Abdi, kao lan kolektivnog Predsje-
2
Slubeni list AP Zapadna Bosna, br 2, decembar 1993., mada je Uredba stupila
na snagu danom donoenja, tj. 12. oktobra 1993., pod brojem: 02-1-12/93 u Velikoj
Kladui.
dnitva, nudei umjerenu politiku opciju saradnje i meusobnog pov-
jerenja sa druga dva bosanska naroda bosanskim Hrvatima i bosanskim
Srbima.
Da bi se Abdieva politika opcija uinila stvarnijom i bila pod
kontrolom agresora, bilo je potrebno i operacionalizirati je i uiniti je
stvarnom i realnom i za srpsko i hrvatsko okruenje, kao i za Abdieve
pristalice. Nije prolo ni mjesec dana od osnivanja AP Zapadna Bosna,
potpisana zajednika izjava izmeu Mate Bobana, predsjednika Hrvatske
Republike Herceg-Bosna i Fikreta Abdia predsjednika AP Zapadna Bosna
od 21. oktobra 1993. godine. Izjavom se konstatuje da je saradnja izmeu
Hrvata i Muslimana u Autonomnoj pokrajini Zapadna Bosna ugroena
napadom Armije RBiH na legalnu vlast i civilno muslimansko stanovni-
tvo; zatim odluni su uloiti napore u cilju okonanja sukoba na
podruju Unije Republika; postrojbe HVO Biha e kao i do sada biti u
sastavu oruanih snaga Autonomne pokrajine Zapadna Bosna. Zatim se
konstatuje da su promjene u sastavu Predsjednitva BiH neustavne i nasilne
(ovdje se misli na ulazak u Predsjednitvo lanova iz SDP Nijaza Durakovia,
Tatjane Mijatovi-Ljuji i Ive Komia). Potpisnici e se zauzimati za to
tjenje odnose AP Zapadna Bosna i HR Herceg-Bosna u Uniji Republika
BiH. A kao usput, na kraju izjave u taki 4. stoji pozivamo sve strane na
strogo potivanje meunarodnog ratnog prava i humanitarnog prava, potpunu
slobodu kretanja humanitarnih konvoja i civila te zatitu ljudskih prava i
sloboda. Zajednika Izjava potpisana je u Zagrebu pod mentorstvom
Franje Tumana. S obzirom da se Izjava poziva na Deklaraciju i dogovore
iz eneve izmeu predstavnika Republike Hrvatske i Bosne i Hercegovine
od 14. septembra 1993. godine, u najmanju ruku, kao da se HR Herceg-Bosna
nalazi u Hrvatskoj, a ne u Bosni i Hercegovini, i kao da je rije o izjavi poli-
tikih voa dviju regija navedenih drava koje su implementirale citiranu
Deklaraciju. Meutim, injenica je, da je HR Herceg-Bosna u svemu bila
faktiki pod jurisdikcijom Republike Hrvatske, dok se AP Zapadna Bosna,
takoe odmetnula od RBiH, umiljajui sebi da vodi samostalnu politiku.
Faktiki je bila instrument iste one politike koja je upravljala i Herceg-
Bosnom, suprostavljajui obje legalnim vlastima RBiH.
To e se pokazati jo eksplicitnije u Deklaraciji potpisanoj izmeu
Radovana Karadia, predsjednika Republike Srpske i Fikreta Abdia,
221
dan kasnije, u Beogradu, 22. oktobra 1993. godine, uz neposredno prisu-
stvo i potpis garanta sporazuma Slobodana Miloevia, predsjednika Repu-
blike Srbije.
Deklaracija je, za razliku od zajednike izjave, opirnija, detaljnija i
eksplicitnija. AP Zapadnu Bosnu ona vidi kao sastavnicu projektovane
Republike Bosne po elji njenih agresora Srbije i Hrvatske. Da je rije
o neozbiljnim i neodgovornim ljudima i ad hoc sastavljenoj Deklaraciji,
vie radi domae i meunarodne javnosti, a da bi se nanijela to vea poli-
tika i diplomatska teta Republici Bosni i Hercegovini, a ne iskaz volje da
se izie iz rata, govori injenica, da se ve u prvoj taki Deklaracije o AP
Zapadna Bosna, govori kao jednoj od triju konstitutivnih republika Unije
Bosne i Hercegovine, kako je predvieno Mirovnim planom Ovena i Stolte-
nberga. Tek se u drugim takama Deklaracije imenuje Autonomna Pokra-
jina Zapadna Bosna Republike Bosne, vie iz pravnoformalnih, nego iz
stvarnih razloga, jer se o AP Zapadna Bosna govori, ne kao o regiji Repu-
blike Bosne, ve kao zasebnom meunarodnopravnom subjektu, ba kao
to se i Republika Srpska predstavljala, kao zaseban meunarodnopravni
subjekt sa svim elementima dravnosti.
U prvoj i drugoj taki Deklaracije se AP Zapadna Bosna i Republika
Srpska meusobno priznaju kao izrazom volje njihovih graana iz koje
crpe svoj legitimitet. I za jednu i za drugu Bosnu i Hercegovinu je biva.
Obje strane sveano zakljuuju mir i objavljuju poetak izgradnje dobro-
susjedskih odnosa i svestrane saradnje na politikom, ekonomskom, saobra-
ajnom, kulturnom, sportskom i drugom planu. Rijei i drugom planu
bit e im dobra osnova za kasniju vojnu saradnju u zajednikoj borbi protiv
5. korpusa Armije Republike Bosne i Hercegovine. Potom se govori o grani-
cama izmeu ovih dviju paradrava, prelazu preko granice, da bi kasnije
obrazovali i komisije koje e izvriti razgranienje izmeu njih. O planu
Ovena i Stoltenberga se govori kao da je usvojen, mada je ve bilo poznato
da je od strane legalnih vlasti Bosne i Hercegovine bio odbaen kao nepri-
hvatljiv za Bosnu i Hercegovinu. Njime bi bila legalizirana etnika podjela
Bosne i Hercegovine i bile priznate tekovine agresije na Republiku Bosnu
i Hercegovinu i izvrenog genocida nad bonjakim narodom. Govori se
o graanskom ratu i pravima povratka na svoje ognjite... ako ele. Zatim
222
potvruju da e se svim konvojima meunarodne humanitarne pomoi
omoguiti slobodan prolaz u obje paradravne tvorevine, a znamo da su
ih itekako ometali i spreavali radi vojnog i politikog slabljenja blokirane
bihake regije. Potpisnici izraavaju nadu da e se rukovodstvo Republike
Bosne u Sarajevu prikljuiti ovoj Deklaraciji. Kakav cinizam. U vrijeme
potpisivanja Deklaracije obje strane su znale da Republika Bosna u
stvarnosti ne postoji, ve da postoji samo meunarodnopravno priznata
drava Republika Bosna i Hercegovina, koju ovi potpisnici ne priznaju.
Na kraju se potpisnici Deklaracije zahvaljuju Slobodanu Miloeviu na
velikom doprinosu koji je dao zakljuenju pravinog i trajnog mira izmeu
Republike Srpske i Autonomne Pokrajine Zapadna Bosna Republike Bosne,
razumije se uz potpis Slobodana Miloevia kao garanta sporazuma.
Kasnije e biti potpisana Izjava od 7. novembra 1993. godine izmeu
predsjednika vlada ovih triju paradravnih tvorevina (Jadranka Prlia, Vladi-
mira Lukia i Zlatka Jusia), gdje e iz naziva AP Zapadna Bosna biti
izostavljeno da ona pripada Republici Bosni, upravo ba onako kako je
ona imenovana u svim konstitutivnim dokumentima, kao to je Rezo-
lucija o ustavnim principima Autonomne pokrajine Zapadna Bosna; Odluka
o konstituiranju Ustavotvornog parlamenta AP Zapadna Bosna i Odluka
o izboru predsjednika AP Zapadna Bosna, na Glavnom odboru Inicijative
za konstituiranje AP Zapadna Bosna, koji se sastao 27. septembra 1993.
godine u Velikoj Kladui. Upravo u to vrijeme je u Sarajevu odbaen Oven-
Stoltenbergov plan kojim se Bosna i Hercegovina trebala urediti kao unija
triju republika. Meutim, to Fikretu Abdiu i njegovim sljedbenicima nije
smetalo da krenu drukijim putem i da se stave u slubu agresora na Bosnu
i Hercegovinu i postanu uzrokom krvoprolia u Cazinskoj krajini, odnosno
na podruju Okruga Biha i vojno-operativnom prostoru 5. korpusa Armije
Republike Bosne i Hercegovine, koji se borio za cjelovitu i demokratsku
Bosnu i Hercegovinu, zajednicu graana i ravnopravnih naroda u njoj.
Da je imenovanje AP Zapadna Bosna Republike Bosne bilo izraz
manipulacije u datom politikom trenutku, pokazuje odnos AP Zapadna
Bosna prema novostvorenoj Federaciji Bosne i Hercegovine. Kao to je
poznato Federacija Bosne i Hercegovine nastala je Vaingtonskim spora-
zumom 18. marta 1994. godine, a profunkcionirala je usvajanjem Ustava
223
Federacije Bosne i Hercegovine 30. marta 1994. godine. AP Zapadna
Bosna u jesen 1993. godine iskazivala se u sastavu fantomske Republike
Bosne, a kada je osnovana Federacija Bosne i Hercegovine, Vlada AP
Zapadna Bosna izdala je BIJELU KNJIGU 14. aprila 1994. godine kojom
se odredila prema Federaciji Bosne i Hercegovine. Organi AP Zapadna Bosna
su spremni na usklaivanje odnosa sa organima Federacije Bosne i Herce-
govine. to znai da se trai faktiko opstojanje paralelnih organa AP
Zapadna Bosna na prostoru koji je po Vaingtonskom sporazumu uao u
sastav Federacije? AP Zapadna Bosna spremna je promijeniti naziv u Kan-
ton Zapadna Bosna, s tim da dobije poseban status zbog geopolitikog i
geoprometnog poloaja odnosno pozicije. Zatim se otvara mogunost da
AP Zapadna Bosna predloi amandmane na Ustav Federacije Bosne i
Hercegovine, posebno da stepen samostalnosti Kantona Zapadna Bosna
zavisi od ukljuenosti sva tri konstitutivna naroda u Federaciju Bosne i
Hercegovine. Da se postojea vojno-politika situacija na prostoru Okruga
Biha i AP Zapadna Bosna, koja je projektovana da pokrije isti prostor,
rijei posebnim sporazumom koji bi se potpisao uz posredovanje organa
Federacije Bosne i Hercegovine i meunarodnih organizacija. Prihvata-
njem ovog prijedloga znailo bi davanje legitimiteta nelegalnoj i protu-
ustavnoj paradravnoj tvorevini AP Zapadna Bosna. To se vidi i iz prije-
dloga o posebnom statusu o prelaznom zajednikom upravljanju privre-
dnom i drutvenom infrastrukturom i traenje zastupljenosti svojim ljudima
u svim organima Federacije.
Sutina sadraja Bijele knjige je pokuaj uklapanja u novu politiku
realnost koju je predstavljalo gaenje fronta izmeu Hrvata i Bonjaka i
uspostavljanje u Republici Bosni i Hercegovini jednog politikog entiteta
podijeljenog na kantone u kome e Bonjaci i Hrvati biti veinski narod i
konstituirati vlast. AP Zapadna Bosna koja je nastala kao ilegalna para-
dravna tvorevina na prostoru okruga Biha koji je pripao Federaciji, traila
je za sebe slamku spasa, kako da opstane u toj novoj konstelaciji vojno-
politikih odnosa, kada Bonjaci i bosanski Hrvati i dalje imaju zajedni-
kog protivnika u SR Jugoslaviji i njenoj kvislinkoj tvorevini koja se
zove Republika Srpska. Za AP Zapadna Bosna nastaje nova politika oko-
lnost kojom gubi bosanskohrvatsku komponentu u svojoj vojno-politikoj
strukturi u saradnji sa Republikom Srpskom i da bi opstala mora ii u potpuni
224
politiko-vojni zagrljaj paukove mree koju je isplela velikosrpska poli-
tika oko regije Biha na ijem se prostoru nalazila i AP Zapadna Bosna.
Ovdje neemo ulaziti u analizu injenice, da je politika i vojna infrastru-
ktura HR Herceg-Bosna i dalje opstala krijui se ispod tzv. administrativnih
aranmana, preko koje je i dalje nesmetano ostvarivana saradnja sa ekstre-
mnim politikim i vojnim elementima u Vladi Republike Hrvatske i bosa-
nskih Hrvata koji su podravali i produavali ivot AP Zapadna Bosna svo
vrijeme, dok nije bila definitivno politiki i vojniki poraena u jesen 1995.
godine.
AP Zapadna Bosna nije bila spremna da nestane i da se integrira u
Federaciju Bosne i Hercegovine, jer ona nije ni nastala iz potrebe stano-
vnika Okruga Biha. Nastala je, zapravo iz potrebe agresora na Bosnu i
Hercegovinu. Da je htjela AP Zapadna Bosna da se integrira u Federaciju
Bosne i Hercegovine, izgubila bi sve one privilegije u trgovini i slobodi
kretanja na prostoru koji je agresor kontrolirao. Agresoru nije politiki i
vojniki odgovaralo da AP Zapadna Bosna nestane, sve dok taj agresor
nije bio pometen Olujom i borbenim aktivnostima 5. korpusa Armije
Republike Bosne i Hercegovine iz bihakog i ireg okruenja.
Da Fikret Abdi nije imao ozbiljne namjere da se AP Zapadna Bosna
integrira u Federaciju Bosne i Hercegovine, govori i injenica objavlji-
vanja u maju 1995. godine Deklaracije o proglaenju Republike Zapadna
Bosna. Zanimljivo je da ovu Deklaraciju nije proglasio parlament, niti
njegovo Predsjednitvo, niti Vlada AP Zapadna Bosna, ve njen predsje-
dnik, samovoljno se potpisujui kao predsjednik Republike, iako je njegova
funkcija do tada nosila naziv predsjednika AP Zapadna Bosna.
Ve u prvoj taki Deklaracije stoji da se AP Zapadna Bosna progla-
ava Republikom Zapadna Bosna u granicama meunarodno priznate
Bosne i Hercegovine i da e se meusobno razgranienje izvriti spora-
zumno sa ostalim lanicama Bosne i Hercegovine. Ovom Deklaracijom
htjelo se za Republiku Zapadna Bosna osigurati jednaka pozicija sa Fede-
racijom Bosne i Hercegovine i Republikom Srpskom, od kojih je samo
Federacija Bosne i Hercegovine bila legalna i legitimna. Amandmanom na
Ustav Republike Bosne i Hercegovine stvoren je ustavni osnov za njeno
konstituiranje, dok su ostaci HR Herceg-Bosne, Republika Srpska i Repu-
225
blika Zapadna Bosna i dalje ostale nelegalne i nelegitimne paradravne
tvorevine na tlu Bosne i Hercegovine.
U taki 2. stoji da e Republika Zapadna Bosna biti neutralna lanica
Bosne i Hercegovine. Ovo neutralna vjerovatno je trebalo da znai da
e biti vojno dezangaovana, van vojnih sukoba meu lanicama Bosne i
Hercegovine.
U taki 3. stoji: Unutranje ureenje Republike Zapadna Bosna bie
regulisano u skladu sa njenim specifinostima i interesima njenih graana.
Nita se ne kae u kakvom e odnosu Republika Zapadna Bosna biti prema
Bosni i Hercegovini, odnosno ovisnosti ureenja Republike Zapadna Bos-
na od ureenja Bosne i Hercegovine.
Takom 4. Deklaracije Republika Zapadna Bosna sebi pokuava osigu-
rati poziciju budueg pregovaraa o okonanju politiko-ustavne krize
Bosne i Hercegovine. Deklaracija kae da e se o tome dogovarati.... dru-
tveno-politike zajednice nastale u periodu 1992 - 1995. godine uz pomo
meunarodne zajednice.
Takom 6. pokuano je odrediti politiku sudbinu dokumenata koje je
Fikret Abdi potpisao sa Herceg-Bosnom i Republikom Srpskom, ali je
ostalo nedoreeno, jer su dokumenti samo pobrojani.
Taka 7. govori o upravljanju Bosnom i Hercegovinom u prelaznom
periodu, koju treba da regulira Savjet sigurnosti UN ili Sporazum ovlatenih
predstavnika drutveno-politikih zajednica.
Takom 8. je predvieno da e se u Republici Zapadna Bosna primje-
njivati propisi RBiH i AP Zapadna Bosna, ako nisu suprotni duhu ove
Deklaracije.
Takom 9, 10. i 11. predvieno je da se u roku 30 dana od datuma
donoenja ove Deklaracije imenuju organi Republike Zapadna Bosna, mada
Deklaracija nije datirana, a da e privremeni Ustav Republike Zapadna
Bosna biti doneen u roku od 60 dana. Provoenje Deklaracije povjereno
je predsjedniku Republike Zapadna Bosna i organima tobonje republike.
Nastranu formalni nedostaci ove Deklaracije: nije je proglasilo kole-
gijalno politiko tijelo, nema datuma proglaenja, mada su utvreni rokovi
226
koji teku od dana proglaenja, ona govori o politikoj i pravnoj nepisme-
nosti njenog tvorca, to govori o nivou politikog vostva AP, odnosno
Republike Zapadna Bosna.
Formalne i sadrajne nedostatke Deklaracije nastojalo se otkloniti
Proglasom povodom proglaenja Republike Zapadna Bosna, opirnim
Obrazloenjem i Informacijom o zateenom stanju Republike Zapadna
Bosna.
Zavrit emo ovu kratku analizu Deklaracije o proglaenju Republike
Zapadna Bosna jednom reenicom iz Proglasa, u dijelu kome se Fikret
Abdi obraa graanima Zapadne Bosne: Ne dozvolite da ovi sudbo-
nosni trenuci prolaze u vaim iekivanjima i sluanjem besmislica o
borbi za jedinstvenu Bosnu i Hercegovinu koju ne ele ostali narodi
(podvukao O. I.). Sadraj te reenice je kvintesencija agresijom name-
tnutog politiko-ustavnog spora u Bosni i Hercegovini, kojim se ustvari
eljelo Bosnu i Hercegovinu unititi kao dravu, kao osnovnu vrijednost
svih Bosanaca, koja e im osigurati politiku prepoznatljivost u svjetskoj
zajednici naroda, a za raun velikodravnih projekata njenih susjeda Hrvat-
ske, Srbije i Crne Gore. Tome je svoj doprinos dao i Fikret Abdi predsje-
dnik AP i Republike Zapadna Bosna i vrhovni komandant vojske Narodne
odbrane AP Zapadna Bosna, jer nije vjerovao u jedinstvenu Bosnu i Herce-
govinu i snagu njenih graana da se odupru agresiji, zaslijepljen snagom
i vojnom moi njenih susjeda, koja se istopila voljom Bosne i Hercegovine
i njenih graana i naroda za nezavisnou i slobodom u svojoj dravi, i u
svojoj domovini Bosni i Hercegovini.
227
Branimir Anzulovi
SRPSKA ELITA I NJENA ULOGA U BLISKOJ PROLOSTI I
SADANJOSTI
Srbija je upravo prola kroz deset najmranijih godina svoje povijesti,
obiljeenih genocidnim napadima na susjede s namjerom stvaranja velike
Srbije, i istovremenim duhovnim i materijalnim osiromaenjem pod rei-
mom koji je srljao iz jednog poraza u drugi. Pad Slobodana Miloevia,
ovjeka najodgovornijeg za tu razornu - i samorazornu - politiku, podesan
je trenutak za razmiljanje o uzrocima takvog tumaranja Srbije.
Miloevi je ovjek bez uvjerenja. Glavna pokretaka snaga u njegovoj
karijeri bila je elja za to veom moi i to duim odranjem na vlasti. U
tu svrhu on se vjeto prilagoavao prilikama. Jo dok se uruavao komunizam,
pod kojim se uspeo u sam vrh srpske partijske elite, Miloevi je ispravno
osjetio da mu nacionalizam moe posluiti kao ideoloka osnova za slije-
deu fazu njegove karijere. On se nije morao muiti s formuliranjem te ideo-
logije niti mobiliziranjem podrke svih segmenata srpskog drutva svojoj
politici. Srpska intelektualna elita obavila je taj posao za njega, a on je
uspjeno igrao ulogu voe pod kojim e se Srbi osvetiti svojim neprija-
teljima i ujediniti u jednu dravu.
Smrt Josipa Broza Tita obiljeila je poetak intenzivne kampanje za
preureenje Jugoslavije, bilo da se radilo o namjeri njenog ouvanja pod
srpskom hegemonijom ili stvaranja velike Srbije. Srbi su vjerovali da im
se pruila izvanredna prilika za ostvarenje cilja koji je zacrtao Nikola Gara-
anin jo sredinom devetnaestoga stoljea. Imali su dominantan poloaj u
Jugoslavenskoj narodnoj armiji s njenim ogromnim arsenalom, dok su
ostale republike raspolagale u najboljem sluaju snagama Teritorijalne obr-
ane. Strane sile i njihove vanjskopolitike elite takoe su vjerovale a nekad
i eljele da e Srbija, uslijed tog nesrazmjera snaga, uspjeti ouvati Jugo-
slaviju, makar i silom.
U vakuumu nastalom smru Tita i raspadu jedinstvene komunistike
stranke na niz republikih stranaka vie nije bilo jedinstvene jugoslavenske
228
229
politike, jer se politiki centar drave raspao na niz republikih centara, a
jedina preostala znaajna savezna ustanova bila je JNA. U toj situaciji,
glavni cilj slovenske i hrvatske politike elite bila je sve vea autonomija,
ili, ako se to ne ostvari, nezavisnost. Vodstva Bosne i Hercegovine i Make-
donije, svjesna unutarnjih slabosti svojih republika, htjela su ouvati status
quo, dok je srpska elita traila vraanje na centralizam i jaanje represivnih
mehanizama koji su trebali savladati otpor protiv recentralizacije.
Uz rijetke iznimke, srpska je elita uvijek teila unitaristikom ureenju
Jugoslavije. Stoga je vrhunac federalizacijskih tokova u Socijalistikoj
Federativnoj Republici Jugoslaviji - SFRJ, Ustav iz 1974., izazvao ogromno
nezadovoljstvo Srba. Premda je svrha tog ustava bila ouvanje Jugoslavije
pomou bolje ravnotee snaga u zemlji, Srbi su ga doivjeli kao dokaz
protusrpske zavjere kojoj je cilj slabljenje, ili ak unitenje Srbije.
Bojazan da bi Srbija uslijed protusrpskih zavjera mogla nestati prvi je
javno izrazio Tanasije Mladenovi u svojoj pjesmi TRIPTIH, tri godine
kasnije. Slijedee dvije strofe jasno oituju taj strah, a oduevljenje kojim
je srpska publika pozdravila pjesmu pokazuje da je njen autor izrazio osje-
aje mnogih sunarodnjaka:
Podzemnoj krtici slina, ti probija se, ko biljka, iz sna,
Zimskog, razbuena novim suncem. I uvek i uvek s novim bleskom!
Hoe li, ko i dosad, jo moi da obnavlja snagu svoju, s treskom?
Ili e, obeshrabrena, smalaksala, preputena vremena struji,
Ieznuti meu brdima i narodima, i, u poslednjoj oluji,
Apokaliptikom silom razneta, u sebe utonuti, do dna?!
1
Isti je strah prisutan i u romanu Milorada Pavia HAZARSKI RENIK
(Beograd 1984). Hazari su narod koji je imao monu dravu uz Kaspijsko
1
TRIPTIHON, Knjievne novine, 1. travanj, 1977, str. 6.
230
i Crno more od sedmog do desetog stoljea da bi zatim iezao gotovo bez
traga. itatelji su ispravno osjetili Pavievu aluziju da bi jednoga dana i
Srbi mogli nestati. Vrlo popularna sintagma Matije Bekovia o Srbima
kao ostatku klanog naroda (1989) takoe sadrava strah od nestanka; sve
to neprijatelji Srbije moraju uiniti da Srba sasvim nestane, jest poklati i
taj ostatak.
Bojazan Srba za vlastiti opstanak povezan je s injenicom da su oni
zaista bili nestali kao nacija, odnosno drava, kroz vie od etiri stoljea
osmanske vlasti. Nakon ponovne uspostave srpske drave u devetnaestom
stoljeu, Srbi su osjetili ulazak u vienacionalnu Jugoslaviju kao prijetnju
svom nacionalnom identitetu. Industrijski potencijali Slovenije i Hrvatske,
te visoka stopa nataliteta Bonjaka i kosovskih Albanaca jaali su osjeaj
nesigurnosti kod Srba. Veina Srba je vidjela izlaz iz te nesigurnosti u pre-
tvaranju Jugoslavije u strogo centralizirani srpski imperij.
Tijekom osamdesetih godina, srpska je elita na razne naine svjesno
i uurbano raspirivala strah svojih sunarodnjaka pred budunou i mrnju
na one koji navodno rade na unitenju srpske nacije. Svrha te kampanje bila
je jaanje elje Srba za osvetom i njihove spremnosti za sudjelovanje u voj-
noj akciji protiv neprijatelja. Jedan od naina irenja straha i mrnje sasto-
jao se u ogromnim uveliavanjima broja poginulih Srba u Drugom svjetskom
ratu, i istovremenom umanjivanju, ili ak ignoriranju, broja onih koji su
poginuli od srpske ruke.
Manipulacije brojevima ratnih rtava najjae su se oitovale u odnosu
na ustaki koncentracioni logor Jasenovac. Prema tvrdnjama brojnih srpskih
intelektualaca, u njemu je bilo ubijeno najmanje 700.000 Srba, dok sve ozbi-
ljne studije ukazuju da je stvaran broj bio vjerojatno manji od 50.000. Hrva-
tski demograf Vladimir erjavi procijenio je ukupan broj rtava ubijenih
u Jasenovcu na oko 100.000,
2
od kojih su oko polovice bili Srbi,
3
dok je
srpski statistiar Bogoljub Koovi, koristei metodu razliitu od erja-
vieve, doao do ukupnog broja od oko 83.000 rtava.
4
Antun Mileti,
2
V. erjavi, POPULATION LOSSES IN YUGOSLAVIA, str. 89.
3
Isto, str. 91.
4
B. Koovi, RTVE DRUGOG SVJETSKOG RATA U JUGOSLAVIJI, 2
izd. (Sarajevo 1990), str. 18.
231
istraiva u Vojnom arhivu u Beogradu, koji ve od 1979. godine sakuplja
podatke o zatvorenicima ubijenima u Jasenovcu, tvrdi da posjeduje popis
od 77.200 identificiranih rtava, od kojih su 41.936 Srbi.
5
Strahovanju Srba za svoj opstanak doprinosile su i teorije zavjere.
Vasilije Kresti, lan Srpske akademije nauka i umetnosti, iznio je, na primjer,
u svom eseju O GENEZI GENOCIDA NAD SRBIMA U NDH tvrdnju da
je ustaki genocid ostvarenje ideje koja je roena u dalekoj prolosti [i]
razvijana decenijama i stoleima, sve do naih dana. Ona je, po Krestiu,
potpuno bila sazrela u okvirima Austro-Ugarske, i u odreenim sredi-
nama hrvatskog drutva imala prilino iroku bazu.
6
Bonjaci su takoe bili optueni za protusrpsku zavjeru, i to uz pod-
rku itavog islamskog svijeta, to je srpska propaganda koristila za prika-
zivanje Srba kao branitelja Zapada od islamske opasnosti. Teza da su se
Vatikan i Kominterna udruili kako bi unitili Srbiju postigla je izvanrednu
popularnost, uprkos svojoj nevjerojatnosti.
Najelitnija ustanova srpskih znanstvenih i umjetnikih krugova jest
Srpska akademija nauka i umjetnosti. Niz njenih lanova bio je indivi-
dualno angairan u kampanji uzburkavanja nacionalistikih strasti, ali
jedna grupa od otprilike etvrtine lanova Akademije proizvela je 1986.
godine najznaajniji doprinos psiholokom pripremanju srpskog naroda
za agresiju protiv susjeda: dokument zvan MEMORANDUM. Glavna je
teza Memoranduma, koji je postao ideoloka platforma za Miloevievu
ekspanzionistiku politiku, da narodi Jugoslavije, kojima su Srbi navodno
donijeli slobodu u Prvom svjetskom ratu, ne samo da nisu pokazali nika-
kvu zahvalnost, nego zloupotrebljavaju plemenitost Srba da bi ih to vie
oslabili. Memorandumnavodi razne primjere navodnih protusrpskih zavjera
i tvrdi da su u socijalistikoj Jugoslaviji Srbi bili sistematski diskrimi-
5
Podaci izneseni na konferenciji JASENOVAC TAMNA TAJNA HOLO-
KAUSTA 1941-1945. U BIVOJ JUGOSLAVIJI, odranoj 30-31. listopada 1997.
U svojoj trosveanoj studiji Koncentracioni logor Jasenovac 1941-1945,: Doku-
menta, Beograd Jasenovac, 1986, 1987, A. Mileti je naveo imena manje od trideset
tisua rtava.
6
Vasilije Kresti, O GENEZI GENOCIDA NAD SRBIMA U NDH, Knjievne
novine (Beograd), 15. rujan 1986, str. 5.
nirani u svim sferama javnog ivota. Stanje je u stvari bilo upravo obrnuto,
poto je glavni grad Srbije bio istovremeno i glavni grad Jugoslavije, a
Srbi natproporcionalno zastupljeni u svim saveznim ustanovama. Memo-
randumje sadrao i prijetnju, upozoravajui da navodna srbofobija pogo-
duje oivljavanju i sve drastinijem ispoljavanju nacionalne osetljivosti
srpskog naroda i reagovanjima koja mogu biti zapaljiva pa i opasna i
previajui da je najzapaljivija pojava u Jugoslaviji osamdesetih godina
bilo uvjerenje u postojanje protusrpskih zavjera.
Memorandum nije iznio nita novo. Njegov je znaaj u tome to je on
sistematski predstavio srpske pritube i to je iza njega stajao ugled Aka-
demije. Teza o zavjeri nesrpskih jugoslavenskih naroda protiv Srba, na pri-
mjer, vrlo je uinkovito izloena u romanu Danka Popovia, KNJIGA O
MILUTINU, objavljenom godinu dana prije Memoranduma. Autor iznosi
kroz zapaanja glavnog lica, seljaka Milutina, iste teze o izdajnikim srpskim
susjedima koje su sadrane u Memorandumu. Roman je doivio senzacio-
nalan uspjeh.
I srpska crkvena elita se bila intenzivno ukljuila u kampanju eskala-
cije srpskog nacionalizma osamdesetih godina. Snaan eklezijastiki moti-
viran protuzapadni, protuislamski i proruski stav, stalno prisutan u Srpskoj
pravoslavnoj crkvi, postao je jo izraeniji u drugoj polovici dvadesetoga
stoljea dolaskom sljedbenika arhimandrita Justina Popovia - takozvanih
Justinovaca - na veinu elnih poloaja. Episkopi Amfilohije, Atanasije,
Artemije i Irinej, zajedno s veinom vjernika, bez potekoa su stvorili
zajedniku frontu s onima koji su mrzili katolike i muslimanske Jugo-
slavene iz sekularnih razloga, kao zapreku na putu pretvaranja Jugoslavije
u srpski imperij. A kad je dotadanji komunistiki aparatik Slobodan
Miloevi prigrlio srpski nacionalizam i vratio srpskoj crkvi privilegije
koje je bila izgubila pod komunistikom vlau, ona ga je bezrezervno podr-
ala. Crkva mu je uskratila tu podrku tek u vrijeme Dejtonskog spora-
zuma, kada je postalo jasno da je Miloevieva politika stvaranja velike
Srbije poraena. Tijesna suradnja Srpske crkve s nacionalistima u Republici
Srpskoj nakon to im je Miloevi uskratio pomo, jedan je od dokaza da
Crkva nije bila ogorena zloinakom agresijom nego njenim neuspjehom.
232
233
Doprinosi Mladenovia, Pavia, Bekovia i Popovia stvaranju
psihoze straha kod Srba ve su spomenuti, ali uz njih su u istom smislu
djelovali i brojni drugi pjesnici, pripovjedai i romanopisci. Njihova su
djela postizala jai psiholoki uinak nego ona pisana u znanstvenom obli-
ku, jer se nisu sluila apstraktnim podacima nego detaljnim opisima progona
i klanja Srba od strane njihovih susjeda. Najuspjenije takvo djelo bio je
roman NO (1982) Vuka Drakovia. Radnja romana se odigrava u Herce-
govini za vrijeme Drugog svjetskog rata, a sadistike ubojice su Muslimani.
U romanu MOLITVA (1985) Drakovi je prikazao katolike kao zloina-
ke srbomrsce.
Meu ostalim djelima objavljenim 1980-ih koji jednostrano prikazuju
stradanje Srba istiu se i pripovijest, odnosno drama, GOLUBNJAA (1981)
Jovana Radulovia, romani PROLJEE NA JUGU (1982), LJETO NA
GORI, 1941. (1987) i BISKUPOV DNEVNIK 41. (1989) Nee ipovca
te roman TIMOR MORTIS (1989) Slobodana Selenia. Znaajno je da pisci
ostalih naroda u bivoj Jugoslaviji nisu objavljivali analogna djela o svojim
stradanjima od srpskih zloinaca.
Drakovi nije bio pionir u anru nekrofilskog kopanja po prolosti.
Vojislav Lubarda bio mu je prethodnik i uzor, osobito svojom knjigom
GORDO POSRTANJE (1979), kao to mu Drakovi sa zahvalnou pri-
znaje: NO dok pisah, i obe MOLITVE, ak i SUDIJU, ne uspevah da
otresem od sebe, iz sebe, onu ponesenost, onaj oaj i elju, stranu i silnu
elju da pero svoje u ma pretvorim . . . ponesenost, dakle, koja me proga-
njala od onog dana kad proitah GORDO POSRTANJE. Hvala ti zbog
toga!
7
Znaajno je da Drakoviev NO, koji obiluje opisima klanja Srba,
zavrava hvalospjevom nou, koji se protee na est stranica. Ta SAGA
O NOU poinje slijedeim rijeima: Postoji u naem narodu jedna
sprava . . . kojom bolje od ikoga na svetu rukujemo i jedna re koju najle-
pe na svetu izgovaramo. Ta sprava, nimalo komplikovana, i ta re, nimalo
zametljiva, na su peat, na su znak, na su prvi beleg kroz istoriju!
8
7
Lubarda, SRPSKA BESPUA, str. 135. Pri kraju Lubardinog romana GORDO
POSRTANJE (1979), izmiruje se partizan Stojan i etnik Veljko, to je svojevrsna
anticipacija Miloevievog spoja komunizma i nacionalizma.
8
Isto, str. 275.
234
Lubarda je Drakoviev prethodnik i u asociranju noa s njenou.
U svom romanu PREOBRAENJE (1979) Lubarda prikazuje no kao
predmet ljubavi srpskih mladia:
im ih se nakupi vie, makar desetak, onda se, po nekoj nevidljivoj
komandi, u jedan tren, isprijee cijelom duinom ceste, zastanu i zapjevaju,
zagrle se i, o uda, uhvate u kolo. Tada im ne valja prilaziti, ne vide ni sebe
ni druge, ne uju, a i za ono to vide i uju imaju jedan jedini odgovor no.
To je dug i iljat, pri vrhu malo i zavrnut, hajduki no koji u rukama
glasinakih i izgorskih mladia postaje magino hitar i moan: ljube ga i
tetoe, ponekad mu i tepaju kao to se tepa djevojci, kite ga pjesmom i ojka-
njem, bacaju visoko u vis i hvataju golim prstima, zavisno od toga ta su
naumili, a kadikad ga to je krajnji znak milote nose u zubima na isti
nain kao to razdragana djevojka ponese cvijet ljubavi.
9
Bez te egzaltacije noa, oduevljenje kojim je srpska publika itala i
nagraivala romane koji opisuju sadistika ubijanja Srba moglo bi se initi
mazohistikim. Meutim, istovremeno slavljenje noa potvruje da je svrha
opisa stravinih ubojstava bila pobuditi kod itatelja elju za osvetom i
spremnost da se late noa kako bi onemoguili svoje protivnike da ikada
vie ugroavaju Srbe. Oduevljenje srpskih itatelja tim mranim djelima
moe se stoga protumaiti kao zadovoljstvo to su dobili opravdanje za
svoje mrnje ili kao naslaivanje pri pomisli na osvetu.
Gotovo mistian odnos prema nou u srpskoj knjievnosti druge
polovice dvadesetog stoljea tako je neobina pojava da zasluuje posebnu
panju. Dobrica osi je prvi poeo pisati o nou na taj nain, u nekoliko
duih odlomaka u svom romanu DEOBE iz 1963.:
Od svih predmeta za upotrebu, kod Srba no jedino i potpuno izra-
ava njihove rasne i nacionalne odlike i itavu personalnost. Takoe kapetan
F. tvrdi da Srbi imaju veliku poeziju iji je motiv i tema no. Poto je no
9
Isto, str. 44.
235
i obavezna rekvizita koju dre i nose svi njihovi sveci i vojne i nacionalne
poglavice, koje se posle smrti uvek proglaavaju za svece, poto je dakle,
no u svim njihovim crkvama na freskama pored krsta najei predmet,
onda nije teko zakljuiti da je i u duhovnom ivotu Srba no imao i danas
ima presudan znaaj
10
Neto kasnije u istom romanu, u dijelu naslovljenom Stvaralaka dela
i zasluge noa, koji obuhvaa pet stranica, osi govori o nou kao unive-
rzalnom generatoru civilizacije:
Stvaralaka priroda noa osobito se ispoljila u stvaranju moralne
svesti ovekove, prema tome, i etike, najuglednije oblasti filozofije. Ko sve
moe da nabroji vrline koje nam dariva no. Zar jednu od najveih, zar
hrabrost ne rodi no. Pa vernost i potenje, ta njegova najmudrija dela.
Onda tolike i bezbrojne graanske vrline kojima se ponosi dananje ove-
anstvo. Ko bi nam jemio ispunjavanje graanskih i nacionalnih dunosti,
ko bi nam uvao opta dobra, kulturne i privredne ustanove i institucije, da
nije noa. Da nije njega ta bi bilo od nae hrianske crkve i vere. Da nije
noa ta bi nam trebala sloboda. ime bismo odbranili demokratiju. Da nije
njega na emu bi opstala drava.
On, temelj sveta, naa snaga, naa budunost.
Celivajte ga i tiho mu izgovarajte ime.
11
U tim osievim rijeima ima pretjeravanja i ironije, ali ima i istine.
Krvoloni Marko Kraljevi, koji sijee sabljom enu koja ga je izbavila iz
tamnice, najomiljeniji je junak srpskih narodnih pjesama. A no kojim je
najcjenjeniji srpski junak, Milo Obili, zaklao sultana Murata na Kosovu
1389., prvobitni je izvor srpske fascinacije noem.
Njegoev spjev GORSKI VIJENAC, djelo koje se smatra osnovom i
najveim ostvarenjem moderne srpske knjievnosti, a velia pokolj crno-
10
Isto, str. 534-535.
11
Isto, str. 652-653.
gorskih muslimana, spominje ime Miloa Obilia ee nego bilo koje
drugo osim Boga. Spjev zavrava blagoslovom puke uz elju da bude ubo-
jita. Drakovi je slijedio Njegoev primjer kad je zavrio svoj najpopu-
larniji roman hvalospjevom nou. (Nije vano da li se govori o puci ili
nou, jer kod Drakovia no oznaava bilo koje sredstvo za odstra-
njenje nacionalnih neprijatelja).
Legenda o Kosovskoj bici, koja tumai navodni srpski poraz 1389.
godine opredjeljenjem za carstvo nebesko, pruila je srpskoj eliti glavni
okvir za njenu kampanju za ostvarenje velike Srbije: tezu da su Srbi upravo
zbog svoje moralne superiornosti rtve zlih neprijatelja. Stoga je Milo-
evi vrlo prikladno iskoristio proslavu estote godinjice Kosovske bitke
da otvoreno zaprijeti upotrebom oruane sile. On je, jednako kao i srpski
romanopisci, pjesnici, akademici, povjesniari i ostali lanovi srpske elite
vjerovao u snagu noa koji se sastojao od JNA i njenog arsenala ubojitog
oruja.
Lakoa kojom se veina srpske elite dala zavesti od nacionalistikih
mitova i kojom je zavela veinu svojih sunarodnjaka nije svojstvena samo
Srbima. I visoko civiliziran narod poput Nijemaca, koji nema tradiciju veli-
anja noa niti je pokazao sklonost okrutnosti u svojoj povijesti prije pojave
nacizma, dao se jednako lako zavesti od karizmatskog voe. Euforino uta-
panje pojedinca u masu ponesenu vizijom nacionalne veliine moe pod
odreenim okolnostima bilo gdje dovesti do ruenja moralnih ograda.
Takoe bi bilo pogreno tumaiti da je tradicija velianja nasilja u
srpskoj kulturi, od Miloa i Marka, preko hajduka i etnika, pa do Ljube
Zemunca i Arkana, nuno dovela do kolektivnih zloina Miloevieve
Srbije. Pogreno je traiti uzronu nunost u izvanrednoj sloenosti povi-
jesnog razvoja. Osim toga, spomenuta tradicija nije jedina srpska tradicija.
U modernoj srpskoj kulturi postoje dvije glavne struje. Jedna od njih,
iji je najistaknutiji predstavnik Njego, nikla je u plemensko-patrijarha-
lnom drutvu. Ona potinjava pojedinca zajednici definiranoj etnicitetom
i nacionalnom crkvom, a u vanjskoj politici trai oslanjanje na Rusiju.
Miloevi je pokuao primijeniti Njegoev recept iz GORSKOG VIJENCA:
stvaranje homogene nacije pomou terora.
236
Glavni predstavnik druge struje je Njegoev suvremenik Dositej
Obradovi. Ova je struja sekularna, humanistika i orijentirana prema
Zapadu. Ona ne operira mitovima. Umjesto mitskog pretka, svaki pojedini
graanin koji savjesno obavlja svoj posao i time slui i sebi i zajednici
njen je heroj.
injenica da se Srbi slue i irilicom i latinicom slikovito odrazuje
njihov raskol izmeu te dvije struje. Jedan od vanih razloga to je Njego-
eva struja tako drastino prevladala nad Dositejevom pri kraju dvade-
setoga stoljea treba traiti na poetku istoga stoljea. Katalizator negati-
vnih tokova u tom razdoblju bilo je faktino stvaranje velike Srbije u drugom
desetljeu, prvo pripojenjem Kosova i Makedonije, a zatim stvaranjem
Jugoslavije, u kojoj su ne samo Srbi nego i velike sile koje su je omoguile
vidjele veliku Srbiju. Umjesto da usmjeruju svoju energiju na stvaranje
graanskog drutva i vladavine zakona, od asa kad su se Srbi nali u cen-
tru mnogonacionalne drave, oni su iscrpljivali svoje napore u jalovim
nastojanjima da tu dravu pretvore u srpsku nacionalnu dravu. U komu-
nistikoj Jugoslaviji ta su nastojanja bila obuzdavana, ali su izbila svom
estinom u krizi reima nakon Titove smrti.
Teko je odoljeti teritorijalnim iskuenjima. Ni Francuzima to nije
uspjelo, nego su uli u ratove u Vijetnamu i Aliru da sprijee osamosta-
ljenje tih zemalja, kao to su Srbi uli u etiri rata da sprijee osamosta-
ljenje zemalja koje su smatrali dijelovima Srbije. Otkako je Atenjanin
Tukidid napisao prvo metodoloki moderno povijesno djelo, analizirajui
pogubne posljedice atenske tenje za hegemonijom u savezu peloponekih
gradova - drava, slina su iskuenja bila uzrok brojnim ratovima.
Onako kao to je Atenjanin Tukidit priznao odgovornost Atene za
strahote Peloponekog rata, jedan dio srpske elite priznaje odgovornost
Srba za ratove koji su obiljeili raspad Jugoslavije i spreman je na katarzu
kroz kritiko preispitivanje vlastite povijesti i mitova kojima je ta povijest
obavijena. Takva je katarza neizbjean preduvjet za pretvaranje Srbije u
pravnu dravu, trajan mir s njenim susjedima i povezivanje s demokratskim
svijetom. (Ista katarza je potrebna i Hrvatima i Bonjacima, premda je kult
nasilja i ksenofobije manje prisutan u njihovoj kulturnopolitikoj batini
nego u srpskoj.) Elita je bila odgovorna za guranje Srbije u masovne zloine,
237
238
stvaranjem psihoze straha i mrnje. Isto tako samo elita moe postii da
srpski narod postane svjestan svog moralnog pada i prihvati vrednote koje
e mu omoguiti ivot u miru i blagostanju.
Nemogue je predvidjeti hoe li humanistiki orijentiran dio srpske
elite uspjeno iskoristiti sadanje razoaranje mnogih Srba Miloevievim
pustolovinama da im ukae kako su bili prevareni od noeljubivih otaca
nacije i stvori preduvjete za kritino razmatranje povijesti i racionalno
rasuivanje suvremenih problema. Takvim se nastojanjima snano opiru
oni pripadnici elite koji su odgovorni za lutanje Srbije u traenju Drugog
srpskog carstva. Mnogo je udobnije izmai polaganju rauna nepriznava-
njem vlastite krivnje i, nakon svrgavanja Miloevia, izbjei mnogo muko-
trpnije svrgavanje starih lanih idola, odgovornih za mnoge promaaje u
srpskoj politici.
Jedna od osoba najzaslunijih za izbor Vojislava Kotunice kao kandi-
data udruene srpske oporbe, Aleksandar Tijani, imao je upravo izbjega-
vanje katarze na umu kad je predloio Kotunicu za taj poloaj, kako izlae
u svom lanku MOGU LI SRBI BEZ SLOBE, u banjalukim Nezavisnim
novinama od 25. kolovoza 2000.:
Stranci pokazuju nevieno kvalitetnu glupost kad ne vide znaaj
Kotunice. Kotunica je za Srbe najjeftiniji mogui izlaz iz slobizma; on
omoguava da se, u ovoj fazi, itav decenijski grijeh baci na Slobodana i
da se on poalje u Pakao - ali ne u Haag - te da tamo cvri na ranju umjesto
nas. Kotunica je jamstvo da se, u ovoj fazi, neemo podvrgavati detoksi-
kaciji, nee nam mijenjati krv, nee nam uzimati organe niti obavljati lobo-
tomiju. Samo Kotunica jami kako e za nas biti dovoljno samo da prihva-
timo obrasce demokratskog ponaanja, ali da ne moramo sebe silom preta-
pati u demokrate, to je za Srbe bolna i muna transformacija.
12
Stav svjetske zajednice, to jest, sila i ustanova odgovornih za politiku
prema Beogradu, moe utjecati na put koji e Srbi izabrati. Osobito nakon
12
NEZAVISNE NOVINE (Banja Luka), 25. kolovoz 2000, prema citatu iz
Nacionala (Zagreb), broj 256, 12. oktobar 2000.
239
pada Miloevia, u svijetu postoji znatna sklonost zadravanju Kosova i
Crne Gore u okviru krnje Jugoslavije, uprkos zloinima koje je veliko-
srpska politika poinila u prolosti da sprijei njihovo odvajanje. Takvo
rjeenje predstavlja opasnost ne samo za Crnogorce i kosovske Albance,
nego i za same Srbe, jer bi ih jo jednom dovelo u iskuenje da imperija-
listikim impulsima rtvuju vlastitu slobodu i integraciju s demokratskim
svijetom. ak su i srpski nacionalisti, za razliku od mnogih svjetskih dra-
vnika, svjesni te dileme, koja je saeto izraena u jednom uvodniku iz Glasa
crkve iz 1990, U Evropu bez Kosova, ili na Kosovo bez Evrope.
13
A u
sluaju da meunarodna zajednica odustane od napora za pretvaranje
Bosne i Hercegovine u multietniku pravnu dravu, i pristane na diobu
Bosne i Hercegovine, irenje Srbije preko Drine po prvi puta u njenoj povi-
jesti imalo bi strahovite dugorone posljedice po mir i sigurnost na Balkanu.
Onako kao to je irenje Srbije na poetku dvadesetoga stoljea uinilo to
stoljee dosad najkrvavijim u tom dijelu Europe, novo irenje na poetku
treeg milenija omogueno brutalnom Miloevievom politikom imalo
bi ne manje pogubne posljedice. Sami napori da Republika Srpska opstane
kao etniki relativno homogen teritorij, sa ciljem mogueg pripajanja Srbiji,
predstavljali bi veliku zapreku uspostavi demokracije u Srbiji.
ak i u sluaju da svijet ne optereti Srbiju ekspanzionistikim iskue-
njima, Srbi koji ele preobrazbu Srbije u modernu demokratsku dravu bit
e suoeni sa mnogim potekoama. Mnogi od njihovih sugraana ne ele
priznati odgovornost za zloine poinjene u neposrednoj prolosti niti
odustati od elje za velikom Srbijom. Na parlamentarnim izborima u pro-
sincu, vie od dvadeset i sedam posto glasaa podralo je stranke odgovorne
za krvava etnika ienja.
Novi predsjednik Savezne Republike Jugoslavije, Vojislav Kotunica,
kao i veina ljudi na elu nove vlasti, prihvaa vanjske oblike demokra-
cije, ali se protivi reformama nunim za ostvarenje graanskog drutva i
dobrih odnosa sa susjednim dravama. Svojim rijeima i djelima Kotunica
je oitovao odanost nekim negativnim pojavama dugog trajanja u politi-
kom i duhovnom ivotu Srbije. On se bori da sprijei odvajanje Kosova
i Crne Gore od Srbije, reklamira svoje susrete s predstavnicima Srpske
13
GLAS CRKVE, br. 1, 1990, str. 79.
crkve, lavira izmeu Rusije i Zapada, te oportunistiki zadrava korumpi-
rane osobe iz biveg reima na visokim poloajima.
Politika elita je zakazala u itavom razdoblju borbe protiv Miloe-
vievog reima jer se iscrpljivala meusobnim suprotnostima i dala potku-
piti povlasticama koje joj je davao Miloevi. Njoj je i danas vie stalo do
osiguranja vlastitih poloaja nego do nacionalnih interesa (to nije neobino
na europskom istoku). U viemjesenim demonstracijama zbog neprizna-
vanja rezultata izbora u studenom 1996., kao i u demonstracijama nakon
predsjednikih izbora u rujnu 2000, vanu ulogu su odigrale grupe izvan
politikih stranaka studenti i obini graani, ukljuujui one iz manjih
gradova, poput aka.
Ni srpska intelektualna elita nije se proslavila svojom ulogom u
Miloevievom usponu i raboti, ali je, za razliku od politike, dala niz
osoba koje su se dosljedno i hrabro borile protiv nacionalistike groznice.
Srpska intelektualna scena ukljuuje linosti najvieg ranga, poput Miodraga
Popovia, Radomira Konstantinovia i Ivana olovia, da spomenemo samo
nekolicu, koji u svojim djelima s mnogo inteligencije i potenja analizi-
raju srpsku stvarnost i svojim sagledavanjem istine pruaju osnovu za
temeljnu reformu drutva. Bilo bi poeljno kad bi se u budunosti takvi
intelektualci bolje povezali sa studentima i ostalima graanima, i zajedno
vrili pritisak na politiare.
Borbu izmeu dvije struje u srpskoj kulturi i politici moraju voditi
sami Srbi. A svijet moe doprinijeti povoljnom ishodu te borbe jedino ako
bude realistiki prosuivao stanje u Srbiji i regiji na osnovi iscrpnog pozna-
vanja njegove specifinosti, umjesto da se slui apstraktnim klieima, kao
to su izbjegavanje balkanizacije, domino uinak ili staro saveznitvo,
klieima koji odavno opravdavaju jednu naoko prosrpsku politiku koja je
ve nanijela mnogo tete Srbima i njihovim susjedima.
240
Fikret Muslimovi
SADRAJ GENOCIDNE AGRESIJE PREMA PROSTORU
BOSANSKE KRAJINE 1991 - 1995.
1. Politike okolnosti agresije na prostoru Bosanske krajine
1
Velikosrpska politika je jasno odredila ciljeve agresije na Republiku
Bosnu i Hercegovinu RBiH. Radikalni ciljevi agresije da se na prostoru
Bosne i Hercegovine - BiH unite smetnje za uspostavu velike Srbije, poka-
zuju moralnu zaputenost kreatora i sljedbenika ove politike i njen zloinaki
karakter. Kao to je poznato, smetnje u ovom pogledu velikosrpsko vostvo
je vidjelo u dravnoj posebnosti BiH i u patriotskim snagama BiH. Znai,
velikosrpski ciljevi u agresiji na RBiH su bili unititi dravnu posebnost
BiH, te politiki pa i bioloki unititi patriotske snage a posebno bonjaki
narod,
2
a zatim teritorije BiH bez njene dravne posebnosti i bez njenih
patriotskih snaga, prisajediniti u sastav velike Srbije.
Ovakav karakter velikosrpske politike u pogledu moralne zapute-
nosti njenih kreatora i sljedbenika i u pogledu radikalnosti ciljeva agresije,
diktirao je snage, sredstva i metode njihove primjene u agresiji na RBiH.
Odluni da ostvare navedene, radikalno postavljene ciljeve, velikosrpske
voe su pristupile pripremi i angairanju svih raspoloivih snaga, sredstava
i metoda, jer im se inilo da unitenje dravne posebnosti BiH i unitenje
patriotskih snaga BiH opravdava primjenu svih snaga, svakog sredstva i
svakog metoda. Zaslijepljeni ogromnom eljom da ostvare stoljetne mitove
i snove, moralno zaputenim velikosrpskim voama i njihovim sljedbeni-
cima nije nita moglo zasmetati da se prihvate oruane agresije i najprljavijih
1
Bosanska krajina je sjeverozapadni dio Bosne i Hercegovine, uglavnom od
rijeke Vrbasa do granice Bosne i Hercegovine i Hrvatske.
2
Rasim Deli, ARMIJA KLJU MIRA, Press centar Armije Republike Bosne
i Hercegovine, 1994, str. 17-19.
241
zloinakih metoda u toj agresiji na RBiH. Samo su viestoljetna
3
totalna
propaganda i nacistiki odgoj u srpskom stanovnitvu mogli proizvesti
masovnu ovinistiku svijest kojom je omoguena genocidna agresija na
RBiH.
Tako se primjerom agresije na RBiH potvruju poznate teorije o
odnosu politike i rata, odnosno teorije o ratu kao sredstvu politike. Zloi-
naka, genocidna oruana agresija na RBiH je odraz zloinake, genocidne,
umnogome iracionalne nacistike velikosrpske politike. Zbog toga je u
agresiji na RBiH bilo toliko zloina, genocida i iracionalnih postupaka,
koliko je velikosrpska politika u svojoj osnovi i u svom karakteru nepra-
vedna, iracionalna, oneljuena i liena svih obzira kojih treba imati u meu-
ljudskim, meunacionalnim i meunarodnim odnosima.
Velika smetnja velikosrpskom vostvu u ostvarivanju agresivnih
ciljeva prema cijeloj teritoriji BiH bila je i velikohrvatska politika koja se
u ovoj povijesnoj situaciji kreirala i realizirala na elu sa predsjednikom
Republike Hrvatske, Franjom Tumanom. Ova velikohrvatska politika je
raunala na iste teritorije BiH koje su obuhvaene velikorspskim cilje-
vima.
4
Ove dvije velikodravne politike su sa razliitim, umnogome supro-
tstavljenim politikim motivima, imale iste ciljeve u pogledu unitenja
dravne posebnosti BiH i unitenja patriotskih snaga BiH.
Jedni su eljeli da ovo unitenje bude u korist Velike Srbije a drugi
u korist Velike Hrvatske. Ovakvi interesi i konkretne politike okolnosti
su dovele do sporazuma Tumana i Miloevia o podjeli BiH.
5
Ovaj spora-
zum oznaava kompromis dva velikodravna koncepta podjelom teritorija
3
Dr. Safet Halilovi, BOSANSKI OTKLON DESTRUKCIJE, lanak u knjizi
VRIJEME BEAA, GENOCID NAD BONJACIMA KRAJEM DVADESE-
TOGSTOLJEA, Centar za istraivanje ratnih zloina i zloina genocida nad musli-
manima, Zenica jula 1994, str. 36-42.
4
BOSNA I HERCEGOVINA I BONJACI U POLITICI I PRAKSI DR.
FRANJE TUMANA, Vijee kongresa bonjakih intelektualaca, 1998, str. 115,
117, 120. i 121.
5
Radi postizanja i provedbe sporazuma, odrani su sastanci Tumana i Milo-
evia 27. marta 1991. godine u Karaorevu i 15. aprila 1991. godine u Tikveu. U
aprilu iste godine odrano je vie sastanaka ekspertnih timova Srbije i Hrvatske. Ivo
Banac, CIJENA BOSNE, Vijee kongresa bonjakih intelektualaca, Sarajevo 1996,
str. 134.
242
BiH, ali kompromisa nije bilo u pogledu njihovih elja da se uniti drava
BiH i da se unite patriotske snage BiH. Ovaj sporazum postaje i sredstvo
i politiki okvir za objedinjavanje i usmjeravanje snaga radi unitenja drave
BiH i radi unitenja patriotskih snaga BiH. Ovi ciljevi agresije prema BiH
su bili toliko snani da su voe i jednog i drugog velikodravnog koncepta,
iako se meusobno mrze i iskljuuju, uli u sporazum jer im taj sporazum
moe biti pogodno sredstvo za glavne ciljeve unitenja drave BiH i uni-
tenja patriotskih snaga BiH. Miloevi i Tuman su lino brinuli o pro-
vedbi sporazuma, pa su od 1991. do 1996. godine imali 53 susreta.
6
Zbog
toga se za konkretne povijesne okolnosti makijavelizam kao princip da cilj
opravdava svako sredstvo, isto kao i nacizam, moe tretirati idejnim orije-
ntirom velikosrpskih i velikohrvatskih nacista.
Preplitanje meusobno suprotstavljenih velikosrpskih i velikohrvatskih
interesa u odnosu na teritoriju BiH uvjetovalo je primjenu specifinih sad-
raja i metoda agresije na itavom bosanskohercegovakom ratitu. Meu-
tim, preplitanje ovih velikodravnih interesa ima posebne karakteristike i
naroito teke posljedice za prostor Bosanske krajine. Ovaj prostor je imao
poseban tretman u sporazumu Tumana i Miloevia, slino kao, naprimjer,
prostor Posavine, a sve u kontekstu planova o razmjenama teritorija i
preseljenjima srpskog i hrvatskog naroda kako bi se zaokruile etniki
homogene teritorije BiH, ovisno od toga da li e se prikljuiti Hrvatskoj
ili Srbiji. U svim varijantama o tretmanu Bosanske krajine po sporazumu
Tumana i Miloevia, jedno je zasigurno da Bonjacima na tom prostoru
nije bilo mjesta za opstanak. Bonjacima na prostoru Bosanske krajine,
Sporazumom Miloevia i Tumana izreena je strahovita zloinaka pre-
suda potpunog unitenja. Ovo unitenje je podrazumijevalo zatiranje svih
tragova ivota Bonjaka na ovim prostorima, radi ega su zloinake akcije
usmjerene na progone i ubijanje Bonjaka i na ruenje svih objekata koji
pripadaju bonjakoj kulturi.
7
6
Mustafa Spahi, IZMEU POLITIKE I ANARHIJE, Bemus, Sarajevo 1999,
str. 471.
7
Dr. Ibrahim Krzovi, ZLOIN URBICIDA, lanak u knjizi VRIJEME
BEAA, GENOCID NAD BONJACIMA, KRAJEM DVADESETOG STO-
LJEA, Centar za istraivanje ratnih zloina i zloina genocida nad muslimanima,
Zenica jula 1994, str. 271-289.
243
Razvojem operacija protiv Armije RBiH od strane Hrvatske vojske u
ijem sastavu je kao posebna operativno strateka i kolaboracionistika
grupacija bio HVO na prostoru BiH, Tuman je diktirao akcije genocida
nad Bonjacima, zaposjedao teritorije BiH koje mu Miloevi u toj povi-
jesnoj situaciji nije osporavao i tako olakavao operacije agresorske veliko-
srpske vojske prema regijama Zenice, Sarajeva, Gorada, Mostara, Bihaa
i Tuzle. Tuman je tokom 1993. godine oekivao razvoj dogaaja prema
sljedeim varijantama:
a) Kao najpovoljnija varijanta za Tumana bi bila da velikosrpska
vojska uz njegovu pomo genocidom uniti Bonjake na prostoru
Tuzlanske, Bihake, Zenike, Goradanske, Mostarske i Sarajevske
regije, gdje bi nastao prostor za premjetanje
8
svih Srba iz Hrva-
tske, tako da se uspostavi etniki homogen prostor velike Hrvatske
sa Bihakim regionom u njenom sastavu, jer bi taj prostor bio nagrada
Tumanu za pomo koju je pruao velikosrpskoj vojsci, posebno u
osvajanju Tuzlanskog regiona gdje bi se naselili Srbi iz Hrvatske;
b) Kao manje povoljna varijanta Tumanu bi odgovaralo da veliko-
srpska vojska uz njegovu pomo genocidom uniti Bonjake samo
na prostoru Bosanske krajine, uz manje uspjehe u tom pogledu na
ostalim dijelovima bosanskohercegovakog ratita, gdje bi Armija
RBiH i dalje kontrolirala situaciju, tako da na prostoru Bosanske
krajine uslijede uvjeti za preseljenje Srba iz Hrvatske, s tim da bi
Tuman pored ve uinjenih ustupaka na prostoru Posavine, u ovoj
varijanti inio i druge ustupke u odnosu na teritorije BiH koje bi
zadovoljile Miloevia, uz oekivanje da bi zapadna polovina Bos-
anske krajine mogla pripasti Hrvatskoj;
c) Kao posebna varijanta Tumanu bi odgovaralo da Armija RBiH
postie uspjehe u oslobaanju teritorija uz stabilnu kontrolu ve
osloboenih prostora na itavom bosanskohercegovakom ratitu,
8
Tuman je odavno bio opsjednut idejom o podjeli BiH, primjenom strategije
koja obuhvata i preseljavanje stanovnitva, o emu govore ne samo njegova politika
praksa u toku agresije na RBiH ve i svjedoci, istaknuti intelektualci kojima je Tu-
man o tome iznosio svoje stavove. Ivo Banac, CIJENA BOSNE, Vijee kongresa bo-
njakih intelektualaca, Sarajevo 1996, str. 134, 168, 264.
244
to se i dogodilo. Ovim je bitno oslabljena strateka pozicija agre-
sorskih velikosrpskih snaga u BiH, to je Tumanu omoguilo da
ofanzivama Hrvatske vojske oslobaa teritorije Hrvatske pod veliko-
srpskom okupacijom, ali i protjera Srbe iz Hrvatske. To je uvjetovalo
specifine vojnopolitike okolnosti koje su uz dalje povoljne rezu-
ltate Armije RBiH i uz direktnije vojno i politiko angairanje meu-
narodne zajednice vodile mirovnom sporazumu u Dejtonu.
Iz naprijed izloenog, mogu se izvoditi mnogi zakljuci, ali je u
kontekstu teme ovog referata najbitnije uoiti da su slobodne teritorije
Bosanske krajine bile na vrhu zajednikog interesovanja velikosrpske i
velikohrvatske politike i da je sporazum Tumana i Miloevia odredio da
ovaj prostor bude u teitu oruanih, psiholoko propagandnih, obavje-
tajnih i podrivako subverzivnih operacija agresora. To je u uvjetima stra-
tekog okruenja maksimalno kompliciralo poloaj odbrambenih snaga Bos-
anske krajine, ija je okosnica bio 5. korpus Armije RBiH. Drugi bitan
zakljuak je da je prostor sjeveroistone Bosne - Tuzlanska regija u spora-
zumu Tumana i Miloevia imao slian znaaj kao i Bosanska krajina,
zbog ega je HVO na prostorima epa i Varea imao ulogu da se i ovaj
region dri u stratekom okruenju, sprijei veza odbrambenih snaga sjeve-
roistone i srednje Bosne, to je bila velika Tumanova usluga i pomo
Karadiu i Miloeviu. Stradanja Bonjaka Srebrenice su primjer koji poka-
zuje da bi se po agresorskim planovima u istom stepenu dogodio genocid
nad Bonjacima Tuzlanskog, Bihakog i ostalih regiona BiH.
Znai, sporazum Tumana i Miloevia je u kontekstu ukupnog djelo-
vanja velikosrpskog i velikohrvatskog politikog i vojnog vostva bio speci-
fian sadraj agresije na RBiH, sa posebnim interesima prema prostoru
Bosanske krajine.
2. Izdajnika uloga Fikreta Abdia u agresorskim planovima i
aktivnostima na prostoru Bosanske krajine
Za razumijevanje sadraja i metoda genocidne agresije prema pro-
storu Bosanske krajine, vana je analiza izdajnike uloge Fikreta Abdia,
245
koji je u provedbi sporazuma Tumana i Miloevia djelovao jednako u
interesu i velikosrpske i velikohrvatske politike. S obzirom na svoju pozi-
ciju u dravnoj i politikoj strukturi BiH, posebno s obzirom na svoju
poziciju u bonjakom narodu u vrijeme pred agresiju i poetkom agresije
na RBiH, Fikret Abdi je u oba velikodravna projekta imao strateki zna-
aj, pa je on upotrebljavan za izvrenje stratekih zadataka i za dostizanje
stratekih agresorskih ciljeva prema BiH u cjelini, a specifino prema pro-
storu Bosanske krajine. Pozicija Fikreta Abdia je omoguavala da najvii
velikodravni agresorski centri preko njega realiziraju specijalne operacije
stratekog znaaja u obavjetajnom, psiholoko-propagandnom, podriva-
kom, prevratnikom, teroristikom i vojnom smislu, sve sa ciljem unitenja
drave BiH, slabljenja i poraza odbrambenih patriotskih snaga. Podruje
najkonkretnijeg djelovanja Fikreta Abdia, u skladu sa ovom ulogom, bilo
je upravo Bosanska krajina. Njegova izdajnika uloga je najbitnije obiljeila
glavne specifinosti snaga, sredstava, sadraja i metoda genocidne agre-
sije prema prostoru Bosanske krajine.
Iz poznatih dogaaja u pripremama, poetkom i tokom agresije na
RBiH, treba posebno istai sljedee sadraje izdajnike uloge Fikreta
Abdia u korist ostvarivanja sporazuma Tumana i Miloevia:
- Poto je SDA odmah nakon svog formiranja postala realna i respe-
ktivna politika snaga koja je obeavala da e stati na put veliko-
dravnim projektima koji imaju ambicije prema teritorijama BiH,
Fikret Abdi je iskoriten da izazove unutranju nestabilnost u toj
stranci i da se na toj osnovi bonjaki narod meusobno konfro-
ntira, te da tako oslabi front snaga u borbi za odbranu RBiH kao
drave. Ove Abdieve aktivnosti su se odvijale tokom 1991. i 1992.
godine, kada je SDA kao stranka na vlasti bila okosnica patriotskog
okupljanja i djelovanja bonjakog naroda, prvenstveno na zatiti
od sve vie i vie uoljivih genocidnih namjera velikosrpskih nacista
za iji je raun Abdi djelovao. Formiranjem posebne stranke pod
nazivom Narodna demokratska zajednica, Abdi je dao epilog svom
politikom djelovanju na izazivanju politikih sukoba unutar bo-
njakog naroda. Ova stranka, kao to je poznato, imala je pristalica
samo na podruju ueg dijela Bosanske krajine, tako da je njena
246
aktivnost obiljeila specifine uvjete, snage, sredstva i metode
genocidne agresije na tom prostoru, sa traginim posljedicama za
bonjaki narod u cjelini, a posebno za Bonjake Bosanske krajine.
- Kreatori velikosrpske i velikohrvatske agresije koji su usmjeravali
izdajniku ulogu Fikreta Abdia znali su da razbijanjem i slablje-
njem SDA unitavaju jedan od vanijih politikih faktora od koga
zavisi organiziranost patriotskih snaga BiH u cjelini. Meutim, ovo
nije bilo dovoljno jer su ciljevi agresora bili unititi i patriotske
snage i dravu BiH. Da bi postigli ovaj drugi dio svojih stratekih
ciljeva unitenja drave BiH, trebalo je onesposobiti za djelovanje
sve dravne institucije RBiH koje su postojale po Ustavu ove drave.
Zbog toga nije sluajno to u isto vrijeme, odmah nakon otpoi-
njanja oruane agresije, Fikret Abdi odlazi iz Sarajeva u Veliku
Kladuu, gdje uspostavlja svoj politiki a kasnije i vojni tab, negi-
rajui ustavne institucije RBiH i formirajui takozvanu Autonomnu
pokrajinu Zapadna Bosna, a kasnije tzv. Republiku Zapadna Bosna.
9
Nije sluajno to Fikret Abdi ovo ini u isto vrijeme kada lan
Predsjednitva iz reda hrvatskog naroda, Franjo Boras, odlazi u Grude,
gdje ga prihvata Mate Boban da djeluje na stvaranju takozvane Hrva-
tske Republike Herceg-Bosna, a lanovi Predsjednitva RBiH iz
reda srpskog naroda Nikola Koljevi i Biljana Plavi odlaze na Pale
gdje ih prihvata Radovan Karadi da djeluju na stvaranju tako-
zvane Republike Srpske. Sve ovo nije sluajno upravo zbog toga
9
U Velikoj Kladui je 27. septembra 1993. godine donesena odluka o konsti-
tuiranju ustavotvornog parlamenta takozvane Autonomne pokrajine Zapadna Bosna.
Istog dana odrana je sjednica tog parlamenta i donesena odluka o izboru Fikreta
Abdia za predsjednika AP ZB, odluka o izboru predsjednika (Ejub Topi), dopre-
dsjednika (Boidar irel) i lanova Predsjednitva ustavnog parlamenta (Alija Bei-
revi, Sead Kajtezovi, Adem Ibrahimpai, Nedeljko Tekli, Ismet Veli, Rasim
Alibegi, Ibraga Budnjevac, te odluka o izboru Vlade AP ZB: Predsjednik Zlatko
Jui, potpredsjednici Pilip Goli i Vaso Bukarica, ministar pravde azim Mehagi,
ministar za drutvene djelatnosti Ismet Bievi, ministar odbrane i policije Irfan
Saraevi, ministar vanjskih poslova Rajko Stevi, ministar finansija Ismeta Junu-
zovi, ministar pravosua Lela Mahi, ministri bez portfelja Viktor Gabaldo i Mehmed
Nuhanovi. Maja 1995. Fikret Abdi je donio Deklaraciju o proglaenju Republike
Zapadna Bosna, kada je izdat i proglas povodom tog proglaenja.
247
to je sporazum Tumana i Miloevia o podjeli BiH bio osnova za
koordinaciju aktivnosti ovih lanova tadanjeg Predsjednitva RBiH
u cilju ukidanja institucija ove drave, a time i njenog nestanka.
10
Takozvana HR - HB je formirana pod kontrolom Tumana, a tako-
zvana RS pod kontrolom Miloevia. Takozvana Republika Zapadna
Bosna je formirana pod jednakom kontrolom i Miloevia i Tu-
mana. Poznato je da su u ovo vrijeme isto kao i Predsjednitvo RBiH
napadnute i ostale njene institucije, parlament, vlada, ministarstva
itd.
- Odmah poetkom oruane agresije, rasplamsavanjem borbenih dje-
lovanja, intenziviraju se ove i druge aktivnosti kako bi se domaem
stanovnitvu i faktorima meunarodne zajednice pokazalo da RBiH
kao drava vie ne postoji i da umjesto njenih institucija treba lega-
lizirati institucije koje su navedeni lanovi Predsjednitva RBiH
uspostavljali u Palama, Grudama i Velikoj Kladui.
Stvarajui institucije koje su bile u funkciji negiranja najviih dra-
vnih organa RBiH, Fikret Abdi je djelovao i u pravcu pridobijanja loka-
lnih politikih, dravnih, vojnih, policijskih, kulturnih, privrednih, obra-
zovnih, zdravstvenih i drugih institucija na prostoru Bosanske krajine kako
bi iste bile lojalne njemu, a ne legalnim organima i institucijama koje su
djelovale iz Sarajeva.
Pridobijanje lokalnih institucija na prostoru Bosanske krajine i sta-
vljanje istih pod kontrolu Fikreta Abdia imalo je smisao onemoguavanja
legalnim organima i institucijama da suvereno ostvaruju svoju ustavnu
10
Kao dokaz ovakve uloge Miloevia i Tumana u usmjeravanju i kontroli
izdajnike uloge Fikreta Abdia, pokazuju i injenice o linom ueu ili ueu
najviih predstavnika Tumana i Miloevia u procesu formiranja takozvane Repu-
blike Zapadna Bosna i to: U Zagrebu je 21. oktobra 1993. godine potpisana Zajednika
izjava predsjednika tzv. HR HB Mate Bobana i predsjednika tzv. AP Zapadna Bosna
Fikreta Abdia; u Beogradu je 22. oktobra 1993. godine potpisana Deklaracija
predsjednika tzv. Republike Srpske Radovana Karadia i predsjednika AP Zapa-
dna Bosna Republike Bosne Fikreta Abdia. predsjednici Vlada tzv. HR HB Jadra-
nko Prli, tzv. RS dr. Vladimir Luki i tzv. AP ZB Zlatko Jui i predsjednik AP ZB
Fikret Abdi su 7. novembra 1993. godine, potpisali zajedniku izjavu; 24. februara
1994. godine u Beogradu predsjednik tzv. RS Radovan Karadi i predsjednik tzv.
AP ZB Fikret Abdi su potpisali sporazum o granicama izmeu tzv. RS i tzv. AP ZB.
248
ulogu na ovom prostoru na kome su kreatori agresije usmjeravali Fikreta
Abdia. Tenje za stavljanje lokalnih institucija pod kontrolu paradravnih
institucija Abdia su imale cilj dokidanja suvereniteta i unitenja drave
BiH.
Vojna blokada teritorija pod kontrolom legalnih vlasti RBiH i komu-
nikacijska izolacija Sarajeva, Srednjobosanske, Tuzlanske, Goradanske,
Podrinjske, Mostarske, Bihake i Tuzlanske regije, imala je za cilj da se
onemogui legalnim organima vlasti RBiH da ostvaruju potrebne kontakte
sa lokalnim organima, to je na podruju Bosanske krajine znailo uspostavu
boljih uvjeta za izdajniko djelovanje Fikreta Abdia, naroito u smislu
pridobijanja vanih lokalnih institucija pod svoju kontrolu. U tom pogledu,
Abdi je uporno djelovao da pod svoju kontrolu stavi komande i jedinice
5. korpusa Armije RBiH, slube sigurnosti i policiju, organe Okruga Biha
i krajikih opina koje su se u proljee i ljeto 1992. godine, uspjele odbraniti
od genocidne kampanje agresora na tom prostoru.
Usmjeravajui Abdia na ovakvu ulogu, kreatori agresije su eljeli
ostvariti vie stratekih ciljeva od kojih je najvaniji da se bez klasinih
vojnih borbenih dejstava vojno okupiraju preostali dijelovi Bosanske kra-
jine, a bonjaki narod genocidom uniti, te osigura prostor za razmjenu
teritorija po sporazumu Tumana i Miloevia.
Djelovanje Abdia je bilo pod potpunom agresorskom kontrolom,
tako da su paradravne institucije koje je uspostavljao i njihove aktivnosti
bile, ustvari, institucije i aktivnosti agresora. U tom smislu, za agresora je
bilo naroito znaajno da se preko Abdievog taba razviju vojne, polici-
jske, obavjetajne i propagandne institucije i aktivnosti.
3. Karakteristike velikosrpske agresije na RBiH prema prostoru
Bosanske krajine
Agresija na RBiH u uem smislu podrazumijeva oruanu agresiju kada
je oruana borba osnovni sadraj politikih sukoba, ali uz istovremenu
intenzivnu i opsenu primjenu aktivnosti iz domena specijalnih opera-
249
cija.
11
To znai da agresija na RBiH, shvaena kao agresija u uem smislu,
poinje aprila 1992. godine, a zavrava krajem 1995. godine. Agresija na
RBiH, u irem smislu obuhvata vrijeme oruane agresije od 1992. do 1995.
godine i vrijeme intenzivne primjene raznovrsnih aktivnosti iz domena speci-
jalnih operacija koje su prethodile oruanoj agresiji i koje su nastavljene
poslije 1995. godine, a njima se podrivaju suverenitet i teritorijalni inte-
gritet, kada se u procesu zaotrenih sukoba primjenjuje i terorizam. Kada
nema klasinih vojnih borbenih dejstava, tada su specijalne operacije osno-
vni sadraj agresivnih aktivnosti. Agresija na RBiH, u irem smislu, primje-
nom specijalnih operacija poinje mnogo prije oruane agresije koja je
uslijedila aprila 1992. godine, s tim da se dejstva iz domena specijalnih
operacija odvijaju i tokom oruane agresije, ali i nakon prestanka borbenih
dejstava 1995. godine. Teroristike akcije, kao dio specijalnih operacija
primjenom sile, bile su intenzivnije odmah nakon prestanka vojnih borbe-
nih operacija i jenjavaju shodno rezultatima u stabilizaciji mira, isto kao
to su bile sve intenzivnije pred oruanu agresiju, shodno zaotravanju
sukoba koji su konano rezultirali oruanom agresijom, aprila 1992. godine.
U ovom smislu, specijalne operacije do aprila 1992. godine imaju
smisao priprema za oruanu agresiju. Postavlja se pitanje kada su poele
pripreme specijalnih operacija koje su sastavni dio agresije u irem smislu.
Zbog toga pripreme agresije na RBiH seu daleko u prolost, jer je itav
talog prolosti, zadran u sada aktuelnim kreatorima i sljedbenicima veliko-
srpske politike, doprinio da se dogodi tako zloinaka oruana agresija na
RBiH.
Ne ulazei ovom prilikom u sve aspekte od znaaja za definiranje pojma
priprema oruane agresije i pojma izvoenja oruane agresije, treba istai
da je u svim vremenskim etapama, u svim sadrajima i metodama agresije
na RBiH, Bosanska krajina imala specifinu sudbinu.
11
Specijalne operacije protiv RBiH su obuhvatale mnotvo aktivnosti u raznim
oblastima drutvenog ivota, a posebno u oblasti informiranja, obrazovanja, odgoja,
privrede, politikog djelovanja i dravnog organiziranja. Inspiratori ovih aktivnosti
su vrhovi velikodravnih politika koje imaju za cilj da se ukidanjem drave BiH,
njene teritorije prisajedine u sastav velike Srbije ili velike Hrvatske. ire vidjeti:
Fikret Muslimovi, RAT I POLITIKA, Bosanica-print, Sarajevo 2000, str. 247-255.
250
a) Specifinosti priprema za oruanu agresiju na RBiH prema
prostoru Bosanske krajine
Sjeverozapadna regija BiH sa Banjom Lukom i Bihaem kao najveim
centrima, je u velikosrpskim planovima bila najvaniji prostor za povezi-
vanje istonih teritorija Republike Hrvatske u prostor velike Srbije. Zbog
velikog demografskog potencijala Bonjaka, ovaj prostor je za njih predsta-
vljao veliku prepreku ostvarivanju velikosrpskih planova. Ovaj prostor im
je omoguavao da po izvrenom genocidu nad Bonjacima, na njega nasele
veliki broj Srba, shodno planovima o preseljenjima stanovnitva i razmjeni
teritorija, gdje je nalazila interesa i Tumanova velikohrvatska politika.
Velikog uticaja za privredni razvoj i za raspoloenje stanovnitva ovog
regiona imali su ugledni bonjaki kadrovi porijeklom sa ovog prostora.
Kao lan Predsjednitva i predsjednik Ustavne komisije SFRJ, Hamdija
Pozderac je eksponiran kao velika prepreka velikosrpskim tenjama. Uspjesi
na planu privrednog razvoja u opinama sa veinskim bonjakim stano-
vnitvom su smetali kreatorima i sljedbenicima velikosrpske politike koji
su obuzeti mrnjom prema Bonjacima. Na ovom prostoru su bile razvijene
jedinice 5. korpusa JNA, sa komandom u Banjoj Luci i jedinice RZ i PZO
takozvane JNA sa vojnim aerodromima u Bihau i Banjoj Luci, uz jaku
infrastrukturu za namjensku proizvodnju. Jedinice TO RBiH, jedinice poli-
cije i Sluba dravne sigurnosti na ovom prostoru su bile pod velikim uti-
cajem i kontrolom velikosrpske politike.
U takvim uvjetima, velikosrpsko politiko i vojno vostvo je prema
ovom prostoru primjenjivalo opsene specijalne operacije koje su imale za
cilj oslabiti, zastraiti, dezorganizirati i konano unititi patriotske snage i
u odreenoj situaciji uspostaviti potpunu okupaciju ovog regiona. U vezi
s tim, posebno su znaajne sljedee agresorske djelatnosti:
- Planski je izazvana i usmjeravana afera Agrokomerc
12
to je
nanijelo velike tete privredi Bosanske krajine i BiH u cjelini, sa
12
Demaludin esti, BOSANSKA KRAJINA KRVAVI PIR VELIKO-
SRPSKOG NACIZMA, lanak u knjizi VRIJEME BEAA, GENOCID NAD
BONJACIMA KRAJEM DVADESETOG STOLJEA, Centar za istraivanje rat-
nih zloina i zloina genocida nad muslimanima, Zenica, 1994, str. 214.
251
tekim socijalnim posljedicama za Bonjake, prema kojima se
usmjeravala otrica itave agresije. Negativne moralno psiholoke
posljedice ove afere doprinijele su opoj drutvenoj krizi, koja je
pogodovala velikosrpskim interesima. U ovoj aferi, Fikret Abdi,
direktor Agrokomerca je predstavljen kao napaeni babo, to
mu je povealo naklonjenost Bonjaka. Takva pozicija Abdia u
narodu, kasnije je planski iskoritena za pokretanje dijela Bonjaka,
faktiki, na stranu velikosrpske politike.
- Raznovrsnim intrigama od strane velikosrpskih voa, lan Predsje-
dnitva SFRJ, Hamdija Pozderac je izbaen sa politike scene,
pored ostalog, i zbog toga to se suprotstavljao velikosrpskim te-
njama za promjene Ustava SFRJ. Smrt Hamdije Pozderca je ostala
nerazjanjena. Mnogi ljudi opravdano sumnjaju i vjeruju da je u
pitanju planirano ubistvo u reiji velikosrpske politike. U kontekstu
ostalih dogaanja, ovaj sluaj je imao posebne moralno psiholoke
i politike posljedice, u itavoj bivoj Jugoslaviji, a posebno u BiH
i na prostoru Bosanske krajine. Velikosrpsko vostvo je cijenilo da
se njihovi planovi sa Fikretom Abdiem ne bi mogli ostvariti ako
je Hamdija Pozderac iv.
- Oduzeto je oruje jedinica TO RBiH i stavljeno pod kontrolu JNA
u slubi velikosrpske politike. Ovo oruje je podijeljeno Srbima koji
su prihvatali velikosrpsku politiku. Na osnovu nareenja General-
taba OS SFRJ, str. pov. br. 19-1 od 14. 5. 1990. godine, komande
4. korpusa u Sarajevu, 17. korpusa u Tuzli i 5. korpusa. u Banjaluci
su dobili nareenje komandanta 1. VO, generalpukovnika Aleksa-
ndra Spirkovskog iz Beograda, (str. pov. 1-90, od 15. 5. 1990. god-
ine), kojim se nalae utvrivanje tanog broja oruja u magacinima
TO RBiH i prevoenje istog u magacine takozvane JNA, uz upute
o pojaanim mjerama zatite tog oruja.
13
- Povlaenjem takozvane JNA sa prostora Slovenije i Hrvatske,
14
na
prostoru RBiH rasporeene su jako naoruane jedinice koje su dola-
13
Hasan Efendi, KO JE BRANIO BOSNU?, Udruenje graana plemikog
porijekla BiH, Sarajevo 1998, str. 102-103.
14
Prije agresije na Sloveniju, Hrvatsku i BiH, takozvana JNA je na prostoru
252
zile sa tih prostora od kojih su na prostoru Bosanske krajine
rasporeene: 10. k. - zagrebaki sa sjeditem u Bihau, dijelovi 9. k.
- kninskog u Drvaru i Bosanskom Grahovu. Rijeki korpus je
rasporeen na prostor Istone Hercegovine, Mariborski u Centralnu
Bosnu, a Korpus Ratnog vazduhoplovstva i protivvazdune odbrane
na prostor itave RBiH.
- Stalni pokreti jedinica JNA preko Bosanske krajine, njihovim dovo-
enjem sa drugih prostora bive Jugoslavije, posebno sa prostora
Srbije, bili su svojevrstan psiholoki pritisak, demonstracija sile i
prijetnja sa porukama da uplaeni Bonjaci bjee sa svojih ognjita i
ne preduzimaju mjere odbrambenog organiziranja. U vezi s tim, kroz
propagandu je ukazivano na opasnost od hrvatskih i muslima-
nskih paravojnih formacija, istovremeno dok su paravojne etnike
teroristike jedinice pod zatitom JNA, maksimalno naoruane,
sijale strah u narodu. Aktivnosti JNA, u ijem sastavu su djelovale
etnike teroristike grupe, su uz stalnu propagandu o ugroenosti
Srba imale za cilj da se izazove upotreba oruja od strane Bonjaka
i Hrvata i tako nastane ekscesna situacija koja bi se iskoristila kao
povod i opravdanje za iri sukob u kome bi JNA, sa etnikim tero-
ristikim jedinicama, realizirala svoje planove u pogledu progona i
unitenja patriotskih snaga na ovom prostoru. U takvom scenariju,
propagandom je lansirana teza da vojsku, odnosno JNA ne smije
niko napadati. Samo je JNA sa etnicima mogla raditi to eli. Ovo
je stvaralo napetu atmosferu, a odnosi Srba prema Bonjacima i
Hrvatima su na ovom prostoru bili sve hladniji, pribliavajui se
sve otvorenijim sukobima kao to je bilo i u svim drugim krajevima
BiH.
RBiH imala 5. korpus sa komandom u Banjoj Luci, 17. k. sa komandom u Tuzli, 4.
k. sa komandom u Sarajevu i vei broj jedinica Ratnog zrakoplovstva, Vojne kole i
Namjensku industriju. Raspored ovih snaga, vidjeti: Fikret Muslimovi, ODBRANA
REPUBLIKE, Ljiljan, Sarajevo 1995, str. 133. Krajem 1991. i poetkom 1992. godine,
na prostor RBiH dolaze jedinice JNA iz Slovenije i Hrvatske: Raspored ovih snaga vidjeti:
Fikret Muslimovi, ODBRANA REPUBLIKE, Ljiljan, Sarajevo 1995, str. 98; Hasan
Efendi, KO JE BRANIO BOSNU?, Udru-enje graana plemikog porijekla BiH, 1995,
str. 54-55 (karta rasporeda).
253
Mnogi Bonjaci i Hrvati su tada odluili napustiti BiH dok se
situacija ne smiri, pretpostavljajui da e se to relativno brzo dogoditi, a
nisu ni znali da e taj odlazak biti mnogo trajniji, a za neke i trajan. Ovim
je postignut cilj velikosrpske politike jer je tako slabio front patriotskih
snaga koji se trebao suprotstaviti sve oitijim genocidnim namjerama.
- Polazei od presudnog znaaja medija, posebno elektronskih, veli-
kosrpsko vostvo je preduzelo drastine mjere tako da je primjenom
vojne i policijske sile stavljena pod njihovu kontrolu infrastruktura
za prenos radio i TV signala.
Na prostoru BiH to je uinjeno u odnosu na RTV predajnike na Kozari,
Vlaiu, Veleu, Trovrhu i Majevici.
15
Ovo je bio teak sadraj agresije jer
je stvarao prostor za velikosrpsku propagandu, irenje lai i prikrivanje
istine o zloinima i genocidu. Ovim se eljela to potpunija komunika-
cijska izolacija legalnih organa RBiH od svijeta, radi spreavanja organi-
ziranog djelovanja patriotskih snaga u odbrani RBiH.
- Dugo kroz prolost, velikosrpski ideolozi su ostvarivali uticaje na
svijest srpskog naroda po metodama ispiranja mozga,
16
irenjem
lai o ugroenosti Srba, posebno o njihovoj ugroenosti od islama.
Ovakvi uticaji su pred agresiju na RBiH kulmunirali u povijesti
nezabiljeenom agresijom rijei.
17
Ove aktivnosti su bile naroito
izraene prema Srbima Bosanske krajine. To su bile neposredne pri-
preme za zloinake akcije u genocidu nad Bonjacima, odmah
poetkom oruane agresije 1992. godine.
b) Oruana agresija na RBiH prema prostoru Bosanske krajine
Tokom 1991. i u prvoj polovini 1992. godine, mobilizirane su rezervne
jedinice JNA, rezervne jedinice policije, dobrovoljake jedinice i jedinice
15
Muhamed Nuhi, RIJE, SLIKA I ZLOIN, Press centar Armije Republike
Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1994, str. 62-66.
16
Isto, str. 53-66.
17
Isto, str. 53-66.
254
TO u opinama pod kontrolom velikosrpskog vostva. Na prostoru Bosa-
nske krajine u ove jedinice mobilizirano je cjelokupno vojno sposobno
srpsko stanovnitvo. Uspostavljena je potpuna kontrola komunikacija i teri-
torije, naroito prema naseljenim mjestima gdje je ivjelo bonjako i hrva-
tsko stanovnitvo.
18
Naredbom Srpske demokratske stranke, od 26. oktobra 1991. godine,
koju je potpisao potpredsjednik Skuptine takozvane Autonomne regije
Krajina, Radoslav Branin, precizirane su obaveze u pogledu mobili-
zacije: formiranje komandi mjesta, uspostava stalnog deurstva, formiranje
jedinica za front, prevoenje jedinica civilne zatite u Teritorijalnu odbranu,
pretpotinjavanje jedinica TO kao ratnih jedinica korpusima JNA, preuzi-
manje vlasti u javnim preduzeima, odreivanje ratnih poreza, organizacija
radio i TV kua shodno ratnim uvjetima.
19
Novoformirane i mobilizirane
jedinice u BiH dobivale su naoruanje iz skladita JNA, o emu su davane
naredbe najviih komandnih struktura. Naprimjer, strogo povjerljivom Nare-
dbom od 24. aprila 1992. godine, stvaraju se uvjeti za ustupanje oruja
specijalnim jedinicama na teritoriji Bosanske krajine, tako da e se upravo
ovim orujem ubrzo izvriti genocid nad Bonjacima Bosanske krajine.
20
U funkciji izvrenja genocida formiraju se srpska vojska, srpske
dobrovoljake jedinice, srpska policija i srpska sluba dravne sigurnosti.
Ove institucije u BiH djeluju pod okriljem takozvane JNA. Zloinci Milo-
evi i Karadi su usmjeravali djelovanje ovih struktura shodno ciljevima
integracije svih srpskih zemalja u jednu dravu, takozvanu Jugoslaviju.
U tom pogledu, politiko i vojno vostvo iz Beograda posebno brine o
stanju u Bosanskoj krajini, radi ega najvii vojni rukovodioci dolaze na
teritoriju BiH i nakon njenog meunarodnog priznanja. Karakteristina je
posjeta krajem aprila 1992. godine, komandama JNA na prostoru Bosanske
krajine (5. k., 9. k. i 10. k.) od strane generala Adia i generala Pania.
21
18
Hasan Efendi, KO JE BRANIO BOSNU?, Udruenje graana plemikog
porijekla BiH, 1995, str. 235-243.
19
Dr. Smail eki, AGRESIJA NA BOSNU I GENOCID NAD BONJACIMA
1991-1993, Ljiljan, Sarajevo 1994, str. 273.
20
Isto, str. 301-305.
21
Isto, str. 117-118 i str. 198.
255
Ovi korpusi su na podruju Bosanske krajine bili izvrioci naoru-
avanja srpskih dobrovoljakih jedinica, i to: u Banjaluci 2000, Bosanskoj
Gradiki 700, Srpcu 1896, elincu 585, Laktaima 765, Kotor-Varoi 427,
Kljuu 328, Mrkonji Gradu 886, Prnjavoru 1000, Bosanskoj Dubici 1500,
Jajcu 700, Sanskom Mostu 1000, Prijedoru 600, Bihau 200, Glamou 800,
Bosanskoj Krupi 300, Bosanskom Novom 1000, Drvaru 600, Bosanskom
Petrovcu 700, Bosanskom Grahovu 800 etnika dobrovoljaca.
22
Meunarodno priznanje BiH, 6. aprila 1992. godine, bilo je povod da
se cjelokupan potencijal agresorskih snaga na prostoru BiH pa i na pro-
storu Bosanske krajine pokrene u akcije genocida i progona nesrpskog
stanovnitva, posebno Bonjaka. Koristei se propagandom o ugroenosti
Srba, na prostoru Bosanske krajine su tokom aprila, maja, juna i jula 1992.
godine izvedene akcije progona i genocida nad nesrpskim stanovnitvom,
posebno nad Bonjacima. Izvrena su masovna ubistva Bonjaka ovog regi-
ona o emu svjedoe mnoge otkrivene masovne grobnice a u logore u Oma-
rskoj, Manjai, Keratermu i Trnopolju deportirano na desetine hiljada Bo-
njaka. Ovo nisu jedina mjesta izolacije i muenja bonjakog naroda na
prostoru Bosanske krajine. Pored ovih logora, mnogi Bonjaci su zatva-
rani i mueni i u mnogim drugim mjestima. Ve 3. juna 1992. godine, Radna
grupa bosanskih humanitarnih organizacija je objavila listu od 94 srpska
logora u BiH.
23
Svakom Srbinu je bilo dozvoljeno da ubija, progoni i mui,
ali ni jednom Bonjaku nije bilo dozvoljeno da se brani. Svaki pokuaj
odbrane i zatite Bonjaka, agresorska politika je tretirala ugroavanjem
srpstva upravo zbog toga to je odbrana i zatita Bonjaka, dovodila u pita-
nje realizaciju snova o velikoj Srbiji, bez bilo koga drugog osim Srba u
njoj. Ubijanje i progoni nesrpskog stanovnitva posebno Bonjaka, te uni-
tavanje svih tragova ivota Bonjaka, na ovim prostorima je bio nain
ostvarivanja takvih agresorskih ciljeva.
U takvim uvjetima legalni organi vlasti meunarodno priznate RBiH
su preduzimali mjere odbrane od agresije. Formirana je Armija RBiH.
22
Dr. Smail eki, AGRESIJA NA BOSNU I GENOCID NAD BONJA-
CIMA 1991-1993, Ljiljan, Sarajevo 1994, str. 295-298.
23
Tilman Cilh, GENOCID U BIH, lanak u knjizi ETNIKO IENJE -
GENOCID ZA VELIKU SRBIJU, Vijee kongresa bonjakih intelektualaca, Sara-
jevo 1996, str. 81-87.
256
Jedinice Armije RBiH su zajedno sa jedinicama policije MUP-a RBiH
primile na sebe vojne ofanzive agresora praene raznovrsnim specijalnim,
psiholoko propagandnim, obavjetajnim i drugim podrivakim dejstvima.
Upostavljena je odbrana slobodnih teritorija RBiH na kojim su funkci-
onirali legalni organi vlasti.
Teite agresorskih dejstava na prostoru Bosanske krajine, u cilju
okupiranja preostalog dijela ove regije, usmjerena su prema Bihau. Odvi-
jale su se neprekidne ofanzive agresora, prema naseljenim mjestima. Civilno
stanovnitvo i objekti civilne infrastrukture bili su glavna meta u brojnim
agresorskim ofanzivama.
Cilj velikosrpskog agresora prema prostoru Bosanske krajine nije bio
da se uz opstanak civilnog stanovnitva organizira okupatorska vlast. Cilj
je bio da se takva vlast na prostoru Bosanske krajine uspostavi bez stano-
vnitva koje ivi na tom prostoru. Ovakav politiki cilj agresora je uvjetovao
specifinu fizionomiju primjene oruane borbe. Vojnim operacijama agre-
sora je trebalo unititi nesrpsko, posebno bonjako stanovnitvo kao najveu
osnovu odbrambeno-oslobodilakih snaga RBiH. eljelo se osvojiti teri-
torije bez bonjakog civilnog stanovnitva, kako bi se stvorio prostor za
naseljavanje pripadnika drugih naroda, shodno velikosrpskim i velikohrva-
tskim tenjama koje su ugraene u sporazum Tumana i Miloevia u pog-
ledu razmjene teritorija i uspostave nove granice izmeu Srbije i Hrvatske.
Agresoru su bile potrebne teritorije Bosanske krajine bez Bonjaka i bez
tragova ivota ovog naroda na prostoru Bosanske krajine.
Takvi politiki ciljevi agresije su opredijelili da vojne operacije
agresora budu prioritetno operacije protiv civilnog stanovnitva, to je
specifinost u pogledu upotrebe vojne sile. Takvi politiki ciljevi i njima
eminentni naini upotrebe vojne sile u agresiji na RBiH, uvjetovali su
ogromne i stravine ratne zloine protiv civilnog stanovnitva. Za ove ratne
zloine, nisu odgovorni samo generali i drugi oficiri i vojnici agresorske
vojske. S obzirom na dominantnu ulogu velikosrpske politike i njenog vostva
u diktiranju ciljeva, snaga, sredstava i metoda izvoenja genocidne agre-
sije, za izvrene ratne zloine u agresiji na RBiH, prioritetnu odgovornost
snose Miloevi, Karadi i drugi brojni politiki funkcioneri, a odgovo-
rnost generala i vojnika agresorske vojske se u vezi s tim podrazumijeva.
257
258
Dr. Aziz Hadihasanovi
TRI DUBIOZNE TEZE O UZROCIMA I POSLJEDICAMA
BOSANSKOHERCEGOVAKOG POARA
1
Negdje na kulminaciji iracionalnih strasti faizma i nacizma uoi
Drugog svjetskog rata Isak Bauevis Singer (Isaac Baushevis Singer) digao
je na osobit nain glas protiv totalitarnih mistifikacija istine. U jednoj pripo-
vijetci 1938. godine
2
pozvao je na posredan, literaran nain potisnute
antifaiste da ne zaborave da jedna unca istine tei vie nego deset tona
lai.
Trebalo je podsticati hrabrost i moralnu obavezu da se suprostavi
lanim interpretacijama totalitarnih reima i koncepcija kada je rije o
sutini raspaljenih zanosa zavedenih i nahukanih masa protiv demokratije
i njenih institucija. To je onaj faistiki mentalitet o kome iste godine (1938)
Miroslav Krlea pie da mu je imanentno da podanike treba dresirati kao
pse da bi se kao autentini etveronoci razvili do politikih subjekata po
tzv. demokratskoj mjeri i od graanina stvorili skromno politiko pseto.
3
U tom nehumanom, ovinistikom smislu svakog totalitarizma i veliko-
dravlja M. Krlea je vidio osnovno pitanje politike dresure.
Sve to se, tragino i surovo, zbilo na bosanskohercegovakim pro-
storima u razdoblju od 1991. do 1996. godine u stvari je filozofsko -psiholoki
sublimat naznaenih manifestacija totalitarizma, nacionalne i rasne isklju-
ivosti i velikodravnih aspiracija. Bosanskohercegovaki tragini poar
samo im je dao svoje ekstremne specifinosti.
1
Prilog objektivizaciji faktora agresije i genocida sa stanovita uloge svje-tskih
sila, naslijea prolosti i teorija o tzv. sukobu civilizacija u okviru bosansko-
hercegovake tragedije.
2
Isak Bauevis Singer, SEM PALKA I DAVID VIKOVER, Svjetlost, Sara-
jevo, 1986.
3
Miroslav Krlea, MAARSKI LIRIK ANDRIJA ADY, ESEJI I, Sabrana
djela, sv. 18, Zora, Zagreb, 1961.
259
U sluaju Bosne i Hercegovine i njene dramatine sudbine nakon
raspada jugoslovenske drave 1991. godine dominirale su i jo uvijek
egzistiraju tri dubiozne teze spretno i viestrano lansirane o uzrocima i
posljedicama ukupne balkanske tragedije, pa i bosanskohercegovake vie-
nacionalne zajednice u okviru tog i takvog ljudskog i materijalnog razaranja.
Ponuene teze, po pravilu, insistiraju na svojoj globalnoj konceptualnosti.
Ne doputa im se jo uvijek, u okruenju silom i spolja naturenog mira,
bilo kakvo ozbiljnije i objektivnije ralanjivanje. Manjka im cjelovita argu-
mentacija, pa kao takve, u razorenoj ili naetoj kolektivnoj svijesti, jo
uvijek u mnogim segmentima prolaze kao tragian drutveno-istorijski
privid i jo traginija zabluda. Dominiraju dobrim dijelom odreenih nacio-
nalnih svijesti.
Nema sumnje da je drutveno-istorijska praksa na ovim prostorima
to iz neskrivenih velikodravnih ambicija, to iz pritajenog politikog
oportuniteta pojedinih povijesnih reima zanemarivala odreena kon-
kretna tragina iskustva na ovom podruju Evrope. U tom pogledu bilo
bi, bez sumnje, korisno i bez subjektivizma raslaniti ta je sve, reeno o
sutini uzroka i posljedica Balkanskih ratova 1912. i 1913. godine u okviru
posebne Meunarodne komisije za Balkan na ijem je elu bio francuski
senator baron Pol Balvant (DEstournelles Paul Balvant). U oviru Karnedi
Zaklade (Carnegie Eudwment for International Paece) izvjetaj ove komisije
(1914), po tvrdnjama samog predsjednika, vie bi zasluivao da bude
naslovljen: Podijeljena Evropa i njena demoralizirajua akcija na Bal-
kanu.
4
U zakljuku ovog davnog dokumenta se kae da zapravo, ni za
male drave, niti za velike zemlje nema spasa niti izlaska iz ove situacije
ako se ne ujedine i meusobno ne pomire.
Svakako je vie od puke sluajnosti prisutna okolnost da je 1995.
godine ista Zaklada skupa sa Aspen institutom i jo nekoliko evropskih i
amerikih zaklada najnoviju seriju balkanskih krvoprolia i ratova
posmatrala, istraivala i ocjenjivala iz istog ugla kako je to injeno 1914.
godine. Postavljeno je, dakle, isto pitanje koje je uneseno u naznaeni izvje-
4
NEDOVRENI MIR, Izvjetaj Meunarodne komisije za Balkan, Hrvatski
helsinki odbor za ljudska prava Pravni centar Fonda otvoreno drutvo FOD
Bosne i Hercegovine, Zagreb, 1997.
taj o uzrocima i posljedicama Balkanskih ratova 1912. i 1913. godine:
Moramo im dopustiti da ovi balkanski ratovi prou, a da barem ne poku-
amo neto iz njih nauiti; a da ne znamo jesu li oni dobitak ili zlo; hoe
li se oni ve sutra nastaviti i iriti se u nedogled?
Ravnodunost naspram razbuktalih nacionalistikih strasti i veliko-
dravnih pohlepa, drugim rijeima, prati od strane tzv. meunarodne zaje-
dnice raznolike osvajake koncepcije na ovom prostoru Evrope od onih
poetkom do ovih koncem 20. vijeka. Djelovalo je post festum. Gasio se
poar a nisu otklanjali njegovi uzroci. Otuda toliko fatalno ima istorijskih
objektivizacija okolnosti koje su prethodile tragedijama ovih zemalja i
njenih naroda na ovim podrujima do dana dananjeg.
U takvom mentalnom okruenju egzistiraju jo uvijek tri pomenute
teze o sutini tek minulih krvoprolia u Bosni i Hercegovini. Iz tri ponuenja
objanjenja krije se, u stvari, tendencija onih istih snaga i nacionalno -
ideolokih ema koje su izazvale jugolsovensku i bosanskohercegovaku
tragediju da odgovornost za uinjeno zlo skrenu na druge uzroke, na druge
adrese, na druge kolosijeke. Da zamagle istinu kako bi rekao Blez Paskal
(Blaise Pascal).
U prvom sluaju po prvoj tezi rije je o objanjenju po kojem
ponovljeni nacionalistiki sukobi na ovom tlu odraavaju, zapravo, ambicije
velikih sila da na Balkanu ponovo uspostave sfere svog uticaja. Takva uvje-
renja, zahvaljujui monim propagandnim mainerijama vladajuih nacio-
nalistikih koncepcija na Balkanu, jo uvijek nije malo. Vlastiti grijeh preba-
cuje se na globalne meridijane.
Druga teza posebno rasprostranjena na Zapadu - esto upotrebljava
objanjenje o povratku prastarih mrnji i o povratku potisnutih nacija.
U svemu se nalazi balkanski sindrom atavizma i na toj osnovi se tumae
uasne klanice i razaranja. Minimizira se tako odreena uloga meunarodnih
faktora.
Trea teza, najzad, uzroke rata vidi i objanjava kulturnim i vjerskim
protivrjenostima uasne omraze i pokolje nalazi u tzv. sukobu civiliza-
cija na Balkanu. Istorijskim ematizmom tumai se sasvim konkretno pitanje
neiivljenih velikodravlja.
260
261
Sva tri pristupa uzrocima i posljedicama bosanskohercegovake
kataklizme u okviru opteg dramatinog raspada Jugoslavije, naravno, nose
u sebi odreena prisustva istine, ali niukom sluaju ne mogu kao cjeloviti
fenomeni, objasniti sutinu uzroke i posljedice ukupne drame. Ne mogu
se, dakle, zanijekati znaaj i vanost istorijskog faktora na Balkanu, ali
isto tako, ta i takva povijest nije prevalentan inilac u podsticanju ukupnog
poara na ovim prostorima. Istorija je samo instrumetalizirana u korist
sasvim odreenih, konkretnih, velikodravnih i nacionalistikih ciljeva.
Moe se s pravom prihvatiti tumaenje pomenute Meunarodne komisije
za Balkan iz jula 1996. godine
5
da glavne uzroke ovog rata treba traiti,
ipak, u tome to su iskre agresivnog nacionalizma, raspirile one politike
voe jugoslovenske federacije koje su eljele da ostvare svoje naciona-
listike ciljeve, pa su u ime toga priznavale prastare mrnje i namjerno
pokretale svoje propagandne mainerije sa ciljem da opravdaju ono to se
ne moe opravdati upotrebu nasilja radi osvajanja teritorija, protjeri-
vanje drugih naroda i nastavljanje autoritativnog ustrojstva vlasti. Ishod
drame to danas najbolje potvruje.
U ovom zakljuku nalazi se sutina objanjenja i uzroka i posljedica
svega onoga to se desilo na ovom tlu nakon raspada zajednike drave.
Nema sumnje da se, vjetom mistifikacijom pomenutih nedoreenih
teza od strane vladajuih nacionalistikih struktura, umnogome do dana-
njih dana potiskuje smisao osnovnog cilja izazivanja ukupne tragedije, pa
prema tome i onoga to se, kao metod i koncept realizacije takvih ambicija
nametalo i javljalo na bosanskohercegovakom tlu kao prevalentna kara-
kteristika. To su agresija spolja i jedinstvenost i dravnost Bosne i Herce-
govine, s jedne, i geocid kao sredstvo monstruoznog unitenja ili razmjetaja
itavih etnikih skupina i tzv. etniko ienje radi velikodravne hegemo-
nizacije itavih junoslovenskih prostora, s druge strane. Obje bitne odre-
dnice bosanske tragedije agresija i genocid stoga se od strane veliko-
dravnih nacionalistikih koncepcija u svim varijantama i povodima apriori
odbijaju i umjesto toga raspaljuju permanentne strasti o ataku na ast i
5
NEDOVRENI MIR, Izvjetaj Meunarodne komisije za Balkan, Hrvatski
helsinki odbor za ljudska prava Pravni centar Fonda otvoreno drutvo FOD
Bosne i Hercegovine, Zagreb, 1997.
dignitet ove ili one nacije od strane onih drugih kojima je, navodno,
bio interes da izazovu raspad zajednike jugoslovenske drave. U isto vri-
jeme nude se euforini nacionalni mitovi i obavezno prokazivanje drugih
nacija za ono to se desilo kao surova posljedica nedavnih ratova na ovim
prostorima.
U sutini radi se o tome, kako je George F. Kennan napisao u uvodu
ponovnog objavljivanja pomenutog izvjetaja Kornedijeve zaklade iz
1914. godine da i dalje kao najvanije ostaje pitanje na balkanskim prosto-
rima: kakve meusobne odnose trebaju uspostaviti balkanske drave u
iduim godinama? Mnoge od njih, veli Kennan 1993. godine, prekrile su
temeljna naela OUN, pa i dalje gaje teritorijalne ambicije. Radi se o tome
da je nuno sauvati teritorijalni status quo svih dravnih i nacionalnih
subjekata na tlu Balkana, a to znai u bosanskohercegovakom sluaju
dovesti u poziciju velikosrpski i velikohrvatski nacionalizam da sveano
priznaju postojee granice. Time bi bila sputana i obeshrabrena sve napa-
dnija komponenta islamskog integralizma i radikalizma.
Istina o agresiji i genocidu zato ima dalekosean istorijsko-politiki i
moralno-etiki smisao za opstojnost mira i suivota na prostirma bive
jugoslovenske drave. Svaka mistifikacija i potiskivanje sutine ovih poj-
mova u stvari je odlaganje procesa pacifikacije ovih prostora.
Dejtonski sporazum u tom pogledu je simbioza svjetskog pragma-
tizma i skrivenih nada rtava bosanskohercegovake tragedije, simbioza
realnog i nerealnog, prisile i demokratije. Sporazum je, kao takav, kao
nunost na vrhuncu uzavrelih nacionalistikih strasti i pohara, splet protiv-
rjenosti. On miri i mogue i nemogue. Sa stajalita nedoreenih teza
kojima jo uvijek manipuliu vladajue nacionalistike oligarhije on je
sinteza poluistina, kako bi rekao Artur openhauer (Arthur Schopen-
haur). Skretanje panje od istine o agresiji i genocidu, kao osnovi osvajakih
ratova, potencira istorijske i nacionalne motive kao navodnu iskljuivu argu-
mentaciju pravde i nepravde u ime kojih se desila i posljednja tragedija.
Primjera sinteza poluistina nije malo.
Dejtonski sporazum stoga, kao elemenat grube pragme i kompro-
misa, s jedne strane prihvata status quo etniki teritorijalnih podjela, a s
druge strane nastoji da obnovi i zatiti multietniki znaaj Bosne i Herce-
262
263
govine. Sporazum, u stvari, vee, iracionalno sa racionalnim. Odredba o
specijalnim odnosima entiteta sa susjednim dravama u skladu sa
suverenitetom i teritorijalnim integritetom Bosne i Hercegovine preutno
inaugurie konfederalno ureenje ove zemlje. Neosporno je da je u pitanju
pragmatizam koji objektivno potkopava temelje nove Bosne. U tri mogua
scenarija u BiH, kako se to uostalom naznaava i u pomenutom izvjetaju
Meunarodne komisije za Balkan,
6
teko je nazrijeti konceptualnost koja
garantuje miran i nezavisan put i ivot Bosne i Hercegovine u budunosti.
Od maglovitih vizija ponovne uspostave multietnike Bosne preko mirnog
suivota pod zajednikim krovom tri zajednice unutar dva entiteta do pod-
jele sve je, na alost, na fonu istorijske i geopolitike neizvjesnoti. Time
istodobno postaje izvjesnijom varijanta po kojoj Hrvatska i Srbija de facto
dolaze u poziciju da anektiraju dijelove Bosne i Hercegovine i na taj nain
Bonjacima ostave 30 odsto Bosne u obliku minijaturne dravice. Time bi
u daljem istorijskom opticaju bila stvarana mogunost rizine nestabilno-
sti na ovim prostorima. Eventualnim postojanjem neke varijante islamske
drave u klijetima izmeu Velike Srbije i Velike Hrvatske stvarala bi
se mogunost permanentnog ireg konteksta negativnih odnosa islamskih
zemalja sa Evropom.
Osvajaka politika, na taj nain, anulira strahovito visoku cijenu koju
su Bonjaci, Hrvati i Srbi platili prisustvom uasnih metoda agresije i
genocida na ovom tlu. U Bosni i Hercegovini je prije rata ivjelo 4,4 mili-
ona stanovnika, a zavretkom rata ostalo ih je svega tri miliona. Tokom
sukoba bar 5.000 ljudi je poginulo ili ubijeno; 174.000 je ranjeno; 2,5
miliona je protjerano, a 1,1 milion otilo je u druge zemlje. Ozbiljno je
oteeno 60 odsto stambenog prostora i 28 odsto saobraajnica. Tokom
opsade Sarajeva vie od 1000 dana 10.500 graana je ubijeno, a 60.000
ranjeno. Grad je napustilo 150.000 njegovih predratnih stanovnika. itava
BiH pretvorena je u razvaline i zgarita poput dobrog dijela Evrope 1945.
godine. Ratne strahote u Bosni i Hercegovini platila je materijalno takoe
meunarodna zajednica. Samo humanitarna pomo putem Ureda visokog
komesarijata OUN za izbjeglice (UNHCR) iznosila je izmeu 1991. do
1996. godine vie od milijardu dolara. Za taj iznos 3,5 miliona ljudi dobilo
6
Isto, str. XXVII.
264
je sklonite, obueno je i prehranjeno. U razdoblju od 1992. do 1996.
godine raun za operaciju UNPROFOR-a iznosio je 4,8 milijardi ameri-
kih dolara.
7
Novi balkanski osvajaki ratovi lako su plaeni uasnom
ljudskom i materijalnom cijenom. Izvjetaj meunarodnih eksperata
8
ana-
logiju onoga to se zbivalo u osvajakim ratovima 1912. i 1913. godine i
onoga to je ostalo kao posljedica najnovijih krvoprolia i razaranja na
ovim prostorima naznaava deprimirajuom slinou izmeu prirode
nacionalistikih sukoba i naina na koji je ratovanje voeno. I ovom prili-
kom na sceni je pretvaranje jedne klasine varijante osvajakog, veliko-
dravnog koncepta u istorijsko-mitoloku sferu velianja nepravednih
ratova kao svenacionalne simbolike prava na tue.
Tri nedoreene teze koje su spomenute u savremenim interpre-
tacijama vladajuih struktura nacionalizma i totalitarizma u nekim dra-
vicama nastalim raspadom Jugoslavije (prije svega u Srbiji i Hrvatskoj)
postaju posebno smiljenim platformama dugoronijeg opravdavanja osva-
jakih ratova. Panja se, kako je ve reeno, skree sa sutine uzroka i poslje-
dica agresije i genocida - ona se usmjerava prema podruju nacionalnih
mistifikacija jedne velike tragedije. Uzroci rata poeli su da variraju izmeu
privida i zbilje - privid se po nacionalistikoj logici uveava, a zbilja uma-
njuje. Mjesto se ustupa mitomaniji velikodravnog nasilja.
Smisao prve teze zagovaraju oni nacionalizmi koji su pokrenuli i
kreirali agresiju i genocid. Nastoje da u kolektivnu svijest vlastitih nacija
usade osjeanje o permanentnoj destabilizirajuoj ulozi vanjskih sila. Odgo-
vornost za katastrofalne posljedice osvajake politike eli se prebaciti na
spoljne faktore.
Ranija uloga spoljnih sila na prelazu iz 19. u 20. vijek - suparnitvo
ruskog, otomanskog i habzburkog velikodravlja - po ovoj tezi nije bitno
izmijenjena na ovim prostorima do dana dananjeg. Takva uloga, po ovim
verzijama, samo je podsticala i raspaljivala nacionalistike sukobe na ovom
tlu. Jo uvijek je prisutno uvjerenje da je nedavni rat nakon raspada Jugo-
slavije posljedica ambicija velikih sila da u razdoblju nakon hladnog rata
uspostave novu ravnoteu svoje moi i uticaja na Balkanu. Teza insistira
7
Isto, str. 6 do 7.
8
Isto, str. 13.
265
na klasinoj postkolonijalnoj uspostavi starih sfera uticaja na ovom
prostoru. Vrijedno je spomenuti tvrdnje takvih tumaenja da se, upravo, u
takvom kontekstu manifestovala podrka Njemake nezavisnosti Hrvatske
ili Turske nezavisnoti Bosne i Hercegovine. Sasvim su u pravu oni strani
analitiari koji u ovakvim namjerama domaih osvajakih koncepcija nacio-
nal-faizma, uz ostalo, vide demagoku manipulaciju stratekom vano-
u balkanske regije za glavne sile, a zapravo se ovakvim nainom tuma-
enja uzroka i posljedica minulog rata nastoji prebaciti odgovornost na
spoljne faktore kada je u pitanju neuspjeh balkanskih naroda da odbrane i
ostvare miran, multietniki razvoj njihovih drutava. Bosna i Hercegovina
je u tom pogledu tragina ilustracija. Uzrok nedavnih sukoba nije svakako
u manipulaciji lokalnim nacionalizmima od strane pojedinih velikih sila.
Uzrok ukupne tragedije nije izvan Balkana. On je, prije svega, unutar Bal-
kana.
Druga teza o kojoj je rije govori o navodnom nasljednom faktoru
vezanom za protivrjenu i dramatinu prolost Balkana. Ovo tumaenje
uzima fenomen mrnje kao subjektivni, atavistiki, nagonski, pokretaki
faktor destrukcije na ovim prostorima. Ovo stajalite jo uvijek je prisutno
u nekim uticajnim intelektualno-politikim strukturama Zapada. Po dosta
abloniziranoj varijaciji razmatra se na ruevinama Jugoslavije povratak
naslijeenih mrnji ili povratak potlaenih. U izvjetaju Meunarodne
komisije za Balkan
9
podsjea se plastino na zanimljivu metaforu koja je
unesena u dokument tog foruma 1914. godine. Odnosi se na Otomansko
carstvo. Taj imperij, tvrdi se, djelovao je kao ogromni friider koji je
balkanske nacionalizme sauvao u stanju duboke zaleenosti. Nesta-
janjem Otomanskog carstva, nastajalo je buenje uspavanih nacionali-
zama, pa je, shodno tome, sasvim logina i svrsishodna naredna metafora
proistekla iz takvog stanja - metafora o otapanju zamrznutih naciona-
lizama u istonoj Evropi, koje je komunizam takoe zamrznuo. Otuda,
po istoj verziji, toliko i tako drastino vaskrsnue nacionalistikih ideo-
logija nakon pola vijeka i odgovarajuih varijanti najsurovije ljudske,
nacionalne i vjerske iskljuivosti. Ponovo je mrnja prizvana kao simbolika
svekolike nacionalne suprostavljenosti, velikodravnih ambicija i odgova-
9
Isto, str. 14.
266
rajuih sredstava destrukcije. Taj nain promiljanja o uzrocima i poslje-
dicama destrukcije u Bosni i Hercegovini u stvari nepravedno prebacuje
korijene itave nesree na bosanskohercegovako tlo i tu, na tom uem
balkanskom podruju vienacionalne egzistencije razliitih tradicijskih i
vjerskih vrijednosti, eli dobiti odgovor za sve surovo i tragino to se
desilo. Time se programirano zamagljuje okolnost da je ivot ili suivot tri
zajednice u ovoj zemlji poremeen, ugroen i osakaen - i tokom dva svje-
tska rata, i tokom dramatinih dogaaja nakon raspada Jugoslavije - ugla-
vnom zbog uzroka koji su bili izvan bosanskih granica. Na taj se nain
posljedice agresije i genocida u ovoj zemlji nastoje prikriti insistiranjem
na iskljuivoj funkciji unutranjih i nasljednih faktora meunacionalne
i meuvjerske mrnje. Motiv spoljnjeg nasilja ovom tezom zamijenjen je
subjektivistikim motivom unutranje bosanskohercegovake vievje-
kovne mrnje.
Treoj tezi sumnjive vrijednosti priklanjaju se protagonisti sa
Balkana, ali i neki tumai balkanskih prilika na Zapadu. Uzroci rata u
Bosni i Hercegovini nalaze se i tumae u okviru bosanskohercegovakog
kulturnog, vjerskog i uopte civilizacijskog miljea. Potenciraju se izvjesna
posebna istorijska optereenja na ovom prostoru i potom opisuju kao
osoben sukob civilizacija. Djelo Semjuela Huntingtona (Samuel P. Hunti-
ngton) SUKOB CIVILIZACIJA
10
u tom pogledu posebna je filozofsko-
ideoloka osnova za tumaenje iracionalnih fenomena kao navodnih pokre-
taa nasilja i ratova. Po tim verzijama Jugoslavija u cjelini, a Bosna i
Hercegovina posebno, smjetene su na podruju na kome se ukrtavaju
zapadno kranstvo, istonogrko pravoslavlje i islam. Po ovim verzijama
ideoloke napetosti u toku hladnog rata potiskivale su tradicionalna opte-
reenja meu kulturama, ali to se, meutim, nestankom takve kritine faze
meunarodnih odnosa poslije Drugog svjetskog rata, ponovo poelo ispo-
ljavati. Zagovornici ovog stajalita smatraju da su upravo uzroci Treeg
balkanskog rata u temeljnom neslaganju meu kulturama i religijama na
bosanskohercegovakom prostoru.
11
Prema ovim shvatanjima najvanija
10
Samuel P. Huntington, THE CLASH OF CIVILIZATION AND THE REMA-
KING OF WORLD ORDER, 1996.
11
NEDOVRENI MIR, str. 16.
267
razlika meu tri kulture jeste religija, pa, po istim interpretacijama, nije
sluajno to su u minulim razaranjima, ipak, najvie stradali vjerski objekti.
U izvjesnoj mjeri teorija o sukobu civilizacija, jeste podruje o kojem
su saglasne sve tri nacionalne i vjerske strane - takva saglasnost moe se
nai i na srpskoj, i na hrvatskoj i na bonjakoj nacionalistikoj strani.
Hrvatski predsjednik dr. Franjo Tuman, na primjer, upravo je Meu-
narodnoj komisiji za Balkan u aprilu 1996. godine rekao da jugoslo-
vensko iskustvo svjedoi o tome da su se kulturne i geopolitike podjele
pokazale odlunima - tako snanim da zajednica drava nije mogla opstati,
pa se sadanje podjele podudaraju sa onima iz Rimskog carstva (Teodo-
sijeva linija) izmeu Rima, Bizanta i islama, kao i sa granicom izmeu
Otomanskog i Austrijskog carstva - na podruju u kojem je ta podjela meu
civilizacijama najoitija, dogodila se jedna od najsnanijih kriza dana-
njice. Radovan Karadi u jednom je intervjuu
12
napomenuo da su
Grka i Turska razmijenile na irokoj osnovi teritorije i stanovnitvo, jer
je rat meu njima bio rat izmeu pravoslavlja i islama, pa shodno tome
mi nikada neemo dozvoliti da se Turska vrati na Balkan, niti Srbi, Hrvati
i Muslimani vie mogu ivjeti zajedno. U tom pogledu priblina je i isla-
mska verzija o sukobu civilizacija. Reisu-l-ulema Islamske zajednice dr.
Mustafa Ceri opisao je minuli rat kao neku vrstu kriarskog pohoda pro-
tiv Muslimana, ija je svrha eliminirati islam i Muslimane u ovom dijelu
svijeta.
13
Sve tri strane nacionalnog i vjerskog ekstremizma, dakle, nalaze u
ovoj tezi - naravno, svaka u okviru svojih ideolokih, tradicijskih i drugih
specifinosti - uporite da naglasi sukob civilizacija u nedavnom ratu u
bivoj Jugoslaviji kao jednu od prevalentnih istorijskih karakteristika.
Sve tri teze insistiraju na argumentaciji koja objektivno izbjegava ili
minimizira sutinu i posljedica same drame - elemenat nacionalno-vjerske
iskljuivosti kao sredstva ljudske, vjerske i nacionalne separacije; kao sre-
dstva brutalne negacije drugoga naspram sebe. Protagonisti agresije i geno-
cida, (srpski a djelimino i hrvatski nacionalizam) to izriu i izdano propa-
12
Intervju dat Kosmomolskoj pravdi, Osloboenje, 20. maja 1995.
13
gandno eksponiraju sa ciljem da ogromno nasilje dobije opravdanje
viim ciljevima i grijehovima iskljuivo onih drugih, dok eksponenti
sve prisutnijeg nacionalistikog radikalizma u redovima objektivno najvee
rtve u bosanskoj kataklizmi, (Bonjaci) rado poseu za ovakvom argume-
ntacijom da bi, u okviru ukupnih koncepcija islamskog ekstremizma, nagla-
sili postulate jednog osobenog fundamentalizma - optuba svjetske zaje-
dnice, prije svega Evrope i SAD, da je u bosanskom sluaju ila naruku
antiislamskim tendencijama, isticanje mrnje kao poriva ispoljenog isklju-
ivo protiv islama kao religije i naglaavanje sukoba civilizacija kao pre-
moi socijalno-humanistike ideje islama nad svim drugim vrijednostima
kojoj se, upravo zbog toga, opiru mo i snaga prije svega kranskih civi-
lizacija.
Na marginu zato dolazi nehumanistika sutina svakog nacionalizma
kao ideologije dioba, i omraza. Krivica za zloine trai se u drugome - vlastita
se prikriva ili tumai na spomenuti, dubiozan, nedoreen nain.
Teko je, na alost, jo uvijek u takvoj konfuziji jednoobraznih inter-
pretacija uzroka i posljedica minulog rata - prije svega agresivnog, osva-
jakog konteksta kao cilja i etnikog ienja i genocida kao sredstva jedne
osvajake politike - razluiti u kolektivnoj svijesti istinu od poluistine,
argumenat od konstrukcije. Sporo dopire u kolektivnu svijest jo uvijek -
zahvaljujui gotovo apsolutnoj kontroli nacionalistikih vladajuih stru-
ktura nad propagandom i medijima - spoznaja da prije svega krivce i odgo-
vorne aktere za tragediju koja se desila na Balkanu, a iznad svega u Bosni
i Hercegovini, treba traiti u onim postkomunistikim politikim stru-
kturama koje su, u elji da ostvare svoje nacionalistike ciljeve, sasvim
sistematski razbuktali pradavne mrnje. Mone mainerije propagande
stavljene su u tom cilju u pogon kako bi se opravdalo neopravdano; kako
bi se la pretvorila u istinu, zlo u dobro, nepravda u pravdu. U ime toga, u
ime takve nacional-ideoloke platforme, intrumentalizirana su nasilja radi
teritorijalnih osvajanja, protjerivanje drugih naroda i instalacije autori-
tarnog sistema vlasti. U tom i takvom procesu osvajakih koncepcija upravo
ovakve strukture manipulirale su strahovima svojih sunarodnjaka. Dezi-
nformacija je bila motiv masovnih uzbuna, a mrnja atavistiki ishod raspla-
msalih masovnih strahova.
268
269
Otuda jo uvijek tako raznolika i grevita otpornost takvih struktura
da skrenu panju od sutine odgovornosti za tragediju raspada zemlje na
najsuroviji i najkrvaviji nain. Praksa Hakog suda, koji istrauje ratne
zloine na tlu bive Jugoslavije, to najupeatljivije potvruje.
Kao kuriozum prevrtljivih istorijskih igara, kako bi rekao Hegel,
mogle bi da poslue rijei barona Desturnela unesene u uvod njegovog
izvjetaja Meunarodne komisije za Balkan iz 1914. godine. On kae:
Istinski krivci su oni koji zavode javno mnijenje i iskoritavaju
neznanje ljudi kako bi potaknuli glasine koje uznemiravaju i zazvonili na
uzbunu i tako svoju zemlju - a kao posljedice toga i druge zemlje - pota-
knuli na neprijateljstvo. Pravi krivci su oni koji zbog svog interesa ili stoga
to su tome skloni, neprekidno izjavljuju da je rat neizbjean i, inei ga
neizbjenim, potvruju da su nemoni da ga sprijee. Stvarni krivci su oni
koji svojom osobnom interesu rtvuju opti interes koji tako slabo razu-
miju i koji u svojoj zemlji podravaju jalovu politiku sukoba i odgovora
na silu silom.
14
Ovo je zapisano kao meritorna ocjena balkanskih osvajakih avantura
1912. i 1913. godine, ali je naprosto frapantno koliko analiza osvajakih,
nacionalistikih, totalitarnih koncepcija iz prvih decenija 20. vijeka vjerno
odraavaju uzroke i posljedice, ciljeve i motive, aktere i linosti tragedije
na ovim istim prostorima pri samom zalasku istog stoljea.
ini se da je podudarnost ovih ocjena o permanentnoj osvajakoj mega-
lomaniji odreenih nacionalistikih velikodravnih koncepata samo ivotna
potvrda fatalizma da se, kako bi rekao an Pol Satr (Jean Paul Sartre) u zlo
vjeruje tek naknadno.
Po Vinetu (Alexander Vinet), bez istraivanja istine samo je pola istine.
14
270
Dr. Steven Waine
SVJEDOENJA O ZLOINIMA I ISTORIJI
- PET GODINA POSLIJE NONE MORE
I
Tokom perioda agresije na Bosnu i Hercegovinu i neposredno poslije
Dejtona angaovao sam preivjele ratnih zloina da daju svjedoenja na
osnovu kojih sam napisao knjigu KAD ISTORIJA POSTANE NONA
MORA - IVOT I SJEANJA NA ETNIKO IENJE U BOSNI I
HERCEGOVINI.
1
Ono to me je interesovalo bile su prie koje su priali
pojedini Bosanci, kao i to kako se sveukupno ove prie uklapaju u bosa-
nski mozaik sjeanja. Knjiga dokazuje da je to bilo djelimino zbog toga
kako su Bonjaci koristili, ili u nekim sluajevima zloupotrebljavali lina
i istorijska sjeanja koja su bili nesposobni da prepoznaju kao etniki
nacionalizam i u kojima su bili nepripremljeni da se brane protiv geno-
cida. U fokusu ispitivanja je merhamet, vaan individualni i grupni pojam,
koji znai neto slino kao velikodunost, oprost, saosjeanje. Istrauju se
nastojanja Bonjaka u toku i odmah nakon etnikog ienja da bi se
pomirila njihove uspomene na zajedniki ivot u multietnikoj Bosni sa
sjeanjima na etnika zvjerstva borba izmeu dva sjeanja i merhamet
za budunost Bosne.
Ova knjiga i naredni radovi razmatraju koritenje svjedoenja kao
mogueg sredstva za intervenciju u stalnoj, javnoj i linoj borbi sjeanja.
Svjedoenje je kada preivjeli nakon tekih krenja ljudskih prava ispri-
aju ili podijele s nekim svoju priu. Ali kakav postoji koncepcijski okvir
1
Stevan M. Weine, WHEN HISTORY IS A NIGHTMARE: LIVES AND
MEMORIES OF ETHNIC CLEANSING IN BOSNIA-HERZEGOVINA, Rutgers
University Press, New Brunswick, New Jersey. (KAD ISTORIJA POSTANE NONA
MORA IVOT I SJEANJA NA ETNIKO IENJE U BOSNI I HERCE-
GOVINI), 1999/2000.
koji bi posluio kao adekvatan vodi za koritenje svjedoenja u Bosni i
Hercegovini ili drugim drutvima nakon konflikta? Svjedoenja su se
pojavila na mnogim razliitim drutveno-istorijskim prostorima (ile,
holokaust, afriko-amerike prie o robovima) i u viestrukim razliitim
disciplinama (u psihologiji, istoriji, religiji, antropologiji, literaturi). Ipak,
nauni pristup trai na ovim prostorima da se determinie univerzalniji
okvir shvatanja svjedoenja. Psihijatrija i psihoanaliza su teile da name-
tnu miljenje kako ima malo znanja u ovoj oblasti, promoviui pristup
svjedoenju koji je ogranien jer esto ne obuhvata esencijalne kara-
kteristike svjedoenja kao prie.
U pokuaju da se determinie alternativni okvir razumijevanja za
svjedoenja u postkonfliktnom drutvu, postoje tri kritike potrebe pri-
stupa svjedoenju: - smanjenje patnje; - dokazivanje istorijske istine; - prila-
goavanje kulture. Takoe je potrebna vea promjena pristupa koji bi
imao vie iskrenijeg razumijevanja u odnosu na elju kako da se svjedo-
enja koriste kao prie. U tom smislu mislim da je vrlo korisno vratiti se
knjievnoj teoriji ruskog knjievnog teoretiara Mihaila Bahtina. Bahtinova
djela o polifoniji i dijalogizmu pomau, jer kada se svjedoenju pristupa
kao dijalokom pripovijedanju, takvo svjedoenje postaje vie legitimno i
kompetentnije da se njime ini dobro, posebno u vezi sa istorijom i kultu-
rom.
Izgleda da nije ni korisno niti originalno koristiti Bahtina da bi se
oblikovao sistem razumijevanja koji je zatvorio krug istorije ili je u fazi
njenog finaliziranja, bilo namjerno ili nenamjerno. Posebno, s obzirom na
to da je nastao vremenski period i istorijska faza koja formulie mogu-
nosti za istraivanje, kao i za intervenciju. Sada je skoro pet godina od
Dejtonskog mirovnog dogovora koji je okonao istorijsku nonu moru
etnikog ienja i opsade. Razmiljajui o nedavnim boravcima u Bosni
i Hercegovini (i ivei i radei u njenoj dijaspori), jo uvijek mogu da
raspoznam centralne probleme iz naprijed navedene knjige, ali u neto
razliitijim oblicima. Ovaj tekst upotpunjuje navedene centralne probleme
i nudi neka nova dodatna razmiljenja o statusu svjedoenja.
271
272
II
Na koricama knjige je slika sa Vraca
2
koju sam snimio 1996. godine.
Na Vracama je bio spomen-kompleks rtvama Drugog svjetskog rata iz
Titovog doba gdje su se prikazivali filmovi iz toga rata za djecu i vikend
etae. U knjizi sam napisao:
Kameni zidovi [atrija tvrave], nekada ukraeni malim kamenim
slovima koji su nizali imena hiljada rtava prolog rata, sada su djelimino
ili u potpunosti ogoljeni. Usljed eksplozija i vandalskog razbijanja nasilno
su skinuta mnoga slova koja su pala na tlo, gdje su leala u malim gomi-
lama. Mjesto gdje je sjeanje nekada bilo njeno uvano u uspomeni sada
je sve u komadima, smeu i neredu. Ipak, ima u tome neke ljepote.
Vraca su bile vizuelna metafora za stanovite ove knjige da poslije
etnikog ienja, nain na koji je narod uvao istorijska sjeanja iz Druge
Jugoslavije, koja je bila konstruisana Titovim bratstvom i jedinistvom,
a sada su unitene. Kada sam se vratio na Vraca u septembru, mjesto je jo
bilo u ruevinama. Ali sada, veina slova koja su bila na zidovima ili na
tlu, su ukradena ili na drugi nain nestala. Je li to metafora za nepostojanje
ak i rasutih sjeanja iz javne rasprave u savremenoj Bosni i Hercegovini?
Brine me injenica da u periodu nakon Dejtona nema vie bosanskih
filmova koji e zauzeti mjesto starih i koji e pokuati da priaju istoriju
o putovanju Bosne i Hercegovine kroz istoriju. Gdje su filmovi i knjige?
Izgleda da se ni vlada niti graanske institucije nisu angaovale u preze-
ntiranju nove istorije svom narodu, a posebno mladima. Je li to ak i na njiho-
voj mapi? U svojoj knjizi sam napisao:
Ono to sam elio da znam jeste kakav je novi smisao istorije potre-
ban da bi podrao projekat stvaranja nove multietnike bosanskoherce-
govake drave? Eventualno ova nova Bosna i Hercegovina e stvoriti nova
memorijalna stjecita gdje e poduavati svoje graane njihovu istoriju.
Projekat izgradnje mira, otvorenosti i demokratije u Bosni i Hercegovini
e trebati novu istoriju koja podrava ovaj sistem vrijednosti. Meutim,
nova istorija nema drugog izbora nego da iznikne iz sadanjih uslova...
2
Prvobitni naziv: Vratca (Vrataca, mala vrata Sarajeva).
Ako ne u filmovima ili knjigama, kako da bosanski narod objasni
sebi i drugima svoj put kroz istoriju? ta ljudi govore, a ta ne govore iz
svoje istorije? Da li se to kazivanje bazira na pisanim dokumentima ili se
bazira na usmenom predanju? Kako on modificira objanjenja Druge Jugo-
slavije u kojoj je izrastao? Da li koristi naune ili mitoloke metode sazna-
vanja i prezentiranja? Da li starije generacije pronalaze nain da prenesu
mlaim generacijama svoje znanje i svoja iskustava iz istorije?
S obzirom da su sadanji uslovi jo uvijek tako nesigurni, razumljivo
je da se ne poduzima mnogo akcija. Ipak, to me jo uvijek konstantno
uzbuuje je to da bi se kazivanje svjedoenja moglo iskoristiti kao dio
poduavanja istorije. Ali, zar nee to ovisiti o postojanju svjedoenja koja
se trenutno nude i prihvataju kao prie? Svjedoenja mogu biti jedan od
nosioca bosanske kulture koji e pohraniti i obogatiti historijska sjeanja.
Ono moe povezati ljude sa njihovom prolou na nain da im pomogne
da odgovore na zahtjeve sadanjosti ili oekivane zahtjeve budunosti.
Meutim, za ovo e trebati vremena.
Sada u pokuati da malo komentariem Meunarodnu naunu
konferenciju o zloinima u Bosanskoj krajini tokom agresije na Repu-
bliku Bosnu i Hercegovinu 1991. 1995. u Bihau. udo je da se ova
konferencija mogla uopte dogoditi. Vrlo sam zahvalan promotorima konfe-
rencije na pozivu i prilici koja mi se pruila da uestvujem. Nain na koji
se ova konferencija odrala, poziva na komentar. Naglasak konferencije je
na nauci, a opta tendencija se kree prema metodolokim pristupima koji
su po prirodi empirijski. Kod posjete drugim bosanskohercegovakim
institucijama, koje se bave dokumentovanjem ratnih zloina, saznajem da
njihov pristup takoe vie cijeni egzaktne podatke nego kazivanja. esto
kod meunarodnih inicijativa otkrivam istu sklonost u pristupu ratnim
zloinima, i ja bih elio da iznesem neke probleme koji nastaju usljed ova-
kve tendencije.
Reakcija na krenje ljudskih prava moe da ukljuuje naune krugove.
Uoi katastrofe, prirodne nauke i klinike nauke dolaze sa svojom sklo-
nosti ka empirizmu. U izvjesnom smislu, ovo je prihvatljiv odgovor na
potrebu da se dokae istina, objektivno i sistematski. Koliko ih je ubijeno?
Ko je ubijen? Ko je ubijao? Kako su oni bili ubijeni? Ko je bio svjedok ovih
ubijanja? Koje su posljedice za preivjele? Patolog, advokat, psihijatar i
273
referent za dokumentaciju za ljudska prava uestvuju u kreiranju ovoga
kruga injenica o zloinima. I sve je ovo prilino potrebno. Potrebno je da
su ljudi, organizacije i nacije voljni da podre takve aktivnosti uprkos veli-
kim preprekama. Ovaj posao moe trajati godinama, decenijama ili vie.
On takoe postaje institucija, i kao i svaka druga, mora da opravda svoje
vlastito postojanje.
ta se zatim dogaa? Institucija za ova istraivanja naune prirode u
krenjima ljudskih prava postaje izvorite ideolokog stava. Prema ovom
stavu ne vjeruje se mnogo da je dobro to je dokumentacija objektivna i
sistematina. Nema nita to bi se moglo prigovoriti ovoj tvrdnji. Tvrdnja
je odlunija u tome da je ovakva metodologija primarni put do istine u ovim
dogaajima i da e iz te istine rezultirati dobro.
Ko izraava ovu tvrdnju i na emu je zasniva? Vjerovatno je daju
najupornije sami istraitelji koji moraju objasniti i odbraniti svoj vlastiti
nauni pristup. Mi moramo dokumentovati zloine. Mi moramo sakupiti
injenice. Ali, to se takoe pretvara u jednu vrstu pozicije uzmicanja za
mnoge strunjake raznih disciplina koji ele da se angauju za preivjele
i njihova kazivanja, ali koji ne znaju pronai nikakav nauni pristup koji
izgleda da ima dovoljno legitimiteta. U tom smislu, moglo bi biti da ovakvo
uzmicanje do empirijskog pristupa bude pokrenuto fundamentalnom pod-
vojenou o kazivanjima preivjelih. Mi ne znamo da li je kazivanje dobro
ili nije dobro, i to to ne znamo jeste ono to nas brine.
Ali ko (osim poinioca ili apologeta) moe da prigovori navodu
injenica? Bilo bi teko svakom potenom ovjeku da zauzme stav prema
kojem ne elimo znati nita. Tako, ako elimo da znamo neto, na neki je
nain lake da reagujemo traei materijal koji je objektivan i koji se da
razglobiti. Ovo je posebno sluaj kada postoji suprotno miljenje ili otpor
u vezi sa dogaajima o kojima se govori. Moda je stvarno najrazboritije
ii putem naunih injenica prije nego putem emocionalnih i tmurnih
pria. Objektivnost sigurno ima svoje prednosti. Tehnika sredstva postoje
za obavljanje sakupljanja injenica. Ako se pridravamo vie rutinskog,
sistematinog i tehnikog prijedloga moemo lake odvojiti emociju od
kritike. Ali takoe postoji opasnost koja zabrinjava. U oba sluaja, bilo da
je potrebno ili ne, u zauzimanju empirijskog stava, rizik je izostaviti istoriju
i kulturu.
274
275
To je razlog to, putujui kroz Bosnu i Hercegovinu i u njenoj dijaspori,
stalno pitam strunjake, naunike, pisce, profesore i umjetnike Jeste li
okupirani ovim priama? Da li pronalazite nain da ukljuite prie u svoj
rad? ta uite iz njih? Kako ih koristite? Kakav je njihov uticaj na istoriju
i kulturu? ta bi to moglo biti? Brine me to se malo ljudi bavi ovim pri-
ama i to kada se i bave s njima, to se deava izolovano od drugih disci-
plina iz kojih bi mogli eventualno uiti i saraivati sa njima. Kako e jedan
narod prihvatiti ovu katastrofu ako ne prati istoriju i kulturu na nain kako
to nudi svjedoenje?
III
Posljednje djelo Mihaila Bahtina bilo je niz napomena koje je napisao
uz nedovreni esej iz 1930-tih. Upravo prije svoje smrti 1975. godine, Bahtin
se vratio ovom tekstu i napisao napomene koje je nazvao KA METODO-
LOGIJI DRUTVENIH NAUKA.
3
To je bilo redefinisanje nekih starih
Bahtinovih briga naglaeno kao hitno i ozbiljno da oekuje kraj svog ivota
i pisanja. Ovo opominje na dilemu u vezi sa naunim pristupom prema
svjedoenju.
Bahtin otro napada nauke zbog njihovih nehumanistikih metodo-
lokih preokupacija i ideolokih pristranosti. Prirodne nauke su se anga-
ovale u tumaenju osnovnih sistema koji vladaju mnogim pojedincima ili
drutvom kao cjelinom. Egzaktne nauke su se angaovale u razumijevanju
nijemih stvari. Jesu li to one nauke ili neke druge koje bi Bahtin ukljuio
vis-a-vis svjedoenja?
Pristup klinike nauke svjedoenju kao psihoterapija bi takoe slino
bio osuen. Promjene u otrini psihijatrijskih simptoma ili psihosoci-
jalnom funkcionisanju su od male ili nikakve vrijednosti s obzirom na
istoriju i kulturu. Klinike nauke izgleda da ne istrauju dovoljno odnos
izmeu istorijskih i kulturnih dimenzija i klinike dimenzije. Ono to klini-
ke nauke u osnovi ine je to da stavljaju kliniku dimenziju na prvo mjesto.
3
Michail Bakhtin, TOWARD A METHODOLOGY OF THE HUMAN SCI-
ENCES.
One vjeruju da e lijeenje traume dovesti do promjene u kulturi. Ili ele
da saznaju kako kazivanje svjedoenja utie na traumu i njeno lijeenje.
One se stvarno ne bave ni istorijom, ni kulturom, ni kulturnim promje-
nama, niti odustaju od toga da im kliniko stanovite bude na prvom
mjestu. Ovo nije iznenaujue s obzirom da im instrumenti klinike nauke
optimalno omoguavaju da se bave simptomima pojedinaca, a ne kulturom
ili istorijom. Psihijatrijska literatura o svjedoenjima je proeta pristupom
klinike nauke koja je dri potisnutu iza ugodnijih pria to je jedini put
do prezentiranja kulture i istorije.
Bahtin je traio nauku koja je vie usklaena s ljudskim mogu-
nostima. Ova nauka mora biti otvorena za takve apsolutno neponovljive
individualnosti kao to su izraavanja. Bahtina su zabrinjavali glasovi
- usmeno ponaanje i interpretiranje, kakvo postoji na nivou obinog.
Naglasak na obinom postavlja okvir koji u potpunosti odgovara svjedo-
enju, s obzirom da je ono dato od strane obinog preivjelog i za obine
preivjele. Obino znai tipino. To ne znai patoloko ili izuzetno, to je
sklonost klinikih i psihoanalitikih pristupa. Naravno, postoji vie nego
jedan nain da se bude tipian; dakle, s ovim se takoe mora pozabaviti.
Postoji vrijednost koju treba pripisati razliitim vrstama iskustava, ali
takoe i jedinstvenosti iskustva pojedinaca koja se ne moe umanjiti.
Bahtin takoe pripisuje vanost detaljnoj analizi jezika, nijansama
znaenja, kontekstu i drugim kompleksnostima. On nije zadovoljan dava-
njem sveobuhvatnih generalizacija o iskustvu. Niti izgleda da stvara velike
sisteme znanja. Bahtin posmatra nijanse pripovijedanja, a u prii vidi slo-
jevitost znaenja koje je izgraeno tokom istorijskog vremena. Bahtinova
prozna djela nude odgovarajui temelj za izuavanje svjedoenja. On
vrednuje ono to je stvarno reeno u svjedoenju. U svjedoenju on vidi
nijanse odgovora na istorijske dogaaje, a takoe je zaokupljen onim to
je reeno kasnije, u odgovoru na svjedoenje.
ta ako su umjesto povlaenja u klinike nauke, ime se svjedoenje
definitivno odvaja od istorije i kulture, strunjaci za svjedoenja prihvatili
pristup drutvenih nauka na bazi Bahtinskih principa? Pogledajte kako
Bahtin definie iri cilj:
276
Zadatak se sastoji u tome da se prisili stvar kao to je okolina, koja
mehaniki utie na linost, da pone da govori, to jest da se u njoj otkrije
potencijalna rije i ton, da se transformie u semantiki kontekst za linost
koja razmilja, govori i djeluje (kao i kreira)
Umjesto nauke koja svjedoenje nudi kao stvar ili listu stvari, izazov
je koristiti svjedoenje kao sredstvo za postizanje vie od stvari. Svjedo-
enje moe uzvisiti raspravu iznad one o stvarima i pretvoriti je u pravi
dijalog. Humana nauka o svjedoenju moe potpomoi ovaj proces. ovjek,
naunik u svjedoenju moe pokazati ozbiljan i potreban nauni pogled
za individualno izraavanje, ali takoe moe podii svjedoenje (jednog
od preivjelih, jednog grada, jedne godine, jedne katastrofe) na vie nivoe
istorijskog i kuturnog izraza i shvatanja, prije nego da ga svede na najnii
zajedniki nazivnik psihopatologije. Nauno znanje tipa koji Bahtin eli,
predstavlja mogunost za oslobaanje svjedoenja od ovih pojedinosti.
Ono moe pomoi da svjedoenje pree u opti semantiki prijedlog koji
ulazi u kulturu i govori s dovoljno ozbiljnosti o kulturi i istoriji jednog
naroda da bi mogao dobiti odgovor iskren kao to je i kazivanje preivjelog.
IV
Vrijeme koje sam proveo sa Bosancima jasno pokazuje da bitka za
sjeanje zauzima mjesto u okviru konteksta bitke za kulturu. Paradigma
Bonjaka je danas dominantna paradigma. Ona trai od bosanskih Musli-
mana da se patriotski odnose prema islamu u definiranju ko su oni kao
narod. U islamu se kae da je merhamet prihvatljiv stav za Bonjake koji
oni treba da imaju jedan prema drugom. Ali ova bosanska paradigma se
suoava sa borbom. Kao politiki koncept, je li ona kompatibilna sa vrstom
etnike integracije koju meunarodna zajednica eli u Bosni i Hercegovini
i na Balkanu? Kao etno-religijski pojam, da li Bonjak apeluje na mladost,
posebno u nadmetanju sa pop kulturom, rep-muzikom, drogama, krimina-
lom i pornografijom? Drugi ozbiljan kulturni problem u Bosni i Hercegovini
odnosi se na moralne posljedice meunarodnog prisustva: koliko je mnogo
vrijednosti Bosanaca korumpirano od strane meunarodne zajednice i
277
njenog novca? Jedan lokalni lider - profesionalac mi kae: Idealno je
kada nas platite i preuzmete svu odgovornost.
Ako smo zabrinuti o tome ta se to deava sa sjeanjem, onda se
moramo i zabrinuti o ovim znaajnim aspektima promjene kulture. To bi,
meutim, zahtijevalo potpuno razliit pristup svjedoenju od onoga koji je
evidentan u obradi psihijatrijskog svjedoenja. Svjedoenje, iz psihija-
trijske perspektive, tvrdi da je patnja nastala usljed prisustva traumatskih
uspomena koje zaokupljuju samu linost i da lijeenje funkcionie zahva-
ljui katarzi. Bahtin bi bio protiv svih takvih privilegisanja traumatske
memorije, prisjeanja traume i kazivanja traumatske prie. Umjesto toga,
on bi usmjerio panju na polifonijsku prirodu iskustva preivjelih. ak
jedno svjedoenje sadri mnogo glasova, a tokom kazivanja, preivjeli je
potencijalno predmet svoje vlastite izraajne rasprave.
Preivjeli odabiru nain, uvijek iznova, kako da ispriaju svoju priu,
kako da sebe definiu. Svjedoenje moe biti prozor u taj proces defini-
ranja sebe. To je razlog zato zaokupljenost svjedoanstvom na javnom nivou
moe da dovede do lakeg deavanja promjena u istoriji i kulturi naroda.
V
Ova moja knjiga takoe istrauje zloupotrebu sjeanja u cilju
propagiranja elje za mrnjom i ubijanjem. Gledam Jovana Rakovia,
Radovana Karadia i grupu psihijatara u Beogradu. Nedavno, mnoge oi
iz meunarodne zajednice bile su uprte u revoluciju u Srbiji. Ta je revo-
lucija trebalo da predstavlja korak naprijed. Ipak, to je samo uplja pria
ukoliko se ne zasniva na istinitom istorijskom stanovitu u kojem su Milo-
eviev reim, Karadiev reim i obini Srbi [iz Srbije] i bosanski Srbi
upleteni u zloine protiv ovjenosti u Bosni i Hercegovini. Mnogi smo
tako bolesni i umorni od sljepoe i ekanja da se hrabri Srbi suoe sa
istinom. Je ne oekujem da e se to desiti za jedan dan, niti ak za godinu
dana. Ali vjerujem da Bosanci imaju obavezu da ne dopuste da ova sljepoa
ostane neosporena, a vjerujem isto za Amerikance i druge iz meunarodne
zajednice.
278
U sreditu ove obaveze je svjedoenje. Upravo kroz svjedoenje
Bosanci, i Srbi takoe, mogu dokazati istorijsku istinu. Ponovo nam Bahtin
pomae da shvatimo istoriju koja je vie nego gole injenice i cifre. Jedan
od vanih pojmova koji se ovdje koristi je Bahtinov pojam herojstva
hrabrosti.
Literarno svjedoenje, psihoistorija i psihijatrijsko svjedoenje, svi
oni i polaze od stava i idu ka miljenju da preivjeli nije samo centralna
linost, nego takoe i heroj. Heroj u kojem smislu? Robert Lifton (Robert
Lifton) je pisao o preivjelom kao o nekome ko je spoznao ta je smrt. U
javnim medijima uobiajeno je vidjeti kako se preivjeli opisuje kao heroj
u smislu posjedovanja nekih vanrednih linih kvaliteta koji im ili omo-
guuju da preive, ili imaju neke vanredne kvalitete koje im je iskustvo
preivljavanja podarilo. Drugi nain je u smislu prenosa nekog apstraktnog
ljudskog kvaliteta koji je iznad shvatanja istorije, kao vjera u ljudski duh,
ili degradacija ljudskog iskustva. Ove izjave mogu u stvari da znae neto
vie od ivota, ali ta moe nedostajati u njima, to je poznavanje istorije i
istorijske istine.
Bahtin nam pokazuje jedan drugi nain da zamislimo preivjelog kao
heroja koji moe da pomogne da svjedoenje obuhvati istoriju. To vidimo
u njegovoj analizi o tome ta je heroj u romanima Dostojevskog. Dostojevski
je dao svojim herojima obaveze samodefinisanja i agonizirajuu samo-
svjesnost.
Dostojevski je traio heroja koji bi bio opsjednut prvenstveno zada-
tkom da postane svjestan, vrstu heroja iji bi ivot bio skoncentrisan na
istu funkciju sticanja svijesti o sebi i svijetu.
Kod Dostojevskog se heroj opredjeljuje za raspravu o sebi i o svom
svijetu. Ovaj svijet koji je stvorio Dostojevski, u kojem su heroji postojani
na poetku, zadaje svojim herojima specijalnu vrstu moralne torture.
Upravo ova vrsta heroja u ovoj vrsti uslova u koje Bahtin vjeruje omo-
guava Dostojevskom da pronae novu vrstu istine koja ne podlijee
monolokom jedinstvu.
Svim linostima Dostojevskog dato je da misle i trae uzvienije u
svakom od njih postoji velika i nerijeena misao; svi oni moraju, inae
279
prije svih, doi do ispravnog rjeenja. I u ovom razrjeavanju misli (ideje)
lei itav njihov stvarni ivot i njihova vlastita lina nemogunost da joj
daju konaan oblik.
Ono to Bahtin misli da je kod Dostojevskog posebno, to je kod
mnogih Bosanaca prirodno, nakon to su preivjeli ovu nedavnu istorijsku
nonu moru. U njihovim svjedoenjima, istorijsko ispovijedanje je pomi-
jeano sa prianjem u ispovjedaonici. Jedna od fundamentalnih istorijskih
ideja koja obuzima Bosance je da ive zajedno. Ova herojska ideja je upi-
sana u bosansku istoriju i u ivote veine Bosanaca. Ipak, i druga, prisutna
u njihovoj istoriji i ivotima je fundamentalna ideja odgovor na pitanje
ko smo mi? Muslimani - Slaveni i da smo kao Muslimani bili ugnjetavani
i viktimizirani. U svjedoenju moemo svjedoiti borbu izmeu ove dvije
herojske ideje. To je borba u prii o etici jednog naroda. Svjedoenje moe
posluiti Bosancima da istorijske i kulturne potrebe definiu i dijaloki
odgovore na tu borbu. Nadam se da e jednog dana Srbi i Hrvati ponuditi
odgovore u kojima e potovati ono to su Bosanci rekli o zloinima i istoriji.
VI
Na kraju, jo uvijek vidimo da trauma ima posljedice ne samo na
pojedince, nego takoe i na drutvo i njegovu kulturu. U mojoj prvoj knjizi
opisana je najranija faza ove borbe u Bosni i Hercegovini zakoraivi u
njihove ivote sluanjem njihovih ispovijedi. Njom ne pokuavam da dam
konaan oblik njihovom iskustvu. U Bosni i Hercegovini i na Balkanu sada
prolazimo kroz novi period koji jo nije prepoznatljiv. Mi ne znamo kakva
e biti istorija budunosti, ali vjerujemo da smo sa svjedoenjima spremniji
da u nju kroimo.
Obini Bosanci se umaraju od podsjeanja. Oni ele posao, neto
sredstava, mjesto gdje e ivjeti, dobar ivot. Ali ipak, preivjeti kao nacija
(i ivjeti dobro) zahtijeva odgovor na pitanje ko ste, koje su vae vrijednosti
i odakle potiete. Nemogue je zamisliti da put u budunost ne podrazu-
mijeva i to da bosanski narod pronae nove naine da ivi sa ovim sjea-
njima u svojim porodicama i zajednicama, u dijaspori i u naciji.
280
Sada piem knjigu pod nazivom SVJETOVI SVJEDOENJA
(UNIVERSES OF TESTIMONY) u kojoj sam se uhvatio ukotac sa nekim
od krupnijih pitanja o svjedoenju koja su po prirodi etika, po tome to
zavise od razumijevanja prirode obaveza: Zato bi se ljudi bavili svjedo-
enjem? Kakve usluge ljudima obezbjeuju rezultati svjedoenja? Mogu
li oni ponuditi objanjenja koja daju sposobniji ljudi o iskustvima koja im
prijete? ta mogu uiniti strunjaci i naunici da bi pomogli?
Kada govorim sa Bosancima, i sa obinim porodicama i sa profesio-
nalcima, intelektualcima i liderima, pokuavam da ovo spustim na nivo
praktinog. Predlaem da pitaju: Kako moe bavljenje memorijom ojaati
vae porodice, vae zajednice i vae drutvo? Gdje na narod moe oekivati
da e mu biti najbolje s obzirom na ova sjeanja iz perioda od pet godina?
Kako moete poeti s organiziranjem poduzimanja akcija koje e vas
dovesti do toga mjesta?
Raduje kada se nau primjeri da ljudi poduzimaju ovakve korake, ali
takoe je duboko poniavajue kada shvatite da ima tako mnogo da se jo
uradi.
281
282
Ibrahim Alibegovi
PODJELA BOSNE STRATEKO NAELO ILI TAKTIKA
VARKA
I
Nisam historiar, ali su me ivotne okolnosti prisilile da pratim i
zapaam sve ono to mi je ivotna stvarnost nametala u posljednjih deset
godina, a odnosi se na Bosnu i bonjaki narod iz koga potiem.
Svjedoci smo vremena u kome je zloin zastao da predahne, ali i
oevici da ideja zla i dalje ivi, i da smjera, da umjesto uzimanja glava pone
sa otimanjem dua. Da produi sa voenjem svojevrsnog specijalnog rata
protiv bonjakog naroda specifian - balkanski nain.
Velika srea e biti ako se pokae da je u pravu jedan srpski historiar
koji tvrdi da zlo jo nikada nije sasvim preovladalo zbog toga to ono
kad se umnoi i razmahne krilima do vrhunca postane protivno samo
sebi, pa je dovoljan sluajan trenutak da odjednom kao poseena
adaja, splasne i povue se dok se ne obnovi ivot.
1
Za sada ivotna
stvarnost oko nas ovaj njegov historijski kredo provjerava, jer od katarze
- moralnog samooienja, nema jo nita. Nema nijednog indikatora koji
bi davao do znanja da je na pomolu. Sem nastojanja da se sve stavi pod
prisilu zaborava.
Po svim anketama koje je objavljivala beogradska tampa bez obzira
na politiku orijentaciju, javno mnijenje se eksplicitno izjanjavalo, da bi
za komiju, prijatelja ili branog druga najmanje eljelo da ima nekoga
iz bonjakog naroda. Po tom pitanju mi se sa Albancima grevito borimo
za dno tabele.
1
Ovu je misao iznio historiar Radovan Samardi, koji u svom djelu NA
RUBU ISTORIJE (BIGZ, 1994.) navodi tvrdnju: ovek je dio istorije, sadanjost
ne postoji. Postoji jue i postoji sutra. I mi smo pred istorijom odgovorni koliko pred
sutranjim vremenom. Mi se istorije ne moemo osloboditi.
283
Za pristalice velikosrpske nacionalistike politike mi nismo ni
muslimanski, ni bonjaki narod, ve narod koga se mrzi i ne podnosi. U
najboljem sluaju mi bi mogli biti Srbi muslimanske vere. Spadamo u
narod koga se, iz navike uz obilato korienje repertoara pogrdnih izraza
iz naslijeene prolosti kolektivno vrijea bez osjeanja kolektivne krivice
i obzira to se time nanosi duevni bol i povreuje dostojanstvo. Sve done-
davno se tvrdilo da smo navodno na srpskoj zemlji. Sada se koristi nova
formulacija, da se nalazimo u srpskom duhovnom prostoru.
2
Sve se ini da se meunarodna javnost uvjeri da radi Sizifov posao
jer emo joj uvijek biti i ostati teret na vratu. Jedva ekaju da preuzmu
njenu ulogu sa namjerom da nas pretvore u unutranje pitanje i ponovo
stave u poziciju da naa sudbina ponovo pone da zavisi od meusobnih
odnosa srpskog i hrvatskog ekstremnog nacionalizma.
Zbog toga smatram da je na spas u istini, ukoliko ns, i prilike na
Balkanu, na pravi nain shvati i razumije Evropa. Bie joj mnogo jasnije
a i bonjakom narodu lake ako potrai odgovor na pitanje, da li bi histo-
rija Balkanskog poluotoka bila onakva kakva je bila u protekla dva stoljea
i kakvu pamtimo, da su ga kojom sreom naselili neki drugi narodi umjesto
slovenskih plemena.
Masovne grobnice su na put do istine - na svjetionik i orijentir da
ne zalutamo. One su nai historijski izvori - jedini i primarni. Od njih se ne
smijemo i ne moemo udaljavati. Jo manje smijemo istinu oblikovati po
mjeri bilo kakvih i bilo ijih politikih interesa. Sopstvenu prolost moramo
razotkrivati i saznavati na poten i iskreno istinit (istinski iskren) nain.
Sve u namjeri, da nas istorija prosvjeuje, jaa na kolektivni razum i
duhovno obogauje. Da se racionalno mijenjamo, da mobilizirajue na nas
utie. Da budemo spremni za kolektivne napore koji e biti brana pona-
vljanju zla na nama. Da se na nama ne ponavljaju istorijske greke i vie
ne ine moralni grijehovi.
2
Politika, 4-6. novembar 1998. godine. Autor teksta podvlai da su neki
stranci isticali srpski narod kao najdemokratskiji u Evropi i da su mu ak i protivnici
priznavali da je najvitekiji. Za istoriara Ekmeia navodi: Ekmei je u svom
opirnom izlaganju postavio pitanje: Da li je srpski narod konano naao sebe i u
izgradnji svoje nacionalne drave doao u priliku da iznova pone iz poetka?
Imajui to u vidu vrsto sam i duboko uvjeren da je agresija na Bosnu
velika velikosrpska politika glupost i istorijska zabluda ponikla jo u
vrijeme izbijanja Prvog srpskog ustanka pod vostvom Karaora koji je
svojim plahovitim karakterom obiljeio i karakter ideje o stvaranju velike
Srbije, kao projekta neprimjerenog nasilja.
Bez obzira na meusobna trvenja republikih rukovodstava i poli-
tika previranja unutar zemlje kao i prelomnu situaciju koju je oznaavao
etrnaesti kongres SKJ to vrijeme je bilo idealna politika situacija da se
mirnim putem i sredstvima politike borbe razrijee bez ultimatuma svi
politiki nesporazumi bez uvlaenja JNA kao arbitra sile. Predstavnici
muslimanskog naroda u Predsjednitvu Bosne i Hercegovine su ponudili
razumne prijedloge ne traei nikakve ustupke. Traili smo samo da se
prihvati da smo ravnopravan narod u prihvatljivim okvirima i u skladu sa
vaeim ustavom. To nije prolo jer se kosilo sa sadrajem projekta za
stvaranje velike Srbije. Zbog toga nije moglo proi bez jo jednog pogroma
nad bonjakim narodom. Genocid nad bonjakim narodom koji je usli-
jedio je velika vojnika sramota. Ona e u svijesti civiliziranog svijeta i
ljudi sa duom ostaviti duboki trag i od zaborava otrgnuti kako se moglo
toliko moralno posrnuti i zastraniti - nisko pasti. Ni dan-danas se pri tome
ne osjea gria savjesti. Nema stida, a u politici i dalje i nakon svega to
je poinjeno bonjakom narodu bez imalo ustezanja pravi se salto morale.
Ostae upameno ne samo zbog toga koliko se pobilo nedunih ljudskih
bia, ve i koga se sve ubijalo i na kakav stravian nain se usmrivalo.
Po svojoj zamisli i nainu njenog provoenja to je klasian komitetsko-
komitski rat i bez moralnog kodeksa i bilo kakvog pridravanja obiaja
rata.
Na Bosnu se krenulo kao u pohod za osvajanje kolonija radi proi-
rivanja svojih teritorijalnih posjeda masovnim progonom civilnog stano-
vnitva. Vreno je etniko ienje da bi se prikrila sopstvena moralna
neistoa.
Tragajui za istinom o ratu u Bosni, nad kojom pristalice i sljedbenici
velikosrpskog nacionalizma imaju i dre monopol, neminovno se namee
pitanje: kako se u uvjetima raspolaganja nemjerljivom silom i saznanjem,
da je bonjki narod za Jugoslaviju ako se ustavna naela ne dovode u pitanje,
284
285
mogla donijeti odluka, da se na najbrutalniji nain upotrijebi sila protiv
golorukog naroda kome niko nije smetao, i koji, nije imao nita protiv bilo
koga bez obzira na vjeru i naciju. Ta je odluka svjedok, da drava koja
je prestala da poiva na zakonu i pravdi i ija vojska nije bila zasnovana
na moralu i hrabrosti i nisu mogle dugo opstati. Njeno jedino pokrie se
temeljilo na obeanju vojnog vrha JNA da e se za sve ono to joj se
dogodilo, i to ju je snalo u prethodnom periodu prije agresije na Bosnu
i van granica Bosne, iskupiti upravo u Bosni.
3
Morae se pred historijom objasniti ko je doao na monstruoznu ideju
da zloin bude sredstvo u funkciji postizanja politikog cilja i da ivotima
nevinih oivi ideju o velikoj Srbiji. Da poslui kao opojno sredstvo za
razbuktavanje atavistikih strasti i stvaranje velikosrpskog nacionalisti-
kog raspoloenja. Da poprimi svojstvo moralne vrline kod sljedbenika
ideje nestanka bonjakog naroda, ako ne pristane na podjelu Bosne.
Agresija na Bosnu i genocid nad bonjakim narodom ostae jedi-
nstven primjer na ovim prostorima kako masovni zloin poprima ulogu
propagandnog sredstva - reklame preko elektronskih medija za zastrai-
vanje bonjakog naroda. Sve sa namjerom da se izazove osjeaj beznaa
i mirenja s nestankom sa ovih prostora. I to, samo za to, to je druge vjere
i to je pokuao da stavi do znanja i javno kae da ima svoje ime. Taj isti
narod je u isto vrijeme optuivan za oivljavanje politiko-vjerskih projekata
panislamizma ili panturanizma ime se navodno ugroava identitet Bal-
kana.
4
Uz uvrede obavezno su ile i optube, ali kada se sa pravoslavne
take gledita daju politike izjave koje su daleko i nemaju nikakve veze
sa ispovjedanjem vjere to se podvodi pod znaenje vraanja vjeri. Kada se
koriste misli svete i budne savesti SPC - vladike Nikolaja Velimirovia
za objanjavanje razlike izmeu hriana i nehriana, onda je dozvoljeno
sve, pa i da se javno iznosi da je neodrivo tvrditi u ovome vremenu vulga-
3
Tvrdnja je uzeta iz knjige SRPSKA VOJSKA, str. 258, autora Dobrile Gaji-
Glii koja je bila naelnik kabineta u Ministarstvu odbrane Srbije u vrijeme kada je
na njegovom elu bio general Tomislav Simovi.
4
Politika, 12. decembar 1996. godine.
286
rne propagande da su sve vere jednake.
5
Takva vrsta fundamenta-
lizma nikada nije osporavana, naprotiv ona je podsticana, bila je duboko
u svijesti i kao sastavni dio velikosrpskog nacionalizma ima pravo graa-
nstva. Stremljenje da se stvara velika Srbija pretvoreno je u veliku religi-
oznu dogmu. Nacionalno i religiozno je jedno te isto. Ispod mantije je
izala i krilatica o savezu svih srpskih zemalja.
6
Pripreme genocida nad
bonjakim narodom su bile svestrane i sistematske. Bile su u funkciji i
ucjene i propagande i odmazde - sredstvo i politike i vojne taktike.
Postavlja se pitanje na emu zasnivam misao da su postojali politiki
uslovi za politiko razrjeavanje nesporazuma republikih rukovodstava
koji su smiljeno sputeni na razinu nacionalnih odnosa izmeu naroda.
Kako to da iznad vedrog neba tako naglo i iznenada pone da sijeva i padaju
gromovi udarajui po narodu bez gromobrana.
Odgovor je prihvatljiv ako se sjetimo toga vremena i vratimo sjeanja
na poetak osamdesetih godina kada su mnogi novinari poeli na novi
nain da piu i primjenjuju novi pravopis, a sve u ime slobode javne
rijei. Tada je JNA osnovna tema ideolokog uzdizanja bila osuda Zapada
to je aktuelizirao pitanje opstanka Jugoslavije nakon Tita. Nigdje i nikada
kao na tim debatama nije vie prosuto jugoslovenstva i bilo zaklinjanja
patriotskog zanosa. Ljudi su naprosto padali u moralno-politiku komu.
To vrijeme osvjeivanja i podizanja budnosti na vii nivo preobraalo se
u stanje nesvjestice i nije pomogla ni krilatica: I poslije Tita Tito, jer se
u JNA, onako ispod ita uvlaio velikosrpski nacionalizam. Odjednom se
ljudi poinju pitati to to nema irilice u vojsci i preko noi ispisuju u
kancelarijama natpisi i ako se ispred ulaza u kasarne stavljaju nazivi na
jezicima svih naroda i narodnosti. Osuda Ustava iz 1974. je postala osnovna
tema i sadraj preokupiranja oficirskog javnog mnijenja. Svako je poeo
da misli svojom glavom na svoj nacionalni nain. Nepovjerenje je poelo
kao magla da ulazi u komande i kasarne i svelo se na zakljuavanje puaka
u oke, a kulminiralo kada je naelnik kabineta SSNO na stranicama
5
Naa borba, 20.-21. maj 1994. godine. Misao je posuena iz lanka Nesuglasice
dece boje.
6
Izjava iz Sava-centra Amfilohija Radovia u vrijeme odravanja Drugog
kongresa srpskih intelektualaca iz Bosne i Hercegovine 1994. godine.
287
Politike najavio potrebu stvaranja posebne srpske vojske i pored ive JNA
na ijem spisku se nalazio i od koje je na nezakonit nain suprotno Zakonu
o slubi u JNA dobio in generala, a sada iri socijaldemokratiju kao
nacionalno svjestan graanin.
Optuivan je javno komunizam i Tito, a tuba adresirana na bonjaki
narod, ija je pouzdanost u sistemu ONO i DSZ zbog iranskog funda-
mentalizma mogla dovesti u pitanje. Na stranicama jednog beogradskog
nedjeljnika po prvi puta se postavilo pitanje kolektivne moralno-politike
podobnosti jednog naroda koji okruen sa svih strana nije mogao pobjei
iz Jugoslavije i koji je bez nje bio politiki slijepac. Smiljeno se poeo
podjarivati plamen velikosrpskog nacionalizma u namjeri da se preobrati
u logorsku vatru, da sve to prije provrije kako bi prekipilo. Sve vie se
aktuelizirala politika i ekonomska kriza da bi se objektivizirale opasne
namjere i na taj nain maskirale nemoralne mjere i postupci. Kao da je
umjesto njih bonjaki narod u svojim rukama drao vojni vrh JNA i pod
svojom kontrolom sve osnovne poluge dravne vlasti. A sada bi da se pri-
hvati: da smo svi krivi i ta nam bi da se zavadimo? Mogli smo se navo-
dno mirnim putem razii. Mnogo ega se moe prihvatiti i preko njega
prei, ali da dijeliti krivicu ene sa Lanita kod Kljua koja je ubijena sa
dvoje male djece - ne moe, ne smije i veliki bi grijeh poinio. Sa tim se
ne moe miriti i nema pomirenja. Sevap je to pamtiti. Ne moe se zaboraviti
jer je sve bilo smiljeno i namjerno, i jedva ekalo da pone kako bi kratko
trajalo.
Iako se moglo sve nesporazume mirnim putem razrijeiti ispalo je da
ne moe. U to doba smo na elu savezne drave imali ljude za koje je ona
bila igraka - djeija zveka. Od ljudi jezuitsko-inkvizitorske naravi koji
su bili na elu Saveza komunista narod je bio zaboravljen. I jednima i dru-
gima saoptenja preko tampe su bila izvor mudrosti i pameti.
Nije moglo jer se nije htjelo drugaije ve onako kako je ispalo.
Uzaludan je nakon nemilih dogoaja u Bijeljini bio apel iz Zvornika upu-
en Srbiji i JNA da se potedi nevino stanovnitvo.
7
To je negacija svake
7
Nekoliko dana nakon poinjenog zloina u Bijeljini na stranicama Borbe se
pojavio krai lanak pod naslovom ARKANOV ULTIMATUM iju sadrinu preno-
sim u cjelini: Iz novoosnovanog Foruma graana i kriznog taba optine Zvornik,
288
pomisli da je u Bosni bio graanski rat u kome su sve strane bile vojniki
ravnopravni protivnici. Krunski dokaz da nije bio graanski rat je i izjava
8
iz samog vrha tadanjeg Predsjednitva SFRJ u krnjem izdanju koje je
predstavljalo za Vrhovnu komandu u ratu protiv bonjakog naroda (udnog
li ratovodstva!).
Istiui moralnu snagu vojne misli koja izvire iz ratnike tradicije,
koja garantuje nepobjedivost i po kojoj je u svakoj borbi poginulo dvadeset
puta vie muslimana nego njih koji estoko uzvraaju na profesionalan
nain, kooptirani lan Predsjednitva SFRJ iz Crne Gore kao predstavnik
Vrhovne komande je izjavio: Sve smo dobro procijenili samo jedno
nismo. Da e se muslimani tako hrabro boriti i pruiti tako snaan
otpor. Navedeni vojskovoa je izgubio iz vida da je to bila borba za goli
ivot, borba za pravo da se ivi. Da se dragocjeni ivot ne rtvuje uzalud
za bezvrijednu smrt koju i oni koji su sa njim slave. Njemu je strano poi-
manje ta znai biti ehid. Svojom izjavom dao je priznanje koje ljudima
njegovog kova nije svojstveno, da su kao strategijska komanda pogrijeili,
napravili kapitalnu greku na stratekom nivou rukovoenja i komando-
vanja i to u dva kljuna elementa procjene situacije: procjeni vremena i
ljudskog faktora. Ovo je blanko potvrda da u Bosni nije bilo graanskog
rata. A to se tie strategijske procjene vremena isti cilj su imali i na poetku
devetnaestog vijeka pa nisu uspjeli (narod se ne moe unititi). Trebali su
da imaju na umu da im to ni na kraju dvadesetog vijeka nee poi za rukom.
Da se, zbog toga, u naredni milenij ulazi sa preglomaznom moralnom
hipotekom. Pored toga morali su znati, da ni bonjaki ovjek bosanskog
koji je u osnovi iskljuivo muslimanski po sasatavu, oko 15 sati i 30 minuta novi-
narima je data sljedea informacija: U toku pregovora predstavnika SO Zvornik i
Srpske optine Zvornik od strane nelegalnih vojnih formacija, predvoenim Arkanom,
postavljen je ultimatum da Zvornik preda oruje i da e Zvornik biti druga Bijeljina.
Upuujemo domaoj i svjetskoj javnosti, Republici Srbiji, BiH i JNA apel do neba
da se potedi nevino stanovnitvo i da se spasi Zvornik od predstojee katastrofe oru-
anih sukoba i ekolokih posledica irokih razmera.
8
Na sesiji Beogradskog kruga odranoj 24. aprila 1994. godine u Domu ini-
njera i tehniara u Beogradu, kada je u prisustvu Vuka Drakovia voena rasprava
u kongresu srpskih intelektualaca, doktor Vladan Vasilijevi je obznanio ta je rekao
Branko Kosti i doslovce ga citirao kako u tekstu stoji.
kova nije znao ta je sve u stanju da podnese, kada su ga procjenjivali kao
ljudski faktor kao inioca oruane borbe.
Njegovu izjavu navodim i potenciram iz razloga to ona svjedoi o
tome gdje je zlo planirano i odakle je poteklo. Ona je svojevrsno svjedo-
anstvo istorijskog znaaja i znaenja. Nepobitno priznanje iz koga se vidi
ko je i zbog ega poeo agresiju na Bosnu i zato je genocid bio nukleus i
osnov te opake i neljudske zamisli.
Ona ujedno slui kao indikator koji upozorava koliko su bile iskrene
namjere kada se zagovarao istorijski sporazum izmeu Srba i Muslimana.
Ona posebno navodi na zakljuak, a koji genocid neopozivo potvruje: da
odnos pristalica i sljedbenika projekta za stvaranje velike Srbije prema
bonjakom narodu i svemu to je muslimansko, ne treba traiti samo u
sferi politike, ve prvenstveno u vjetaki izazvanom problemu moralno-
psiholoke naravi. Politika jeste pokrenula srpsko nacionalno pitanje,
ali da nisu postojale psiholoke pretpostavke, ono ne bi moglo prerasti u
problem ije se rjeenje vidjelo u genocidu nad bonjakim narodom. Ako
je srpsko politiko i partijsko rukovodstvo bilo nezadovoljno Ustavom iz
1974. i poloajem Srbije u Jugoslaviji, po emu onda nezadovoljstvo bos-
anskih Srba, kada se zna da je od oko etrdeset generala JNA iz redova
poslijeratnih oficira porijeklom iz Bosne i Hercegovine preko osamdeset
posto bilo srpske nacionalnosti.
Navedena izjava je ujedno alibi bonjakog naroda kojim se potvruje,
da presovan izmeu dva ekstremna nacionalizma nije imao anse da smi-
reno procijeni situaciju i donese optimalnu politiku odluku i vojniki se
postavi na najpovoljniji po sebe nain, ali da je i u takvim okolnosti smogao
snage da ne pristane (u uvjetima kada se poelo sa odbrojavanjem koliko
e jo da postoji), da moralno zastrani i posrne bez obzira na okolnosti u
kojima se naao pritvornou i dvolinou okruenja.
Bonjaki narod nije elio rat i pristajao je na sve to se nije kosilo sa
njegovim dostojanstvom i opstankom. Nije elio sukob ni sa jednim naro-
dom ni u Bosni ni na njenim granicama. Bio je prisiljen radi sopstvenog
biolokog opstanka da vodi rat kako bi se zatitio i obranio od nasrtaja
velikosrpskog nacionalizma kome su obilato pomagali velikohrvatski nacio-
nalisti proustake orijentacije. Na njemu je u praksi iskazana faistika
289
290
ideologija sa svim njenim osobenostima koja se ispoljila kao kombinacija
agresije i specijalnog rata u ostvarivanju maksimalno moguih radikalnih
ciljeva. Trebalo je da jedan slovenski - evropski narod u Evropi nestane i
da se pobije tvrdnja da na njenom tlu postoje i evropski muslimani kao
autohtoni narod, koji su postali pripadnici islama u isto vrijeme kada su
nastali i protestanti u kranstvu. Zbog toga e devedesete godine dvade-
setog stoljea ostati u historiji zabiljeene kao vrijeme u kome je na prostoru
Bosne voen rat, rat za preivljavanje u kome je potvrena maksima da se
bonjaki narod ne moe zatrti i da je Bosna piramida koja se ne da obo-
riti. Kao moralni pobjednik bonjaki narod je dokazao da nije pogrean
narod, na pogrenom mjestu, u pogreno vrijeme kako se tvrdilo iz prousta-
kih krugova. Naprotiv, dokazao je da je duhovno civiliziran narod koji
zrai duhom Evrope i po svojoj sklonosti da ivi sa drugim joj je najblii.
Da se glasina o navodnom i pogrenom narodu ne bi pokazala vjero-
dostojnom, a sadanje slutnje koje putem medija dolaze iz bonjakih
intelektualnih krugova o naem nestanku sa ovih prostora ne bi obistinile
i pokazale opravdanim, mora se spoznati istina o svemu to se u prethodnom
vremenu dogodilo i zbog ega. To i ini osnovni sadraj rada ove meuna-
rodne naune konferencije. Istina mora biti polazna osnova za stvaranje
povjerenja da bi vremenom dolo do pomirenja bez zaborava onoga to
se dogaalo.
Pomirenje za bonjaki narod je psiholoka kategorija, a ne politika
floskula i fraza i mora biti izraz kajanja onih sa ije strane je potekla zavada
i tvrdnja da mora biti rata, pa makar se i svoje svojom rukom bilo, ali samo
da pone, ne pitajui bonjaki narod da li hoe.
Zbog okolnosti kako je protiv svoje volje uvuen u rat u kome mu je
unaprijed dodijeljena uloga traginog naroda, ne smije vie dozvoliti da
bude prisiljen da sebi prizna da ne vlada situacijom, ali da je siguran, da
situacija vlada sa njim.
9
Nakon svega je zasluio da iz svojih redova
iznjedri i stavi na svoje elo takve ljude za koje e se zbog moralnih kvaliteta
i u svako doba moi rei da su ljudi istih ruku, topla srca i hladnih glava.
9
Misao Priznajem da ne vladam situacijom, ali sam zato siguran da situacija
vlada nadamnom izrekao je 1965. godine ameriki predsjednik Linkoln.
291
Pred nama je vrijeme preispitivanja i polaganja moralnih rauna.
Vrijeme - prepoznavanja ta nas ugroava i na koji nain to postie, da bi
pronali otrovu protivotrov - kako da mu se to efikasnije suprotstavimo.
Da vie ne prihvatamo zdravo za gotovo i da time upozorimo okruenje
da nismo plaljiv narod.
10
Da znamo ta nam se i zbog ega u posljednja dva
stoljea dogodilo. Da ne spadamo u one koji se boje tekoa i opasnosti
politikog opstanka.
Ako ih u to ne uvjerimo opet e po inerciji kao i do sada pokuavati
da nas uzmu pod svoje u zatitu i oslobode tereta politike vlasti i da
nam kroje sudbinu kao naknadu to nas brane i uvaju od spoljnjih nepri-
jatelja. Naemo li se ponovo u takvim prilikama, slutnje e se pokazati
opravdanim. Nestati moe samo onaj narod za koji okruenje procijeni
da je slab narod. A slab narod je svaki narod bez nacionalne svijesti.
Bez nacionalne svijesti ne postoji nijedna nacija. Narod bez nacionalne
svijesti je narod bez kulture i historije. Nema prolosti i sumnjive je budu-
nosti, a sadanjost mu je jadna. To je narod koji ne zna ta hoe i ne zna
da ivi, i uvijek je lak plijen, kojima je sila svetinja.
Naa tragedija je uvjetovana, a prolost obiljeena aspiracijama na
prostor Bosne i Hercegovine i tenjama za asimilacijom bonjakog naroda
koji je navodno devet puta do sada mijenjao nacionalno ime.
11
S obzirom
da su mediji aktuelizirali problem podjele Bosne i time stavili pod sumnju
projekat za stvaranje velike Srbije, red je da mi sami proniknemo u sutinu
tog pitanja. Odbrana Bosne se mora zasnivati na slabostima napada iz
velike Srbije. Moramo sagledati koliko je realna bila tenja za podjelom
Bosne, da bi se uvjerili koliko je ozbiljna namjera da se odustane od
projekta velika Srbija.
Da bi se u tome uspjelo mora se ustanoviti podudarnost ideje podjele
Bosne sa projektom velika Srbija kao idejnom osnovom genocida nad
10
Da se radi o plaljivom narodu (misli na bonjaki narod) izrekao je u konte-
kstu razgovora (informisanja) komandant Sarajevskog korpusa u toku ruka u domu
JNA 15. oktobra 1991. godine.
11
Politika, 12. decembar 1996. godine, Ekmei je takoe napomenuo da su
muslimani u Bosni od 1868. godine do Dejtonskog sporazuma devet puta menjali
nacionalno ime to je dodatni faktor nestabilnosti te teritorije.
bonjakim narodom. Za mene je to pitanje polazna osnova za obliko-
vanje i podizanje na vii stupanj bonjake nacionalne svijesti, ne samo kao
brane protiv podjele Bosne, ve kao grudobrana koji e posluiti kao stabi-
lizirajui i kohezioni faktor za spreavanje eventualnih podjela u samom
bonjakom narodu, i za stvaranje objektivnih pretpostavki da se sigurnim
putem krene u budunost i da ne budemo vie narod sa kolektivnom sra-
nom mahanom.
II
Vezati sudbinu bonjakog naroda (podjela Bosne samo njega udara
po glavi) za Tumanovu salvetu politiki je naivno. A koliko naivno, jo
vie je opasno. Gubiti iz vida i olako zaboravljati ta je muslimanskom
svijetu u zadnja dva stoljea uinjeno radi pomoi brai preko Drine u
najmanju ruku je krajnje neodgovorno i politiki povrno. Sve mi se ini
da je sutina problema u nama Bonjacima i svodi se na to da svaki poje-
dinac misli da igra odluujuu ulogu i da od njega sve zavisi. to svako,
ko je sluio vojni rok u JNA misli da se razumije u ratovodstvo. Mnogi hoe
da rat kao predmet izuavanja istorije ratova premjeste u oblast sopstvene
profesije i pripiu mu nauni karakter. Agresija izvrena na Bosnu je akt
samovolje politikog vrha Srbije [uz blagoslov krnjeg Predsjednitva SFRJ
kome se priklonio vojni vrh JNA zloupotrebivi vojniku ast i naela na
kojim se zasniva funkcionisanje vojne organizacije]. Agresija na Bosnu i
genocid nad bonjakim narodom govore koliko je primarna bila tenja za
velikom Srbijom u poreenju sa nastojanjem da doe do podjele Bosne. Zato
bi se dijelilo neto to se eljelo unititi i nastojalo svim silama da nestane.
Ne sumnjam u to kako se tvrdi da je u Karaorevu krajem marta 1991.
godine odran susret zainteresiranih za Bosnu, niti u to da je Bosna bila
jedina taka dnevnog reda. Ali sam podozriv prema namjerama sudionika
tog susreta, ne da li su bile potene u odnosu prema bonjakom narodu
ve izmeu njih samih s obzirom da je Bosna centralno pitanje i srpskog i
hrvatskog ekstremnog nacionalizma i arena na kojoj su se oni sukobljavali.
Uvjeren sam da je pitanje podjele Bosne (koju su velikosrpski nacio-
nalisti ve bili podobro naeli) bilo samo paravan za privremeno svoenje
292
rauna, da bi se izvrile konane provjere izvrenih priprema za nastu-
pajue dogoaje. Pred bonjakim narodom je dugaak put i nee se lako
otresti tereta - projekta za stvaranje velike Srbije, pogotovo ako u svojim
redovima ima onih koji Projektu idu naruku. Ne treba gubiti iz vida da su
ga oivili oni sa crnim kapuljaama poetkom devedesetih godina, a da je
i sada krajem te iste dekade, neovisno od genocida koji je izvren taj isti
projekat kamen temeljac izborne kampanje demokratske opozicije Srbije.
Okolnosti na prostorima bive Jugoslavije poetkom 1991. godine su
bile takve, da se moe sa sigurnou tvrditi da je inicijativa za susret potekla
od Tumana i uskog kruga ljudi oko njega. Ona je uslijedila kao izraz krajnje
nude sa namjerom da se dobije u vremenu i zbog line odbojnosti prema
bonjakom narodu.
Razlozi zbog kojih je traen susret su politikog i vojnikog kara-
ktera. To je vrijeme u kome je u zamahu bio proces vojno-etnikog pomje-
ranja generala i oficira na znaajnijim poloajima u sistemu rukovoenja
i komandovanja to nije moglo da ostane neprimijeeno. Bilo je poznato
da je jo potkraj osamdesetih godina zavren proces reorganizacije JNA.
Njom je Teritorijalna odbrana potisnuta u drugi plan, a itav prostor jugo-
slovenskog ratita prekriven zonama odgovornosti korpusa kopnene vojske
u vidu reetke (termin iz repertoara admirala Branka Mamule, koji je bio
zagovornik i doktrine bitke u prostoru. Pomjeranje je zahvatilo starje-
inski sastav samo nesrpske nacionalnosti. U sluajevima kada se radilo o
generalima i visokim oficirima srpske i crnogorske nacionalnosti razlozi su
bili profesionalne prirode tj. radilo se o kadrovskim rjeenjima koja su se
bolje uklapala i bila povoljnija za nastupajue dogaaje. Zagreb je raspo-
lagao sa potpuno tanim podacima o neravnomjernoj zastupljenosti u
nacionalnom pogledu u JNA naroito generala i pukovnika i to je javno
publikovao putem tampanih medija. To je bio originalan radni materijal
pripremljen za sjednicu Savjeta za narodnu odbranu sa kojim je raspo-
lagao vojni vrh JNA. Susret u Karaorevu je pokuaj da se nae izlaz iz
postojee situacije koja je sve vie poprimala nepovoljan tok i pruala sve
vie indikatora koji su nagovjetavali mogunost sukoba u Hrvatskoj.
Bosna je za obje strane bila u igri bez svoga znanja. Za velikohrvatske
nacionaliste ona je bila isturena pozicija, neka vrsta zone sigurnosti - pojas
obezbjeenja, a za velikosrpske, oekujui rejon i logistika baza kao
293
oslonac za manervno djelovanje po unutranjim pravcima. I nije sluajno
to su sukobi poeli oko Vukovara i Dubrovnika. Bosna se nala u najne-
povoljnijem poloaju - svaija i niija. Nije se moglo dijeliti ono oko ega
nema nagodbe i ne moe da se pogaa, a nije htjelo ni odustati od histori-
jskih tenji i jednog i drugog nacionalizma.
Pristalice velikohrvatskog nacionalizma proustake orijentacije su po
svaku cijenu, ali na raun bonjakog naroda nastojali da uvuku u sukob
svakoga da bi sami to jeftinije proli, a postigli optimalni cilj kome su
teili. I u tome su uspjeli. Kada se sve sabere i sagleda ipak je bonjaki
narod ispao najvei tragiar, ali ni srpskom narodu nije lako. Velikohrvatski
nacionalisti su uspjeli da uvuku Bosnu u sukob i da postignu status kvo, i
na taj nain obezbijede operativnu pauzu za konsolidiranje drave, ustroje
vojsku i stvore pretpostavke za odbranu zemlje. Koliko je u tome agresija
na Bosnu i genocid nad bonjakim narodom imao udjela treba da presude
istinski istoriografi. Na hrvatskom narodu je obaveza da se upita ta bi bilo
od Hrvatske i kakva bi bila sudbina bosanskih Hrvata da su se bosanski
muslimani priklonili na suprotnu stranu. Da li bi bilo Hrvata u Bosni i kako
bi izgledala geografska Hrvatska. Koliko bi dugaka bila jadranska obala.
Ova misao mnogima namjerno promie i o njoj se ne diskutira, ali na nju
podsjeaju masovne grobnice po Bosanskoj krajini. Sve su jednonacionalne
- muslimanske i svaka trai da se iznad nje podigne turbe i oko nje uredi
spomen-park.
Susret u Karaorevu koliko je bio politiki smiljen potez od strane
pristalica velikohrvatskog nacionalizma toliko je bio i izraz znatielje
pristalica velikosrpskog nacionalizma da prodru u sutinu namjera supro-
tne strane i uvjere se dokle u toj predigri mogu ii daleko. Da sagledaju
njihovu odlunost i spoznaju koliko su im djela i rijei u skladu. Politiki
vrh bonjakog naroda mogao je izvui zakljuak kako i na koji nain
zastupnici antifaistike ideje misle da primjenjuju faistike metode i
koliko su u zlu saglasni, kada je njegova sudbina u pitanju. U tome je vojni
vrh JNA dao nemjerljiv doprinos.
Oruani sukob na prostorima Hrvatske je odgoen, ali nije izbjegnut,
iako se koliko-toliko dobilo u vremenu i to je najvanije otvaranjem fronta
u Bosni poetni period rata nije predugo trajao i nije se pretvorio u dalji tok
294
sa nesagledivim posljedicama ve je dolo do zatija koje je racionalno
iskoriteno, dok je za to vrijeme bonjaki narod obilato krvario.
Da je htjela velikosrpska politika predvoena Slobodanom Miloe-
viem mogla je taj dogoaj da maksimalno iskoristi i da putem postizanja
historijskog sporazuma izmeu Srba i Muslimana postigne pun pogodak
bez mnogo napora. Ostaje nerazjanjeno zbog ega nije preduhitrila hrva-
tsku stranu i upozorila politiki vrh bonjakog naroda da mu se radi iza
lea. Time bi se ublaila odbojnost kod bonjakog naroda prema Miloe-
viu lino zato je on pokazivao veliko interesovanje i od sagovornika traio
ta da se uini da bi se takvo osjeanje u bonjakim masama eliminiralo
ili u najmanju ruku ublailo. Po svim izgledima nije htio nita da rtvuje,
a elio je sve da postigne to je imao u planu. Susret u Karaorevu je mogao
da poslui kao sredstvo politikog pritiska radi priklanjanja na srpsku
stranu kako se i oekivalo u vojnom vremenu. Po svemu se vidi da je islam
bio prepreka.
Razloge ovakvog ponaanja treba potraiti u uvjerenosti da se sve
dobro procijenilo i da nee biti primoran da razvlai snage na dva fronta
ime bi bosanske Srbe i Srbe iz Hrvatske stavio u nepovoljan poloaj. to
se pokazalo tanim i ilo mu u prilog da postupnim demonstriranjem sile
i njenom grubom upotrebom kanjava bonjaki narod. U tome treba traiti
objanjenje za prekrajanje Jugoslavije po svojoj volji i da praktino mirnim
putem napuste Jugoslaviju i Slovenija i Makedonija, u kojoj je ostavio sva
srpska vojnika groblja iz Balkanskih ratova i Prvog svjetskog rata. Bosne
se nije htio odrei kao da se preko nje protezao Solunski front i polagao
pravo kao da je nekada bila u sastavu Duanovog carstva.
III
Stojim vrsto na stanovitu da do agresije na Bosnu nije dolo sa
ciljem da se zauzme pola Bosne (ili kako B. Jovi tvrdi 67%), ve sa krajnje
radikalnim ciljem koji je naveden u istoriji diplomatije (pregovori Tumana
bili su samo taktiki meuprostor). Pri tome je genocid nad bonjakim
narodom posluio kao sredstvo kolektivne odmazde zbog nepriklanjanja
295
296
na stranu velikosrpske nacionalistike politike i dovoenja u pitanje pro-
jekta za stvaranje velike Srbije. Njegova surovost i okrutnost bila je u funkciji
dobijanja u vremenu da bi se meunarodna javnost stavila pred gotov
in,
12
jer se pokazalo da demonstracija sile nije bila dovoljan argumenat za
pristajanje na ultimativne zahtjeve poznate jo sa etrnaestog kongresa
SKJ.
Uostalom S. Miloevi koji je stao na elo velikosrpskog naciona-
listikog vala koji se preobratio u dogaanje naroda nije ni mogao, niti
je smio, a ni imao namjeru da odustane od projekta za stvaranje velike Srbije.
Ko god bi se usudio da samo nagovijesti promjenu historijske misije
bio bi anatemisan, politiki mrtav i moralno degradiran skupa sa svojim
potomstvom. Ne bi se dozvolilo ne samo odstupanje od proklamovanog cilja
ve bi se stavilo pod udar svako odstupanje od ustaljene metodologije sa
kojom bonjaki narod ima bogato iskustvo iz prethodnih vremena poev
od oslobaanja Beograda iz doba Prvog srpskog ustanka.
13
Jo prije nego se oslobodila od austrougarske okupacije velikosrpska
politika elita je vie razmiljala kako da se doepa Bosne nego o osloba-
anju Srbije. Srpska vlada je imala dva rjeenja - veliko i malo rjeenje za
oslobaanje i ujedinjenje sve brae. U oba je sastavni dio bila Bosna kao
izrazito srpska zemlja. To je jedno od kljunih historijskih nasljea, a
drugo je da ne navodim ve poznat (Garaanin, Moljevi i dr.) takozvani
sveti zadatak za krvavi rat. U kome naoruani narod stvara veliku
Srbiju, nagovjetavajui da ih oekuju, veliki, teki uzvieni zadaci u
osloboavanju i ujedinjavanju srpstva. Autor ovih misli smatra da je potpuno
12
Prof. dr. Momir Stojkovi, DIPLOMATSKA ISTORIJA (Hrestomatija tekst-
ova), FPN Univerziteta u Beogradu, Beograd, 1989, str. 333-334.
13
ISTORIJA BEOGRADA, knj. 2, Prosveta, Beograd 1974. godine, str. 34:
Napad 7. marta 1804. godine... Mnogi su bili pobijeni, mnogi na silu pokrteni, a
svim bogatijima su oduzeta imanja. ene i deca su bili poteeni, ali veliki deo ih je
bio prisiljen da pree u hrianstvo... Beogradski muslimani, najmnogobrojniji u
gradu u ovo doba, najvie i stradaju u ustanku i ratu 1804-1807. godine. Nasilnike
mere novih srpskih vlasti u Beogradu protiv njih u 1807. godini smanjuju broj
muslimana u Beogradu toliko, da oni od veine postaju manjina.
297
izvrio svoju dunost i kao vojnik, i kao ovek i kao Srbin.
14
Njegov stav
je da oficir treba da zna samo za jednu politiku, a to je osloboenje i
ujedinjenje srpstva, i van te ideje za njega ne treba da ima druge politike.
Ovo su izvodi iz predavanja pukovnika ivojina Miia iz vremena kada
je bio predava na vojnoj akademiji sa poetka dvadesetog vijeka. Intere-
santno da su poetkom devedesetih godina inserti iz ovih predavanja o
tome kakav treba da je srpski oficir nali svoje mjesto i na stranicama
Informatora Politike uprave SSNO potekli iz Vie vojno-politike kole
JNA, to je indikativan primjer oivljavanja vremena koje nam se inilo
da je daleko iza nas.
To su istorijska utemeljenja projekta velika Srbija koja su i pored
intenzivne indoktrinacije i temeljne politizacije JNA eruptivnom snagom
izbila na povrinu i postala opredjeljenje mnogih pripadnika JNA. Memo-
randum SANU je samo pokrenuo lavinu zapretenih osjeanja, a reorga-
nizacija JNA koja je uslijedila po ve gotovim planovima nakon njegove
objave stvorila je kadrovsku i materijalnu osnovu da se krene kuda se
naumilo.
Historijsko nasljee je prvi razlog zbog koga sam posumnjao u iskre-
nost namjera pristalica velikosrpskog nacionalizma oko podjele Bosne sa
Tumanom, a drugi i osnovni je u aktivnostima koje su provedene u JNA
nekoliko mjeseci nakon neuspjelog kongresa SKJ do marta 1991. godine.
Te u aktivnosti taksativno naznaiti uz prethodnu napomenu da su liniju
Karlobag-Karlovac-Virovitica pokrivala dva korpusa, a da im se polovinom
1990. godine pridruio i trei novoformirani Zagrebaki korpus (10. k.) i
da je nakon toga uslijedilo:
- balansiranje nacionalnog sastava ueg dijela komande Pete vojne
oblasti zamjenom sa generalima srpske i crnogorske nacionalnosti, ime
su pokrivene dunosti naelnika taba i glavnog operativnog organa koji
su bili osnovna poluga operativnog planiranja; zamjenika komandanta za
koordiniranje i saradnju sa civilnim strukturama i teritorijalnom odbra-
nom; za politiko-pravne poslove i pozadinsko obezbjeenje, kao i bezbje-
dnosti;
14
STRATEGIJA VETINE RATOVANJA (predavanja na Vioj koli vojne
akademije od 1898-1904. godine) eneral-tabnog pukovnika ivojina Miia, izd.
Nova tamparija Davidovi Beograd, 1907. godine. Tekst iz uvoda sa strane XV.
- zamjena komandanta i naelnika taba Kninskog korpusa, penzioni-
sanje komandanta i naelnika taba Mariborskog korpusa, dovoenje novog
komandanta i naelnika taba u Varadinski korpus, kao i povlaenje sa
dunosti i penzionisanje komandanta Sarajevskog korpusa i odreenog broja
komandanata brigada.
Predislokacija snaga JNA iz Slovenije i Hrvatske na prostor Bosne i
Hercegovine samo je potvrda da se nije imala u planu podjela Bosne.
Formiranjem komandi operativnih grupa za Liku, Baniju i Kordun jo vie
govori u prilog te tvrdnje.
Od vjekovnih tenji koje ine osnovu sadraja vojne, politike i
diplomatske strategije, ega je prepuna literatura i historija, a bez ega bi
programi politikih stranaka demokratske opozicije u Srbiji bili prazno
slovo na papiru ne moe se odustati. Ne moe i ne smije, jer je na njima
zasnovana i oblikovana kolektivna svijest naroda. Podjela Bosne i taktika
varka koja proistie iz stratekog naela od koga se ne odstupa, a to je velika
Srbija. Toj grozomornoj teoriji ija je krvava praksa genocid bonjaki
narod se mora suprotstaviti bez namjere da utie na promjenu pristalica
velikosrpskog nacionalizma, ali da mijenja sebe i da dosljedno slijedi
moralne uzuse. Svoja osjeanja i uvjerenja traei oslonac u islamu kao
filozofiji ivota, nainu razmiljanja, pogledu na svijet i odnosu prema
ovjeku sistemu moralnih vrijednosti. Islam je bio uzrok naeg stradanja
u njemu treba potraiti i uslove opstanka. Na Balkanu su sve nacije nastale
na osnovama vjera po emu to nije i ne moe i bonjaka nacija. Zbog ega
da to ne bude sastavni dio nae kolektivne svijesti. ta smo onda mi, ako
nismo ono to su nam bili i preci. Davno sam objavio protivei se etnogenezi
bosanskih muslimana da je moj pradjed mogao patrijarh da bude,
djed vladika, a otac pop, ali da ja, moj sin i unuk to neemo da budemo,
jer poslije svega to je poinjeno, neemo, sve da je i tano da je bilo
kako se tvrdi i pokuava uvjeriti. Nismo niiji vjeiti dunici i ljudi
dvostruke krivice da nas se vreba sa obje strane, bez obzira to od historije
i sa historijom ive, pamte onako kako misle da je bilo, uvjereni da su u
pravu da naplate dug i izmire raune i da nas optuuju vremenom u kome
ni mi, a ni oni nismo postojali.
298
299
U stvaranju takvih uvjerenja ni vojna tampa JNA nije izostajala, a
intezivirana je saradnja posebno sa Fakultetom politikih nauka na kome
su mnogi doktorirali iz vojne pedagogije, psihologije i dr. itavi dvobro-
jevi asopisa Vojno delo su postali tematski i bili posveeni konkretnoj
situaciji i stanju meunacionalnih odnosa u kojima se proroanski naslu-
ivalo ta slijedi ako se ne ouva Jugoslavija.
U jednom od posljednjih tematskih brojeva koji je bio posveen
jugoslovenskoj krizi, njenom raspletu i moguim posljedicama sa naune
take se tvrdilo da nema mirnog razlaza i da ga ne moe biti i prognoziralo
se da e doi do graanskog rata sa nesagledivim posljedicama.
15
Veliko-
srpski nacionalizam nije branio Jugoslaviju ve svoju dominaciju nad
ostalim junoslovenskim narodima i polukolonijalni odnos prema bonja-
kom narodu u Bosni. On je zazirao i bio podozriv prema mogunosti da
doe do objektivne ravnopravnosti i da bonjaki narod ne postane subje-
ktivni faktor zajednice.
Za njega je preureenje zajednike drave bilo neprihvatljivo.
Kategoriki je odbacivano i silom dokazivano kao meunarodnopravno i
ustavnopravno neodrivo.
Uporedo sa ovakvim upozoravanjem na mogue posljedice na
drugoj strani se stvarao motiv da se demonstriranjem silom stvori motiv i
realna pretpostavka da doe do njene upotrebe. Tako se u jednom od Info-
rmatora koje je izdavala Politika uprava SSNO pojavio rad sa sadrinom
strogo povjerljive prirode o sastavu i organizaciji Patriotske lige na prostoru
Bosne i Hercegovine u kome je do detalja sve izloeno u namjeri da se
stvori predstava da postoje paravojne formacije i snage namijenjene za
ruenje ustavnog poretka. To je bio metod i nain da se legalizuje upotreba
sile i interveniranje JNA unutar Bosne prikae kao iznuen i prihvatljiv
postupak za opte dobro.
Uloga vojne tampe u oivljavanju projekta velika Srbija je diktirana
i uvjetovana iz vojnog vrha JNA na ijem je elu bio ovjek za mene
veliko ljudsko i vojniko razoarenje. Predstavljao se kao ovjek sa linim
15
Vojno delo (tematski dvobroj) 1-2 od 1991. godine. Rasprava o raspletu jugo-
slovenske krize i moguim posljedicama.
300
moralnim stavom i ostavljao utisak da to to govori izlazi iz njegove glave
da bi se naknadno otkrilo iz dnevnika B. Jovia da nam je prenosio zabi-
ljeke iz radne biljenice - ono to mu je S. Miloevi diktirao kako bi potene
ljude drao u zabludi. Gumirani ovjek koga je uplailo vrijeme i koji se
bojao sopstvenih odluka. A imao je ansu da ostane upamen i da ga
Bosna pamti kao ovjeka ista obraza. Priklonio se Miloeviu koji je zlo-
upotrebom jednoumlja prihvatio projekat velika Srbija jer nije mogao
protiv sebe. Nisu htjeli da iskoriste susret iz Karaoreva za dokazivanje
dvoline politike velikohrvatskog nacionalizma - nije im trebala velika
Srbija bez prolivene bonjake krvi. Trebala im je etniki ista zemlja bez
ostatka. Masovni zloin za njih nije bio moralna kategorija ve politiko
sredstvo cilj sam po sebi.
Dejtonski sporazum je zaustavio dalje krvoprolie, ali vrijeme koje je
proteklo poslije njega jo nije odbacilo zlo i skriva zloince. Nikako da se
shvati, da e srpske historijske odluke dok god o nama odluuju pristalice
i sljedbenici velikosrpskog nacionalizma biti strateki promaaji, proma-
eni potezi srpske diplomatije bez obzira na hvalisanje, kolektivnu samo-
zaljubljivost, lano predstavljanje i pjevanje serenada pod vlastitim pro-
zorom, a posebno zbog sklonosti takvih predvodnika da svojim epskim
metaforama ivu konkretnost pretvaraju u beivotno stanje - mrtvo vrijeme.
16
Sa jedne strane se na spoljnopolitikom planu ispoljavala dosljednost
da se za miroljubivu i aktivnu koegzistenciju drava i naroda, a u sopstvenoj
kui unutar zemlje davalo do znanja da se je protiv zajednike egzistencije
sa narodima sa kojima ih spaja isti jezik. Nisu htjeli nikoga da razumiju
niti bilo sa kim de se sporazumiju, tako da se nije znalo ni ta hoe, ni ta
su htjeli. Ne zna se ni danas, ali e morati sa istinom da se suoe i rasiste
svoje raune.
Da se ne odustaje od projekta velika Srbija govore i aktivnosti koje
su uslijedile nakon Dejtona. Te aktivnosti traju do danas i sve su zasnovane
na naunoj osnovi. Poelo je sa dovoenjem eksperata za Balkan kako
16
Borba, 26-27. decembar 1992. godine. Insert iz intervjua akademika SANU i
generala u penziji Gojka dr. Nikolia: ...Srbi su zanimljivi majstori pevai (bolji od
onih Vagnerovih), ali su i vrlo efikasne uhode, dostavljai, lopovi, poltroni, ulizice,
fireri i koljai, ali naravno i zaboga ne svi i svakoga nego samo onda kad to isto-
rijski zatreba, ali zarad ostvarenja nekog nacionalnog programa.
301
bi se taj prostor nakon genocida nad bonjakim narodom prikazao kao
prostor na kome su se susretale i sukobljavale civilizacije i kako je gubio
identitet zbog prodora islama. Da se shvati uloga i zasluga onih koji su
stajali na bedemu odbrane kranstva u prolosti kako bi se ozbiljno pri-
hvatala njihova upozorenja u sadanjosti.
17
Ta njihova feljtonistika historija
hoe da prikrije stvarnu istinu nametanjem svoje istine. U sutini se prepo-
znavalo da dinastika ideja Karaorevia i dalje ivi i duhovno hrani sve
one koji bez nje ne mogu i od njenih stremljenja ne odustaju.
Islam je u fokusu interesovanja i predstavljen kao sloen nauni
fenomen. U raspravama se ilo toliko daleko da je jedan od uesnika na
naunom skupu ISLAM, BALKAN I VELIKE SILE po izlasku za govo-
rnicu prije nego je poeo sa izlaganjem svojih pogleda apelovao na prisutne
dajte da se bolje upoznamo, da bi se manje mrzili. Nije do kraja ni
sasluan, a kamoli posluan. Naredni orator je govorio o ETNOGENEZI
BOSANSKIH MUSLIMANA.
Pored historijskog utemeljenja ideje o velikoj Srbiji, i aktivnosti unutar
JNA nakon etrnaestog kongresa SKJ, ovo je dodatni razlog zbog koga
dovodim u sumnju iskrenost namjere oko podjele Bosne, i zbog ega sam
i dalje duboko uvjeren da se pristalice politike velikosrpskog naciona-
lizma, historijskog cilja - velika Srbija - nisu odrekli niti imaju namjeru. Za
to ne postoje ni moralno-psiholoke pretpostavke, a one su u promjeni odnosa
prema islamu, njegovoj civilizaciji, Bosni i bonjakom narodu.
Zbog toga predlaem da se organizira meunarodni nauni skup na
kome bi se raspravljalo o temi ISLAM, BOSNA I VELIKA SRBIJA,
kako bi se i iz naeg ugla sagledala prolost. Vjerujem da bi mnogo ega
za nas bilo iznenaujue i kako je ivot na prostorima Bosne kada je u
pitanju bonjaki narod na niskoj cijeni, ne samo od jue, ve od vajkada.
Skup bi nam pomogao da sa historijske take gledita sami sebe spoznamo,
ko smo, ta smo i kakvi smo. Da li smo za preporod i ta iz toga mora izai.
17
Politika, 27. juni 1993. godine. Izvod iz napisa DEMOKRATIJA I ISTO-
NE GRANICE u kome Milorad Ekmei tvrdi: ...kriza hrianstva u zapadnim
zemljama ostavlja mjesta za napredovanje islama. U dananjoj Holandiji krsti se
manje od 20 odsto novoroene dece, a rauna se da e do 2020. godine islam biti
vodea religija u toj zemlji. I na kraju upozorava Treba otvoriti etvore oi.
302
Radi toga smatram svrsishodnim da proniknemo u sutinu namjera iz
Karaoreva, marta 1991. godine, a ne da nam se serviraju naknadno tua
vienja. Da se sami pitamo i potraimo logian odgovor na pitanje zbog
ega se pristalo na susret, a raspolagalo sa silom kakva je bila JNA i gene-
ralskim korom sastavljenim od ljudi koji su u kolektivnoj nesrei, bonja-
kog naroda vidjeli linu korist - novu zvijezdu na ramenu. Kada se domi-
niralo u svim dravnim institucijama, a u samoj Bosni i Hercegovini imala
prevaga u odluivanju i svaki predstavnik u vlasti iz redova bonjakog
naroda tretiran kao privremeno rjeenje.
18
Nas na koncu u ono vrijeme jeste ustav prihvatio za poseban narod,
ali javno mnijenje na to nikada nije pristalo i intimno smo bili nepriznati
narod ija se etnogeneza preispitivala i bila podlona analizi. Zbog toga je
rat u Bosni po svim parametrima bio antimuslimanski - muslimani su bili
meta, objekat napada i bilo je suvino oekivati da e se nesuglasice razri-
jeiti politikim putem. Zato se klonimo samooptubi - analizirajmo uzroke
i razotkrimo razloge ponavljanja zla. Zar nas Kosovo i eenija ne opominju.
Zar nije vidljivo da se na Balkanu gdje god ive muslimani u veini taj se
prostor tretira kao krizno podruje na kome strah caruje.
I na kraju da zavrim, sa tvrdnjom. Dogovor oko podjele Bosne je
taktika varka koju istinitom ini formiranje Zagrebakog korpusa i njegova
predislokacija na prostor Bihaa. Uostalom agresija na Bosnu i genocid
nad bonjakim narodom su najbolji dokaz da se od projekta za stvaranje
velike Srbije nije ni mislilo odustati. Taj projekat je osnovni uzrok agresije
i povod mi je za tvrdnju da su nai odnosi ne samo politike, ve u prvom
redu moralno-psiholoke naravi.
18
Na prostoru sjeveroistone Bosne sa sjeditem u Tuzli od 1980-1986. godine
dolo je u tri navrata do promjena na dunosti komandanta Teritorijalne odbrane
Tuzlanskog okruga i tri puta je postavljen novi naelnik Uprave vojnog okruga i niko
nije postavio pitanje zbog ega ni jednom prilikom nije postavljen oficir iz redova
bonjakog naroda. Kada su u kratkom vremenskom intervalu na dunosti koma-
ndanta 17. pjeadijske divizije i naelnika taba te komande nala sticajem okolnosti
dva oficira JNA muslimanske nacionalnosti to je odmah uoeno, aktuelizirano i
postalo neprihvatljivo i uskoro ispravljen kadrovski promaaj.
Demil arac
O CILJEVIMA AGRESIJE NA BOSNU I HERCEGOVINU
1992 - 1995.
Da bi moj prilog raspravi o ciljevima agresije na Republiku Bosnu i
Hercegovinu bio relevantan prvo u iznijeti neka iskustva narodnooslo-
bodilakog pokreta Jugoslavije u borbi protiv nosilaca faistikog terora i
genocida u Drugom svjetskom ratu. Poreenje tih iskustava iz dvije poslje-
dnje kataklizme koje su Bosnu i Hercegovinu zadesile u svega pola stoljea,
svakako e pokazati da ta dva dogaaja imaju dosta zajednikih imenitelja,
da su neki strateki ciljevi trajnijeg karaktera, da izviru iz slinih namjera
i da su im, analogno tome, i rezultati i metodi slini. Ako i analiza pokae
da je to tako lako emo zakljuiti i da su se jednom afirmisani metodi odbrane
pokazali uspjenim i u drugom sluaju. Da smo najtee proli tamo gdje
smo zaboravili - moemo rei, jo uvijek svjea iskustva iz antifaistikog
oslobodilakog rata.
Neka iskustva NOP-a u borbi protiv nosilaca faistikog terora i
genocida u Drugom svjetskom ratu
Njemaki i talijanski okupatori, ostvarujui svoje strategijske ciljeve
osvajanja, uz pomo domaih saradnika okupatora, vrili su genocid nad
stanovnitvom. Rije je o stotinama hiljada ubijenih, protjeranih i oplja-
kanih; natjeranih da prelaze na druge vjere; prihvataju nacionalnu asimi-
laciju i okupaciju rodnog tla i zemlje... O tome su uvjerljive bilanse, pored
drugih, utvrdili i demografi B. Koovi i V. erjavi.
Okupatori su nastojali da maksimalno koriste nae ljudske i materijalne
izvore i teritoriju za provoenje svojih strategijskih programa.
Genocidnim zloinima okupatora i kolaboracionista pogoeni su svi
narodi na naem podruju. Uz pokroviteljstvo i uee njemakih i talija-
303
nskih okupatora ustae su unitavale Jevreje, Srbe, Rome i antifaiste
Hrvate, Bonjake i sve druge; etnici Drae Mihailovia su unitavali
Bonjake, Hrvate, Jevreje, Rome i antifaiste Srbe, Crnogorce i sve druge;
Njemaki nacisti pored genocida nad Jevrejima i Romima, izvrili su geno-
cid nad Slovencima, a bilo je genocidnih radnji i nad drugim narodima.
Okupatori i njihovi saradnici ubijali su ranjenike, bolesnike, sani-
tetsko osoblje i zarobljenike, pripadnike NOVJ, gdje god su ih se doepali.
Na Sutjesci su njemaki nacisti i kolaboracionisti ubili vie od hiljadu
ranjenika i bolesnika, 352 bolniarke i 29 ljekara; u Sloveniji su ubili 99
naih ljekara i ljekarskih pomonika; a u Hrvatskoj su u toku rata ubili 312
ljekara i studenata medicine i farmacije i 1216 bolniarki.
Njemake okupacione jedinice i u Bosni i Hercegovini su neposredno
vrili genocidne radnje nad pripadnicima svih naroda. Bili su neposredni
organizatori genocida nad Jevrejima i Romima i njihovog odvoenja u
koncentracione logore van Bosne i Hercegovine. Preko Mostara 1943. jedi-
nice Vermahta su u okviru svojih mjera odmazde (Vergeltungs Massnahmen)
u mnogim mjestima vjeali taoce (poev od Sanskog Mosta 1941. do Sarajeva
1945. godine), a u tu svrhu spalili desetak sela i njihovo civilno stanovni-
tvo poubijali, posebno u ljeto 1943. godine, bili to Srbi (Dreenj, Ljeskov
Dub, Humani, Mea, Suzina) ili Muslimani (Oraje, Dabrica, Duge, Podo-
roac, Miljeno, Bitunja, Koutica).
Ukupne kolaboracionistike snage bile su brojne, posebno prve dvije
godine rata. Krajem 1943. dolazi do konane promjene u odnosu snaga
izmeu nae vojske i saradnika okupatora (rije je o broju angaovanih voj-
nika u vojnim formacijama) u korist NOVJ.
Hiljade naih ljudi silom ili milom proli su kroz razne kolabora-
cionistike formacije. Bilo ih je i u njemakim i talijanskim legionarskim
i SS jedinicama, te talijanskoj formaciji Milizia volontaria anticomunista.
Mnogo je naih ljudi izgubilo glavu sluei faistikim okupatorima, gubi-
tnicima u Drugom svjetskom ratu, u borbi protiv sopstvenog naroda u
borbi protiv naeg NOP-a i naih saveznika u Antifaistikoj koaliciji.
Historijska je odgovornost brojnih buroaskih i klerikalnih krugova u svim
naim nacionalnim sredinama koji su te nesretnike gurali u slubu tuina,
na put zloina. Kolaboracionistiki reim NDH, ak je objavio rat protiv
304
SAD, SSSR i VB i drugim lanicama Antifaistike koalicije. Jedan legio-
narski puk pod zastavom Hitlera i Pavelia dopro je do Volge. Bilo bi ih
tamo mnogo vie, a vjerovatno i na Zapadu protiv angloamerikih snaga
da ih njemake komande nisu rasporedile da ratuju na Balkanu protiv NOVJ.
Naa vojska vezala je svojim dejstvima i do 35 okupatorskih divizija i do
250 hiljada njihovih saradnika.
Ustae, etnici i drugi kolaboracionisti saraivali su, najee pod
komandom njemakih i talijanskih tabova, u operacijama protiv NOVJ.
Osim marginalnih konflikata do ozbiljnih meusobnih sudara, pogotovo
sudara sa oruanim snagama okupatora nije dolazilo.
Radije su se iskazivali u pokoljima nedunog civilnog stanovnitva
suparnike strane, pa nerijetko i nad sopstvenim narodom. U Bosni i Herce-
govini u tome su najvie ogrezli ustae i etnici. Ohrabren od Hitlera 6. juna
1941. godine u Berhtesgadenu, Paveli je, pored asistencije Treem rajhu
u genocidu nad Jevrejima i Romima u osrednjim planiranim dijelovima
zemlje pokrenuo lavinu istrebljivakih pogroma protiv Srba sa ciljem da
NDH uini jednonacionalnom dravom. Masovnim pokoljima i zatvaranjem
u koncentracione logore, trebalo je privoliti bar 200.000 Srba na organi-
zovano preseljavanje u Srbiju, kako bi oslobodili prostor za prihvat tolikog
broja iz krajeva anektiranih Treem rajhu protjeranih Slovenaca. Poto su
Muslimani Bonjaci, ve bili proglaeni Hrvatima i hrvatskim cvijeem.
Ostatak posla bio bi zavren prekrtavanjem preostalih u katoliku vjeru.
Jo u toku ljeta i etnici su poeli ostvarivati svoj program omea-
vanja i ienja srpskog nacionalnog poseda, kako ga je definisao Srpski
kulturni klub uoi rata. Kako je u planu bila razmjena stanovnitva sa
Hrvatima, uglavnom su se okomili na Bonjake, prije svega zbog njihove
pripadnosti islamu. Najvei pokolji izvreni su u istonoj Bosni, ali ih je
bilo i u Hercegovini (avkarica, Prozor) i Bosanskoj Krajini (Kulen-Vakuf).
Nekad su ti pogromi bili predujam i nagrada za uee odreenih etni-
kih jedinica u borbi protiv narodnooslobodilakog pokreta Jugoslavije -
gornje Podrinje 1941, Sandak i Bukovica 1943. godine.
Gubitke su trpjeli ne samo u sudarima sa naom vojskom. Ni danas
hrvatska i bonjaka radikalna desnica ne predbacuju srpskoj desnici da su
etnici D. Mihailovia kolaborirali sa njemakim i talijanskim okupa-
305
torima - ne predbacuje, jer su se i hrvatska i bonjaka desnica uprezale u
kola faistikih sila. To je bio za sve njih osnovni oslonac njihovih strate-
gijskih namjera i djelovanja. Kao saradnici okupatora nisu imali izglede u
borbi sa naom narodnom vojskom. Kada je slomljena njemaka sila, pali
su i svi njeni saradnici u zemlji. Potueni dijelovi bjeali su krajem rata
zajedno sa Hitlerovim trupama sa podruja nae zemlje ili su, predvoeni
ratnim zloincima, lutali zemljom, vrili diverzije, ometali povratak pro-
gnanih na njihova ognjita dok nisu konano uniteni.
NOP je pokret patriotskih, antifaistikih snaga svih naih naroda - i
po svom nacionalnom sastavu, po ciljevima za koje se borio, po dostignutim
dometima i po grobovima naih ratnika i rtava faistikog terora i geno-
cida. Multietniki sastav nae vojske se neprekidno potvrivao i oboga-
ivao tokom rata. Jo 1943., u bici na Sutjesci, meu poginulim borcima
bilo je 50% Srba, 34% Hrvata, 15-16% Crnogoraca i Bonjaka; u 10. herce-
govakoj brigadi meu poginulim svaki trei je Hrvat, Bonjak ili Srbin.
U 17. krajikoj brigadi u ijim sam redovima imao ast da se borim, 70%
boraca bili su Bonjaci... Poslije 480 godina Bosna i Hercegovina je imala
svoju vojsku, bili su u naim jedinicama sinovi i keri svih naih naroda i
to masovno.
Ne treba ovdje ire govoriti o genezi NOVJ koja je bila najjae i
najaktivnije arite slobodarske i antifaistike oruane borbe protiv fai-
stikih sila u okupiranoj Evropi, branila i spaavala sve rtve genocida,
potukla sve nosioce genocida i faistikog terora na naim prostorima, oslo-
bodila zemlju i stvorila osnovne uslove da se poslije dugih vijekova obnove
drave: Bosna i Hercegovina, Slovenija, Hrvatska i Makedonija, da se obno-
ve drave Srbija i Crna Gora.
NOVJ, multietnikog sastava, bila je motivisana nacionalnim i
humanistikim ciljevima. Praktikovala je humanizam - pozivam se na njene
politike i vojne ciljeve, meuljudske odnose u njenim redovima, odnos
prema stanovnitvu i njegovom dobrom ponaanju na bojnom polju, pose-
bno u odnosu prema zarobljenicima i onima koji su dobrovoljno prelazili
na stranu naeg narodnooslobodilakog antifaistikog pokreta iz okupa-
torskih i kolaboracionistikih formacija. Pojava odstupanja od tih normi
bilo je neuporedivo manje u NOVJ, nego u bilo kojoj drugoj saveznikoj
306
vojsci. Uporeivanje sa okupatorima i njihovim saradnicima bilo bi besmi-
sleno. Moe se dokazati da je NOVJ bila najhumanija vojska u Drugom
svjetskom ratu.
Tito je isticao: ta bi bilo sa naim ljudima, s naim narodima da
nisu poraeni Hitlerova Njemaka, Musolinijeva Italija i kvislinzi? ta bi
bilo da je ostala kvislinka NDH ili da je obnovljena Kraljevina Jugo-
slavija sa etnicima Drae Mihailovia? Mi smo bili jedina snaga i nada
miliona ugroenih. Ponavljao je priu o jednom dogaaju koji ga je oi-
gledno uzbuivao. Ispriao je kako se poetkom 1942. uputio prema Brodu
kod Foe usput me je presreo jedan stariji Musliman, vodei sa ruku
odraslog djeaka. Zapitao me je: Jesi li ti Tito? Jesam, odgovorio sam. Evo,
doveo sam ti posljednjeg sina da bude s tobom.
Upozoravam na jedno vano iskustvo - na borbu NOP-a za privlaenje
mobilisanih u neprijateljskim formacijama. U borbi za svijest ljudi NOP
se nije odricao napora da u redovima nekih kolaboracionistikih pa i oku-
patorskih trupa podstie procese kolebanja, otpadanja i privlaenja na
pozicije NOP-a mobilisanih koji su bili pod uticajem raznih reakcionarnih
krugova ili se jednostavno pokoravali sili okupatora. Amnestija je bila
objavljivana vie puta - bila je ustvari otvorena itavo vrijeme rata. Isklju-
eni su bili samo ratni zloinci. Naravno, snagu uticaja NOP-a davala je,
prije svega kritika orujem naih oruanih snaga i cjelokupna uspjena
praksa i ideali NOP-a. Politiko djelovanje NOP-a u dijelu masa koje je
imalo iluzije o okupatorima i kvislinzima, direktno obraanje pripadnicima
vojnih formacija i postupci sa zarobljenicima, doprinosili su ovim proce-
sima. Rezultati su bili veliki. Desetine hiljada vojnika preli su na stranu
NOP-a a druge desetine hiljada prestale su da slue okupatoru, dezertirali
su, skrivali se oko svojih sela... U sastavu naih oruanih snaga formirano
je vie jedinica od bivih pripadnika okupatorskih trupa: Austrijski bataljon,
bugarske jedinice i najvie, jedinice talijanskih antifaista, bivih vojnika
talijanske okupatorske armije (u talijanskoj vojsci postojala su antifai-
stika arita - pojedinci i grupe, ali su borba i kurs naeg NOP-a podsticale i
omoguile puno aktivisanje tih talijanskih antifaistikih elemenata).
Pojava kolebanja, pasiviziranja, pa i prelaenja na stranu neprijatelja
bilo je i u redovima ustanika 1941-1942. godine. (Na primjer, u istonoj
Bosni, Hercegovini i Crnoj Gori). Osnovna karakteristika razvoja NOP-a,
307
bez obzira na osjeke ustanka u nekim oblastima, bilo je neprekidno nara-
stanje naih snaga. Za neprijatelja je bila karakteristina tendencija kole-
banja, opadanja uticaja i prelijevanja na stranu NOP-a. Uspjean razvoj
pravednog oslobodilakog i antifaistikog rata, koje su vodili nai narodi,
snano je djelovalo na mnoge u redovima kolaboracionista, a i na neke u
okupatorskim trupama.
Odmah poslije rata, ustvari za nekoliko mjeseci, nai prognani i
izbjegli graani vratili su se na svoja najee opustoena ognjita. Organi
nae vlasti, vojska i policija, uinili su sve da se taj proces ostvari i osigura
ivot povratnika. Za razliku od totalne neefikasnosti sprovoenja Aneksa
7 Dejtonskog mirovnog ugovora. Povratak na svoje ostvarivan je ve u
prvoj poslijeratnoj godini.
U ratu i poslije rata kanjavani su ratni zloinci - i oni najvei. Nismo
prenosili odgovornost za kanjavanje naih ratnih zloinaca na sud u
Nirnbergu i druge saveznike sudove. Meu kanjenim su i: D. Mihailovi,
M. Nedi, S. Moljevi, M. Aimovi, D. Jovanovi, D. Joni, D. Rai, B.
Stanii, J. Dangi, M. Mulali, V. Lukaevi, M. Budak, A. Mei, B.
Kavran, N. Mandi, P. Canki, J. Franceti, J. Rukavina, Lj. Milo, L. Rupnik,
njemaki generali F. Beme (Bohme) i A. Ler (Lohr), grupa generala NDH
i generali saradnici Drae Mihailovia i gomile drugih.
Ovo je mali kroki na temu naih iskustava u borbi protiv nosilaca
faistikog terora i genocida u Drugom svjetskom ratu. Na NOP i njegova
vojska s Titom na elu branili su sve rtve genocida i potukli mone oku-
patore i sve kvislinge. Koliko su ta iskustva (domaa) stvaralaki koritena
u odbrani Republike Bosne i Hercegovine 1992 - 1995. posebna je tema.
Ciljevi agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1992. do 1995.
Prije deset godina prekinuto je civilizacijsko uspinjanje u miru nae
domovine Bosne i Hercegovine. Istina je da je nae drutvo osamdesetih
godina ulo u teku optu krizu i da su se nametale radikalne promjene.
Pokazalo se da vladajue snage nisu bile sposobne za cjelishodne podu-
hvate u takvim uslovima.
308
Novi reim u Beogradu krenuo je u ostvarivanje svoje osvajake
strategije, pa i protiv Republike Bosne i Hercegovine. Osigurao je prethodno,
zajedno s vrhom Armije njenu radikalnu transformaciju i poslunost; izro-
enu armiju pretvorio je u svoj instrument. Osigurao je puno angaovanje
nacionalistike i uticajne Srpske demokratske stranke u Bosni i Hercegovini.
Utvrdio je podjelu Bosne i Hercegovine sa svojim nacionalistikim partne-
rom u Zagrebu.
1
Prethodno je reim Slobodana Miloevia skrio otpore na Kosovu, u
Vojvodini i Crnoj Gori. Uz podrku nacionalista iz Zagreba, kao i drugih
i vrha JNA razbio vladu Ante Markovia i potisnuo anacionalistike i refo-
rmske snage u SKJ. Poslije vojnih operacija u Sloveniji i Hrvatskoj je gru-
pisao i angaovao krupne snage JNA u Bosni i Hercegovini uz dijelove JNA
i paravojne sastave iz Srbije i Crne Gore.
Prije deset godina udruene tzv. nacionalne partije u Bosni i Herce-
govini (Srpska demokratska stranka, Stranka demokratske akcije i Hrva-
tska demokratska zajednica) dobile su na izborima izrazitu veinu, preu-
zele i podijelile vlast. Glavni udar tih partija bio je usmjeren na bosansko-
hercegovaku multietniku ljevicu. Odluka o agresiji na Republiku Bosnu
i Hercegovinu i njenoj podjeli donesena je faktiki u Karaorevu, ali je
olakana pa i podsticana nacionalnom i politikom podjelom Republike
Bosne i Hercegovine poetkom devedesetih godina. Razumije se, odgo-
1
O dogovaranjima S. Miloevia i F. Tumana o podjeli Republike Bosne i
Hercegovine piu: M. Mini, S. Mesi, V. Cimerman, I. Radakovi i drugi. Treba
vidjeti i knjigu BESPUA POVIJESNE ZBILJNOSTI i druge njegove spise i istu-
panja, materijale sa osnivakog kongresa Hrvatske demokratske zajednice, svjedo-
enja: M. Krlee, M. Tripala, S. uvara, I. Banjca, K. Gligorova, S. Kljuia, I.
Stambolia, P. Edauna, R. Holbruka i drugih. Maja 1991. akademik D. Bilandi je
i mene upozorio na sporazumijevanje Miloevia i Tumana o podjeli Republike
Bosne i Hercegovine. Praksa oba reima potvruje te osvajake i genocidne strategije.
Taj dogovor je na liniji tradicionalnih aspiracija srpske i hrvatske buroazije prema
Bosni i Hercegovini. I 1939. dijeljena je Bosna i Hercegovina. inila je to vlada
Cvetkovi-Maek, uz patronat dvora Karaorevia. U toj vladi sjedio je i D. Kule-
novi, predsjednik Jedinsteve muslimanske organizacije, koji je 1941. postao potpre-
dsjednik Vlade A. Pavelia. U tim godinama osnovna snaga otpora vladajuim oliga-
rhijama i njihovoj politici ekspanzije i podjela Bosne i Hercegovine, kao i faizacije
zemlje bila je Komunistika partija Jugoslavije. Tito je i tada bio dosljedan formuli
da je Bosna jedno....
309
vornost tzv. nacionalnih partija za tragediju Republike Bosne i Herce-
govine nije ista. Svaka ima svoju biografiju i svoj dio odgovornosti.
U ratovima 1941-1945. i 1992-1995. agresori su kao prioritetne ciljeve
imali osvajanje teritorija (ivotnog prostora lebensraum), izgon, unita-
vanja i pljaku stanovnitva, itavih naroda, kao i uvrenje totalitaristike
vlasti.
Strategija agresora na Republiku Bosnu i Hercegovinu u ratu 1991-
1995. karakteriu tri dimenzije: politika, vojna i ekonomska. Razumije se,
ti elementi se isprepliu i u meusobnoj su zavisnosti. Politiki ciljevi
agresije su poznati, radikalni su i genocidni; vojni takoe, a ekonomski su
unititi ili bar bitno ograniiti uslove za preivljavanje napadnute drave,
stanovnitva i vojske. Srpski nacionalisti proglasili su AVNOJ antisrpskim,
2
a avnojske granice republika administrativnim... Skuptina Republike Srpske
na Palama donijala ja odluku o ponitavanju ZAVNOBiH-a, njegovih stavova
i odluka.
Snage agresora ni izdaleka nisu samo one sa teritorija Republike
Bosne i Hercegovine. Te domae snage su dijelovi snaga agresora. Isti
onakvi kolaboracionisti, odnosno saradnici agresora i okupatora na privre-
meno zauzetoj teritoriji.
Reimi u Beogradu i Zagrebu su bili organi politikog rukovoenja
i vrhovne komande snaga koje operiu na prostoru Republike Bosne i
Hercegovine. V. Kadijevi istie: Komande i jadinice JNA inile su kimu
Vojske Republike Srpske sa kompletnim naoruanjem i opremom. Ilija
Radakovi, analizirajui transformaciju JNA na podruju Bosne i Herce-
govine konstatuje: Njene jedinice su se presvlaile u drugu vojsku, pod
drugim zastavama i amblemima, ali sa dotadanjim komandama... Armija
je zajedno sa policijom organizovala, opremala, obuavala i odluivala o
upotrebi tzv. paravojnih formacija eelja, Arkana i drugih.
2
I Koa Popovi je cijenio da sazrijeva revanizam nacionalista prema najsta-
rijoj generaciji srpskih komunista koja je osuena samim pristajanjem na AVNOJ,
avnojsku Jugoslaviju, ravnopravnost njenih naroda. Nacionalne stranke nisu moj
izbor... Ja sam protiv svakog nacionalizma, jer je nacionalizam najnii oblik dru-
tvene svesti... Bosnu pokuavaju da raeree, raupaju.
310
Agresor je uporno nastojao da koristi svoju naospornu, izrazitu i
tehniku nadmonost (posebno u artiljeriji, oklopnim snagama, elektronici
i dr.), ljudske i materijalne razerve, objekte vojne industrije i posebno iroke
mogunosti uvoza ratne opreme i naoruanja i veliku i bogatu pozadinu za
materijalno pothranjivanje fronta (radi se, ustvari, o Srbiji i Hrvatskoj); kori-
sti relativno povoljnu politiku petokolonaku klimu meu svojim stano-
vnitvom koja utie na borbeni moral trupa, kao i kolebanja, neefikasnost
i suprotnosti meu vanim akterima na meunarodnoj sceni. Agresor je
nametao oruanim snagama Republike Bosne i Hercegovine oblik rata koji
mu najvie odgovara, a koji je najnepovoljniji za oruane snage Republike
Bosne i Hercegovine, tj. nametao ja frontalni oblik ratovanja. U tome je
uspijevao vie nego to bi mogao da su reakcije oruanih snaga Republike
Bosne i Hercegovine bile smiljenije.
Agresorove snage nisu uspjele da upadnu i ovladaju Sarajevom. Opsa-
dom su iznurivale stanovnitvo i branitelje, ubijali graane i djecu, razarali
grad sa odstojanja: artiljerijom, minobacakom i snajperskom vatrom,
razarali kulturno-istorijske objekte, bolnice, bogomolje, groblja. Agreso-
rov prieljkivani model unitavanja su Srebrenica, Prijedor, Mostar.
Uoavajui genocid nad Bonjacima kao instrument i cilj agresije,
ve u avgustu 1992. godine na Londonskoj konferenciji je iznijela ideju na
licu mjesta in situ o sigurnim zonama safe area), za genocidom ugro-
eno stanovnitvo. Ideja je usvojena kad je Srebrenika tragedija dostigla
prvu kulminaciju aprila 1993, a broj i konkretne lokacije predlaganih zona
otkrivale su pravu namjeru. O ovome dokumentovano govori i IZVJETAJ
GENERALNOG SEKRETARA OUN od 15. novembra 1999., objavljen u
ediciji SREBRENICA 1995. knj. 3, str. 13-419.
Sve do sada poznate injenice upuuju na zakljuak da su dogovori
Miloevia i Tumana zapeatili sudbinu mira, ne samo u Bosni i Herce-
govini i potkopali mogunost demokratskog raspleta duboke krize drutva.
Ponaanje meunarodne zajednice otvaralo je anse nosiocima katastro-
falnih dogaaja. Armijski vrh se naao na strani glavnog nosioca ruenja
avnojske Jugoslavije i ratova na naam tlu. Izroena armija nija mogla biti
faktor podrke snagama damokratije i traenja izlaza u miru, nija bila
snaga odvraanja prodora nacionalistikih profaistikih reima i njihovih
311
osvajakih i genocidnih pohoda. Naprotiv, bila je faktor podstrekavanja i
glavna fizika sila takve politike.
U godinama pred ruenje avnojske Jugoslavije otpoeo je proces
politikog i etnikog ienja Armije i njene postepene politike, kadrovske
i organizacijske transformacije koji je kulminirao 1990-1992. godine, kada
se JNA faktiki raspala. Ustvari, taj proces u Armiji je jedna od dimenzija
duboke krize drutva i raspadanja drave. Oko 2/3 ljudstva, vojnika na odslu-
enju vojnog roka, razervnih vojnih starjeina i vojnih obveznika napustili
su Armiju i Teritorijalnu odbranu ili su oieni. Veliki broj aktivnih vojnih
lica je otpao: Slovenci, Hrvati, Bonjaci, Makedonci, Albanci i dr. politiki
nepodobni Srbi i Crnogorci. Vrh Armije je u okviru strategije reima S.
Miloevia lomio otpor aktivnih starjeina i posebno penzionisanih gene-
rala i oficira partizanske generacije, koji su se suprotstavljali izroavanju
Vojske.
3
Odnos snaga na ratitu Bosne i Hercegovine, nedovoljna snaga bosa-
nskohercegovakog otpora i zakanjela efikasna intervencija meuna-
rodne zajednice nisu dopustili da se ostvare mnoge osvajake i genocidne
ambicije agresora.
Moji ratni drugovi i ja, okupljeni u SUBNOAR-u Bosne i Hercego-
vine podrali smo Platformu Predsjednitva Republike Bosne i Hercego-
vine o djelovanju u ratnim uslovima,
4
koja ja utvrena 26. juna 1992 . god-
ine. Vidjeli smo u tom dokumentu politiku strategiju odbrambenog pra-
vednog rata, viziju budunosti Republike Bosne i Hercegovine u njenim
3
Krajam sedamdesetih i poetkom osamdesetih godina vei broj starih parti-
zanskih kadrova, vjernih najboljim tradicijama NOB otiao je, u skladu sa tadanjim
normama, u penziju. Da su ostali, usuujem se da pretpostavljam, moda bi uspjeli
da sprijee izroavanje Armije - ili bi bili silom uklonjeni. injenica je da u periodu
1990. - poetak 1992. u Armiji vie nije bilo starih partizanskih kadrova, sem jednog
u SSSO. Podrka demokratskih, antinacionalistikih i antifaistikih snaga u drutvu
tim armijskim kadrovima nije se osjeala ili nije bila efikasna. U bosanskohercego-
vakoj sredini, posebno u naem susjedstvu nije bilo dovoljno udruenih demo-
kratskih i antifaistikih snaga da sa odvrati i sprijei tragedija.
4
Objavljena u Slubenom listu Republike Bosne i Hercegovine, br. 8, 2. jula
1992. godine. Sadraj vidi u publikaciji: ZAVNOBIH DEKLARACIJA O PRAVIMA
GRAANA BOSNE I HERCEGOVINE, Sarajevo, 2000. i 2001., str. 147 do 151.
312
historijskim, zavnobihovskim i meunarodno priznatim granicama,
demokratsku, multietniku i sekularnu dravu, kao i kontinuitet sa osno-
vnim idealima i dometima nae Narodnooslobodilake borbe i itave histo-
rijske batine Bosne i Hercegovine. U tom dokumentu insistira se na multi-
nacionalnoj Republici Bosni i Hercegovini i njenih organa, posebno vojske.
Bilo je jasno da je neprijatelj zainteresovan za cijepanje demokratskih,
antifaistikih, politikih i vojnih snaga Republike Bosne i Hercegovine
na nacionalnoj i vjerskoj osnovi i svoenje snaga branitelja Bosne i Herce-
govine na jednonacionalne uz stalno jaanje uticaja bonjake desnice na
voenje rata i potiskivanje nosilaca demokratskih i antifaistikih stremljenja
u bosanskohercegovakom drutvu.
5
Relativiziranje Platforme, tog strategijskog dokumenta o ciljevima rata,
spada meu najvee promaaje rukovodeih organa drave.
Vojno-strategijske procjene odnosa snaga i drugih relevantnih faktora
u proljee 1992. upuivale su na izbor oblika rata ija je sutina kombino-
vanje frontalnih i partizanskih dejstava. Takve procjene i savjete predoavali
smo politikim i vojnim faktorima drave. Razumije se, i u korienju isku-
stava naeg Narodnoslobodilakog rata valja biti oprezan i kritian. Ni
jedan rat se ne moe prepisivati. Uvijek treba polaziti od realne procjene
5
Objavljeni su podaci: A. Hubana, aktiviste SUBNOAR-a Bosne i Hercego-
vine, pratio je itulje u Osloboenju i utvrdio da meu poginulim braniteljima
Sarajeva ima i oko 500 Srba i Hrvata i vie stotina iz nacionalno mjeovitih brakova;
I. Hadi, komandant brigade koja je branila Dobrinju svjedoi da je u toj jedinici
bilo oko 30% Srba i Hrvata; I. Dervievi, komandant 1. slavne motorizovane bri-
gade, navodi da je u toj jedinici bilo 26 odsto Srba, Hrvata i drugih, pored 70 do 75
odsto Bonjaka. K. Luarevi navodi da je u vojnoj policiji, dok je on stajao na njenom
elu, bio izrazito multietniki sastav; general S. iber navodi da je 8. aprila 1992.
godine od 85 pripadnika RTO 50 oficira potpisalo vjernost Republici Bosni i
Hercegovini svi bonjake i hrvatske nacionalnosti; general J. Divjak istie da je u
ljeto 1992. u Generaltabu bilo oko 20% Srba i Hrvata, dok general S. Halilovi cijeni
da ih je bilo 10% i vie; grupa penzionisanih generala i nekoliko pukovnika, gotovo
svi borci NOR-a (11 Bonjaka, 5 Srba i 4 Hrvata) u Sarajevu utvrdili su 8. aprila i
krajem maja 1992. i objavili svoje stavove o odbrani Republike Bosne i Hercego-
vine, osudili agresora i genocid, pozvali pripadnike JNA da se prikljue braniocima
Republike Bosne i Hercegovine. Zato se ta multietninost Armije Republike Bosne
i Hercegovine nije razvijala nego se, nasuprot iskustvima NOVJ, topila? Bilo je to
na tetu odbrane i budunosti Republike Bosne i Hercegovine.
313
odnosa snaga i drugih faktora koji mogu da utiu na tok i ishod rata.
Iskustva, naa i tua, mogu samo pomoi u nalaenju optimalnih rjeenja.
Naalost ta iskustva nisu iskoritena, nije se ostalo ni na prokla-
movanoj platformi. Apsolutna vatrena i druga nadmo agresora, visok ste-
pen pripremljenosti svih ratnih resursa, iroka indoktrinacija osvajakim i
genocidnim ciljevima obeavali su garantovan uspjeh. Multietnika drava
Bosna i Hecegovina trebala je nestati, sa njom uveliko i narod Bonjaka.
Ipak se smoglo snage za odbranu. Izdrana je troipogodinja, u znaajnoj
mjeri i dvostruka agresija, preostale slobodne teritorije i glavni grad izdrali
su viegodinje opsade.
Cijena je bila isuvie visoka. Gotovo dvije treine zemlje bile su
okupirane, sa njih su protjerani gotovo svi nesrbi. Vie od polovine ukupnog
stanovnitva napustilo je svoja ognjita, mnogi od njih proli su kroz
koncentracione logore. Na obje strane poginulo je blizu 50.000 boraca, ali
i ubijeno bar tri puta vie civila. Pet godina poslije Dejtona na svoje se jo
nije vratila polovina poginulih.
Nacionalistiki reim Miloevi-eelj, nosilac agresije na Republiku
Bosnu i Hercegovinu i ratova na Balkanu, nosilac ruenja avnojevske Jugo-
slavije je totalitaristiki i radikalno represivan ne samo prema nesrpskim
narodima u vienacionalnoj Srbiji, nego i prema svemu to je demokra-
tsko i antifaistiko u zemlji. Nisu u pitanju samo razmahana profaistika
propaganda, korupcija i kriminal, uutkivanje, prijetnje, premlaivanja,
hapenja, progon medija, nego i tipini teroristiki akti: otmice i ubistva
politikih neistomiljenika koje organizuje reim.
Pad takvog reima i pobjeda demokratskih snaga u Srbiji u interesu
je mira i ravnopravne saradnje naroda i drava na Balkanu i ire i, sva-
kako, u interesu srpskog naroda i drugih naroda u Srbiji. Takva kretanja
bila bi u interesu mira i bezbjednosti Bosne i Hercegovine, kao i u interesu
borbe bosanskohercegovakih progresivnih snaga protiv svih nacionali-
zama i inteziviranja posustalih demokratskih kretanja i na bosanskoherce-
govakom tlu.
Demokratski procesi u Hrvatskoj i Crnoj Gori predstavljaju pozitivnu
pojavu od znaaja za itav region: Bosanci i Hercegovci mogu doprinositi
314
takvim kretanjima, prije svega, demokratizacijom i reintegracijom demo-
kratske, multietnike i sekularne drave dakle, u pobjedama progresa na
bosanskohercegovakom tlu.
315
Ilija Radakovi
RAT KAO NAJGORI IZBOR
ODGOVORNOST TABA VRHOVNE KOMANDE
Zato je i kada armijski vrh prihvatio najgore rjeenje da se otvorena
pitanja rjeavaju silom?
Ni jedna republika bive SFRJ, politiki i iznutra, nije bila spremna
da ratuje s drugima, pa ak ni onda kada su bile uvuene u rat. Ogromnu
veinu ljudi nije se uspjelo ubijediti da je rat rjeenje za bilo kakve nespo-
razume.
Ciljevi rata u poetku nisu objavljeni, jer ih nisu smjeli objaviti. Kasnije
se postepeno definiu, ako ne dokumentima, ono praksom. U Kadijevievoj
knjizi MOJE VIENJE RASPADA VOJSKA BEZ DRAVE, ciljevi se
jasno vide i oito je njihovo pretvaranje u konkretne planove upotrebe JNA.
Strategija je raunala da e sve, ili najvei dio tih ciljeva, realizovati za kra-
tko vrijeme, prepadima, nekakvim blickrigom, upotrebom osakaenih i
improviziranih grupacija. Odmah je bilo jasno, sada posebno, da je to bila
u sutini samoubilaka politika. Akteri ovog rata nisu se sjetili Vijetnama
i SAD, Afganistana i Sovjeta, Izraela i Arapa, Iraka i Kuvajta.
Zato se JNA nije na vrijeme distancirala od agresivnih nacionalisti-
kih politika i ukazala na njihovu odgovornost - i to na odgovornost svih
takvih politika? Ratovi na prostorima nekadanje Jugoslavije pretvorili su
se, u sutini, u rat protiv naroda a ne samo borbu za ruenje novoizabranih
vlasti. I, im se to dogodilo, za Sloveniju, Hrvatsku i Bosnu ti ratovi su
postali narodni, domovinski i odbrambeni, a JNA zbog svog ponaanja
i zloupotrebe postaje nepoeljna za sve, osim za vlast u Srbiji i Crnoj Gori.
Ali, sada smo svjedoci da se i u ovim sredinama, koje su podravale, kori-
stile i zloupotrebljavale JNA, kritika za rat poinje prevaljivati i na JNA,
da bi se prikrila sopstvena odgovornost.
316
JNA se u poetku opirala, a na kraju je ipak prihvatila da sarauje ili
da pod svoju komandu primi i tzv. dobrovoljce. Da li je bila svjesna da se
radi o paravojnim snagama, koje su se poele formirati od 1987. godine,
a koje su u sutini bile i jesu udarna aka neofaizma.
Da je njih sprijeila, rat ne bi bio toliko straan. Najvei dio tih mili-
tantnih snaga i danas insistira na ratnoj opciji i pitanje je da li se prema njima
preduzimaju prave mjere.
Rije je o desetinama hiljada pripadnika naoruanih formacija koji su
pod kontrolom nacionalistikih stranaka, a na alost, mnoge su obavljale
najprljaviji dio ratnog posla, od ega se JNA u poetku ograivala, ali ih
nije obuzdavala, a moda i nije htjela, ni mogla da ih obuzda. Pucali su na
sve i imali su svoje simbole i nazive. Da li je prekidom rata prestala njihova
uloga ili njihova prava uloga tek poinje? To su vojske stranaka od kojih
ni jedna nije demokratska, a sve su proetnike, rojalistike, proustake,
muslimansko-ekstremistike... Prema njima se sprovode neke, ali ne prave,
mjere, bez obzira na insistiranje meunarodne zajednice i domae demo-
kratske javnosti. Kakva je uloga Vojske Jugoslavije i policije u tome? One
se moraju razoruavati po cijenu sukoba na sopstvenim teritorijama. Opta
demilitarizacija svih (pa makar i postepena) je prvi zadatak i jedina gara-
ncija mira.
Tano je da se JNA u posljeratnom razvoju nije spremala, niti je trebalo
da se sprema, za rat kakav se vodio na jugoslovenskim prostorima. Ususret
ratu, JNA je planski gurana da bude vojska Srbije i Crne Gore, u emu se i
uspjelo, jer su neki njeni interesi, stanje u zemlji i u njoj samoj igrom prilika
bili najblii interesima Srbije i vladajueg reima. Armijski vrh je, poslje-
dnjih godina, vrlo loe cijenio politiku i vojnu situaciju i zbog toga povu-
kao seriju katastrofalnih strategijskih, pa onda i operativno-taktikih poteza.
JNA je vrlo brzo prestala da bude jugoslovenska i narodna, pri emu su
rukovodstva JNA i Vojske Jugoslavije najvei broj greaka tumaili kao
pobjedu.
Stalno se postavljalo pitanje: da li je rukovodstvo JNA shvatilo ovo
vrijeme i kako se u njemu snalo? Nije shvatilo vrijeme, nije se snalo u
vrijeme ulaska SFRJ u viepartijski sistem. Pogotovo se nije snalazilo onda
kada se kao izlaz iz krize nudila konfederacija i savez suverenih drava.
317
Sve to se dogaalo u bivoj Jugoslaviji na JNA je djelovalo kao stres i
kontrarevolucija. Sporo se prilagoavala i mijenjala da bi se na kraju, kao
to je ve reeno, postepeno priklonila jednoj politici, i to ne samo aktu-
elnoj politici reima, nego (objektivno) i nacionalistikoj politici opozicije.
Zato JNA nije uspjela da se izvue iz politikih sukoba, ve je otila na
jednu stranu? Da je armijsko rukovodstvo nekoliko godina prije rata dru-
kije postupalo, mogla se sauvati drava, a i Armija se mogla na drugi
nain transformisati. Zato se JNA nije na vrijeme i postepeno distancirala
od svih nacionalistikih politika, ukljuujui tu i aktuelnu politiku Srbije?
Zbog pogrenih procjena i strategijskih poteza, JNA je ula u najbrutalniji
rat na prostoru bive SFRJ (po mnogo emu brutalniji od Drugog svjetskog
rata) i objektivno je postala uesnik u ruenju zajednike drave, uesnik
u unitavanju viedecenijske izgradnje zemlje, uesnik u ekonomskoj kata-
strofi svih naroda bive Jugoslavije, u uasnom erupanju Hrvatske i Bosne
i Hercegovine. Zato je dola do toga da sa sigurnih odstojanja svojim oru-
jem tue i sopstvene garnizone? Tako je morala biti dovedena u situaciju
da, kada to uini, i sama padne na dno.
Ovaj rat je bio nae samoubistvo. Nije nas ubila strana agresija, ve
smo ubili sami sebe. Ipak, za kakvu-takvu utjehu je da ovaj rat, ipak, nije
rat naroda, nije sukob meu njima i ljudima, u najirem smislu, nego rat
stranaka, frakcija, voa, borba za vlast, rat politika hegemonizma i separa-
tizma, sa razliitim stepenom odgovornosti.
Kadijevi na mnogo mjesta u svojoj knjizi tvrdi da je JNA postupala
iskljuivo po nareenju Predsjednitva, odnosno Vrhovne komande i da je
potovala Ustav. Meutim, to nije bilo uvijek tako. Kada je Vrhovna komanda
odbila prijedlog ili pritisak vojnog vrha za uvoenje vanrednog stanja u
zemlji (12. marta 1991), armijski vrh ili neki od njegovih elnika odluili
su (da li sami?) da zaigraju po nekim svojim pravilima. To pokazuje i sao-
ptenje taba Vrhovne komande da e taj organ razmotriti situaciju poslije
odbijanja Predsjednitva da uvede vanredno stanje, te da e na temelju
vlastite procjene preduzeti korake. Odbijanje Kadijevia da u tako drama-
tinim trenucima za sudbinu SFRJ uestvuje u radu Predsjednitva, koje
je Vrhovni komandant, pokazuje da su naelnik taba Vrhovne komande
i dio vojnog vrha poeli sami (il nekog sluajui) planirati nasilnu akciju.
318
Kuda se to zaputio dio vojnog vrha? Da li su razmiljali da to moe da
dovede do raspada JNA? Zar nije bilo jasno da najvei dio, naroito mla-
dih ljudi u JNA (aktivnih i rezervnih) nee prihvatiti naredbu da puca u
narod koji treba braniti, da e odbiti da hapsi i puca na sunarodnike? Kadi-
jevi i drugi (ili obratno) povukli su sunovratan potez koji je postojeu
jugoslovensku krizu doveo do bezdana. Morali su se prihvatiti zakljuci
veine lanova Predsjednitva i u interesu opstanka JNA. Zato takvo
ponaanje, autoritarnost i arogancija, vojnika poluintelektualnost i, na
kraju, vojnika nedisciplina prema odluci - stavu (kakve-takve) Vrhovne
komande? Zar i to nije bio pu klasian ili specifian svejedno? Sa koje
platforme JNA uestvuje u procesima u zemlji? Uestvuje faktiki i najvie
direktno, naroito od 1988. godine. Zalae se za demokratsku, efikasnu,
savremenu federaciju, za pravi socijalizam, ili u skladu sa izjavom ve
penzionisanog admirala Mamule, da e Oruane snage u sluaju radika-
lne krize u zemlji intervenisati da zatite integritet, okomivi se na stvaranje
nacionalnih drava i na konfederaciju koju su predlagale Slovenija, Hrva-
tska, nova makedonska i bosanskohercegovaka vlast i mnogi drugi u
SFRJ. Izjava je data u Londonu poetkom 1991, poslije formiranja novog
Saveza komunista Pokreta za Jugoslaviju (izjavu je objavio Veer
Skoplje). Da li su takve izjave bile sluajne? Da li ih je trebalo dati u ino-
stranstvu? Bilo kako bilo, izjave su bile zapanjujue i izazivale su zabunu.
Mnogi u ovoj zemlji pitali su se odakle pravo na takve izjave i u ime Armije?
Predsjednitvo SFRJ i armijski vrh nisu javno reagovali na te izjave, iako
su one zadirale u njihove kompetencije. Moda i zbog toga to je to i izgo-
voreno u ime dijela Predsjednitva i armijskog vrha.
Izvjestan osjeaj odgovornosti naveo je Veljka Kadijevia da obja-
njava i opravdava sopstveno vienje raspada Jugoslavije.
Kako je obavljao jednu od najznaajnijih dravnih funkcija i raspo-
lagao nesumnjivo velikom moi, Kadijevi smatra da je uradio sve to je
mogao, da je predlagao prava rjeenja, koja legalni organi u kritinom tre-
nutku nisu prihvatili, to je, po njemu, stvar politike u koju, navodno, nije
eleo da se mijea.
319
Kadijevieva teza o vojsci bez drave, nalazi se u istoj razini sa
tvrdnjama da rukovodstvo JNA nije htjelo da preuzima na sebe politiku
ulogu spasioca Jugoslavije, jer je smatralo da JNA tu ulogu ne moe odi-
grati... pri emu, kako kae, rukovodstvo JNA, dok sam ja bio savezni
sekretar, nije donijelo ni jednu politiku odluku i nametnulo je zemlji.
tavie, nije donijelo ni jednu odluku iz domena oruanih snaga osobito
njihove upotrebe, koja je bila u nadlenosti Predsjednitva SFRJ.
Drugim rijeima, on tvrdi da je Armija strogo potovala ustav, zakone,
kretala se iskljuivo u formalno-pravnim okvirima. Za dokaz da stvari ne
stoje ba tako, pobrinuo se sam Kadijevi. On, naime, kae: Jedna od najzna-
ajnijih mjera paralisanja pogubnog ustavnog koncepta o oruanim sna-
gama bila je odluka o oduzimanju oruja Teritorijalnoj odbrani i njegovo
stavljanje pod kontrolu JNA. Protiv te odluke su mnogi ustali, osobito Slo-
venci. (Kadijevi, n.d. str. 78). Znai, sam Kadijevi tvrdi da je ta odluka
bila protivustavna, jer joj je cilj bio da paralie vaei ustavni koncept.
Mada ne navodi ko je tu odluku donio, oigledno je da ju je JNA sprovela.
ak i ako nije donijeta u okviru Oruanih snaga, Armija je nastupila protiv-
ustavno, to je, priznali ili ne, politika odluka.
Da li je Ustav iz 1974. bio dobar ili ne, to u sutini nita ne mijenja
sa stanovita problema koje razmatramo. U praksi je potvreno da JNA ne
samo da je imala mogunosti da se strogo dri ustavnih odredaba, ve se
ona u konkretnom sluaju angaovala tako da se paralie ustavni koncept.
Nije tano da vojni vrh nije donosio politike odluke, nije tano da je vojno
rukovodstvo strogo potovalo Ustav, a ako se u pomenutom sluaju Ustav
direktno krio, zar nije mogao slobodnije da se tumai u trenucima kada
su odgovarajue odluke vojnog vrha i ponaanja JNA mogli da ouvaju
dravu, sprijee rat, krvoprolie i materijalna razaranja. Ili je to i injeno
(to se preutkuje) samo na osnovu pogrenih procjena i u funkciji politike
koja je faktiki razbijala osnove na kojima je jedino mogla da opstane Jugo-
slavija.
Zato je JNA izgubila povjerenje naroda federalnih jedinica, pa je,
samim tim, na kraju izgubila i dravu? Vidi se da je, na primjer, nezado-
voljstvo zbog razoruavanja Teritorijalne odbrane imalo uporite u vae-
em Ustavu. Dok se ne saopti jasno ko je tu odluku donio, odgovornost
320
lei na vojnom vrhu, a to vai i za odluke o upotrebi JNA na osnovu
politike odluke kojom se jugoslovenski narodi dijele na secesionistike
i one druge, a legalno izabrane politike vlasti u pojedinim jugoslove-
nskim republikama na prijateljske i neprijateljske. ak i da vojni vrh nije
uestvovao u donoenju ovih politikih odluka, oigledno je da je izdao
naredbe o upotrebi JNA u skladu s tim odlukama. Time su pojedini narodi,
republike, pa i itava drava ostali bez vojske kakva im je bila potrebna,
pa se prije moe govoriti o dravi bez vojske, nego o vojsci bez drave,
jer Kadijevievom konceptu armije nije bila potrebna JNA, koja bi na
unutranjem planu branila i odbranila SFRJ kao zajednicu ravnopravnih
lanica. Ne bez ponosa, pozitivnim smatra to su na njenim razvalinama
formirane tri srpske vojske. Ako se uspjeh cijeni po broju vojski koje su
formirane kao posljedica razbijanja JNA, doprinos biveg prvog ovjeka
JNA vei je od njegovog skromnog priznanja. On je morao da zna da se,
kao vojska svih jugoslovenskih naroda, JNA dovodi u pitanje onog tre-
nutka kada postane sredstvo jednog, bilo kog od tih naroda, kada se stavi
u funkciju politike koja je objektivno neprihvatljiva za neke ili veinu
ravnopravnih federalnih jedinica. Budui da je pod njegovom komandom
Jugoslovenskoj narodnoj armiji namijenjena uloga suprotna osnovnim
preduslovima njenog postojanja, moe se utvrditi kojom je naredbom Kadi-
jevi faktiki potpisao smrtnu presudu za JNA. Otuda njemu pripadaju
zasluge ne samo za formiranje tri srpske vojske (i koliko paravojnih), ve
i za formiranje slovenake, hrvatske, bosanskih i makedonske vojske. Zas-
luge, ili odgovornost, zavisno s koje se strane posmatra, ne mogu nikako
da ga mimoiu, bez obzira na to to samo neke od tih vojski smatra svojim
djelom.
Kadijevi se ne smatra odgovornim ni za odbacivanje doktrine u
okviru koje je, kao aktivan uesnik, gradio svoju vojniku karijeru. On je
doktrinu optenarodne odbrane odbacio kao glupost ne slutei da e, ne
dugo poslije njegovog poznatog intervjua Narodnoj armiji, primjenom
te doktrine u Sloveniji, a kasnije i drugdje, biti vojniki i moralno-politiki
poraen i ponien, to dosta govori o praktinoj vrijednosti doktrine, a jo
vie o pouzdanosti njegovih shvatanja i procjena.
Komandant ili naelnik taba, koji je kombinacijom visprenog mane-
vra, uz doziranu upotrebu sile, efikasno neutralisao akcije roditelja, majki,
321
sestara, mirotvoraca, pacifista - prema njima, razumije se, ne moe da
osjea nikakvu odgovornost, jer ih je svrstao meu neprijatelje JNA. Ako
su u pravu oni koji su se zalagali za mir, protiv slanja u smrt sopstvene
djece i brae, a posebno u vrijeme dok je poar mogao biti izbjegnut, Kadi-
jevi je u najmanju ruku bio duan da objasni ta ga je to objektivno konfro-
ntiralo sa majkama i sestrama svojih vojnika, sa ljudima koji su htjeli mir,
bili protiv prolijevanja krvi.
Jasno je da bi od naelnika taba Vrhovne komande bilo apsurdno
oekivati da se osjea odgovornim prema slovenakim separatistima, s
obzirom da su, kako kae, prvi ozbiljni napadi na JNA poeli iz Slovenije
i bili u funkciji ruenja najprije federalne, a potom i svake jugoslovenske
drave. To vai i za Hrvate, poto ga ne udi to ga u Hrvatskoj ne oboa-
vaju, jer su oni isti neprijatelji - ustae i Nijemci - sa kojima sam ratovao
u NOR-u kao i u ovome ratu. Poto ga ne pogaa ono to dolazi od sepa-
ratista, ustaa, neprijatelja svih boja, Kadijevi je izriit u navoenju onog
to ga je za srce ujelo: Ali mene i jo neke moje kolege iz rukovodstva
JNA i ovdje, u SR Jugoslaviji, nazivaju izdajnicima i htjeli bi da nam sude
i pribiju na stub srama, sa potpuno suprotnom argumentacijom od one sa
kojom nas optuuju u Hrvatskoj. Kako to da i neki ovdje kao ustae ele
isto....
S tim u tijesnoj vezi, valja napomenuti da Kadijevia pogaa i to to
se ponegdje pekulisalo i sa njegovom nacionalnom pripadnou. On pie:
Moj otac je Srbin, moja majka je Hrvatica. Ja sam, dakle, po roenju Srbin
iz Imotskoga, gdje je Srbin tee biti nego bilo gdje u Jugoslaviji, ali sam
isto tako i Jugosloven po uvjerenju.... Ispada da je on Srbin posebnog
kova.
Kod Kadijevia, prisutno je omalovaavanje druge strane, bez obzira
o kome je rije (o SAD, Evropskoj zajednici ili Sloveniji, Hrvatskoj, ili o
pojedinim linostima). Proizilazi da Kadijevi za sebe rezervie suprotna
(pozitivna) svojstva. Samo je on (mada esto govori u prvom licu mnoine)
sve vidio unaprijed, sve mu je bilo jasno, vukao je najbolje poteze, predla-
gao jedino ispravne odluke koje drugi nisu prihvatili, pa su zbog toga nastu-
pale katastrofalne posljedice. To mu, meutim, nije bio dovoljan razlog da
se povue. Na kraju krajeva, on, ni poslije svega to se desilo, kada je rije
322
o strategijskim potezima nita ne bi mijenjao. Budui da je vukao najispra-
vnije poteze - nikakve ispravke ne dolaze u obzir.
Izuzetan prostor posveuje izlaganju ne ba uvjerljive tvrdnje da je
ambasador Voren Cimerman (Woren Zimmerman) sprijeio njegov susret
sa sekretarom odbrane SAD Dikom ejnom (Dick Chaney). Isto znaenje
pridaje se i injenici to nije data saglasnost za njegov odlazak u ameriku
vojnu bolnicu Volter Rid (Wolter Reed) u Vaingtonu: Trebalo je onemo-
guiti svaki moj kontakt sa onim kljunim linostima amerike admini-
stracije koje nisu bile potpuno uvjerene da je politika SAD prema Jugosla-
viji, posebno ona koju sprovodi gospodin Cimerman u samoj Jugoslaviji,
ispravna i u interesu SAD, podvlai Kadijevi. Iz toga bi se mogla izvui
dva zakljuka. Po njemu, naime, ambasador SAD u Jugoslaviji vodi neku
posebnu politiku, drukiju od politike drave iji je ambasador, to je ne
samo proizvoljno, nego i naivno uvjerenje. I, drugo, sugerie se itaocu da
pomisli kako bi sve krenulo drugim tokom samo da mu je bilo omogueno
da se sretne sa ejnom i jo nekim kljunim amerikim linostima.
Dokaze o naivnosti daje i kada govori kako je odbijao da razgovara
sa njemakim ministrom Hansom Generom (Hans Dietrich Genscher), da
ode na prijem kod Jakovljeva, poto nije mogao ili nije htio da ga primi
Gorbaov, kako je odbijao pojedine sastanke koje je predlagao lord Kari-
ngton (Peter Carrington) kao predsjedavajui Konferencije o Jugoslaviji.
Da li se, u sudbonosnim situacijama za opstanak sopstvene drave,
smije tako sujetno da ponaa linost kojoj je ta drava povjerila jednu od
najodgovornijih funkcija? Sujeta bi bila privatna stvar ministra odbrane,
da se u konkretnom sluaju ne ispoljava i u odlukama od bitnog znaaja
za sudbinu Jugoslavije i JNA. Vojniki poraziti (Sloveniju, Hrvatsku...), pa
se potom povui - samo je krajnja pogubna konsekvenca te narcisoidnosti.
Otuda za nju ne snosi odgovornost samo ministar odbrane, ve i svi oni
koji su joj pruali ansu da se ispoljava u igri sudbinom drave i JNA.
Kadijevi na vie mjesta naglaeno govori o ulozi i uincima tzv.
taba Vrhovne komande kao nosioca procjena. Tako, na primjer (na stra-
nama 35. i 36), pie o procjeni VK krajem 1989, a pie i to da je VK pune
dvije godine (izlazi da je to bilo od 1987.), ukazivao da se velikom brzi-
nom pribliava vreme kada e upravljanje zbivanjima u Jugoslaviji domi-
323
324
nantno preuzeti strani faktor. Da li je VK tada (u toj funkciji) djelovao
(tada je savezni sekretar bio Branko Mamula, Veljko Kadijevi njegov
zamjenik, Stevan Mirkovi naelnik Generaltaba)? Da li tada, ili u martu
1991. sazrijeva ideja o VK kao surogatu vrhovnog komandovanja, kada
je armijski vrh zakljuio da Predsjednitvo SFRJ (Jovi, Zelenovi, Mesi,
Buin, Tupurkovski, Sapundija, Drnovek i Bogievi) ne moe funkcio-
nisati kao Vrhovna komanda? Kada i po ijoj odluci ili sugestiji Kadijevi
sebe stavlja u centar zbivanja? Nije vano ta, gdje i kako se odluuje, kako
se djeluje, vano je kud on ide, sa kim se sastaje, ta razgovara, ta on o sago-
vornicima misli ili oni o njemu, ta mu piu?, kae jedan od tadanjih
lanova VK. Ko ini tab VK i kakav je sutinski odnos izmedu VK i
VK? Kadijevi nije dao precizniji odgovor. Inae, stie se utisak da je
Vrhovna komanda (VK) Veljko Kadijevi (V. K.), to znai VK = VK, ili
je Vrhovna komanda (vrhovni komandant) izvan imenovanih. I ranije, a
posebno sada, postaje jasno da je to Slobodan Miloevi, a Veljko Kadije-
vi je od 1988. ili 1989. njegov naelnik taba.
Znatan dio ministarske i djelatnosti VK otisnut je na stranicama
Narodna armija.
1
Analizom oko 140 brojeva novijeg izdanja lista Narodna armija,
2
sa
reprezentativnom opremom, od 21. decembra 1989. pa do 21. maja 1991,
uoljivi su naslovi:
Za stabilnu Jugoslaviju i snanu odbranu, (21. decembra 1989. br.
26/32). To je jedan od prvih istupa ministra odbrane. Od tada pa do 9. janu-
ara 1992, kada je siao sa politike pozornice, deset puta se pojavio na naslo-
vnoj strani, a 46 puta na unutranjim stranicama.
Bie razoruane sve oruane formacije uspostavljene izvan jedno-
stranih i Ustavom SFRJ definisanih oruanih snaga (6. decembra 1990.).
Da li je ova poruka izvrena? Nije!
1
Izbijanjem rata, Narodna armija, umjesto sedmino, izlazi svaka dva-tri dana.
2
Izvodi iz analize pukovnika Stipe Sikavice nekadanjeg urednika ovog lista.
Armija e spreiti promenu dravnog ustrojstva i guranje zemlje u
haos bratoubilakog rata (22. decembra 1990). Da li je izvrena ova
poruka? Nije!
Posljednji je as da se stane na put anarhiji i bezakonju (20. juna 1991).
Da li je ova poruka, ispunjena? Nije!
Neka se niko ne zanosi iluzijama da e politikom svrenog ina moi
da razbije Jugoslaviju (27. juna 1991). Da li je ovo ispunjeno? Nije!
Narodna armija je objavila est Kadijevievih intervjua (jedan dat
Lazanjskom, dva Televiziji Beograd, jedan amerikoj TV-mrei ITN, jedan
britanskoj TV - SKY i jedan glavnom uredniku Armije). Objavljena su 22
saoptenja taba Vrhovne komande, 13 izjava saveznog sekretara, pet pre-
dloga Vrhovnoj komandi, dva upozorenja vlastima Republike Hrvatske,
tri nareenja (od kojih jedno F. Tumanu 22. septembra 1991. pod naslo-
vom Hitno naredite prekid napada), pet pisama - dva Tumanu, dva
Karingtonu i jedno Van den Bruku (Hans Van den Brook).
to rijeju, to slikom, naelnik taba VK se pojavio u novom izdanju
Narodne armije 112 puta.
U broju 26/46 (od 29. marta 1990) je fotos sa Slobodanom Miloe-
viem i zajednika izjava o posjeti Prvoj armijskoj oblasti Beograd, u kojoj
se navodi da su usaglasili znaaj to breg regulisanja, pravila igre, u vezi
sa uvoenjem i funkcionisanjem viestranakog sistema.
Na sjednici Predsjednitva SFRJ (3. aprila 1990), VK je predloio
svoje mjere, a jedna od tih je uspostaviti narueni ustavni poredak zemlje
na nain da se suspenduju sva normativna akta i sve radnje koje su u supro-
tnosti sa Ustavom SFRJ i saveznim zakonima.
Savezni sekretar za narodnu odbranu je u Zagrebakoj vojnoj oblasti
u vrijeme izborne kampanje u Sloveniji i Hrvatskoj, na to reaguju tamonji
mediji.
Prvog novembra 1990. (broj 26/77) kamera biljei Veljka Kadijevia
i Borisava Jovia (u uniformi, znai, u ulozi Vrhovnog komandanta), na poli-
gonu Krivolak u Makedoniji.
325
Petog decembra 1990. TV Beograd prenosi neuobiajeni intervju Kadi-
jevia vojnopolitikom komentatoru Lazanjskom, koji, uvodei itaoce u
intervju, kae:
Jo jednom je potvreno da se glas Armije daleko uje i da javnost
sa posebnim zanimanjem prati istupe rukovodeih ljudi JNA - general
Kadijevi govori jasno, jezgrovito izlae stavove, ne podie ton. Hladno-
krvan je, fiziki izgleda u dobroj formi, sagovornika prati pronicljivim i
prodornim pogledom, svakim svojim pogledom i svakom rjeju djeluje
kao osoba koja zna ta hoe, tu je napad na TO kao objektivnu podvalu,
a 13. maja 1990. (Narodna armija od 17. maja), povodom Dana slubi i organa
bezbjednosti, Kadijevi kae: Uvjeren sam da ete i nadalje, kao to ste
to i u proteklih 46 godina inili, inspirisani revolucionarnim djelom Josipa
Broza Tita....
Uvee, 6. maja 1991, nakon prekida lijeenja (Narodna armija od 9.
maja), Kadijevi je prvi put javno naredio da JNA ima pravo da upotrebi
oruje, odnosno da stupi u ratno stanje. U uvodnom dijelu dokumenta pie:
Savezni sekretar za NO, general-armije Veljko Kadijevi je 6. maja uvee,
nakon prekida lijeenja (ili odmora), zbog stanja u zemlji, prenio predsje-
dniku dr. Borisavu Joviu sljedee, u pet taaka...
Od maja 1990. do kraja mandata, Borisav Jovi gostuje u svakom
drugom broju Narodne armije, a njegov prethodnik, dr. Janez Drnovek,
nije pomenut ni u jednom od 21 broja Narodne armije.
Kolektiviziranje odgovornosti u politikim vrhovima, vrhovnim
komandama i njihovim tabovima, u ovom ratu je neprihvatljivo.
Poznato je ko je odgovoran za razbijanje Srbije, Hrvatske, podjelu
Bosne, za razbijanje JNA, za rat-ratove. Tu nema maskiranja i dijeljenja
odgovornosti. Prikrivanje odgovornosti za katastrofalnu spoljnu i unutra-
nju politiku, pogrenu vojnu politiku, za rat, ne moe se prihvatiti pod
izgovorom bilo kakvih viih interesa. Za posljedice nisu svi odgovorni,
pogotovo ne jednako. To vai i za lanove Vrhovne komande, za predsje-
dnike republika i za lanove taba Vrhovne komande.
326
327
Za ono to se dogodilo do januara 1992, odnosno do Sarajevskog pri-
mirja, odgovorni su jedni, a potom drugi elni ljudi u politici i vojskama
- svako u svom periodu vlasti i komandovanja.
*
Razbijanje Jugoslavije sa svim traginim posljedicama po jugo-
slovenske narode na njenom tlu, sa njihovom nesumnjivom odgo-
vornou, posebno odgornou njihovih voa, novonastalih reima
i nacionalistikih pseudoelita dovela je do razaranja zajednice
naroda koja je postojala vie od sedam decenija.
Dr. Slobodan Ini
Odluujuu ulogu u ratu, agresiji i genocidu odigrala je izdaja
vojnog vrha sa V. Kadijeviem na elu. Da nije bilo te izdaje, ne bi
bili mogui nasilje i zloini i sve to je izazvala i uinila politika
Miloevia i Srbije.
lan Predsjednitva SFRJ Raif Dizdarevi
Prije Kadijevia generali Mamula, Adi i Brovet su obavili
konsultacije u Londonu, Parizu i Moskvi. I to je, takoe, uinjeno bez
znanja Predsjednitva SFRJ. London i Pariz tada su im priopili
da e se mijeati u sluaju vojnog pua. Moskva je preporuivala
da se saeka na pad Gorbaova...
lan Predsjednitva SFRJ Bogi Bogievi
*
Uz rad, kao moto rada u cjelini ili njegovih dijelova, autor je naveo i pet citata
znaajnih savremenika. Redakcija Zbornika ih daje ovdje u cjelini.
Oito da istorija nije mogla da nae goreg rukovodioca odnosno
generala da poalje u zaborav i sramotu armiju koja je pobjedo-
nosno zavrila oslobodilaki rat u saveznikoj koaliciji.
Admiral Ivan Veselinovi
Armija nije bila faktor podrke demokratskim snagama u traenju
izlaza u miru i demokratiji, nije bila faktor odvraanja reakcio-
narnih snaga koje su zemlju vukle u katastrofu. Naprosto, bila je i jeste
faktor podstrekivanja rata, glavna fizika snaga te politike.
Generalpukovnik Demil arac
328
Dr. Norman Cigar
STRANE PARAVOJNE FORMACIJE U BOSANSKOJ KRAJINI
1992 - 1995.
UVOD
Srpske paravojne snage formirane van Bosne i Hercegovine odigrale
su znaajnu ulogu u dogaajima u Bosanskoj krajini tokom perioda od
1992 1995. godine, kao to je to bilo i u ostalim dijelovima Bosne i Herce-
govine. Njihova uloga je bila znaajna kako u borbenim dejstvima tako i
u operacijama etnikog ienja. Tema ovog rada je da pokae da su srpske
paravojne formacije, formalno djelujui vie kao slobodni strijelci a ne
kao kontrolisana vojska, bile ustvari produena ruka vlade u Beogradu i da
je njihova glavna uloga bila da realizuju i podravaju beogradsku politiku.
ULOGA PARAVOJNIH FORMACIJA
Glavni periodi aktivnosti
Masovna aktivnost srpskih paravojnih jedinica izvan Bosne i Herce-
govine moe se analizirati u dvije glavne faze. Prva je faza pripreme za rat
u Bosni i Hercegovini i poetni pokuaj da se zauzme odreena regija kao
dio ireg plana za cijepanje Bosne i Hercegovine (otprilike do kraja ljeta
1992.). Druga faza je zavretak rata koncem 1995, kada su paravojne
jedinice bile aktivne u pokuaju da sprijee gubitak poloaja bosanskih
Srba i da etniki oiste teritorije od nesrpskog stanovnitva u pripremi oeki-
vanog rjeenja pregovorima. Izmeu ova dva perioda pojaane aktivnosti
Beograd je, naravno, i dalje bio uveliko umijean u dogaaje u Bosni i Herce-
govini, ali je pribjegavao i drugim sredstvima. Na jednoj strani, Martieva
milicija je bila ubrzo transformisana u policiju i armiju teritorije pod srpskom
kontrolom pod nazivom Republika Srpska Krajina u Hrvatskoj, ali je i
dalje bila ukljuena u djelovanja u Bosanskoj krajini. to se tie paravojnih
329
jedinica iz same Srbije, one su se sredinom rata u velikom broju bile
povukle. Srpska vlada je vrila pritisak, a mogue i razoruala one para-
vojne jedinice koje su bile vezane za politike protivnike predsjednika Slo-
bodana Miloevia. Umjesto njih, konstantni angaman Beograda kanali-
san je preko Jugoslovenske armije i srbijanske policije. Kako e se vidjeti
kasnije, samo je Arkanovim Tigrovima bilo dozvoljeno da zadre znaajne
vojne kapacitete i da imaju ponovo direktan uticaj u Bosanskoj krajini
1995. godine.
Operacije paravojnih jedinica 1992. godine
Glavne paravojne formacije aktivne u Bosanskoj krajini bile su: -
Arkanova Srpska dobrovoljaka garda (SDG) ili Tigrovi; - Kninde Milana
Martia iz susjedne Hrvatske krajine, - Beli orlovi Srpske narodne obnove
Mirka Jovia i - Draganovci Kapetana Dragana.
Angaman Milana Martia i Kapetana Dragana u Bosanskoj krajini
poeo je ve u maju 1991. Prema Draganu uriu, kasnijem lanu Parla-
menta bosanskih Srba iz Prnjavora, u to vrijeme predstavnici lokalnih Srba
otili su u Knin da se sastanu sa dvojicom navedenih lidera paravojnih
jedinica. To je rezultiralo sporazumom za formiranje paravojnih jedinica
koje bi se, u pripremi za operacije u Bosni i Hercegovini mogle obuavati
na teritoriji pod kontrolom Srba (Golubi) u Hrvatskoj. Ova inicijativa dovela
je do formiranja nukleusa buduih paravojnih snaga Vukovi sa Vujaka.
1
Tako bi kasnije, iako nije bilo nikakve borbe na podruju samog Prnjavora,
Vukovi sa Vujaka bili spremni da se ukljue u operacije u Bosanskoj kra-
jini, to su uinili ve u martu 1992.
2
Kasnije su se sami Martievi Kninde razmjestili u Bosansku krajinu
i zajedno sa eeljevim etnicima uestvovali u zauzimanju Prijedora.
3
1
Prema jednom intervjuu Ninka uria sa Draganom uriem PRNJAVOR
TVRAVA SDS, Javnost, Pale 13. jula 1996. str. 15.
2
Ninko uri, PRNJAVOR TVRAVA I GNEZDO SRPSTVA, Javnost, 24.
maja 1997. str. 22.
3
KONANI IZVJETAJ Komisije eksperata Ujedinjenih nacija ustanovljene
Rezolucijom 780 Vijea sigurnosti iz 1992. Aneks V, IZVJETAJ O PRIJE-DORU;
Stavovi 159, 197, 229, 276 i 305; Internet izdanje na URL: gopher://gopher.rgc.apc.
org7030/11/annexes
330
Kao dio njihovog razmjetanja, Martievi ljudi su preuzeli kontrolu nad
aerodromom Biha, nakon to je iz njega otila Jugoslovenska narodna
armija (JNA).
4
Uopte, Kninde su bili aktivni na terenu sve do linije Pri-
jedor-Doboj u operacijama koje su imale za cilj da preuzmu komandu nad
terenom i da pomognu lokalnim srpskim snagama.
5
Meutim, Martievi
ljudi i njihovi lokalni saradnici nali su se opkoljeni od hrvatskih snaga i,
kako je jedan od Martievih zapovjednika rekao za srpsku tampu mi
moramo probiti obru, makar svi izginuli. Samo jedan opti sporazum
Srba i Hrvata o Bosni i Hercegovini, mogao je sprijeiti njihov poraz.
6
Za
Bele orlove, javljaju, da su takoe aktivni u pucnjavi blizu sela Hambarine,
na putu u Ljubiju, to je oito bio izazov za borbe i sluilo je kao uvertira
za napade na nesrpsko stanovnitvo.
7
Arkanova SDG takoe je uestvo-
vala u zauzimanju gradova, Kozarca i Prijedora.
8
Postoje znaajni dokazi da su ove paravojne formacije, osim u borbe-
nim akcijama, bili angaovani u etnikom ienju u Bosanskoj krajini.
Na primjer, Martievi ljudi su poduzeli napad na bosansko selo arakovo
krajem jula 1992. Prema izvjetaju Ujedinjenih nacija, koji je opisivao ovaj
sukob, neki Srbi su davali nareenja kao Spri! i Ubij! Izgledalo je
kao hajka, pria jedan preivjeli, u kojoj se i oblinja uma pretraivala da
nema skrivenih nesrba. Stotine ljudi je ubijeno - pogoeni metkom, ivi spa-
ljeni, premlaeni ili na drugi nain mueni nasmrt.
9
Beli orlovi, sa svoje
strane, navodno su uestvovali u pogubljenju 250-300 zatvorenika izvede-
nih iz logora Trnopolje.
10
4
B.S., VAZDUNA LUKA POD KOMANDOM MILANA MARTIA,
Borba, Beograd 16-17. maj 1992. str. 4.
5
R.Vujatovi, KNINDE I VUJACI NA FRONTU KOD DERVENTE
PROBIJAJU OBRU, Politika Ekspres, Beograd, 19. juni 1992. str. 7.
6
Vujatovi, nav. djelo, str. 7.
7
KONANI IZVJETAJ Komisije eksperata Ujedinjenih nacija ustanovljene
Rezolucijom 780 Vijea sigurnosti iz 1992. Aneks V, IZVJETAJ O PRIJE-DORU;
Stav 232; Internet izdanje na URL: gopher://gopher.rgc.apc.org7030/11/anne-xes
8
KONANI IZVJETAJ, Aneks V, Stavovi 118 i 250.
9
KONANI IZVJETAJ, Aneks V, Stav 305.
10
KONANI IZVJETAJ, Aneks V, Stav 602.
331
Narednih mjeseci Arkan je nastavio sa svojim operacijama u zapa-
dnoj Bosni. Prema izjavi Arkanovog zamjenika u sjevernoj Bosni, puko-
vnika Mihajla Ulemeka, SDG je djelovala u Velikoj Kladui, u ime Fikreta
Abdia pod direktnom komandom pomonika SDG, komandira Ace Legije,
kao i pod komandom Ulemeka, a posebno se angaovala u obuavanju
domaih jedinica.
11
Operacije paravojnih jedinica u 1995.
U 1995. godini dolo je do znatnog pojaanja paravojnih aktivnosti.
Kapetan Dragan, na primjer, izvjetava da je 1995. djelovao na bihakom
ratitu.
12
Pored toga, SDG je pojaala svoje aktivnosti u vrijeme povla-
enja bosanskih Srba krajem 1995. Glavni zadatak SDG, kako je izjavio
Arkanov zamjenik u zapadnoj Bosni, je bio uspostaviti red.
13
Tek u okto-
bru 1995, Arkanovi paramilitarci su pokuali da uprkos hrvatsko bosa-
nskoj ofanzivi potpomognu Vojsku bosanskih Srba (VRS) koja se raspa-
dala.
14
Za SDG kau da je rasporedila sedam stotina pripadnika.
15
Prema
Arkanu, koji je na kraju lino preuzeo komandu nad SDG jedinicama u
Bosanskoj krajini, Vojska bosanskih Srba se u tom poduhvatu ponaala
neorganizovano i nedisciplinovano i on je optuio da su gradovi kao ipo-
vo, Grahovo i Klju pali bez i jednog metka.
16
Javljeno je takoe da su
11
Intervju Gordane Jovanovi sa Mihajlom Ulemekom, SRBIN SAM, TIM SE
DIIM Intervju, Beograd, 3. novembar 1995. str. 20.
12
Vidi intervju Predraga Vitaca sa Kapetanom Draganom NAKON PADA
GRAHOVA TRAIO SAM DA ODMAH PRESEEMO JADRANSKU MAGI-
STRALU, Argument, Beograd, 28. august 1995. str. 7.
13
Ulemek, navedeni intervju, str. 21
14
Don Pomfret, SRBI PRIJETE DA E POVUI PREKID VATRE, (John
Pomfret, SERBS THREATEN TO PULLL CEASE-FIRE), Washington Post, 14. okto-
bar 1995. str. A20.
15
Prema Ulemeku, navedeni intervju, str. 21.
16
Intervju Cvijete Arseni sa eljkom Ranatoviem Arkanom, NISMO
IZGUBILI NI JEDNU BITKU, Srpsko Jedinstvo, Beograd, juli 1996. str. 6. Kako je
jedan vojnik bosanskih Srba izjavio u intervjuu, grad Jajce pao je nakon to je na
njega bilo ispaljeno samo trinaest granata, to je omoguilo hrvatskim snagama da
uu u autobuse. Bati Baevi, POGRENA STRANA JELOVNIKA? NIN, 22.
septembar 1995. str. 11.
332
Arkanove snage uestvovale u nekim borbama na Manjai, nekih 32 km
juno od Banje Luke.
17
Pukovnik Mihajlo Ulemek je takoe potvrdio brzo
pogoranje situacije, izvjetavajui o raspadu jedinica kompletne Vojske
bosanskih Srba. Ustvari, jedan od zadataka SDGje bio da se vojnici Vojske
bosanskih Srba koji bjee, vrate na front.
18
Meutim, umjesto da je ovrsne,
izgleda da je Garda izazvala znaajan otpor pripadnika Vojske bosanskih Srba
koje je Arkan hapsio, poniavao i ak strijeljao.
19
ak se izvjetava da je SDG ubila nekoliko hiljada nesrpskih civila
tokom 1995. Na primjer, na bazi izvjetaja tokom puta u ovaj region pomo-
nika Dravnog sekretara za ljudska prava Dona ataka (John Shattuck)
s ciljem utvrivanja injenica, Arkan je bio duboko umijean u etniko
ienje irokih razmjera u sjevernoj Bosni u septembru i poetkom okto-
bra 1995. jer su se Srbi pripremali za rjeenje razgranienja teritorija. Dra-
vni sekretarijat je okarakterisao dogaaje kao sistematski model etnikog
ienja, premlaivanja, silovanja, ubistava i neljudskog maltretiranja Musli-
mana i Hrvata, ukljuujui starije i nesposobne. Muslimani su bili primorani
da nose bijele trake na ruci i da imaju na svojim kuama istaknute oznake
radi identifikacije, a bilo je izvjetaja o logorima za prinudni rad i o neko-
liko stotina ubijenih. Dravni sekretarijat SAD je ocijenio da su veinu
ovih brutalnih postupaka vrile paravojne grupe lojalne armiji bosanskih
Srba i da su Arkanovi ljudi bili posebno aktivni u stravinim napadima na
17
Julijana Mojsilovi, ARKANOV DOLAZAK PODSTIE SRBE DA SE
DALJE BORE, Washington Times, 1. oktobar 1995. str. A7.
18
Ulemek, navedeni intervju, str. 20-22. Kasnije je Radovan Karadi morao
primijetiti da Kada je on [tj. Arkan] stigao, naa armija je bila tamo u potpunom haosu,
a on je uspio da konsoliduje linije fronta i spasi Prijedor i Banju Luku. Intervju Zorana
Markovia sa Radovanom Karadiem NEU PRIHVATITI NIKAKAV SPORA-
ZUM U DEJTONU AKO ON PREDAJE MUSLIMANIMA SRPSKE GRADOVE
KLJU, SANSKI MOST, PRIJEDOR I BRKO, Svet, Novi Sad, 13. novembar 1995.
preveden na Forinj Brodkast Informejn Servis Istona Evropa (FBIS-EEU)-95-
220, 15. novembar 1995, str. 35.
19
Pukovnik Milovan Milutinovi je izvjetavao: KO JE POZVAO ARKANA?
NIN, Beograd 28. februar 1997. str. 53. Pukovnik Milutinovi je bio komandant taba
za informacije i urednik zvaninog glasnika Vojske bosanskih Srba, Srpska Vojska.
333
nesrpske domove.
20
Prema izvjetaju Vijea sigurnosti UN, Arkanovi ljudi
su navodno aktivno djelovali u Banjoj Luci, Bosanskom Novom, Prije-
doru, Sanskom Mostu i drugim gradovima tokom ratnog pohoda koji je
trajao nekoliko mjeseci, i koji je takoe potvrdio detalje iz atakovog izvje-
taja.
21
Ne iznenauje da je Arkan poricao bilo kakvu pogrenu akciju:
Njihove lane optube da sam proterao hiljade Muslimana su ista besmi-
slica. Celo vreme ja sam bio zauzet borbama i nisam imao vremena da
proteram ni dva, a ne tako mnogo Muslimana.
22
Meutim, prema Mihajlu
Ulemeku, Arkanovom zamjeniku u zapadnoj Bosni, SDG je okupljala Musli-
mane na jedno mjesto, ali ovi tvrde da je kasnije odgovornost bila prebaena
na vlasti bosanskih Srba. Prema Ulemeku, samo u Prijedoru, nali smo oko
700 Muslimana u podrumima, predvorjima i stanovima... Ove sam Musli-
mane sakupio na autobusnoj stanici i predao ih prema enevskoj konve-
nciji Simi Drljai [efu prijedorske policije]...[kasnije] smo ih prebacili u
Klju i Mrkonji. Zauzeli smo Mrkonji Grad za dva dana, oistili ga [etniki]
i oko 6. oktobra bili smo pred Kljuom.
23
KOMANDA I KONTROLA
Kljuno pitanje je po ijem su ovlatenju ove paravojne jedinice
operisale u Bosanskoj krajini. Naravno, vlada u Beogradu stalno je pona-
vljala, i javno i privatno, da predsjednik Srbije Slobodan Miloevi nema
nikakve kontrole nad njima; on ak i ne zna za te paravojne jedinice. Kada
je nevladina organizacija za ljudska prava Helsinki Vo (Helsinki Watch)
poslala pismo 1992. u kome se ali predsjedniku Miloeviu na aktivnosti
20
Nikolas Berns (Nicholas Burns) Brifing za dnevnu tampu Stejt Departme-
nta, 20. oktobar 1995. Vidi takoe John Pomfret, SRPSKE SNAGE OBNAVLJAJU
ETNIKO IENJE, Washington Post, 10. oktobar 1995, str. A21.
21
Dokument Vijea sigurnosti UN S/1995/988, 27. novembar 1995. Stavovi 44,
49 - 53, 69 - 73.
22
Intervju Zorana Lakia sa Arkanom, NAPUTAM BOSANSKU KRA-JINU,
NA REDU JE ISTONA SLAVONIJA!, Telegraf, Beograd, 25. oktobar 1995.
prevedeno na FBIS-EEU-95-212, 2. novembar 1995. str. 57.
23
Ulemek, navedeni intervju, str. 22. Simo Drljaa bio je kasnije osuen za
ratne zloine od strane Meunarodnog krivinog suda za bivu Jugoslaviju.
334
srpskih paravojnih jedinica koje djeluju van Srbije, Republika Srbija je
odgovorila zvanino tvrdei da na teritoriji Srbije, a jo manje na terito-
riji Hrvatske, srpska vlada nije uspostavila paravojne agente. Naprotiv, od
samog poetka oruanih sukoba ona se protivila formiranju stranke i nacio-
nalnih armija.
24
Ovakvo poricanje trajalo je konstantno do kraja, kada se
ambasador Sjedinjenih Drava Riard Holbruk suprotstavio Miloeviu
krajem 1995. godine sa izvjetajima koji povezuju Jugoslavensku armiju
sa Arkanom, Miloevi ih je spremno odbacio. Ne, ne ne... Vae informacije
su pogrene.
25
Miloevieva supruga, Mira Markovi, kako se moglo i
oekivati, takoe otro odbacuje sugestije da je njen mu umijean na bilo
koji nain s paravojnim formacijama i ak porie samo postojanje takvih
paravojnih aktivnosti. Na primjer, upitana od strane jednog stranog izvje-
taa o pomoi Srbije bosanskim Srbima u paravojnim jedinicama, otro
je odgovorila: Rat u [Bosni i Hercegovini] se ne moe ni na koji nain
vezati za mog supruga ... U Bosni, svi koji su na vlasti su odgovorni za to
... U Bosnu su doli dobrovoljci iz celog sveta... Paravojne jedinice nisu
dole iz Beograda.
26
Jasno je da je namjera bila da se iskoristi slatkorje-
ivo poricanje koje je od samog poetka bilo jedno od prednosti para-
vojnih snaga za beogradske vlasti, kao i da se prebaci odgovornost za ratne
zloine na navodno nekontrolisane i nedravne elemente. Ovo je ustvari
postalo utvreni obrazac. Na primjer, savjetnica lidera bosanskih Srba Biljane
Plavi, Ana Mitrovi, trudila se da objasni da svako zlodjelo u Srebrenici
treba pripisati navodno nekontrolisanim paramilitarcima: Ne elim da znam
ta se zaista tamo dogodilo, jer naa policija ne treba o tome da govori.
Ako se dogodio masakr... treba pokazati da su to uinile paravojne grupe
koje su izgubile kontrolu.
27
I na Kosovu, Jugoslavenska vlada je poku-
24
D. Glii, UNAPRED DONETA PRESUDA, Narodna armija, Beograd, 9.
april 1992. str. 8.
25
Richard Holbrooke, ZAVRITI RAT [TO END A WAR], New York: Random
House, 1998. str. 212.
26
Intervju Masima Nava (Massimo Nava) sa Mirom Markovi, JA SAM INTE-
LEKTUALKA, MRZIM SRBE SA PALA [SONO UNINTELLETTUALE, ODIO I
SERBI DI PALE], Corriere della Sera, Milano, 8. novembra 1996. na URL:htp://
www.corriere.it
27
Citat iz Lore Kej Rozen, STUDENT TUFTS FAKULTETA SADA STAI-
STA U BOSNI (Laura Kay Rozen TUFTS STUDENT NOW BOSNIAN INTERN),
335
avala da optui paramilitarce za ratne zloine, kada je federalni ministar
za informacije Goran Mati tvrdio da se navodno grupa Balkan ekspres
infiltrirala kao pojedinci dobrovoljci u Jugoslovensku armiju i pobili
Albance, dok za to optuuju vladine snage.
28
Meutim, ima dovoljno dokaza da se zakljui da su te paravojne
jedinice bile tijesno povezane i u potpunosti zavisne od zvaninih agencija
i pojedinaca koji su bili dio Miloevievog vladajueg sistema. Naroito
su dobivali oruje, novac, obuku, transport i drugu logistiku podrku od
vladinih ustanova Republike Srbije, direktno podreenih Slobodanu Milo-
eviu.
29
Kako je Mihailo Markovi, potpredsjednik Miloevieve vlada-
jue SPS partije kasnije primijetio: Mi smo u to vreme raspravljali ne samo
o humanitarnoj pomoi i novcu, oruju i municiji [za Srbe van Srbije] poto
smo raspolagali velikim koliinama, ali smo istovremeno takoe raspra-
vljali i o pomoi srpskih dobrovoljaca iz cele Jugoslavije... Naravno, nismo
objavili rat. Ova drava ne moe, i ne mora da ue u rat. Osim toga, mi smo
i ranije slali dobrovoljce.
30
Zaista, srpski dobrovoljci su se od poetka
smatrali dijelom regularnog sastava JNA, kako je to objasnio generalmajor
Tomislav Radovanovi, direktor pravnog odjeljenja Ministarstva odbrane.
31
Boston Sunday Globe, 24. august 1997. str. A13.
28
Milan Galovi, ZLOINI PARAVOJNE JEDINICE BALKAN EKS-
PRES NA KOSMETU POKUANI DA SE PODMETNU JUGOSLOVENSKIM
VLASTIMA, Politika, Beograd, 1. decembar 1999; elektronska verzija na URL
:www.politika,co,yu/politika/arhiva/7ned/01_02.htm
29
Detaljnije o ovom pitanju: Pol Vilijams (Paul Williams) i Norman Cigar,
RATNI ZLOINI I INDIVIDUALNA ODGOVORNOST - A PRIMA FACIE SLU-
AJ ZA OPTUBU SLOBODANA MILOEVIA (WAR CRIMES AND INDIVI-
DUAL RESPONSIBILITY: A PRIMA FACIE CASE FOR THE INDICTMENT OF
SLOBODAN MILOEVI), London: Alijansa za odbranu Bosne i Hercegovine,
1996.
30
TELEGRAF PROVALIO IZVODE SA SEDNICE GLAVNOG ODBORA
SPS, Telegraf International, Beograd, 12. decembar 1995. str. 5-6.
31
Citat iz Stanoja Jovanovia I DOBROVOLJCI VOJNA LICA, Narodna
armija, Beograd, 22. decembar 1991, str. 14-15. Ovo je bilo jo jae u dravnoj poli-
ciji JNA u podravanju ranjenih i porodica poginulih, koji su ponavljali da su dobro-
voljci takoe pripadnici oruanih snaga i ukljuuli ih u korisnike, Narodna armija,
5. mart 1992, str. 2 dodatka.
336
U sluaju Milana Martia, na primjer, veze izmeu njega i Milo-
evieve vlade bile su od poetka oigledne. Kako je primijetio Radmilo
Bogdanovi koji je od 1987. do 1993. bio ministar unutranjih poslova
Srbije [tj. ef policije Republike Srbije] Mi smo imali veze sa Martiem, koji
je bio prvi komandant policije (u Krajini), a zatim ministar unutranjih
poslova. Nastavili smo da im pomaemo... da ponu od nule. To je bilo na
isti nain kada se narod sadanje Republike Srpske, tadanje Bosne i Herce-
govine, obratio nama... Mi smo uinili sve to smo mogli da izvrimo, pra-
timo i obezbedimo sigurnost za [pomo] koju su traili i koju su Srbija i
srpski narod ponudili. To je Sluba [tj. Policija Srbije] tamo uradila .
32
Bogdanovi je bio lan Parlamenta za SPS vladajuu partiju, Predsjednik
Saveta za Srbe van Srbije [Srpska vladina agencija zaduena za pitanja
Srba van Srbije], lan Vrhovnog i Izvrnog odbora SPS i predsjednik Sav-
jeta sigurnosti Parlamenta Savezne Republike Jugoslavije; od 1987. do 1993.
bio je ministar unutranjih poslova [policije] Srbije.
Martievi Kninde kako je primijetio, kasnije su se transformisali u
srpsku policiju u Hrvatskoj Krajini (RSK). Znaajno je da je i prema Milanu
Martiu i prema Milanu Babiu (prijanjem predsjedniku RSK) Miloevi
imao odluujui uticaj na snage RSK. Na primjer, Babi je primijetio da poli-
cija RSK plaena je od strane i djeluje po naredbama Slobodana Miloe-
via.
33
Tako je, tokom operacije Bljesak u julu 1995. Miloevi sprijeio
da se 11. korpus RSK ukljui u borbe, a komandir toga Korpusa primao je
naredbe direktno od Slobodana Miloevia.
34
Arkan i njegova milicija su, sa svoje strane, predstavljali poseban
sluaj. Sa vie aspekata, njegovi ljudi su se mogli opisati kao Miloevi-
eva kuna milicija, poluzvanine snage sa direktnim vezama i dobrim
odnosima sa srbijanskom vladom, koje je on odravao sa Miloeviem sve
do kraja ivota. Arkan je od poetka nastojao da naglasi da on nije bio
32
Intervju Nenada Stefanovia sa Radmilom Bogdanoviem, LOGISTIKA
SLUBE ZA VOLJU NARODA, Duga, Beograd, 7.-20. januar 1995. str. 21.
33
Intervju Blagice Stepanovi sa Milanom Babiem, MILOEVI TRGUJE
SRBIMA, Srpska re, Beograd, 16. mart 1992. str. 49.
34
Intervju Slobodana Nagradia sa Milanom Martiem, dio 1, UCENJENI
MRKIEM, Vreme, 10. august 1996., str. 49.
337
odmetniki element, nego je njegova milicija bila podreena srbijanskim
vlastima, a posebno Miloeviu.
35
Visoki srpski funkcioneri bili su ukljueni u prvobitno osnivanje
Arkanove milicije, a kasnije su potpomagali regrutovanje u SDG, promo-
viui Arkanove aktivnosti na dravnoj televiziji, dozvoljavajui da se
oglasi za regrutovanje objavljuju u tampi i ubrzanjem prevoza stranih
plaenika na putu da se pridrue miliciji.
36
Postalo je javna tajna u krugovima establimenta odbrane i sigurnosti
Srbije da su oni bili Arkanovi zatitnici. Kada se on pojavio na televiziji
1991. i kada su ga pitali ko je njegov komandir, prema administrativnom
pomoniku ministra rata Srbije, generalpotpukovnika Tomislava Simo-
via, svako se u ministarstvu bojao da e otvoreno otkriti vezu: U kance-
lariji je bio tajac ... i svi smo oekivali da e Arkan rei pred celim svetom
General Simovi. To je bilo jedino to se moglo oekivati, ali, umesto toga,
on je javno izjavio: Patrijarh Pavle.
37
35
Na primjer, citira se Arkanova izjava: Da se razumemo. Ne govorimo ni o
kakvim paravojnim jedinicama. Svaki pripadnik tih jedinica mora najpre biti odgo-
voran srpskom narodu i mora potovati Parlament i predsednika Republike iz
Slobodana Miloevia [imenjaka Predsjednika] UBOD KOBRE RUI STARE
POGLEDE, Ilustrovana Politika, Beograd 4. novembar 1991. str. 3. Moda kao odbra-
mbeni mehanizam da ga ne odaberu za rtvenog jarca, Arkan je esto insistirao ja-
vno, kao u jednom intervjuu iz 1999. godine Ja i moji ljudi smo uvijek djelovali u
okviru odluka koje je donosila Jugoslovenska armija, ija smo mi komponenta, spe-
cijalne snage. Intervju sa Arkanom, TA RTVA ZVANA ARKAN (QUELLA VITTIMA
DI NOME ARKAN), Panorama, Milano 2. juli 1999. na URL: http://www.monda-
dori.com/panorama/area_2/2699_1.htm1
36
Ruski plaenici su, na primjer, na svom putu u SDG rutinski prolazili kroz
Beograd i nisu nailazili ni na kakve probleme sa srbijanskim zvaninicima, ak iako
nisu imali prtljag i bilo je jasno da e se na svom putu pridruiti jedinicama koje
ratuju. Nekoliko ruskih plaenika koji su bili ukljueni u SDG dali su takve izjave;
vidi Sneana Aleksandri, NIKAD VIE PREKO DRINE, Vesti, Frankfurt, 2. jula
1993. str. 8. i Jevgenij Vostruhov UMRIJETI U JUGOSLAVIJI (Vmeret v Yugoslavii),
Izvjestija, Moskva 25. novembar 1992. str. 3.
37
Dobrila Gaji Glii IZ KABINETA VOJNOGA MINISTRA, NIN, dio 2,
24. april 1992. str. 52-53. Gica Gaji-Glii je bila administrativni pomonik gene-
rala Tomislava Simovia, vojnog ministra Srbije.
338
Veina Arkanovog finansiranja potie iz dravnih srpskih izvora, iako
je ovo nekada moda uinjeno zaobilaznim putem, kao preko dravnih
firmi.
38
Firme koje su po svemu sudei saraivale sa vladinim zvanini-
cima po drugim pitanjima, kao to je Dafinament banka, takoe je finansi-
jski poslovala sa Arkanom, bilo u formi doprinosa ili investicija.
39
Dio tih
sredstava takoe je dolazio iz Arkanovih tajnih privrednih preduzea, kao
to su uvoz i prodaja nafte za crno i sivo trite to je moralo imati bar
naklonost zvaninika da bi prosperiralo.
40
Ranjeni pripadnici SDG-a, ta-
vie, vraeni su nazad na lijeenje na medicinske klinike Jugoslavenske
armije u Beogradu.
41
Da bi razmjestio svoje snage u Bosansku krajinu, Arkan je morao imati
dozvolu i bosanskih Srba i srpskih vlasti. Raspolae se vrstim dokazima
da je postojala direktna saradnja sa srpskom policijom u omoguavanju
ovih operacija. Na primjer, najmanje jedan od konvoja kojima su se razmje-
38
Tako je Arkan, navodno, izrazio svoju zahvalnost (ak je dodijelio zahva-
lnicu) Draganu Tomiu, predsjedniku Parlamenta Srbije i direktoru dravnog predu-
zea Jugopetrola u Srbiji za njegovu podrku SDG-u; Vladan Vasiljevi, NEMONI
PRIDIKUJU MONIMA, Srpska re, 11. maja 1992. str. 29.
39
Kako je izjavio Arkanov pomonik Ima mnogo preduzea koja pomau
Gardu, ali koja ne ele da se za njih zna. Intervju Vojislava Tufegdia sa Borisla-
vom Peleviem, NE PRIZNAJEM KAPITULACIJU, Intervju, 13. oktobar 1995. str.
59.
40
Arkan, na primjer, prodaje naftu - koja se mora krijumariti za vrstu
valutu, R. Stevi, MARTI ISPUNIO OBEANJE, Evropske Novosti, Beograd-Fra-
nkfurt, 29. mart 1994. str. 19. Ulemek je takoe izvijestio da je, na primjer, Arkanov
kompleks Kafe benzinska pumpa sa sjeditem u Erdutu, firma u zajednikom
vlasnitvu sa Dafinom Milanovi; Ulemek, navedeni intervju, str. 18. Privatnoj banci
Dafine Milanovi, navodno, za uzvrat za mito i druge usluge vladinim zvaninicima,
bilo je dozvoljeno da posluje vrstom valutom u domaem prometu prije njenog
raspada, uz optube za tajne eme piramida u kojoj su mnogi obini depozitori izgu-
bili svoje tedne uloge. Iako su Arkanovi ljudi uzeli velike koliine plijena u pljakama
na terenu, ovo samo po sebi ne bi obezbijedilo stalan dohodak potreban za odra-
vanje velike organizacije u dugoronom periodu. Arkan takoe tvrdi da ima firmu sa
sjeditem u Londonu, LIK I DELO - ELJKO RANATOVI ARKAN, Vreme, 27.
februar 1995. str. 40.
41
Ulemek, navedeni intervju, str. 22.
339
tale Arkanove snage imao je pratnju kroz Srbiju u Bosnu.
42
Kasnije, kako
je izjavio Mihailo Ulemek, SDG je predala zadatak okupljanja desertera
bosanskih Srba regularnim policajcima koji su doli iz Srbije.
43
Tokom
ratnih operacija 1995. godine, prema pukovniku Ulemeku, u Prijedoru je
bila minimalna saradnja sa policijom iz Srbije. Kada su srbijanski poli-
cijski agenti stigli u Bosnu, njima je Ulemek prenio neke zadatke koje su
njegovi ljudi odraivali.
44
Pored toga, srpski paramilitarci takoe su tijesno saraivali sa vla-
stima bosanskih Srba. Prisustvo SDG u Bosni i Hercegovini, na primjer,
koordinirale su i odobravale civilne vlasti bosanskih Srba i konkretno,
Radovan Karadi. Kao Arkanova desna ruka, Borislav Pelevi, insistirao
je da se milicija Srpske dobrovoljake garde razmjesti u Bosnu i Herce-
govinu na zahtjev civilnih vlasti bosanskih Srba i bila je pod operativnom
kontrolom Glavnog taba Vojske bosanskih Srba, najviih civilnih lidera
bosanskih Srba i srpskog MUP-a, Ministarstva unutranjih poslova ili poli-
cije.
45
U tom smislu, Arkanov pomonik, Borislav Pelevi je, upitan pod
ijom komandom Arkanove snage djeluju u Republici Srpskoj, takoe odgo-
vorio: Nai borci su otili tamo na poziv predsednika Republike Srpske,
dr. Radovana Karadia i ministra policije [ministar unutranjih poslova,
MUP] Republike Srpske Tome Kovaa. Oni su pod komandom MUP-a Repu-
blike Srpske, ali deluju u sprezi sa jedinicama Vojske Republike Srpske.
46
42
Srbijanski novinari prate kretanje vozila sa registarskim tablicama srbi-
janske policije koje je sprovodilo konvoj, dok je ovaj razmjetao trupe kroz Srbiju,
Dejan Anastasijevi, TIGROVSKA POSLA, Vreme, 16. oktobar 1995. str. 11.
43
44
45
Intervju Vojislava Tufegdia sa Borislavom Peleviem, Arkanovim pomo-
nikom i potpredsjednikom Arkanove Partije srpskog jedinstva, NE PRIZNAJEM
KAPITULACIJU Intervju, 13. oktobar 1995. str. 58.
46
Intervju Predraga Popovia sa Borislavom Peleviem, AKO POKUA DA
DEZERTIRA, GORANA HADIA NEEMO OIATI VE STRELJATI, Svet,
30. oktobar 1995. str. 10.
340
ZATO PARAVOJNE FORMACIJE?
S obzirom na negativni imid paravojnih formacija po stranom
javnom miljenju i na injenicu da su neke jedinice bile naklonjene Milo-
evievim domaim politikim oponentima, razlozi Beograda za usposta-
vljanje i koritenje ovih snaga u Bosanskoj krajini mora da su bili neim
diktirani. Sveukupna korist angamana paravojnih formacija bila je mogu-
nost koritenja slatkorjeivog poricanja i negiranja od strane Beograda
kako smo naprijed vidjeli svake veze sa njima, i na taj nain odbijanje
svake odgovornosti za bilo kakve akcije koje su ovi poduzimali, a kojima
se mora prigovoriti s gledita morala. Veze sa zvaninim politikim krugo-
vima tee je pronai kod tobonjih samostalnih pojedinaca, nego da su
bile otvoreno upotrijebljene prepoznatljive snage kao to su policija Srbije
ili Vojska SRJ. Naravno, veze izmeu paravojnih formacija i vlade u Beo-
gradu mogle su se lake pronai, ali u tom sluaju, ova je situacija takoe
olakavala poziciju onih iz meunarodne zajednice koji su eljeli da izbje-
gnu zauzimanje odlunijeg stava da to posmatraju na neki drugi nain.
Svakako, ovo je bilo samo djelimino rjeenje za Beograd, s obzirom na
to da su paravojne formacije imale ograniene sposobnosti za konvencio-
nalnu bitku ukoliko bi se suoili sa nekim organiziranim protivnikom. Bili
su neprimjereni i za aktivnosti prema civilima, u sluajevima koji zahti-
jevaju upotrebu redovne policije i vojnih snaga radi izvrenja politike. U
poetku su paravojne formacije ipak pribavile jako traenu reklamu da bi
koristili efekte onoga to je u mnogo sluajeva bilo mlak odgovor od
strane mnogih obinih Srba na poziv da rizikuju svoje ivote, JNA, na
primjer, koja je imala problema uslijed malog odziva meu Srbima. Ovo
je takoe bio sluaj kasnije sa bosanskim Srbima, ija je ograniena spre-
mnost da se bore i umru u Vojsci Srpske Republike ostala problem tokom
cijelog rata.
47
Ma kako bili nesposobni za normalne borbe, paravojne
formacije su bile znaajne u nekim operacijama naroito etnikog i-
enja. Bili su okrutni i efikasni. Ustvari, psiholoki uticaj na civile tako
ekstremnih elemenata bio je vjerovatno znaajan faktor u pospjeivanju
47
Vidi Norman Cigar, SRPSKI RATNI NAPOR I OKONANJE RATA - RAT
U HRVATSKOJ I BOSNI I HERCEGOVINI 1991-1995. izd. Branka Maga i Ivo
ani, Zagreb i Sarajevo, Jesenski Turk i Dani, 1999. str. 232, 238-239.
341
bijega civila od svoje kue. Konano, paravojne formacije izvana moda
su koristan element u poetnom pokretanju i irenju konflikta meu
zajednicama. To znai da je bilo mnogo bosanskih Srba koji nisu bili voljni
da doive slom domaeg mira i sigurnosti, ali zastraujue prisustvo stra-
nih paravojnih pojedinaca i njihova spremnost da pokrenu operacije i pro-
moviu etniko okupljanje imalo bi efekat mobilizacije ak i nevoljnih
pojedinaca u zajednici bosanskih Srba u Bosanskoj krajini. Uveliko popu-
njene ljamom i ljudskim talogom paravojne formacije znaajno su bile
ojaane prilivom isto takvih domaih elemenata.
ZAKLJUAK
Uprkos njihovog relativnog malog broja, paramilitarci su odigrali
neproporcionalnu ulogu u poetnom napadu na Bosnu i Hercegovinu i u
oblikovanju etnike situacije kako se rat zavrio. Prisustvo i aktivnost ovih
paravojnih formacija rasvjetljava neuspjeh meunarodne zajednice da do
sada privedu mnoge lidere paravojnih jedinica na odgovornost. Arkan je,
naravno, izbjegao bar efekte optunice od strane Meunarodnog krivinog
tribunala za bivu Jugoslaviju, ako ne i stvarni zatvor, kada je bio pogoen
od strane nepoznatih ubica u hotelu Interkontinental u Beogradu, u januaru
2000. Meutim, ostale voe, kao to je Vojislav eelj, Mirko Jovi ili Kape-
tan Dragan ostaju na slobodi, bilo da se njihova imena pojave ili ne pojave
u zapeaenim optunicama Tribunala. Moda znaajnije, s obzirom na
sluaj koji se moe definisati u svrhu kljunog odnosa izmeu ovih para-
vojnih formacija i Beogradske vlade, ovo je ipak drugi element u davno
zastarjeloj optunici Slobodana Miloevia i ovaj pregled bi mogao uka-
zati na put za dodatno istraivanje o njegovoj direktnoj komandoj odgovo-
rnosti za ono to se deavalo u Bosanskoj krajini.
Na kraju, ovi paramilitarci su bili moda znaajni zbog toga to su
doprinijeli jednu kockicu vie u razumijevanju modela beogradske politike
u komadanju Bosne i Hercegovine i organiziranog karaktera ratnih zloina
koji su bili u sreditu takve politike.
342
Dimitrije Bajalica
BRATSTVO I JEDINSTVO - ZABORAVLJENO U RATU
1992 - 1995.
Partizani su na svojim zastavama u Narodnooslobodilakom ratu 1941.
do 1945. napisali dvije sudbonosne parole: SMRT FAIZMU - SLOBODA
NARODU i BRATSTVO i JEDINSTVO. Prva se pojavila sa prvom usta-
nikom pukom, a druga poslije Titovog govora pred Prvom proleterskom
brigadom u Rudom 22. decembra 1941. godine. Njihovim slijeenjem tokom
cijelog Narodnooslobodilakog rata velianstvena borba svih naroda Jugo-
slavije pobjedonosno je zavrena, ali je njihovo trajanje produeno i tokom
izgradnje socijalistikog drutvenog ureenja. Sam drug Tito nikad nije
propustio priliku da naglasi da bratstvo i jedinstvo treba uvati kao zjenicu
oka svoga, a Smrt faizmu - sloboda narodu dugo je pisana kao zavrnica
svih tih akata.
to se parole Bratstva i jedinstva tie ona je imala poseban znaaj,
kako u toku Narodnoslobodilakog rata tako i jo vie u toku poslijeratnog
zajednikog ivota, osobito za narode Bosne i Hercegovine koji izmije-
ani vijekovima ive zajedno na tome prostoru. Istiui na svojim zasta-
vama tu parolu partizani su jasno rekli da je borba protiv faizma njihova
zajednika borba i da od te zajednike borbe zavisi njen konaan uspjeh.
I kada su, posebno u Bosanskoj krajini, srpske ustanike mase krenule u borbu
protiv ustaa, protiv okupatora, u njihove redove su pristizali komunisti i
antifaisti, svi kojima je bila milija sloboda od faistikog terora. Bili su
to, prije svega mladi ljudi koji su naputali Banju Luku, Prijedor, Bosanski
Novi i ostale bosanskokrajike gradove - radnici, aci, studenti, graani,
koji su se ukljuivali u redove kozarskih, podgrmekih, krajikih partizana,
najveim brojem Srba. Nasuprot tome, meu dolazeim iz gradova bili su
veinom Muslimani i Hrvati koji su sada, u zajednikoj borbi, dokazivali
da svi Muslimani i svi Hrvati nisu ustae. Tako je ideja zajednike borbe
postala materijalna snaga koja je ovladala srpskim masama. Poelo je u
praksi i borbi kovanje bratstva i jedinstva. Bez toga, bez uea Musli-
343
mana i Hrvata u redovima ustanikih srpskih masa veliko je pitanje kuda
bi se kretale srpske ustanike mase i ta bi se deavalo u Bosanskoj krajini.
Bosna i Hercegovina, a posebno Bosanska krajina, tokom svoje duge
istorije bila je zemlja kojom su prolazila, krae ili due vrijeme se zadra-
vala razna plemena i narodi. Najdue su se tu zadrala slovenska plemena.
Doli su u poetku VII stoljea kao saveznici Avara, kada su ovi od 602.
do 614. gotovo preplavili itavi Balkan. Od zateenih, uglavnom romani-
zovanih Ilira primili su hrianstvo u njegovom prvobitnom obliku. Poslije
raskola 1054. godine u krizi katolike crkve iz toga se na periferiji sukoba
preostala dva hrianska patrijarhata (Rim i Bizant) u Bosni oformila jedna
od tada modernih protestantskih eklesija (Crkva bosanska, krstjani, bogumili).
Abjuracijom na Bilinu polju 1203. ban Kulin je vjeto izbjegao prvi
krstaki rat, ali su njegovi nasljednici u XIII i XIV vijeku izdrali nekoliko
narednih. U prosperitetnoj i tolerantnoj zemlji ve u XII vijeku, sa razvojem
irih trgovakih odnosa javio se i islam, a misionarskim djelovanjem i
irenjem drave sve su brojniji i pripadnici katolike i pravoslavne vjere.
Nasljednici prvog bosanskog kralja Tvrtka nisu bili tako uspjeni i 1463.
godine Bosna je izgubila nezavisnost. Zadrala je poseban poloaj i doi-
vjela privredni bum, naroito razvojem drava i zanatstva. To je praeno i
masovnijim prelaskom na islam. Drutvo je ostalo multireligijsko i tolerantno.
Poslije stravine inkvizicije u paniji, tu je nalo utoite i etvrti milat
Jevreji. Tek u drugoj polovini XIX vijeka, podjela na milete dobila je naci-
onalni karakter. Tako e se Bosna i Hercegovina, pa i Bosanska krajina
kao njen sastavni dio, tako izmijeati i izgledati, kako to kae knjievnik
i publicista Predrag Matvejevi kao rijeke koje se spajaju i poslije ih niko
ne moe rastaviti. Sarajevo je najkarakteristiniji izraz voda tih izmijeanih
rijeka te bosanskohercegovake izmijeanosti religija i nacija. Gotovo u isto
vrijeme u toku dana i noi izbijaju satovi na katolikoj, pravoslavnoj crkvi
i oglaava se sahat-kula uz Begovu damiju. Javlja se i rabin iz sinagoge.
Svi se ti glasovi spajaju u jedan govorei da tu postoje etiri religije
i nijedna drugu, nee, ne eli i ne moe da utihne. Tako su te etiri religije
i nacije, uz puno razumijevanje i toleranciju, vijekovima ivjeli tu na bosansko-
hercegovakom tlu. U sukobima su bili samo onda kada se u njihov dota-
danji zajedniki ivot umijeao tuin, stranac, onaj koji je elio da ih
344
zavadi da bi njima vladao, pokuavajui, a ponekad i uspijevajui, oslanja-
jui se as na jedne, as na druge, da meu njih unese strah i mrnju, da okrene
jedne protivu drugih.
Piui o toj mrnji i strahu u Bosni i Hercegovini, Maks Levenfeld
(Max Levenfeld), prijatelj Ive Andria (PRIPOVETKE, PISMO IZ 1920.)
kae: Moda bi u Bosni trebalo opominjati oveka da se na svakomkoraku,
u svakoj misli i u svakom najuzvienijem oseanju uva mrnje... U BiH
su zbijene etiri razne vere pa bi trebalo etiri puta vie ljubavi, meuso-
bnog razumevanja i snoljivosti nego u drugim zemljama.
Zajedniko ivljenje te etiri vjere i nacije, kako je to pokazala istorija
Bosne i Hercegovine, bilo je poremeivano. Dotadanja meusobna tolera-
ncija ustupala je mjesto mrnji i strahu kada vladajua sila (osmalijska,
austrougarska, jugoslovenska, monarhistika) nije obezbjeivala sigurnost
ivota graanima u Bosni i Hercegovini, kada se ta sila vie oslanjala na
jednu naciju ili vjeru. Nosilac te mrnje bio je stranac.
Partizanski poziv na zajedniku borbu protivu faizma i njihovih
ustakoetnikih saradnika, a zatim na zajedniku izgradnju jedne bolje
bosanskohercegovake sutranjice, nosilo je u sebi osnovnu poruku: ubje-
ivanje da narodi Bosne i Hercegovine imaju zajednike korijene nastajanja,
zajedniki jezik, mnoge zajednike navike i obiaje i dr.; da su oni tu da
obogauju jedni druge u svakom pogledu; da gaje meusobno razumi-
jevanje i toleranciju; druenje i ispomaganje u svim nevoljama, jer su
vijekovima dijelili zlo i dobro, bili bliski po nainu ivota, zajedno brinuli
o njivama i vodama, trgovali i radili u fabrikama, kolama i sudovima,
slavili narodne praznike i ili na razna hodoaa; branili se od poplava i
potresa, ljudskih i stonih bolesti, zajedniki uestvovali u radostima raanja
i alostima umiranja; da je pripadnost ovoj ili onoj vjeri i naciji lina stvar
svakog njenog graanina kao to je njegova lina stvar sa kim e se oeniti
i djecu raati, gdje e raditi i gdje e stanovati, kod kojega e se doktora
lijeiti.
Nikoga pre roenja nisu mogli pitati - napisao je pjesnik Tin Ujevi
- za koju bi zemlju optirao, a mnogi drugi umni ljudi (Jan Hus, Monteskje
- Charles-Luis Montesquien, Hegel - Georg Wilhelm Friedrich Hegel) su
govorili da je vaan i na prvom mjestu da je ovjek, graanin, pa tek onda
345
koje je vjere, nacije i svega drugog. To i takvo shvatanje bilo je i ostalo
presudno ne samo za Bosnu i Hercegovinu nego i za Jugoslaviju, Evropu,
svijet. Na tim principima, u poslijeratnom vremenu, graena je i Jugoslavija
i Bosna i Hercegovina. Ali dok je zajednika borba u toku etvorogodinjeg
Narodnoslobodilakog rata predstavljala onu materijalnu osnovu bratstva
i jedinstva, dotle zajednika izgradnja jedne drukije Bosne i Hercegovine
nije vremenski stigla da stvori vie hiljada dolara po glavi stanovnika kao
trajnu materijalnu osnovu ostvarivanja bratstva i jedinstva.
Uz to, Bosna i Hercegovina je na takvim osnovama ivljenja u jednoj
multinacionalnoj zajednici smetala njenim susjedima (Srbija i Hrvatska),
koji su, kada je poela da nestaje zajednika drava, eljeli i inili sve da
nestane i takva Bosna i Hercegovina. Teili su stvaranju velike Hrvatske,
velike Srbije i da, ako na to budu primorani, stvore jednonacionalnu isla-
msku dravicu. Jedna od tih nevolja bila je u tome to su jednonacionalne,
monolitne drave koje bi poivale na jednoj naciji, jednoj vjeri i jednom
voi, neprihvatljive za dananja svjetska kretanja.
Naime, jedna takva drava ne moe danas opstati bez pristanka i
podrke njenih susjeda, Evropske zajednice i velikih sila. Takve drave
kakve su krenuli da stvaraju Miloevi, Tuman, a na to primoran i Izetbegovi
na poetku svoga ratovanja, apsurdne su i neodrive, pa ak ni onda kada
bi takvu tenju podrali i sopstveni podanici. I drugo, svijet je jo davno
utvrdio da se dravne granice danas ne mogu mijenjati bez pristanka Ujedi-
njenih nacija i velikih sila, naroito ako bi ile na tetu susjeda. Jo je
Sokrat napisao da silom stvoreno ne moe opstati, ne moe se prihvatiti
ono to je silom stvoreno. Tako su neslavno zavrene tenje ovih djelilaca
Pored toga, a kada je rije o Bosni i Hercegovini, postoji jo jedna
daleko vanija istina: stoljea zajednikog ivljenja uinili su svoje: Sara-
jlije, Mostarci, Banjaluani i drugi su postali blii jedni drugima, bez obzira
na vjeru i naciju, nego ovima iz takozvane matine republike. Apsurd je,
ali je istina da su ak kosovski Srbi, po mnogo emu blii kosovskim Alba-
ncima, nego umadincima ili vojvoanskim Srbima. Zato je i do apsurda
besmislena tvrdnja sarajevskog pjesnika D. LJ. (prema Predragu Matvejeviu
- Naa Borba 8/9 1997.) da mu je blii Musliman iz Malezije nego Hrvat
iz Sarajeva.
346
Zajedno radei u privredi i ustanovama, koje su se tokom pedeset
godina razvijale, bosanskohercegovake vjere i nacije same su stvarale
materijalnu bazu, drugaiju od one ratne osnove za dalje razvijanje bratstva
i sve trpeljivijeg zajednikog ivljenja bez mrnje i straha. O tome najbolje
govori injenica da je, kako je to donosila tampa, u Bosni i Hercegovini
stvoreno u proteklom vremenu oko vie stotina hiljada mjeovitih brakova.
Zato i nije udo da je za neprijatelje tako napredujue i tako rastue avno-
jevske Bosne i Hercegovine za neke bila nakaza od drave, najnesrenija
politika tvorevina, koju je trebalo onemoguiti na tom putu kretanja, ogaditi
im tu i takvu Bosnu i Hercegovinu i vratiti Hrvate odnosno Srbe svojoj
matici ostavljajui Muslimane prikljuene jednoj ili drugoj ili samoj sebi
ne priznajui ih kao naciju.
Prije ubijanja mecima, napisao je publicista i borac za ljudska prava
Poljak Adam Mihnik, poinje ubijanje rijeima. Ba tako, ubijanje rijeima
i slovom preko lista Politika (Ogledi i reagovanja), preko srbijanske radio-
televizije, MEMORANDUMOM SANU pa sve do dogovora u Karaorevu
o podjeli Bosne i Hercegovine i nepriznavanju Muslimana kao nacije, po-
elo je ubijanje rijeima, pa na ubijanje mecima nije trebalo dugo ekati. Na
teritoriji Bosne i Hercegovine pojavili su se neki novi bojovnici i ratnici.
Zapoelo je ubijanje, progonjenje, trpanje u logore, paljenje i unitavanje
svega to je pripadalo drugoj vjeri i naciji. Nastao je najkrvoloniji rat dotle
nepoznat u dugoj bosanskohercegovakoj istoriji. Dotadanje zajedniko
ivljenje i susjedsko ispomaganje zamijenjeno je ubijanjem i pljakanjem.
Pa i tamo gdje je najuspenije u toku Narodnooslobodilakog rata, a i docnije,
kovano bratstvo i jedinstvo bosanskohercegovakog naroda.
Naime, u Bosanskoj krajini, posebno na Kozari i Podgrmeu, najuspe-
nije je voena Narodnooslobodilaka borba, tu je u praksi kovano bratstvo
i jedinstvo, tu su srpske ustanike mase nauile da svi Muslimani i svi
Hrvati nisu ustae, nauili da se samo zajednikom borbom moe doi do
pobjede. Bez toga, kako sam ve napisao, veliko je pitanje u kojemu bi se
pravcu kretala srpska ustanika masa i kako bi se zavrila njihova borba.
Tu na toj teritoriji stvoreni su logori Manjaa, Omarska, Trnopolje, Keraterm
u koje su Karadievi i Mladievi ratnici uz veliku, ak presudnu pomo
jugoslovenske vojske satjerivali sve pripadnike nesrpske nacionalnosti.
347
Poznato je kakva su se - dotle nezamisliva - zla deavala u tim logorima i
na teritoriji Bosanske krajine. Iz gradova i sela prognani su svi dotadanji
njeni stanovnici nesrpske nacionalnosti. Sa lica zemlje nestala su sva musli-
manska sela ispod Kozare, iz doline Sane od Kljua do Bosanskog Novog
(Kozarua, Kozarac, Jakupovii, Kamiani, Biani, Rizvanovii i mnoga
druga; nestao je prijedorski Berek i bosanskokostajnika Uica).
O svim tim paljevinama, pljakanjima, ubijanjima i svakovrsnim
zloinima nad graanima Bosne i Hercegovine druge nacionalnosti i vjere,
mnogo je pisano i priano u proteklomvremenu. Najalosnije u tome svemu
jeste istina da je sve to injeno uz asistenciju, obezbjeenje, i pomo tako-
zvane Jugoslovenske narodne armije koja to vie nije bila, a kojoj su koma-
ndovali oficiri vaspitavani i na politici bratstva i jedinstva. Koliku su
mrnju u sve to unosili Mladievi i Karadievi sljedbenici? Vidljivo je ne
samo po tim zloinima, paljenjima, pljakanjima i svakim drugim zlom,
koliko su eljeli da sve postane i bude srpsko da pripadne velikoj Srbiji,
govori i injenica da su zajedno sa vrenjem tih zloina i pokuajima da u
korijenu zatru bratstvo i jedinstvo, istovremeno poeli da mijenjaju imena
bosanskohercegovakih gradova i ne samo njihova briui ispred njih ono
Bos (Bosanski Novi, Bosanska Kostajnica, Bosanska Dubica, Bosanski
Petrovac i dr.) preimenujui ih u srpski. Sve to u Bosanskoj krajini ovoga
puta nisu mogli zaustaviti komunisti, jer njih ovoga puta i nije bilo kao to
nije bilo ni partizana. Karadi se mnogo puta hvalio da bez komunista ne
bi mogao ono uiniti to je uinio u Bosanskoj krajini, a jedan od rukovo-
deih banjalukih komunista javno se hvalio da su komunisti organizovali
tri brigade bez kojih ne bi bilo koridora.
I to je jo gore, nije se tu nalo ni tako hrabrih ljudi kao onih pet
bivih banjalukih gradonaelnika i jo sedamdesetak najvienijih graana
Muslimana koji su novembra 1941. donijeli poznatu Rezoluciju
1
protivu
zloina koje su izvrili braa Guti (Guti Viktor, stoernik u Banjoj Luci
1941. i njegov brat Blao, upravnik policije).
1
Poznate muslimanske rezolucije inicirala je Godinja skuptina Udruenja
ilmije Islamske zajednice Bosne i Hercegovine u Sarajevu 14. avgusta 1941, a done-
sene i potpisivane na veini bosanskohercegovakih gradova u 1941. godini. Vidi:
Muhamed Hadijahi, MUSLIMANSKE REZOLUCIJE IZ 1941. GODINE, u 1941.
u ISTORIJI NARODA BOSNE I HERCEGOVINE, Sarajevo 1971, str. 275. do 282.
348
Zna se, istina, a u narodu je i ostalo zapameno da su brojni Srbi na
ovaj ili onaj nain ispoljavali svoje nezadovoljstvo sa ovim to su inili sa
njihovim sugraanima nastavljai ravnogorskog pokreta kao to je to
naglaavao sadanji haki zatvorenik Momilo Krajinik, ali organizovanog
otpora svemu tome zlu nije bilo slinog onome banjalukom 1941. Ovi
pojedinci mogu sada svjetlijeg obraza da pogledaju u oi svojim sugra-
anima koji se, nakon svega to su pretrpjeli, vraaju u svog grad sa eljom
da nastave zajedniki ivot ne traei osvetu.
Za mene kao Kneopoljca, Kozaranina i Krajinika, politikog kome-
sara brojnih krajikih jedinica u toku Narodnooslobodilakog rata, a akti-
vnog uesnika u multinacionalnom Udruenju Bosanaca i Hercegovaca u
Beogradu, u Drutvu za istinu o Narodnooslobodilakoj borbi, Beogra-
dskom krugu, tokom cijelog trajanja toga najprljavijeg rata koji je vidjela
Bosna i Hercegovina, neprekidno se postavljalo pitanje: kako je bilo mogue
da su neki borci Narodnooslobodilake borbe, pa ak i neki nosioci Parti-
zanske spomenice 1941. godine, djeca i unuci tih boraca, inili te zloine,
uestvovali u njima, mirno posmatrali ta se deava sa njihovim ratnim
drugovima i pripadnicima nesrpske nacionalnosti, da zaborave tako brzo
da ih je od 1941. godine pa dalje hrabrila, branila i spasila zajednika borba
i svesrdno prihvatanje bratstva i jedinstva, viegodinje zajedniko uee
u izgradnji jednog boljeg i drukijeg ivljenja.
Odgovor na ovo pitanje nalazio sam i pokuavao da naem u tome:
prvo, da su svi vjerovali da Jugoslavenska narodna armija, koja se
sa velikim naoruanjem nala ba tu na Kozari, brani Titovu Jugo-
slaviju za koju su oni krv lili etiri godine, koju su pedeset godina
izgraivali i u koju su vjerovali jer su u njoj vidjeli svoju sigurniju
budunost;
drugo, povjerovali su u prie o spiskovima, kao onim iz 1941. god-
ine, na kojima su nove ustae zapisali sva imena onih Srba koje
treba likvidirati, neznajui, ako je i bilo takvih spiskova, kako
su oni sainjeni, ko ih je sainio i sa kojim ciljem;
tree, u nekima od njih, pa ak i u nekim prvoborcima i uesnicima
u Narodnooslobodilakoj borbi, jo uvijek je ostala neizbrisiva kara-
349
orevska i velikosrpska dua koja je povjerovala da je jedini izlaz
prisajedinjenje matici i stvaranje velike Srbije koju joj je obeavao
Karadi pristajui, prihvatajui i aktivno uestvujui u ruenju i
unitavanju svega onoga to potsjea da je na toj teritoriji postojala
neka druga vjera i nacija (damije, crkve, groblja, kulturni spome-
nici). Bila je to neviena manipulacija sa srpskim narodom iza koje
je stajala beogradska propaganda prije svega.
Znao sam i znam da su graani Bosne i Hercegovine i sada, i ne
svojom krivicom podijeljeni, na razliite vjere i nacije istorijskim zbiva-
njima i da su uzimali oruje u ruke i upirali ga u svoje komije druge vjere
i nacije samo onda kada im postojea drava nije obezbjeivala sigurnost
ivljenja kada su gubili svaku nadu u spas i da tada ne prezaju ni od
najsmjelijih poduhvata (Toma Akvinski). Ba to se njima desilo poe-
tkom devedesetih godina kada je nestajala drava koju su stvarali i u koju
su vjerovali.
Zna se, pisano je i govoreno mnogo o zloinima izvrenim nad bosa-
nskokrajikim graanima i svim nacionalnostima Bosne i Hercegovine
(Srebrenica, Brko, Bijeljina, Posavina, Trebinje, Prozor, Konjic, Bilea i
dr.). Ono to se deavalo Muslimanima i Hrvatima u Prijedoru i njegovoj
blioj i daljoj okolini, ne i nikako od Srba! nego od nastavljaa borbe koju
su vodili Ravnogorci Drae Mihailovia, desilo se Srbima koji su ivjeli
sa jedne i druge strane Grmea, kada je tim prostorima nastupala Alijina
vojska, odnosno na prostorima Bosanskog Grahova, Glamoa i Drvara
kojim je nastupala Tumanova vojska. Ovi su, nastupajui prema Banjoj
Luci i Prijedoru, progonili i staro i mlado, ubijali, zatirali sve to se nalo
na tome putu a nije pripadalo njihovoj naciji. I nije vie pitanje ko je od
njih uinio vie zla, nego je istina da je sve to i oko Prijedora i u dolini
Sane, kao ovo na drvarskom i petrovakom podruju nevieno zlo i na
hakom i drugim sudovima je da utvrde koji su to Arkani, ele, Bobani,
koji, noeni propagandom o srei koju e njima o njihovoj naciji i vjeri
dati jednonacionalna, velikosrpska, velikohrvatska drava i drava bazi-
rana na erijatu i Kuranu.
Zna se i zapisano je ko je govorio i ponavljvao Srbi mogu bez hleba,
ali ne mogu bez drava (Karadi) ili onu Moda e Srbi u Bosni i
Hercegovini izgubiti glave, ali e sauvati obraz (vladika Amfilohije) ili
350
onu Treba se boriti, pa ta kota da kota (vladika Atanasije). Slijedei
takve voe i takve savjetnike Srbi u Bosni i Hercegovini ostali su i bez
hljeba i bez drave u kojoj su ivjeli sa svojim komijama druge vjere i
nacije, izgubili su mnoge glave, a mnogi su i obraz ukaljali kao nikada
ranije u svojoj istoriji a kotalo ih je nevjerovatno mnogo gubljenje svega
to su lijepo imali u dotadanjem zajednikom ivotu sa dvije druge vjere
i nacije.
Zapamena su i zapisana imena ne samo ove trojice bojovnika i
savjetnika nego i imena brojnih novinara ratnih hukaa, imena pisaca,
akademika, glumaca, poslanika, knjievnika, koji su pozivali na mrnju i
satanizaciju bratstva i jedinstva, teza o nemogunosti zajednikog ivljenja,
humanog preseljavanja, konanog razgraniavanja. Haki i ostali sudovi
- ako ne danas, a ono sutra, prekosutra, nekad - imaju i imae u svojim
spiskovima imena svih onih koji su i prije poetka toga rata i tih zloina i
u toku njihovog trajanja sijali strah i mrnju meu narodima Bosne i
Hercegovine. Ta izrazitao faistika ideja vodila je praksi etnikog ienja
koja su doivjele Bosanska krajina i cijela Bosna i Hercegovina.
Izvanredno svjedoenje o tome ta su uradili sljedbenici ideja onih
trojice bojovnika i svih ratnih hukaa dala je novinar i publicista Janja
Be (koncem 1995. i poetkom 1996. godine vodila je razgovore sa stotinu
ena iz Bosne i Hercegovine koje su se nale u sabirnim centrima u Slove-
niji), ena velikog srca i plemenite due objavljivanjem svojih razgovora
sa enama izbjeglicama u centrima u Sloveniji koje su bile rtve ratnih
zloina u Bosni i Hercegovini. Te razgovore je pretoila u jedan dokument
pod nazivom PUCANJE DUE, a to je veoma znalaki ilustrovao i ovjeko-
vjeio Emir Dragulj.
Od stotinu razgovora koje je vodila Janja Be samo deset je nalo
mjesta u knjizi, pa evo:
Hida iz Prhova (Klju) ne zna da je ivjela u bratstvu i jedinstvu ali
kae: Mi smo ivjeli lijepo s njima, nikad se nijesmo preporijeivali, sve
ivo smo s njima polovili, nikad nijesmo stavili ni bijelo ni crno na rije,
ili smo jedni kod drugih, mi smo bili dobri s njima, oni su nama dolazili...
kad je pogledala a ono na hiljade hiljade njih... komije, profesori, nasta-
vnici, vojska... Pred trgovinom su nas postrojili... Baka ene i djeca, baka
momci i mukarci....
351
Devahira iz Dulia (Kotor-Varo) pria ... odoh ja da pitam Zdrave
i ivka da mi odvuku samljeti... kad se ivka rasplaka i Zdravo... Ti dovuci,
a mi emo odvu i samljeti... pa poginuli... Ne mogu ja svoju duu izgubiti,
za nas su bili dobri i dobri... al samo sa strane neka se nae neka pogan...
Oni Mio Kalamanda kae: ...ujte komije vas u uvat dok vi ne odete....
Fadila iz Krasulja (Sanski Most) ... Kad ono doe kum na Milo i
kad je dolo veli tom mom ovjeku ja brate ne smijem na nikakav nain
pokuati, jer kad bi neto, kae, i mene bi more bit ubilo....
I tako teku prie ovih i ostalih ena otjeranih sa vlastitog ognjita i
popaljenih sela, opljakanih kua i imanja. U njihovim ispovjestima nema
nikakve mrnje niti elje za osvetom. ele jedino da se vrate u svoja sela,
da podiu popaljeno i uniteno, da nabavljaju opljakano i da ponovo ive
sa svojim komijama kao nekad. Njihove su prie stravine, muke su
njihove velike, ali je u njima mnogo vea ona ljudska dua, jer u njihovim
ispovijestima nema nikakve mrnje niti elje za osvetom.
U svim tim njihovim tunim priama najstravinije je i najtunije,
kao i svim onim koje su se desile onim u okolini Prijedora, Sanskog Mosta
i drugim djelovima Bosanske krajine jeste injenica da se tu nisu nale
organizovane snage koje bi se suprostavile tome zlu, suprostavile ubicama,
pljakaima, palikuama, nasilnicima i tlaiteljima. Svjetao primjer ostae
selo Baljvine na Vrbasu, koje su, a prema pisanju tampe, spasavali domai
Srbi uz pomo ljekara iz Banje Luke a roenih u tome selu. Selo u kojemu
je sauvana jedina damija od svih do kojih su stigli Karadievi borci.
Zna se da tlaitelji i ubice najtee podnose smijeh i prkos tlaenih.
Postrojeni za strijeljanje, postrojeni pred trgovinom i sakupljenim usred
sela na koje treba da se za koji as srue Mladieve topovske granate,
strpanim u logore, postrojenim Sanjanima na Vlaikim urvinama i prova-
lijama rijeke Ugar i mnogim drugim nije bilo do prkosa, a jo manje do
smijeha i prezira prema tlaiteljima. Niko od njih jo uvijek nije mogao da
se snae, jer nije znao niti spoznao ta im se i zato im se sve to deava.
Mogao je Danijel Defo (Daniel Defot, 1660-1731.), pisac Robinzona,
proklet od popova i baen u kvrge na najprometnijem trgu u Londonu, da
se smije onima koji su ga pljuvali, jer je vjerovao u svoju stvar, kako su to
352
inili i Galilej (Galileo Galilei) i Hus i mnogi sline im sudbine. Mogli su
mnogi antifaistiki borci postrojeni pred faistikim i ustako-etnikim
strojem da im prkose i u brk se smiju jer su vjerovali takoe u svoju stvar
i da svojim prkosom i smijehom izbezumljuju svoje tlaitelje. Mogla je
nemirna Aska (iz Andrieve basne ASKA I VUK) do iznemoglosti da
plee na zadnjim nogama pred krvoednim vukom, jer je vjerovala da e
doi njen oban da je spase. Hida i sve Hide koje je zadesila ista sudbina
nije stigla ni mogla da prkosi i da se smije, jer nije mogla da shvati ta joj
se to deava, a pomoi se nije nadala niotkuda. Mogle su Sarajlije da gotovo
tri godine izbezumljuju Mladieve i Karadieve tobdije sa okolnih brda
organizujui u tome najveem logoru za koji istorija zna, kakav-takav
normalan ivot u gradu, jer su bili svjesni da svako zlo ima svoj kraj i da
je u njihovom prkosu tome zlu zaloga njihove pobjede.
Na teritoriji Bosne i Hercegovine, a posebno na teritoriji Bosanske
krajine u toku Narodnooslobodilakog rata voene su najuspenije borbe.
Tu je poraena ne samo faistika nego i etniko-ustaka vojska, a nadam
se zauvijek i Miloeviko-Tumanova elja za podjelom Bosne i Herce-
govine od koje bi jedan dio Bosanske krajine pripao jednome, a drugi
drugome. Tu je bila najuspjenija kovanica bratstva i jedinstva bosansko-
hercegovakog naroda. Avnojevske odluke na kojima je poivala i na kojima
se izgraivala nova Jugoslavija donesene su na tlu Bosanske krajine. Tu je
postojao najvei broj gradova koji su poinjali sa imenom Bosanski. Tu
se raala nova mladost koja je nosila u sebi nove dane nastavljajui
nae pjesme nedopjevane kako je to ispjevao Branko opi. Sada je sve
to trebalo u temelju zatrati sve do unitenja crkava i damija koje su bile
bogomolje drugih religija. Sve do unitavanja njihovih groblja kao i svega
drugoga to je znailo da su tu postojale i ivjele i druge vjere i nacije.
Otuda i toliki zloini ba tu na tlu Bosanske krajine o kojima sam pokuao
govoriti o njihovoj teini kao takvoj, a ne po njihovoj etnikoj pripadnosti
njihovih poinilaca ili politikim ocjenama u vezi sa zloinima, nastojei
da, ukoliko je god vie mogue, osvijetlim veliinu znaaja najljepe parole
sudbonosne za uspjean razvitak Narodnooslobodilake borbe, parole koja
je sluila ostvarenju ljudskih ideala - zajednikog ivota istorijom izmije-
anog naroda i vjera, bratstva meu ljudima, narodima, i dravama, stva-
ranja drava bez granica i svijeta bez mrnje to je parola haiku pjesnika.
353
Dr. Fahrudin Novali
PREDRASUDE I RATNI ZLOINI
1. Umjesto uvoda
Idealtipska slika o stvarnom ivotu svakog pojedinca i cijelih naroda
proturjena je s meusobno povezanim snagama izopaenih dravnih,
drutvenih, institucionalnih i osobnih interesa, egoizma, koristoljublja,
pohlepe, nagona i strasti, navika i tradicija, predrasuda. Sve to uzrokuje
orijentaciju na agresiju, ratne sukobe i dominaciju. Istiemo neke pojave
koje su kroz povijest bile povod, uzrok, a ponekad i sredstvo rata. To su
pogreno shvaanje o nacionalnoj suverenosti i sigurnosti, orijentacija na
osvajanje i pljaku tuih teritorija, prirodnih bogatstava, gospodarskih i
drutvenih potencijala, postizanje primata u geopolitikoj i(li) geostrate-
gijskoj sferi interesa, nacionalizam u svim svojim oblicima, koji pod utje-
cajem drugih faktora prerasta u militantni nacionalizam, vjerska netole-
rancija i iskljuivost, rasizam, neprihvaanje kulturnih razlika kao objektivnih
i nunih injenica u ivotu pojedinaca, drutvenih grupa i institucija, razli-
ite ideologije.
Izvritelji ideoloki osmiljenog zloinako-nekrofilskog faistikog
cilja - stvaranje nacionalno istih totalitarnih drava ubijali su pripadnike
drugih naroda i vjera, pojedinano i masovno progonili obitelji iz njiho-
vih domova, muili zatoene u logorima, zastraivali i terorizirali civilno
stanovnitvo, silovali ene, pljakali, ruili i palili domove i drugu imovinu,
sakralne objekte, spomenike rtvama ranijih ratova, barbarski opustoili
cijele krajeve. I u svemu tome osjeali su se sretnim, slino Dingis-kanu,
mongolskom ratniku i dravniku (1155-1227.), koji je rekao: Srea lei u
pobjeivanju neprijatelja, u tome da ga progoni, oduzima mu imovinu,
osjea njegov oaj, siluje njegove ene i keri. Kakva slinost s oblicima
okrutnog ratnog nasilja u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, na Kosovu?
354
355
Jadni su ljudi ija je srea posljedica nesree drugih ljudi, osobito ako su
je prvi izazvali drugima.
Predrasude kao svojevrsni mindware
1
oblikuju miljenje i upra-
vljaju njime, kao i ponaanjem ovjeka u odnosu prema Drugom/Razliitom
i tako pridonose pojavi zloina,
2
organiziranog zloina,
3
ratnih zloina.
4
Isac Berlin (Isaiah Berlin), jedan od najnaprednijih i najcjenjenijih liberalnih
umova na Zapadu, svjedok stoljea rata i revolucija, upozorava da nije
dovoljno samo osuditi zlo. Potrebno je proniknuti u tajne zla i razumjeti
njegovu privlanost za mase koje mu se odaju, bez obzira je li rije o faizmu
ili komunizmu, nacionalizmu ili populizmu. Ostajui na tome tragu ne
moemo mimoii opskurnu prirodu ovjeka i predrasude kojima je stalno ili
povremeno optereen.
1
ini se da se uz termine hardware, software i druge sloenice koje u svome
drugom dijelu imaju nastavak ware moe upotrebljavati i mindware kao program
oblikovanja miljenja. U konkretnom primjeru odnosi se na oblikovanje predrasuda
kao sistema stereotipnih uvjerenja zasnovanih na zabludama, neprovjerenim tvrd-
njama, lanim autoritetima ili vrijednostima koje se pojavljuju i razvijaju tijekom
socijalizacije.
2
Zloin, povreda krivinog pravnog propisa kojim pravno ureenje osigu-
rava nepovredivost nekoga drutvenog ili osobnog dobra (Bosanac, Mandi, Petko-
vi, 1977:709). Prema podacima federalne policije (FBI), u Sjedinjenim Dravama
su rasne predrasude bile 1998. povod za vie od pola od 7.755 mrnjom motiviranih
zloina prijavljenih FBI-u. Neki od povoda za ostale takve zloine bile su predra-
sude s obzirom na religiju, etniko odnosno nacionalno porijeklo i invaliditet (Russell
Lowell, 2000:3-4).
3
Organizirani zloin, zloin (krivino djelo) uinjen protiv osnova drutve-
nog ureenja i sigurnosti drutva (drave) od osoba koje su se udruile radi vrenja
takvih krivinih djela (Bosanac, Mandi, Petkovi, 1977:420).
4
U Rjeniku sociologije i socijalne psihologije, u objanjenju ove sintagme
pie slijedee: Ratni zloin, naziv za zloin odnosno teko krivino djelo koje se vri
u vrijeme rata, oruanog sukoba ili okupacije krenjem pravila meunarodnog prava
protiv civilnog stanovnitva, protiv ranjenika i bolesnika, protiv ratnih zarobljenika;
sastoji se u ubijanju, muenju ili neovjenom postupanju, nanoenju velikih patnji
ili povreda tjelesnog integriteta ili zdravlja, u primjeni mjera zastraivanja i terora,
uzimanju talaca, kolektivnom kanjavanju, pljaki stanovnitva i sl. Ide u red meu-
narodnih krivinih djela, a inkriminacije ratnih zloina sadrane su danas u etiri
enevske konvencije o humanizaciji rata od godine 1949., koje su donesene inici-
jativom Meunarodne organizacije Crvenog kria (...) (Bosanac, Mandi, Petkovi,
1977:527).
356
2. Opskurna priroda ovjeka
ovjek je jedinstvo i borba suprotnosti svojih dviju osnovnih dime-
nzija - prirodne i drutvene. Upravo je ovjek neovjean Tomas Bernard
(Thomas Bernhard). ovjek kao prirodno bie je filogenetska struktura
s genetskim programom i instinktivno-nagonskom regulacijom ponaanja
i razvoja svojstvenog prirodnim zakonima. Kada se pojedinac rodi, smatra
From (Erich Fromm), on nikako nije bezlian. Ne samo da je roen s gene-
tski odreenim temperamentnim i drugim inherentnim dispozicijama koje
imaju veu sklonost prema nekim karakternim crtama no prema drugim,
ve prenatalni dogaaji i samo roenje formiraju dodatne dispozicije (From,
II, 1989:202).
F. Haker (Friedrich Hacker), kao i mnogi drugi ortodoksni psihoana-
litiari, pretpostavlja da je ovjek po roenju asocijalno i antisocijalno
bie.
5
Korijeni ratobornosti su i u regresiji prema primitivnoj socijalno-
darvinistikoj orijentaciji koja je sadrana u individulanoj i grupnoj prirodi
ovjeka. Ova se orijentacija na razini pojedinca odvija po logici homo
homini lupus (ovjek je ovjeku vuk). Mnogo ranije ovu su pretpostavku
usvojili neki teoretiari drutvenog ugovora, od T. Hobsa (Thomas Hobbes)
do J. St. Mila (John Stuart Mill). Na grupnoj razini najvii stupanj djelovanja
pod utjecajem predrasuda, istrebljivanje Elport (G. W. Allport), poprima
i obiljeje opora. Sumnju u ovjekovu savrenost, sasvim jasno, iskazuje
i Kant (Immanuel Kant), kada kae: ovjek je od odvie kvrgavog drveta
napravljen da bi se ikada moglo iz njega istesati neto posve ravno (eler
- Max Scheler, 1996:105). ovjek posjeduje psihologiju zvijeri. Ljude je
lako uiti da ubijaju a teko je razviti obiaje koji se tome suprotstavljaju
(Viborn - S. L. Washburn). I ovjek je ivotinja (Dezmond Moris -
Desmond Morris). Ljudi su ivotinje (S. J. Gold - Stephen Jay Gould). U
tome smislu ovjek je sklon potinjavanju, borbi, sukobu, oponaanju (Alfred
Firkant - A. Vierkandt). Taktika njegova ivota je taktika lukave, okrutne,
grabeljive zvijeri. Njegova povijest je i povijest napadanja, ubijanja, uni-
5
Vie o tome vidjeti u: Friedrich Hacker, AGRESSION - DIE BRUTALI-
SIERUNG DER MODERNEN WELT (AGRESIJA BRUTALIZIRANI MODERNI
SVIJET), Be, 1971.
tavanja i tenje da bude gospodar (Osvald pengler - Oswald Spengler).
ovjek je jedina vrsta koja je masovni ubojica, jedini izrod u vlastitom
drutvu (N. Tinberger). ovjek e radije biti sotona u paklu, nego sluga
u raju (B. Sbutega). Uza sve to ovjek je, prema M. eleru, i slijepa ulica
i izlaz, s ime se u mnogo emu moramo sloiti.
Posesivno-osvajako-prisvajaka, te utilitarno/pragmatska i hedoni-
stika priroda ovjeka i drutvenih grupa nezajaljiva opsjednutost vlau,
ratnim plijenom; pljakom, koristoljubljem, nasiljem, silovanjem, takoer
motiviraju ljude da sudjeluju u ratu i ubijaju. Opskurna priroda ovjeka,
sama po sebi, ne izaziva zlo. Ona je mogunost koja se, u stanovitim kriti-
nim okolnostima za izvrenje zlodjela, pokree i moe biti instrumenta-
lizirana u funkciji njegovog izvrenja.
2.1. Zlo je univerzalna pojava
Politika i ideologija, uz pomo agresivne propagande, kao oblici
izopaene svijesti su organizatori mrnje, diskriminacije, fizikog maltre-
tiranja i zloina, a pojedinci su kao bia s naprijed navedenim predispo-
zicijama postajali i postaju instrumenti takve politike i ideologije. Zato
moemo rei da se nacionalizam ne dogaa samo izmeu nacija, ve u
svakome od nas, kad god postanemo iskljuivi i zlonamjerni prema pripa-
dnicima drugog naroda. Zlo nije ni na Zapadu, ni na Istoku, ono je svugdje
gdje postoje ljudi i gdje je razgolieno ovjeje srce, naglaava Jakov
Juki, pa je zloa dakle neka univerzalna kategorija, prisutnija i monija
u svijetu od dobrote i ljubavi; izvorite zla meutim nije u nekoj imperso-
nalnoj fatalnosti ili fatumu, ono je na alost djelo ljudi (Juki, 1973:13),
kao to su rat i zloini poinjeni u njemu djelo ljudi. ovjek prihvaa slijepu
pokornost i solidarizira se s agresijom u ime plemena, voe, ideje. Nema
rata bez zloina smatra teolog i publicist fra Bono Zvonimir agi. Svaki
rat je optereen s iracionalnosti, mrnjom, osvetom. Ljudska priroda,
govorio je F. Bejken (Francis Bacon), izrasta ili u biljku ili u korov, zato
valja na vrijeme zalijevati jedno, a upati drugo.
S politiko-ideolokom propagandom kao oblikom intencionalnog
informiranja i manipuliranja propagandisti svjesno, planski, organizirano
357
358
i namjenski pokuavaju oblikovati miljenja, stavove, vrijednosti i
ponaanja primatelja propagandne poruke.
6
Propaganda upotrebljava i
zloupotrebljava model uvjerljivog komuniciranja o meusobnoj zavisnosti
i recipronosti, istie France Vreg, da bi stvorila izgled jednakopravnog,
obostranog komuniciranja i zadovoljavanja potreba i interesa publike. To
je komunikacijski mehanizam, koji nas prisiljava, da prihvatamo kolektivne
uzorke miljenja (Vreg, 2000:116). Kao takva, politika propaganda pod-
stie predrasude, uvruje ih i razvija.
3. Predrasude
Kriza modernih drutava, pa i tranzicijskih drutava, je prije svega
kulturno-duhovna kriza. Tuno je ovo nae vrijeme u kojem je tee razbiti
jednu predrasudu nego atom, rekao je Albert Ajntajn (Albert Einstein).
Razdvojenost dijelova svijeta s etnikim, konfesionalnim, rasnim, jezinim
i drugim kulturolokim i civilizacijskim predrasudama o meusobnim razli-
kama je na okrutan i dramatian nain utjecala na povijesna zbivanja tih
dijelova svijeta. ovjek kao socijalno bie moe imati individualne i
socijalne predrasude
7
koje mogu poticati i uzrokovati socijalni darvini-
zam uenje o potrebi istrebljenja najkraim putem cijelih etnikih grupa.
6
Pojam propaganda se u poetku odnosio na irenje katolike vjere. Papa
Grgur XV. je 1622. osnovao poseban kolegij koji bi brinuo o irenju vjere: Sacra
congregatio christiano nomini propaganda (ee upotrebljavano ime Sacra congre-
gatio de propaganda fide). Rije propaganda je prvobitno imala pojam miroljubivog
irenja, sijanja vjere. U francuskoj revoluciji je propaganda jakobincima (1791)
znaila borbu protiv politikih protivnika. Tako je rije dobila politiku konotaciju
(Vreg, 2000:116). Svoj negativni prizvuk propaganda je dobila u vrijeme Prvog
svjetskog rata. Tada su dravne vlasti poele aktivno sudjelovati u oblikovanju info-
rmacija o ratnim zbivanjima koje su prenoene putem medija. U vrijeme Drugog
svjetskog rata Adolf Hitler i Jozef Gebels (Joseph Goebbels) bili su vrsni poznavaoci
propagande. Vjetom i ustrajnom propagandom, govorio je Hitler, ljudima se ak
i nebo moe prikazati kao pakao, i obratno, najbjedniji ivot kao raj (Adolf Hitler,
MEIN KAMPF - Moja borba). Nakon Drugog svjetskog rata propaganda je poste-
peno postala jedno od glavnih sredstava za promicanje nacionalne politike.
7
Navodimo nekoliko definicija predrasuda:
359
Nacionalne predrasude ukazuju na grupnu netrpeljivost i imaju dublja
motivaciona obiljeja. U sebi nose individualni i(li) grupno-regresivni
psiholoki naboj i afektivno-nagonsku orijentaciju. O tome najbolje svjedoi
odnos izmeu vrijednosne koncepcije, orijentacije i recepcije predrasuda.
Prema Elportu djelovanje pod utjecajem predrasuda, u svom totalitetu i
intenzitetu, nuno pokazuje primitivne oblike ponaanja, a ima sljedee
stupnjeve: 1. Ocrnjivanje ili ogovaranje, 2. Izbjegavanje, 3. Diskriminacija,
4. Fiziki napad, i 5. Istrebljivanje.
Pokuat emo, ukratko, analizirati navedene stupnjeve predrasuda.
Pol Lafarg (Paul La Fargu): Loe miljenje o drugima (itav niz uvstvenih
stanja, kao to su antipatija, odvratnost, strah, gnuanje, F. N.) bez dovoljnog opra-
vdanja. Rije je o negativnoj emocionalnoj koncepciji i orijentaciji. Osnovni nedostatak
ove definicije je zapostavljanje mogunosti da predrasuda moe biti i pozitivna, a ne
samo negativna. Misli se na osjeanje, povoljno ili nepovoljno, prema nekoj pojavi, osobi
ili stvari, koje prethodi ili nije zasnovano na stvarnom iskustvu.
G. Elport (G. Allport): Odbojni ili neprijateljski stav prema nekoj osobi koja
pripada jednoj grupi, jednostavno zbog toga to ona pripada toj grupi, da se zbog toga
pretpostavlja da ima negativne kvalitete koje se toj grupi pripisuju (Supek, 1973:74;
Allport, 1958:8). Ova definicija predrasude naglaava grupnu netrpeljivost. Povrnim i
nedosljednim uopavanjem, od prenagljenog suda dolazi se do predrasude.
Akerman (Ackermann) i Jahoda: Predrasuda je oblik neprijateljstva u interpe-
rsonalnim odnosima usmjeren protiv jedne itave grupe, ili protiv njenih pojedinih
lanova; ona ispunjava specifinu iracionalnu funkciju za njene nosioce (Supek, 1973:77).
Ovi autori naglaavaju drutveno-funkcionalnu ulogu predrasude.
Rudi Supek za definiranje drutvene predrasude predlae sljedeu definiciju:
Drutvena predrasuda je oblik drutvene anti(sim)patije koja se oituje u pogrenoj i
neshvatljivoj generalizaciji i pristranom vrednovanju pripadnika drugih drutvenih
grupa, a koja poiva na dinamici grupnog ukljuivanja i iskljuivanja s tendencijom ka
regresiji u primitivne oblike agresivnosti u sluaju porasta meugrupnih napetosti. Ova
tendencija k regresiji je pravilo kod etnikih predrasuda (Supek, 1973:80).
U socijalno-psiholokom smislu drutvene predrasude su oblik negativnih i pozi-
tivnih stavova, zasnovanih na pogrenim, najee zdravorazumskim, uvjerenjima, o
nekoj pojavi, osobi, drutvenoj grupi ili instituciji, koji imaju jako emocionalno obiljeje,
nekritini su i teko promjenljivi. Predrasuda je i oblik naivno pozitvnog stava rtve/rtava
agresije i ratnih zloina da ih agresor ili njihovi susjedi nee napasti, zlostavljati, silovati,
ubijati. Takav tipian primjer je uvjerenje pojedinaca i drutvenih grupa, pa i iz najviih
dravnih tijela, za vrijeme agresije na Bosnu i Hercegovinu, 1991-1995, da se JNA nee
odluiti na agresiju, iako su ratoborne voe agresora to ve najavili i zapoeli.
360
1. Ocrnjivanje ili ogovaranje pokazuje se u sklonosti loem
govoru o pripadnicima drugih drutvenih grupa ili naroda. Takvi
verbalni iskazi su puni jakih emocionalnih stereotipa o pripadni-
cima tih drutvenih grupa. To razvija i odrava nacionalistiku ori-
jentaciju, kao i stalnu atavistiku mrnju prema pripadnicima drugih
naroda ili vjera. Tom sustavu ekspresivnih termina i figurativnih
slika, iji jezini oblik ne znai ono to kazuje (ani, 1998:15),
kada je rije o podruju bive Jugoslavije, pripadaju i ovi termini:
etnici, srpske iljate glave, srpski hajduci; ustae, beki konjuari,
latinska gospoda; mudahedini, balije, turski begovi, itd.
2. Izbjegavanje je stvaranje drutvene distance identifikacije s
vlastitom grupom i izbjegavanje bilo kakve komunikacije s pripa-
dnicima druge drutvene grupe. Grupni odnos i grupni mentalitet
ljudi odgovara rairenoj i primitivnoj socijalno-darvinistikoj dina-
mici. Mrnja, neljudske strasti i agresivnost svojstveni i nekim obilje-
jima uroenikog mentaliteta kod mladih narataja razvijaju se u
obitelji, ali i formalnim i neformalnim odgojem, politiko-strana-
kom propagandom i putem medija. U sreditu panje je stvaranje
nacionalistikog modela ideal-tipskog, istog, pripadnika nekog
naroda. Iz takve ideal-tipske izopaene vrijednosne projekcije repro-
ducira se sve to postoji kao isto. Svi pripadnici naroda koji se
izbjegavaju su, manje ili vie neisti
8
. Tako je, ili barem jednim
dijelom, i nastala eufemistika sintagma etniko ienje. Nije li
onda po takvoj analogiji konstrukcije termina povratak prognanih i
izbjeglih osoba etniko prljanje?!
3. Diskriminacija se ogleda u drutveno organiziranim mjerama
protiv pripadnika neke drutvene grupe s ciljem isticanja njezinog
manjevrijednog poloaja u drutvu, smanjivanja ili oduzimanja njenih
prava. Prema jednom izvjetaju OUN iz 1997, a koji je posljednji
put osuvremenjen 17. 12. 1999. godine, u osmom poglavlju koje
8
Na sredinjem trgu u Zagrebu, Jelaievom trgu, poetkom agresije na Hrva-
tsku 1991/1992. godinu prodavale su se pakovanja zraka na kojima je pisalo isti
hrvatski zrak. Pretpostavljamo da je i u drugim republikama bive Jugoslavije bilo,
ako ne istih, ali najvjerovatnije slinih pojava, koje su imale istu poruku.
361
nosi naslov Diskriminacija, razlikuju se tri vrste diskriminacije
(kurziv za sve tri vrste, F. N.): a) Politika diskriminacija, sadri
poricanje politikih prava, ogranienje pristupa politikom odlui-
vanju, pomanjkanje primjerenog predstavljanja u zakonodavnim
tijelima i ogranienja u slobodi izraavanja, glasanja, slobodi kre-
tanja i mjesta stanovanja; b) Drutveno-ekonomska diskriminacija,
sadri ogranieni pristup tritima rada, novanim sredstvima i
drutvenim slubama; c) Kulturna diskriminacija, ukljuuje ogra-
nienja u upotrebi jezika, upranjavanju i promatranju kulturnih
obiaja i religioznih tradicija, itd. (Report..., 1997:3/32).
4. Fiziki napad je prijelaz sa stupnja ocrnjivanja ili ogovaranja i
vrijeanja na fiziko obraunavanje, izbacivanje pripadnika neke
etnike, konvesionalne ili rasne drutvene grupe iz lokala, stanova,
kulturnih ustanova; maltretiranje slabih i nezatienih pripadnika
tih grupa. Piui o Prvom svjetskom ratu, Vinston eril (Winston
Churchill) je primijetio da veina ljudi reagira bez razmiljanja kad
im se kae to trebaju uiniti: Dovoljan je samo mig da se ova mno-
tva miroljubivih seljana i radnika pretvore u monu gomilu ljudi
koji e jedni druge rastrgati (Probudite se! 2000:8).
5. Istrebljivanje je konani i najokrutniji oblik neprijateljstva
prema etnikim, konfesionalnim ili rasnim grupama, a ogleda se u
pogromu,
9
zloinu i genocidu nad nekom od tih drutvenih grupa.
rtva je ne-ovjek i pripada nioj rasi. Tu se ne radi o ubijanju ljudi
u pravom smislu rijei. To nije stvar ideologije, ve istoe i ure-
dnosti, govorio je Hajnrih Himler (Heinrich Himmler), zapovjednik
SS-formacija i ministar unutranjih poslova Rajha, uz Adolfa Hitlera
najokrutniji ratni zloinac u Drugom svjetskom ratu. Moda se i
zbog takvog pogrenog zakljuivanja za istrebljivanje cijelih naroda
na prostoru bive Jugoslavije, od 1991. do 1999., prihvatio eufe-
mistiki termin etniko ienje umjesto termina zloin i genocid.
9
U historiji su posebno poznati pogromi to su ih izvrili katolici nad huge-
notima (francuskim kalvinistima) u Bartolomejskoj noi (1572), istraga poturica u
Crnoj Gori (1709); zatim ei pogromi nad Jevrejima u paniji od strane Inkvizicije
(koncem XV. st.), pogromi nad Jevrejima u carskoj Rusiji, nacistiki pogromi nad
Jevrejima prilikom dolaska Hitlera na vlast (1933-1935), ustako-etniki pogromi
362
Djelovanje pod utjecajem predrasuda moe se javiti i u obliku
kolektivnog nezadovoljstva koje moe prerasti i u kolektivno ludilo. Tada
se u mranim slojevima svijesti obezglavljene mase javlja ugroenost od
nevidljive sile. Ljutnja, bijes, nezadovoljstvo, bez konkretne organizirane
politike, vojne ili neke druge propagande i manipulacije, ne pretvaraju se
sami po sebi u nacionalnu iskljuivost, ratne sukobe i zloine. Njih osmi-
ljavaju i organiziraju ideolozi i eksperti propagandnog djelovanja. Jedan
od vrlo djelotvornih oblika promicanja politikih poruka s jakim nabojem
nacionalistike iskljuivosti je guslarska estrada. Ivo ani, pozivajui se
na tekst Maje Bokovi-Stuli (Bokovi-Stulli, 1983:184-185), istie:
Guslarski nastup, pa tako i onaj na politikom skupu, ima izrazitu dru-
tvenu funkciju koja ne ovisi o pjesnikoj izraajnosti niti je njome pre-
sudno odreena (ani, 1998:59). Njegov je cilj, prije svega, uspostavljanje
drutvene solidarnosti i poticanje nacionalne identifikacije, oivljavanje
zajednikog vrijednosnog sustava u koji se potom uklapa mrea suvreme-
nih dogaaja i osoba.
3.1. Predrasude koje se javljaju s pojmom nacionalne kulture
Ova vrsta predrasuda je nacionalistiko svoenje kulturnih vrijednosti
samo u izolirane okvire svoje nacije. Tenja za kulturnim samoodreenjem
moe se pretvoriti u nacionalistiku agresiju. Nakon ruenja socijalistikog
drutvenog sistema i duha kolektivizma u tranzicijskim zemljama javlja se
val nekontroliranih nacionalistikih strasti i agresivnog nametanja, naje-
e izopaenih, kulturnih vrijednosti.
Nacionalisti, gotovo iskljuivo, nacionalnu kulturu promatraju i
shvaaju kao djelo jedne, svoje nacije. Uvjereni su da se kulturna povijest
jednog naroda (filozofija, knjievnost, umjetnost, civilizacija) stvara samo
u okvirima nacionalne povijesti, da kultura ivi iskljuivo kao integralni
dio jedne nacije. Neki povjesniari kulture autore koji pripadaju drugim
nacionalnim grupama i njihova djela neopravdano svrstavaju kao autore i
nad srpskim i muslimanskim ivljem (1941-1945), itd. (Bosanac, Mandi, Petkovi,
1977:449).
363
djela svoje nacionalne kulture. Za razliku od takvih shvaanja kulturne
vrijednosti europskog duha kreu se istovremeno u irim, univerza-
lnijim, i uim nacionalnim okvirima.
Opi tokovi povijesti, iako ne poriu nacionalnu posebnost, odgo-
varaju univerzalnim ljudskim vrijednostima i ne uklapaju se u uobiajene
pojmove koje smo oblikovali u okviru granica dravnih tvorevina poje-
dinih nacija, ili nacija rasprenih u okviru meusobno proetog i uvjeto-
vanog interkulturalnog ivota. Tvrdnja da nas svaka kozmopolitska soli-
darnost udaljuje od vlastite kulture i identiteta ne moe izdrati kritiku.
Kulturni krugovi koji se ukrtaju ukazuju kako na kulturnu bliskost tako i
na udaljenost. Povezivanje s razliitim omoguava nam izraavanje razli-
itih aspekata svojeg kulturnog identiteta. Djela Alekse antia, Mee
Selimovia, Miroslava Krlee, Lava Nikolajevia Tolstoja, Demsa Dojsa
(James Jouce), Federika Garsije Lorke (Federico Garcia Lorca), Ernesta
Hemingveja (Ernest Hemingway) Gintera Grasa (Gnter Grass), Aristotela,
Leonarda da Vinija (Leonardo da Vinci), Volfganga Amadeusa Mocarta
(Wolfgang Amadeus Mozart) i mnogih drugih kozmopolitskih umova nisu
samo izraz nacionalnog bia u kojem su roeni, ivjeli i radili. Sa svojim
ljudskim vrijednostima ona su sublimacija i izraz univerzalnih ljudskih
vrijednosti, kao refleksija tokova i utjecaja ireg europskog i svjetskog
kulturnog duha. Okviri nacije su najmanje oni u kojima bi nacionalna
kultura i nacionalna povijest mogle opstati i razvijati se. an Gronden (Jean
Grondin)
10
ak ne vjeruje da uope postoji tako neto kao nacionalna
povijest. To e mnoge nacionalne ideologe zacijelo zgroziti. Ne poriem
vanost kulturnih razlika. Ali univerzalnost povijesti i meukulturni odnosi
nacija pokazuju da je samozaljubljena opinjenost nacionalnom povijeu
mitska utvara (...). I Fukujamina (Fukyjama) bizarna objava epohalne
pobjede liberalizma nad komunizmom, i postkomunistiki pad u pilje
povijesti govore nam gotovo isto. Naime, ne govore nita suvislo o povi-
jesti kao obzorju razumijevanja Drugoga u kulturnim, razliitim ali unive-
rzalnim, svjetovima dijaloga. (...) Povijest je uvijek sloenija od jeftinih
poklia lanih proroka (Zdravko Zima,1997:5). B. Pasternak u tome smislu
istie:
10
an Gronden, profesor filozofije na sveuilitu u Montrealu, uenik H. G.
Gadamera.
Jednom je Hegel (Fridrich Hegel) nehotice i, vjerojatno, nasumce
nazvao povjesniara prorokom Koji pretkazuje unatrag. (Uarevi, 2000:222;
Pasternak, 1985:494).
Jurij Lotman isti problem objanjava ovako: Retrospektivan pogled
omoguuje povjesniaru (i ne samo njemu, F. N.) da na neki nain razma-
tra prolost s dvaju gledita: nalazei se u budunosti s obzirom na opisivani
dogaaj, on pred sobom vidi sav lanac realnih radnji; prenosei se u pro-
lost umskim pogledom i gledajui iz prolosti u budunost, on ve zna
rezultate procesa. Ipak ti rezultati kao da se jo nisu dogodili te se itatelju
izlau kao pretkazanja. Tijekom tog procesa sluajnosti potpuno nestaju iz
povijesti (Uarevi, 2000:223; Lotman, 1992:195-196).
U takvom shvaanju povijesti nunosti i proizvoljnosti se apsolu-
tiziraju, a sluajnosti iako su manifestacije nunosti sasvim iskljuuju.
Povijest se pie/falsificira prema dnevno politikim, izopaenim, eljama
i interesima. Nekritiki pristup povijesnim zbivanjima koji se ogleda u
narcisoidno-mitskoj opinjenosti nacionalnom povijesti i navijako-strastve-
nom zalaganju za njene vrijednosti, bez uvaavanja utjecaja meuku-
lturnog odnosa nacija, bez razumijevanja povijesti, i svoje i drugih nacija,
kao podruja dijalokog komuniciranja u razliitom kulturnom, ali nuno
povezanom svijetu, afirmira stare i raa nove predrasude o superiornosti i
svetosti svoje, a inferiornosti i nevrijednosti kulture Drugog i Razliitog.
Nekritiki zanos i zarobljenost svojom nacionalnom kulturom, s
dolaskom na vlast nacionalistiko-skorojeviske provenijencije, ogleda se
i u masovnoj promjeni naziva sela, gradova, ulica kola i drugih institucija.
To uvjerljivo govori, osim ostalog, o padu i izgubljenosti u piljama povi-
jesti, o egoizmu i zatvaranju u sebe, o odbacivanju i(li) preziru Drugoga,
o netoleranciji. I oni koji su prije agresije na Bosnu i Hercegovinu odlui-
vali o navedenim nazivima, esto su to inili optereeni razliitim predra-
sudama, netolerancijom i ideolokim ogranienjima vlasti kojoj su pripadali.
Treba li tolerirati svaku toleranciju?
364
4. Toleriranje tolerancije
Tolerancija je rije to se esto upotrebljava u (raz)govornom jeziku,
u politikom informiranju i komuniciranju, u filozofskom jeziku, a podra-
zumijeva vrlinu koja je antipod svakoj vrsti fanatizma, sektatva, autori-
tarnosti, diskriminacije, mrnje, jednom rijeju koja je suprotnost netole-
ranciji. Tolerancija je nuna pretpostavka uljudnog ivota, nia vrlina, pod-
noljivo rjeenje u oekivanju boljega, privremeno stanje naruenih, ali
jo uvijek podnoljivih odnosa meu ljudima. Ona nije ideal s kojim bi
trebali biti zauvijek zadovoljni, nije maksimum, ve minimum potovanja,
simpatije i uvaavanja. Svakako da potovanje, simpatija i ljubav vrijede
puno vie.
Zato je onda rije tolerancija u svakodnevnoj upotrebi. Vjerovatno
zato to je rije o naim ne ba prihvatljivim partnerima u svakodnevnom
ivotu, ili o naim protivnicima, pa smo vrlo malo ili nikako raspoloeni
za ljubav i(li) potovanje, pa ih toleriramo. Toleriramo pojavu Drugog, njegove
potrebe, vrijednosti, njegovo shvatanje svijeta, njegova prava, slobodu,
dostojanstvo. Ne bi trebali previe voliti, niti podnositi rije tolerancija.
Ipak, nisu tako rijetke situacije da smo sretni kada se ljudi ponu podnositi,
jer je to predvorje uljudnog ivota potovanja, razumijevanja, simpatije,
ljubavi. Bez sumnje, to je jedan od osnovnih razloga za toleriranje tolera-
ncije. Ako bi prestali tolerirati bilo bi puno vie iskljuivosti, nerazumi-
jevanja, primitivizma, prijetnji, zloina, genocida. Demokracija koja bi
zabranila sve nedemokratske stranke bila bi slabo demokratina, isto kao
to bi i demokracija koja bi dopustila da se radi bilo to bila bi za osudu: jer
bi se odrekla braniti pravo, pa i silom kad treba, a slobodu prisilom. Ovdje
mjerilo nije moral, nego politika (Vijenac, 1998:26). Tolerancija koja ide
na raun drugog nije vie tolerancija. Tolerirati tuu patnju, nepravdu ije
nismo rtve, tolerirati uas kojega smo poteeni, nije vie tolerancija: to
je egoizam, ravnodunost ili gore od toga (Vijenac, 1998:26). To je kuka-
viluk, hipokrizija i sudionitvo u kriminalnim djelima.
Juer smo se mrzili, primjeuje J. Juki, danas se sluamo (toleri-
ramo, F. N.), sutra emo se moda ljubiti (Juki, 1973:7). Ako ima i malo
istine u ovoj misli, a ima, onda ima i nade za budunost.
365
366
5. Militantni nacionalizam i instrumentaliziranje religije
Nacionalizam je u uskoj vezi sa stanovitim militaristikim duhom
i socijalno-darvinistikom orijentacijom s jedne strane, a s druge s religi-
jom. Nacionalist je toliko nesiguran da svoju osobnu sigurnost i afirma-
ciju, esto bez ostatka, mora potraiti u veliini vlastite nacije. ovjek
je potraio utemeljenje u porijeklu kao svom prirodnom odreenju
(Finci, 1997:92). Nacionalizam se ne javlja samo u svome agresivnom,
barbarskom obliku, ve i u blaem mistiko-nostalginom obliku, kao traenje
zaviaja gdje bi se ovjek u tradicionalnoj nepominosti i sam mogao
smiriti. Julien Benda, autor IZDAJE INTELEKTUALACA, dvadeseto je
stoljee oznaio kao stoljee intelektualnog organiziranja politikih mrnji,
(ali i nacionalnih, konfesionalnih, rasnih, F. N.). Dugotrajna mrnja i netrpe-
ljivost prema Drugom i razliitom po nacionalnoj, vjerskoj, rasnoj, kultu-
rolokoj razlici, stoji iza mnogih aktualnih problema u svijetu. U ime
nacionalizma, i izopaenog shvatanja religije, vie je proliveno krvi nego
iz bilo kojeg drugog razloga.
U monoteistikim religijama tijekom povijesti primjetno je nacionali-
ziranje, instrumentaliziranje i militariziranje Boga, religije, politike, medija,
istine, pravde, dobrote. Povijest rata je u mnogim svojim tokama vrlo
slina povijesti religija, plemena ili naroda.
11
Religija budi jaku vjeru,
11
Tako se u knjizi BETRAYAL-GERMAN CHURCHES AND THE HOLO-
CAUST (IZDAJA NJEMAKA CRKVA I HOLOKAUST) otvoreno govori o ulozi
religije u nacizmu. Meu kranima je bilo uobiajeno pruati podrku vladajuem
sistemu, tvrdi se u knjizi, a velika veina nije se nimalo protivila progonjenju
idova. U ovom sluaju utnja glasno govori (KULA STRAARA, 2000:32).
Knjiga objanjava da su mnogi koji su se izjanjavali kao krani bili zavedeni
Hitlerovim nastojanjem da u njemakom drutvu vlada red i zakon. Hitler se pro-
tivio pornografiji, prostituciji, abortusu, homoseksualnosti i opscenosti (kurziv, F.
N.) u suvremenoj umjetnosti, a enama koje bi rodile etvoro, estoro i osmero djece
davao je bronane, srebrne i zlatne medalje kako bi ih potaknuo da zadre svoju
tradicionalnu ulogu u obitelji. To apeliranje na tradicionalne vrijednosti, zajedno s
militaristikim nacionalizmom koji je Hitler ponudio kao odgovor na nacionalno
ponienje naneseno Versajskim mirovnim ugovorom, uinilo je nacionalsocijalizam
privlanim rjeenjem za mnoge, ak i za veinu krana u Njemakoj (KULA
STRAARA, 2000:32).
pouzdanje, nadu, odvanost; svejedno da li se pritom ratnici branili ili
napadali. Da bi lake podnijeli neizvjesnost rata ljudi pretvaraju rat u
smirujui religijski obred, bespotednu i krvavu borbu, u veliku svetu igru
troenja i razaranja pobjedu u raskone vjerske blagdane, a poraz u nepo-
vredive blagdane (Juki, 1994). Obredi, molitve i rtve instrumentali-
ziraju se u svrhu pobjede nad neprijateljem. Arhainim i politeistikim
drutvima vie odgovara funkcionalistiki pristup ratu u tim drutvima
religija pomae prevladati tekoe rata; monoteistikim i predmodernim
drutvima vie odgovara legitimacijski pristup ratu u njima se religijom
opravdava ratovanje. Pozivajui se na R. Robertsona S. Vrcan ukazuje na
religiju kao instituciju prve vrste, koja legitimira politiku (Robertson,
1989:12; Vrcan, 1994:594). J. Koleman smatra ako je religija znaajna za
ljude da je i odluujui inilac koji oznaava borbenu liniju; da su sukobi
izmeu nacionalnih i religioznih grupa esto izuzetno zaotreni, te da ih je
teko kontrolirati i zaustaviti (Vrcan, 1994:595; Coleman, 1956:46). To
uvjerljivo potvruje i rat na podruju bive Jugoslavije, koji nije bio klasini
vjerski rat, ali je bio rat u koji je religija nedvosmisleno bila umijeana.
Srpska ortodoksija, naprimjer, jedna je od suvremenih religioznih konfesija
umijeanih u rat na podruju bive Jugoslavije. Za Srbe je pravoslavlje
prije svega i u konanoj posljedici vjera u identitet, moemo lako rei vjera
u nacionalni identitet (Vrcan, 1994:598; Bogdanovi, 1991:36).
Kada je pleme, narod ili drutvo u ratu njegovi ga bogovi pomau:
Mars je u starorimskoj mitologiji Bog rata, isto to i starogrki Ares; Rusi
su juriali u Prvom svjetskom ratu na svoje protivnike s devizom: Bog
moj, bog tvoj, a poslije toga su funkcionirali bojoneti; Gott mit uns (Bog
s nama) pisalo je na remenima vojnika Wehrmachta; na svojim banknotama
Srbi su imali devizu Bog uva Srbiju; neki Hrvati vjeruju da je Bog
samo s njima - Bog i Hrvati. I mnoge druge nacionalne i vjerske grupe
svojatale su Stvoritelja i pozivali se na njega kada su smatrali da je to
potrebno. Zapovijedi koje religiozni fanatici dobivaju od Boga uvijek
su, u sutini, samo jedna zapovijed: Ubij. Tako Bog svih religioznih fanatika
djeluje prije kao avo. ENCIKLOPEDIJA RELIGIJA (THE ENCYCLO-
PEDIA OF RELIGION) otkriva da je nasilje sastavni dio religije. Ona
otvoreno priznaje: Religiozne voe na Bliskom istoku i u Europi kroz povi-
jest su opetovano pozivali na primjenu nasilja u napadu na druge vjerske
grupe (Probudite se! 1997:6).
367
368
Bog nije vlasnitvo jedne vjere i jedne nacije. Jednostrano vredno-
vanje drugih vjera iskljuivo vrijednosnim sudovima kao drugora-
zrednih,
12
a osobito izjednaavanje njihovih pripadnika s neprijateljima
proizilazi iz shvatanja o Bogu kao predvoditelju ratova. Kada to postane
onda se u njegovo ime ini zlo i pogromi nad Drugima. Nema panjolske,
njemake, ruske, srpske, bonjake, hrvatske vjere. Nedopustiva je i bogo-
hulna vjersko-nacionalna mitomanska mobilizacija i okupljanje kao spiritus
movens odravanja vjerskog ivota. Bog koji nije prijatelj i ljubitelj i mojega
protivnika, lani je i promaeni bog. Nacionalne vjere i nacionalni bogovi
kao instrumenti nacija su slika otuenog boga od drugih ljudi na zemlji.
To je i fenomen posjedovanja boga kao ekskluzivnog prava koji je iznad
drugih ljudi. To onda nije nita drugo nego neljudski bog. Pojam bog,
rei e Nie (Nietsche), iznaen kao protupojam ivotu, - sve ono tetno,
Otrovno, Klevetniko, itavo smrtno neprijateljstvo spram ivota dovedeno
u jedno uasno jedinstvo! (Nie - Nietsche, 1994:125). Neke vjerske voe
12
Deklaracijom DOMINUS IESUS (ISUS GOSPODIN), dokument kojeg je
5. rujna 2000. godine prefekt Kongregacije za nauk vjere, kardinal Jozef Racinger
(Joseph Ratzinger), predstavio u Vatikanu, Katolika crkva je odbacila jednako-
vrijednost vjera. Sveta Stolica odbacuje bilo kakav vjerski relativizam, bilo kakvu
pomisao da sve vjere jednako vrijede, i istie prvenstvo svoje vjere meu drugima.
Katolika crkva opetuje svoje gledite da je kranstvo jedina vjera od Boga, a
Katolika crkva jedina koja tu vjeru uva u njezinoj punini (Beker, J. l., 6. 9.
2000:56). Sve to ukazuje na jednu i jedinu intencionalnu istinu za sve, na jednu
vjeru, jedan moral. Izvan te istine, vjere i morala nema pravog spasa?! Nije li to teror
istine, praktini dogmatizam, katoliki fundamentalizam, autizam, ksenofobija koji
ne toleriraju Druge? Takva vrsta vjerske samodopadljivosti prave punine i odabra-
nosti za mnoge pojedince, drutvene grupe i institucije prave provenijencije moe
znaiti da Drugi kao Razliiti pripadaju, ne samo krivoj vjerskoj grupi, ve i etnikoj,
rasnoj i drugim krivim grupama, pa ih je zbog toga potrebno anatemizirati i istrije-
biti. Mnogi se intelektualci s takvim i slinim vrstama vrijednosnog prosuivanja i
izolacije ne slau. Kardinal Edward Idriss Cassidy, predsjednik Papinskog vijea za
jedinstvo krana u Deklaraciji prepoznaje tragove katolikog fundamentalizma
(Beker, J. l., 27. 9. 2000:6), a Giorgio Grlj, pastor rijeke Babtistike crkve smatra
da Deklaracija pokazuje ksenofobiju i autistini duh (Novi list, 2000:14). Halil Dibran
(Kahlil Gibran), libanonski pjesnik i slikar, kada je rije o razumijevanju razliitih
vjera i njihovih pripadnika kae: Ljubim te brate, ma tko da si, odaje li poasti u
crkvi, klei li u hramu ili moli u moeji. Obojica smo djeca iste vjere, jer razliiti
putevi religija samo su ljubljeni prsti na ruci jednoga Svevinjeg. A on nudi ruku i
dovrenost duha svima koji to hoe (Gibran, 1994).
na prostoru bive Jugoslavije, isto kao politike voe, otvoreno ili prikri-
veno, vie ili manje, podravale su pripadnike svoga naroda u inu zloina
ili u inu ogovaranja, vrijeanja, diskriminacije pripadnika drugih naroda,
rasa ili vjera; iako rat na prostoru bive Jugoslavije nije bio, iskljuivo,
vjerski rat. O tome ivko Kusti kae: Kada je primjerice sveenik uo
da netko od dravnih dunosnika kae: Srbe, idove i pse ne putam u svoj
podrum (kurziv, F. N.), zar takvome nije morao javno poruiti da njega
ne puta u svoju crkvu? Nije li via crkvena vlast morala primijeniti crkvene
kazne protiv ljudi koji su isticali svoje katolitvo, a tako izriito zastupali
ideologiju meunacionalne i rasistike mrnje, izopiti ih iz Crkve? (Kusti,
2000:8). Pavle Rak zalae se za strogost i neumoljivost prema sebi i svojoj
Crkvi i njenim vjernim ili neposlunim sljedbenicima, prema svojim i
njihovim promaajima, nebulozama i zloinima. Ta obaveza, konkretno,
znai i da moram uporno (iako beznadeno), upozoravati i protestirati svaki
put kada predstavnici moje Crkve zanemare duhovni, a poslue se politi-
kim ili nekim drugim institucionalnim diskursom u slubi nacionalnih
interesa (Rak, 1994:244). Opravdano se upitao Krlea: Nije li naciona-
lizam (instrumentalizirajui Boga, irei meunacionalnu i rasistiku mrnju,
F. N.) opasnija narkoza od bilo kakve religije?
Kritike primjedbe koje su Kusti i Rak uputili vrhovima svojih crkava
i sveenstvu, u istim ili slinim okolnostima, vae i za sve druge crkve,
odnosno vjere.
6. Pitanje odgovornosti za poinjene zloine
Zloini koji su se dogodili u ime vjere i nacije moraju imati i indivi-
dualnu odgovornost. S Aksin (S. Axinn) citira jedno mjesto iz knjige MIT
O DRAVI (E. Cassirer: THE MIT OF THE STATE), gdje pie: Istina je
to da je u svim primitivnim drutvima u kojima vladaju i upravljaju rituali
osobna odgovornost nepoznata stvar. Ono to tamo nalazimo iskljuivo je
kolektivna odgovornost. Nisu pojedinci, ve je skupina pravi moralni
subjekt. Klan, obitelj i cijelo pleme odgovorni su za postupke svih la-
nova zajednice. Ako se poini neki zloin, on se ne pripisuje pojedincu. Putem
369
370
neke vrste mijazma, drutvene zaraze, zloin se proiruje na cijelu skupinu.
Nitko ne moe izbjei infekciju... (Axinn, 1997:43-44; Cassirer, 1946:368).
Ima li u tome slinosti s poricanjem osnovane sumnje za poinjene zloine
na podruju bive Jugoslavije? Svakako da ima, jer se u ime tzv. nacio-
nalnih interesa prikrivaju i opravdavaju zloini koje su poinili pojedinci.
Nacionalna sigurnost i nacionalni interesi se ne brane kriminalnim djelima.
7. Apoteoza nekrofilije
Tamo gdje se okrutnost umijea ubijanja
13
institucionalizirala, a
smrtnost i destrukcija organizirali kao masovna proizvodnja javljali su se
tragini primjeri destrukcije agresora maligne-agresije: nekrofilije
sklonost unitavanju i tenji za apsolutnom vlau (Fromm, I, 1989:14).
Srebrenica, Sarajevo, Vukovar, Biha, Dubrovnik, i mnoga druga mjesta,
tragini su primjeri apoteoze okrutnog sadizma i nekrofilije agresora. Uz
razne oblike okrutnosti i muenja ljudi sadistika destrukcija agresora
ogledala se i u nezapamenim pojavama pljake, ruenja i spaljivanja
stambenih, gospodarskih, sakralnih objekata, svih vrsta arhiva, muzeja,
knjinica; zasipanja bunara, uope ogledala se u unitavanju svake vrste
civilizacijske i kulturne batine i svega to postoji, ukljuujui i prirodna
dobra.
14
Time se sadistika destrukcija agresora potvruje kao masovni,
uvjerljivi i radikalni oblik nekrofilije strasti za unitavanjem ivota i
13
Ameriki pjesnik arls Simi (Charles Simic), roen 1938. u Beogradu, govori o
ubojstvu kao narodnoj umjetnosti.
14
asopis, Trei program hrvatskog radija, br. 38/1993, znaajan dio svoga
prostora ustupio je autorima koji su pisali na temu Rat protiv Hrvatske, a koji svojim
napisima ukazuju na nekrofilsku orijentaciju agresora. Navodimo nekoliko autora i
tema o kojima su pisali: Slavko Daki, KUA I UBIJANJE KUE, Ljerka Schiffler-
Premec, STABLO I UBIJANJE STABLA, Ognjen aldarevi, GRAD I UBIJANJE
GRADA, Dubravka Pei, UBIJANJE KULTURNIH SPOMENIKA. Na nekrofiliju
upuuju i naslovi nekih knjiga koje su objavljene tijekom ili poslije agresije na
Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu. Navodimo dvije knjige Hasana Dinia: VRIJEME
ZLA I, KRVAVI BAJRAM U BOSNI, (Bijeljina, Janja, Zvornik, Drinjaa, Bratunac,
Srebrenica, Viegrad, Gorade, Foa) Technik, Brko, 1992; i VRIJEME ZLA II,
UBIJANJE GRADA (Gradaca, F. N.), Skuptina optine Gradaac, 1992.
371
privlanosti svega to je mrtvo, to se raspada i to je isto mehaniko
(From).
15
From podsjea na injenicu da je maligna agresija specifino
ljudska i da nije potekla iz ivotinjskog instinkta. ovjek moe biti ubojica
ili destruktor svoje vrste bez ikakve racionalne dobiti, bilo bioloke, bilo
ekonomske, smatra on. Autori koji su ispitivali psihologiju esesovakih
zapovjednika koncentracionih logora u toku sudskog procesa za poinjene
zloine utvrdili su da se kod njih radilo o neurozi ekstremnog konformizma
- slijepoj poslunosti nadreenima i ideologiji formi-ranoj na socijalnom
darvinizmu.
Kod rtava rata, pojedinaca i drutvenih grupa, javljaju se strepnja,
tjeskoba, strah, stres, munina, oaj, granina situacija, egzistencija, slo-
boda, bie, kao indikatori novih, egzistencijalnih i radikalno otuenih
situacija ovjeka.
16
Kako je smrt sudbina rata kao oruanog sukoba njegova
apsolutizacija kao naela je negacija same egzistencije pod utjecajem
nekrofilske fascinacije nagonom smrti (Thanatosa) to se suprotstavlja
Erosu, koji je prema Freudovoj psihoanalitikoj perspektivi zatitnik svih
stvari.
17
15
Maligni oblici agresije, smatra From, - sadizam i nekrofilija - nisu uroeni;
zbog toga ih je stvarno mogue reducirati kada se drutveno-ekonomski uvjeti
zamijene uvjetima koji su povoljni za potpuni razvoj ovjekovih istinskih potreba i
sposobnosti: do razvoja ljudske samodjelatnosti i ovjekove stvaralake moi kao
svog cilja. Eksploatacija i manipulacija stvaraju dosadu i trivijalnost; one osakauju
ovjeka i svi faktori koji ovjeka pretvaraju u psihikog bogalja preobrauju ga u
sadista ili destruktora (Fromm, II, 1989:271-272).
16
Predrag Finci, profesor filozofije na Sarajevskom sveuilitu, bio je svjedok
opsade i ubijanja Sarajeva za vrijeme agresije na Bosnu i Hercegovinu. U lanku
BITAK I NITAVILO, objavljenom u Filozofskim istraivanjima, on navodi da je
meu stanovnicima opkoljenog grada na nov nain oivjela zaboravljena egziste-
ncijalistika terminologija. Ubrzo se rjenik suzio na nekoliko kljunih termina:
voda, struja, uas, granata, rana, smrt. Mijenjala se i svakodnevna, kolokvijalna konve-
rzacija. Umjesto: Kako ste spavali? znanac pita Je li pucalo kod vas sino?; umjesto
Dobro jutro Gdje ima vode, ima li negdje kruha? Dijalozi su se poeli pretvarati
u nervozne, nepovezane monologe u kojima je svaki od uesnika razgovora nadasve
bivao obuzet vlastitom mukom, a sva leksika se stala svoditi na vokabular jakih, od
pretjerane upotrebe obesnaenih rijei (Finci, 1997:89).
17
Vie o tome vidjeti u: Sergio Cotta, RAT I MIR, DVIJE HERMENEUTIKE
PARADIGME, Zagreb, Filozofska istraivanja, Sv. 1, 1997.
Predrag Finci u citiranom lanku BITAK I NITAVILO o agresiji na
Republiku Bosnu i Hercegovinu, 1991-1995. istie: U Bosni je simplifi-
cirani makijavelizam, koji je smatrao da e snagom oruja dokazati da je u
pravu, nasrnuo na legitimnost jedne drave (Finci, 1997:92). Finci je
nainio shematsku razliku izmeu ove totalitaristike volje, s jedne, i tenje
ka graanskom drutvu, s druge strane. Navodimo neto dopunjenu (osje-
neni redovi u tabeli) i skraenu verziju te shematske razlike:
Takva vrijednosna koncepcija, orijentacija i recepcija istovremeno je i
put za prevladavanje kako uzroka, tako oblika i posljedica rata.
372
8. Zakljuna napomena
Predrasude, militantni nacionalizam i druge izopaene ideologije;
sadizam, nekrofilija i drugi okrutni oblici agresije javljaju se i kao poslje-
dica kulturno-duhovne ogranienosti i manipuliranosti ovjeka i drutvenih
grupa, i kao posljedica okrutne upotrebe sredstava nasilja i dominacije nad
ljudima.
Bez obzira na to koji su pojedinci, politike i druge drutvene grupe
i institucije planirale nasilje i zloin, ovjek je taj koji se instrumentalizira
kao njihov izvritelj - ovjek kao dio mitologiziranog, manipuliranog i
postvarenog nacionalnog kolektiviteta, kao veoma podatna masa za obli-
kovanje izvritelja zloina. U tome nezamjenjivu ulogu ima politika i
cjelovita ideoloka propaganda i manipulacija koju, osim profesionalnih
strunjaka, organiziraju i razvijaju i institucije ideolokog nasilja (porodica,
kola, crkva, politike i druge institucije, masovni mediji).
Ratovi 20. stoljea bili su totalni ratovi - protiv boraca, protiv civila,
protiv materijalnih i kulturno-duhovnih dobara, protiv prirode. Homicid,
genocid, kulturocid, ekocid, biocid, stravino su obiljeili 20. stoljee. Te
karakteristike rata sa sadizmom i nekrofilijom kao malignim oblicima agre-
sije u svemu se jasno prepoznaju i u ratovima na podruju bive Jugoslavije,
od 1991-1999. godine.
Promjene u drutvu dogaaju se onda kada se dogode promjene u
ljudima. Ljudi mijenjaju svoj ivot mijenjajui stavove i uvjerenja svoga
duha. Zato je prevladavanje predrasuda, te svih oblika dominacije i mani-
pulacije, istovremeno i stvaranje osnovnih pretpostavki za razvoj demo-
kratskog drutva i koegzistenciju s drugima. Ukoliko oni koji imaju auto-
ritativan poloaj ne osuuju postupak utemeljen na predrasudama preutno
pokazuju da je takav postupak opravdan. Reagiraju li pravovremeno uvje-
rljivom osudom predrasuda pokazat e da su nepoeljne zbog svojih tekih
posljedica. Nakon takvog reagiranja predrasude moda nee nestati, ali
postupke koji su na njima utemeljeni mogue je iskorijeniti, pod uvjetom
da se promijeni ozraje odnosa meu ljudima.
Jedan od paradoksa suvremenog ovjeanstva, pa i prostora na kojima
ivimo, je injenica da o najbliim susjedima znamo manje i povrnije
373
nego o onima od koji nas dijele velike udaljenosti. Bez poznavanja, uvaa-
vanja, priznavanja jednakovrijednosti i jednakopravnosti drugih naroda i
njihovih kultura nema interkulturnog komuniciranja. Ravnopravno partne-
rsko i cjelovito komuniciranje te trajna i uporna izgradnja povjerenja su
provjereni naini prevladavanja predrasuda, sile i nasilja, ratnih zloina i
zloina uope.
Na cijelom podruju Bosne i Hercegovine nuno je, bez odgaanja,
uspostaviti jedinstveni kolski sistem s nastavnim planovima i programima
na svim razinama kolovanja, koji bi bili utemeljeni na univerzalnim ljud-
skim vrijednostima, to bi nesumnjivo utjecalo na prevladavanje djelo-
vanja institucija ideolokog nasilja, na pojavu tolerancije i prevladavanje
predrasuda. Iskustvo nas ui da se zloin prvo priprema u glavama ljudi i
jeziku. Kada drutvene pojave nemaju dosljedna imena, nemaju ni dosljedno
znaenje. Stanje u drutvu u kojem postoje pojave bez pravih imena i imena
bez pravih pojava, blisko je ili je istovjetno vladavini krize i kaosa. Tada
ljudi tijekom vremena gube svoju slobodu, a primjereno stupnju pripreme
zloina gube i ivot. Zato je nuno eufemistiki termin etniko ienje u
kolokvijalnoj, strunoj i znanstvenoj upotrebi opravdano i dosljedno teini
zlodjela zamijeniti terminima zloin, ratni zloin i genocid.
374
375
Prof. dr. Bajro Goli
IMPLIKACIJE AGRESIJE NA DRUTVENO-EKONOMSKU
OSNOVU OPINE BIHA
Uvod
Tema Meunarodne naune konferencije Zloini u Bosanskoj krajini
za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu veoma je inspi-
rativna za eksplikaciju jednog od, po naem uvjerenju, vanog aspekata
ovog, inae, kompleksnog i drutveno veoma osjetljivog problema koji je
situiran u iskazu koji se zove zloin.
Tretiranje zloina iz ugla ekonomije motivirano je, prije svega, nasto-
janjem da se destrukcija ekonomije zbog agresije, ne posmatra samo kroz
puko agregiranje ratnih teta, to je za sada dominirajui pristup, ve da se
u procesnom smislu valoriziraju disekonomije i njene refleksije na sada-
njost, a naroito na budunost.
U temeljnim odrednicama naeg referata, kako se i iz naslova vidi, je
vezivanje drutvenog i ekonomskog momenta u tretiranju obima i stru-
kture ratnih zloina koji su se desili za vrijeme agresije na Bosnu i Herce-
govinu. U referatu se tretira grad i opina Biha iz razloga to je ovo
podruje predstavljalo, a i danas je, u ekonomskom smislu, jedno od gla-
vnih nosilaca ekonomskog razvoja Bosanske krajine i to zakonitosti u
ekonomskom razvoju opine Biha u pravom i punom smislu odraavaju
procese i tendence ekonomskog razvoja ireg podruja, koga smo oznaili
kao Bosanska krajina.
1
Naime, grad i opina Biha su ekonomski centar
Bosanske krajine i kao takvi imaju drugaije razvojne odrednice od ostalih
dijelova Bosanske krajine. Njihovi razvojni impulsi determiniraju razvojne
procese ireg podruja i utiu na njihov smjer i dinamiku. Istovremeno
1
Pod Bosanskom krajinom u ovom radu se uslovno podrazumijeva njeno ue
podruje Bihake regije (kanton) odnosno tzv. Duboka, Ljuta krajina.
opina i grad Biha prihvataju refleksije razvoja iz ireg okruenja, trans-
formira ih i povratnim dejstvom utie na njih. Dakle, uloga grada i opine
Biha u ekonomskom razvoju podruja Bosanske krajine zaista je veoma
znaajna i kao takva predstavlja sigufikantan izraz proces koji se odvijaju
na irem podruju, tako da zakljuivanja o implikacijama agresije na dru-
tveno-ekonomsku osnovu opine Biha mogu se s pravom vrednovati kao
ope implikacije za podruje Bosanske krajine, to i jeste temeljni cilj ovog
naunog skupa.
Sutina implikacija
Posljedice agresije na Bosnu i Hercegovinu zaista su ogromne i skoro
nemjerljive. To samo po sebi govori koliko se naa a i ira nauna i struna
javnost mora baviti ovim pitanjima. To oigledno nije posao jednokratne
namjene, to se u nekim sredinama eli prikazati, ve uistinu kontinuirani
proces koji trai seriozna istraivanja i visoko odgovoran odnos prema
njemu.
Kako smo ve istakli, mi emo u ovom referatu ratne zloine posma-
trati u segmantu koji je situiran u sferi ekonomije, ali i nekih drutvenih
odrednica koje su u neposrednoj vezi sa ekonomijom. Rije je o relevantnim
aspektima demografske destrukcije u opini koji su bitne odrednice i ekono-
mije za vrijeme i poslije agresije.
Mi na ovom mjestu elimo doi do odgovora na dva pitanja i to:
1. Kako se i u kojoj mjeri agresija na Bosnu i Hercegovinu odrazila
na ekonomski ambijent opine Biha?
2. Kakva je ekonomska perspektiva ovog podruja imajui u vidu
postojee destrukcije ekonomskog ambijenta?
Odgovori na ovakva i slina pitanja bili bi nepotpuni ukoliko bi se
valorizirale samo direktne - oku vidljive ratne destrukcije u bilo kojoj sferi
ivota i rada, pa prema tome i u ekonomiji. Problem se mora promatrati i
u drugoj - procesnoj dimenziji koja se nerijetko oznaava kroz indirektne
ratne posljedice. Zapravo, prave posljedice rata su implicirane upravo u
376
indirektnoj dimenziji do koje je mogue jedino doi istraivakim putem.
Zbog toga se ni bilans ovih posljedica ne moe do kraja zatvoriti jer se
kroz istraivanja javljaju nove i nepredviene posljedice. I danas se u veli-
koj mjeri iskazuju posljedice atomskog napada na Hiroimu i Nagasaki a
koje se, do njihovog javljanja, ak nisu mogle ni pretpostaviti. Indirektne
refleksije rata se ponajvie iskazuju u psiholokoj sferi ljudskog bitisanja
ali i u znaajnoj mjeri u ekonomiji.
Ekonomski ambijent prije agresije
Da se podsjetimo da bihaka opina spada meu bogatije krajeve u
Bosni i Hercegovini. Prije rata je njena ekonomska pozicija bila iznad
bosanskohercegovakog prosjeka i spadala je u red razvijenih opina u
Bosni i Hercegovini. Evo kako. Nivo ekonomske razvijenosti bio je iznad
ostvarenog u Bosni i Hercegovini. Iskazan kroz drutveni proizvod po
stanovniku iznosio je oko 2.200 dolara, to je u apsolutnom iskazu pred-
stavljalo preko 150 miliona dolara godinjeg ostvarenja drutvenog proi-
zvoda. Stopa zaposlenosti stanovnitva bila je, za tadanje uslove razvoja
Bosne i Hercegovine, dosta visoka i iznosila 24%, a ukupan broj zaposlenih
dosegao je nivo od oko 17.000. Privreda opine Biha prije rata je ostvari-
vala oko treine drutvenog proizvoda Unsko-sanskog kantona i skoro sva
je bila koncentrirana u gradu Bihau (75% drutvenog proizvoda i 90%
zaposlenih). Zapravo, sav ekonomski ivot opine, a skoro bi se moglo
tvrditi i cijele Krajine, odigravao se u gradu Bihau. Zato i nije udo to je
otrica agresije na Bosansku krajinu bila usmjerena upravo na grad Biha.
Kao i kod veine opina u Bosni i Hercegovini prije rata osnovu
ekonomske baze opine Biha inila je industrija. U njoj je bilo zaposleno
preko 40% ukupne zaposlenosti privrede opine i kao takva alimentirala
je u stvaranju drutvenog proizvoda opine sa 53%. To su bile metalna,
elektro, hemijska, tekstilna i grafika industrija. Pored industrije, druga
vodea oblast bila je trgovina i ugostiteljstvo, koje su u ostvarivanju dru-
tvenog proizvoda opine participirale sa 21,4%. Saobraaj i veze su trea
oblast u strukturi privrednog razvoja opine ali njihov doprinos u odnosu
na prethodne dvije bio je znatno manji.
377
378
Potpuniji uvid u strukturu privrednog razvoja opine prije rata moe
se ostvariti kroz podatke u slijedeoj tabeli.
2
Zaposlenost i drutveni proizvod po privrednim oblastima 1991.
godine
Prema tome, osnovna karakteristika predratne privredne opine Biha
iskazuje se kroz ocjenu da su industrija, trgovine i saobraaj i veze bile tri
vodee oblasti privrednog razvoja koje su zapoljavale oko 65% ukupne
zaposlenosti privrede i ostvarivale preko 80% cjelokupnog dohotka opine.
Znaajno je istai da su pomenute oblasti privrednog razvoja vie doprino-
sile efektabilnosti privrednog razvoja opine nego u zaposlenosti, to je sa
ekonomskog aspekta, pozitivna odrednica i poseban kvalitet ekonomske
baze opine.
Destrukcija drutveno-ekonomske osnove za vrijeme agresije
Kao to se iz prethodnih injenica moe zakljuiti opina Biha, kao
uostalom i brojna druga podruja Bosne i Hercegovine, u rat je ula sa
2
Podaci u tabeli koriteni su iz publikacija Federalnog Zavoda za statistiku i
strunih slubi opine Biha.
veoma kvalitetnim drutveno-ekonomskim vrijednostima koje su objekti-
vno u ratu, u najveoj mjeri, destruirane. Naa namjera na ovom mjestu, kako
smo to i u uvodu ovog referata naglasili, nije u elaboraciji direktnih ratnih
teta u smislu koliki je stepen poruenosti graevinskih objekata, privre-
dnih kapaciteta, infrastrukturnih objekata i slino, ve da ukaemo na
izgubljene procesne vrijednosti drutveno-ekonomskog razvoja opine.
Radi se zapravo o elaboraciji onih izgubljenih vrijednosti koje na prvi
pogled nisu uoljive ali snagom svoga djelovanja usporavaju ili u potpu-
nosti zaustavljaju ranije uspostavljeni kontinuitet i skladnost razvoja. Ovom
aspektu ratnih destrukcija se jo uvijek ne daje adekvatan znaaj u valori-
zaciji ukupnih ratnih destrukcija koje su se desile za vrijeme ovog rata. To
pomalo ima opravdanja jer je naa ekonomska i drutvena stvarnost isuvie
pritisnuta oiglednim poruenostima kojima se, po pravilu, neposredno
poslije rata, najvie poklanja panje u namjeri da se isti to prije saniraju i
dovedu u stanje upotrebljivosti, a time ujedno otklone i veoma sumorne
slike okruujueg ambijenta koji nas neumoljivo podsjea na ratno stanje.
Imajui u vidu date naznake, prirodno je postaviti pitanje: Koja je to
vrijednosna teina implikacija agresije na procesnu dimenziju drutveno-
ekonomskog razvoja opine Biha, a kroz to i Bosanske krajine? U opim
koordinatama tretiranja ovog aspekta ratnih destrukcija cijenimo znaajnim
istai da se pomenute implikacije agresije mogu eksplicirati kroz:
- Disharmoniju izgraene strukturne konzistentnosti ekonomske
osnove opine i ireg podruja;
- Redefiniciju populacijske dimenzije opine;
- Devijaciju razvojnih impulsa;
- Pokretanje zastoja;
- Dihotomiju trita i
- Reafirmaciju razvojnih motiva i vraanje povjerenja u ekonomsku
budunost.
Da se neto vie pozabavimo sa svakom od njih.
379
1. Kada je rije o disharmoniji izgraene strukturne konzistentnosti
ekonomske osnove opine, pokazuje se da je uslijed vee ili manje destru-
kcije pojedinih segmenata stvorene ekonomske strukture opine, zapravo
destruirana ekonomska struktura u cjelini. Npr. neki privredni kapaciteti,
bez obzira to nisu u ratu direktno uniteni, ne mogu da ponu sa radom
jer su u funkcionalnoj ekonomskoj vezi sa kapacitetima koji su uniteni.
Nemogunost aktiviranja tih kapaciteta direktno se manifestira na kapaci-
tete koji su u fizikom smislu zdravi. Situacija se jo i vie uslonjava ako
idemo ka viim nivoima ekonomskih struktura tj. na nivou grana i oblasti.
Uspostavljena razvojna dimenzija industrije determinirala je npr. obim i
dinamiku razvoja trgovine. Destrukcije u industriji u smislu umanjivanja
njene ukupne vrijednosti neposredno se odraava na obim i kvalitet poslo-
vanja trgovine bez obzira to su u trgovini zadrane ranije ekonomske vri-
jednosti. To podjednako vai i za ostale privredne oblasti i grane. Zato laici
pitaju, zato su prazne robne kue, zato je nizak nivo razvoja ugostiteljstva,
zato nema turista i sl. Odgovor lei upravo u poremeajima u privrednoj
strukturi opine koja zbog naruene konzistentnosti i ranije uspostavljenog
sklada razvoja proizvodi velike disekonomije koje ograniavaju pa ak i
zaustavljaju razvoj.
Teina datog problema se ne iscrpljuje samo u privrednoj strukturi
do nivoa privrednih oblasti i grana opine ve daleko ire - na regionalnom
planu. Naime, predratna ekonomska osnova Bihaa funkcionirala je kroz
snanu povezanost sa privrednom strukturom podruja Bosanske krajine
u smislu da je prihvatala inpulse i privredne zahtjeve tog podruja, a povra-
tnim dejstvom vlastitog razvoja uticala na tok i dinamiku drutveno-eko-
nomskog razvoja podruja Bosanske krajine. Kako je uslijed rata poreme-
en odnos u privrednoj strukturi opine Biha tako su naruene i ranije
uspostavljene funkcionalne veze izmeu privrede opine Bihaa i ireg
regiona to za posljedicu ima zastoj razvoja u cjelini kao i nemogunost
pokretanja ukupnih procesa. Teinu takvih disekonomija je veoma teko
egzaktno izmjeriti iz razloga to se one po prirodi stvari ne mjere za dati
razvojni trenutak ve za proces u cjelini koga karakterie zakon razvojnog
kontinuiteta. U ovom segmentu ratnih destrukcija kriju se ogromne ekono-
mske tete za sadanji ali i budui razvoj kako opine Biha tako i ireg
regiona Bosanske krajine.
380
2. Rat je proizveo neminovnost ozbiljnog redefiniranja populacijske
dimenzije opine. Demografska slika opine za vrijeme i poslije rata bitno
je promijenjena u odnosu na stanje iz 1991. godine i to na tetu demogra-
fskog kvaliteta u cjelini. U emu se iskazuju devijacije ove vrste. Da se
podsjetimo da je opina prije rata brojala 70.896 stanovnika ili 18,8% uku-
pnog stanovnitva regije. U Bihau ivjelo je 45.807 stanovnika i po svojoj
veliini svrstavao se meu est najveih gradova u Bosni i Hercegovini
koji su bili nosioci kako drutveno-ekonomskog tako i urbanog razvoja
Republike. ta se u ratu desilo sa stanovnitvom? Globalno gledajui, zbog
brojnih i veoma surovih destrukcija u demografskoj populaciji opine, u
ratu je izgubljeno oko 30% predratnog demografskog potencijala bilo
neposrednim stradanjem u ratu ili njegovim raseljavanjem i iseljavanjem.
Grad je u ratu izgubio preko 10.000 stanovnika i pao na 78% predratnog
nivoa. Nije samo oteen demografski kvantitet, ve mnogo vie demografski
kvalitet, to je za budunost ove opine mnogo pogubnije. Npr. smanjeno
je uee mladog stanovnitva do 14 godina u ukupnom stanovnitvu opine
sa ranijih 23,8% na poslijeratno uee od 20,6%. ta to za demografsku
budunost opine znai ne treba posebno objanjavati. Radikalno je pore-
meena predratna nacionalna struktura stanovnitva u smislu da je opina
poslije rata nasilno postala dominantno mononacionalno podruje ime su
bitno poremeeni ranije uspostavljeni drutveni odnosi u najirem smislu
te rijei i na tim osnovama ustanovljen potpuno drugaiji ivotni ambijent
nego ranije. Porodini, komijski, prijateljski, radni, i brojni drugi drutveni
odnosi su znatno poremeeni. Za razliku od prije rata, kada je u opini ivjelo
66,10% bonjakog stanovnitva poslije rata se situacija bitno promijenila
tako da na bonjako stanovnitvo sada otpada preko 90%.
Rat je proizveo visok stepen mobilnosti - pokretljivosti stanovnitva
koja je bitno promijenila - pogorala demografsko stanje u cjelini.
381
Mobilnost stanovnitva opine i grada Bihaa
Kao to se u podacima u tabeli vidi u opini je poslije rata autohtono
stanovnitvo smanjeno za blizu 30%. Slina je situacija i u gradu. Detaljniji
pogled na ovaj problem pokazuje da je u periodu od 1991-1996. godine
opinu napustilo 19.825 stanovnika (28% ukupnog stanovnitva), a grad
15.748 stanovnika (35%). U istom periodu na vangradsko podruje opine
doselilo se oko 2.352, a u grad 5.349 stanovnika koje prije rata nije ivjelo
na ovom podruju. Ovu dimenziju naglaavamo iz razloga to novodoseljeno
stanovnitvo u grad i opinu, i to, po pravilu, iz vangradskih podruja,
snano utie na formiranje novog ivotnog ambijenta kroz unoenje svojih
navika, obiaja i ponaanja koja nisu uvijek prihvatljiva za postojeu sre-
dinu, to nerijetko izaziva konfliktne situacije i naruava politiku stabi-
lnost podruja.
Proces demografskog oporavka poslije rata je veoma teak i spor.
ak se i produbljuje jaz izmeu ranije uspostavljenih demografskih stru-
ktura kroz nastavak tendencija odseljavanja stanovnitva van granica nae
zemlje, sa jedne strane i spor povratak izbjeglica i raseljenih lica, sa druge
strane. Npr. od 1995. do 1999. godine broj stanovnika opine apsolutno je
povean za svega 2,2% to odgovara broju od 1.100 stanovnika. Ni kvali-
tativna dimenzija stanovnitva se ne poboljava ve, naprotiv, pogorava.
Npr. radni kontingent stanovnitva se smanjuje, a poveava uee starijeg
stanovnitva iznad 65 godina. Ako bi se nastavio ovako spor demografski
oporavak opine i grada, kako u kvantitativnom tako i kvalitativnom smi-
382
slu, predratne demografske vrijednosti se ne bi mogle ostvariti prije 2020.
godine. Simulacije druge vrste pokazuju da, ako bi se u postratnom periodu
ostvarila predratna stopa rasta stanovnitva, broj stanovnika opine i grada
bi 2015. godine dostigao nivo iz 1991. godine, to je, priznaemo, dosta
dalek period. Bilo bi normalno oekivati, a to je opa zakonitost u post-
ratnim vremenima, da se ubrzano odvija demografska tranzicija. Kada bi
se ostvarila takva predvianja na podruju opine Biha predratni broj
stanovnika bi se dostigao 2010. godine, to je veoma optimistika varijanta.
Ove i druge naznake govore koje je sve demografske posljedice na dui
rok proizvela agresija na Bosnu i Hercegovinu. Njihova dimenzija je znatno
izraenija ako se te posljedice valoriziraju u funkciji ukupnog drutveno-
ekonomskog razvoja opine i ireg podruja.
3. Ratne posljedice se u znaajnoj mjeri ispoljavaju kroz devijaciju
razvojnih inpulsa. Na ovom mjestu zadraemo se na vodeem razvojnom
impulsu koji je situiran u formi kapitala. Zemlja je u ratu poruena i kao
takva ostala je bez kapitala bez koga nije mogue pokrenuti zaustavljeni
ekonomski proces. Kao to je poznato, do kapitala se moe doi iz vlastitih
i stranih izvora. Vlastiti izvori kapitala za sada skoro da i ne postoje ili su
minorni. Orijentacija ka stranim izvorima nije nita drugo ve prebacivanje
sadanjeg tereta razvoja na budue generacije. U osnovi, strani izvori kapi-
tala su inplicite vlastiti, jer se vraaju iz vlastitog dohotka. Dakle, osiguranje
kapitala u bilo kojoj varijanti pada na teret vlastite ekonomije. To je zaista
krupan problem sa kojim se, poslije rata, susrela ekonomija Bosne i Herce-
govine i svi njeni organizacijski dijelovi. Ova tekoa nije zaobila ni Bosa-
nsku krajinu, pa prema tome, ni privredu opine Biha. Kakva je situacija
u tom pogledu u ovoj opini? Biha je, kao uostalom i itava Bosna i Herce-
govina, izaao iz rata poruen i osiromaen i kao takav ne raspolae sa
vlastitim kapitalom za pokretanje ekonomskih procesa. Tempo obnove i
razvoja u direktnoj je proporciji sa visinom uloenog kapitala. Podsjeamo
da je privreda opine Biha iz rata izala sa svega 20% predratnog nivoa
razvijenosti. Predstoji nadoknaivanje izgubljenih vrijednosti u ratu pa tek
onda stvaranje novih. Raunice pokazuju da ako bi privreda opine Biha
eljela da dostigne predratni nivo razvoja za narednih pet godina ona bi
godinje morala ulagati svjeeg kapitala u iznosu od oko 25 miliona dolara.
Priznaete ovo je u sadanjoj ekonomskoj situaciji skoro nemogue. Nara-
383
vno, ulaganja bi bila znatno manja ukoliko bi se oporavak bihake privrede
(situacija je u Bosanskoj krajini kao cjelini jo i tea) produio za narednih
deset godina. U tom sluaju bi bilo potrebno ulagati godinje oko 12 miliona
dolara svjeeg kapitala, to takoe nije mala obaveza. Dok svijet u razvoju
snano grabi naprijed, nas je rat ekonomski toliko unazadio da se sada bor-
imo za neto to smo imali prije deset godina. Na taj nain se samo jo vie
produbio jaz nerazvijenosti nae zemlje u odnosu na razvijene evropske.
4. Smatra se da je pokretanje zastoja u ekonomiji skuplji in nego
otvaranje novih procesa. Uslijed rata, brojne su ekonomske aktivnosti u
Bosni i Hercegovini zaustavljene, a uz in zastoja one gube i brojne druge
vrijednosti koje po logici stvari prate svaki proces (iskustvo, navike, stru-
na usavravanje, tehnoloke inovacije i sl.).
Prije rata izgraeni su respektabilni privredni kapaciteti koji su zna-
ajni za pokretanje i razvoj privrede i u poslijeratnom periodu. Meutim,
njihovo pokretanje je teak proces koji podrazumijeva novi kapital i dodatne
napore. Umjesto da se svjei kapital ulagao u proirenje materijalne osn-
ove razvoja mi, zbog injenice rata, moramo ulagati u reprodukciju onih
vrijednosti koje smo imali prije rata. Uzeemo nekoliko primjera za opinu
Biha, a slina je situacija i u drugim sredinama.
Snana firma iz metalopreraivakog kompleksa Krainametal bila
je jedan od glavnih nosilaca razvoja ove industrije u Bosanskoj krajini.
Ona to danas vie nije. Dok je prije rata zapoljavala 1.062 radnika i ostva-
rivala godinju proizvodnju od preko 23 miliona DM danas u ovoj fabrici
radi jedva 250 radnika koji ostvaruju duplo manju godinju proizvodnju
od predratne. Koje se sve posljedice takvog stanja javljaju na ivot stano-
vnitva, na razvoj opine ne treba posebno naglaavati.
Nosilac tekstilne industrije ovog kraja bila je veoma poznata firma
Kombiteks u kojoj je prije rata radilo oko 3.200 radnika i godinjom proi-
zvodnjom vrijednom preko 100 miliona maraka. Sada je u firmi zaposleno
jedva 200 radnika sa minimalnom proizvodnjom. Ovaj kapacitet je veoma
teko pokrenuti i vratiti ga na predratni nivo.
Tvornica Gorenje BIRA - proizvodnja hladnjaka i zamrzivaa je sa
predratnog nivoa proizvodnje od oko 21 milion maraka i 1.100 zaposlenih
384
pala na poslijeratnu proizvodnju u vrijednosti od oko osam miliona maraka
sa svega 150 zaposlenih. Slina je situacija sa firmom Polietilenka, Bina
Biha, sa kapacitetima prehrambene industrije i sl.
Ovakvih primjera u opini Biha, a daleko vie u Bosanskoj krajini,
se moe navesti mnogo vie. Sutina je u injenici da postoje privredni kapa-
citeti sa manjim ili veim stepenom fizike poruenosti, ali zbog ratnih
dejstava i zastoja uslijed toga, veoma se teko pokreu i kao takvi zahtijevaju
veoma velike dodatne napore kojih objektivno ne bi bilo da nije bilo rata.
I to je jedan od oblika ratnih zloina ovih prostora.
5. Rat je proizveo nesagledive posljedice u trinoj sferi. Posljedice su
evidentne kroz devijecije:
- u odnosima sa svjetskim tritem i
- poremeajima u funkcioniranju unutranjeg trita.
Rat je prekinuo brojne kontakte i saradnju sa velikim brojem trita u
svijetu. Neka od tih trita su potpuno izgubljena, a za neka je potrebno
uloiti mnogo napora da bi se vratilo ranije izgraeno trino povjerenje.
Takvo stanje ima za posljedicu ne samo izgubljene direktne ekonomske
koristi koje su se ostvarivale kroz meunarodnu saradnju ve i brojne indi-
rektne - nevidljive koje sam proces razmjene donosi. To se posebno odnosi
na akceleratorsku funkciju meunarodnog trita koje inom funkcioni-
ranja multiplicira poveane trine kontakte i odnose, zatim nova trina
iskustva i znanja i sl. Ovaj segment izgubljenih vrijednosti u ekonomiji e
imati veoma snano negativno dejstvo na njeno budue funkcioniranje i
razvoj.
Poremeaji na unutranjem tritu veoma su naglaeni. Osnovni pro-
blem je u nejedinstvu trita koje je rastoeno nainom organiziranja drave
Bosne i Hercegovine. Na ovom, inae, malom trinom prostoru egzistiraju
brojna - zatvorena mikrotrita sa drugaijim i razliitim pravilima pona-
anja. Iako se stanje u tom pogledu neto popravlja jo uvijek je evidentno
neujednaeno i neregulisano jedinstveno trite na prostoru Bosne i Herce-
govine. Takvo stanje produkuje nesigurnost, neujednaenost neravnopra-
vnost i nestabilnost uslova privreivanja to se najdirektnije manifestira
na loe stanje ekonomije u cjelini. Na sceni je veoma naglaena dimenzija
385
sive ekonomije koja je najdirektniji izraz nesreenosti odnosa na tritu.
Ranija domaa trita su izgubljena i kao takva postala su inostrana. Time
su direktno prekinuti brojni izgraeni trini odnosi i kanali kretanja roba
i usluga ime su izgubljeni znaajni ekonomski efekti, to je, takoe, jedna
vrsta ratnih zloina.
6. Stanje ekonomije u Bosni i Hercegovini, u poslijeratnom periodu,
veoma je teko. Ono se u otroj fori manifestira kroz evidentne devijecije
koje se javljaju u:
- transformaciji drutvenog u privatno vlasnitvo koje u samom pro-
cesu nosi brojne nejasnoe, nedoreenosti, nepravilnosti, nezadovoljstva i
sl.;
- kroz veliku nezaposlenost stanovnitva i nezadovoljstvo koje sa
sobom nosi;
- naglo raslojavanje stanovnitva na mali broj bogatih i veoma veliki
broj siromanih, to proizvodi frustracije posebne vrste;
- nizak nivo ivotnog standarda i sve vei socijalni zahtjevi od i ovako
siromane drave;
- nevjerica u vlastitu budunost i to ne samo zbog tekoa egziste-
ncijalne naravi ve i zbog injenice to se stanovnitvu ne ulijeva dovoljno
povjerenja u njegovu vlastitu perspektivu.
Ove, kao i brojne druge devijacije, koje su izraz tekog ekonomskog
stanja, najdirektnije se, veoma negativno, odraavaju na motivacionu dime-
nziju stanovnitva u skoro svim sferama ivota i rada tj. u njegovom odnosu
prema radu, ivotu i uope stvaralatvu, gdje se entuzijazam zamjenjuje
apatijom i bezvoljnou, napori lijenou, ambicije nezainteresiranou i
sl. Ove i sline pojave su teko direktno mjerljive, ali produkuju veoma
negativne efekte na dugi rok, to je takoe jedan od vidova ratnih zloina.
386
Dr. Fadil Ademovi
PSEUDONAUKA I PARALITERATURA U FUNKCIJI
PROPAGANDE RASIZMA, MRNJE, RATA I ZLOINA
Mir koji, nakon ratne kataklizme, pogotovu na naim podrujima, je krhak
i nestabilan, predstavlja produetak rata novim sredstvima. To je i vrijeme
postratnih kriza socijalnih, ekonomskih, politikih. Van tih kriza nije ni
drutveno-kulturna sfera ivota. U njoj se odslikavaju razliite intencije i
tenje ka oblikovanju onih doktrina i ideolokih premisa to nisu, iz ovih ili
onih razloga, mogle biti ostvarene na nianima ratovanja i ratnika, njiho-
vih ideologa, inspiratora, nalogodavaca i izvrilaca. Saglasno dubini i irini
tih kriznih stanja na javnu scenu izranjaju kao produena ruka ratnohu-
kaa publicistike, historiografske, poetsko-prozne tvorevine u literaturi,
pa i djela s pretenzijom da priute nazovi znanstvenu podlogu. Na taj nain,
u sklopu retrogradnih pojava, doprinose stvaranju ambijenta prikladnog za
najizrazitija lana svjedoenja u obliku ratnih memoara, iskrivljena predsta-
vljanja historijskih injenica, nastojanja da se ono to nije dosegnuto ratnim
poarom prebaci u ruho publicistike, literature i pseudonauke. Sastavni dio
takve atmosfere su mase pripodobljene da nekritiki prihvataju bezona
svjedoenja kao istinu, subjektivno skrojenu historiju, te pseudonaune por-
uke kao jedino meritorne.
To su, isto tako, vremena kada je javna scena Srbije i SR Jugoslavije,
srpske dijaspore i Republike Srpske u Bosni i Hercegovini zapljusnuta iro-
kom poplavom onih sadraja u publistikim aktivnostima, dijelu tampe i
elektronskih medija, te u izdavakoj produkciji, iji se autori trude da pos-
tignu sve ono to su prieljkivali u ratu. Sve ono to je ostalo van doma-
aja nerealno postavljenih ratnih i vojno-politikih ciljeva. Iz mnotva takvih
objavljenih tvorevina s najrazliitijim konotacijama izdvojio sam tri egze-
mplarna primjera koji iz mnogih razloga zavreuju najiru panju.
387
388
POKUAJ FORMULACIJE DOKTRINE RASIZMA SERBI
NAROD I RASA (u knjizi Jovana Deretia)
Prvi primjer obogaivanja rasistike politike doktrine je skora-
nje, jedno od vie djela dr. Jovana I. Deretia pod naslovom SERBI
NAROD I RASA.
1
Kao pokuaj formulisanja i nadogradnje doktrine
rasizma knjiga se najprije pojavila u srpskoj dijaspori u ikagu 1996, a na
prostorima Bosne i Hercegovine u dva izdanja 1998. i 1999. u produkciji
izdavake kue Glas srpski u Banjoj Luci. Ta knjiga nije i jedina Dereti-
eva tvorevina rasistike, nacionalistike i hegemonistike provenijencije.
Godinu dana prije ove, dakle 1995, napisao je i u mnoini naslovio
svoje djelo ZAPADNE SRBIJE. A jo mnogo ranije, 20 godina prije ZAPA-
DNIH SRBIJA, tampao je ISTORIJU SRBA u dva toma. Kakav je sadraj
njegove knjige Serbi Narod i rasa?
Moda dosad niste znali: I Homer je bio Srbin. Taj legendarni grki
pjesnik, kome se pripisuju najstariji grki spjevovi ILIJADA i ODISEJA,
koristio se serbiskim pismom.
Teko je povjerovati da biste mogli odgovoriti na pitanje: koji je glavni
istorijski narod Evrope? Srbi, dakako. Do toga stepena da budu glavni
istorijski narod starog kontinenta oni su se razvili najprije u Podunavlju.
Na ovom kontinentu njihov narod je ostavio iroke tragove kod svih evro-
pskih naroda. I ne samo evropskih nego, zamislite, i kod dijela azijskih
naroda.
Ko god danas nije znao sve ovo i mnogo ta drugo iz povijesti srp-
skog naroda moe da sazna kad prelistava najnoviju knjigu dr. Jovana I.
Deretia SERBI NAROD I RASA. Na njenim stranicama italac e dobiti
i odgovor na pitanje: gdje je bio centar te srpske drave?
U Budimu odgovara dr. Dereti. Kuda su ili i kako su se Srbi
prema Deretievoj istoriji kretali iz Podunavlja? Iz Podunavlja su se
raseljavali. Tako je njihova drava, zahvaljujui raseljavanju, krajem dru-
gog milenijuma stare ere zahvatala ogromne prostore. Koje i kolike prostore?
1
Dr. Jovan Dereti, SRBI NAROD I RASA, ikago 1996, Glas srpski, Banja
Luka, 1998. i 1999.
389
Od kotske do Indije
2
i od Skandinavije do Sahare slavo-
dobitno kae ovaj istoriar. Pri tome su stvorili vie poznatih velikih
carstava tvrdi on. I obznanjuje periodizaciju srpske istorije. Po njego-
vim rasistikim kalupima postoji vie perioda te duge istorije. Prvi period
traje 4000. godine stare ere. To je, saglasno otkriima ovog spasitelja,
taj glavni period. U njemu se srpski narod naziva praserbskim. Ve
2000. godine se pojavljuju pod svojim istorijskim imenom kao Serbi.
Drugi period e trajati sljedee tri hiljade godina. To e rei, do 1000.
godine nove ere. Taj period se naziva serbiskim vremenom. Narednih 500
godina, to znai do 1500, Dereti naziva vremenom Serboslavena.
Spomenuta knjiga dr. Jovana I. Deretia nalazi mjesto meu onim
djelima i autorima koji se bave otkrivanjem geneze srpskog naroda. S
tim knjigama rasisitika politika doktrina sve jae opsjeda javnu scenu
2
Dolazei u imanigaciji do Indije, Dereti se pribliio vladiki Nikolaju Veli-
miroviu i njegovim opiranjima modernizacijskim procesima. Po vladiki je ne samo
srpska nego i opteljudska nesrea u tome to je izgubljen domainski duh koji je
sauvan jo samo u Indiji. Njegova INDIJSKA PISMA (Glas Crkve iz Valjeva je
izdava sabranih Velimirovievih djela) otkrivaju opsesiju Nikolaja Indijom, u kojoj
on osjea svoj zaviaj. Opinjen sjajem drevne zemlje i njene kulture on ponavlja
legendu o kralju Petru; ne smeta mu Nemanjino istrebljenje bogumila; a knez Milan
i knez Mihajlo su izdajnici, jer su se priklanjali zapadnom modelu drutva. Nisu,
po njemu, u tom svjetlu nita bolji ni Srbi iz Vojvodine koji su kalajisani Srbi iz
Austrije i bezbona horda agenata zapadne kulture. On ostaje IZNAD ISTOKA I
ZAPADA, u dalekoj Indiji u kojoj doziva pretke ispod Himalaja iji mu je zabo-
ravljeni jezik postao blizak. itava Evropa i njena kultura su bolesnik koji se pravi
zdrav, a zapravo mu nema lijeka jer je ostao bez svog hindu korijena. Po Velimi-
roviu, mi Srbi smo jedan dio velike Indije. On u Indiji vidi Srbiju i u Srbiji Indiju.
Sjaj daleke Indije se javlja kao spasonosna svjetlost sa Istoka. On ponavlja da
samo mi Srbi i ljudi Indije, daleko pod Himalajima, imamo r kao samoglasnik.
Revija Atma, koja izlazi u Beogradu, u broju 4, to postavlja dokazima da to pot-
vruju i rijei vede to znai znanje, pa i rije propo-vednik, ili rije govedo koje
se dovodi u vezu sa Govide, te rije Bog koja je takoe hindu porijekla. Sve te ana-
logije nemaju ozbiljnog pokria. (Mirko urevi, POVRATAK PROPOVEDNIKA,
Republika, Beograd, br. 143-144, 1.-30. juli 1996). Bez obzira na odsustvo bilo kakvog
pokria u indoevropeistici savremeni sljedbenici vladiinog registra ideja, vraajui
se njegovim djelima i vrtei se u tematskim krugovima vladike ikog, naglaeno
idealizuju tlo, krv, predanja, zavjete, misiju srpskog naroda u prostorima nebeske
Srbije, sveovjeka i natovjeka, te svih drugih obiljeja izvedenih iz populizma i
nacionalizma, homogenizacije naroda utemeljenih i na svetosavlju i kosovskom mitu.
390
srpske dijaspore Srbije, SR Jugoslavije, pa i Republike Srpske. Rasnu teo-
riju mnoi, oblikuje i obogauje i aktuelna izdavaka produkcija u ovim
podrujima. On tampa djela kojima se nauno dokazuju rasna svojstva
u tokovima istorije srpskog naroda. Naroda, koji je po ovim teorijama
praizvor i ishodi to maltene svega to je ivo na ovoj planeti. Rasno ili
rasistiko sjeme sistematski se sija na dosta plodno tlo usijano u vrijeme
koje karakterie faizacija jednog broja pripadnika ili dijela srpskog naroda.
To sjeme klija i izrasta u posvemanju supremaciju Srba. Ta suprema-
cija ima genetsku, vjersku, kulturnu i mitoloku podlogu. Uzdie se i kroz
pravoslavlje podstiui mrnju prema svemu nesrpskom i, napose, prema
drugim narodima.
3
Napada itav svijet. Taj svijet, obuzet zlom nakanom
prema Srbima, stvorio je paklenu zavjeru naspram tog naroda.
4
Njegova
3
Vladika iki Nikolaj Velimirovi u svojim djelima INDIJSKA PISMA i
IZNAD ISTOKA I ZAPADA govori o Evropi kao trovaici sveta. Za njega je
Indija naa prapostojbina, jer svi Srbi rasno i psihiki podsvesno nose Indiju u
sebi. Oni koji su priljenije itali djela tog vladike uviaju da je on tu misao preuzeo
od ruskih evroazijaca. U svom spasiteljskom radu je parafrazira, pa i koristi i dr.
Mirjana Markovi, koju Republika (br. 204-205 od 1.-30. januara 1999) naziva naim
jedinim misliocem evroazijskog smjera. I Vuk Drakovi je svojevremeno na svo-
jim mitinzima predstavama zabavljao svet priama o savezu svih pravoslavnih
zemalja koji e lino stvoriti. Kasnije e vojvoda eelj krenuti u daleku Rusiju da
to i realizuje, a i gospoa Markovi im hita u pomo. Mirko orevi u tom asopisu
pie: Idemo na Istok sve dalje, do dalekog Istoka, jer istok je uistinu veliki simbol.
Sa Istoka veno dolaze dva znaka, dva vena simbola Hristos kao simbol i nade i
mira i Kserks kao simbol groznog totalitarizma i vene hegemonije. Iz svega to
ine i govore jasno je kojem se simbolu okreu reim i politiari Srbije i srbijanski
evroazijci.
4
Usamljena Srbija se pomjera sve dalje na Istok. Igru sa evroazijstvom
iskoristio je i Slobodan Miloevi u svom novogodinjem obraanju naciji na ulasku
u 2000. godinu. Upotrijebio je i izraz evroazijski narodi, odreujui tako geopoli-
tiku sferu na koju njegov reim rauna jer je izolovan od ostalog svijeta. Taj krug
ideja evroazijstva kao totalitarne ideologije u Srbiji time stiu visoku cijenu. I u
retorici skoranjeg kongresa vladajueg SPS-a (Socijalistike partije Srbije), te u
Miloevievom govoru na tom skupu te teze su pokrie za savez sa Rusijom i
Bjelorusijom. Osnovni cilj je udaljavanje od Evrope i ostatka svijeta, jer, kako
kau i neki teolozi, Zapad pravoslavce svrstava u fiziku manjinu a Evropa prestaje
tamo gdje poinje pravoslavlje. To je jedino ostrvo slobode u dananjem svijetu.
Baki episkop Irinej kae da je zapadni svet ustanovio vetako jedinstvo koje je
pogubno povrno, a na Istoku je da u tom smislu kae poslednju re. (U Novom
391
urota iskazuje se, uz sve ostalo, i u tome to se usprotivio velikodravnoj
politici koja je dovela do agresije i genocida nad drugim narodima i dra-
vama nastalim na tlu ex-Jugoslavije.
U svojoj spasiteljskoj djelatnosti, na osnovama rasistike doktrine,
Dereti nije sam. Niti je sazdan, niti je izniknuo od samonikla sjemena veli-
kodravlja. S njim pristaju i mnogi drugi. On se svrstao meu one teore-
tiare koji nenauno ili, jo bolje, autentino, smjetaju surovu zbilju
svog naroda u Prokrustovu postelju najcrnjeg nacizma. Oni to pokuavaju
da tu teoriju odijevaju u znanstvenu odoru ve sainjavaju nemalu plejadu
starije i novije generacije ovakve sorte autora. Njihova soinenija, dodue
presporo, dospijevaju i do Republike Srpske u Bosni Hercegovini. Stoga,
valjda, izostaje pravovremeno reagovanje bosanskohercegovakih medija
na njihovu pojavu. Tako su i saznanja o ovom Deretievom djelu (ikako
izdanje) do Sarajeva dospjela skoro etiri godine od izlaska knjige. inei
ga dostupnim dr. Danilo Radojevi, uzgred, priziva srpskog klasinog filologa
Miloa uria. Iako je Milo uri bio poklonik svetosavske ideologije,
kada bi saznao za etimoloke vjebe dr. Deretia, sigurno bi reagirao pita-
njem: Ko je ta budalina?
Ali, Dereti nije ni budalina ni naivan. On se, dodue, nekim svojim
tezama suprostavlja pojedincima iz rasistikog jata inae proetog uvjere-
njima koja su istovjetna njegovim postavkama. Ne slae se, na primjer, sa
Savom Lukinom Laziem, koji tvrdi da je Herodot mrzio Srbe. On unazad
nekoliko godina, kada je u ikagu, a potom i u Banjoj Luci, objavljena ova
papazanija od knjige, s njim se ne slae dr. Jovan I. Dereti. On, naime,
svojata Herodota. Kae da je ovaj grki istoriar, ak, srpskog porijekla.
Pronaao je i to da je jo jednom velikom istoriaru Tukididu majka bila
Srpkinja!
Ba tako, eto, zbori dr. Dereti. To on pie u svojoj knjizi SERBI
NAROD I RASA. Knjiga vrvi konstrukcijama. Neznanstvenim ili autenti-
Sadu na skupu sa temom Hristocentrinost kao osnovna ustrojstva sveta pravosla-
vne zajednice i kao spasonosni put u tree hiljadugodite, 14. februar 2000.). I dr.
Mirjana Markovi je u svom uenju doskora primjenjivala klie o Srbiji izmeu
svetova a sada se vraa na obrazac Istok-Zapad. Vezana za mrtvu prolost Srbija se
u protekloj deceniji dri ovjetalih stereotipa da se u svijetu oko nje nije nita novo
vijekovima dogodilo.
392
nim. Na tim konstrukcijama, poput ovjekove pomuene svijesti, ne
izlazi iz mraka svojih neznanstvenih otkria. Izmilja, tragajui i bezono
slaui argumente o nebeskom narodu. Mogao bi te konstrukcije,
kako ree dr. Danilo Radojevi, nazvati smjelim, istorijskim, etnoge-
netskim i etnomolokim. U potrazi za genezom srpskog naroda pridru-
uje se otprije poznatim inovatorima srodnih ili istovjetnih konstrukcija. U
njihovom kolopletu, i sam zakoljenen gustom mreom mehanizma sulude
graevine, on otkriva i nalazi glavne uzronike (naziva ih krivcima) za
tokove srpske istorije. U kome? Prvo u Vatikanu. Vatikan je toj istoriji zabio
glogov kolac. Zadao je prvi i najsnaniji udarac. Kako? Zaboga, bar je to
jasno: kako se irilo hrianstvo tako su se rasrbljivali pokrteni narodi.
Evropa je jo u antika vremena bila srpska. I kulturno, i jeziki, a bogme,
u velikoj mjeri i etniki. Staroserbiska vera je pie taj autor po
osnovnim naelima bliska hrianstvu. Stoga je hrianstvo mnogo ta
steklo iz te vere.
Srpski narod i njegovi pripadnici imaju jo jednog, jakog protivnika.
Ili, kako on pie, krivca za tokove svoje istorije. Osim Vatikana, naravno.
Nije teko odgonetnuti: taj krivac je marksistiki pokret. On je istoriji
ovog naroda nanio veliko zlo. Zadao joj drugi teak udarac. Ne, dakako,
smrtonosan, ali dovoljno snaan da se, zajedno sa Vatikanom, svrsta pod
kapu starih i novih krivaca za nemile tokove srpske povijesti.
5
5
Poto je rijeila sve domae probleme, ukljuivi i Kosovo, pa sada ide u
budunost natrake, Srbija se okree svjetskim ili planetarnim problemima. Prema
pisanju beogradske Republike br. 204-205 od 1.-30. novembra 1999. godine, dr.
Mirjana Markovi je u Moskvi (gdje je primljena u jedan od vie postojeih Saveza
pisaca) besjedila na historiosofske teme. Rekla je da se stvara novi savez pro-
tivtea NATO-u na evroazijskom prostoru. Narodi Rusije i Kine, naravno sa Srbijom,
te Indije, bie u stanju da na sebe preuzmu odgovornost za sudbinu sveta. Ovakve
misli koje je dr. M. Markovi plasirala u Moskvi Rusima su poznate decenijama iz
spisa njihovih evroazijaca. Rije je o totalitarnoj ideologiji iz dvadesetih godina
XX stoljea i danas je tamo uglavnom zaboravljena, osim to na njih podsjete malo-
itana glasila ruskih faista kakva su Ruskij Klji i Limonka. I u svojim djelima je
Nikolaj Velimirovi INDIJSKA PISMA i IZNAD ISTOKA I ZAPADA kao iki
besjednik i vladika govorio o Evropi kao trovaici sveta. Mirko orevi u spome-
nutoj publikaciji pie da je N. Velimirovi (Indija je naa prapostojbina i svi Srbi
rasno i psihiki podsvesno nose Indiju u sebi) tu misao preuzeo od ruskih evro-
azijaca. Ali, nisu samo Velimirovi i M. Markovi jedini mislioci evroazijskog smjera.
393
Ni u tome nije kraj prie. Prekratka bi, zacijelo, ta pria bila za itavu
jednu knjigu, kojoj Dereti pokuava da priuti sva obiljeja naune
rasprave. Zato nastoji da je uini konzistentnom. Nadodaje nove, ljudskom
rodu i povijesnim naukama do danas nepoznatim otkriima Hoe da je
zaokrui u cjelovitu doktrinu za sva vremena. Premda rasistika u osnovi,
od poetka do kraja, ona ne moe biti konzistentna teorija bez novih (nebu-
loznih) razlaganja o jeziku, pismu, vojnim pohodima, mitologiji, toponimima,
plemenima, narodima i njihovim prasrpskim korijenima.
Valjalo je Deretiu dosegnuti nedostini cilj. Uzdii supremaciju
Srba, u njima otkriti genetski korijen velikog broja naroda; pokazati,
u vjerskom smislu, da se hrianstvo temelji na starosrpskoj vjeri; dokazati,
u kulturnom pogledu, da je svijet opismenjen blagodarei azbuci srbici;
uputiti na mitoloki smjer kultovi starih naroda su surogat sa srpskog
panteona!
Da idemo redom. Najprije pismo. Kakvo su pismo imali Srbi? Svakako,
prije svih drugih naroda u svijetu?
Srbi su imali savreno slovno pismo, azbuku (...) pre svih drugih
naroda na svetu. Od toga pisma, od srbice, po Deretievim rijeima, nas-
tale su sve pismenosti Evrope. Pa opet ne samo Evrope. Od toga su dobrim
delom nastale pismenosti Bliskog istoka. I egipatski hijeroglifi su, u stvari,
stara srbica. Ta srbica je kasnije preneta u Egipat. To e, drugim rijeima,
rei da prisustvo srpskog pisma kod drugih naroda predstavlja i prisustvo
srpske kulture i svega to kultura ima uticaja kod tih naroda Evrope i Bli-
skog istoka.
Pa srpski jezik. On je u svoje vrijeme, po Deretiu, bio jedinstven. Jedi-
nstveno tog jezika trajalo je do pojave hrianstva. Mijeanjem Srba sa
drugim narodima, kae Dereti, meao se i njihov jezik. Pronaao je i
pomen srpskog imena u staroindijskom epu MAHABHARATA. Mije-
anjem njihovog jezika, uostalom, nastao je (zamislite) i sanskritski jezik.
Ako je taj, po Klaiu, drevni jezik Hinda, na kojem je napisan vei dio njih-
Za njima je pristajao i Vuk Drakovi, kao to je ve reeno, a potom i eelj. Svi idu
od dalekog Istoka. To im je put za pokrivanje totalitarizma i hegemonizma u veliko-
dravnoj politici aktuelnog reima u Srbiji.
ove literature a koji je, kao narod i jezik izumro est stoljea prije nae ere
ali se kao jezik uenjaka jo i danas govori i pie u Indiji, onda je, posve
prirodno, i grki jezik pretrpio snaan uticaj serbiskog jezika. U njemu
i danas ima bezbroj srbizma kao to ih, po Deretiu, ima i u hebrejskom
jeziku.
O mitologiji? Dereti pie da njen najznaajniji dio pripada Srbima.
Srpska mitologija je jedna od najstarijih na svetu. Zeus je, poznato je,
roen na Idi, planini na Kritu. Tako kae i grka mitologija. ta to vrijedi
antikim Grcima i njihovoj mitologiji kad je ta Ida kako kae Dereti
sredite i sabiralite srpskih bogova. Pa je i Zeus kao vrhovno boanstvo
nastao od serbiskog nebeskog boanstva Jave. E, da saznate jo i ovo:
od toga Jave potie i ime jevrejskog boga Jahve (!). I grka boginja Artemida
ima na suknji ukras serbiski grb opet e Dereti. Grci su preoteli i
srpskog boga rata zvanog Teuta i nazvali ga Ares. A boginja Hera kod
Srba se, u kasnijim vremenima, spominje pod imenom Keva (?!). Srpsku
boginju Paladu su Grci preimenovali u Atenu.
Svako e rei: ako je i od Deretia previe je. On, meutim, ne smatra
da je tako. Nije previe. Tek dolazimo do njegovih najgenijalnijih otkria.
Trebalo je objasniti i srpske vojne pohode na Indiju. Bilo ih je ukupno dva.
Prvi srpski vojni pohod predvodio je bog Bak. I tog boga Baka, koji je inae
roeni Nilija, preimenovali su Grci. Oni su ga nazvali Dionizi.
Izveden je i drugi vojni pohod na Indiju. Predvodio ga je div Serbon.
Ko e pa opet Grci koji ga svojataju. I tom divu Serbonu nadijevaju ime
Herakles. Htjeli su, prema tome, i ime da zatru tome Serbonu. Ali evo
Deretia koji ga, nakon toliko vremena, spasava srpski rod. Ne doputa
odricanje od Serbona, jer su po njegovom imenu Srbi, najzad, dobili
svoje istorijsko ime. Osim toga, Serbon se u Deretievoj istoriji poja-
vljuje u Mesopotamiji. Samo ne vie kao Serbon. Javlja se pod novim ime-
nom Asur(banipal). Serbonova uloga se ne zavrava u Mesopotamiji, makar
tamo bio i Asur. Jo Dereti otkriva i pohod Serbona na Egipat. Tamo je
on na vlast ustoliio dinastiju Ramzesa(!)
Srpski vojni pohodi nisu samo za Indiju, Mesopotamiju i Egipat. Jo
kada su bili u plemenima serbiske rase Srbi su zaposjedali velike pro-
store od Crvenog mora do Indijskog okeana. Bili su i sposobni more-
394
plovci. Teko su, istina, osvajali vjetinu moreplovstva. Na njihovim nevo-
ljama pri sticanju te sposobnosti nastalo je i takvo ime ovog mora.
Crveno more je samo jedno od imena niklih na mukama serbiske
rase da ovladaju putovanjima morskim prostranstvima. Od srpskog imena
izvedeni su toponimi koje danas susreemo irom svijeta. Primjerice, kako
je Sredozemno more dobilo ime? Zna se: po serbiskom plemenu. Tako
je i sa Tirenskim, pa morem izmeu Krita i Atike. Poto su mora nazivana
po serbiskim imenima, ni rijeke se ne mogu izuzeti. Mnoge od njih, takoe,
predstavljaju hidronime srpskog porijekla. Recimo, Tibar, Ebro, Temza
i dr. Po toponimima mora i rijeke izvedenih od srpskog imena raspoznaju
se i mnogi gradovi. Meu njih Dereti ubraja i Zagreb. Prvobitno se taj grad
zvao Serbinovo (?)
Ali, sa srpskim imenima mora, rijeka, planina i gradova pogotovo su
u najneposrednijoj vezi plemena i narodi. Mnogi od njih su isto srpskog
porijekla. Evo kako te Dereti objanjava: grki Jonjani dobili ime od
serbiskog Jovan. Dorani poznato srpsko pleme osvojilo je Peloponez.
I Heleni su srpskog porijekla. Etrurci su serbisko pleme. To pleme je sebe
zvalo Raani. I Rusi su se, svojevremeno, zvali Raani. Dereti i te Raane
poistovjeuje sa nazivom Geda. A od tog imena Geda potie grko
ime boginje Geje. (Gr. gea zemlja; izvedenica Gedo znai veoma mali,
nejak, seljak, prostak). Vrhunac je, nesumnjivo, u Deretievoj tvrdnji da su
i stari Rimljani Srbi. Kako i ne bi bili kad je Cezar, po ovom piscu, pob-
jegao iz Germanije upravo pred navalom Srba kao izabranih ratnika koji
su odnijeli pobjedu i nad vojskom Karla Velikog. Srbi su i Kriani, pa
Tevtonci i Prusi. Iberi su, ako niste znali, Ibrani s Ibra u Srbiji. I Bavarska
je, zasigurno, Srbija, jer se prethodno zvala Serbarija. Franci su mjeavina
srpsko-njemakih plemena.
Svi slavenski narodi su, po Deretiu, neizostavno srpskog prijekla.
Oni su se od velikog serbiskog stabla odvajali i uzimali nova imena.
I sve tako ukrug. I beskraj. Kad ne bi bilo komino ne bi bilo i alo-
sno. Dereti, bez ikakve sumnje, nije komiar, a ne bavi se ni crnim humo-
rom. Ne pie rasistiku literaturu da bi iskazao spisateljsku slobodu ili
irinu svog duha. Sve to ini sraunato je, proeto svjesnom namjerom
i posve odreenom tendencijom. Pristajui meu tvorce nove velikosrpske
395
istine nemilosrdno odbacuje i gazi povijesno verifikovane injenice i istine.
On to ini po svaku cijenu. Njegova istina satkana je u dokazivanju supre-
macije ili superiornosti srpskog naroda. Ta Deretieva istina ni u
emu nije potrebna tom narodu. Niti on trai od njega, poto bez rasista i
njihove politike doktrine itekako zna da ivi u demokratiji i miru. Meu-
tim, taj narod je po dr. Jovanu I. Deretiu korijen i stablo svih drugih
naroda. Naroito onih na prostorima bive SFRJ. ta tim narodima preostaje
drugo nego da se po Deretievoj rasistikoj teoriji vrate tom svom kori-
jenu i stablu?
Gradei ideologizovanu kulturologiju na paradigmi paganske mitske
davnine-pradavnine neke imaginarne rasno definisane kulture, dr. Jovan
I. Dereti nimalo ne mari to te kulture uopte nije bilo ni u prostoru ni u
historijsko prepoznatljivom vremenu. Ima je jedino i iskljuivo u imagina-
ciji ideoloki aktivne mitologizovane svijesti dr. Deretia. Njegova knjiga
je, po osnovnim odrednicama, na istoj liniji sa Hitlerovom MOJOM BOR-
BOM (MEIN KAMPF) i sa rasisitikom kvazi-doktrinom irenom svoje-
vremeno po Njemakoj, a trebalo je da postanu nova svjetska doktrina.
Deretieva knjiga bi tu ideju htjela da prenese na Srbe i da je involvira u
srpski narod. Razumni i razboriti Srbi, osim onih obuzetih nacionalizmom
i ovinizmom, od njega to ne trae, niti im je potrebna bilo kakva rasistika
doktrina, pa ni Deretieva. Svjesni su demonizma njene drutvene destru-
kcije.
MAJN KAMPF je pisan za potrebe njemakog nacizma i svega retro-
gradnog to je njen autor namjeravao da izvri pomou njegove doktrine.
Dereti bi to isto na primjeru kako Srba iz dijaspore, tako i iz Srbije. Logi-
an izlaz iz doktrine to je proizlazila iz nacional-socijalizma je ono to, u
stanovitom smislu, proistie iz Deretieve knjige u funkciji je beskru-
polozne upotrebe mrnje i krvoprolia. U Hitlerovom kaplarskom umu rodila
se misao o njemakoj genetici. Isto onako kao to se u mitologizovanoj rasi-
stikoj svijesti Deretia iznjedrila misao o srpskoj genetskoj suprema-
ciji. Za Hitlera je oneiena njemaka krv od slovenstva i jevrejstva, pa
je zamiljena i borba za selekciju za odgajanje nadljudi. Ti nadljudi su po
Hitleru Nijemci, po Deretiu Srbi.
Trezvenom, racionalnom, marljivom i radinom srpskom narodu nije
potreban nikakav novi Hitler niti rasistike teorije. Niti Srbi, koji su pro-
396
397
tivnici trke za dominacijom, u sebi mogu vidjeti natovjeka ili nadljude.
U tiradama lienim svake ozbiljnosti Dereti tog natovjeka hoe da vidi
u Srbinu, uskrslom bogu-ovjeku, gospodaru Svijeta. Kod Hitlera je to
takoe natovjek (bermensch). Dereti ini osnovu za stvaranje nove
utvare: arijanstvo, doktrina o istoj i neistoj krvi. Po tumaenju pojma Jev-
reja (MEIN KAMPF) principom neistoe i zla Dereti je blizak tumanju
svega to je nesrpsko.
Srbima, osim sluenim mitologijom i nacionalizmom, ne treba spasa-
vanje od okova razuma, stvarnosti, morala, demokratije, kolektivne i indi-
vidualne slobode. Po Hitleru se ta individualna sloboda utapa u besmrtnost
nacije. Dereti bi da bude osloboditelj Srba od bilo kakve slobode tako to
e nacionalizam zamijeniti pojmom rase.
Hitler je savjest smatrao jevrejskom izmiljotinom. Slobodu misli za
apsurd. Znanost kao socijalni fenomen je prosuivao po korisnosti. Prizna-
vao je samo jedno pravo: ivotno pravo njemake nacije. Dereti kao da ga
slijedi u stopu: gradei od Srbina Natovjeka svojom rasistikom doktri-
nom dovodi ga do antiovjeka. Zna da je antiovjek onaj koga svako moe
da mrzi. Stoga je i ova njegova knjiga, uz sve ostalo, i u funkciji mrnje, rasi-
zma, rata i zloina.
6
6
U povijesti nisu nepoznati pokuaji graenja slinih ideologizovanih kultu-
rologija na paradigmi mitske davnine-pradavnine. I Dereti je na tragu onog mjesta
u Rozenbergovom djelu MIT XX VIJEKA (DER MITHOS DES XX JAHRHUN-
DERTS) u kojem pisac odbacuje judeohriansku kulturu i civilizaciju u ime paga-
nske davnine i njene pretpostavljene duhovnosti. Boanstvo iz skandinavske mitolo-
gije Odin i Wotan se uzima kao univerzalni princip svega i kao civilizacijski temelj
za jednu nacional-socijalistiku viziju kulture koja bi bila trajna zamjena za deka-
dentnu kulturu trulog Zapada. Na toj osnovi je i slovenofilska legenda Nikolaja
Velimirovia, vladike ikog, o trulom Zapadu, koju on varira u funkciji stava da
nama, Srbima, sve zlo dolazi sa Zapada, te da Srbija treba da privoli Istok krtenju
za Zapad pokajanju.
398
PARALITERATURA U SLUBI PROPAGANDE ZLOINA
- Roman RATNI KRST Momila Selia
U poplavi kojom je zapljusnuta javna scena Srbije i SR Jugoslavije,
srpske dijaspore i Republike Srpske u Bosni i Hercegovini izdvaja se drugi
slini primjer. Radi se o proznom djelu RATNI KRST u autorstvu Mom-
ila Selia.
7
Djelo se pojavilo kod nepoznatog izdavaa Tersit 1996. godine. To
je jedna iz mnotva onih proznih knjiga koja je nazvana romanom a pred-
stavlja paraliteraturu kojom se veliaju ne samo pripadnici paramilitarnih
formacija koje su u netom minulom ratu harale po Bosni i Hercegovini
nego i njihova najbestijalnija zlodjela.
Tako je srpski narod, bez stvarne potrebe, neduan opsjednut i nazovi
literaturom koja je u slubi propagande zloina. Poput subromana RATNI
KRST izdatog uz pomo srpskih rodoljuba koji su eleli da ostanu bezi-
meni. Na koricama je otisnuta Medalja Obilia. Banalnim i dozlaboga
mordibnim sadrajima knjiga nastoji da pria o ratu, unitavanju i koma-
danju Bosne i Hercegovine.
Tako ratovoe i ratnici paravojnih formacija, od svretka rata naovamo,
stiu i svoju paraliteraturu. Ili, bolje reeno, subliteraturu. Podmetnutu ili
nazovi knjievnost. Podlona je velianju zla koje su poinili psi rata. Hvali
njihove podvige. Puna je opsenarstva i bizarnosti kojim se oznaava jedno
ludo vrijeme zlodjela poinjenih pod sentencom ko je jai taj i tlai. Piu
se i objavljuju i stihovi, sabrani u zbirke pjesama prikladnih za guslare i
otrovne za sluaoce i itaoce i svi koji su ohrabrivali, stvarali, nareivali,
izvravali zadae to su bezono izvravale paravojske u ratovima na tlu
bive SFRJ. Tobonja poezija u stilu onog Njegoevog junaka: Ko ne misli
na Koran pljunuti/Neka bjei glavom bez obzira.
Momilo Seli je jo 1992. godine ispriao i opisao paranje trbuha uz
rijei: Nema nama nieg dok ne oteramo sve kuda im je mesto. Zalagao
se za dravu koju je, zbog neega, vidio u modelu Albanije Envera Hode.
7
Iz pera Mirka orevia u beogradskoj Republici br. 148 od 16-30. septe-
mbra 1996. moe se saznati da se taj Seli u septembru 1992. godine u reviji Duga u
Beogradu oglasio i predstavio kao knjievnik i dobrovoljac.
Ko god na stranicama ove knjige trai i sitno zrnce literarnosti nee
ga nai. Niti ima imaginacije autora, niti se izazivanje bilo kakvog sliko-
vitog dojma preputa itaocu. Izuzev odijuma i gaenja dakako. Fabula je
ispod nivoa petparakih feljtona bulevarske tampe. Nastoji da pria o
ratu. O Srbima meu narodima i vijekovima. Glavni junak tobonjeg rom-
ana proboravio je dugo u ikagu, u srpskoj dijaspori, pa dolazi u dravu
zahvaenu euforijom populizma i zemlju gdje je Miloeviev srpski vod
i spasilac na krilima nacionalizma.
Kuda e taj junak koga Seli imenuje kao Pit Nedi sa nadimkom Ule
nego u Bosnu. Iza sebe je taj Ule navodno, ve imao iskustvo ratnika iz
Vijetnama. Rukovodi se, veli, jedinom usmjerenou da se bori a ne da
slua. Njegov prezimenjak je ujedno Uletov predak general Milan
Nedi, predsjednik kolaboracionistike vlade u Srbiji pod knutom njema-
kih okupacionih snaga u Drugom svjetskom ratu. Ni autor Seli, ni glavni
junak Ule Nedi ne govore o tom generalu ono to je nedvojbeno potvrdila
historija. Taj general je, i po RATNOM KRSTU, i po mnogim feljtonima
tampanim u beogradskim listovima i revijama, otac Srbije. On je zaje-
dno sa svojim komesarom za izbjeglice Tomom Maksimoviem, po tome
to im pripisuju spomenuti feljtoni, ukljuivi i ovu knjigu, stekao velike
zasluge to su prihvatali i zbrinjavali Srbe izbjeglice iz Pavelieve Nezavi-
sne Drave Hrvatske. Pa jo piu da su oni to radili iz humanih patriotskih
razloga, a ne po nareenjima njemake okupacione uprave. Ne govore, nara-
vno, niti piu o patriotskoj humanosti generala Nedia i njegovog komesara
Maksimovia kada su na gubilita slali tolike hiljade Srba koji su vodili ili
podravali oruanu borbu protiv faistikih porobljivaa.
Oni ne govore i ne piu o generalu Nediu onakvom kakav je bio pred
licem srpskog naroda i njegove istorije. U RATNOM KRSTU taj general
je predstavljen kao ovjek koga su naterali da preuzme upravu u Srbiji,
ne bi li Srbe zatitio. Pisac se poistevjetio sa svojim junakom Uletom.
Ono to kazuje i misli junak romana Pit Nedi zapravo kazuje sam pisac.
I po jednom i po drugom je u Bosni i Hercegovini rat krsta protiv nekrsta.
Za junaka Pita Nedia nazvanog Ule rat je jo i blagodat. On je ushien
ratom i ratnim pustoenjima. U svojim mordibnim zanosima, kobajagi ili-
rskim, rat je u Bosni. Negdje oko Konjica, tamo sve mirie, i cvet i trava, i
ljudi, i prosut mozak koji je pre toga bio iv, kao jelen u umi. Geslo boraca
399
paravojnika je Smrt oslobaa. On je kao njihova deviza istetovirana na
njihovim tijelima.
Ko su istinski junaci ove knjige? Pravi su oni koji su psi rata. Svi
ostali koji to nisu, ili nee to da budu, kao primjerice peder Vedran Mati
i ostali udni su, jalovi i ukopljeni kastrati. Psi rata hoe, i to ine, a ovi
kastrati i pederi nee, ne pristaju na buenje lobanja. Sarajevo u prstenu
opsade, izloeno neprestanom granatiranju i snajperskom lovu na sve ivo
to se kree gradskim ulicama, plamen i dim, praina koja gui i eksplozije
koje ubijaju Sarajlije, ushiuje glavnog junaka Pita Nedia. Posmatrajui
Sarajevo u grotlu ratnog pakla, odnekle sa okolnih brda, Ule pada u ekstazu.
On je bolesno ushien prizorima koje posmatra sa visine i distance u oko-
lini. Knjiga je ispunjena opisima scene koje itaocu treba da doaraju kako
srpski borac ivome baliji, noem, vadi srce iz nedara. Ushienje glavnoga
junaka prerasta u rasizam i antisemitizam najgore vrste. Tu je u vie nav-
rata, u smislu etnonime, i izraz novi Izrailj.
Ovaj cvijet paraliterature o junacima paravojski, koje su inile besti-
jalne zloine u Bosni i Hercegovini, nazvan RATNI KRST i usto roman,
obiluje opisima i drugih, takoe mordibnih scena: srpski intelektualci na
skupu o Justinu Popoviu, koji je mrzeo ljude a voleo srne; ili vladika
Vasilije koji vri pokrtavanje i dr. Pisac kae da junak Pit Nedi zvani Ule
zna svoju istinu doao je da se bori a ne da slua. Njegova borba je ono
to je ve reeno: buenje lobanja i vaenje srca baliji iz nedara. Od njeg-
ove istine vanije je ta srpska narodna pesma kae. Sve ostalo su prie koje
priaju srpski popovi sa jevrejskim i grkim imenima.
Pisati ili pucati, polako, stapalo se u jedno: pisati kao da puca, pucati
kao da pie - pekateom, brovingom, pukom, pitoljem, ubijati nemani bez
broja i imena. Tim rijeima poinje ovaj paraliterarni nazovi roman koji
velia ratovoe i ratnike paravojnih jedinica.
Pisati ili pucati rijei su na poetku posebnim kurzivom slogom
tampane. Pouka je pisati kao to puca i pucati kao to pie. A Momilo
Seli u RATNOM KRSTU tako i ini: pie kao da puca. Ili, drukije reeno,
kao da bui ljudsku lobanju ili ivome baliji, noem, vadi srce iz nedara.
Izvan toga postoji samo ifutska, laljiva, nadripsihologija i glupost. Za
tom glupou pristaju samo mirovnjaci, ljudi mirotvorno nastrojeni, svi
400
ostali koji nee da pristanu na ubijanje ljudske pameti. Momilo Seli, ako
se moe smatrati piscem, nije htio da njegova knjiga bude literatura. Za
njegovu istinu, ali i njegove literarne domete (u pucanju, buenju lobanja
i vaenja srca iz njedara) ta knjiga ne moe biti literatura. Za njegovu istinu
literatura nije ni dovoljna. U tome ta je htio uspio je. Nije htio da bude
litaratura. Na njegovu paravojnu istinu ne odnosi se Nieovo poimanje
umjetnosti. Umjetnost nam je, po Nieu, data da ne bismo umrli od istine.
Momilo Seli, u svojstvu pisca morbidnog RATNOG KRSTA, umire sa
svojim istinama. Zbog ega? Zato to propovijeda smrt svega i ljudi i njih-
ove normalne pameti. S takvom smru nestaje i same litarature.
I pisac M. Seli i njegov junak Pit Nedi prikazuje zloine u vlastitoj
i u izvedbi paravojnika i njihovih elnika. Nemaju otklona prema morbidnim
slikama koje opisuju. Od njih se ne moe ni oekivati bilo kakva ljudska
mjera. Nema tu nikakvih mjerila. Opijeni su ratom. Rat je za njih jedini
ambijent u kojem oni kao ljudi, a po njima i svaki ovjek, moe da opstane.
Po tome ova knjiga ne moe u literaturu. Iz nje je iskljuuje sam pisac. Za
njega je pisanje, u stvari pucanje. Za njega, istodobno, pucanje postaje
pisanje. A htio je, naalost, da stvori sliku o nama Srbima, kae on. Ba
to, ako se iskljue poinioci zloina bilo kao pripadnici paravojski ili bilo
kakvih vojnih jedinica, ne moe biti ni srpska proza, ni slika o nama Srbima.
To ne moe biti slika svojstvena cjelini srpskog naroda.
Scene nasilja, seksualnog zlostavljanja opisane su u bolesnom zanosu
i sve to ini sadraj ovog tzv. romana je ispod elementarnog nivoa i ljud-
skog dostojanstva. A o literaturi i srpskoj prozi da se i ne govori. Knjiga
je u funkciji ratne propagande. Uzdisanja onih koji su po Bosni i Hercego-
vini vrili ratne zloine i provodili genocid. U slubi najbanalnije ratne pro-
pagande i ratnog hukanja po emu ne moe imati nikakvog odnosa sa lite-
raturom. Spada u subliteraturu. Ili paraliteraturu. U njoj su iz paravojnih
formacija to sebe smatraju junacima, umjesto zloincima, Seli bi da i
oni stiu svoju literaturu. U toj nakani nije sam.
alosno je to ta knjiga nije jedina. Ona pripada pravom talasu kvazi-
literature koja je u slubi mrnje, rasizma, rata i zloina. Pri istraivanju,
izuavanju i naunoj obradi genocida i svih drugih zloina izvrenih za
vrijeme agresije na Bosnu i Hercegovinu ne moe se ni u kom sluaju zaobii
ni pojava ove paraliterature kojom se veliaju njihovi poinioci.
401
402
Iz nastranosti sadraja utisnutih na stranicama izmeu korica ove
knjige izranja, u isto vrijeme, pravi lik pisca i dobrovoljca, autora nazovi
romana RATNI KRST Momila Selia. Izlagao je taj svoj lik u javnosti
Srbije i SR Jugoslavije u razliitim situacijama i raznim povodima. Primje-
rice, postizanje Mirovnog sporazuma o Bosni i Hercegovini u Dejtonu i
njegovo potpisivanje u Parizu krajem 1995. godine Momilo Seli je pro-
tumaio kao kapitulaciju velikosrpskog projekta. Rat za Selia nije time
zavren. Taj njegov stav je bio povod za novu akciju. On je odmah sa grupom
istomiljenika u Beogradu lansirao kartu koja je nosila naziv NEMA KAPI-
TULACIJE. Bila je to nova kartografija sa granicama velike Srbije. U
njoj su ucrtane Krajina, Bosna, Slavonija, Dalmacija i juna Srbija, to znai
Makedonija. Kartu je Seli sa svojom grupom umnoio i razaslao irom
ex-Jugoslavije. Dao je i intervju beogradskom listu Argument, reviji koja
zastupa stavove tvrde nacionalistike usmjerenosti.
8
Kako je ta kartogra-
fija poela da krui prostorima bive SFRJ neposredno nakon Dejtonskog
sporazuma, novinar ga pita: Da nije kasno sa crtanjem tih granica?
To je potpuno pogreno pitanje, neistorijsko, koje je vrlo kurentno
ovdje u Beogradu odgovara Momilo Seli. Ovaj rat nije zavren. Osta-
vio je dovoljno repova u Mirovnom sporazumu da bude jo deset ratova,
jer mnogo toga nije reeno. Nita nije gotovo. Da mi sad abdiciramo zato
to je jedan momenat isputen i olabavljen, unakaen, to bi bilo ludilo. Onda
bi naa propast bila trajna. Ali, ako mi sad oformimo koncepciju ta ho-
emo, ta je nae, ta moemo da branimo, onda ono to se desilo nije pro-
blem.
Prizivajui jo deset ratova, zahtijevajui nakon Dejtonskog sporazuma
formiranje koncepcije koja bi pokazala ta hoemo i ta je nae, ovaj
autor paraliterature o paravojnim formacijama na tlu Bosne i Hercegovine,
smatra da se Srbi nisu odrekli nieg to je nae.
Ova mapa je etniko-istorijska i minimum srpskog potraivanja na
koje imamo pravo. Barem kao nai neprijatelji, pa i mnogo vie. To to Dub-
rovnik formalno nije na jer je katoliki, pa treba tu enklavu da ostavimo
drugome, to je besmisleno. Gdje je Drvar? iji je bio? Na od prvog dana, a
sad je hrvatski i niko u Hrvatskoj ne mora da objanjava emu.
8
Taj intervju, u najkraim crtama, prenijelo je i sarajevsko Osloboenje od 16.
aprila 1996. godine.
403
Seli kae da Srbi ive u komiliku gdje je otkida, pa moramo da se
uvamo. Naa orijentacija ne sme da bude preko Soluna kao nekad Srbije,
tu se ulazi u partnerstvo sa stranim narodom koji nam je naklonjen, ali nije
uvek bio i moe jednog dana da opet ne bude. Naa orijentacija mora da
bude Jadran, mi na to imamo pravo. ak i jedan ili tri kilometra jadranske
obale, koji je bio austrijski, je po, svemu etniki bio srpski.
Momilo Seli kae jo i ovo: Ne sme da se negira da postoje Srbi
katolici, cela Boka ih je puna, a mi ih sada preputamo nekoj prii da su
to Hrvati, i dozvoljavamo da nam pola Prevlake odlazi na tu temu.
Tako zbori ovjek koji u svom RATNOM KRSTU uzdie i velia pripa-
dnike paravojnih jedinica koje su poinile najtee zloine u Bosni i Herce-
govini. Za njega je dalji, kako kae u tom intervjuu, povratak normalnom
stanju jedino u prostorima iscrtanim na mapi koju je razaslao na sve strane.
Ako taj povratak zahteva ratovanja, alim sluaj, to je cena opstanka na
ovoj planeti. Moramo da ratujemo, ili da se svi zajedno iselimo na Novi
Zeland. On prognozira da e sledei rat moda poeti zbog Brkog. Bie
dato muslimanima ili meunarodnoj zajednici privremeno, a da li elimo
da nam amputiraju prst, ruku, nogu, dok ne dou do neega to se ne moe
prepoznati.
Seli govori o amputaciji prsta, ruke, nogu u listu Argument. Isto onako
kao to pie u RATNOM KRSTU o buenju lobanje, paranju trbuha, koma-
danju Bosne, o mirisu cveta i trava, i prosutom mozgu, o srpskom borcu
koji ivome baliji, noem vadi srce iz nedara. Pa neposredno nakon Dej-
tonskog sporazuma crta mapu velike Srbije kao da se u njegovom okru-
enju i u svijetu izvan tog okruenja nije nita dogodilo.
9
9
Momilo Seli sa svojom kartografijom na raun tueg dravnog teritorija
nije usamljen. Pet godina nakon Dejtona potpredsjednik srpske vlade u Beogradu
Dragan Todorovi, inae funkcioner Srpske radikalne stranke (SRS), ponovo govori
o svim Srbima u jednoj dravi koja bi obuhvatala Karlobag-Ogulin-Karlovac-Viro-
vitica. Akcente iz njegovog obraanja javnosti donio je beogradski list Danas od 26.
decembra 1999. godine, a asopis Republika u br. 228-229 od 1-31. januara 2002.
godine perom Mirka orevia. Ta historijska retorika, poput ove Selieve i Todoro-
vieve, posebno opsesivna u minuloj deceniji, skupo je plaena, iako Todorovi
priznaje da sada ni Kosovo de facto nije nae. Nedae dolaze kada se toj politici
priklanjaju i drugi koji su izvan jedne partije kao to je SRS. Tu se ve pokazuje da
404
On i dalje ustrajno pie kao to puca i puca kao to pie. Tako istupa u
srbijanskoj i jugoslovenskoj javnosti. I dalje, u beznau zla, crta nove mape,
govori i pie kao da puca. Mrnja, rat, zloin i sve to prati ratne katakli-
zme Momilu Seliu je blisko i kao piscu paraliterature i dobrovoljcu para-
vojnih formacija.
Momilo Seli se bori do posljednje kapi tue krvi.
JAGNJE BOIJE I ZVIJER IZ BEZDANA ili FILOSOFIJA RATA
Trei primjer iz talasa onih djela koja su nastala sa zajednikom ozna-
kom Filosofija rata tie se izdanja knjige JAGNJE BOIJE I ZVIJER
IZ BEZDANA ili FILOSOFIJA RATA. Pod tim naslovom je Svetigora
na Cetinju objavila Zbornik naunih radova sa naunog skupa nazvanog
drugim bogoslovsko-filosofskom simposionom odranog 1996. godine
na Veljom manastirskom gumnu u ast sv. Petra Cetinjskog episkopa i
ratnika.
Rat je neto svojstveno ljudima. Tim rijeima je kazivao svoj stav
O. Joanikije o ratu, o ratovima uopte, napose o ratovima na prostorima bive
SFRJ. Izgovorio ih je na drugom bogoslovsko-filosofskom simposionu,
a obznanjene su u zborniku pod naslovom JAGNJE BOIJE I ZVIJER IZ
jo mnogo ta nije raieno u najirim razmjerama koje obuhvataju kolektivno bie
naroda i njegovu sudbinu. Tome se priklanja i princ Aleksandar Karaorevi koji,
prema istom listu Danas od 24. decembra 1992. godine, kae: Moj san je da se Srb-
ija, Crna Gora i Republika Srpska ujedine pod Krunom. Svakome ko ima eleme-
ntarna znanja iz meunarodnog prava poznato je da je Bosna i Hercegovina lanica
OUN, ali mora biti i jasno da je rije o politikim pretenzijama kakve se rijetko susreu
kod ozbiljnih politiara, pa i pretendenata na vladalaki prijesto. Ni prinev otac, ni
djed, nisu davali sline izjave. uenje je utoliko vee to princ, pretendent na srbi-
jansku Krunu, ponavlja politike floskule Srpske radikalne stranke, isputajui iz
vida da je Republika Srpska u granicama drave Bosne i Hercegovine. Njegovo pri-
stajanje na te floskule nije u skladu ni sa krunskim pravom, te ne prilii pretendentu
i njegovoj funkciji. Negativna tradicija je bogata i nju oslikava i skoranja pjesma iji
su smisao ponajvie platili ba graani Republike Srpske: Sarajevo, ispod Trebevia
/Bie kua Karaorevia.
405
BEZDANA.
10
Te njegove rijei su ve ukoriene u sabranim saoptenjima
sa skupa koji pretenduju da budu nauni, a sva govorenja na njemu kao
nauni radovi. Ti radovi su objavljeni na Cetinju 1996. godine. Kao izda-
va je potpisan list Svetigora. Podneseni su na naunom skupu odranom
na Veljom manastirskom gumnu u ast sv. Petra Cetinjskog episkopa i
ratnika. Krunski peat pretenziji da bude nauni skup, a radovi proitani ili
podneseni na tom okupljanju nauni, daje i podnaslov zbornika FILO-
SOFIJA RATA.
Sve je, prema tome, bilo u znaku rata i ratne filosofije. Uesnici su se
dobrano upinjali u nastojanjima da opravdaju rat kao nain rjeavanja spo-
rova i nesporazuma. Rat je, maltene, proglaen boanstvom. Duhovno zas-
tranjivanje u tretmanu balkanskog boga Marsa dovelo je do kome i opijenosti
ratnim i ratnikim. Nikome nije bilo ni na kraju primisli da razlui uzroke,
da pronikne u stvarne korijene, tokove ili pokua da sagleda posljedice
kataklizme koja je u prvoj polovini posljednje decenije XX stoljea zahva-
tila iroke prostore Balkana. U njihovim iskazima, smjetenim izmeu
korica zbornika, manjkaju elementarna etika rasuivanja. Ili, to bi rekli
Englezi, moral insanity. Taj moral insanity potisnut je do te mjere da se
ovo okupljanje na Veljem manastirskom gumnu uzdiglo i u osobenu teo-
logiju rata. Ne postoji, niti moe biti teolokog opravdanja za ratnu kata-
strofu, ali je u osnovnim tonovima i intonaciji svega to je reeno manife-
stovana vjernost uesnika onim odrednicama koje je naznaio Radovan Kara-
di.
11
Tom kandidatu za sudsku klupu u Hakom tribunalu, uzgred reeno,
10
JAGNJE BOIJE I ZVIJER IZ BEZDANA FILOSOFIJA RATA,
Zbornik radova drugog bogoslovsko-filosofskog simposiona, Svetigora, Cetinje,
1996.
11
U zvaninom glasilu patrijarije Srpske pravoslavne crkve Pravoslavlju
objavljeni su tekstovi kojima je Radovan Karadi promovisan u teologa. Autore tih
priloga na stranicama crkvenog glasila Mirko orevi u beogradskoj Republici (br.
175-176 od 1-30. novembra 1997.) naziva nekakvim skribomanima koji piu jeftine
pakvile kojima se naa Crkva rui pred svetom na nain koji nije zapamen u njenoj
istoriji. Taj Karadi se nije proslavio meu ivim Srbima ni kao pjesnik, ni kao
ratnik, a jo manje kao teolog. A njemu se, eto, ustupa prvo mjesto u naunom zbo-
rniku JAGNJE BOIJE I ZVIJER IZ BEZDANA. Po principu jednoumlja ovi skribo-
mani koji u Pravoslavlju veliaju i uzdiu u zvijezde ovjeka protiv kojeg je podignuta
optunica Meunarodnog tribunala u Hagu za poinjene zloine svode pravoslavlje
406
u tom zborniku naunih radova je pripalo poasno mjesto. Po svemu to
je tada reeno, a i po onome to je Karadi izgovorio, moguno je proiriti
optunicu koja je podignuta protiv njega u Hagu.
Dok je Srba u svetu ima casus belli biti opravdan. Jasnije kazano, po
rjeniku Bratoljuba Klaia, dok je Srba uvijek e postojati formalni povod
za objavljivanje rata. To e rei i kada nema nita zajednikog sa stvarnim
uzrocima ratnikih pohoda. Takav rat, po Karadiu, uvijek ima svoje kori-
jene. Ti korijeni su biblijski- veli on. I dodaje: O takvom ratu Clauzewitz
(Klauzevic) nije imao pojma.
Tu etniku povezanost rata sa Srbima i srpskim narodom proirio je
mitropolit Amfilohije. Po njegovim rijeima, svijet se i danas nalazi u eri
Staroga zavjeta. U ljudskoj istoriji se tek nazire Novi zavet tim rijeima
nadograuje ovaj mitropolit definiciju teologije rata.
12
Da nije bilo bizarno bilo bi skandalozno. I po ovaj skup na Veljem
manastirskom gumnu, i po taj nauni zbornik. Tamo je istupao i izvjesni
pukovnik Milutinovi. Rekao je da je naa Crkva patriotska stranka. To
to je patrijarh Pavle, u toku rata, boravio u Bosni Milutinovi je pripisao
u misionarsku misiju motivisanja stanovnitva za borbu. I svi ostali ue-
i svetoslavlje iskljuivo na nacionalistiku razinu. Ne ele dijalog, imaju otklon
prema njemu, ali svakoga ko drukaije misli izlau prijetnjama i zastraivanjima.
Vrijeme im, na nesreu, istie a njihovom jednoumlju odzvanja zadnje otkucaje. Ne
pomiljaju ni na ukazivanja majke Tereze: Ako mi stvarno hoemo da se molimo,
najprije treba da nauimo da sluamo drugoga, jer u utanju naega srca progovara
Bog. Zaturilo im se negdje i Sveto pismo zajedno sa rijeima iz Djela apostolskih
4. 20 koje opominju da se mora govoriti o onome to je istina, da smo duni
govoriti po svaku cijenu ako u istinu vjerujemo. Jer mi ne moemo ne govoriti to
vidjesmo i usmo. Tako glasi ta opomena utoliko aktuelnija po dijelove crkvene
hijerarhije, svetenstva i crkvenih spasitelja to se jo ne izvlae iz mranog doba
koje je na izmaku ili e se, bar, uskoro okonati.
12
Mirko orevi, (Republika, br. 162, 15-30. april 1997) pie da e sve vero-
vatno tako i ostati dok na nekom gumnu ovakvi mislioci ne budu objavili da se
Hristos ipak umeao u ljudsku istoriju. Tako je svest optereena mrnjom objavila
svoje antijevanelje, narugavi se Hristu koji smru smrt pobedi. Nije ovom misli-
ocu (mitropolitu Amfilohiju o. a.) dovoljno ni ono to se zbilo na Golgoti ne haje
on za dve hiljade godina ljudske civilizacije koja je obeleena peatom Hristovim.
Mitropolit Amfilohije na spomenutom simposionu slui vjenu liturgiju.
407
snici, ukljuivi i teologe, na istoj liniji su sa tim pukovnikom kada je rije
o shvatanju misionarskog rada Crkve.
13
Ima rata koji Bogu privodi! Ili: Bolji je rat nego mir koji nas od
Boga odvaja. To su, opet, rijei vladike Atanasija. I prije toga skupa, i nakon
njega, taj vladika je ortodoksni protivnik Evrope. On doslovno kae: Mi
ne poriemo da je ovo na rat, i da su ga vodili Srbi. Osim to okrivljuje
Evropu, vladika Anastasije podjednako okrivljuje cara Duana i Slobodana
Miloevia. Prvog zato to je napustio ovde Konavle, Primorje (bosansko,
sada dubrovako) te Peljeac, a drugog jer je izdao Srbe i nije vodio do
kraja rat koji je bio poveo. Za razliku od cara Duana i Miloevia, koje
proglaava krivcima, vladika Radovana Karadia i Ratka Mladia (protiv
kojih je u Hagu podignuta optunica za zloine poinjene u Bosni i Herce-
govini) proglaava mitskim veliinama.
14
Ono to su ta dvojica okrivljenih
13
Na zasjedanju Sv. arhijerejskog sabora 13. maja 1999. godine je, uz ostalo,
odluivano i o popunjavanju nekih episkopskih katedri. Najavljeno je da se na sveto-
savsku mileevsku katedru dovede jeromonah Filaret. Taj jeromonah je bio nasto-
jatelj Sv. arhangela Gavrila iz Zemuna. Ne samo hrianska nego i ira javnost pamti
o. Filareta po raspiljivanju brutalnog nacionalizma nad boinim badnjacima u
zemunskom parku krajem osamdesetih godina. Jo vie je zapamen po njegovoj
fotografiji iz 1994. godine. Fotografija je obila itav svijet po tome to se o. Filaret
vidi na tenku sa kalanjikovom u rukama okruen pripadnicima Arkanovih para-
vojnih odreda. U vremenima kroz koje je prolazila SPC, to nije nepoznato hrianskoj
javnosti, ali ni onoj najiroj, episkopat je predugo ostao u sjenci prolosti. Tada se
zalagao za jednog Karadia, Mladia ili Arkana. Oigledno se ne shvata da je dolo
vrijeme da se na novonastalo stanje pogleda drugaije i hrabrije. Postavljanja o. Fila-
reta pokazuje da u crkvenom vrhu i danas ima snage koje slijede muno doba i godine
kada su vodali starog patrijarha poljima Slavonije i po ratitima Bosne i Hercego-
vine, po rovovima Karadieve dine vojske, nagnale ga da uoi potpisivanja
Dejtonskog sporazuma o Bosni i Hercegovini potpie Miloeviu da moe zastu-
pati sve Srbe, a zatim mu taj potpis na poniavajui nain nipodatavali i uskraivali.
14
Krajem osamdesetih godina XX stoljea pratili su nas dogaanje naroda i
njegova hegemonizacija. S onim dogaanjem iz sredine osamdesetih i potonjih god-
ina Crkva se priklonila populistikom talasu nudei ideje koje su taj talas jaale; to
poglavlje jo nije okonano, nacionalistiki duh jo obitava u Crkvi ili, preciznije
reeno, u jednom dijelu te crkve. Jedan broj vladika jo brine brigu kako da se smjesti
u ikonostas Radovana Karadia, a nije prolo mnogo vremena ni od posjete patri-
jarha Pavla Palama i Han Pijesku. Tada je dao blagoslov ljudima koji su poklali ili
protjerali sa ognjita dobar dio naroda u Bosni i Hercegovini. Moe se to vidjeti i po
408
za ratne zloine uinili vladika Anastasije obznanjuje na spomenutom sim-
posionu kao sveto delo rata sa kojim smrt ulazi u trei milenijum.
Tako se mnogi teolozi svrstavaju na stranu suprotnu odrednicama
Svetog pisma i njemu iskazanih shvatanja o ratu. Treba li uopte podsjeati
na ta mjesta iz Svetoga pisma? Ima li smisla sve te teologe rata i ratnih
ubijanja ljudi upuivati na jevanelistu Meteja koji opominje da to nikada
ne treba initi? Ne vrijedi, zacijelo, te pobornike balkanskog boga Marsa
vraati na puteve Svetog pisma. Oni su, u morbidnostima kojima su opsje-
dnuti, obuzeti i onim ime i Radovan Karadi, koji ratu dok je Srba na
svijetu pridaje biblijske korijene.
U saoptenjima podnesenim na spomenutom skupu odranom na
Veljem manastirskom gumnu u ast sv. Petra Cetinskog episkopa i rat-
nika potpuno je prevladala filosofija rata, kako je naznaeno i u podna-
slovu zbornika naunih radova sa drugog bogoslovsko-filosofskog
simposiona. U njima ima zauujuih iskaza, tvrdnji i kvazi-teorija. Rat
je teoloko pitanje par excellence. To kae Matej Arsenijevi. Po njemu
je rat neminovan. On neminovnost rata proizvodi iz srpskog hrianskog
ratnog etosa. Kako, primjerice, taj teolog odgovara na pitanje: U ime ega
se vodi ovaj rat? On odgovara: U ime antimonarhistike totalitarne demo-
kratije otvorenog drutva. Ko vodi taj rat? Evropljani odgovara Matej
Arsenijevi. Evropljani ga vode ali se mi nikada neemo prikloniti zapa-
dnom adskom ropstvu. Nema kod Srba svetog rata kae on. Ali ima svetih
Ratnika. Jer, mi smo krstai, ali nismo kriari.
I spomenuti drugi bogoslovsko-filosofski simposion, i zbornik
objavljenih naunih radova podnesenih na tom skupu navodno su zami-
ljeni kao dijalog sa Evropom. Evropa je, po njima, bela Demonija. Ta
Demonija satire Srbe. Namjera im je, kae se u zborniku, da se uspro-
tive mnogim knjigama i njihovim autorima iz graansko-liberalne inteli-
gencije u Beogradu, ali i drugdje bilo gdje da se javljaju shvatanja suprotne
izjavi mitropolita Amfilohija Naoj Borbi od 19. decembra 1996. godine. On za poli-
tike promjene koje zahtijeva narod kae da same po sebi oni ne mogu nita suti-
nski izmeniti. Nae je oranje dublje kae on. Ne govori, dakako, kako je od jednog
njegovog oranja, koje je bilo bezumno nacionalistiko, podobro zaboljela glava mno-
ge ljude, meu njima i Srbe.
onim miljenjima i pogledima koji su obznanjeni na tom skupu. Ni taj
simposion, ni njegov zbornik naunih radova ne podastiru nikakve argu-
mente za istinski dijalog, ako se izuzmu politike diskvalifikacije svih i
svakoga koji nisu na liniji rata koji je neto svojstveno ljudskom biu;
koji ne misle da ima rata koji Bogu privodi, ili da se neminovnost rata
izvodi iz srpskog hrianskog etosa; koji ne smatraju da su Karadi i
Mladi mitske linosti; ili da su korijeni rata biblijski; koji nisu skloni
nikakvom, pa ni teolokom opravdanju rata-ratova ni svega to ratne kata-
klizme donose ljudima.
I simposion i njegov zbornik, uistinu, ne trpe nikakav dijalog. Pitanje
je da li bilo kakav dijalog zasluuje. Jer, izriu presude bez priziva. Izri-
ui u svojim besjedama politike diskvalifikacije svih drukijih shvatanja
i miljenja mnogo ta su u svojim porukama zaboravili.
Svojim pokuajem da stvore i definiu filosofiju rata to se na spo-
menutom gumnu dobrim dijelom pretvorila u teologiju rata, zaboravili
su na Hrista.
I na ono to je predominantno u Hristovom govorenju i jeziku mir
i hljeb.
I dok na Veljem manastirskom gumnu zatoenici mraka prolosti i
mitomanije definiu filosofiju rata dotle se na mnogim stranama svijeta,
pa i unutar Bosne i Hercegovine i izvan njenih granica, u znaku vremena
susreu i razgovaraju meusobno predstavnici monoteistikih religija u atm-
osferi posve drukijih pristupa i daleko od retrogradnih uenih simpo-
siona. U Njujorku je, na inicijativu OUN, sazvan svjetski milenijumski
samit duhovnih poglavara i najviih duhovnih autoriteta. Raspravljali su o
moguim nainima smanjivanja drutvenih napetosti kroz eliminaciju siro-
matva; dogovaraju zajednike akcije radi ouvanja i obogaivanja ivotne
okoline i prirodnih uslova ivota na planeti, te zajedniko djelovanje radi
otklanjanja prijetnji miru u zonama sukoba. Samiti duhovnih voa cijelog
svijeta, uz odluan otklon prema filosofijama rata, definiu rezoluciju pod
naslovom Moralna obaveza promicanja tolerancije i nenasilja.
Sastaju se i vjerski poglavari istone Evrope i Balkana. Naspram teolo-
gije rata interreligijski susreti u Bosni i Hercegovini kao doskoranjem pop-
ritu ratnih razaranja, insistiraju na teologiji pomirenja. U godinama nakon
409
410
rata-ratova na prostorima bive SFRJ zabiljeeno je vie susreta i razgo-
vora o pluralistikoj teologiji.
15
Pri tome se vodi istinski dijalog. Razgo-
varaju i podnose saoptenja ljudi opredijeljeni za svjedoenje vjere i ivljenja
sa drugim i drukijim, te sa teitem na temeljnim naelima svih spome-
nutih religija. Tamo svako, bez ikakva zazora, izlae Istinu svoje vjere i u
dijalogu nosilaca razliitoga pronalazi smisao samog pojma religio. Ona
sjedinjuje svu djecu praoca Avrama, koji im je zajedniki, sve sinove
Ademove, kako je rekao u svom pozdravu na spomenutom interreligijskom
seminaru u Hrvatskom Leskovcu zagrebaki muftija, pozdravljajui taj
skup i njegove uesnike. U ambijentu takvih susreta, u otklonu primisli na
totalitarno, niko i ne pokuava da svoju, jednu i jedinu Istinu namee silom.
Nastoje da iznad svega i u prvom planu bude ono to ovjeka, bilo koje
religije, nacije, tradicije i kulture vezuje za smisao ivota, za odnos prema
slobodi, demokratiji, ljudskim pravima. Svi oni, gotovo bez izuzetka, kao
uesnici tih susreta i razgovora nastupaju iz perspektive multikulturalnosti
i multikonfesionalnosti ba u ivotu i u suoavanju sa drugim religijama.
Na povrinu, pri tome, snano izbija zajednika poruka i, kako ree jedan
od mnogih podnosilaca saoptenja, iskustva lijeenja rana ratnog bezumlja,
pomirenja, a to ve odavno obiljeava nove stranice evropske historije.
Izgovoreni su, u tom sklopu, i zahtjevi da se balkanske zemlje nuno oslo-
baaju utvara prolosti. To osloboenje je neizbjeno u graenju atmosfere
sa prevlaujuom svijeu o ivotu koji je mogu samo u jedinstvu pod
im se, svakako, pretpostavlja jedinstvo u razliitostima. Temeljna etika
vjere koja se ivi bezmjerno je daleko od filosofije rata. Ona pretposta-
vlja istinu i ivot samo u suoenju sa drugim, drukijim i razliitim.
Dobro poznate istine monoteistikih religija na tim skupovima, dra-
gocjenijim od uenih simposiona na nekom gumnu, donose dah i duh
smjelog i iskrenog suoenja konkretnih iskustava. Sve te istine, do skora-
njih dana takorei, a u primjeru prikazanom na Veljom manastirskom
gumnu i danas, u podrujima zahvaenim krizama i napetostima, prelamaju
se kobno i stravino na svim meridijanima. Naroito zbog toga to se vjera
esto instrumentalizuje za ciljeve postizanja preimustava. Politiarima su
15
Jedno u nizu takvih je i interreligijski seminar od 28. februara do 3. marta
1997. godine u Hrvatskom Leskovcu, u dvorcu Emaus. Taj seminar nije i jedini.
Takvi susreti su ohrabrujue uestali pa i plodonosni.
crkvene razlike neophodne za suprotstavljanje naroda meusobno. Kada
teolozi ne pristaju na manipulacije skloni su onome to se zbliava. Ne utvr-
uju vjernike u razlikama nego u susretanjima. Unapreujuju ljubav prema
ljudima i narodima, smanjujui jaz meu crkvama i vjerskim zajednicama
i upuujui ih ususret jednih prema drugima.
Utoliko svjedoenja, susreti i razgovori, poput onog u dvorcu Emaus,
pruaju moralno naoruanje koje potie otvoreno i iskreno voenje dija-
loga i osoavaju novim snagama da se, bez predrasuda, prihvata drugi i
drukiji, da se ee i intenzivnije ine najhrabriji koraci prema svakom
drugom i drugaijem kao prema blinjem. Taj put je Mirko orevi u beo-
gradskoj Republici nazvao najduim putem na koji je ovjek pozvan. Na
njemu nestaju i u nepovrat odlaze razlike koje povlae ratne sjekire, sve dok
se uvaavaju doktrinarne razlike, kojih je bilo i kojih e biti, i koje ostaju
meu religijama. Takvi susreti i razgovori su dijalozi hrabrih i razumnih.
Dijaloga kao poeljne kulture. To, drugim rijeima, znai spremnost da se
uvijek saslua drugi i drukiji kako u svjedoenju i iskazima tako i u dje-
lima. U toj kulturi dijaloga nalazi se najvei mirotvorni izazov. Izazov i
iskuenja ivljenja i svjedoenje vjere koja spaja umjesto da razdvaja. Tada,
kako ree jedan od uesnika u tim dijalozima, i najtajanstvenija mjesta iz
Svetoga pisma postaju razumljiva rije, zov jevrejskih proroka je savremen,
a sura iz Kurana bliska i onima koji nisu muslimani. Na tim se koordina-
tama, dodao je, ivi nada u mir. Pomirenje koje se postie herojstvom pra-
tanja.
Nada u mir, jer je i princip nade realnost ivota. Tu rijei nade u mir
kao realnost ivota ne priznaju, zarobljeni u prolosti, uesnici drugog
bogoslovsko-filosofskog simposiona odranog na Veljem manastirskom
gumnu i sabranom u zborniku Svetigore pod naslovom JAGNJE BOIJE
I ZVIJER IZ BEZDANA i podnaslovom FILOSOFIJA RATA.
Na sreu, takvi postaju sve usamljeniji. Odbacuje ih nada u mir kao
realnost ivota.
411
Muharem Krzi
STRANI NOVINARI U RANOM RAZOBLIAVANJU AGRESIJE
I GENOCIDA NAD BONJACIMA U BOSANSKOJ KRAJINI
Znaaj javnih medija, regionalnog i globalnog karaktera, u kreiranju i
provoenju spoljnih politika vlada pojedinih zemalja (regionalne grupe
zemalja), ve od hladnog rata ima svoj uzlazni trend. Posebno u sadanjem
vremenu kada principijelna politika i kodeksi Meunarodnog prava got-
ovo postaju nezaobilazni u rjeavanju meusobnih konflikata ili oruanih
sukoba. Savremena tehnika globalizacija medija i informacija taj znaaj
podie na dosad nezamislivu razinu.
Uloga nekih stranih novinara, pak, da se stanje u bivoj zajednikoj
dravi Socijalistikoj Federativnoj Republici Jugoslaviji SFRJ u samo
praskozorje agresije i rata prikae u svoj realnosti i ozbiljnosti, da se defi-
niraju uzroci i posljedice, je upravo takav primjer utjecaja javnih svjetskih
medija na prisiljavanje vlada evropskih i svjetskih sila da se opredijele za
principijelnu politiku, politiku meunarodnog prava kojeg su sami prokla-
movali i kodificirali.
Upravo na tom pitanju ogleda se znaaj novinarstva, jer novija povijest
svjedoi da i dalje mnoge vlade prvenstveno vode rauna o vlastitim poli-
tikim interesima, makar se esto radilo o imaginarnim-tradicijskim ili samo
linim stavovima utjecajnih linosti unutar vlada i parlamenata prema
regionalnim ili globalnim geopolitikim kretanjima. To ak esto znai
nesagledavanja interesa vlastite zemlje i naroda. Otvoreno podravanje pre-
kritelja meunarodnih moralnih i zakonskih normi ne dolazi u obzir i
zbog domaeg i javnog svjetskog mnijenja pa te vlade dugorono gledajui
ali briljivo vodei rauna da se izbjegne flagrantno krenje meunaro-
dnog prava nalaze brojne izgovore za svoju neuinkovitost. Sa ovakvim
politikim pojavama susreemo se i kod ope konsenzualno zauzetih sta-
vova po pojedinim regionalnim i globalnim pitanjima, ak i onih koja su
odreena za institucionalno rjeavanje, dakle dogovoreni oblik impleme-
ntacije.
412
413
U potvrdu ovih stavova, kada je u pitanju suenje poiniocima
genocida u Evropi na kraju dvadesetog stoljea, posluit u se rijeima
glavnog tuitelja Meunarodnog suda za ratne zloine na teritoriji bive
SFRJ, g. Riarda Goldstona (Richard Goldstone): Mnogi u meunarodnoj
zajednici su sumnjali da li politiari stvarno namjeravaju ili ele da Sud
postane uinkovito tijelo. Duboko sam bio uvjeren da bi se bez podrke
medija Tribunal samo batrgao. U mojoj prvoj godini u Uredu proveo sam
odgovarajui dio vremena brifirajui novinare iz mnogih zemalja. S vrlo malo
izuzetaka, oni su eljeli da Tribunal uspije. Na moje pozive odgovorili su
pozitivnim i podupiruim pokrivanjem dogaaja. I zaista nai poetni mali
napreci dobili su medijsko pokrivanje... Sutina je da bi bez javnog zapa-
anja Tribunal prestao postojati vrlo rano... im su meunarodni sudovi
uspostavljeni novinarstvo je dobilo novu, kao jo nedefiniranu dimenziju.
Novinari su imali raznolike mandate, oblike operiranja, rute za pristup
informacijama, i pragove dokaza u poreenju sa sudijskim tijelima....
1
Od napada faista na Republiku paniju nije bilo izrazitije uloge
novinara i pisaca (da ne govorim o drugim umjetnicima i intelektualcima)
da bi se jedna neovjena i podmukla agresija, masovni teror i zloini u Bosni
i Hercegovini prikazali u pravom svjetlu svjetskoj javnosti (a ona u pravilu
mora biti principijelno na strani pravde). Zbog aktuelnih regionalnih strate-
kih interesa pojedinih, u ovom sluaju evropskih sila evropska javnost je
bila nedovoljno obavijetena ili dezinformirana od strane vlastitog politi-
kog establimenta.
Slina iskustva s novinarima, kao i vienje njihove uloge, osjetili smo
mi grupa entuzijasta u Banjoj Luci, koja se nala u ulozi buditelja nacio-
nalne svijesti Bonjaka, ali i duha bosanstva i bosanskog dravotvorstva.
U tome su nam se na razliite naine pridruili banjaluki Hrvati, pa i izvje-
stan broj Srba bosanske orijentacije, posebno u provoenju i glasanju na
Referendumu za neovisnost Bosne i Hercegovine BiH. Nakon agresije
na Bosnu i Hercegovinu angaovali su se na prikupljanju informacija o
zloinakom djelovanju i ponaanju okupacionih snaga bive jugovojske
i srpskih paravojnih formacija i vlasti na podruju Banje Luke i Bosanske
1
R. Gutman and D. Rieff, CRIMES OF WAR (RATNI ZLOINI), W. W. Norton
and Company, New York-London, 1996.
krajine, te u njihovom prosljeivanju inozemnim novinarima. Naravno,
osnovni cilj nam je bio da sprijeimo irenje faizma, razotkrijemo agre-
siju na Bosnu i Hercegovinu i zatitimo stanovnitvo od masovnog terora
i genocida uinivi sve da istina o dogaanju na ovom podruju dospije u
svijet, do naroda i vlada evropskih zemalja i Sjedinjenih Amerikih Drava
SAD, posebno.
Priznajem da naa vodilja nije bila nikakva posebna politika, niti
znanje i obavijetenost o globalnim, regionalnim interesima, a kamoli saz-
nanje o stvarnim utjecajima novinara u tom demokratskom svijetu. Naslijeeni
osjeaj u vrijeme komunistike stege i nacionalne nepravde (koji je bio pote-
nciran prilikom svake nae posjete inozemstvu) upuivao nas je da je Zapad
principijelno demokratski i humani svijet, spreman da se bori za principe
bilo gdje i bilo o kome da se radi. Naravno, zbog ve poznate politike izo-
lacije bive SFRJ prema novinarima s Istoka, posebno novinarima iz
zemalja Organizacije islamske konferencije - OIC, te neprijateljskog stava
velikosrpske (i velikohrvatske) politike prema novinarima muslimanske
provijence (neke e likvidirati). Za njih nije bilo mogue da se pojave na
ovom tlu u to vrijeme, mada e se njihova uloga manifestirati u kasnijem
periodu kada e mediji njihovih zemalja biti krcati izvjetajima iz Bosne.
U Banju Luku, kao drugi grad po veliini i nacionalnom dohotku u
Bosni i Hercegovini, ali vrlo interesantan zbog prirodnog poloaja i uloge
u povjesnim i aktuelnim dogaanjima, poeli su ve krajem 1990, nakon
prvih demokratskih izbora, dolaziti novinari s podruja SFRJ, posebno
Hrvatske i Srbije, a tokom 1991. godine su esti novinari iz Evrope i SAD.
Tek krajem 1992. godine osjetie se masovnije prisustvo amerikih novinara
vezano uz promjene politike SAD nakon izbora g. Bila Klintona (William
Bill Clinton) za predsjednika.
Oigledno su demokratske politike promjene poele privlaiti pred-
stavnike medija u Banju Luku, kao politiki i ekonomski centar regije i s
glasom glavnog politikog i ekonomskog konkurenta i oponenta Sarajevu
u bliskoj prolosti, a pogotovo kao potencijalni centar projugoslovenske
orijentacije Bosne u sadanjosti, a ujedno vrlo specifian nacionalni kong-
lomerat s relativnom srpskom veinom stanovnitva. Banja Luka je, takoe,
bila i sveuilini grad sa snanom i brojnom bonjakom i hrvatskom inte-
414
ligencijom koja se u poetku dosta uspjeno odupirala velikosrpskom
pritisku sakrivenom u komunistikim oblandama koji e kasnije poprimiti
otvorenu etniku formu. To se posebno primjeivalo u zadnjem desetljeu
komunistike vladavine. Pojavom stranke demokratske akcije SDA
intelektualci su tada dali plebiscitarnu podrku upravo njoj, jer se ona tada
jedina manifestno opredijelila za neovisnu, multinacionalnu Bosnu i Her-
cegovinu. Tada su vrlo brzo formirani: Forum intelektualaca Banje Luke,
Preporod, Merhamet i novine Republika s multinacionalnom redakcijom,
koji su imali iroku podrku bonjakih intelektualaca, ali i pojedinih intele-
ktualaca iz hrvatskog i srpskog naroda. Uz njihovu pomo i nau inicijativu
putem masovnog skupa graana sa podruja grada zvanog Mejdan osnovana
je opina Stari grad s multinacionalnom opinskom upravom, koju nije
htjela priznati tada ve iskljuivo srpska vlast u Banjoj Luci. U znak protesta
zbog velikosrpskog pritiska na grad, organizirane su masovne demonstra-
cije graana u kojima su uestvovale i lijeve stranke zajedno sa nacionalnim
strankama Bonjaka i Hrvata.
U takvoj Banjoj Luci i regiji, s poznatim velikosrpskim politikim
konceptom srpskih nacionalnih stranaka i prikriveno promiloevievskim
unutar srpskog lanstva lijevih stranka SRS, Socijaldemokratske partije
SDP, ast izuzecima, stranim je novinarima veoma bio interesantan habi-
tus i orijentacija SDA Banje Luke. I zaista, nije bilo stranog novinara koji je
dolazio a da nije posjetio na ured ili se susreo s nama privatno ili na javnom
mjestu. Posebno su ove posjete zapadnih novinara uestale pred Referendum
za neovisnu Bosnu i Hercegovinu u proljee 1992. godine.
Danas, kada razmiljam o tom vremenu, bilo je na prvi pogled udno
da smo s punim povjerenjem pa i radou primili novinare i kazivali im
ponekad intimne stvari, s jednim uvjerenjem da su oni i nai glasnici istine.
Intuitivno smo osjeali da s njima moramo biti iskreni i civilizirani, objekti-
vni i realni, oekujui da nam tada uzvrate povjerenjem. Iako to sada izgleda
naivnim, mi smo tada smatrali naim najjaim demokratskim oruem
kazivanje istine. Osjeali smo da se Bosna moe odrati samo na istini, a po
prirodi stvari nama je Zapad bio uzor istine i demokracije, posebno SAD,
s obzirom na njihovu povijesnu orijentaciju zatite ljudskih prava, dostoja-
nstva i malih naroda.
415
416
Naravno, vrlo je vana naa to bolja informiranost o tome ta se
dogaalo na ovoj regiji. Koliko smo bili dobro informirani moda najbolje
kazuje injenica da smo u razgovoru sa novinarkom iz vicarske ve 1991.
upozorili da Bosni prijeti genocid i da kada bude 200 hiljada mrtvih, tada
ne trebaju vie dolaziti, mislei da bi to svakako bio rezultat neuinkovitosti
Zapada. Zbog prisutnog terora i masovnog krenja prava Bonjaka i Hrvata,
u januaru 1991. upuujemo dopis uredniku Asoijeted presa (The Associated
Press) Tomu Kentu (Tom Kent) upozoravajui na opasnost genocida nad
nesrpskim stanovnitvom. Ve tada i Amnesti interneel (Amnesty Interna-
tional) obznanjuje masovno krenje ljudskih prava u Bosanskoj krajini i
Banjoj Luci.
2
Druenja sa novinarima, koji su nas posjeivali, su posebno bila
intenzivna poetkom 1992., prvenstveno to je Banja Luka postala Centar
opsene politike destrukcije prema ustavnopravnom sistemu Bosne i Herce-
govine od strane aktualnih vlasti sa srpskom veinom (formiranje Srpske
autonomne oblasti SAO Krajine i Autonomne regije AR Bosanska
krajina, prekid platnog sistema i sl.), diverzionih akcija Srpske demokratske
stranke SDS nad informativnim sistemom (ruenje i zauzimanje TV releja,
nasilno preuzimanje novina i sl.), i naravno, najvie zbog sprovoenja Refe-
renduma za neovisnu Bosnu i Hercegovinu.
Ve uestale posjete novinara su uvrstile poznanstva s nekima od njih:
David Reef New York Times; Charlote Eager Daily Male; Roy
Gutman News Dayes; Victoria Clars Observer; Veronique Pasquer 24
heur Suisse; Chuck Sudetic The New York Times; Rod Nordland
Newsweek; Peter Maass The Washington Post; TV ekipa London 4 i TV
Granada; David B. Ottaway The Washington Post; Franz J. K. Pemsten
The Voice of America; Bill Schiller The Toronto Star; Isabell Lasserre
Journal De Quebeck Journal De Geneve Radio France; Iolanda Jaquemet
i Jacques Pilet Le Nouevan Quotidien; Fransoas Regis Hutin Quest France
Rennes France; s Jan Baptis Naudet Le Mond; Jon Randal The Washi-
ngton Post The Voice of America; Philippe Galle Le Figaro; Timothy
Judah The Times; Greg Parkot European TV Service; Jan Baptis Navdet
2
Muharem Krzi, ZLOINI NAD BANJALUKOM KRAJINOM, Bemust,
Zenica 1996.
417
La Mond Swiss Radio TV Logano; Thomas Luca Migleirin Swiss
Radio International Bern; Christian Le Cont Journal La Tur Paris; Iolanda
Jaquemet i Iasabell Lasserree Le Nouvean Quotidian Journal De
Geneve; Serge Enderlin Le Hebdo.
Kao to znamo srpski agresor ve tada ini prva umorstva Bonjaka i
Hrvata u Banjoj Luci i diljem Bosanske krajine. etvrtog aprila zvanino
vri vojnu okupaciju Banje Luke uz pomo Srpskih odbrambenih snaga, a
ve krajem maja masovne zloine u Kozarcu i Prijedoru, te formira konce-
ntracione logore na Manjai, Omarskoj, te Prijedoru i na brojnim drugim
mjestima a preostalo nesrpsko stanovnitvo protjeruje na teritoriju pod
kontrolom legalnih vlasti Bosne i Hercegovine ili u Republiku Hrvatsku.
3
Ve drugi dan (24/25. maja 1992) nakon uasnih zloina u Kozarcu
dobili smo obavijest od oevidaca. Trebalo je ipak par sedmica da informacija
doe naima u Zagreb, odnosno u inozemstvo, poto je Banja Luka bila
vrsto vojniki izolirana. Sve vie je liila na veliki geto za njezine nesrpske
stanovnike. Istina, s tom vijeu smo odmah upoznali rukovodioce Meu-
narodnog crvenog kria i ak doveli svjedoka, ali njihov pristup takvim
vijestima je tada bio samo registrirajui. ak nisu traili od srpskih vojnih ili
civilnih vlasti da im se dozvoli pristup i uvid na locirana mjesta, odnosno
zbrinjavanje ugroenih, iako ih je na to obvezivala enevska konvencija.
4
Tek e se kasnije promijeniti ponaanje i iz pasivnog odnosa prei u aktivnu
zatitu stanovnitva.
Ipak, vijesti o zloinima su odmah procurile vani. Vjerovatno putem
hrvatske strane koju smo, takoe obavijestili i molili da se koristi svim
raspoloivim nainima da vijest o zloinima doe na Zapad, jer su imali za
to vie mogunosti. Meutim, reakcije nisu bile uoljive i zbog opeg razaranja
i zloina u Bosni i Hercegovini, a i zbog posebne politike situacije u Repu-
blici Hrvatskoj.
Kada sam vidio nae prognanike iz Kozarca u vozovima smrti na
banjalukoj stanici krajem juna, u oaju sam se odvaio telefonski tu obavi-
3
Isto, S. eki,
4
HUMANITARNO PRAVO, knjiga II - ENEVSKE KONVENCIJE I
DODATNI PROTOKOLI, Ministarstvo vanjskih poslova Bosne i Hercegovine i
Nezavisni biro za humanitarna pitanja, Sarajevo, 1996.
418
jest kazati predstavnicima ambasade SAD u Beogradu, im su me nazvali
taj dan. Ve drugi dan dola je grupa novinara na elu s g. Rojem Gatmanom.
Njima sam osobno dao raspoloive podatke o napadu Jugo-armije na Kozarac
i Prijedor, o masovnim zloinima nad bonjakim i hrvatskim narodom i
osnutku koncentracionih logora smrti na tom podruju. im su novinari
napustili moju kuu bili su uhapeni, a uskoro su doli i po mene. To se, me-
utim, zavrilo dosta bezbolno. Oigledno nakon to je policija, saznala da
su u pitanju ameriki novinari. No s ovim je definitivno bilo jasno da srpska
strana zna da je saznanje o koncentracionim logorima ugledala svijet. to
je veoma znaajno, s tim informacijama je u septembru 1992. upoznata
Komisija za sigurnost i kooperaciju amerikog Kongresa.
5
Roj Gatman, pak, u svojoj knjizi SVJEDOK GENOCIDA upravo navodi
moje rijei koje sam mu uputio pozivajui ga u Banju Luku: Doite molim
Vas odmah. Ovdje masovno ubijaju Bonjake....
6
Poslije je dolo do daljnjeg involviranja stranih novinara u izvjetanju o
teroru, zloinima i genocidu nad bonjakim i hrvatskim narodom. Posebno
je bila znaajna konferencija za tampu koju smo imali u hotelu Bosna u
septembru 1992, odmah nakon razgovora nas pretstavnika bonjakog naroda
sa tadanjim kopredsjednicima Sajrusom Vensom (Cirus Vance) i Dejvidom
Ovenom (David Owen). Uz prisustvo desetak inozemnih novinara i TV
snimatelja, ak i novinara iz Srbije, i naravno Banje Luke, hrabro smo iznijeli
podatke o masovnim zloinima i etnikom ienju nesrpskog stanovnitva.
Ne mogu a da ne naglasim da su u istoj dvorani hotela sjedjeli elnici
SDS-a i poznati zloinci i krvoloci: Karadi, Branin, Kupreanin, Radi,
i da sam sasvim bio svjestan smrtne opasnosti u kojoj sam bio. Cijeli dogaaj
vjerno je opisao novinar Dejvid Rif (Dawid Reef) u svojoj knjizi KLAONICA
BOSNA I PAD ZAPADA i tu naveo kako sam mu kriom kazao: Napravite
od ovog dobru priu, jer sam upravo potpisao sebi smrtnu presudu.
7
5
DOKUMENTI, Komisija za sigurnost i kooperaciju USA, 1993.
6
Roy Gutman, A WITNES TO GENOCIDE, Copyright C by Roy Gutman
1993; Vidi Roy Gutman, SVJEDOK GENOCIDA, Vijee Kongresa bonjakih inte-
lektualaca, Sarajevo, 1995.
7
Dawid Reef, THE SLOUGHTERHOUSE BOSNIA AND THE FAILURE
OF THE WEST, New York, 1995.
419
Novinar Washington Posta Peter Mas (Peter Maass) u svojoj knjizi
LJUBI SVOGA BLINJEGA
8
izvrsno je oslikao srpski teror i strah u Banjoj
Luci, i dostojanstveno i hrabro dranje Bonjaka. Posebno je znaajno da je
cijela knjiga u nastavcima izlazila u najtiranijem listu Washington Post,
dakle, ocijenjena da je od velikog interesa za ameriko javno mnijenje.
Sva trojica novinara su dobitnici Pulicerove nagrade i drugih prestinih
priznanja u SAD, za objavljene reportae i knjige o genocidu u Bosni. Ovom
injenicom elim naglasiti da je ovo upravo oit dokaz uticajne snage novi-
nara na javno mnijenje, a to znai i na vladajui establiment.
Istom prilikom dolaskom Vensa i Ovena sudionici dogaaja su bile i
novinarke (24 sata vicarske; Hebdo) Veronik Pasker (Veronique Pasquer)
i Jolanda ekemet (Iolanda Jacqueme), ak su prisustvovale i raspravi s
tadanjim gradonaelnikom Radiem koji je pokuao da nas onemogui u
susretu s kopresjednicima Meunarodne konferencije o bivoj Jugoslaviji
ICFY. Da nije bilo njihovog prisustva u tom odsudnom trenutku i interesi-
ranja, nai predstavnici ne bi uspjeli doi na zakazani sastanak s kopredsje-
dnicima (a jedan od njih Lord Oven bi jedva to doekao). To je moda bio, po
mom osobnom uvjerenju, i presudni momenat kada sam shvatio da su strani
novinari znaajni aktuelnoj srpskoj vlasti, znaajniji nego su nama tada
izgledali. Ja sam to tada shvatio i kao sigurnosni faktor za nae linosti.
Te novinarke su momentalno poslale vjerno izvijee s konferencije i
zapanjile javnost vicarske podacima o koncentracionim logorima i maso-
vnim smaknuima u Kozarcu i Prijedoru.
9
Zato i nije udo da je vicarski
ambasador u jednoj evropskoj zemlji kasnije izjavio da mu je drago da vi-
carska nije lanica Ujedinjenih nacija, jer bi se uasno stidio, aludirajui
na neuinkovitost Ujedinjenih nacija u momentu saznanja za genocid.
Takoe je vana injenica da su oni nastavili dolaziti u Banju Luku
narednih mjeseci, a poto im nije dozvoljen posjet prijedorskom kraju i
drugim dijelovima Bosanske krajine, to su nae obavjetajne informacije
bile jedini njihov izvor saznanja ta se ustvari deava na regiji Bosanske
krajine. Saopenja koje je davao Press ured Krajikog korpusa srpske vojske
8
Peter Mass, LOVE THY NEIGH BOUR, Washington, 1997.
9
V. Pasquer, J. Jaquement, REPORTS, L Hebdo.
420
je govorio samo o ratnim operacijama, odnosno na sve upite o zloinima
nad civilnim stanovnitvom odgovarali su da se ustvari vri zloin nad
Srbima... a u lokalnim glasilima Bosanske krajine plasirane su vijesti da su
elnici SDA pripremali i izvrili zloine nad Srbima.
10
Ta po tradiciji
poznata uporna i opsena propaganda laima, koja se koristila medijima
unutar i van zemlje, uz pomo neviene propagandne maine jugoslavenske
diplomacije, komunistiko-etnikih klubova u inozemstvu a i diplomacija
ve poznatih prijatelja velikosrpskog jugoslavenskog reima, mogla je,
dakle, u prvih mjeseci agresije i zloina nad Bosanskom krajinom biti suzbi-
jena jedino uz pomo izvjetaja s lica mjesta od potenih i objektivnih
inozemnih novinara.
Naime, Sarajevo kao i ostali gradovi su bili u plamenu, stegnuti smrtnim
stiskom nemilosrdnog srpskog dumana, pa i da su imali sve informacije nije
ih bilo jednostavno plasirati svijetu. Kada je ta prilika i postojala, oponenti i
neprijatelji neovisne bosanske drave su sarajevske vijesti dezavuirali pri-
om o zaraenim stranama, dakle prisutnom neobjektivnou. Naalost, naa
diplomacija s nerazvijenom mreom i informativnom slubom te malobro-
jnim sposobnim kadrom, nije mogla u punom smislu iskoristiti takve info-
rmacije.
Osim toga novinari su i ne znajui prenosili i druge vane informacije
u privatnim pismima ili dijelovima odjee, u zidovima kartonskih kutija
paketa koje smo slali lanovima naih porodica izbjeglim u Hrvatsku. Ove
poruke su nakon prispijea u Zagreb sigurnim putem upuene naoj Stalnoj
misiji pri Ujedinjenim nacijama, a od koje se oekivalo da ih odmah prenese
u Sarajevo ili drugdje na slobodnu teritoriju Bosne i Hercegovine, to su i
inili. Tako je i na ministar spoljnih poslova imao odgovarajui materijal za
diplomatskopolitiku javnost.
Koliko su te informacije Misiji bile vane u tom odsudnom vremenu
za Bosnu i Hercegovinu, svjedoi i cijela knjiga izabranih izvjetaja iz Banje
Luke prevedenih na engleski i dostavljenih Vladi SAD januara 1993. godine.
11
10
Glas srpski, Banja Luka, 1992.
11
Misija Republike Bosne i Hercegovine pri Ujedinjenim nacijama, Njujork, 1993.
421
Neki od savjesnih elnika meunarodnih organizacija, posebno UN-
HCR-a, su nastojali da primljene brojne vijesti o teroru, zloinu i genocidu
proslijediti odmah u svjetske medije putem novinara, poto su shvatili da
je njihova matina kua Ujedinjenih nacija u New Yorku, s predsjednikom
egipatskim Koptom Butrosom Galijem (Boutros Boutros Ghali), potpuno
indolentna i neuinkovita da se zaustave zloini nad Bonjacima islamske
vjeroispovijesti i bosanskim Hrvatima. U nekim sluajevima sastali bi se
zajedno UNHCR, novinari i mi. U jednom sluaju planiranog pokolja Bo-
njaka u Banjoj Luci, augusta 1992, neposredno pred dolazak kopredsjednika
Meunarodne konferencije o bivoj Jugoslaviji ICFY, neprocjenjiva vrije-
dnost Ureda Ujedinjenih nacija za izbjeglice UNHCR-a u zatiti ivota
nesrpskih graana Banje Luke jo jednom se dokazala. Nakon zajednike
analize obavjetajnih podataka iz kojih je bio vidljiv plan namjetanja
krivnje Bonjacima za ubijene srpske policajce, poduzete su mjere obavje-
tavanja Savjeta bezbjednosti Ujedinjenih nacija da bi se sprijeilo.
12
Slino
je postupljeno kada je trebala biti likvidirana grupa od 30-tak Bonjaka u
susjednom gradiu elincu, i ve bio oformljen streljaki odred iz Banje
Luke, koji su spaeni brzom intervencijom. S ovakvim medijskim pokriem
doekali smo dolazak kopredsjednika Vencea i Owena, koji su svojim bora-
vkom definitivno uvrstili medijsko fokusiranje Banje Luke pa djelomino
i Bosanske krajine. Od tada dolaze i druge diplomate i visoki dunosnici
meunarodnih organizacija. Posebno uinkovita je bila posjeta Pitera Galbrajta
(Peter Galbraith), budueg ambasadora SAD u Hrvatskoj, koji je javno usred
Banje Luke upozorio da e se osnovati Meunarodni sud za ratne zloine
po ugledu na Nirnberki.
13
Kada je 5. maja 1993. UNHCR morao napustiti Banju Luku, jer su srpske
vlasti i Krajiki korpus odbili da im garantuju sigurnost, odnosno poeli pri-
jetiti, strani novinari su nam ostali jedina nada da e se vapaj rtava uti, a
civilizirani svijet nas zatititi.
Paralelno s time poseban izvjetaj novinara o genocidu u Bosanskoj
krajini i Bosni i Hercegovini ve septembra 1992. je dostavljen Senatskom
komitetu za kooperaciju i sigurnost a zatim je provedena istrana rasprava
u Kongresu SAD.
12
Vidi napomenu 1.
13
Nai dani, Sarajevo, 22. decembar 1997.
422
Zar je neskromno tvrditi da su novinari uspjeli fokusirati svjetsku panju
na Banju Luku i naravno Bosansku krajinu, a svojim stalnim prisustvom u
Banjoj Luci sigurno utjecati da se srpski agresor ne odlui za masovni masakr
nesrpskog stanovnitva, ve za blai oblik masovnog terora tzv. etnikog
ienja. Naravno, da bi prisilio stanovnitvo na bjeanje, vrio je masovni
teror, pojedinana ubistva, silovanja, formiranje tzv. Agencije za iseljavanje
i sl., to je uostalom bilo oprobana metodika srpskoetnikim vojnim snagama
kroz stoljea.
Izvjetaji o rasprostranjenom ruenju sakralnih, istorijskih spomenika i
damija i katolikih crkava su takoer smjesta plasirane u svijet. Tako
naprimjer, ruenje damija Ferhadije i Arnaudije je dospjelo u medije istu
veer (Glas Amerike) kao i ruenje ostalih damija i katolikih crkava i mana-
stira.
14
Napokon, novinari su bili prvi posjetioci i koncentracionih logora a
njihove slike i reportae su smjesta uzburkale svjetsku javnost koja je listom
simpatizirala s onim narodom i vojnim otporom koji se suprotstavio agresiji.
Diljem Evrope niu utjecajne simpatetike organizacije, kao npr. La Bosnie
se leve (Bosna se die) u Skandinaviji i Aliance for Bosnia (Alijansa za Bosnu)
u Londonu, koje u svojoj borbi za Bosnu i pravdu koriste takoe brojna asna
novinarska imena, ili su pak isti postojali aktivni lanovi tih organizacija.
14
Vidi napomenu 1.
Mr. Delal Ibrakovi
ZLOUPOTREBA LOKALNIH MASOVNIH MEDIJA U
BOSANSKOJ KRAJINI TOKOM AGRESIJE 1991 - 1995.
1. Uvod
Nema sumnje da se zloin i agresija koju je on pratio, samo sa malim
modalitetima i razlikama koji su vie, da tako kaemo, tehnike prirode
posmatrano po regijama, u Bosni i Hercegovini, moe shvatiti kao cjeloviti
program ostvarivanja velikodravnog koncepta.
Agresija i zloin su postali institucionalni zloin. Taj projekat je bio
velikosrpski odgovor na krizu raspada socijalizma. Odgovor na traenje moda-
liteta ivljenja i potreba za ekonomskim i politikim reformama potraen
je u antibirokratskoj revoluciji i naen u vraanju projekta velike Srbije.
Na parolama socijalne pravde i jednakosti monolitnog jedinstva partije
i drave, u potrazi za novim Titom rukovodstvo SK Srbije, posle unutranjeg
obrauna na VIII sednici Centralnog komiteta, dobilo je veoma masovnu
podrku... Ova masovna okupljanja pratila je snana propaganda u tampi, a
naroito na televiziji koja je, osim organizacije Partije, jedina dopirala svuda.
U kampanji su bile angaovane sve ustanove naunog, kulturnog i duhovnog
ivota. Njihova aktivna uloga dala je autoritet mitinzima antibirokratske
revolucije. Dolo je do saveza elita i masa. Fiziki, misao i duhovni prostor
srpskog drutva ostao je bez margine, bio je potpuno pokriven. Na totalitarnoj
osnovi, bez alternativnog programa, opozicione partije (koje je vlast dozvo-
lila, prim. D. I.) su postale u prvom redu, konkurenti u borbi za vlast, bez
alternativnog programa. Ali, to svesno ili nesvesno, istovremeno i zbunjujui
dekor totalitarizma s nacionalnim predznakom. Svemu ovome treba dodati
JNA. Kao ideoloka armija u partijskoj dravi, jo za vreme Tita, dobila je
ulogu ne samo uvara vanjskih granica, ve i arbitra u unutranjim drutve-
nim i nacionalnim konfliktima. U Srbiji je, dakle, pre pada Berlinskog zida
uvrena kompletna vladajua struktura: partijska, dravna, policijska,
423
424
sudska, medijska. Takva vlast uvrena i obnovljena na koncepciji dravnog
socijalizma, koji je inae generalno doiveo slom, morala je traiti novi izvor
energije i legitimiteta. Nala ga je u nacionalizmu.
1
Pogubne posljedice tog koncepta koji je krenuo u realizaciju ekono-
mskog i politikog sistema centralizovane i srbizirane Jugoslavije moe se
dugorono gledajui okarakterizirati kao izraz trajnog i dubokog sukoba
sa historijskim procesima, pa i interesima srpskog naroda. Onim stvarnim
interesima i ovog naroda, a i drugih, a ne mitolokim pretpostavkama (kao
to je ono da je Srbija Pijemont Balkana, da su Srbi nebeski narod, odno-
sno da su narod sa misijom). Meutim, put do toga otrenjenja trasiran je,
na alost, zloinima, a srpski Vili Brant (Wily Brandt) jo nije na pomolu.
U tom krvavom historijskom previranju stvaranja velike Srbije, ili
odbrane Jugoslavije, jo od vremena istki u beogradskim redakcijama,
poslije VIII sjednice CK SKJ koja je inaugurisala nacionalistiki totalitarizam
najsurovijeg staljinistikog tipa o emu je na vrijeme upozoravao Bogdan
Bogdanovi. Sa politike scene su nestali brojni ljudi. Njih je reim predstavio
kao izdajnike i ta formulacija traje i dan-danas. Reim u Srbiji izolovan od
sveta uiva u svom koncentracionom srpskom logoru i radi to mu se prohte:
zatvara TV stanice, finansijski ruinira novine, hapsi, sudi, likvidira, istie o
dananjem stanju u Srbiji jedan od onih koji su i sami bili proganjani i obi-
ljeeni etiketom izdajnika Petar Lukovi.
2
Za opoziciju Lukovi smatra
da mentalna osetljivost veine srpskih opozicionera ide do granice kad
Miloeviu jedino zameraju to je sve ratove izgubio: da je sve ratove dobio
- ne bi bilo problema! Iz te faistike logike, sasvim prirodno, raa se otpor
prema Hakom tribunalu koji je gle! - nelegitiman, antisrpski nastrojen,
pod NATO kontrolom, proameriki, antipravoslavni, jer tu se slau i reim
i opozicija, nijedan Srbin nije kriv za ratne zloine, ratnih zloina nije bilo,
ako ih je i bilo nisu ih Srbi uinili, Srbi su uvek rtve, nikada ubice. Beo-
gradom svi to znamo etaju ratni zloinci; oni koje Hag trai i koji bez
1
Latinka Perovi, LJUDI, DOGAAJI I KNJIGE, Helsinki odbor za ljudska
prava u Srbiji, Beograd, 2000, str. 225 i 226.
2
Petar Lukovi u tekstu KO E (TO) IZDRATI, u Biltenu Helsinkog odbora
za ljudska prava u Srbiji, broj 27, Beograd, aprila 2000, str. 32.
telohranitelja ne idu ni u klozet, ali i drugi, oni koji kao novinari i urednici
rade u Televiziji Srbije, u Politici u Borbi, u vladi kao ministri i potpredse-
dnici.
Identifikacija sa totalitarnom elitom
Ova kvalifikacija da se meu ratnim zloincima nalaze brojni novinari
i urednici je i najbolji uvod u neka razmatranja o djelovanju lokalnih medija
u Bosanskoj krajini koji, kao i u svim drugim podrujima agresijom napa-
dnute Bosne i Hercegovine, djeluju kao dio uvezanog (i uvezenog), ali i
veoma bitnog segmenta u pripremama, izvoenju i prikrivanju agresije.
U ovoj fazi iji smo mi savremenici, pokuava se agresija i zloin
negirati, ili u najboljem sluaju relativizirati i predstavljati sa djelovanjem
ekstremista (sa najeim dodatkom, kada se izrekne i takva relativizirajua
sintagma na sve tri strane). U Bosni i Hercegovini, a posebno u entitetu
Republike Srpske, uz asne izuzetke kojih na sreu ima, ali su poput gospodina
Kopanje doivjeli i prijetnje i konkretne atentate od istog totalitarnog reima
koji dri otvorenim opciju realizacije velikodravnog koncepta koji, to je
jasno, (jo uvijek) nije doivio potpuni slom. Posebno slom u smislu otrenji-
vanja veih dijelova masa koje su jo uvijek spojene sa totalitarnom elitom
i spremni su da je slijede. I naravno, kao to su doprinijela, dobrim dijelom
stvaranju takve situacije, sredstva informiranja je i dalje, svojim angama-
nom, dre otvorenom.
Ne moe se koncept lokalnih sredstava informiranja promatrati izvan
konteksta opeg plana. Ako je i postojalo u pripremi za agresiju, u toku
izvoenja, ili odmah nakon agresije, neto to bi se moglo nazvati nezavisnim
ili najlokalnijim sredstvom informiranja, koje je odskakalo od zvaninog
stava, takvog odavno nema, niti njegovih urednika ni novinara. Barem ne
na javnoj sceni. Totalitarni reim jednostavno ne trpi drugaije miljenje i
ne libi se niega u ispunjavanju poravnavanja miljenja.
Bez pogubnog djelovanja monih sredstava informiranja i svih drugih
institucionalno stvorenih aparata za pritisak, reim bi ostao na salonskim i
eventualno teorijskim raspravama. Kao to je to briljantno uoio ameriki
425
426
teoretiar Norman Cigar period koji prethodi dezintegraciji Jugoslavije
vaan je zbog toga to je posluio kao pripremna faza za klizanje u genocid.
Pripremljena je ideologija, mainerija i ono to Tompson (Thophson) i Kuets
(Quets) nazivaju preovlaujui moralni ambijent koji je trebao da etniko
ienje uini moguim. Iako su dugoroni faktori kao to su religija, histo-
rija, ili kultura mogli uticati na ponovnu pojavu srpskog nacionalizma u
osamdesetim godinama, oni ne bi bili dovoljni da uzrokuju otvoreni rat, a
jo manje genocid koji je kasnije uslijedio. Za genocid je posebno vano
stvaranje ideologije koja slui kao vodi i kao opravdanje, kako sociolog
Li Kuper (Lee Cuper) podvlai kada djeluju kolektivno, oni (izvrioci
genocida) u najmanju ruku trebaju ideologiju koja e legitimirati njihovo
ponaanje, jer bez toga oni bi sebe vidjeli onakvim kakvim zaista i jesu
obinim lopovima i ubicama.
3
Za izvrenje ovog zadatka, jasno je bilo pokretaima, nisu bile dovoljne
samo raspoloive psihopate i oportunisti, trebalo je motivirati itave slojeve
stanovnitva.
Motivacija putem medija je bila veoma efikasan nain. Kao to kae
beogradska novinarka Branka Mihajlovi: U bivoj Jugoslaviji prvo je
izgovorena re mrnje, pa tek onda ispaljen prvi metak. Za govor mrnje
upotrebljeno je najmonije oruje dravna TV. Televizija Srbije upotrebljava
razne metode stvaranja paralelne stvarnosti po meri i ukusu vlasti: paljivom
selekcijom informacija, direktnim laima, prekrajanjem vesti, agresivnim
komentarima, iskljuivanjem iz programa svakog drugog miljenja izuzev
3
Norman Cigar, GENOCID U BOSNI - POLITIKA ETNIKOG IENJA,
Bosanski kulturni centar, Sarajevo, 1998. str. 33. O stvaranju poeljnog miljea o islamu
i muslimanima, pogledati kratku zanimljivu studiju istog amerikog autora (N. Cigar)
ULOGA SRPSKIH ORJENTALISTA U OPRAVDAVANJU GENOCIDA NAD
MUSLIMANIMA BALKANA, VKB i BKC, Sarajevo, 2000. Za razumijevanje uku-
pne situacije danas bi se trebalo vratiti stvarnom istraivanju neostaljinizma iz ijeg je
povampirenja proistekao nacional-staljinizam u Srbiji nakon sjednice CK SK Srbije
na kojoj je inaugurisan u voda Slobodan Miloevi. Nezaobilazna knjiga koja je na
vrijeme uoila taj pogubni trend je knjiga Bogdana Bogdanovia: MRTVOUZICE
MENTALNE ZAMKE STALJINIZMA, August Cesarec, Zagreb, 1988. istke u beogra-
dskim redakcijama su zapoele mnogo ranije, pa time i informativno-propagandna
priprema za sve agresije koje su uslijedile.
427
onog koji podupire zvaninu verziju istine... Mediji na taj nain stvaraju
neprijatelje, prijatelje, izdajnike, heroje, podobne, nepodobne.
4
Preko 200 novinara TANJUG-a i dravne radio-televizije su sklonjeni,
otputeni ili prebaeni na ekanje. Kampanja je dobila odane i provjerene
ljude u svakom pogledu.
Ali, stereotipe koji e se kasnije obilato koristiti kao istine u koje niko
ne treba da sumnja trebalo je prvo stvoriti.
Mitoloke predstave na titu genocida
Oito je bilo da se u zaokruivanju istog prostora postavljalo pitanje
nesrba. Svi nezavisni izvjetaji stranih autora, a i dokumentacija, koja je u
ovom informatikom dobu ipak ostala, pokazuje da je na meti intelektualnih
elita odanih reimu, najvie na udaru bio muslimanski ivalj, koji je, ako
nita drugo, kao najbrojnija bioloka supstanca, bio objektivna prepreka.
Zato je izgradnja stereotipa o dihadlijama, kvaziarapima, isla-
mskim fundamentalistima, kastratima, islamskim ustaama, muda-
hedinima zapoela znatno prije poetka agresije. Koritenja termin Turin
ili balija i nikako vezivanje tog termina za stanovnika Turske, nego
iskljuivo za Bonjaka trebalo je da u historijsko pamenje vrati mitoloke
predstave i nametnute frustracije, koje ilustruje izjava ratnog zloinca Ratka
Mladia kod zauzimanja zatiene UN sigurne zone Srebrenice da se na taj
nain izvrila osveta Turcima za bunu protiv dahija. Napadno propa-
gandno djelovanje kroz Politiku (posebno rubrika Odjeci i reagovanja),
Ilustrovanu politiku, Dugu i njihovo bavljenje sa Bosnom i Hercegovinom
kroz tezu o ugroenosti srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, pojaani tirai
za Bosnu i Hercegovinu, mitingaenje izvan i u Bosni i Hercegovini, otvaranje
i forsiranje afera od banalnih sluajeva, pokuaj instaliranja antibirokratske
revolucije u Bosni i Hercegovini, pa do ukljuivanja velikog broja Srba iz
Bosne i Hercegovine u rat u Hrvatskoj, raspalilo je eljezo koje se kovalo sa
mijehom u Beogradu.
4
Grupa autora, GOVOR MRNJE, Centar za antiratnu akciju Beograd, Beograd,
1994, str. 21.
428
Od mitologije kao pra-matrice zla i njegovanje mitova putem kolskog
sistema, politikog rada, kulture i unda, pa preko porodice i usmene predaje
u zatvorenim krugovima. Ovakav sistem podrazumijeva totalitarnu vlast, a
u svojoj realizaciji prepoznatljive metode faizma i neostaljinizma. Mnogi
zaboravljaju da je Slobodan Miloevi doao na vlast staljinistikim metodama
i u raspadajuu SFRJ uveo neostaljinizam u svakom pogledu. Ovaj fenomen
nije dovoljno istraen, ali klasine metode dirigovanog informisanja i
propagande su primjetne ve od smjene na srpskom ideolokom vrhu.
5
Uostalom, ljudska historija je do sada uz Gebelsovu (Gbels) u uspjenu
propagandu svrstala staljinistiku propagandu, koja nikada u SFRJ nije do
kraja prevaziena, ali je u postrankovievsko-osievsko-miloevikoj Srbiji
briljantno obnovljena, kao da nikada i nije nestajala sa pozornice.
Oblikovanje putem propagande je sada znatno olakano posebno to
su se pojavile (isfabrikovane po istom obrascu) lokalne srpske voe u Hrva-
tskoj i Bosni i Hercegovini. Sa doktorima-psihijatrima (Jovan Rakovi i
Radovan Karadi) otvorena je psihijatrijska klinika na velikom prostoru.
Pacijente je samo trebalo malko usmjeriti. Zapoelo se sa pozivom prosje-
nom Srbinu iz Bosne i Hercegovine da obue uniformu da ide spaavati
Jugoslaviju. Zatim su mu rekli da, ustvari, mora spaavati Srbe od novog
genocida, koji je, navodno, ve uveliko zapoeo. Onda su u njegovom prisu-
stvu ubili prvu grupu nevinih bonjakih civila, popalili i popljakali njihove
domove i silovali djevojke i ene. Kada je konano shvatio ko zaista vri
genocid, bilo je prekasno. Svi njegovi mostovi su bili spaljeni. Povratka vie
nije bilo. Onda je poeo grozniavo sebe prisiljavati da povjeruje u izvjetaje
svojih medija. Pa ako ovdje nije kako kae naa TV, moda je ono to kau
za druge gradove i sela tano. Moda Muslimani stvarno masovno ubijaju
5
Vraanje ve cit. B. Bogdanoviu, MRTVOZICE, ali i jo ranije potrebi
dodatnog savremenog iitavanja R. Konstantinovia: Radomir Konstantinovi, FILO-
ZOFIJA PALANKE, Nolit, Beograd, 1981. npr: Srpski nacizam nije import iz nema-
kog nacional-socijalizma, kome je sluio i podravao ga, ve je krajnji izraz duha
palanke, odnosno osnovnog protivreja njegovog koje protivreje izmeu veno-
plemenskog kao iracionalnog i prevashodno empiriko-racionalistikog i njegovog
stava, protivno svakoj racionalnosti, pa i ovaj na koju poziva njim samim ovekoveeni
duh plemena, str. 366.
429
Srbe u Sarajevu. I onda se poinje stvarati paralelni zamiljeni svijet, svijet
koji stvaraju i odravaju mediji.
6
Pod propagandnom aktivnou podrazumijeva se djelovanje pojedi-
naca ili grupa s ciljem da se posredstvom informativnih sadraja, u kojima su
interpretirani dogaaji ili zbivanja iz socijalnog ili duhovnog ivota ljudi, u
svijest pojedinaca ili grupa transponuju unaprijed smiljeni uticaji. Prema
tome, cilj ove aktivnosti nije da se ljudi samo obavijeste o zbivanjima, ve da
se, prije svega, pridobiju za odreenu interpretaciju dogaaja i na taj nain
usmjere njihove akcije na nain kako to propaganda ciljno sugerie.
Do danas su se, (prema J. Ellulu, Mitto, Doog i dr.) historijski jasno
razgraniila dva modela propagandne prakse i dva odgovarajua teorijska
shvatanja. Otro se razlikuju dva shvatanja propagandnog djelovanja: konze-
rvativno (tradicionalno) i moderno. Prema uzusima moderne propagande,
nije vie potrebno da se najprije rue stara shvatanja i predrasude, da bi se
usaivale nove ideje koje e onda, same po sebi, stimulirati ponaanja pojedi-
naca u praksi politikog ivota. Modernu propagandu odvaja od tradicionalnog
poimanja te aktivnosti okolnost da ona nema vie za cilj da ubjeuje radi
racionalnog i kompleksnog pristanka na akciju; to je bio cilj tradicionalne
propagandne prakse.
7
Naglaavanjem da je cilj moderne propagande da razvija akcionu
spremnost, bezrezervno prihvatanje odreenog tipa drutvenog ponaanja,
insistira se, u stvari, na tehnikama propagandnog djelovanja koje obezbjeuju
vjerovanje na slijepo u propagandnu poruku. Ta tehnologija djelovanja
rauna na ve formirane uslovne reflekse masa - ljudi masovnog drutva,
koji pod svakodnevnim dejstvom sredstava za masovno komuniciranje stiu
ve nauenu mahanu da idu za porukama koje se preko mas-medija ire.
Otuda cilj propagande nije da pojedince pobuuje na racionalan odnos prema
dogaajima, ve, naprotiv, da takav njihov odnos prema dogaajima osujeti,
posebnim tehnikama djelovanja. Pogodan drutveni prostor za ovakvu vrstu
propagande je bila isforsirana kolektivna svijest socijalizma, koja gui poje-
6
Radomir Marinkovi, neobjavljeni rukopis ZLOUPOTREBA MEDIJA U
AGRESIJI NA BIH, Sarajevo, 1996.
7
Cit. prema mr. Hajriz Beirevi, PROPAGANDA, MEDIJI I RAT, asopis
Odbrana, Sarajevo, br 4/5 2000. str. 126 i 127.
dinanu volju i tako priprema teren za masovnu politiku idoktrinaciju.
Slamanje volje pojedinca samo postaje, orvelovski reeno, stvar tehnike.
I iz ove moderne operacionalizacije pojma propagande jasno je da je
model propagande preko mas-medija samo izmodeliran prema centralnom
obrascu i monom aparatu koji je bio na raspolaganju kreatorima rata od
visokih profesionalca i poslunika upregnutih u isti transporter rata, ali i
tehnikim ureajima bez kojih je nemogue informaciju prenijeti. Ali je
trebalo i potencijalnog protivnika omesti na razne naine da ne bi pristupio
razbijanju stvorenog centraliziranog ablona.
Zato je u predfazi rata vrlo bitno bilo ili preuzeti pod svoju kontrolu
emisone sisteme zemaljske mree. One koji se nisu mogli preuzeti trebalo je
unititi. Tako su uniteni i releji na Kozari, preuzeti oni na Vlaiu i irom
zemlje. Potencijalnog neprijatelja trebalo je staviti u potpunu informativnu
blokadu i blitz krig-om pobjedonosno rijeiti rat za teritorije. Nepodobni
novinari su ieni u procesu preispitivanja podobnosti i nivelacije kadrova
(itaj: nesrba ili izdajnikih Srba).
2. Stvaranje jedinstvene platforme putem TANJUGA i politike i
vojne infrastrukture u profiliranju uloge medija u pripremi agresije na
Bosnu i Hercegovinu
Pored onih koji su stekli prethodnu obuku za izvravanje zadataka i
strogog centraliziranja informacija, ostali podobni kadrovi su se morali prila-
goditi vrlo brzo novom rjeniku koji je trebao biti uniforman u smislu da Srbi
nikoga ne napadaju nego se brane. Zato su sva podruja oslobaana, zloine
ine drugi, Srbi samo iste teren. Tako je stvaran preovlaujui moralni
ambijent koji je trebao etniko ienje uiniti moguim u svakom pogledu.
Cijela dopisnika mrea TANJUG-a iz zemlje i inozemstva se stavila u
funkciju ostvarivanja tog zadatka. Da ovdje pomenemo samo neke dopisnike
koji su u toku rata izvjetavali: iz Londona Sinia Ljepojevi, iz Pariza Duan
Radovanovi, iz Moskve ore Miloevi, iz Bona Zdravko Ili, iz eneve
Dragan Milosavljevi, iz Doboja Radmila Slavuljica, iz Velike Kladue
dopisnik Slavia Sablji, iz Atine Nevenka Jovii, iz Brisela Duan Miklja,
430
431
iz Njujorka Vjekoslav Radovi, iz Vaingtona Dejan Luki, iz Banje Luke
Dragan Stegi, iz Cazina Gojko Daki, sa Majevice Ljubomir Ljubojevi, itd.
Ovaj spisak zvaninih djelatnika TANJUG-a istiemo ne da bi ukazali na
eventualno nekoga od nabrojanih, nego samo injenicu da je zvanina novi-
nska agencija svojim punim pogonom stavljena u slubu agresivne i pokazae
se genocidne politike.
Minimizirali su se ili izbjegavali izvjetaji nezavisnih i stranih medija i
to stavljano u kontekst meunarodne zavjere.
Kada bi to postalo oigledno i kada je prijetilo da ugrozi opi plan onda
su specijalne ekipe odlazile na lice mjesta i demantovale. To je bio sluaj
sa objavljivanjem reportae ITN iz koncentracionih logora u 1992. godini, pa
je ekipa RTS sa Vladom Slijepeviem u Omarskoj snimila reportau sa
uhranjenim zatoenicima tog sabirnog centra i dokazala (prije svega)
svojoj javnosti drugaiju sliku od one koje je dao Svjedok genocida Roj
Gutman. Slike koncentracionih logora su obile svijet, ali nisu ule ni do danas
u svijest propagandom ostraenog prosjenog graanina niti Republike
Srpske niti Srbije.
Kada je trebalo do kraja zamaskirati odreenu informaciju, koja je izazi-
vala sumnju, onda su koriteni strani (narueni) komentatori iz listova kao to
su: Berger Cajtung (Berger Zeitung), Glas Rusije, Di cajt (Die Zeit), Tanea,
omiur inbun (Yomiuri Sinbun), grki list Katimeri, panski El pais, rusko
Novoe vremja. Ili komentar Radiotelevizije Srbije (RTS) kakav je, recimo bio
onaj Stefana Grubaa u TV dnevniku Srbije 1. maja 1994. godine.
8
ovjek, kao drutveno bie, u svakoj situaciji pokuava da svoje pona-
anje i djelovanje situira u mnogo vie sfere pravde i trai potvrdu vlastitog
ponaanja u odobravanju okoline.
9
Cilj agresora na Republiku Bosnu i Hercegovinu je bilo proirenje
teritorije (ivotnog prostora), podjela Bosne i Hercegovine, a to je podrazumi-
jevalo i protjerivanje i pljaku (ostvarenje dobiti pobjednika). Na veliko-
8
Dokumentacija objavljenih tekstova, godina 1994, u arhivi Press centra OS
RBiH Sarajevo.
9
Francis Fukuyama, KRAJ POVIJESTI I POSLJEDNJI OVJEK, Hrvatska
sveuilina naklada, Zagreb, 1994, str. 319.
432
dravni projekat, koji kada je rije o velikoj Srbiji ima svoju viestoljetnu
historiju, se dobro kalemila ruralna svijest irenja mee. Poslije ratova na
podruju jugoistoka Evrope srpski grunt se irio, jednom na raun muslimana
Srbije i Sandaka, te Arbanasa na Kosovu; drugi put kolonizacijom Kosova,
Vojvodine Na raun poraenih u ratovima: Turaka, folksdojera, nestalih
jugoslovenskih Jevreja, potisnutih i obespravljenih Albanaca.
Ta proirenja teritorije na raun drugog nekanjeno i esto odlukom
velikih sila postala je normalna situacija. Tako je kod najveeg dijela Srba
stvoren stereotip o njihovoj opravdanoj borbi u apsolutnom smislu, oni nisu
napadali, oni se uvijek brane i uvijek su na strani pobjednika i kao pobje-
dnici imaju pravo na ratni plijen. Ulazak nekanjeno u tui posjed i proi-
renje posjeda na raun drugog je neistraeno podruje ratova i u prolosti i
ovog posljednjeg, a on je srpska konstanta od povlaenja Osmanlija.
Mnogi smatraju da je to osnovni uzrok rata podstaknut socijalistiko-
staljinistikim parazitizmom i oslanjanjem na srbiziranu armiju (nekadanju
JNA) i njenu tehniku i izvikanu ulogu iz vrha evropskih armija. Pred nemi-
novnu demokratizaciju i ruenja socijalizma, Srbija se uplaila bumeranga
negativnih efekata silnih nacionalizacija i proirivanja grunta iz prolosti.
Zato je pokrenuta agresija na Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu sa maksimalisti-
kim zahtjevima da bi se dobila optimalno mogua jugoslovenska (u sutini
srpska) drava i da bi se stoljeima ranije osvojena teritorija legalizirala.
A ako bi se jo neto osvojilo po isto barbarskom pristupu, to jo bolje. Zato
je u raspravama o podjeli teritorije bilo toliko fleksibilnosti od strane srpskih
pregovaraa. Cijeli proces, sutinski, je navoen na pitanja teritorije, ali je to
bio duboko antidemokratski proces, jer bi samo sa demokratizacijom dolo
do demistifikacije velikodravnog projekta i svoenja na ljudska prava i
slobode, u emu je privatna svojina jedno od neprikosnovenih prava.
10
10
ire vidjeti izuzetno zanimljivu studiju Matija Dobrini, UZROCI I CILJEVI
AGRESIJE NA BIH I KONFLIKT MENADMENT ZA BIH, pisani referat za nauni
skup Forum Bosnae 1998. godine. ire i Rade Vukosav: ODAKLE NAM JE ZLO
POELO u knjizi STVARANJE I RAZARANJE JUGOSLAVIJE, Drutvo za istinu
o narodnooslobodilakoj borbi u Jugoslaviji, Beograd,1996.
Svjedoanstvo o svojevrsnoj organizovanoj hajduiji pogledati izdanje ore Kostova
sudije Vrhovnog suda kraljevine Jugoslavije, tamparija Bosanska pota, Sarajevo,
1928. gdje su ogromna imanja na najboljim mjestima dodjeljivana kolonizatorima,
433
Barbarski pohodi i civilizacijska objanjenja
Nalagodavci takvog (u sutini, barbarskog) pohoda su obezbijedili
koncentraciju bijesa i visok stepen solidarnosti sa tim bijesom baziranu na
nepriznavanju drugih u bioj Jugoslaviji, doprinosu i rtvi srpskog naroda,
Pijemontu Balkana, nepotivanja (od strane drugih) historijskih svetinja,
nepriznavanje rtava od Kosova, preko jama, do Jasenovca, istotu i vrije-
dnosti pravoslavne vjere, srpskih odricanja za zajedniku dravu itd. Oni
nisu mogli ak ni svome stanovnitvu, a kamoli drugim da javno kau: Mi
idemo u osvajanje teritorija za veliku Srbiju. Nama Jugoslavija nikada
nije bila cilj ako nije velika Srbija. Mi imamo JNA, diplomaciju i svu
infrastrukturu da ostvarimo cilj konanog razbijanja vjetake tvorevine
Jugoslavije i ostvarimo veliku Srbiju od Karlobaga do Soluna. Da je
takva poruka bila izreena to bi bio poraz vlastitog thymosa, a argumentacija
ovakve vrste bi pogaala i thymos podanika, pa i onih najokorjelijih. Da ne
govorimo o bijesu onih protiv kojih se kree u rat, a i thymosa meunarodne
zajednice.
Jo bi bilo gore da je poruka bila, to se ona i moe poslije svega tako
definirati: Mi vam nudimo da budete ubice, silovatelji, pljakai. Radite
to god hoete, sve vam je dozvoljeno. Mi imamo silu i mo bive drave
koja je sva kod nas. Vae je samo da ubijate, opsjedate gradove i sela,
palite, silujete. Uzmite kue, fabrike, novac, djevojke, djevojice, starice.
Da je ovakav javni poziv objavljen ili da se i danas netko drzne da to javno
objelodani, moe se pretpostaviti da bi to izazvalo veliki bijes i opu solida-
rnost na tom bijesu. Jer, uprkos vrlo jasnih dokaza o genocidu, urbicidu, maso-
vnim silovanjima, ubijanjima, thymos zloinca i zavedenog jo uvijek vodi
ilavu borbu. Ta borba je usmjerena za priznavanje vlastito spoznate vrijednosti
i njenog situiranja u sferu patriotizma, opravdanog doprinosa za stvar ota-
dbine, borbe za ugroeni srpski narod, protiv islamskog fundamenta-
lizma, meunarodne urote, Vatikansko-masonske zavjere itd. Jo uvijek
u izlogu radnje, koja je oteta i prisvojena kao ratni plijen, bolje je da stoji
mahom Srbima i Crnogorcima, a oduzimana od Albanaca-Arnauta i poslije 1913.
godine i poslije 1918. godine.
434
parola Samo sloga Srbina spaava nego da se javno napie: Ja sam
lopov ili: Ovo sam oteo, a vlasnika ubio ili protjerao.
Saradnja sa tajnom policijom novinara, otputanje neposlunih i priprema
za preuzimanje svih vrsta medija i pripreme za informativnu blokadu Bosne
i Hercegovine sve su elementi koji su i na lokalnom planu Bosanske krajine
bili isti kao i na drugim terenima. Ondje gdje se taj plan nije ostvario bio je
otvoren barem mali prozor slanja istine u svijet.
3. Realizacija (nacionalistike) propagandne mainerije
Uvjetno moemo rei da je period od 1985-1995. godine bio za srpski
narod period intenzivnog nacionaliziranja do nivoa kada je to preraslo u
razne oblike faizma i fizikog unitenja drugog. Po Eriku Hobsbaumu (Eric
Hobsbawm) proces nacionaliziranja prate tri faze:
11
- A faza se pojavljuje kao isto kulturna, literalna i folklorna i nema
nikakve politike, pa ak i nacionalne implikacije;
- B faza donosi skup pionira i militanata nacionalne ideje i poetak
politike kampanje za ovu ideju;
- C faza inaugurie masovnu podrku nacionalistikog programa, ili
bar neto od podrke, za koju nacionalisti uvijek tvrde da je imaju.
Prijelaz iz faze B u fazu C je najvaniji trenutak u hronologiji nacionalnih
pokreta.
Modeliranje na primjeru Srbije (a tu se mogu prepoznati svi nacionalizmi)
pokazuje da je ovakva podjela na faze opravdana i da u sklopu nje dolazi do
ienja prvo u kulturi, masovnoj kulturi, informiranju, politici i dravnim
strukturama. Pored toga to se mrnja fokusira na drugog (neprijatelja - bez
kojeg i ne postoji nijedan nacionalizam) obino su meu prvim stradalnicima
izdajnici iz reda vlastitog naroda.
11
Eric Hobsbawm, NACIJE I NACIONALIZAM OD 1780. - program, mit i
stvarnost, Filip Vinji, Beograd, 1996, str. 19.
Nacionalizam zahtijeva suvie vjerovanja u neto to oigledno nije
tako. Kako bi K. Renan rekao: Pogreno razumijevanje sopstvene historije dio
je nacionalnog bia. Mitologija je bila nadomjestak za otporne take reali-
zacije ovog programa i zato ona ide ruku pod ruku sa ovim programom. Stimu-
lacija spremnosti na akciju kroz savremenu propagandu prikljuuje ovu na
funkcionalnom nivou mitologiji, jer i jedna i druga pruaju ovjeku, mimo
naunih saznanja i naunih interpretacija svijeta, globalnu aksioloku sliku
svijeta i opravdavaju njegov neposredni motiv kao: Vod je stigao, ili
Ratovi koje su Srbi vodili nisu zavreni. Tome u savremenim uvjetima
doprinose sredstva javnog informiranja.
Klasina propagandna djelovanja u peorativnom smislu te rijei od
samog poetka bila je usmjerena na dosljedno ostvarivanje unaprijed zacrtanih
ciljeva. Preuzimanje emisionih objekata, radio i TV stanica, otputanje novi-
nara, pojaavanje sa pripremljenim ekipama iz Beograda, ienje Tanjugove
mree, ukidanje nezavisnih listova i radiostanica, te uvoenje klasine cenzure
i centralizacija informacija vidljiva je i kroz njihovu unifomnost u stilu i kori-
tenju terminologije. Naprasno uvoenje irilice i ekavice i stvaranje novog
miljea kroz javna glasila ima za cilj potcrtavanje razliitosti od drugih i u
oiglednom simbolikom smislu. Akcenat je u prvoj fazi dat na apostrofiranju
pravednosti i historijske utemeljenosti zatite ugroenog srpskog naroda i
sijanje mrnje prema svemu nesrpskom.
Operacionalizacija planskih aktivnosti
Tako se moe pratiti nasilno preuzimanje i preimenovanje dopisnitva
RTV Sarajevo u Banjoj Luci, banjalukog Glasa, prijedorskog Kozarskog
vijesnika i drugih lokalnih glasila i uvezivanje dopisnike mree u jedinstven
sistem. Taj sistem je od poetka realiziran prema instrukcijama iz Beograda, a
kasnije preko agencije SRNA, koja je, opet, bila samo produena ruka TANJ-
UGA, odnosno politikog centra iz Beograda. Takav sistem je u periodu 1992-
1995. godine trebao da obezbijedi:
435
436
- Prvo, da se omogui to vee uee ljudi u aktivnostima svoje
nacije. To znai stvaranje grupnog identiteta, osjeaja pripadnosti - od
ue grupe u ratnim operacijama do jaanja emocionalnog odnosa
prema vlastitoj zemlji, odnosno patriotizma; identifikacija pojedinca s
rukovodstvom i jaanje povjerenja u rukovodstvo; prihvaanje osno-
vnih vrijednosnih usmjerenja, odnosno ratnih ciljeva; i stvaranje
samopouzdanja i povjerenja da e se postavljeni ciljevi ostvariti.
- Drugi je cilj u osnovi obrnuta slika u ogledalu, odnosno, mini-
malizacija udjela neprijatelja u aktivnostima vlastite grupe. Znai,
unositi podjele unutar suprotstavljene grupe, stvaranje nepovjerenja
prama vostvu, djelovanje na gubitak samopouzdanja i dovoenje u
sumnju vrijednosnih osnova i ratne ciljeve neprijetelja.
Moe se pretpostaviti da su dva osnovna cilja komplementarna, te da se
uslovno mogu razlikovati s obzirom na propagandu prema vani - neprijatelju
i prema unutra - vlastitom narodu.
U ratu, odnosno agresiji koja je nastupila propaganda je mnogo razra-
enija i usmjerena prema neprijatelju, nego to su razvijeni postupci
propagandnog djelovanja unutar vlastite sredine. Zato je zanimljivo navesti
ciljeve i zadatke ofanzivnog propagandno- psiholokog djelovanja:
12
- razvijanje nepovjerenja u ratne ciljeve neprijatelja, kao i stvaranje
konfuzije u ukupnom sistemu shvaanja i vrijednosti;
- poticanju nepovjerenja u vojno i politiko rukovodstvo neprijatelja,
u kvalitet naoruanja, opremu i organizaciju njegovih oruanih snaga;
- stvaranje nepovjerenja u mogunost konane pobjede neprijatelja;
- stvaranje nepovjerenja u politiku i ideologiju vodeih snaga zemlje
neprijatelja izdvajanjem greaka i zabluda na kojima te snage zasnivaju
i opravdavaju svoje agresivno ponaanje;
- naglaavanjem odlunosti srpske strane da se svim snagama bori do
konane pobjede nad neprijateljem te da je nepobjediv narod koji brani
svoju slobodu, integritet i neovisnost;
12
I. iber, POLITIKA PROPAGANDA I POLITIKI MARKETING, Zagreb,
1992, str. 123. i 124. cit prema H. Beirevi, op. cit. str. 133-135.
437
- naglaavanjem injenice da je za krvoprolie iskljuivi krivac neo-
dgovorna politika rukovodstva neprijatelja;
- poticanjem rivaliteta i razdora izmeu oruanih snaga i vladajuih
protivnikih krugova zemlje neprijatelja, kao i izmeu komandnog
kadra i vojnika, (to se u Bosanskoj krajini najbolje odrazilo instali-
ranjem Fikreta Abdia i tzv. Zapadne Bosne, prim. D. I.);
- podsticanjem simuliranja, bjekstva, pobuna i predaje u neprijateljskim
jedinicama;
- stvaranjem i produbljavanjem razdora u jedinicama oruanih snaga
neprijatelja koristei njihovu etniku, vjersku, socijalnu, politiku i
drugu raznorodnost, (pri emu je najbolji primjer instaliranje sukoba
izmeu Hrvatskog vijea obrane i Armije Republike Bosne i Herce-
govine, a sve u cilju slabljenja Bonjaka koji su i jednom i drugom
velikodravnom konceptu smetnja, (prim. D. I.);
13
- stvaranjem razdora i nepovjerenja izmeu oruanih snaga neprijatelja
i njegovih saveznika;
- stvaranjem i razvijanjem pozitivnih stavova prema naoj zemlji i
njenim odbrambenim naporima kod pripadnika oruanih snaga nepri-
jatelja.
Antimuslimanska propaganda je naprosto nevjerovatna... Ono to SRNA
i Kanal S pruaju svojoj publici jesu vijesti kao zabava za umirenje, ili
zabava kao informacija koja hoe uvijek rei da je vano samo jedno mi
pobjeujemo, a s njima je gotovo.... Srbi u toj vizuri ne napadaju ni Sarajevo,
ni Biha, nego ak Radovan Karadi istie da Srbi brane srpska predgraa
Sarajeva od muslimanskih napada; odnosno da Srbi i nemaju oruanih
snaga.
14
13
Iz razumljivih razloga u ovom prilogu je nemogue obrazlagati sve dimenzije
fenomena Fikret Abdi i izdaje koja je uinjena u toku samoproglaene AP Zapadna
Bosna, zato preporuujemo knjige Senudina Jaarevia, TREI RAT - PETI KORPUS
PROTIV AUTONOMIJE, NIP Unsko-sanske novine, Biha, 1997. i Emina Huskia,
SVI ZLOINI FIKRETA ABDIA, NITP Bonjak, Biha, 1997.
14
Mark Thomson, KOVANJE RATA, Hrvatski Helsinki odbor, 1995, str. 237.
438
Nesumnjivo je da dravni mediji u Srbiji i Crnoj Gori imaju najveu
odgovornost za krenje etikih principa novinarstva i humanosti, ali tu odgo-
vornost imaju i mediji u Bosni i Hercegovini, pa i oni lokalnog karaktera koji
su popunjeni nakon okupacije reimskim novinarima koji su mrnju orkestri-
rano i horski sijali prema usvojenoj strategiji nastupa koja je struno osmiljena
i dio je plana za agresiju Bosne i Hercegovine.
Vrlo je vana uloga i Srpske pravoslavne crkve, pa time i njenih glasila
kao to je npr. Pravoslavlje. Ona postaje vaan segment u uvezivanju svesrp-
skih interesa i u lokalnim sredstvima informiranja se tretira kao izuzetno vaan
faktor svesrpskog jedinstva.
15
SPC sebe doivljava kao branitelja pravoslavlja na granici od islamskog
napada na Evropu i rimskog katolianstva na istono hrianstvo. Akcije
hrvatske vojske u jesen 1994. i prolee i leto 1995. shvaene su u nekim
krugovima SPC kao pripremanje terena za irenje katolinastva iz Zapadne
Evrope na jugozapadnu Bosnu. Kao i ostale pravoslavne crkve ona sebe
smatra glavnim nosiocem autentinog nacionalnog identiteta, koji gotovo je
sakralizovala. Takvu svoju viziju zasniva na dve osnovne postavke. Prvo,
crkva brani srpsku naciju kao prirodni entitet, organsko telo koje ne moe
preiveti i razvijati se ako je podeljeno ili odvojeno od verskih pravoslavnih
korena. Postoji jak oseaj da neko ko nije pravoslavac nije Srbin. Drugo, crkva
nosi u sebi dubok oseaj nesigurnosti steen tokom vekova viktimizacije
(Otomansko carstvo, NDH, komunizam). Srpsko svetensvo je traumatizo-
vano vlastitom istorijom i verovanjem da ivi u neprijateljskom okruenju.
Oseaj viktimizacije je bio vodei faktor u crkvenom odgovoru na jugoslo-
vensku krizu.
Pravoslavlje ne poznaje laicizam u njegovoj francuskoj definiciji
odvajanja crkve od drave, a komunizam je doneo prinudnu laicizaciju. Novi
srpski nacionalizam iz kasnih 80-tih godina izgledao je jednom delu svete-
15
Dr. Radmila Radi, CRKVA U POLITICI I POLITIKA U CRKVI, Helsinke
sveske Beograd, 2000, zatim u knjizi Srpska elita (autori dr. Olivera Milosavljevi,
OD MEMORANDUMA DO KOLEKTIVNE ODGOVORNOSTI, dr. Radmila Radi
i Obrad Savi, DESTRUKCIJA UNIVERZITETA U SRBIJI. Uporediti i G.F. Powers,
RELIGION, CONFLICT AND PROSPECT FOR PEACE IN BOSNIA, CROATIA
AND YUGOSLAVIA, u: RELIGION AND THE WAR IN BOSNIA, pr. Paul Mojzes,
Scholars Press, Atlanta, Georgia, No. 3 1998. str. 218-245.
439
nstva SPC kao odgovor na oslobaanje iz Titove Jugoslavije koja je pritiskala
SPC i manipulisala njom i prema njihovom miljenju diskriminisala Srbe.
Posebno su prema miljenju dela mlaih teologa bili diskriminisani oni Srbi
koji su iveli u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu. U stanju konfuzije,
kretalo se izmeu ekumenskih i antiratnih pozicija i podrke (bar to se tie
dela hijerarhije) nacionalistima. Bezrezerva podrka nacionalnim interesima
Srba van teritorije SRJ prevagnula je nad zatitom univerzalnih ljudskih prava
svih nacija. I dok je pitanje S. Miloevia reavano na razliite naine, od
njegovog glorifikovanja do odbijanja i poziva za svrgavanje sa vlasti kada je
bilo jasno da Srpska pravoslavna crkva - SPC nee dobiti mesto u drutvu
koje je ona oekivala, dotle se kod bosanskih Srba situacija postavila drugaije.
Politiko vostvo bosanskih Srba podravalo je i sprovodilo ideju o centralnoj
ulozi SPC u srpskom narodu. To se intenziviralo u posetama visokih duno-
snika SPC BiH (RS) i njihovim direktnim uplitanjem u provoenje Dejtonskog
sporazuma i primedbi na poteze unitarizacije od strane meunarodne
zajednice. Kosovo je problem oko koga je poela saradnja SPC i drave polo-
vinom osamdesetih godina.
16
Sam in ustavnog situiranja pravoslavlja u RS kao (jedine) dravne
religije, govori za sebe, a esti nastupi pravoslavnih sveenika u RS i njihova
najblae reeno sumnjiva pozicija spram zloina i njegovog preuivanja,
pa i odobravanja od strane pojedinca, daje osnova za potrebu da se njena uloga
uz sve ostale vjerske zajednice, detaljnije obrazloi. Ovo posebno zato to
mnogi u svijetu istiu dimenziju graanskog, odnosno vjerskog rata u
Bosni i Hercegovini. Zanimljivo je da iz Srbije i prije i poslije demokratskih
promjena stiu najglasnija zagovaranja ove dvije teze sutine agresije, a
ee su iz Hrvatske mogli da se uju argumenti u prilog tezi da je u Bosni i
Hercegovini na djelu sukob civilizacija. Sredstva informiranja i na jednoj
i drugoj i strani dugo vremena su se bavila obrazlaganjem ovih objanjenja
rata svih protiv svih da bi se, u sutini, prikrila uloga tih drava u planiranju,
dogovaranju o podjeli Bosne i Hercegovine, i praktinom izvoenju agresije
na Bosnu i Hercegovinu.
16
Dr. R. Radi, CRKVA U POLITICI I POLITIKA U CRKVI, op. cit. str. 40.
Specifinosti Bosanske krajine
Hronologija dogaaja pokazuje da je jo 16. septembra 1991. godine
proglaena, sa 14 opina u kojima je ivjelo srpsko stanovnitvo u relativnoj
veini, SAO Bosanska krajina, a pored drugih naina pripreme terena u ovim
opinama je znatno povean broj novina koje izlaze u Srbiji, posebno Politika,
NIN, Duga itd. Prekidom ratnih djelovanja u Hrvatskoj iz januara 1992.
omogueno je koncentrisanje velikih potencijala JNA iz Hrvatske. Ve je 9.
maja 1992. iz rukovodstva SAO Bosanske krajine stiglo nareenje, koje je
potpisao Radoslav Branin, kojom je nareena mobilizacija i nivelacija
kadrova. Valjalo je od poetka stei utisak o organizovanoj dravi (ona se
zvala u prvoj fazi Srpska Republika Bosna i Hercegovina). U Sanskom Mostu
su se za informisanje i propagandu zaduili Vlado Vrke i Boro Savanovi,
a Velikoj Kladui je situiran Velkaton na ijem je elu bio Sead Puri koji je
irio legendu o Fikretu Abdiu Babi.
Radio Velkaton odlazi sa slomom autonomije tzv. Zapadne Bosne, ovaj
radio se aktivira kasnije za potrebe propagandnog djelovanja meu dobro-
voljno izbjeglim pripadnicima autonomije u Batnogi i Trpnju.
Deklaracija o miru potpisana 22. oktobra 1993. uz Miloevievo prisu-
stvo, koju su potpisali Fikret Abdi i Radovan Karadi, govori o onome to
smo istakli u ciljevima agresorskog djelovanja. Stvaranje pometnje u neprija-
teljskoj strani, razbijanje unutranjih redova i stvaranje konfuzije kod
meunarodne zajednice o borbi svih protiv svih.
Abdiev pokuaj povratka pratila je i medijska kampanja koju je pratilo
formiranje Radio Krajine kojeg je sa monom snagom instalirao srpski agresor,
a Radio Velkaton je bio pridruen ovakvom stavu i emitovao je poruke koje
je itao unajmljeni srpski novinar Milorad Masla.
Nezaobilazna je analiza medija pod kontrolom Fikreta Abdia i njihovo
uvezivanje u udovine ciljeve, emu se pridruuju i mediji iz tzv. SAO
Krajine (Korenica), ali i utjecaj hrvatskih medija u poodmakloj agresiji,
posebno Hrvatske radiotelevizije i novinskih agencija HINE i HABENE. Kroz
analizu pozicije medija mogue je pratiti i politike konotacije vostava i
njihovu nesumnjivu ulogu u izvoenju agresije.
440
441
Specifinost Bosanske krajine su i prikrivanje logora Omarska, Manjaa
i Trnopolje i upinjanje da se dokae da to nije istina, pa i onda kada je to
cijelom svijetu postalo jasno. Veliki zloini (velikih razmjera i skoro pa paradi-
gmatski za agresiju na Bosnu i Hercegovinu) na ovom podruju stavljaju
specifinu teinu na sve aktere, pa i na novinare koji su bili podstrekai i
posluni izvrioci zloinake politike.
4. Zakljuak
Jasno je da su lokalne radio i TV stanice, te pisana glasila (civilna i vojna)
i dopisnike mree i agencijski izvjetaji, znaajno doprinijeli veliini izvre-
nog zloina. Naravno, ne smiju se zanemariti svijetli primjeri onih koji nisu
svoju novinarsku ast i ime stavili u funkciju provoenja agresije i genocida.
Njihov izbor je herojski in jer je zaista bio itekako primamljiv i trenutno
profitabilan i drutveno priznat njihov eventualni angaman u genocidnom
kolu. Naalost, i danas, kada je cijelom svijetu jasno ta se deavalo, mnogi
poslunici iz tog vraijeg kola obmane nastavljaju sa minimiziranjem i
relativiziranjem, ali i negiranjem poinjenog zloina pa ak i dalje u funkciji
spreavanja reintegracije Bosne i Hercegovine, spreavanja povratka prog-
nanih uvajui svoje pozicije i uzdajui se u mone zatitnike i u sutini i dalje
njihove naredbodavce.
injenica da do sada nije objavljena ni jedna haka optunica protiv
novinara pojedinaca govori o tome da je i meunarodna zajednica nespremna
za takvo neto, ali da i nema ni dovoljno relevantnih podataka od strane organa
iz Bosne i Hercegovine na materijalizaciji optunica ovakve vrste.
I kao to u naslovu knjige o Sanskom Mostu kau autori: ZLOIN JE
ZABORAVITI ZLOIN!
17
Ali je zloin zaboraviti i one koji su ga pripremali,
stvarali javno mnijenje, gurali u rat sijui mrnju i sa govorom mrnje bili
ispod nivoa asti profesije, ali i ponajvie ispod nivoa ljudskosti. Ne treba
zaboraviti da oni svoju ulogu nastavljaju poslije rata sa minimiziranjem i
relativiziranjem, upornom odbranom i prevoenjem na teren u kojem rtva
17
Zilhad Kljuanin, Hazim Akmadi, ZLOIN JE ZABORAVITI ZLOIN -
SANSKI MOST U RATU 1992-1995. Opina Sanski Most, Sanski Most, 1998.
treba da bude kriva i da i nakon rata ispata. Hag treba imati mjesta i za
Gebelse ove agresije na koncu XX stoljea, doba koje se, koje li ironije, zove
informatikim, ali i informativnim.
442
ZLO^INI U BOSANSKOJ KRAJINI
Prof. dr. Mujo Demirovi
STRADANJE BONJAKA U LJUTOKOJ DOLINI*
Roen sam u Ljutokom kraju, ve od najranijeg mog saznavanja, rastao
sam uz rahmetli nenu, koja je u toku Drugog svjetskog rata izgubila najvei
dio svoje ue i ire porodice kao i komija. Ona mi je u pamenje stalno
tuvila da znam ta se deavalo mom narodu. To je kod mene stvorilo dodatni
motiv i dug da o tome vie saznam i napiem.
Na samom poetku znanstvenog interesiranja suoio sam se sa inje-
nicom da je u sjeni dogaanja u toku velike istone krize (1875-1978) do
sada je malo ili skoro nikako, pisano o jednom dogaaju o zloinu genocida
koji je uinjen Bonjacima Ljutoke (Kulenvakufske) doline.
Naime, uoi samog ovog rata u graninom pojasu izmeu Bosne i
Hercegovine i Hrvatske na putu Biha Donji Lapac, u selu Nebljusi, prilikom
renoviranja srpske pravoslavne crkve u temeljima zvonika u metalnoj tubi
pronaeno je pismo koje je pisao Jovo Trkulja uesnik u tzv. Bosanskom
ustanku 1875. godine. Original pisma se uva u sjeditu Karlovake patrijarije.
Iako tako davno napisano, ono nije nita izgubilo od svoje aktuelnosti to se
najbolje pokazalo kada ga je kao letak koristila Srpska demokratska stranka
meu srpskim stanovnitvom, da se Bonjaci, ne samo zaplae, ve kao histo-
rijsko upozorenje i dio ideoloko-politikog programa za novi genocid nad
Bonjacima, u to su se uvjerili 1992. godine, kada su i upuene prve ratne
prijetnje sa ovog podruja.
Na samom poetku pisma kae se doslovce: Godine 1875. podie se
Stevo Marinkovi iz Nebljuva (Nebljuha, Nebljusa), Jovo Mandi iz Herce-
govine, samnom da Bosnu uzbunimo, i tune Srbe iz muslimanskih ruku
izbavimo. Dalje se u pismu opisuje njihova aktivnost, kako su se njih trojica:
Jovo Mandi, Jovo Trkulja i Stevo Marinkovi povukli u to selo kod paroha
Isaka Marinkovia radi daljnih dogovora i planiranja aktivnosti. Poto im se
odmah nisu pridruili ostali Srbi iz Bosne zbog straha od Turske, a kako oni
445
*
Koautor teksta je Hazim Feli}
446
nisu mogli vie ekati, poduzeli su radnje po univerzalnom uhodanom
srpskom ustanikom metodu i receptu.
1
O ovome je vrlo pohvalno pisao Milorad Ekmei u svojoj knjizi SRPSKI
USTANAK 1871-1878.
2
Dalje u pismu stoji: U svetu nedjelju oko ponoi
u trbcu gdje poredom popalimo oko etrdeset srpskih kua, ne gledajui
to stoji piska djece i jauk njihovi roditelja. Ova misao govori o dva bitna
momenta od kojih je ve jedan potvren u istrazi poturica da ini zloin
genocida, a i kasnije kroz historiju, uoi ili na dan srpskih pravoslavnih vjer-
skih blagdana, to odslikava karakter ove vjere, i drugo da za ostvarenje svog
cilja ne ale ni vlastiti narod. Kada je na ovaj nain izvrena mobilizacija Srba,
udarili su na trbaku i Klioviku kulu isjekli su Turke, a kulu zapalili.
U toj borbi po njihovom miljenju poginulo je pet Srba, a Turaka (Bonjaka)
broj se nije ni znao. Dalje se u pismu kae: Koliko samo znam da su ih mjesec
dana kanje psi razvlaili, i smrad je ak amo udarao, ... nadalje udarimo
i popalimo Klisu, Ostrovicu sa Kulen-Vakufom.
Piui o ovom dogaaju u svojoj knjizi Milorad Ekmei iznosi nekoliko
bitnih elemenata srpske nacionalne politike, ustanikog ratovanja. Kao
paradigmu navest emo samo neke misli: Ima vie podataka da ustanici pale
hrianska sela zato to ljudi nee da budu u eti..., ili, zajedno sa turskim
1
O srpskom ustanikom modelu i antiislamizmu govori i ovaj Ekmeiev stav:
Pokret pod vodstvom Goluba Babia nastavio se s manjim omjerima u novembru, a
zatim se dolaskom zime smirio. Malo bilo, dugo ne trajalo, ali zima doe i snegovi padnu
i tako se Turci kao neto malo primire, a i ustanici se skupe u Tikovac na zimnicu i poto
su snegovi veliki nastali, to gotovo ni oni nigde Turke ne napadoe, nego se sve kao
malo priuti... velika meava onemoguavala ih je da ve tada izvre napad na Turke,
ali su se tokom cijele zime spremali: Muji zapaliti dimije (Milorad Ekmei, II izdanje,
1973., str. 99).
2
Narod se bio podigao i u velikom broju stao stvarati ustanike ete. Golub
Babi nije te ete mogao drati dugo na okupu. Uzrok tome je djelimino nedostatak
oruja, a djelimino to se seljaci u nekim mjestima ne ele da pokoravaju glavnoj
upravi... Negdje seljaci nee da se bune. Ima vie podataka da ustanici pale hrianska
sela, zato ti ljudi nee da budu u eti... I na drugim mjestima ustanici iz istih razloga
pale hrianska sela. Spominje se da ustanicima kod Grahova, opasnost preti ne samo
od Turaka, nego i od samih Srba Grahovljana. Seljaci koji ustanike izdaju Turcima
kanjavaju se uobiajenim odsijecanjem uiju. (Milorad Ekmei, USTANAK U BIH
1875.-78, Veselin Maslea, Sarajevo, 1960, str. 204-205).
447
kulama ustanici su palili kue uz tursku granicu i onih hrianskih seljaka
koji se nisu htjeli buniti..., dalje radi se o razliitim sredstvima. Negdje
razgovaranje ne uspijeva, pa se mora seljacima prijetiti i obeavati da bi se
iz zbjegova pokrenuli u ustanike ete..., ustanici su nagonili mirna sela
na bunu.
3
Pored popaljenih sela, poubijanih Bonjaka, zapaljene su sve
etiri damije (u Kulen-Vakufu sultana Ahmeda II, Staroj Ostrovici, Havali
i Oracu) meu kojima je bila najpoznatija ona to ju je sagradio sultan Ahmed
II. Ova damija poslije svakog napada na Kulen-Vakuf kao najisturenija prema
kranstvu svaki put je ruena do temelja. Ovu svoju sudbinu nije mogla izbjei
ni 1992. godine te joj se sada ne zna ni za temelje.
4
U povodu obiljeavanja Hiljadu dana agresije na Bihaki okrug 1994.
godine, u referatu na temu ZLOINI NAD BONJACIMA U KULEN-
VAKUFU KROZ HISTORIJU, autor ovog rada iznio je samo jedan dio
sjeanja preivjelih onoga to se deavalo septembarskih dana 1941. godine
u Kulenvakufskoj dolini. Kulen-Vakuf je u svojoj historiji bio svjedok svih
etnikih zala i mjesto, sa svojom okolinom (Oraac, Klisa, Demirovia Brdo,
Ostrovica, ukovi) masovnog stradanja Bonjaka. Pa, kako ree Milorad
Ekmei, po univerzalnom, uhodanom srpskom ustanikom metodu i
receptu prilo se ubijanju, pljakanju, paljenju i ruenju. Odmah je zapaljena
i poruena prelijepa Vakufska damija sa alemom, kao i ostale na tom podr-
uju, a narod u zbjegu protjeran. Svjedoci kau da je, otimajui se za alem,
poginulo, u meusobnoj tui, vie etnika. Isto su etnici uradili sa ostalim
damijama i vjerskim objektima na tom podruju. Narod je protjeran u pravcu
Doljana i Gorijevca, gdje su se ponovili stravini zloini. I danas se neki
prepriavaju zbog svireposti i monstruoznosti. enu Mehe Dedia, koja se tek
porodila, etnici su zapalili ivu, a dio mukaraca pobili na Orakom Brdu i
Doljanima. Naime, 5/6. septembra 1941. godine u Kulenvakufskim barama
etnici, ili kako su ih kasnije, da bi sprali sram sa njihovih zlodjela, nazvali
ustanici pod izgovorom, navodno, straha od ustaa i Turaka, za jedan
3
Milorad Ekmei, cit. djelo, str. 102.
4
O historiji Kulen-Vakufa i okoline postoji vie pisanih dokumenata (Hamdija
Kreevljakovi, Radosav Lopai). O genocidu nad Bonjacima muslimanima pisao je
i autor ovog rada i to povodom HILJADU DANA AGRESIJE NA BIHAKI OKRUG,
Biha, 1994, a dio teksta objavljen je u knjizi KRAJIKI PEAT 1995. godine koja je
prevedena na vie stranih jezika.
dan su odveli u zloglasnu Golubnjau, kod Martinbroda i u druga mjesta
masovnog stradanja vie hiljada ljudi. Samo za jedan dan na svirep nain
je povezanih icom ubijeno oko 420 Bonjaka iz ovog kraja, a za dva dana
jo oko 2.500.
Treba kazati da naa historiografska nauka nije jo uvijek dola do
potpunih podataka, kao ni svih mjesta gdje su izvrena masovna ubistva,
jer Kulenvakufske bare i Golubnjaa su samo dva lokaliteta. Isto tako, kada
je rije o broju stradalih Bonjaka muslimana postoje tri kontroverzna podatka.
I zato emo ukazati na neke od njih, mada je u pripremi nauno savjetovanje
na ovu temu. Ono to narod koji je doivio i preivio tu golgotu zna, jeste da
to nije, kako su falsifikatori historije napisali, nikakva sluajna greka, niti
da su to poinili srbijanski etnici, ve da su to u sklopu srpske genocidne
politike i etnikog ienja Bonjaka u duhu srpske tradicije i odnosa prema
Bonjacima, jer su Turci i jer imaju svoju vjeru koja im nikako ne odgovara,
jer su pripadnici islama.
Meutim, istine radi, potrebno je navesti da bi zasigurno ovaj pokolj bio
jo vei da nije bilo antifaistikog pokreta, posebno likih partizana pod
komandom oke Jovania. Mi emo iznijeti samo dio sjeanja preivjelih
oevidaca koje smo uli i zapamtili.
Akciju su planirali i glavni egzekutori bili kasnije visoki srpski oficiri
Jugoslavenske narodne armije. Jedan od njih, kasnije pukovnik Jugoslavenske
narodne armije Mihajlo Pilipovi se hvali kako je maljem ubijao dvojicu
Kosovia, Husu i Pau, da su imali tvrde glave i da ih je jedva savladao.
Iako su svjedoenja i istina o tome bili poznati, ipak se o tome nije smjelo
posebno priati, jer dogovorena istina je bila jedina prava. Ako je neto i
bilo, to su uradili ustanici, partizani protiv ustaa i Turaka, a ako je neto
i priznato, onda se to tumailo iskljuivo kao mala pogreka, a nikako kao
dio sistematske genocidne politike etnikog ienja.
Dvojica ljudi od kojih je jedan izaao poslije desetak dana iz Prkoke
jame, Beo iljdedi Beeta, kojeg su etnici bacili u nju i mislei da je
kao i drugi mrtav, znao je u posebnim momentima, svake godine, na taj dan
da se budi sav mokar, grozniav, a jednom je u takvoj noi potpuno posijedio.
Drugi, je pobjegao sa same jame u Golubnjai, Mujo Dervievi opo
(izgubio prst, kada se otrgao i pobjegao). Poto je i sada iv, iako u pood-
448
maklim godinama, dobro se sjea i ni ranije se nije bojao o tome priati.
Prilikom susreta sa Mikajlom Pilipoviem odmah poslije rata iako je znao
da je on spomeniar i visoki oficir, Mujo Dervievi ga je htio ubiti. Znajui
da se opo, kada je rije o pravdi ne boji nikoga, nikakve vlasti, a ovaj je
znao ta je radio i da se o tome nee utati, nikada nije doao u ovaj kraj.
Istina, on je da bi pokuao pokazati srpsko junatvo pokuao da na konju ue
u gostionicu. Tada ga je Dafo Demirovi Didovi zbacio sa konja jer je
ubio njegovog najstarijeg brata Muju, jednog od najcjenjenijih i najuglednijih
ljudi tog kraja (rije je o mom djedu).
Mati pukovnika Ugarkovia, Jeka, uskijom je na Vakufskim barama
ubila deset ena trudnica! Istovremeno, dok su vodili odrasle mukarce, Unom
je tekla krv, jer tada je nastalo pravo klanje. U sjeanju su urezana silovanja
djevojaka i ena, koja su poslije toga sa odsjeenim grudima, bacane u vodu.
Majke su sa ivom djecom skakale u vodu da bi izbjegle silovanje i klanje.
Tako je Hanka trkljevi sa troje djece i u trudnoi, da ne doe u ruke etni-
cima, skoila u vodu. Imala je malo sree, ona i njena kerka Zlata su se
zakaile za vrbu i njih je izvukla jedna rodica. Meutim, opet je pala etnicima
u ruke i odvedena sa kerkom u Martinbrod. Iako je tamo Rade Medi Pitar,
koji je dolazio poslije rata u vie navrata, pokuao da je zakolje, nju je zatitio
jedan Srbin i odveo u Bjelaj. Ona je vjerovatno zadnji svjedok kolone i oima
je gledala kako ljude odvode na klanje. O tome je nerado govorila?!
Ima jo drastinih primjera. Aju Galijaevi su zaklali, iz nje izvadili
dijete, dok je oko nje hodao osamnaestomjeseni sin Ale. Njega su etnici
odnijeli u andarmeriju gdje je bio zatoen sa ostalim narodom i gdje ga je
njegova tetka prepoznala po kouljici. U Sklopskom buku, majke su sa po
dvoje djece skakale u vodu samo da zlikovcima ne dou u ruke (dvije jetrve
Kosovi), ili silovanje majke Ajke Omerdi pred esnaestogodinjim sinom
Daferom, to je uinio djed sadanjeg zloinca milicionera Jovice Radaka,
ili kada su teko ranjenog Begu Kosovia vratili na most u Kulen-Vakuf i
njegovu odsjeenu glavu bacili u krilo njegovoj tetki. Ovo je uradio Jovo
Kecman, stric Bore Sedrice, kasnije sekretar u Privrednoj komori. Ovakvih
primjera je naalost napretek i izdvojili smo samo one o kojima smo uli od
svjedoka. Ale ulki je sisao mrtvu majku, Dedo Dervievi i njegova sestra
efika su ostali bez oba roditelja i nali su se negdje tek 1975. godine.
449
Kulen-Vakuf i njegova okolina (Klisa, Ostrovica, Demirovia Brdo,
Oraac, ukovi), i u ovom ratu doivjeli su ponovljenu sudbinu iz prolih
ratova. ak bi se uslovno moglo rei da su proli bolje nego ranije.
Pred sam uzvieni muslimanski vjerski blagdan Kurban-bajram srboe-
tnike spodobe naoruane, obuene i dugo pripremane od Jugoslavenske
narodne armije izvrile su agresiju na ovaj kraj. Bonjaki narod naivno
je vjerovao da je nemogue da im bilo ta uine, ono to je ve vieno irom
Bosne i Hercegovine, ba njihove komije. Iako je bilo nagovjetaja realizacije
srboetnikog scenarija (etnike provokacije, postavljanje nonih straa,
balvan-barikade) da bi najzad dolo do potpunog blokiranja ovog kraja. Da
bi se razrijeila nastala napetost i sve vei strah, posebno kod domaeg stano-
vnitva, injeni su pregovori koji su se pozivali na dobre i niim poremeene
komijske odnose. Sa srpske strane u pregovorima uestvovao je penzionisani
oficir Nikola Ugarkovi sin pominjane Jeke (Vilene) to je na Vakufskim
barama ubijala trudne Bonjakinje. Kada ga je pregovaraka ekipa upozorila
i upitala ta je ovo, ta se radi, on je lakonski odgovorio: Ja sam svoj zadatak
izvrio. Naravno, zna se kakav je njegov zadatak bio zavarati pregovarae
i dobiti to vie potrebnih podataka.
etnici su preko ranije zarobljenog Muhameda Hodia Zoginog dali
ultimatum da se preda oruje do 20 sati te izrazi lojalnost srpskoj vlasti.
Ponovo se pokuavalo dobiti na vremenu i alje se nova delegacija koju
na Miletini (mjesto klanja u Drugom svjetskom ratu) doekuje bradata
bratija na elu sa potpukovnikom urom Karajliem. Svi su bili obueni u
uniforme Vojne policije tzv. Srpske republike Bosne i Hercegovine. To je bila
jedinica koja je izvrila monstruozne zloine genocida u Sanskom Mostu i
Kljuu i koja je krenula na Posavski koridor. Pregovarai su osjeali da nee
biti nita od pregovora i uinjene su potrebne radnje za prebacivanje naroda
u Oraac luku spasa. Organizirana je rijena flota od desetak amaca
koja je iz Klise prevozila usplahireni narod preko Une i da ih iz Oraca sa
grupom naoruanih ljudi prati do Ripa i da tamo predaju oruje. Poto
srboetniki pregovarai nisu htjeli ni da uju za to, ponovljen je ultimatum
sa obrazloenjem da je to srpska zemlja, da nee da imaju nikoga iza lea,
da odbrana nema nikakve anse i da oni znaju za 70% brojeva puaka
i kua iz kojih se ispali i jedan metak, lete u vazduh.
450
Dana 11. juna 1992. godine izvren je napad svim neprijateljskim
rasploivim sredstvima i skren otpor branilaca. U ovom napadu koji je iao
iz pravca Kulen-Vakuf Oraac i Doljani Oraac uz artiljerijsku podrku iz
tzv. SAO Krajine, neprijatelj pali i ubija sve to mu je na putu.
U odbrani na ulazu u ukove hrabro je poginuo prvi branilac ovog kraja
Zajki Muho, kojem je podignuto ehidsko obiljeje, a tu je i ehidsko mezarje
ekshumiranih Bonjaka iz masovne grobnice Bezdan na Hrgaru. Zatim su
ubijeni Zajko Kozlica, Salih Dedi, Omer Zuli (sjekirom), amka Hrnjica,
a iz pravca Kulen-Vakufa ubijeni su Paaga Voji, Avdaga Avdagi, Huso
Omerdi, Mujesira ahinovi i njeno dijete od dvije godine. U koli je iz
automatske puke kroz prozor ubijen Omer Kasi (star 80 godina). Prije svih
na Demirovia Brdu ubijen je Mustafa Demirovi Mua koji je naletio na
etniku zasjedu. Preivjeli oevici kau da su ga ivog raupali. Dvojicu
ranjenih, Dervia Selimovia i Muhameda Demirovia, odveli su u Bosanski
Petrovac i kao takve (ranjenike) ubili i to Dervia Selimovia su zaklali, a
Muhameda Demirovia strijeljali.
Poto je slomljen glavni dio oruanog otpora, narod u zbjegu kree kroz
Jazmak, put Radojila da bi uz pomo UNPROFOR-a mogli da idu kamo
ele, samo ne u Biha koji je sruen do temelja, kako su etnici govorili. I
opet ultimatum od milicije SAO Krajine. Ultimatum je sadravao dvije take:
Bespogovornu predaju oruja i da se izdvoji 150-200 mukaraca kao razm-
jena za Srbe iz Zlopoljca, Gate i Bugara. Mukarci su se morali skinuti do
pojasa s tim da u jednoj ruci nose oruje za predaju, a u drugoj odjeu kako
bi tako mogli prei visei most. To je most zadnjeg vienja, smrti i rastajanja
sa najbliim i najmilijima. Na Mostu rastanka ostalo je 80 ljudi. Zbog naiv-
nosti i vjere u komiluk jedan broj se vraa nazad, pri emu se i najveem
broju njih gubi posljednji trag, odnosno, veina njih je zavrila u masovnom
stratitu Bezdan na Hrgaru. Osim na ovom podruju zarobljavanja civila je
bilo i na drugim lokalitetima. Zarobljeni su odvoeni u logore: Ripa, Rai,
Gorijevac, Prekaju, Kamenicu. A najvei broj je, pruajui posljednji otpor,
ivot izgubio u umama Ljutoa ili plahovitoj Uni. Iz logora u Ripu nakon
esnaest dana puteno je 71 i iz koncentracionog logora Kamenice 24 logoraa.
Od ostalih u jami Bezdan na Hrgaru pronaeno je 81 od ega je
identificirano 47 kao i jedan broj u pojedinanim grobnicama.
451
Pored ovih, svjedocima iz osnovne kole u Oracu duboko je ostala u
sjeanju Katka Behram, starica od oko 80 godina. Naime, u kolu je doao
mladi etnik Babi (njegov djed je ubio Katkinog mua Dafera poslije
Drugog rata, a prije ubistva naredio mu da iskopa sam sebi grobnicu) i pitao
ko je Katka Behrem. Kada se ona javila, odveo je i ubrzo vratio. Ona je bila
blijeda, polumrtvakog izgleda. Nijemo gledajui druge, samo je krila ruke.
Moe se pretpostaviti ta su joj on ili vie njih uradili. Ponovo su je odveli i
za nju se nikad vie nije saznalo.
Drugi primjer, za to postoje ivi svjedoci, dogodilo se kada je Rajno-
vaka eta u borbi na bihakom ratitu potpuno vojniki poraena 15.
septembra 1992. godine (oko 30 mrtvih) gdje su poginuli kapetan uro
Antunovi jedan od rukovodilaca u Kombiteksovoj fabrici Bebi- triko iz
Kulen-Vakufa i njegov zamjenik Toma Tadi, uitelj iz Oraca.
Kao znak odmazde ubijene su, 22. septembra 1992. godine, dvije starice
preko osamdeset godina: Hanka Muhi uinu i Hanka Redi. Ovaj
svirepi zloinaki in poinili su Gojko (Slobodana) Duri i Mio (Milana)
Radak (svjedok D. F. iz Oraca). Kao nastavak svirepog genocidnog pira
23. septembra 1992. godine izvren je masakr nad nedunim civilima iz
Oraca i Ripa koji su bili na prinudnom radu (branje ljiva). Ubijeni su:
Muharem Hrnjica, Beir Hrnjica, Ramo Alivuk i njegova ena, Ibrahim
(Ibre) Mei, ena mu Fata, air Mei, Safa Mei, Ibrahim (Ahmeta)
Mei i ena mu Hava, air (Meho) Mei, Huso ari, Meho Dupanovi,
Muho Dupanovi, Ago Dupanovi, Bekir ahinovi i ena mu Safa, ero
Raki, Zejna ari, Hase Nasufovi, Delija Hrnjica i ena mu Mina, Reid
ahinovi, Ismeta Daferagi, Sadeta ari, Hasnija Nasufovi, Ismeta Softi.
Iz provjerenih izvora zna se da su poinioci ovog zloina: Mio Radak, Gojko
uri, Zoran (Tome) Tadi, Mihajlo Tadi Kaja, Milorad (Ljubie) Berga,
eljko (Mile) Babi, i Slobodan (Duana) uri. Preivjeli svjedoci (V. I,
I, H. I, D, F.) kao i struna obrada upuuju da je najodgovorniji za ovaj zloin
Milan Ivanevi, predratni direktor u Ripu.
Ubijanje civila i nedunih graana nastavilo se i u 1992. i 1993. godini.
Tako su kao rtve zloina genocida ubijeni: aban Crnevi, Fata Voji, ena
Alagina, Senka Voji, ena Muhamedova i maloljetna njena kerka, Vahida
Voji, ena Selimova, Safija ehi, ena Smajina, Bego (Main) Voji, Hamza
452
(Hasana) Voji (teki invalid od mladosti), Ibro Kolakovi i ena mu Sabira.
Za zloine nad ovim civilima opravdano se sumnja da su to isti poinioci
koji su napravili masakr u septembru 1992. godine. Na samom poetku rata
poslije razdvajanja na Mostu rastanka, 10. juna 1992. godine, traei spas
Huse Ramula pokuao se sakriti kod prijatelja sa kojim je radio desetak
godina u zemljoradnikoj zadruzi Ostrovica u Kulen-Vakufu, u Milana Pilipo-
via utog. Meutim, isti ga je strijeljao ispred prodavnice na Kestenovcu.
Stradanje Bonjaka ovog kraja bile su motiv i inspiracija kako vojnog
tako i sveukupnog angairanja i stavljanja u funkciju konanog osloboenja.
Legendarni bataljon Ljuto kao i uee ovih ljudi u drugim jedinicama Armije
Bosne i Hercegovine garancija da se ovom kraju nikada ne ponove zloini.
Vie od dvadeset nosilaca najvieg ratnog priznanja Zlatni ljiljan i drugih
priznanja su garant tome.
Obiljeavanje historijskih sjeanja pod nazivom Ljutoka dolino
nikada ne zaboravi, podsjeuju i pamte te krvave dane, ali i taj nezaborav
upozorava sve one koji su kroz historiju to radili da vie nikad ne pokuaju.
I zato jo jednom Ljutoka dolino nikad ne zaboravi!
453
Dr. Eva Elvira Klonowski
JAME - VAENJE OSTATAKA I PROBLEMI IDENTIFIKACIJE
Svaka smrt, ak i ona oekivana, je alostan dogaaj. Meutim, nakon
sahrane, lanovi porodice mogu posjetiti mjesto vjenog poinka te osobe.
Neki se mogu brinuti o cvijeu i drveu, neki mogu moliti, neki aliti, a neki
razgovarati sa umrlom osobom. To se deava svuda u svijetu, bez obzira na
vjeru.
Naalost, neki ljudi odu kao nestali, neki su rtve velikih katastrofa ili
su ubijeni i njihova se tijela nikada ne nau. Njihov nestanak se obino prijavi
policiji, a njihova imena se stave na liste takozvanih nestalih osoba. Sve dok se
njihovi ostaci ne nau i ne identifikuju, njihove porodice ive u stanju pretpakla
izmeu nade i oaja. To se deava u Bosni i Hercegovini.
Agresija na Bosnu i Hercegovinu 1992. godine rezultirala je smru hiljada
civila ljudi, ena i djece, koji su svirepo ubijeni tokom takozvanog etnikog
ienja. Njihovi ostaci su pokopani u skrivene masovne grobnice, lee na
dnu prirodnih jama ili su razbacani po umama, poljima i brdima Bosne i
Hercegovine. Oni, koji su preivjeli ubijanje duboko pate, to su ljudi koji ele
saznati istinu o sudbini svojih nestalih i koji ele da im se omogui da ukopaju
i sahrane njihove posmrtne ostatke na odgovarajui nain prema njihovim
kulturnim, vjerskim, religijskim i tradicionalnim obiajima. Oni ele da imaju
mogunost da posjeuju mezare i grobove njihovih voljenih i da se odue
njihovoj ljubavi i potovanju prema njima.
Naalost, pet godina nakon zavretka rata, jo uvijek hiljade porodica
nemaju tu mogunost. Oni jo uvijek ne znaju gdje se nalaze posmrtni ostaci
njihovih nestalih.
Proces ekshumacije u Bosni i Hercegovini je poeo kasno u jesen 1995.
Od tada su otkrivene mnoge grobnice i ekshumirano je hiljade ostataka,
identificirano i vraeno familijama. Meutim, uprkos mnogim uspjenim
ekshumacijama, hiljade osoba jo uvijek se vode kao nestali. Njihova tijela
454
su negdje pokopana, ali je teko locirati ta mjesta zato to su mnoge grobnice
skrivene kako bi se prekrio zloin ili zato to stvarno vie niko ne zna gdje su
ta mjesta. Mnogi ostaci lee na dnu prirodnih jama ili dubokih bunara koja
treba istraiti.
Bosna i Hercegovina sa svojom prirodnom planinskom konfiguracijom
terena ima mnogo jama. Neke od njih kriju ostatke mnogih ubijenih ljudi.
Od poetka procesa ekshumacije otkriveno je preko 20 jama. Mnoge od njih
sadravale su ljudske ostatke. Mnoge od ovih jama otkrivene su u Bosanskoj
krajini. To su: Lanite, Hrgar, Hrastova glavica, jama Lisac, jama Bunarevi
i nedavno otkrivena jama Golubnjaa. Ove duboke i hladne jame postale su
mjesto vjenog poinka za oko 500 ljudi.
Vaenje ostataka iz jama je najtei, najopasniji i najskuplji dio procesa
ekshumacije.
Prilaz svim jamama je, uglavnom, teak. Njihova dubina varira od oko
20 do 70 metara. Neke jame su naknadno napunjene razliitim smeem da bi
se pokrili ljudski ostaci. Neke jame sadre neeksplodirane eksplozivne nap-
rave. Pronaeni ostaci su obino u obliku kostura.
Paljivim i dobro pripremljenim vaenjem ljudskih ostataka iz dvije takve
jame u Bosanskoj krajini, u sjeverozapadnom dijelu Bosne i Hercegovine
pokazae se i tekoe i problemi na koje se nailazi u procesu ekshumacije i
identifikacije.
Obje jame i Hrastova glavica i jama Lisac pokazale su se kao vrlo teke
za lociranje mjesta. Obje jame su u potpunosti podzemne sa malim (oko
jedan metar) skrivenim ulazom na povrini. Drvee i grmlje gusto su pokrivali
cijeli teren oko jama.
Jama Hrastova glavica, locirana oko 20 km od grada Sanski Most,
otkrivena je u novembru 1998. godine. Pojedini su vjerovali da su u ovoj jami
sahranjeni, prema nekim informacijama, zatvorenici logora Keraterm, i
navodno dovedeni ovdje poetkom augusta 1992. Oni su ubijeni na ulazu u
jamu, a njihova tijela su jednostavno baena u jamu.
Ulaz u Hrastovu glavicu djelimino su skrivale od pogleda slomljene
grane, trava i lie. Osim toga, ulaz je bilo teko vidjeti zbog njenog vrlo malog
prenika samo oko 80 centimetara.
455
Jama je duboka oko 20 metara. Ona se produavala skoro vertikalno
prema dolje u uskom valjkastom obliku za oko 10 metara, a zatim se irila u
prostranu komoru sa vie ili manje ovalnim dnom. Dno peine bilo je oko
5 m x 6 m, sa podom nagetim od istoka prema jugozapadu. Donji dio poda
jame bio je oko 5 metara dublji od njegovog gornjeg dijela. Skoro odmah
direktno ispod ulaza, u sjevernom dijelu jame, bila je uska, prirodna platforma,
18 metara ispod povrine. Oko 50 centimetara ispod istonog kraja ove
platforme, zapoinje gornji dio poda. Dio ove platforme bio je pokriven kame-
njem, iza kojega je bio niski, slijepi tunel (komora). Tokom procesa vaenja
ova komora se koristila za odlaganje blata i kamenja koje je sakupljeno sa
dna jame.
Bilo je potrebno tri sedmice intenzivnih priprema prije nego je mogao
poeti proces vaenja. U prvoj sedmici, izvreno je minsko ispitivanje, a zatim
izgraen put do jame i drveni zaklon iznad ulaza u jamu. Od samog poetka,
postavljen je privremeni kamp za vojnike koji e uvati mjesto istraivanja
puna 24 sata na dan. Nakon to je zavren zaklon, strunjaci koji e silaziti u
jamu postavili su komplet ljestvi radi sigurnog pristupa u jamu. Zatim su
izgradili potpornu drvenu platformu na prirodnoj platformi jame, instalirali
svjetla na zidove komore u jami i postavili sistem za transport kao i sigurnosnu
uad.
Proces vaenja je zahtijevao devet dana rada. Debela i kompaktna masa
skeletnih ostataka i odjee pokrivala je cijelo dno jame. Neki od ostataka bili
su jo u dobro ouvanoj odjei. Vjerovatno, kada su tijela bacana u jamu, ve-
ina njih se slagala jedno na drugo na istonom dijelu poda jame, manje ili vie
direktno ispod ulaza u jamu. Meutim, mnoga tijela su se odmah otkotrljala
dolje, na donji dio poda, ili odmah, kada su pala na prirodnu platformu ili na
vrh gomile tjelesa.
Vremenom, kako se meko tkivo rastvaralo, a kosti ralanjivale, ona
tijela koja su leala na vrhu gomile odvajala su se, a dijelovi su klizili dolje,
prema dnu kosog poda. Mnoge lubanje su se odvojile od tijela i pale na dno.
Izgleda da su se tokom sporog i dugotrajnog procesa rastavljanja, kompaktna
gomila tjelesa koja su leala na gornjem dijelu poda jame sabila pod vlastitom
teinom to je rezultiralo znaajnim odvajanjem dijelova tijela. Ovo je dovelo
do obimnog mijeanja kostiju jednog skeleta sa susjednim ostacima.
456
Za svrhe vaenja, pod jame je podijeljen u osam sektora, otprilike
sline veliine. Zbog injenice da je cijeli pod jame bio gusto pokriven
ostacima koji nisu dozvoljavali da se zakorai izmeu njih, dimenzije ovih
sektora nisu izmjerene, nego su samo procijenjene. Na primjer, koncentracija
ostataka u dijelu D bila je tako gusta (leali su u nekoliko slojeva) da stvarno
nije bilo prostora sa kojeg bi se radilo. Dok je radio u ovom specifinom
sektoru, Tim za vaenje je koristio zidove kao oslonac radnih podloga,
objeenih uadima.
Tokom devet dana procesa vaenja, izvaena su 144 nekompletna lea
(sluaja) iz ove jame. Svi izvaeni ostaci odneseni su u Sanski Most i izloeni
u hali industrijskog preduzea Krings koja je sluila kao privremena
mrtvanica. Kompletan proces pranja i suenja kostiju i odjee, antropoloke
pripreme ostataka, post-mortem ispitivanja i identifikacije trajao je tri mjeseca.
Uslijed toga to su veina ostataka bili u velikoj mjeri rastavljeni,
antropoloka obrada (posebno sastavljanje polomljenih kostiju, paljivo
ponovno pripajanje i kompletiranje ostataka skeleta) oduzela je najvei dio
vremena cjelokupnog procesa.
Kosti svakog pojedinog sluaja oprane su odvojeno, a zatim stavljene na
papirne plahte na pod mrtvanice. Pripadajua odjea takoe je oprana; svaki
komad je oznaen brojem sluaja, osuen, a zatim postavljen uz odgovarajue
ostatke. Duge kosti su mjerene u svrhu izraunavanja visine, a nekompletni
kosturi su se popunjavali.
Prilikom pripajanja rastavljenih ostataka i ukljuivanja pojedinanih
kostiju u nekompletirane kosture, mnogi prvobitni brojevi sluajeva su
eliminisani. Drugim rijeima, kada je odvojeno numerisani dio ostataka
eventualno pripojen drugom dijelu koji pripada istim ostacima, a isti je takoe
odvojeno numerisan tokom procesa vaenja, jedan broj sluaja je pri tome
eliminisan. Na primjer, broj 3 je eliminisan kada je sluaj broj 3, koji pred-
stavlja donji dio kostura bio pripojen sluaju broj 8, koji opet predstavlja
gornji dio istog kostura. Zbog ovakve prakse paljivog ispitivanja kostiju i
temeljitog kompletiranja svih kostura, eliminisano je 18 brojeva sluaja to
je rezultiralo reduciranjem stvarnog broja ekshumiranih osoba na 126. Ovo
je bilo u skladu sa preliminarnom procjenom broja izvaenih osoba, to je
bilo uinjeno tokom vaenja. Priblino 122 lubanje, bilo itave ili u dijelovima,
koje su bile izvaene iz jame, pokazivale su stvarni broj osoba.
457
Svih 124 sluaja su muke osobe, izmeu 17 i 60 godina starosti koji su
bili obueni u civilno odijelo. Kod svih je prisutna evidentno vea povreda na
kosturu; najea povreda uslijed udara tupim predmetom i rana od pogotka
u predjelu karlice i na potiljku lubanje. Prvo podrazumijeva da su ove osobe
bile muene prije nego su umrle, a drugo, da su bile pogoene u predjelu
karlice da bi se onesposobile za kretanje i tako sprijeile u eventualnom
pokuaju bjekstva. Povreda uslijed pogotka u potiljak lubanje pokazuje model
pogubljenja ubijanje onih koji su bili jo uvijek ivi.
Dva sluaja koja su bila locirana u glini i ispod stijena predstavljali su
osobe (takoe muke) koje su navodno nestale jo u Drugom svjetskom ratu.
Sveukupno je identificirano etrdeset devet osoba. Najmlaa identifi-
cirana osoba je imala 20 godina, a najstarija 62.
Jama Lisac pronaena je na zahtjev Meunarodnog krivinog tribunala
za bivu Jugoslaviju koji je zatraio od Dravne komisije za traenje nestalih
lica da se lociraju navodne masovne grobnice blizu sela Donji Dubovik u
blizini Bosanske Krupe. Osobe iji su ostaci izvaeni iz ovih masovnih grob-
nica, bile su navodno zatoenici logora Omarska. Oni su navodno ubijeni
krajem jula 1992. u blizini Donjeg Dubovika. Jama je pronaena nakon neko-
liko dana traganja na padini prirodnog ulegnua.
Ulaz u jamu Lisac postavljen je na dnu otvora u obliku lijevka, sa
ograenim dnom, dubine oko 2,5 metra. Otvor je bio djelimino pokriven sa
istone strane velikom stijenom koja je visila iznad njega i skrivala ulaz u jamu.
Na junoj strani, iznad upljine, drvo sa vie stabala dodatno je skrivalo od
pogleda i rupu i ulaz u jamu.
Jama se produavala vertikalno prema dolje, nekoliko metara prije otvora
u proireni, zaravnjeni prostor konusnog oblika. Dno jame bilo je oko 5,40 x
1,60 m irine. Jugoistoni zid jame imao je prirodnu, usku i kosu platformu,
duine priblino tri metra, koja se nalazila dva metra iznad centralne take dna.
Ostali zidovi bili su vertikalni, pokriveni debelim stalaktitima. Sredinja taka
poda toga prostora bila je skoro direktno ispod ulaza, oko 18 metara ispod
povrine. Pod je nagnut prema dolje od sredinje take u oba pravca, i njegovi
nii dijelovi su oko 1,6 metra dublji od sredinje take.
Dva dana je bilo potrebno da se ova grobnica pripremi za ekshumaciju.
Tokom prvog dana, izgraena je drvena platforma koja e omoguiti siguran
458
prilaz ulazu jame, sistem potpornih greda i ankerisano vitlo. Drugog dana
priprema, sagraena je drvena uska platforma na zidu blizu dna, kao i
transportni sistem i sigurnosna uad i postavljene su stabilne aluminijumske
ljestve. Tijela su oito donesena do ulaza na dekama, a zatim baena u jamu.
Kako je prostorija jame bila vrlo uska, veina tijela su se gomilala jedno na
drugo, u sreditu poda jame. Na vrhu gomile i u blizini bilo je nekoliko deka
koje su djelimino pokrivale nekoliko tijela.
Vremenom, kako su se tijela raspadala i kosti rastavljale, tijela koja su
leala na vrhu gomile, a nisu bila pokrivena dekama, odvojeni dijelovi tijela
klizili su niz kosinu na obje strane gomile ostataka. U mnogim sluajevima,
ostaci su bili jo unutar relativno sauvane odjee. Elementi kostura veine
ostataka bili su rastavljeni, tako da su se mogli jasno prepoznati i odvojiti
dijelovi za svaki pojedini komplet. Meutim, na vrhu gomile bilo je mnogo
tijela sa rastavljenim dijelovima. Sveukupno, izvaeno je eventualno dvanaest
jedinki nekompletnih ostataka.
Uslijed injenice da je dno jame bilo potpuno pokriveno ostacima bez
imalo praznog mjesta na koje bi se moglo zakoraiti, morala se izgraditi za
jedan dan drvena platforma iznad vrha gomile tijela. Time se omoguilo
lanovima tima za ekshumaciju da kleei na koljenima ekshumiraju ostatke,
a da ne stanu nogom na izloene dijelove kostura. Na taj nain, izvaeno je
nekoliko kompleta ostataka, koji su leali na stijenama. Kada su ovi ostaci
prebaeni u vree, osloboeni prostor je omoguio ljudima koji su radili na
vaenju ljudskih ostataka da sigurno stanu na dno jame, nakon ega se
platforma mogla ukloniti. Posljednjeg dana ekshumacije ispitano je cijelo
dno jame da nije ostalo pojedinanih dijelova kostura, predmeta i patrona.
Svaki ugao jame i svaka mala rupa u zidu su pretraene. Svi predmeti su
stavljeni u odvojene plastine vree koje su oznaene oznakom sektora iz
kojeg je materijal poticao. Ovakav postupak se primjenjuje tokom procesa
vaenja ostataka iz svake jame.
Za est dana iz jame je izvaeno 56 kompleta ostataka ljudskih tijela.
Osim toga, izvaeni su predmeti koji su bili odvojeni kao odjea, deke, ligature
i izolovani dijelovi kostura.
Tokom procesa kompletiranja kostura dvanaest sluajeva koji pred-
stavljaju ili gornji ili donji dio tijela su pripojeni odgovarajuem kompletu,
459
to je rezultiralo eliminacijom est brojeva i reduciranjem stvarnog broja
pronaenih osoba na 50. Ovo smanjenje bilo je ustvari u skladu sa oekivanim
brojem rtava. U tih 50 kompleta ostataka, 48 su bili ostaci mukaraca, i dva
kompleta ostaci enskih osoba. Veina njih je jo do danas neidentificirana.
Vaenje ljudskih ostataka iz jama su najdramatiniji i najtei dio cjeloku-
pnog procesa ekshumacije. Meutim, pravilno, paljivo i dobro pripremljeno
vaenje ljudskih ostataka na osnovu naunih saznanja u mnogom pomae
dalji proces identificiranja. Naknadno pranje kostiju i odjee, kao i rutinska
antropoloka obrada omoguavaju kompletiranje skeletnih ostataka i, prema
tome, olakavaju identifikaciju. Proces identificiranja ljudskih ostataka vrlo
esto zavisi u velikoj mjeri od antropolokih informacija, s obzirom da se
odjea nije uvijek sauvala, a lini predmeti kao i dokumenti ovdje nisu pri-
sutni.
460
Adil Draganovi
MASOVNE I POJEDINANE GROBNICE NA PODRUJU
OPINE SANSKI MOST
UVOD
Opina Sanski Most prostire se na jugozapadnom dijelu Bosanske
krajine izmeu opina Bosanska Krupa, Klju, Prijedor, Banja Luka, Bosanski
Novi i Bosanski Petrovac. Prije rata obuhvatala je 984 km
2
, a po Dejtonskom
sporazumu opina Sanski Most u Federaciji Bosne i Hercegovine zauzima 781
km
2
teritorije ili 79,4%. Do rata na podruju opine Sanski Most po popisu
iz 1991. godine ivjelo je 60.307 stanovnika, od toga Muslimana 28.136 ili
46,66%, Srba 25.363 ili 43,04%, Hrvata 4.322 ili 7,17% i ostalih 2.468 ili
4,13%.
Opina je smjetena na devet rijeka od kojih je rijeka Sana najvea i
najdua. Ova opina je bogata prirodnim resursima, istim vodama i umom,
a sa svojim blagim breuljcima i plodnim poljima uz rijeke pogodna je za
razvoj poljoprivrede, stoarstva i turizma. S jugozapadne strane opine prostiru
se obronci planine Grme koja omoguava razvoj drvne industrije i lovnog
turizma.
Na podruju opine Sanski Most djelovanje srpskog agresora poelo je
u treoj dekadi aprila 1992. godine. Uz znaajno sudjelovanje snaga JNA, te
paravojnih jedinica iz Srbije i Crne Gore te opinske Srpske demokratske
stranke u Sanskom Mostu, zapoeli su oruani napadi na opinu Sanski Most,
i brutalno poeli progoni nesrpskog civilnog stanovnitva sa prostora na kojim
su oduvijek ivjeli. Cilj agresora je ostvarivanje ideje o etniki istoj teritoriji
na kojoj bi ivjeli samo Srbi, ubijanje to veeg broja radno sposobnog
stanovnitva, pljaka imovine, protjerivanje i unitavanje kulturnih vrijednosti
Muslimana na ovom prostoru.
461
Agresija na opinu Sanski Most izvrena je od srpskog agresora po
pripremljenom poznatom konceptu u ostvarivanju srpske Bosne i Herce-
govine.
Dana 26-og na 27. maj 1992. godine, srpski agresor je zapoeo oruani
napad pod izgovorom razoruanja stanovnitva. Prvo su napadnuti dijelovi
grada u kojem su ivjeli Muslimani. estokim oruanim vojnim napadima
akcija je nastavljena na sela Vrhpolje, Hrustovo, Kljevace, Skucani Vakuf,
Gorice, irkii, Trnova, Donji i Gornji Kamengrad, ehovce...
Prvog dana napada na dijelove grada Mahala, Muhii i Otoka sa okolnih
brda, izvreno je granatiranje od strane srpske 6. krajike sanske brigade koja
je ve bila prekaljena u borbama na hrvatskom ratitu. Cjelokupno stanovni-
tvo ovih naselja, gdje su uglavnom ivjeli Muslimani, izvedeno je na gradski
poligon, a zatim na fudbalsko igralite u naselju Krkojevci, gdje su mukarci
bili razdvojeni od svojih familija, te pod oruanom pratnjom transportovani i
zatvoreni u gradsku sporsku dvoranu. Odatle su nakon nepunih mjesec dana
transportovani u logor na Manjai. ene i djeca protjerani su u pravcu Bosa-
nske Krupe (u prvom konvoju), a dijelom u pravcu srednje Bosne.
Ve prvih dana okupacije srpski agresor je pokazao okrutnost inei
zloine nad civilnim stanovnitvom.
U toku juna i jula mjeseca 1992. godine srpske oruane snage su potpuno
kontrolisale cijelo podruje opine Sanski Most. Prvih mjeseci agresije
protjerano je oko 20.000 muslimanskog stanovnitva sa svojih ognjita, a oko
4.000 mukaraca koji su bili radno sposobni, bilo je zatvoreno u koncen-
tracionim logorima i zatvorima. U tom periodu je ubijeno nekoliko stotina
graana.
Do kraja 1992. godine u logorima smrti bilo je zadrano do 1.500
Muslimana mukaraca i manji broj Hrvata.
Po mjeri ostvarenja kontrole teritorije agresor je planski protjerivao
stanovnitvo nesrpske nacionalnosti prema srednjoj Bosni i Republici
Hrvatskoj, a njihove domove je pljakao i unitavao spaljivanjem i miniranjem.
Tako su prvih dana agresije unitili preko 5.000 stambenih objekata, te sve
kulturne i vjerske objekte muslimana i katolika. Na podruju opine Sanski
Most poruene su sve damije ve tokom 1992. godine. Okupacija opine
462
Sanski Most je trajala do 10. oktobra 1995. godine, kada su jedinice Armije
BiH oslobodile 93% teritorije opine. Do tada je bilo protjerano cjelokupno
muslimansko stanovnitvo sa ove opine od strane agresora tako da je nakon
oslobaanja zateeno (sakriveno po umi) samo 509 stanovnika.
Nakon oslobaanja opine odmah se pristupilo formiranju civilnih organa
vlasti, a organi pravosua i policije su otpoeli sa otkrivanjem grobnica rtava.
Tako je otkriveno vie masovnih i pojedinanih grobnica koje su ekshumirane
u periodu od oktobra 1995. godine do kraja 2000. godine.
Prostori u koje su agresori zatvarali Muslimane - Bonjake su: Zatvor -
Stanica milicije Sanski Most; Fabrika betonskih proizvoda Betonirka -
garai; Sportska hala Osnovne kole Hasan Kiki, Gradska sportska dvo-
rana; Industrijska hala Krings; Osnovna kola u Kozici; Osnovna kola u
Tomini; Odjeljenje stanice milicije u Luci Palanki; Vojni zatvor koji je bio
smjeten u kui Kali Idriza u Mahali; prostorije fabrike Sanakeram u
Husimovcima; kotlovnica starog hotela Sana u Sanskom Mostu; Zatvor u
Otroj Luci; te inprovizani logor u selu ehovci gdje je bilo zatvoreno oko
2.000 preostalih civila u septembru 1995.
U periodu od 16. septembra 1995. godine do 10. oktobra 1995. godine
srpske oruane snage su ubile vei dio preostalog stanovnitva u Sanskom
Mostu tako da je na nekoliko lokaliteta ubijeno na desetine civila Muslimana
i Hrvata koji su bili u radnoj obavezi kod srpskih oruanih snaga u Sanskom
Mostu.
463
EKSHUMIRANE RTVE
a) MASOVNE GROBNICE I STRATITA
Saznanja o postojanju masovnih i pojedinanih grobnica ubijenih
civilnih rtava u selima Vrhpolje, Hrustovo i Kljevci dobivena su na osnovu
svjedoenja graana, itelja ovih naselja. Na osnovu svjedoenja i pronaenih
dokumenata locirano je a potom ekshumirano 21 masovna grobnica i 104
pojedinane grobnice iz kojih je izvaeno 649 tijela civilnih rtava. Jo uvijek
postoji lista nestalih iz 1992. do 1995. godine, za kojim se traga.
Masovna grobnica Vrhpolje Most - I
Ova masovna grobnica pronaena je ispod ruevina mosta na rijeci
Sani, na lijevoj obali, u Vrhpolju, a ekshumirana je od 7. do 16. maja 1996.
godine. Most je sruen od strane srpskih vojnih snaga pri povlaenju. Grobnica
je pronaena na udaljenosti 28 metara od lijeve obale Sane prema betonskom
stubu koji se nalazi na poetku mosta preko kojeg prelazi magistralni put
Klju - Sanski Most. Tijela su pronaena na dubini od dva metra, a grobnica
je dimenzija 5,40 m x 1,80 m. U grobnici su pronaena tijela poredana na
istu stranu, pokrivena sa najlonskom folijom. Svi su bili u civilnoj odjei i
fazi raspadanja, ali su tijela dobro ouvana i prepoznatljiva.
U toj grobnici pronaeno je 11 tijela, s tim da je kod jedne rtve pronaena
odvojena lobanja. Ekshumacijom i sudskom ekspertizom je utvreno da se
radi o civilnim rtvama, da su svi ubijeni, tj. da je kod njih nastupila nasilna
smrt.
Radi se o sljedeim licima:
1. Begi (Safeta) Elmedin, roen 22. juna 1973. godine u Kljevcima gdje
je bio i nastanjen. Smrt je nastupila usred povrede vrata;
2. Begi (Muhameda) Fuad, roen 30. avgusta 1964. godine u Kljevcima
gdje je bio i nastanjen, ija smrt je nastupila iz vatrenog oruja u
predjelu lea sa desne strane gdje se nalazi ulazni kanal kroz grudnu
464
duplju i izlazni sa desne strane naprijed. Pronalazi se prelom desnog
rebra sa bone desne strane;
3. Begi (Mustafe) Irfan, roen 13. marta 1966. godine u selu Kljevci,
JMB 1303966163331. Ubijen projektilom iz vatrenog oruja u poti-
ljani dio glave sa lijeve strane;
4. Begi (Hakije) Muharem, roen 29. januara 1968. godine u Kljevcima
gdje je bio i nastanjen. Smrt je nastupila nasilno usljed prostrijela
vatrenim orujem kroz grudi usljed ega je dolo do krvarenja u
grudnoj duplji;
5. Begi (Begana) Munir, roen 22. novembra 1965. godine u Kljevcima
ije kosti glave u veem dijelu nedostaju, a kosti rebara odvojene od
kimenog stuba. Za lobanju odvojenu od kostiju i oznaenu rednim
brojem 12 po zapisniku, a ekspertni tim je zakljuio da pripada ovom
izvaenom tijelu sa rednim brojem 11. Radi se o viestruko izlomljenoj
lobanji uz nedostatak veeg broja kostiju, kose crne duge do 7 cm.
6. Ceri (Miralema) Midhat, roen 1. maja 1959. u Kljevcima, gdje je
bio i nastanjen. Smrt je nastupila od povreda viestrukog preloma
kostiju lobanje sa izlaznom ranom na eonom dijelu koja je naneena
projektilom iz vatrenog oruja;
7. Ceri (Dede) Miralem, roen 27. marta 1928. godine u Kljevcima,
gdje je bio i nastanjen, po zanimanju poljoprivrednik. Smrt je nastupila
od udaraca tupo-tvrdim predmetom, nasilnim putem, a pronaene su
povrede prelom 9-og, 10-og i 11-og rebra sa desne strane i krvarenje
u grudnoj duplji;
8. Dizdarevi (Ismeta) Mirsad, roen 24. juna 1974. godine u Kljevcima,
gdje je bio i nastanjen. Smrt je nastupila usljed viestruke povrede
lobanje i krvarenja u desnoj grudnoj duplji, izazvana nasilno;
9. Dizdarevi (Ismeta) Muhamed, roen 23. januara 1969. godine u
Kljevcima, gdje je bio i nastanjen. Ubijen je iz vatrenog oruja u
stomani dio;
10. NN, muki le duine oko 175 cm, starosti oko 30 godina, sa defektom
u koi grudnog koa sa prednje lijeve strane sa kanalom u lijevoj
465
grudnoj duplji i prelom rebara sa lijeve strane (3. i 4.), neposredno
izmeu hrskavinog i kotanog sistema pronaen je projektil iz
vatrenog oruja u organima lijeve grudne duplje;
11. NN, muki le duine 170 cm, kose kestenjaste boje, duine 6 cm,
starija osoba, ija smrt je nastupila nasilno i trenutno usljed povreda
lobanje, koja je odvojena od vrata i viestrukim prelomom rebara sa
desne strane od 1 do 10.
Masovna grobnica Vrhpolje Most - II
Ova masovna grobnica je pronaena 12. maja 1996. godine na desnoj
obali rijeke Sane, ispod mosta, i ekshumirana je od 12. do 16. maja 1996.
U ovoj masovnoj grobnici pronaeno je 13 tijela, na dubini od dva metra
ispod zemljine povrine. Leevi su obiljeeni rednim brojevima od 14 do 26,
a nakon ekshumiranja tijela izvrena je obdukcija i identifikacija. Utvreno
je da je smrt kod ovih lica nastupila nasilno i da se radi o civilnim rtvama.
U grobnici su pronaeni :
1. Begi (Hase) Hakija, roen 20. novembra 1927. godine u Kljevcima,
zaselak Begi, gdje je i bio nastanjen. Smrt je nastala nasilno proje-
ktilom iz vatrenog oruja, koji se nalazi u miiu natkoljenice.
2. Begi (Latifa) Nail, roen 11. septembra 1929. godine u Kljevcima.
Medicinskim vjetaenjem je utvreno da postoji otvor na sljeponom
predjelu glave sa desne strane veliine 5x4 cm sa viestrukim pre-
lomima sljepono-eono-tjemenog dijela glave. Pronalazi se vie
prelomnih pukotina na kostima bez lobanje. Smrt je nastupila nasilno;
3. Handanovi (Rede) Esad, roen 18. jula 1939. godine u Hrustovu gdje
je bio i nastanjen. Smrt je nastupila udarcem u glavu tvrdim, tupim
predmetom;
4. Handanovi (Omera) Hakija, roen 7. februara 1930. godine u Hru-
stovu. Utvrena je smrt udarcima tupim predmetima u predjelu glave,
usljed ega je dolo do viestrukog preloma eone kosti sa desne
strane i sljepone kosti;
466
5. Handanovi (Hasana) Ibrahim, roen 30. juna 1930. godine u Hru-
stovu. Smrt je nastupila udarcem tupo-tvrdim predmetom u predjelu
lobanje. Lobanja je prelomljena.
6. Keranovi (Bibe) Hamed, roen 13. juna 1924. godine u Hrustovu.
Medicinskim vjetaenjem je utvreno da je ubijen otrim i tekim
predmetom, udarcem u predjelu sljeponeg dijela poglavine sa desne
strane, gdje se pronalazi sjena rana veliine 12 cm. Smrt je nastupila
nasilno;
7. Klaji (Hamida) Hasib, roen 3. marta 1928. godine u Hrustovu gdje
je i bio nastanjen. Viestruki prelomi potiljano-sljepone kosti sa
lijeve strane, prelom baze lobanje i prelom tjemene kosti. Otvor u
predjelu potiljanog dijela glave sa lijeve strane, ulazni otvor, a izlazni
u predjelu sljepone kosti. Smrt je nasilna prostrijelna;
8. Kljaji (Omera) Mumin, roen 1906. godine u Hrustovu, gdje je bio
i nastanjen. Ubijen je tvrdim tupim predmetom u predjelu glave;
9. Kljaji (Mumina) Safet, roen 3. maja 1939. godine u selu Hrustovo.
Ubijanje prostrelom iz vatrenog oruja sa lea, gdje je pronaen ulazni
kanal sa lijeve strane kroz deseto rebro prema devetom rebru i kroz
drku grudne kosti i izlazi sa prednje strane grudnog koa;
10. ljivar (Dauta) Reid, roen 18. maja 1929. iz Hrustova. Ubijen iz
vatrenog oruja u predjelu lobanje iz neposredne blizine;
11. NN, muki le duine 175 cm, kose kestenjaste duine do 5 cm. Na
leu su utvrene povrede: sjena rana sa desne strane koja se prostire
iza desnog uha uzduno, zahvata gornju treinu vrata i zavrava na
sredini ljuske sljepone kosti u duini 15 cm, viestruki prelomi
slepone kosti utisnutih kotanih ulomaka u lobanjsku duplju, prelomi
tjemene kosti sa desne strane na tri mjesta cijelom duinom kao i
prelomi eone kosti na dva mjesta cijelom duinom, prelom baze
lobanje. Smrt je nastupila nasilno udarcima otrim i tupim predmetima.
Starost osobe je oko 30 godina;
12. NN, muki le duine 177 cm, kosa kestenjasta duime 4,5 cm, uzrok
smrti prostrijel kroz trbuh vatrenim orujem. Ulazni otvor sa lijeve
strane u visini devetog rebra sa kanalom kroz deveto rebro a izlazni
467
otvor u predjelu desnog rebra sprijeda. Deveto i deseto rebro u cijelosti
prelomljeno. U predjelu izlaznog otvora istisnuta je potrbunica. Otvor
u predjelu koe desnog koljena sa vanjske strane, a izlazni otvor sa
unutranje strane. Starost izmeu 40 i 50 godina;
13. NN, muki le duine 180 cm, ubijen prostrijelom kroz grudni ko
sa desne strane i izlaznom ranom u predjelu lea sa desne strane;
Masovna grobnica Vrhpolje Most - III
Pronaena i ekshumirana 13. maja 1996. godine, na desnoj obali rijeke
Sane, nizvodno od mosta u Vrhpolju u Tominskim njivama, na udaljenosti
od mosta oko 800 m. Grobnica je pronaena uz obalu rijeke Sane, u kojoj se
pronalaze tri tijela, skeleta sa civilnom odjeom.
Utvreno je da su to:
1. Begi (Muhameda) Daut, roen 15. oktobra 1921. u Hrastovu, gdje
je bio i nastanjen. Smrt je nastupila nasilno usljed povrede lobanje i
to viestruki prelomi kostiju eono-sljepono-tjemenih sa desne strane
sa sitnim kotanim odlomcima utisnutim u lobanjsku duplju, prelom
baze lobanje i prelom kljune kosti sa desne strane, prelom 1-og, 2-
og i 3-eg rebra sa desne strane, prelom lopatine kosti sa desne strane
sa kotanim odlomcima kao i trupa treeg grudnog prljena. Povrede
glave su naneene tupim mehanikim orujm, a povrede grudnog koa
vatrenim orujem u predjelu lenog dijela, to odgovara rupastom
dijelu na koulji sa desne strane u visini lopatica.
2. Dizdarevi (Huse) Ismet, 1. jula 1939. godine u Kljevcima, selo Begii,
gdje je bio i nastanjen. Smrt je nastupila nasilno usljed dobijenih
povreda i to: u predjelu kore potiljanog dijela glave sa lijeve strane
nalaze se rupasti defekti sa vitalnim reakcijama 2 x 2 cm i viestruki
prelomi kostiju potiljanog dijela u cijelosti sa sitnim kotanim odlo-
mcima. Prijelomi baze lobanje sa vie kotanih odlomaka. Viestruki
prelomi sljepone kosti sa lijeve strane kao i dvije prelomne pukotine
koje se prostiru preko tjemene kosti sa lijeve strane cijelom duinom.
468
Otvor u predjelu vrata sa lijeve strane ispod donje vilice, to bi
odgovaralo izlaznom otvoru. U lobanji je pronaena kouljica zrna
od vatrenog oruja;
3. Kadri (Ibre) Hasib, roen 17. februara 1924. godine u Vrhpolju, gdje
je bio i nastanjen. Ekspertizom je utvreno da je smrt nastupila nasilno.
Pronalazi se otvor u tjemenoj kosti sa desne strane koji ide preko eone
kosti i zavrava iznad desne one duplje. Duina otvora je 8 cm, a irina
u tjemenoj kosti 1 cm i eonoj 4 cm. U predjelu ljuske sljepone kosti
nalazi se odlomak veliine 4x5 cm a od toga mjesta preloma prelomna
pukotina koja se prostire preko ljuske sljepone kosti. Druga prelomna
pukotina koja se nastavlja od poetka otvora u tjemenoj kosti ista se
prostire prema avu tjemenih kostiju. Smrt je nastupila nasilno udarcem
otrim i tvrdim predmetom;
Masovna grobnica Vrhpolje Polje
Pronaena je na lokaciji Polje u Vrhpolju, izmeu rijeke Sanice, magi-
stralnog puta koji povezuje Sanski Most Klju i puta koji vodi u Hrustovo,
na udaljenosti od 151 metar lijevom ivicom puta od mosta na rijeci Sanici
prema magistralnom putu, a 16 metara od puta mjereno u livadu Jeleevi
Huse. Grobnica je dimenzija 15,40 m puta 4,50 m, a tijela su pronaena na
dubini 1,50 do 2,50 m. U grobnici je pronaeno 20 leeva, a tijela su baena
i nalaze se u razliitim poloajima u najlonskim folijama i u fazi raspadanja.
Sudsko-medicinskim pregledom je utvreno da se radi o civilnim rtvama u
razliitoj starosnoj dobi i pola, u civilnoj odjei. Identifikacijom je utvreno
da se radi o civilnom stanovnitvu sela Hrustovo koji su ubijeni 31. maja 1992.
u srpskom agresorskom napadu na selo Hrustovo. Grobnica je ekshumirana
11. oktobra 1996. godine.
Utvreno je da se radi o sljedeim rtvama:
1. ani Hatida, ena eera, starosne dobi 65 godina, iz sela Hrustova,
Bonjakinja. Smrt je nastupila nasilno usljed povrede karlinog dijela
kao i povrede desne natkoljenice naneene iz vatrenog oruja;
469
2. Dudi (Hidajeta) Sead, roen 18. decembra 1965. godine u Hrustovu,
Bonjak. Smrt je nasilna i nastupila je usljed povrede kimenog dijela
iz vatrenog oruja;
3. Fati (Zuhdije) Hajrudin, roen 1959. godine u Hrustovu, Bonjak.
Smrt je nasilna i nastupila je neposredno usljed povrede glave iz
vatrenog oruja.
4. Fati (Rame) Jasmin, roen 29. maja 1971. godine u selu Hrustovo,
Bonjak. Smrt nasilna i nastupila usljed povrede glave i povrede desne
goljenjae lijeve podlaktice, nanesene iz ispaljenog vatrenog oruja;
5. Hadi (Zijada) Nijaz, roen 1. avgusta 1963. godine, Bonjak. Smrt
nasilna i nastupila je neposredno usljed povrede grudnog koa iz
ispaljenog vatrenog oruja;
6. Handanovi (ukrije) Emir, roen 1973. godine, iz Hrustova, Bonjak.
Smrt je nasilna i nastupila je usljed povrede glave iz vatrenog oruja;
7. Handanovi (Arifa) Ermin, roen 20. decembra 1974. godine, iz sela
Hrastova, Bonjak. Smrt je nasilna i nastupila je neposredno usljed
povrede grudne duplje i grudne kime naneena iz vatrenog oruja.
Prelom kimene kosti tupim zamahnutim oruem;
8. Handanovi (Huseina) Mehmed, roen 2. septembra 1943. godine u
Hrustovu, Bonjak. Smrt nasilna i nastupila neposredno usljed povrede
glave i grudnog koa, te povrede desne natkoljenice nanijete iz ispa-
ljenog vatrenog oruja;
9. Hodi (Mustafe) Senad, roen 4. juna 1961. godine iz sela Hrustovo,
Bonjak. Smrt je nasilna i nastupila neposredno usljed povrede glave
iz vatrenog oruja;
10. Keranovi (Ekrema) Adil, roen 18. novembra 1973. godine, iz Hru-
stova, Bonjak. Smrt je nasilna i nastupila je usljed povrede grudnog
koa iz ispaljenog vatrenog oruja;
11. Kljaji (Safeta) Hikmet, roen 1967. godine, Bonjak. Smrt je nasilna
i nastupila neposredno usljed povrede glave naneene iz vatrenog
oruja;
470
12. Kljaji (Omera) Ilfo, roen 5. juna 1938. godine, iz Hrustova, Bonjak.
Smrt je nasilna nastupila neposredno usljed povrede grudne duplje iz
ispaljenog vatrenog oruja;
13. Kljaji (Islama) Mirsad, roen 1960. godine iz sela Hrustovo, Bonjak.
Smrt je nasilna i nastupila usljed povrede glave iz vatrenog oruja;
14. Kljaji (Hilme) Nijaz, roen 25. maja 1956. godine iz Hrustova, Bo-
njak. Smrt je nasilna i nastupila neposredno usljed povrede glave i
grudnog koa iz ispaljenog vatrenog oruja;
15. Kukavica (Osmana) Rezak, roen 14. marta 1952. godine, iz Hrustova,
Bonjak. Smrt nasilna i nastupila neposredno usljed povrede glave iz
vatrenog oruja;
16. Merdanovi (Aziza) Enes, roen 1962. godine, iz Hrustova, Bonjak.
Smrt nasilna i nastupila neposredno usljed povrede glave iz vatrenog
oruja iz apsolutne blizine.
17. Omanovi (Fehima) ukrija, roen 23. avgusta 1955. godine, iz sela
Hrustova, Bonjak. Smrt je nastupila nasilno povredama glave, gru-
dnog koa sa prelomom rebara, a povrede su naneene ispaljivanjem
iz vatrenog oruja;
18. Zuki (Ahme) Almaz, roen 3. juna 1928. godine, iz Hrustova, Bo-
njak. Smrt je nasilna ispaljivanjem iz vatrenog oruja u predjelu glave:
19. Zuki (Alije) Hasiba, starosna dob izmeu 60 i 70 godina, iz sela
Hrustova, Bonjakinja. Smrt je nastupila nasilno usljed povrede glave,
rebara i desne nadlaktice iz vatrenog oruja iz apsolutne blizine;
20. Zuki (Ilfe) Suad, roen 1. februara 1962. godine, iz sela Hrustovo,
Bonjak. Smrt je nasilna i nastupila neposredno usljed povrede glave
iz vatrenog oruja;
Masovna grobnica Kasapnica
Na osnovu svjedoenja svjedoka X, istrani sudija Opinskog suda u
Sanskom Mostu sa pripadnicima Kantonalnog MUP-a u Bihau i Policijske
471
uprave u Sanskom Mostu, pronaena je masovna grobnica sa ostacima
zapaljenih tijela osamnaest osoba mukog spola razliite starosne dobi:
Utvreno je da se radi o Bonjacima civilima iz sela Kljevci, zaselak
Kenjari, koje su srpske agresorske snage i srpske vlasti iz Sanskog Mosta
istjerale sa porodicama iz njihovih kua 27. juna 1992. godine, potom ih
odvojili od porodica i odveli u oblinje naputeno selo Kasapnicu gdje su ih
strijeljali 28. juna 1992. godine, potom tijela zapalili u naputenoj kui Banovi
Duje, kako bi prikrili zloin.
Odvedeno je 20 Bonjaka iz zaseoka Kenjari, od kojih je jedan preivio
ovaj masakr. Ekshumacija je izvrena 6. oktobra 1996. godine.
Ekspertizom je utvreno da se radi o 18 rtava, i to:
1. Alibabi (Husejna) Zahid, roen 29. decembra 1928. godine, iz Kenj-
ara. Smrt je nastupila nasilno iz vatrenog oruja i spaljivanjem;
2. Jamakovi (Dervia) Vahid, roen 4. maja 1930. godine, iz Krasulja,
opina Klju. Smrt je nastupila nasilno iz vatrenog oruja i spaljiva-
njem;
3. Kalabi (Safeta) Tehvid, star oko 15 godina, iz sela Krasulji, opina
Klju. Smrt je nastupila nasilno iz vatrenog oruja i spaljivanjem;
4. Kenjar (Safeta) Asim, roen 21. avgusta 1953. godine, iz Kenjara. Smrt
nastupila nasilno iz vatrenog oruja i spaljivanjem;
5. Kenjar (Huse) Devad, roen 1. aprila 1961. godine, iz Kenjara. Smrt
6. Kenjar (Hase) Hasan, roen 21. oktobra 1933. godine, iz Kenjara. Smrt
7. Kenjar (Hasibe) Hasan, roen 17. maja 1944. godine, iz Kenjara. Smrt
8. Kenjar (Hasana) Husein, zvani ole, starosti oko 15 godina, iz Kenjara.
Smrt nastupila nasilno iz vatrenog oruja i spaljivanjem;
9. Kenjar (Mehe) Husein, roen 25. septembra 1918. godine, iz Kenjara.
472
10. Kenjar (Hasana) Ilijaz, roen 1. oktobra 1958. godine, iz Kenjara. Smrt
11. Kenjar (Smaje) Irfan, roen 1975. godine, iz Kenjara. Smrt nastupila
nasilno iz vatrenog oruja i spaljivanjem;
12. Kenjar (Safeta) Mehmed, roen 10. juna 1958. godine, iz Kenjara. Smrt
13. Kenjar (Safeta) Midhat, roen 5. februara 1962. godine, iz Kenjara.
14. Kenjar (Huseina) Muhamed, roen 24. februara 1968. godine iz Kenj-
ara. Smrt nastupila nasilno iz vatrenog oruja i spaljivanjem;
15. Kenjar (Nazifa) Muhamed, zvani Hamo, star 55 godina, iz Kenjara.
16. Kenjar (Huse) Nedad, roen 26. oktobra 1973. godine, iz Kenjara.
17. Zuki (Ismeta) Izet, roen 29. aprila 1971. godine iz Kenjara. Smrt
18. Zuki (Rifeta) Senad, roen 24. novembra 1969. godine, iz Kenjara.
Smrt nastupila nasilno iz vatrenog oruja i spaljivanjem.
Masovna grobnica Sasina
Na lokaciji sela Sasina est kilometara od podruja grada u pravcu
Banje Luke, idui regionalnim putem, u neposrednoj blizini katolike crkve
pronaena je vea masovna grobnica ubijenih Bonjaka koji su likvidirani od
strane srpskih zloinakih grupa 19. 5. 1995. godine. Ova masovna grobnica
ekshumirana je 18. i 19. juna 1996. godine. Iz grobnice je izvaeno ukupno
64 tijela, a jedno tijelo u fazi raspadanja pronaeno je na samoj grobnici.
Obdukcijom i identifikacijom je utvreno da se radi o sljedeim rtvama:
1. Aganovi (Rasima) Senad, roen 26. novembra 1954, Sanski Most;
2. Alagi (Ahmeta) Fevzija, 1932, Sanski Most;
473
3. Alagi (Jasima) Munevera, 18. maja 1953, Sanski Most;
4. Alagi (Muhameda) Remzija, 1932, Sanski Most;
5. Alibabi (Mehe) Kadir, 1. oktobra 1936, ehovci, Sanski Most;
6. Arapovi (Ibre) Osman, Sanski Most;
7. Bajri (Hamzalije) Senad, 26. avgusta 1976, ehovci, Sanski Most;
8. Bajri (Hamze) Mehmedalija, 28. marta 1959, Pobreje, Sanski Most;
9. Bajrovi (aira) Meho, 1947, Barii, Tesli;
10. Behar (Habira) Hajrudin, 15. oktobra 1968, Kamiak, Klju;
11. Behremovi (Mehmeda) Ibrahim, 2. aprila 1932, ehovci, Sanski Most;
12. Behremovi (Saliha) Elvir, 12. marta 1970, ehovci, Sanski Most;
13. Bei (Memia) Jahija, 8. oktobra 1928, Sanski Most;
14. Botonji (Alije) Muharem 2. juna 1922, ehovci, Sanski Most;
15. Buha (Blaa) Drago, 24. septembra 1972, Sanski Most;
16. Ceri (Jasima) Dervi, 3. aprila 1934, Sanski Most;
17. Ceri (Muharema) Eniz, 5. jula 1939, Sanski Most;
18. eki (Adema) Irfan, 1928, Sanski Most;
19. Dautovi (Salke) Aziz, 4. jula 1957, ehovci, Sanski Most;
20. Drobi (Ibrahima) Muharem, 1. aprila 1941, Pobreje, Sanski Most;
21. Drobi (Muharema) Ermin,1976, Pobrijeje, Sanski Most;
22. Drobi (Muharema) Ibrahim, 1978, Pobrijeje, Sanski Most;
23. Dafi (Fehima) Ekrem, 3. novembra 1972, Kijevo, Sanski Most;
24. ananovi (Juse) etko, 1933, Kijevo, Sanski Most;
25. ini (Hasana) Enes, 1953, Sanski Most;
26. Hajri (Jusufa) Ernes, 2. maja 1977, ehovci, Sanski Most;
27. Halimovi (Mehe) Avdo, 1930, Sanski Most;
28. Hasanovi Mehmed, 1945, Sanski Most;
474
29. Hasi (Smajila) Osman, 23. marta 1930, iz Pobreja, Sanski Most;
30. Hromali (Muhameda) Vedad, 27. aprila 1976, Sanski Most;
31. Jakupovi (Muhe) Ago, 10. oktobra 1935, Pobrijeje, Sanski Most;
32. Jakupovi (Feriza) Fadil, 19. novembra 1958, Pobrijeje, Sanski Most;
33. Jakupovi (Miralema) Fehim, 1934, Sanski Most;
34. Jakupovi (Muhe) Idriz, 10. aprila 1931, Pobrijeje, Sanski Most;
35. Jakupovi (Feriza) Muharem, 1950, Pobrijeje, Sanski Most;
36. Jakupovi (Muharema) Safet, 1940, Pobrijeje, Sanski Most;
37. Kamber (Mumina) Muharem, 1932, Pobrijeje, Sanski Most;
38. Kamber (Smajila) Osman, 8. januara 1958, Pobrijeje, Sanski Most;
39. Kamber (Ibrahima) Zijad 1938, Pobrijeje, Sanski Most;
40. Kamber Ismet, zvani uko, 1941, Sanski Most;
41. Kasumovi Hakija, 1942, Sanski Most;
42. Kumali (Sadika) Beir, 14. avgusta 1929, Tomina, Sanski Most;
43. Kurbegovi (Mustafe) Husein, zvani Braci, 1932, Sanski Most;
44. Kurumovi (Salke) Rifet, 1926, Sanski Most;
45. Kurtovi (Mahmuta) Mehmed, 1926, Sanski Most;
46. Lasi (Ibre) Adem, 1. juna 1926, Sanski Most;
47. Mahi (Osme) Muharem, 21. novembra 1927, Kijevo, Sanski Most;
48. Mui (Rede) Karanfil, 5. oktobra 1966, Tomina, Sanski Most;
49. Omi (Rame) Atif, 1977, Pobrijeje, Sanski Most;
50. Omi (Crnke) Taib, 1936, Pobrijeje, Sanski Most;
51. Paagi (Ahmeta) Ibrahim, 1925, Sanski Most;
52. Paagi (Hasana) Avdo, 4. oktobra 1934, Stari Majdan, Sanski Most;
53. Sinanovi (Muje) Ibrahim, 1920, Kijevo, Sanski Most;
54. eki (Jusufa) Muharem, 1926, Sanski Most;
475
55. Tali (Muhameda) Adnan, 5. juna 1977, ehovci, Sanski Most;
56. Tali (Rasima) Besim, 1978, ehovci, Sanski Most;
57. Tali (Omera) emal, 1952, ehovci, Sanski Most;
58. Tali (Halila) Haris, 28. septembra 1973, Sanski Most;
59. Tali (Nazifa) Hisein, 13. decembra 1966, ehovci, Sanski Most;
60. Tali (Ibrage) Ibraga, 1967, ehovci, Sanski Most;
61. Tali (Mehe) Muhamed, 8. oktobra 1952, ehovci, Sanski Most;
62. Tali (Mehe) Rasim, 1937, ehovci, Sanski Most;
63. Tali (Hasana) Sulejman, 1962, ehovci, Sanski Most;
64. Tali (Huse) etko, 1933, ehovci, Sanski Most;
65. NN. mukarac, mlaa osoba.
Masovna grobnica Hrustovo I
Ova grobnica pronaena je u samom sreditu sela Hrustovo, kod osnovne
kole, sa desne strane seoskog puta nasuprot porodine kue Emina Kukavice.
Na udaljenosti od njegovog garanog objekta 11,60 m nalazi se livada u obliku
humke zatrpana zemljom i kamenom koji je obrastao u travu. Ekshumacija je
izvrena 10. aprila 1996. godine gdje se na dubini 1,90 m pronalaze leevi
civilnih rtava ubijenih Bonjaka iz sela Hrustovo krajem maja 1992. godine.
Grobnica je duine 4,80 m i irine 2,70 m. Tokom sudsko-medicinskog
vjetaenja utvreno je da su rtve prethodno bile ubijene iz vatrenog oruja
u garai, vlasnitvo Huseina Merdanovia (zvanog Huske), koji je takoe
ubijen, a mjesto masakra je udaljeno 300 m od ove masovne grobnice.
U ovoj masovnoj grobnici je pronaeno devetero djece, od toga tri bebe,
petnaest enskih osoba od 15-90 godina i est mukih odraslih osoba starosti
od 14-75 godina. Svi su u civilnoj odjei, a tijela su dobro ouvana tako
da se identifikacija moe vriti prepoznavanjem od strane rodbine i komija.
476
Obdukcijom i identifikacijom utvreno je da se radi o sljedeim rtvama:
1. Brkovi (Huseina) Namka, roena1975, iz Hrustova, Sanski Most;
2. Handanovi Emir, roen 1973, iz Hrustova, Sanski Most;
3. Hukanovi Hasan (pekar), najstarija osoba, iz Hrustova, Sanski Most;
4. Jeleevi (Junuza) Emin, roen 1933, iz Hrustova, Sanski Most;
5. Kadiri (Mustafe) Idriz, roen 1973, iz Hrustova, Sanski Most;
6. Keranovi (Bibe) Dursum, roen 1961, iz Hrustova, Sanski Most;
7. Keranovi (Rede) ehva, iz Hrustova, Sanski Most;
8. Keranovi (Ibrahima ) Fatima, roena 1941, iz Hrustova, Sanski Most;
9. Keranovi (Smaila) Jasima, roena 1971, iz Hrustova, Sanski Most;
10. Keranovi (Huseina) Muharema, roena 1962, iz Hrustova, Sanski Most;
11. Keranovi (Hasana) Nahid, roen 1977, iz Hrustova, Sanski Most;
12. Keranovi (Aziza) Nira, roena 1964, iz Hrustova, Sanski Most;
13. Keranovi (Osmana) Smail, roen 1926, iz Hrustova, Sanski Most;
14. Merdanovi (Taiba) Besima, roena 1961, iz Hrustova, Sanski Most;
15. Merdanovi (Mustafe) Husein, zvani Huska, roen 1935, iz Hrustova,
Sanski Most;
16. Merdanovi (Junuza) Sabra, roena 1959, iz Hrustova, Sanski Most;
17. Merdanovi (Omera) Seida, roena 1963, iz Hrustova, Sanski Most;
18. Merdanovi (Huse) Zumra, roena 1902, iz Hrustova, Sanski Most;
19. Omanovi emka, ena Omera, roena 1934, iz Hrustova, Sanski Most;
20. Omanovi (Mehe) Emina, roena 1942, iz Hrustova, Sanski Most;
21. Zuki (ebe) Arifa, iz Hrustova, Sanski Most;
22. Zuki (Smaila) Fatima, roena 1941, iz Hrustova, Sanski Most:
23. Zuki Smaila, iz Hrustova, Sanski Most;
477
24. Dijete, Keranovi (Rufada) Aldina, roena 1984, iz Hrustova, Sanski
Most;
25. Dijete, Keranovi (Ismeta) Almina, roena 1985, iz Hrustova, Sanski
Most;
26. Dijete, Keranovi (Rufada) Asim, roen 1988, iz Hrustova, Sanski Most;
27. Dijete, beba, Merdanovi (Mustafe) Edita, roena 1. decembra 1991, iz
Hrustova, Sanski Most;
28. Dijete, Keranovi (Ismeta) Sabina, starosti oko 2 godine, iz Hrustova,
Sanski Most;
29. NN, dijete, starosti oko 4 godine;
30. NN, dijete, beba, starosti 5-6 mjeseci.
Masovna grobnica Hrustovo II
etvrtog oktobra 1996. godine ekspertni tim je locirao i ekshumirao
masovnu grobnicu u selu Hrustovo, opina Sanski Most, na lokaciji zvanoj
astovac, koji se nalazi na desnoj strani seoskog puta koji povezuje Gornje i
Donje Hrustovo. Ova lokacija je u sredinjem dijelu sela Hrustovo. U ovoj
grobnici su pronaena dva tijela na dubini 2 m, a ekspertizom je utvreno da
se radi o Bonjacima iz sela Hrustovo i to: Kljaji Midhat, sin Muharema,
roen 1970. iz Hrustova, Sanski Most; Begi Jasim, sin Muharema, roen
1954. iz Hrustova, Sanski Most.
Utvreno je da se radi o civilnim rtvama ubijenim 31. maja 1992. godine
od strane srpskih oruanih snaga u agresiji na ovo selo. Ubijeni su iz vatrenog
oruja iz apsolutne blizine.
Masovna grobnica Lukavice
Ekshumacija je izvrena 2. juna 1997. godine u selu Lukavice, mezarluci
kod damije u kojoj su pronaena tijela 14 civilnih rtava ubijenih Bonjaka
478
iz sela Budim, koji su strijeljani u potoku nie sela od strane pripadnika srpske
oruane sile 6. krajike brigade, prilikom ienja sela 1. avgusta 1992. godine.
O mjestu ubistva, poiniocima i vremenu dogaaja svjedoe neposredni
oevici koji su potvrdili da su rtve ubijene iz vatrenog oruja, strijeljanjem
neposredno nakon to su istjerani iz svojih kua u selu Budimu i nakon to
su bili razdvojeni od enskih lanova familije. Ekspertizom je utvreno da su
tijela rtava ubijena 1992. godine.
Iz grobnice su ekshumirani i identifikovani:
1. Alibegovi (Huseina) Hasan, roen 14. juna 1956, Lukavice, Sanski
Most;
2. Alibegovi (Sulje) Hilmo, roen 10. jula 1927, Lukavice, Sanski Most;
3. Alibegovi (Jusufa) Husein, roen 10. avgusta 1931, Lukavice, Sanski
Most;
4. Alibegovi (Mehmeda) Ibrahim, roen 10. januara 1943, Lukavice,
Sanski Most;
5. Alibegovi (Hilme) Ismet, roen, 15. marta 1971, Lukavice, Sanski
Most;
6. Alibegovi (Ibrahima) Jasmin, roen 1. januara 1972, Lukavice, Sanski
Most;
7. Alibegovi (Mahmuta) Muhamed, roen 10. aprila 1951, Lukavice,
Sanski Most;
8. Alibegovi (Muje) Mujaga, roen 4. juna 1928, Lukavice, Sanski
Most;
9. Alibegovi (ulage) Nazif, roen 15. novembra 1930, Lukavice,
Sanski Most;
10. Alibegovi (Mujage) Nijaz, roen 13. septembra 1960, Lukavice,
Sanski Most;
11. Alibegovi (Sevdage) Sakib, roen 6. juna 1956, Lukavice, Sanski
Most;
479
12. Alibegovi (Nazifa) Sejad, roen 2. aprila 1959, Lukavice, Sanski
Most;
13. Alibegovi (Muje) Sevdaga, roen 15. septembra 1930, Lukavice,
Sanski Most;
14. Alibegovi (Nazifa) Zijad, roen 31. avgusta 1953, Lukavice, Sanski
Most.
Masovna grobnica Greda I
Ova masovna grobnica pronaena je neposredno nakon osloboenja
opine Sanski Most, 11. oktobra 1995. godine. Ekshumacija je izvrena 30.
maja 1997. godine. U ovoj masovnoj grobnici pronaena su tijela civilnih
rtava prvog dana agresije na opinu Sanski Most od strane srpskih oruanih
snaga opine Sanski Most, kojim je komandovao Basara Branko, komandant
6. krajike sanske brigade.
U grobnici je pronaeno 36 tijela i to:
1. Alagi (Adema) Mehmed, roen 1941, Bonjak iz Sanskog Mosta;
2. Avdagi (Ibrahima) Muhamed, roen 1929, Bonjak iz Sanskog Mosta;
3. Bajri (Ahme) Ruhdija, roen 1946, Bonjak iz Sanskog Mosta;
4. Bai (Huseina) Edin, roen 1969, Bonjak iz Sanskog Mosta;
5. Ceri (Huse) Muhamed, roen 1946, Bonjak iz Sanskog Mosta;
6. orali (Huseina) Kasim, roen 1934, Bonjak iz Budimli Japre;
7. orali (Huseina) Nurija, roen 1928, Bonjak iz Budimli Japre;
8. avlovi (Florijana) Milka, roena 1933, Hrvatica, Kruhari, Sanski
Most;
9. avlovi (Florijana) Miroslava, roena 1937, Hrvatica, Kruhari, Sanski
Most;
10. orali (Smajila) Hanka, roena 1901, Bonjakinja iz Agia, Budimli
Japre;
480
11. Emini (Fehima) Ibro, roen 1934, Bonjak iz Sanskog Mosta;
12. Gavranovi (Stipe) Zdenko, roen 1962, Hrvat, Batkovici Stara rijeka,
S. Most;
13. Kaltak (Avde) Fadil, roen 1954, Bonjak iz S. Mosta;
14. Katlak (Reufa) Paa, roena 1957, Bonjakinja iz Sanskog Mosta;
15. Kovaevi (aira) Nure, roena 1924, Bonjakinja, Zenkovii, S. Most;
16. Kuelj (Mustafe) Emsud, roen 1933, Bonjak iz Sanskog Mosta;
17. Mehmedovi (Smaje) Safet, roen 1940, Bonjak iz Hrustova, Sanski
Most;
18. Nali (Saliha) Emir, roen 1968, Bonjak iz Sanskog Mosta;
19. Nali (Hame) Nafija, roena 1943. Bonjakinja iz Sanskog Mosta;
20. Nali (Saliha) Senad, roen 1964, Bonjak iz Sanskog Mosta;
21. Omi (Hamze) Hase, roen 1916, Bonjak, Sanski Most;
22. Pai (Muniba) Smail, roen 1963, Bonjak iz Sanskog Mosta;
23. Seferovi (Ibre) Adem, roen 1932, Bonjak iz Hrustova, Sanski Most;
24. Selaman (Sulejmana) Nail, roen 1953, Bonjak iz Sanskog Mosta;
25. Troi (Sulje) Esad, roen 1935, Bonjak iz Sanskog Mosta;
26. Uni-Bai (Ivice) Tatjana, roena 1969, (u trudnoi), Hrvatica iz San-
skog Mosta;
27. Veli (Rifeta) Sadmir, roen 1966. Bonjak iz Gornjeg Kamengrada;
28. Vojnikovi (Muje) Adem, roen 1955. Bonjak iz Sanskog Mosta;
29. Zuki (Mehe) Mehmed, zvani Cico, roen 1948. Bonjak iz Hrustova,
Sanski Most;
30. NN, muki le mlae dobi;
33. NN, muki le;
481
34. NN, muki le;
35. NN, muki le;
36. NN, muki le;
Sudskom ekspertizom je utvreno da je kod svih nastupila nasilna smrt
iz vatrenog oruja. Na temelju svjedoenja, rtve su ubijene na razliitim
lokacijama, uglavnom na podruju grada Sanskog Mosta, s tim to je na loka-
ciji u naselju Muhii u jednoj prostoriji ubijeno 13 osoba. rtve su pronaene
u masovnoj grobnici dubine na oko 2,5 m, poslagane jedna pored druge u
najlonsku foliju, a na kostima ruke svake rtve pronaeni su metalni nume-
risani limii po brojevima.
Masovna grobnica Greda II
Masovna grobnica pronaena u gradskom muslimanskom greblju Greda
u Sanskom Mostu ekshumirana je 30. maja 1997. godine. U njoj je pronaeno
15 tijela, a identifikacijom je utvreno da se radi o ubijenim Bonjacima,
civilima iz sela Vre i ireg podruja Kamengrada, koji su ostali u svojim
kuama ne naputajui ognjita tokom cijelog rata.
Likvidacija civila izvrena je od strane srpskih oruanih snaga opine
Sanski Most, u drugoj polovini septembra i poetkom oktobra 1995. godine.
U grobnici su pronaeni:
1. Budnjevi (Juse) Emsud, roen 1953, Vre, Sanski Most;
2. Beni (Hakije) Demal, roen 1973, Vre, Sanski Most;
3. Beni (Deme) Hakija, roen 1947, Vre, Sanski Most;
4. Beni (Nijaza) Muriz, roen 1969, Vre, Sanski Most;
5. Beni (Sulejmana) Nijaz, roen 1941, Vre, Sanski Most;
6. Beni (Hakije) Sabahudin, roen 1977, Vre, Sanski Most;
7. Gazibara (Mesuda) Salih, roen 1974, Vre, Sanski Most;
482
8. Karajkovi (Jusufa) Samir, roen 1975, Donji Kamengrad, Sanski
Most;
9. Krupi (Rahima) Mirzet, roen 1963, Glavica, Sanski Most;
10. Seferovi (Mustafe) Jahija, roen 1968, iz Lukavica, Sanski Most;
11. Seferovi (Mustafe) Smail, roen, 1966, Lukavice, Sanski Most;
12. Sefi (Husnije) Fehim, roen 1971, Donji Kamengrad, Sanski Most;
13. Veli (Esada) Hilmo, roen 1952, Vre, Sanski Most;
14. Veli (Hasiba) Sabid, roen 1960, Vre, Sanski Most;
15. Zuli (Halila) Muhamed, roen 1965, Vre, Sanski Most;
Stratite Sanakeram
Dana 9/10. oktobra 1995. godine ubijeno je 12 Bonjaka zatvorenih u
logor Sanakeram, a 13. oktobra 1995. godine izvrena je njihova identifi-
kacija i obdukcija od strunog tima CSB Biha.
Ubijeni su:
1. Burni Emir,
2. Burni Enver,
3. Burni Husnija,
4. Burni Muharem,
5. auevi Mahmut,
6. Horozovi Almir,
7. Kazi Muste,
8. Oki Omer,
9. Tali Muharem,
10. Zuli Nazif,
483
Ostala dva tijela su neidentifikovana.
rtve su ubijene iz vatrenog oruja strijeljanjem od strane srpskih vojnika,
uvara u logoru.
Stratite Lukii
U selu Lukii, opina Sanski Most, kod kunog broja 222, ubijeno je 15
neidentifikovanih mukih leeva, civilnih rtava, koji su bili u radnoj obavezi
kod jedinica srpske vojske, a svi su ubijeni na mjestu gdje su pronaeni iz
vatrenog oruja, pri povlaenju srpskih oruanih snaga na podruju opine
Sanski Most.
Masovna grobnica u Podvldai
Ekshumacija obavljena od 7. decembra 1998. godine do 26. marta 1999.
godine Putem informativnih saznanja i izjava preivjelih osoba koje su se
nalazile zajedno sa ekshumiranim osobama u logoru Keraterm u Prijedoru,
utvreno je da je negdje u ljeto (avgust) 1992. godine iz srpskog logora
Keraterm odveden odreeni broj osoba u dva autobusa u pravcu opine Sanski
Most. Pretpostavlja se da su ove osobe, koje su ive dovedene do mjesta
stratita, strijeljane i na drugi nain ubijene i baene u jamu Hrastova glavica,
iz koje je ekshumirano oko 144 tijela. Masovna grobnica Hrastova glavica se
nalazi u jednoj visoko izrasloj bukovoj umi, u blizini lokalnog puta koji
povezuje naselja Kamengrad i Budimli Japru. Od ukupnog broja ekshumi-
ranih osoba identifikovano je 48, a ostali dio je neidentifikovan i oznaen
kao NN osobe.
Identifikovane osobe su:
1. Bai (Ibre) Hasan, roen 1949, Hambarine, Prijedor;
2. Behli (Ahmeta) Adem, roen 1947, arakovo, Prijedor;
3. Brdar (Latifa) Adem, roen 1957, arakovo, Prijedor;
484
4. Brdar (Mehmeda) Smail, roen 1971, Zecovi, Prijedor;
5. Brdar (Hasiba) Ziko, roen 1961, Zecovi, Prijedor;
6. Brki (Ibrahima) Ferid, roen 1961, akarevo, Prijedor;
7. Crljenkovi (Huseina) Nurija, roen 1955, Rakovani, Prijedor;
8. eman (Mehmeda) Rasim, roen 1937, Zecovi, Prijedor;
9. Demirovi (Nurije) Refik, roen 1949, Hambarine, Prijedor;
10. Drai (Salke) Omer, roen 1930, Breziani, Prijedor;
11. Dafi (Hasana) Razim, roen 1925, irkii, Sanski Most;
12. Dananovi (Safije) Senad, roen 1966, Zecovi, Prijedor;
13. Dananovi (Hakije) Suljo, roen 1952, Zecovi, Prijedor;
14. Ferhatovi (Eefa) efik, roen 1968, Hambarine, Prijedor;
15. Ferizi (Nuhija) Albin, roen 1971, Hambarine, Prijedor;
16. Ferizi (Emrula) Nuhija, roen 1949, Tetovo, Tetovo;
17. Ferizovi (Besima) Armin, roen, 1972, Zecovi, Prijedor;
18. Gavranovi (Ive) Ante, roen 1956, Tukovi, Prijedor;
19. Hamuli (Rede) Mehmed, roen 1955, Zecovi, Prijedor;
20. Hopovac (Agana) Raif, roen 1942, Zecovi, Prijedor;
21. Huji (Idriza) Meho, roen 1962, arakovo, Prijedor;
22. Kadi (Mehmedalije) Ermin (Omkin) roen 1968, Prijedor;
23. Kahteran (Ejuba) efik, roen 1957, Zecovi, Prijedor;
24. Kalender (Ibraga) Ibro, roen 1895, Lukavice, Sanski Most;
25. Karupovi (Mehmeda) Adem, roen 1953, arakovo, Prijedor;
26. Karupovi (Bajre) Osman, roen 1946, arakovo, Prijedor;
27. Karupovi (abana) Samed, roen 1954, arakovo, Prijedor;
28. Kljaji (Tahira) Teufik, roen 1949, arakovo, Prijedor;
29. Kljaji (Mehe) aban, roen 1951, arakovo, Prijedor;
485
30. Mahi (Jusufa) Fikret, roen 1948, Kamiani, Prijedor;
31. Matanovi (Ive) Jure, roen 1952, Tukovi, Prijedor;
32. Mei (Ibre) Mehmed, roen 1945, ela, Prijedor;
33. Mujadi (Hase) Taib, roen 1932, arakovo, Prijedor;
34. Musi (Emina) amil, roen 1944, arakovo, Prijedor;
35. Musi (Sejfe) Mujo, roen 1950, arakovo, Prijedor;
36. Musi (Asima) Rasim, roen 1949, arakovo, Prijedor;
37. Oki (Atifa) Emsad, roen 1956, Krasulje, Klju;
38. Omanovi (Sakiba) Nedim, roen 1966, Donji Biljani, Klju;
39. Pai (Muharema) Mujo, roen 1936, Skucani Vakuf, Sanski Most;
40. Ramadanovi (efika) Jasmir, roen 1955, Prijedor;
41. Redi (Ibrahima) Hasan, roen 1964, arakovo, Prijedor;
42. Rei (Huseina) Senad, roen 1955, Peani, Prijedor;
43. Sijei (Mehe) Enver, roen u arakovu, Prijedor;
44. Softi (Mehmeda) Asim, roen 1944, Kozarac, Prijedor;
45. Suhoni (Vehbije) Nail, roen 1951, Tukovi, Prijedor;
46. ehi (Avde) Mirhad, roen 1960, arakovo, Prijedor;
47. vraka (Mustafe) Mustafa, roen 1954, Rizvanovii, Prijedor;
48. Zahirovi (Huse) Smajo, roen 1963, arakovo, Prijedor.
Masovna grobnica Tomina - Markovii
Osmog jula 2001. godine otkrivena je lokacija Tomina - Markovii, gdje
je pronaena masovna grobnica ubijenih civila iz sela Vrhpolje i Hrustovo.
Ekshumacija je izvrena 17. avgusta 2001. godine, a u grobnici je pronaeno
26 skeletnih tijela. Na osnovu izjava svjedoka radi se o pohapenim civilima
od strane srbo-etnikog agresora koje su pohvatali u agresiji na Vrhpolje i
486
Hrustovo 31. maja 1992. godine, a potom ih kao zarobljenike drali zatvorene
u kotlovnici osnovne kole u Tomini. Tu su bili zlostavljani i mueni, a zatim
su odvedeni i zatvoreni u osnovnoj koli u Tramonji, da bi u junu 1992. bili
strijeljani od strane pripadnika Srpske vojske - jedinice 6. krajike brigade,
na lokalitetu gdje je pronaena grobnica. Kopanje grobnice i zatrpavanje rtava
obavili su radnici komunalnog preduzea, a njima je rukovodio Vuki Tode.
U toku ekshumacije tijela se nisu mogla identifikovati pa su uzeti uzorci za
DNK analizu od rodbine nestalih sa podruja sela Vrhpolje i Hrustovo.
Masovna grobnica Krkojevci
Masovna grobnica Krkojevci se nalazi 5,5 km od Sanskog Mosta,
uzvodno u kanjonu rijeke Sane, izmeu lijeve obale i puta koji ide trasom stare
pruge kod kreane Krkojevci, prema uu rijeke Dabar. Ovaj lokalitet je
pronaen 8. jula 2001. godine, iako se za njega znalo od kraja rata ekshumacija
je izvrena 18. avgusta 2001. godine. Iz grobnice je izvaeno 20 skeletnih
tijela. Na osnovu svjedoenja preivjelih logoraa iz opine Sanski Most koji
su bili na Manjai i na temelju pronaenih pisanih dokumenata radi se o
usmrenim logoraima koji su ugueni u transportu 8. jula 1992. godine, kada
su voeni iz zatvora u Sanskom Mostu prema lokaciji logora Manjaa. Kop-
anje grobnice i zakopavanje rtava obavili su radnici komunalnog preduzea,
a njima je rukovodio Vuki Tode.
U toku je DNK analiza i ekspertiza na identifikaciji tijela, a prema
dokumentaciji i izjavama svjedoka, radi se o sljedeim ubijenim licima.
To su:
1. Deli Mirhad,
2. orak Nenad,
3. Halimovi Mirsad,
4. Hodi Ismet,
5. Hodi Hizvo,
6. Hodi Mustafa,
487
7. Hukanovi Sevdaga,
8. Jusi Ramo,
9. Kami Fadil,
10. Keri Atif,
11. Matanovi Vinko,
12. Memi Ismet,
13. Mlinar Josip,
14. Muhi Devad,
15. Muhi Nedad,
16. Mujadi Zijad,
17. Mui Ibro,
18. Pri Muharem,
19. Tali Kemo,
20. Tuti Ivan.
Stratite Trnova
U prostoriji ozidane upe, upuk Senada u Trnovi pronaeno je 11
ubijenih tijela. Dana 10. oktobra 1995. godine od strane pripadnika Vojske
Republike Srpske, 18. oktobra 1995., istrani tim Vieg suda u Bihau i CSB
Biha obavili su uviaj i sudsko-medicinski pregled tijela, te njihovu identi-
fikaciju. Identifikovano je devet ubijenih, a dva tijela nisu identifikovana.
Ubijeni su od strane srbo-etnikog agresora pri povlaenju s podruja
opine Sanski Most, a iz dokumentacije koja je pronaena i svjedoenja se
utvruje da se radi o licima koja su bila u radnoj obavezi kod srpske vojske.
Utvreno je da se radi o sljedeim licima:
1. Muratovi (Ibrahima) Osman, roen 1939. u Banjoj Luci;
2. Omerspahi (Omera) Idriz, roen 1955. u Kaknju;
488
3. Smajlagi (Smaila) Mesud, roen 1945. u Sanskom Mostu;
4. abi (Dafera) Midhat, roen 1955. u Sanskom Mostu;
5. ehi (Huseina) Dervi, roen 1949. u Kljuu;
6. ehi (Ahme) Mehmed, roen 1947. u Kljuu;
7. ehi (Ahme) Safet, roen 1950. u Kljuu;
8. Tahudi (Atifa) Mehmed, roen 1951. u Sanskom Mostu;
9. Topi (Alage) Hasan, roen 1941. u Sanskom Mostu;
10. NN le;
11. NN le.
489
b) POJEDINANE GROBNICE I MANJA STRATITA
Lokalitet Hrustovo i Vrhpolje
Dana 5. oktobra 1996. godine izvrena je ekshumacija pojedinanih
grobnica na podruju sela Hrustovo i Vrhpolje. Iza porodine kue Bajre
Kukavice u Hrustovu, u njegovom dvoritu, na udaljenosti od 10 metara,
pronaena je grobnica skeletnog enskog lea u tradicionalnoj muslimanskoj
odjei (dimije i bluza) na dubini oko 0,40 m. Ekspertizom je utvreno da se
radi o Fehimi Kukavici, kerki Mehe, roenoj 1912. godine u Hrustovu, Sanski
Most.
Ubijena je u glavu iz vatrenog oruja iz neposredne blizine.
Petog oktobra 1996. godine pronaen je enski le, kostur sa ostacima
enske muslimanske odjee, u septikoj jami iza porodine kue Bajre
Kukavice u Hrustovu. Identifikacijom je utvreno da se radi o Fatimi Kukavici,
kerki Sulejmana, starosti oko 60 godina, iz sela Hrustovo, opina Sanski
Most. Ubijena je u glavu iz vatrenog oruja iz neposredne blizine.
U istoj septikoj jami pronaene su kosti jedne muke osobe. Ekspertizom
se nije mogao utvrditi identitet i uzrok smrti zbog nedostatka dijelova lea i
truleno isezlih organa grudne i trbune duplje.
Osmog oktobra 1996. godine u selu Jezerci u umi vlasnitvo Elkaza
Beia, pronaena je pojedinana grobnica promjera 2 x 0,60 m.
U njoj je naen jedan le, u fazi raspadanja, u civilnoj odjei. Identifi-
kacijom je utvreno da se radi o Fehimu Amidiu, sinu Ibre, roenom 1922.
godine u Hrustovu, opina Sanski Most, koji je ubijen 5. jula 1992. godine od
strane srpskih paravojnih snaga, nakon ega ga je pronaao i zakopao Fahrudin
Veli iz Jezeraca.
estog oktobra 1996. godine izvrena je ekshumacija grobnice u zaseoku
Merdanovii, selo Hrustovo, u vonjaku iza kue Seide Zuki, gdje se pro-
nalaze dva lea na dubini oko 0.80 m. Ekspertizom je utvreno da se radi o
enskim tijelima i to:
1. Zuki Saida, ki Omera, roena 1927, iz Hrustova, Sanski Most.
490
2. Merdanovi Hasema, ki Huseina, roena 1936, iz Hrustova, Sanski
Most.
Obje su ubijene iz neposredne blizine u predjelu glave. Radi se o tijelima
dvije Bonjakinje koje su ubijene od strane srpskih zloinaca u toku agresije
na ovo selo 31. maja 1992. godine, a njihova tijela je zakopao Alen erimovi
iz sela Hrustovo, koji je pokazao lokaciju grobnice i prepoznao osobe prilikom
identifikacije rtava.
Dana 6. oktobra 1996. godine ekshumirana je pojedinana grobnica u
vonjaku iza porodine kue Safeta Mehmedovia, iz sela Hrustovo. Na dubini
oko 0,50 m pronalazi se jedan le, a radi se o:
1. Mehmedovi Smail, sin Smaje, roen 1924. godine, Bonjak iz Hru-
stova, Sanski Most, koji je ubijen 31. maja 1992. godine prema svjedo-
enju oevica Emini Hikmeta iz Hrustova. Prepoznavanje je izvrio
njegov sin Mehmedovi Ilijaz.
mjesnom groblju zaseoka Merdanovii sela Hrustovo, u kojom se pronalazi
jedan muki le na dubini oko 0,30 m. U postupku identifikacije je utvreno
da se radi o Merdanovi Hasanu, sinu Muharema, roenom 1932. godine,
Bonjaku iz Hrustova, opina Sanski Most, koji je ubijen od srpskih zloinaca
31. maja 1992. godine na dan napada na selo Hrustovo.
mjesnom groblju Merdanovii sela Hrustova, gdje je pronaen jedan muki
le na dubini oko 0,50 m.
Identifikacijom je utvreno da se radi o Merdanovi Ekremu, sinu Raida,
roenom 1940. godine, Bonjaku iz Hrustova, Sanski Most, koji je ubijen od
srpskih zloinaca 31. maja 1992. na dan napada na selo Hrustovo.
Dana 6. oktobra 1996. godine u slu Hrustovo, u garai pojedinane kue
Merdanovi Huseina ekshumirane su kosti jednog djeteta koje je ubijeno
31. maja 1992. godine. Sudskom ekspertizom je utvreno da su kosti djeteta
starog do jedne godine, te da su ostale nakon zapaljenja rtve. Kosti djeteta iz
plamena su djelimino ouvane, a djelimino ugljenisane. Radi se o neidenti-
fikovanom djetetu iji neposredni uzrok smrti se ne moe utvrditi, a ne
iskljuuje se nasilna smrt.
491
livadi, sa desne strane puta u zaselak Jelei, u selu Hrustovo. Ista se pronalazi
nasuprot seoskog mezarja u Jeleima, iznad puta, na udaljenosti oko dva
metra. Na dubini oko 0,40 m pronalazi se jedan muki le u civilnoj odjei.
Na osnovu svjedoenja Hrapi Ibrahima i Kapi Smaila utvren je identitet
rtve i mjesto grobnice. Radi se o Saleevi Izetu, sinu Safeta, roenom 1971.
godine. Bonjak iz sela Vrhpolje, opina Sanski Most, ubijen 2. juna 1992.
godine u napadu na selo Hrustovo i Vrhpolje.
Dana 6. oktobra 1996. godine prilikom sudsko-medicinske ekspe-
rtize, uz le djeteta Keranovi Asima (koji je izvaen iz masovne grobnice
Hrustovo I, pod rednim brojem 22) pronalazi se jo jedan djeiji le
starosti oko 6 godina, a identifikacijom, od strane rodbine, utvreno je
da se radi o Keranovi Edinu, sinu Suada, roenom 1986. godine u
Hrustovu, Sanski Most. Ubijen je 31. maja 1992. od strane srpskih
vojnika u glavu.
Dana 6. oktobra 1996. godine izvrena je ekshumacija pojedinane
grobnice u zaseoku Merdanovii, selo Hrustovo, gdje se pronalaze dva lea
na dubini od 60 cm. Grobnicu je pokazao Merdanovi Mehmed, a nakon
vaenja tijela identifikacija je izvrena na osnovu prepoznavanja svjedoka
Zuki Zikreta iz Sanskog Mosta. Radi se o tijelima Merdanovi Dervie, kerki
Mumina, roenoj 1909. godine, Bonjakinji iz Hrustova, opina Sanski Most,
i njenom sinu Merdanovi Raifu, sinu Huseina, roenom 1937. godine, Bo-
njaku iz Hrustova, opina Sanski Most. Ubijeni su od strane srpskih vojnika
u napadu na selo Hrustovo 31. 5. 1992. godine.
Dana 6. oktobra 1996. godine u zaseoku Merdanovii sela Hrustovo, u
neposrednoj blizini njene kue pronalazi se grobnica plitko zakopana, a radi
se o Merdanovi Hizi, roenoj 1932. godine, Bonjakinji iz Hrustova, opina
Sanski Most, koja je ubijena iz neposredne blizine vatrenim orujem u predjelu
glave od strane srpskih vojnika 31. maja 1992. godine.
Dana 6. oktobra 1996. godine u zapaljenoj kui Keranovi Irfana pro-
nalaze se ostaci zapaljenog lea sa ostacima dijelova ljudskih kostiju odrasle
osobe koji su dijelom ouvani, a veim dijelom ugljenisani. Na osnovu svjedo-
enja i ekspertizom kostiju utvreno je da se radi o leu Keranovi Irfana, sinu
Raifa, roenom 1971. godine, Bonjaku iz Hrustova, opina Sanski Most. Na
492
osnovu svjedoenja Keranovi Reufa, koji mu je brat, Irfan je ubijen, a zatim
zapaljen u kui od strane srpskih vojnika 31. maja 1992. godine prilikom
okupacije sela Hrustovo.
Dana 13. oktobra 1996. godine u selu Vrhpolje, pronaena je i ekshumi-
rana pojedinana grobnica, na lokaciji zaseoka Kadrii neposredno uz desnu
stranu magistralnog puta koji povezuje Sanski Most i Klju, na uglu pored
odvojka umskog puta koji ide za Galaju. Identifikovano je tijelo Bonjaka
Keranovi Saida, sina Hasana, roenog 1954. godine u Vrhpolju, opina
Sanski Most. Ubijen je 2. septembra 1992. godine od strane srpskih vojnika.
Le je bio obuen u vojniku uniformu teritorijalne odbrane Armije Bosne i
Hercegovine.
Dana 13. oktobra 1996. godine u selu Vrhpolje, na lokaciji Mekina dolina
ispod Kvrgia dola pronalazi se pojedinana grobnica iz koje je ekshumirano
jedno muko tijelo. Identifikacijom je utvreno da se radi o Balti Islamu,
sinu Atifa, roenom 1942. godine, Bonjaku iz Vrhpolja koji je ubijen 28. juna
1992. godine. Ubijen je iz vatrenog oruja od strane srpskih vojnika prilikom
okupacije sela Vrhpolja.
Dana 13. oktobra 1996. godine u selu Vrhpolju, u podruju Kvrgia dola
pronalazi se pojedinana grobnica iz koje je izvaeno jedno muko tijelo sa
dubine jedan metar. Ekspertizom je utvreno da se radi o Sinanovi Esadu,
starije ivotne dobi, koji je ubijen poetkom napada na selo Vrhpolje 1992.
godine, od strane srpskih agresorskih snaga. Pronalaenje grobnice i prepo-
znavanje je izvrio blini srodnik Sinanovi efik iz Vrhpolja.
Dana 13. oktobra 1996. godine pronaena je i ekshumirana pojedinana
grobnica u rejonu Kvrgia dol, u kojoj se pronalazi, na dubini od jedan metar,
muki le. Identifikacijom je utvreno da se radi o Sinanovi Ramizu, sinu
Ibre, roenom 21. februara 1931. godine, Bonjaku iz sela Vrhpolje, koji je
ubijen u selu Vrhpolje, od strane srpskih agresorskih snaga.
Dana 13. oktobra 1996. godine pronaena je i ekshumirana pojedinana
grobnica u selu Vrhpolje na rejonu Kvrgia dol. Radi se o tijelu Hodi Edvina,
sinu Adema, roenom 1971. godine, Bonjaku iz sela Vrhpolje, opina Sanski
Most, koji je pronaen u civilnoj odjei, a ubijen je iz vatrenog oruja iz nepo-
sredne blizine, od strane srpskih agresorskih snaga.
493
Dana 13. oktobra 1996. godine pronaena je i ekshumirana je pojedinana
grobnica na rejonu Kvrgia dol, u kojoj se pronalazi jedan muki le, a radi
se o Sinanovi Bibi, sinu Ramiza, roenom 1959. godine, Bonjaku iz sela
Vrhpolje, opina Sanski Most, koji je ubijen iz vatrenog oruja od strane
srpskih agresorskih snaga. Le je pronaen u civilnoj odjei.
Dana 12. januara 1998. godine izvrena je ekshumacija i obdukcija dva
NN lea u selu Hrustovo, zaselak Eminii, blia lokacija uma astovac.
Ekspertizom lea, broj jedan, od strane sudskog patologa dr. Mei Samire radi
se o mukoj osobi staroj 18 godina, odjevenoj u civilnu odjeu, ubijenoj iz
vatrenog oruja u glavu. Le potie iz perioda agresije na selo Hrustovo 1992.
godine.
NN le broj dva starosti preko 20 godina, u civilnoj odjei, ija je smrt
nastupila usljed povreda glave iz vatrenog oruja, a le potie iz perioda
agresije na selo Hrustovo 1992. godine.
Lokalitet Mainski most
Na lokalitetu Mainski most pronaena su tri tijela ubijenih Bonjaka,
na lijevoj strani mosta. Ubijeni su strijeljani iz vatrenog oruja od strane srbo-
etnikog agresora, a pronaeni su na travi kod mosta 10. oktobra 1995.
godine. Identifikacija je izvrena 19. oktobra 1995. pa je utvreno da se radi
o civilima:
1. Gromini Paa,
2. Krupi Huso i
3. Osmanevi Ale.
Lokalitet Tomina
Na lokalitetu Tomina 10. oktobra 1995. godine pronaeno je sedam
tijela ubijenih civilnih rtava. Identifikacija je izvrena 20. oktobra 1995.
godine tako da su tri tijela identifikovana dok se etiri tijela vode kao NN.
494
rtve su ubijene od strane srbo-etnikog agresora prilikom njihovog
povlaenja sa podruja Sanskog Mosta. Identifikovani su:
1. Alagi Zahid,
2. Behremovi Suad,
3. Hozanovi Haris,
4. NN, muki le,
5. NN, muki le,
6. NN, muki le.
7. NN, muki le.
Lokalitet Stari Majdan - Stara Rijeka
Na lokalitetu Stari Majdan - Stara Rijeka izvrena je ekshumacija 4.
avgusta 1996. godine. U umi iznad putnog pravca Stari Majdan Ljubija, koja
se nalazi sa desne strane puta, pronaene su dvije pojedinane grobnice
ubijenih Bonjaka, auevi Merima i Fiki Ekrema, iz Hambarina, opina
Prijedor, koji su ubijeni u avgustu 1992. godine, od strane srbo-etnikog
agresora, koji su ih pokopali na mjestu ubistva.
Lokalitet Mihaljevac-Fejtovci
Na lokalitetu Mihaljevac Fajtovci ekshumirano je jedno tijelo, 4.
avgusta 1996. godine. Identifikacijom je utvreno da se radi o Rami Vedadu,
roenom 1970. godine, sa Brda, opina Prijedor, koji je ubijen avgusta 1992.
godine od strane srbo-etnikog agresora. Na pomenutom lokalitetu je bio i
pokopan.
495
Lokalitet Hrustovo - zaselak Merdanovii
Dana 5. oktobra 1996. godine pronaena je i eshumirana pojedinana
grobnica na lokalitetu Hrustovo, zaselak Merdanovii. Tijelo je bilo pokopano
u vonjaku Merdanovi Safeta, dana 31. maja 1992. godine. Identifikacijom
je utvreno da se radi o Bonjaku Merdanovi Smailu, sinu Smaje, roenom
1924, iz Hrustova, opina Sanski Most, koji je bio ubijen od strane srbo-
etnikog agresora.
Lokalitet Trnova
Sa lokaliteta Trnova ekshumirano je tijelo Nezirevi Azize, roene
1920. godine iz Trnove, koja je ubijena iz vatrenog oruja u junu mjesecu
1992. godine, a tijelo je bilo plitko pokopano ispred samog ulaza u njenu
poruenu porodinu kuu, ekshumacija je izvrena 6. juna 1997, kada je
identifikovana i utvren uzrok smrti.
Lokalitet Devar
Sa lokaliteta Devar ekshumirana su dva tijela 6. juna 1997. godine i to:
1. Alii Ismet, roen 1972,
2. Grgi Demal, roen 1979.
Ubijeni su 17. septembra 1992. godine u kui vlasnitvo Grgi Ibrahima
od strane srbo-etnikog agresora, a tijela su bila pokopana na livadi u blizini
kue, vlasnitvo Grgi Ibrahima.
496
Lokalitet Predojevia brdo - Devar
Sa lokaliteta Predojevia brdo - Devar ekshumirano je jedno tijelo,
6. juna 1997. godine. Radi se o Grgi efiku, roenom 1978. godine, koji je
ubijen u avgustu 1992. godine od srbo-etnikog agresora. Tijelo je bilo poko-
pano u umi zvanoj Predojevia brdo.
Lokalitet Greda
Sa lokaliteta Greda eshumirano je 6 tijela i to:
1. Alagi efik, roen 1928,
2. Jakupovi Hava, roena 1919,
3. Veli Husnija, roen 1954,
4. NN, muki le,
5. NN, muki le,
6. NN, muki le.
Ubijeni su od strane nepoznatih lica u toku rata u Sanskom Mostu.
Tijela su bila pokopana u pojedinane grobnice u mjesnom groblju Greda.
Ekshumacija je izvrena 28. maja 1997. godine, a pregledom tijela utvreno
je da su ubijeni.
Lokalitet Kijevo
Dana 3. juna 1997. godine ekshumirana su dva tijela iz pojedinanih
grobnica, koje su pronaene neposredno pored mjesne damije u Kijevu.
Utvreno je da se radi o Bei Abidu, roenom 1972. godine i Kurbegovi
Alenu, roenom 1976. godine.
497
Lokalitet Kijevo - Rijeani
Na lokalitetu Kijevo-Rijeani pronaeno je i eshumirano jedno tijelo
Bei (Abida) Huse, roen 1936. godine, ubijen krajem rata 1995. godine, prije
samog ulaska snaga Armije RBiH u Sanski Most. Tijelo je bilo pokopano na
lijevoj strani rijeke Kevue, a ekshumirano je 3. juna 1997.
Lokalitet Skucani Vakuf
U zaseoku ehii, na lokaciji mjesnog greblja pronaene su tri poje-
dinane grobnice koje su ekshumirane 3. jula 1997. godine. Utvreno je da
se radi o civilnim rtvama koje su ubijene septembra 1992. godine od strane
srpskih ekstremista, a ubijeni su u svojim porodinim kuama i to:
1. Avdi Ejub, roen 1954,
2. ehi Atif, roen 1941,
3. ehi Ibrahim, roen 1923.
Podglavica
Sa lokaliteta Podglavice ekshumirano je jedno tijelo 3. juna 1997.
godine, a radi se o Mehi Semiru, roenom 1970, koji je ubijen u avgustu
1992. godine od strane poznatog srpskog ekstremiste X, ispred kue u kojoj je
ivio. Tijelo ubijenog je pokopano od strane rodbine i komija u mjesnom
groblju.
Damijsko mezarje
Sa lokaliteta damijskog mezarja ekshumirana su dva tijela 4. juna
1997. godine, i to:
498
1. Babaa Fatima, roena 1922. godine, iz Skucanog Vakufa, opina
Sanski Most, koja je ubijena 15. maja 1993. godine od srpskih ekstre-
mista.
2. Dervievi Ekrem, roen 1970. godine, iz Skucanog Vakufa, koji je
ubijen tokom 1995. godine od srpskih ekstremista.
Zahirovii
Sa lokaliteta Zahirovii ekshumirano je jedno tijelo 4. juna 1997. godine,
i to: Dervievi Seid, roen 1964. godine, iz Skucanog Vakufa, a ubijen je 17.
septembra 1995. godine od batina u porodinoj kui koje je zadobio od srpskih
ekstramista.
Lokalitet Modra
Sa lokaliteta Modra ekshumirano je jedno tijelo 3. juna 1997. godine, i
to: Kugi Mujo, roen 1963. godine, Bonjak iz Modre, koji je ubijen u zatvoru
srpske milicije u Luci Palanci 7. jula 1992. godine. Tijelo je pronaeno u
spomen-kui Sime Miljua i zakopano od strane srpske civilne zatite, mjesno
groblje Kugii.
Lokalitet Gornje Kijevo
Sa lokaliteta Gornje Kijevo ekshumirano je jedno tijelo 4. juna 1997.
godine, i to: Selimovi Hasan, roen 1920, Bonjak iz Gornjeg Kijeva. Ubijen
je 12. jula 1995. godine od srpskih ekstremista, a tijelo je bilo pokopano u
improviziranoj grobnici u Gornjem Kijevu.
499
Lokalitet Kriva cesta, Sanski Most
Sa lokaliteta Kriva cesta ekshumirano je jedno tijelo 5. juna 1997. godine,
i to: Dedi Rasim, roen 1934, Bonjak, penzioner iz Sanskog Mosta, koji je
ubijen septembra 1995. godine od strane pripadnika regularne srpske vojske.
Odveden je iz kue u kasnim veernjim satima u Zdeni.
Lokalitet Kijevo - uma Grebe
Sa lokaliteta Kijevo ekshumirano je jedno tijelo 28. novembra 1996.
godine, i to: Ahmetagi Avdo, roen 1913. godine, Bonjak iz Kijeva. Ubijen
pored umske staze u umi Grabe iz vatrenog oruja. Tijelo je bilo na povrini
zemlje, a pronali su ga lovci.
Lokalitet Donji Kamengrad - zaselak Dolina
Sa lokaliteta Donji Kamengrad - zaselak Dolina ekshumirana su dva
tijela 13. oktobra 1996. godine. Oba tijela pronaena su pokopana u dvoritu
nie kue Jakupovi Saliha. Odvedeni su iz svojih kua i ubijeni 19. septembra
1995. od strane srpskih paravojnih snaga. Ekshumirani su:
1. umii (Mustafe) Muharem 1920, Bonjak iz Sanskog Mosta.
2. Habibovi (Rede) Agan, roen 1943, Bonjak iz Bartikovaca.
Lokalitet Okre
Sa lokaliteta Okre ekshumirano je sedam civilnih rtava Bonjaka,
11. aprila 1996. godine, koji su ubijeni od strane srpskih ekstremnih paravojnih
snaga iz susjednog sela Podvidaa 21. septembra 1995. godine. U dvoritu iz
kue Gani Habiba pronaena je improvizovana grobnica iz koje je ekshu-
mirano jedno tijelo i to:
500
1. Gani Habib, sin Alije, roen 1932. godine, Bonjak iz Okrea, koji
je ubijen u vlastitoj kui, 21. septembra 1995. godine u popodnevnim
satima.
S druge strane kue Gani Habiba pronaena je grobnica sa dva tijela iz
koje su ekshumirani:
1. Gani (Smaje) Fatima, supruga Naila, roena 1943, Bonjakinja iz
Okrea,
2. Gani (Ibrahima) Nail, roen 1940, Bonjak iz Okrea.
Ubijeni su skupa u porodinoj kui nakon zlostavljanja, 21. septembra
1995. godine, od strane srpskih ekstremista iz sela Podvidae.
Na istom lokalitetu pronalazi se grobnica sa dva tijela iza kue Dafi
Rasima, iz koje su ekshumirani:
1. Dafi (Muste) Rasim, roen 1935, Bonjak iz Okrea, i
2. Dafi Sade, roen 1965, Bonjak iz Okrea.
Oba su ubijena na kunom pragu 21. septembra 1995. godine, od strane
srpskih ekstremista iz sela Podvidaa.
Na istoj lokaciji iza kue Kaltak Selima pronaena je grobnica iz koje
su ekshumirana dva tijela civilnih rtava i to:
1. Kaltak (Huse) Selim, roen 1922, Bonjak iz Okrea i njegova supruga,
2. Kaltak Latifa, roena 1923, Bonjakinja iz Okrea.
Ubijeni su dana 21. septembra 1995. godine u vlastitoj kui, od iste grupe
srpskih ekstremista iz sela Podvidae.
Zaselak Haradine
Sa lokaliteta zaseoka Haradine ekshumirana su tri tijela iz zapaljene
kue, vlasnitvo Bajri Mehe. Ekshumacija je izvrena 5. juna 1997. godine, a
ostaci izgorjelih kostiju pronaeni su od troje Bonjaka i to:
501
1. Bajri Adila, roena 1919, iz Okrea,
2. Mei Almas, roen 1937,
3. Mei Hava, roena 1941.
Ubijeni su, a potom zapaljeni od srpskih ekstremista iz sela Podvidaa
16. septembra 1995. godine.
Lokalitet kod Krive ceste prema Dabru
Na lokalitetu kod Krive ceste pronaena je pojedinana grobnica 7. marta
1998. godine. Ekshumirano je jedno tijelo, i to:
1. Troi (Ibre) Mustafa, roen 1925, iz mjesta ehovci, kuni broj 90,
opina Sanski Most, koji je odveden od kue 19. septembra 1995.
godine od strane srpskih vojnih snagavojne policije. Ubijen je iz
vatrenog oruja.
Lokalitet Stari mezarluk u Mahali
Na ovoj lokaciji pronaena je pojedinana grobnica 2. avgusta 1996.
godine. Ekshumirano je jedno tijelo, i to:
1. Avdi (Murata) Aziz, roen 1939. u Naprelju, opina Sanski Most, gdje
je bio nastanjen, koji je ubijen od pripadnika vojne policije u zatvoru
gdje je bio priveden, a ubijen je 7. oktobra 1995. godine u kui Delalia,
gdje je bila komanda srpske vojne policije.
Lokalitet Trnova - Lugovi
Na lokaciji Trnova - Lugovi su pronaene etiri pojedinane grobnice,
sa etiri tijela. Dana 2. juna 1998. godine na putu prema Lugovima, na desnoj
502
obali Piljeke rijeke, iz grobnice su ekshumirani i identifikovani Bonjaci
ubijeni u ljeto 1992. godine i to:
1. Dafi (Muhameda) Edin, roen 1962, Bonjak iz Sanskog Mosta,
2. Kamber (Kasima) Hasib, roen 1959, Bonjak iz Sanskog Mosta,
3. Seferovi (Bege) efendija Emir, roen 1963. u irkiima, nastanjen u
Vrhpolju, gdje je obavljao slubu imama,
4. abanovi (Fehke) Feriz, roen 26. maja 1955, Bonjak iz Trnava.
Ubijeni su u prostorijama zatvora srpske milicije.
503
Dijaz Muranovi
KONCENTRACIONI LOGORI U BOSANSKOJ KRAJINI ZA
VRIJEME AGRESIJE NA BOSNU I HERCEGOVINU 1991-1995.
Bosanska krajina zauzima 31% ukupne teritorije Bosne i Hercegovine, na
kojem je po popisu iz 1991. godine ivjelo 1,274.864 stanovnika i 25% ukupne
populacije stanovnitva Bosne i Hercegovine. Ovih dana navrava se osam
godina od zvaninog zatvaranja koncentracionih logora (septembar 1992) na
prostorima Bosanske krajine, formiranih poetkom agresije na Bosnu i
Hercegovinu.
Kada je u pitanju genocid na prostorima Bosanske krajine, teko je
odluiti odakle i sa kojim materijalnim dokazima poeti. U dosadanjem priku-
pljanju materijalnih dokaza i istraivanjima prikupljeno je mnogo dokaza o
razlozima agresije i genocida, posebno o njegovoj stravinosti na ovim pro-
storima, kao uglavnom i u Bosni i Hercegovini uopte.
Sluei se onom meunarodnom poslovicom da se ni jedan problem ne
moe uspjeno rijeiti dok se ne utvrde razlozi njegovog nastanka, osjeam za
potrebu da dam svoj doprinos o otkrivanju saznanja i uzrocima ove sramne
zloinake aktivnosti.
Iz izvora velikosrpskog nacionalizma, o kojem je mnogo reeno, i drugih
ideolokih izvora saznanja, bitne karakteristike srpskog nacionalizma prema
Bosni i Hercegovini i Bosanskoj krajini ukazuju da njegovi planovi uvijek
poivaju i bivaju sa teritorijalnim pretenzijama na:
- osvajanje tuih teritorija prvenstveno teritorija sa veinskim muslima-
nskim stanovnitvom, to je podrazumijevalo i njegovo unitenje;
- irenje matine srpske drave, na tuim teritorijama.
Orijentacija srpsko-nacionalistike dravne ideologije i politike i u ovom
genocidu bila je usmjerena prema Bosni i Hercegovini, a time i prema Bosa-
nskoj krajini.
504
No, takva politika i ideologija, kada je u pitanju njihov odnos prema
Bonjacima/Muslimanima bila je uslovljena neuspjesima:
- politike asimilacije,
- otvorene srbizacije i
- taktike pridobivanja Bonjaka za veliki srpski projekat. To je razlog
to su se ovaj put odluili na genocid.
Razmjere ovog genocida i drugog zloina nad Bonjacima/Muslimanima,
nesumnjivo govore, da je dobro planiran i sa najvieg nivoa vlasti agresora,
nadgledan.
Koncentracioni logori, masovna ubistva, masovna silovanja, masovna
odvoenja u logore i deportacija, pljaka, zlostavljanje, ruenje vjerskih,
kulturnih, istorijskih i drugih objekata, oit su dokaz da samo dobro pripre-
mljene drave mogu organizovati zloin ovakvog obima.
Za koncentracione logore agresor je koristio razne objekte i to: sportske i
prosvjetne, zdravstvene i ugostiteljske objekte, fabrike hale, vojne kasarne,
kino-dvorane, policijske stanice, kazneno-popravne domove i ostale objekte
MUP-a, hotele, dravne zatvore, bunkere, sklonita, barake, magacine, elje-
znike i autobuske stanice, hladnjae, elektrane, vjerske objekte, klaonice,
rudnike, stare jame, garae, tale, mlinove, otvorene prostore i druge objekte.
Koncentracioni logori i sabirni centri u Bosanskoj krajini, formirani su po
unaprijed pripremljenom programu, koji je dio ukupnog plana agresije na
Bosnu i Hercegovinu i Bosansku krajinu. Formirano je vie desetina koncen-
tracionih logora i to: Keraterm, Trnopolje, Omarska, Manjaa, Tunjica, Crna
kua u Banjoj Luci, Crna kua u Prijedoru, Breziani, Ljubija, Kratelj, Sivci,
O Breziani, .st. Breziani, kolska radionica Prijedor, CZ Prijedor, MUP
Prijedor, Pozorite Prijedor, sportski Centar Prijedor, . st. Ljubija, Mejdan
Ljubija, igralite rudara Ljubija, Gumara Prijedor, Mrini, mjesni ured Orlovci,
MZ Lamovita, O D. Garevci, Elektro Kozarac, Sanduara Kozarac, crkva u
Krkiima, Hladnjaa Prijedor, Elektromontaa Prijedor, Stadion Kozarac,
Stona pijaca Urije, . st. Kozarac, Zecovi, . st. Prijedor, Vitlovska Kozara,
hotel Mrakovica, O Rade Konar Kozarac, stona pijaca Omarska, Petrov
Gaj, stara pilana Kozarac, dvorana Mladost Prijedor, Omladinski centar
Benakovac, umske barake Benakovac, O Gorinje Bosanski Novi, Mali
505
zatvor Banja Luka, MUP Banja Luka, Bosanska Gradika, O Petar Koi
Bosanski Novi, hotel Prijedor, hotel Bosanski Novi, Stari Hotel Prijedor, .st.
Gornja Sanica, umske barake Gornja Sanica, O Biljani Klju, Sportska
dvorana Klju, Mlakve Bosanski Novi, O Hasan Kiki Bosanski Novi,
Autobuska stanica Bosanska Dubica, Stadion Bosanska Dubica, O Vuk
Karadi Sanski Most, Dom zdravlja Kotor-Varo, Ripa Biha, Baii
Biha, Prekaja Drvar, SUP Drvar, hotel Drvar, Srednjokolski centar Drvar,
Suhaa Bosanska Krupa, Bosanska Otoka, SC Bosanski Petrovac, SUP Bosan-
ski Petrovac, SUP Prnjavor, Sportska dvorana Prnjavor, O Prnjavor, umarija
Mrakovica, Drmaljevo - peradarska farma, Velika Kladua, Miljkovii, Dub-
rave Velika Kladua, dispanzer Velika Kladua, Grupeks Velika Kladua,
dispanzer Velika Kladua, Kula Mrkonji Grad, MUP Mrkonji Grad, MUP
ipovo, Napeke Velika Kladua, Kamenica Drvar, Kevljani, Tukovi Prijedor,
Krings Sanski Most, Betonirka Sanski Most, O Jasenice i dr.
Na prostorima Bosanske krajine, agresor je po uzoru na sline kampove
Treeg rajha 1939-1945. godine firmirao logore - bordele u kojima su vrena
silovanja i zlostavljanja, te ubijanja ena i enske djece (Ljubija, Trnopolje,
Omarska, Mrakovica, pozorite Prijedor, hotel Mrakovica, u kojem su bili
smjeteni artiljerci iz Banje Luke). Mnoge ene i djevojke iz tih bordela nikada
se nisu vratile.
Radi efikasnijeg provoenja etnikog ienja i stvaranja etniki istih
teritorija agresor je na tim prostorima formirao vie koncentracionih logora u
kojima je prema naim saznanjima bilo oko 11.000 logoraa. Oni su radili teke
poljoprivredne poslove, poslove u rudnicima, umske i druge teke poslove,
za to ima mnogo dokaza. Logore su otvorili na desetine mjesta i u Srbiji:
Poljoprivredni aerodrom Uika Poega u kojem je bilo 3.000 logoraa, koji su
radili poljoprivredne poslove, rudnik Aleksinac, Sportski centar Loznica,
Batajnica Beograd, kasarna 4. april Beograd, Sabirni centar Ni, Sabirni
centar Subotica, Sremska Mitrovica, Fruka Gora, Borski rudnik, Mokra Gora,
Uice, Prijepolje, Niki, Baoi Herceg-Novi, Valjevo, Rtanj, Vrac i dr. U
nemogunosti da to uinim sa svim, pokuau da dam osvrte samo na neke od
pomenutih logora.
506
Koncentracioni logor Omarska
Omarska se nalazi na oko 30 km juno od Prijedora. Obuhvatao je mjesto
i zgrade rudnika eljezne rude Omarska, posebno stari rudnik veliine nekoliko
km
2
. Logorai su bili smjeteni u dva velika hangara, est garaa, na betonskoj
stazi du pomenutih zgrada i smrtonosnoj bijeloj kui u kojoj su na hiljade
logoraa ostavili svoje ivote.
Logor Omarska otvoren je 28. aprila, a zatvoren 26. avgusta 1992. godine.
Bio je pod kontrolom civilnih organa vlasti i dozvole za ulazak izdavala je
civilna policija, a ne pripadnici srpske paravojne armije.
Zgrada bijela kua sluila je iskljuivo za zlostavljanja, maltretiranja,
sasluavanja, ubijanja, iz koje se hiljade logoraa nikada nisu vratili.
Logorai su dijeljeni u tri grupe i to:
Grupa a). U koju su spadali uhapeni lideri SDA, HDZ, i oni koji su
navodno organizovali pobunu protiv Srba i srpske vlasti;
Grupa b). U koju spadaju navodni muslimanski borci (uglavnom vojno-
sposobni mukarci), koji se sasluavaju u ovom logoru i kasnije prebacuju u
logor Manjaa;
Grupa c). U ovu grupu spadaju oni civili - logorai kod kojih nije
dokazana nikakva krivica. Oni su prethodno zatvarani u logor Trnopolje i
sa njima su bile ene i djeca. U Trnopolje su prebacivani logorai koji su bili
pretueni do te mjere da se ne mogu kretati.
U logoru Omarska formiran je Prijeki sud u sastavu:
1. Slavko Bereta, bivi advokat iz Prijedora, sudija;
2. Drako Zec, sudija;
3. ivko Dragosavljevi, predsjednik suda iz Prijedora;
4. Milenko Tomi, sudija.
Prijeki sud je zasjedao samo petkom radi potpisivanja presuda za
likvidaciju koje su ranije pripremljene od Kriznog taba u Prijedoru i uprave
logora. U logoru je formirana radna grupa koja je, sa automobilom marke
507
TAM ute boje, reg. br. PD 545-46, svako jutro odvozila ubijene logorae u
nepoznatom pravcu. Utovar ubijenih vrili su logorai, koji su esto utovarali i
svoje najblie lanove porodice. Grupu su sainjavali: Dragan Peovi, zv.
Pea, Milorad orda, Vlado Kola, Zdravko Bjelak, Milo Rodi, zv. Brko
i Petar Mra, zv. Pero.
Prvi komandant logora bio je eljko Kvoka, bivi policajac iz
Omarske, kojeg je vrlo brzo zamijenio eljko Majaki, takode bivi policajac,
koji je slubovao u Hrvatskoj u Sisku, on je ostao sve do zatvaranja logora.
Ostalo rukovodstvo logora su: Drago Prca iz Omarske, upravnik logora,
Milorad Tadi, pomonik komandanta logora.
Ovaj logor imao je i svoje sponzore:
- Ani Milan, vlasnik restorana Tri asa iz Omarske,
- Neo Deli, vlasnik restorana Evropa iz Omarske,
- Rajko Stupar, zv. Pale, iz Rasavaca, vlasnik kafane na Urijama.
Oni su imali sva prava u logoru, ulaziti kad ele, odvoditi koga ele,
ubijati koga hoe, silovati koga hoe. Milan Ani je imao svoju privatnu
policiju od 200 policajaca, sa kojima je rukovodio ratni zloinac Momilo
Radanovi, zv.Cigo iz Omarske.
Ostali zloinci iz logora Omarske su: dva brata Paspalji, Ratko Milosa-
vljevi, Zori, profesor, Dragan Prca, Draenko Predojevi, eljko Topi,
Milan Ani, Momilo Radanovi, Kljaji Cigo, Goran Mrkan, Nikola Drui,
Dragan Lai, Mlao Krkan, Nada Balaban, Igor urguz, Duan Tadi, eljko
Kvoka, Slobodan Kneevi, Zoran igi i drugi.
U ovom logoru formirana je grupa od 16 isljednika-ispitivaa, na ijem
elu je bio Ranko Miji, naelnik krim. policije u Prijedoru, sada se bavi bizni-
som i savjetnik naelnika CSB Prijedor. Oni su uglavnom bili radnici MUP-a
Prijedor, odgovorni za hiljade nevino ubijenih civila logoraa u ovom logoru.
Pripadnici srpskih vojnih i policijskih formacija mogli su doi u logor
kada su htjeli, odvoditi koga su htjeli, ubijati, silovati i vriti druga zlodjela.
Nikakva se evidencija u logoru nije vodila do dolaska Meunarodnog crvenog
krsta.
508
509
Kroz logore je prolo na desetine hiljada logoraa, iji broj se nikada nee
tano ustanoviti. U njemu su kao i u svim ostalim logorima vrena muenja
koje historija genocida nije zapamtila.
Jedan od prvih stranih novinara (pored. R. Gatmana), koji je poetkom
avgusta 1992. godine izvijestio svjetsku javnost o postojanju koncentracionih
logora izjavio je Omarska je bila monstruozna. Pakao sainjen od tortura,
silovanja, ubijanja. To je sramota neeg stoljea.
1
Koncentracioni logor Keraterm
Koncentracioni logor se nalazio u Tvornici keramikih ploica Kera-
term, udaljenoj tri kilometra od Prijedora. Sastojao se od vie hangara za
suenje keramikih ploica i drugih zgrada. Prvi upravnik logora bio je Duan
Kneevi, zv. Dua. Nakon kratkog vremena zamijenio ga je Duan Sikirica,
zv. Duko, sa pomonicima: Damir Doen, Dragan Kulundija i Dragan Futar.
To je period kada se u logoru masovno siluje, zlostavlja, ubija, i vre druga
zlodjela. Silovanja u upravnoj zgradi organizuje Duan Kneevi, zv. Dua.
Siluju se djeca koja zbog toga umiru, siluju se ene neprekidno vie dana od
vie zloinaca, kako bi se utvrdilo koliko ene mogu podnijeti tu vrstu muenja
(sluaj radnice Tvornice Mira Cikota, koja je nakon 23 dana umrla). Zlo-
glasni straari su Nenad i Predrag Banovi, Goran Laji i Dragan Kondi.
U ovom logoru svakodnevno se vre masovna ubistva i leevi odvoze u
nepoznatom pravcu. Nou 23/24. jula 1992. godine u paviljon III ubaen je
bojni otrov suzavac, te kada su logorai pokuali istrati vani, gore navedeni
1
To potvruje i izjava jednog od zatoenika logora Omarska, Nihada Rianovia,
u kojoj se izmeu ostalog opisuje nezaboravna no 27. maja 1992. koju su pretrpjeli
logorai prilikom prebacivanja iz Trnopolja u Omarsku. Uz pucnjavu, ranjavanje i
batine (ti logorai) su utjerani u jedan hangar u koga su smjestili oko 500 logoraa....
Nastala je neviena tua, kundacima, pukama, akama, palicama, cipelama i drugim
predmetima. Mnogi logorai su padali u nesvijest.
Svaka naredna no i dan bili su sve gori i tei. Prva tri dana nisu dali nikakvu hranu ni
vodu... kae se u nastavku izjave i napominje da su svaki dan sasluavali po 100 logoraa,
da su svakog od njih morali donositi nazad u hangar, da nije bilo noi, ni sasluanja kada
nisu traili zlato, novac, i druge dragocjenosti.
straari su ih doekali rafalima iz automatskog oruja, i ubili 167 logoraa, a
67 tee i lake ranili. Sve i mrtve i tee i lake ranjene pokupili su bagerima i
natovarili na kamione, odvozei ih u nepoznatom pravcu. Zidove zgrade i
betonsko dvorite od krvi prale su cisterne za vodu, a kuda su prolazili kamioni
sa mrtvim i ranjenim, prema Palanitu, asfalt je ostao krvav, pa su Muslimane
koji stanuju u neposrednoj blizini natjerali da peru krv sa tog asfalta. Grobnica
nastradalih logoraa je otkrivena, ali jo nije otvorena.
Uprava logora je tek 22. avgusta 1992. godine dozvolila meunarodnim
humanitarnim organizacijama da posjete logor, ali su prije toga sve logorae
sklonili u nepoznatom pravcu, a mnoge su poubijali.
U posljednjim ubijanjima u logoru uestvovao je i ratni zloinac eljko
Ranjatovi Arkan sa svojim zloincima, krajem 1992. godine. Logor je sluio
i za kratkotrajni smjetaj srpskih vojnih obveznika pobjeglih sa raznih poloaja
u Hrvatskoj i Bosni. U to vrijeme logorom su upravljali ratni zloinci Slobo-
dan, Ninoslav i Ranko Vlaina.
Zbog zloina u logoru Keraterm protiv 15 osumnjienih za ratne zloine
pokrenut je postupak u Hagu (Duko Sikirica, Damir Doen, Dragan Futar,
Dragan Kulundija, Nenad i Predrag Banovi, Goran Laji, Dragan Kondi,
Nikica Janji, Duan Kneevi, Dragomir aponja, Nedeljko Timarac, Zoran
igi, Duan Tadi, Slobodan Vlaina, Ninislav Vlaina i Nenad Vlaina).
Logor je zatvoren krajem septembra 1992. godine, a logorai prebaeni u
Omarsku i Manjau.
Koncentracioni logor Manjaa
Manjaa je otvorena krajem maja 1992. godine. Logor se nalazi na
padinama planine Manjaa i sastoji se od vie od 40 tala za stoku. est tala
je sluilo za logor, a ostale su sluile za smjetaj opljakane stoke, gdje su
logorai esto prepoznavali svoje konje i ostalu stoku. Ovaj logor je sluio za
zatvaranje tekih zloinaca Muslimana i Hrvata. To je vojni koncentracioni
logor i bio je pod direktnom vojnom komandom generala Momira Talia,
komandanta Banjalukog korpusa Srpske vojske. Logor su u zadnje vrijeme,
510
posjeivali predstavnici meunarodnih humanitarnih organizacija. U to
vrijeme logorai bi morali oistiti logore i u njih smjestiti vojne krevete, a
premlaene i iznemogle logorae sakrivali bi u ostale tale sa stokom. Logor je
okruen visokom ogradom od bodljikave ice koju su pravili sami logorai, u
koju je bila ukljuena struja. U svakoj od est tala bilo je smjeteno po 800-
1.000 logoraa, spavali su na betonu, padali od gladi i iscrpljenosti, deformisali
se od gladi, pasli su travu, vode nije bilo, jeli su sirove kukuruze, masovno su
dobivali dizenteriju, a ljekarska pomo im je bila uskraena.
Pod pritiskom Meunarodnog crvenog krsta, logor je 14. novembra 1992.
godine zatvoren, a logorai prebaeni u Karlovac. Od 1.900 logoraa u
Karlovac je stiglo svega 679. Za 1.229 logoraa gubi se svaki trag. Sada njihove
leeve pronalaze u masovnim grobnicama irom Bosanske krajine.
Koncentracioni logor Tomaica
Tomaica se nalazi 25 kilometara juno od Prijedora. Radi se o napu-
tenom rudniku eljezne rude. Ovaj logor je iskljuivo sluio za likvidaciju
logoraa. Nemamo podataka da se iz njega ikada iko iv vratio. Likvidacija je
vrena po kratkom postupku. Oko njega se nalaze mnoge jame koje su
pretvorene u masovne grobnice. U samo dvije nalazi se vie hiljada ubijenih
Bonjaka. Ovdje su dovozili ubijene rtve u drugim logorima i naseljenim
mjestima (Kozarcu, Prijedoru, Ljubiji, Hambarinama, Kljuu, Sanskom
Mostu, Banjoj Luci i drugim mjestima). Leeve su istresali u kratere duboke i
do 50 metara. Jedno vrijeme ovdje su dovozili i ive, ubijali ih i bacali u kra-
tere. Ostatak krvi i dijelova tijela, koji su ostajali na licu mjesta, zbog vruina
(maj, juni, juli, avgust) stvarali su nepodnoljiv smrad, zbog ega su se Srbi
koji ive u neposrednoj blizini alili, pa su onda leeve poeli polijevati
kiselinom pod ijim dejstvom su vrlo brzo trunuli i oteavali naknadnu
identifikaciju.
U neposrednoj blizini logora ratni zloinac Simo Drljaa napravio je
vikendicu, u kojoj se esto odmarao i posmatrao te masovne grobnice. Tu su
ga pripadnici meunarodnih snaga SFOR-a prilikom hapenja i ubili.
511
Koncentracioni logor Trnopolje
Logor se nalazio 15 kilometara jugoistono od Prijedora, smjeten je u
drutvenom domu Trnopolje, ograenom bodljikavom icom i uvan stra-
arima.
Upravnik logora je bio Slobodan Kuruzovi, rezervni major, a njegov
pomonik Pero urguz. Oni su nareivali ta e se raditi sa logoraima, oni
su nareivali ubistva, koga e i kada ubiti, oni nisu dozvolili da se ubijenim
Hrvatima Anti Murgiu i njegovom sinu Zoranu, izvadi ica provuena kroz
jezik i tako su voeni.
U logoru je najvie bilo ena i djece, te logoraa koji su u drugim logorima
pretueni do smrti, pa bi ovdje doveeni umirali danima, bez ljekarske pomoi,
na oigled bliih lanova porodice. Upravnik Kuruzovi je dugo godina ivio
u Prijedoru i on je znao sve logorae. On i urguz su formirali logore bordele
u neposrednoj blizini logora. Ovaj logor je bio pakao za logorae. U jednoj
smjeni se nalazilo i po 5.000 logoraa. Uglavnom su dovoeni nou, a bilo ih
je svih uzrasta, tu su i ene raale bez bilo ije pomoi. U logor su dolazili svi
ostali ratni zloinci i odvodili koga su htjeli, ubijali, silovali i maltretirali. To je
najee inio Savan Konar, koji je u logor dolazio sa tenkovima i tenkistima
sa Mrakovice, koji su odvodili ene i ensku djecu, koji se iz bordela na
Mrakovici nikada nisu vratili.
Logor je zatvoren poetkom avgusta 1992. godine.
Koncentracioni logori Narodne odbrane Zapadna Bosna
Bez iroko raspostranjene petokolonake i kolaboracionistike aktivnosti
Bosne i Hercegovine iz redova sva tri njena naroda, nije bilo ansi da agresija
na nju uspije. Naroito nije bilo anse da se ostvari planirano etniko i-
enje, odnosno genocid nad njenim najbrojnijim narodom. Agresor je u tome
veoma dobro iskoristio faistike recepte iz Drugog svjetskog rata. Ovdje emo
pomenuti samo da je nacistiki Trei rajh genocid nad Jevrejima uveliko
sprovodio u svim zemljama okupirane Evrope ustrojenom Jevrejskom
512
policijom, a da su prljave poslove oko sahrane, naroito za prikrivanje
izvrenih zloina iskopavanjem i spaljivanjem rtava faistikog terora esto
obavljale radne ete formirane od Roma.
Kad se pokazalo da su za to snage kolaboracionistike tvorevine
Republika Srpska Bosna i Hercegovina i Hrvatska zajednica Herceg-Bosna
nisu dovoljne u akciju je otvoreno ukljuen predratni petokolona Fikret Abdi,
koji je 29. septembra 1993. godine Okrug Biha proglasio Autonomnom
pokrajinom Zapadna Bosna, kao jo jedne paradravne tvorevine, sa ciljem
razbijanja bonjakog nacionalnog korpusa. U svojstvu komandanta oruanih
snaga te paradravne tvorevine - narodne odbrane, uskoro potom za proti-
vnike svoje izdajnike politike formirao je bar est koncentracionih logora
(Drmeljevo, Dubrave, Dolovi, Raetin zid, Ponikve i Brezici-Zeijak), koji su
nosili nazive sabirnih centara, kroz koje je prema nekim podacima prolo
(ili u njima izgubilo ivote) 6.479 nedunih civila.
Naredbom vrhovnog komandanta Narodne odbrane Zapadna Bosna,
Fikreta Abdia, pod izgovorom sabirnih centara formirani su koncentracioni
logori. Takav jedan logor u Dubravama kod Velike Kladue pretvoren je u
vojni zatvor. Shodno toj naredbi u iste su smjeteni i izdravali kazne svi
poinioci krivinih djela, kako zarobljenici, pripadnici Petog korpusa Armije
Republike Bosne i Hercegovine, tako i neduni civili. Shodno zadacima odr-
avanja logora i stvaranja sigurnosno-bezbjedonosne situacije u vojnim
logorima, istom naredbom je nareeno i preduzimanje odreenih konkretnih
mjera zatite (ograda, giteri na prozorima, pojaane strae, i sl.). Taj zahtjev
Vrhovnoj komandi uputio je naelnik odsjeka bezbjednosti Vrhovne komande
narodne odbrane Zapadna Bosna Ibrahim edovi 10. decembra 1994. godine.
Logori su otvoreni i u drugim mjestima (Drmeljevo, Napeke, Miljkovii,
dispanzer Velika Kladua i dr.). U logorima su formirani prijeki vojni sudovi.
Tako je 15. februara 1995. godine Vojni sud prvog stepena, kojem je predsje-
davao Rasim Husi, pripadnika 505. brigade Petog korpusa, Mustafu izmia
osudio na est godina i deset mjeseci zatvora zbog uea u Armiji Republike
Bosne i Hercegovine. Kroz ove logore je prolo 6.479 logoraa.
513
Vrste poinjenih zloina
U svim koncentracionim logorima, koje su formirali srpsko rukovodstvo
u Bosni i Hercegovini, Hrvatsko vijee obrane i Demokratska narodna zaje-
dnica Fikreta Abdia, uslovi boravka, nain muenja i ubijanja, su bili isti to
ukazuje na jedinstven plan formiranja logora.
Prema naim saznanjima u koncentracionim logorima Bosanske krajine,
agresori su primjenjivali na desetine naina muenja, koje istorija genocida
nije zapamtila, kao to su:
- tjeranje na meusobnu tuu do ubijanja najbliih lanova porodice
(otac sina, sin oca, brat brata i sl.);
- vaenje oiju ivim logoraima;
- odsijecanje dijelova tijela i tjeranje logoraa da to jedu;
- odsijecanje ekstremiteta i spolnih organa;
- nasilno uzimanje krvi do umiranja;
- silovanje ena i enske djece do umiranja;
- paljenje ivih ljudi (zapalili su ivog Asima Dafia iz Prijedora, za to
ih je njegov brat nekoliko dana molio da dozvole da sahrani ostatak
njegovih kostiju);
- tjeranje da piju naftu i staro ulje od automobila;
- sjea vena na rukama i nogama;
- klanje motornom pilom;
- bacanje djece u betonske mjealice;
- zakivanje ivih ljudi na vrata;
- tjeranje roditelja da piju krv svoje djece;
- odsijecanje tabana i tjeranje da klanjaju;
- kastriranje logoraa;
- tjeranje muslimanki da gole kopaju kukuruze i kupe sijeno, a straari
iz Trnopolja bi jednu po jednu, na oigled svih ostalih silovali;
514
- tjeranje vjerskih slubenika muslimana da piju rakiju i jedu slaninu;
- putanje vujaka na logorae (Kotor-Varo);
- gaenje logoraa bagerima i prignjeivanje uza zid (Kotor-Varo);
- gaenje cigareta u oima logoraa;
- vaenje zuba radi skidanja zlata;
- ubijanje palijama (Benakovac);
- klanje jednog lana porodice, a ostali to moraju posmatrati;
- nabijanje logoraa na flae i druge predmete;
- otimanje djece i bacanje u rijeku;
- tjeranje na seks na krugu logora pred ostalim logoraima;
- upanje nokata;
- tjeranje logoraa da gutaju metke;
- izgladnjivanje i iednjivanje logoraa;
- lomljenje kostiju ekiem i drugim predmetima;
- prisiljavanje na homoseksualnost;
- izlaganje tiskanju na vruini u hermetiki zatvorenim elijama;
- tjeranje na prekomjerno pijenje vode, a zatim udaranje po stomaku,
zakivanje u sanducima i tako ostavljanje;
- bacanje bojnih otrova u elije;
- nabijanje automobilskih guma na logorae i tako spaljivanje;
- gaanje noevima, koristei logorae umjesto meta;
- razbijanje naoala bez kojih logorai ne mogu da se kreu;
- vezivanje za posebne sprave za muenja;
- vezivanje za noge, zatim za kran i dizanje u zrak, drei ih tako po
nekoliko sati (Emir Beganovi, logora iz Prijedora u Omarskoj);
- zabrana prijeko potrebnih lijekova i dijalize;
- vezivanje jedne noge za kamion, a druge za stub i tako kidanje;
515
- vezivanje za testise i za motor, te vonja do umiranja;
- nepruanje ljekarske pomoi;
- vezivanje ice kroz jezik, i drugi naini muenja.
U logorima su provoene stravine torture, koje najbolje odraavaju
ponaanja roditelja koji su sluali smrtne vapaje svoje djece u trenutku
umiranja, kada su ih dozivali da im pomognu, na izmaku svoje snage i svog
ivota. To je trenutak kada zloinac vriti od radosti. To zloince nije zadovo-
ljavalo, nastavljali su novim i teim nainima muenja, a njih nije manjkalo,
bilo ih je kako smo naveli na desetine. Ostali logorai koji su to posmatrali
postali su ravnoduni, svejedno im je bilo ivot ili smrt. Mnogi logorai su sa
manje straha ili na strijeljanje, nego na sasluavanja isljednicima sa kojim je
rukovodio zloinac Miji iz Prijedora, jer je smrt krae trajala.
Uz sve torture i zlostavljanja zloinci nikada nisu gubili iz vida svoje
namjere da dou do line koristi, do pljake, prije svakog muenja traili su
zlato, novac, marke i druge vrijednosti. Nakon toga nastavljaju sa neopisivom
torturom, neizmjerljiva oholost i scena junatva nad golorukim narodom,
odzvanjala je tupim udarcima palija, razbijene glave, zgrena tijela, smrtni
vrisak, noevi sijevaju, mlazovi krvi ite po zidovima i plafonima, odsjeeni
dijelovi tijela, nadahnjivali su zloince i davali im novu snagu.
Masovna ubistva u koncentracionim logorima vrena su na dva naina:
Ubistva u logorima i ubistva logoraa van logora; Ubistva u logorima vrena
su strijeljanjem, klanjem, noevima i motornim pilama, ubistva protivavio-
nskim mitraljezima i drugim automatskim orujem.
Karakteristian primjer u logoru Keraterm, gdje je svaki dan ubijano po
desetak logoraa. Pomenuli smo sluaj da je, a 23./24. jula 1992, nakon bacanja
bojnih otrova u eliju ubili su 167, a tee i lake ranili 67 logoraa, kako je
to naprijed navedeno.
esta masovna ubistva logoraa vrena su i van logora. Karakteristian
primjer je ubistvo 280 logoraa u Korianskim stijenama iznad rijeke Ugar
izmeu Travnika i Kotor-Varoi, koji su sprovoeni na razmjenu u Travnik,
ili prilikom zatvaranja logora, primjera radi, od Trnopolja do Karlovca, nestalo
je oko 945 logoraa, koji su usput poubijani, ili od Manjae do Karlovca, na
odredite u Karlovac nije stiglo 1.200 logoraa.
516
Karakteristika pomenutih logora je to su u logore mogli dolaziti, bez
kontrole svi pripadnici etnikih formacija, policije, pa i civili, odvoditi koga
su htjeli, ubijati, zlostavljati i raditi ta su htjeli, a da nikome ne odgovaraju.
To su najee inili Duko Tadi, Zoran igi, Momilo Radanovi, eljko
Tubin i mnogi drugi.
Odgovornost za zloine
Podaci o desetinama hiljada ljudskih sudbina su tek samo uvrteni u
statistiku ratnih zbivanja na ovim prostorima. Jedan od posebnih razloga
nedostajanja prave i potpune kvalifikacije ovih stradanja jesu:
- gubljenje individualiteta rtve i
- individualnost zloinca.
Kada je rije o rtvi, nije rije o statistikom zbiru, nego o pojedinanim
i kolektivnim ljudskim sudbinama i ljudima sa svojim identitetom i svojom
biografijom. Kada je rije o poiniocu nije rije o narodu zloincu, nego o
pojedincima zloincima, koji imaju svoj identitet i svoju biografiju.
Najindikativnije je upravo to, da oni koji su okrvavili ruke, nevinom
krvlju, svojih do jue nevinih komija Muslimana, znaju da su krivi i poku-
avaju u svoje drutvo uvui i one koji su bez obzira na motiv, sa pukom u
ruci, uestvovali u oruanoj borbi, na nekoj od linija fronta. Ali, ne moe se
takav Srbin smatrati jednakim sa Milomirom Stakiem, Zoranom igiem,
Dukom Tadiem, Drakom Kovaeviem i dr., koji su bili organizatori i
rukovodioci genocida nad nesrpskim stanovnitvom Bosanske krajine i Bosne
i Hercegovine uopte.
Kroz pomenute logore u Bosanskoj krajini prolo je vie od 140.000
logoraa-nedunih civila. Mnogi svjedoci, pa i neki naunici manipuliu sa
brojem logoraa na ovim prostorima, tvrdei da ih je bilo samo onoliko koliko
su oni vidjeli dok su bili u logorima. Meutim, logorai su svakodnevno odvo-
eni na ubijanja i u druge logore, a umjesto njih dovoeni drugi. Broj logoraa
najbolje je ocijenio Ilija Matanovi, katoliki svetenik iz Ljubije, koji je
izjavio, da je, dok je on bio u Omarskoj 11 dana, kroz logor prolo oko 13.000
logoraa.
517
Mnogim logoraima se gubi svaki trag, ali se sve vie tragovi pronalaze u
masovnim grobnicama, koje se svakodnevno otvaraju i iz njih ekshumira na
desetine i stotine leeva, a ovih dana se neki pronalaze i u SR Jugoslaviji u
njihovim logorima. To je pitanje kojem nikada niko nije dovoljno posvetio
panju, i ako smo na to neprestano ukazivali.
Poinjeni zloini ne smiju ostati bez odgovarajue pravosudne reakcije
domae i meunarodne zajednice. Neutvrivanje i nesankcionisanje indivi-
dualne krivice dovodi do ekstremnog i ubilakog ovinizma i ksenofobije, te
automatske generalizacije i pripisivanja kolektivne odgovornosti. Mi ne
vjerujemo i ne prihvatamo kolektivnu krivicu ni odgovornost. Ni jedan zloin,
niti zloinac, ne smije se sakriti iza nacionalnog interesa, niti se individualna
odgovornost moe umanjiti fiktivnom ravnomjernom raspodjelom odgovo-
rnosti na sve lanove zajednice.
Temeljno i poteno suenje i odmjeravanje odgovarajue kazne za
poinjene zloine, nee pruiti samo kakvu-takvu satisfakciju rtvama. Ono
prestavlja nuan zavjet zajednikog ivota, ne samo u istoj ili susjednim
dravama, ve i na istoj planeti.
Dokaz o stravinosti zloina u Bosanskoj krajini jeste i pokrenuti postupci
pred Meunarodnim sudom u Hagu, protiv 48 zloinaca sa ovih prostora.
Naveemo glavne stratege provoenja i nadgledanja provoenja zloi-
nakog programa na ovim prostorima, kojega su usvojili Slobodan Miloevi,
Radovan Karadi, Ratko Mladi, Momilo Krajinik i drugi. Radoslav Branin
i Momir Tali nalaze se u Hagu. Uzgred koristimo priliku da navedeno nekoliko
zloinakih rukovodilaca, iz nekih mjesta sa prostora Unsko-sanske regije i
Bosanske krajine, od kojih je dobar broj u Hagu ili se za njima traga, a mnogi
su na tajnim listama. To su:
PRIJEDOR
Simo Mikovi, Miomir Staki, Vladimir Arsi, Radomir Bursa, Zoran
Kralica, Rade Muti, ivko Eim, Ostoja Marjanovi, Duan, Ninoslav i
Nenad Vlaina, Dragoljub Kitonji, Srda Srdi, Nedeljko Vujii, Milan
Kovaevi, Simo Drljaa, Radoslav eljaja, Brane Beri, Dragan Savanovi,
Milan Milutinovi, Mile Muti, Slavko Budimir, Slobodan Kuruzovi,
518
Bogdan Deli, Milovan Dragi, Duan Kurnoga, Slobodan Balaban, Milan
Ani, Ranko Miji, Duan Jankovi i dr.
KOZARAC
Duan Tadi, Brane Tadi, Sretko Balti, Goran Borovnica, Zoran igi,
Drago igi, Draen Predojevi, Drago Mitrovi, Draa Mitrovi, Dara
Mitrovi, Lako Vidovi, Cico Vidovi, Pepo Vidovi, ore Kozomora,
Dragan Lai, Milo Radulovi, Zoran Grahovac, Dragan Grahovac, Goran
Vidovi, Rade Vlasenko, Dragan Konar, Rade Gnjati, Zele Zeli, Dragan
krbi i dr.
LJUBIJA
Rade Bilbija, Slobodan Taranjac, oko Kneevi, Ranko Ribi, eljko
Ribi, oko Taranjac, Jovan Datjevi, Tihomir Bereta, Mehmed Topi,
Adem Ejubovi i dr.
ELA
Rade uica, Slavko Budimir, Luka Lai, Luka Stani, Drako Stani,
Mile Kljai, Mile Milutinovi, Mio Rajli, eljko Gnjati i dr.
KONCENTRACIONI LOGOR KERATERM
Duan Sikirica, zv. Dua i Sikira, Duan Kneevi, Zoran igi, Mla-
denko ia, Komandir Kole, Klajn, Rade Sikirica, Duan Banovi, Brane
Konar, Slobodan, Ninoslav i Ranko Vlaina, ore Pani, Zoran Proti,
Damir Doen i dr.
KONCENTRACIONI LOGOR TRNOPOLJE
Slobodan Kuruzovi, Boko Dragievi, Mio Radulovi, Vukain
Gavrilovi, Spaso Mari, Rade Selak, Slavko Jordan, Ratko Mari, Gojko
Banjanin, Vukain Stani i dr.
519
520
KONCENTRACIONI LOGOR OMARSKA
eljko Mejaki, dva brata Paspalja, Ratko Milosavljevi, profesor Zori,
Dragan Prca, Draenko Predojevi, eljko Topi, Milan Ani, Momilo
Radanovi, Cigo Kljaji, Goran Mrkan, Nikola Drui, Dragan Lai, Mlao
Krkan, Nada Balaban, Igor urguz, Duan Tadi, eljko Kvoka, Slobodan
Kneevi i dr.
KRIZNI TAB U PRIJEDORU
Milomir Staki, Mio Kovaevi, Simo Drljaa, Vladimir Arsi, Radmilo
eljaja, Slobodan Kuruzovi, Sra Srdi, Mile Muti, Rade Muti, Slavko
Budimir.
OPERATIVNI KRIZNI TAB
2
Simo Drljaa, Milan ao, Duan Jakovljevi, uro Para, Ranko Miji,
Radomir Rodi, Boko Petrovi i Milo Jankovi.
2
Prijedor je kao i sva druga mjesta imao krizni tab, meutim, Prijedor je jedini
na prostorima Republike Srpske imao i operativni tab.
Krizni tab je donosio sve odluke (otvaranje logora, sainjavanje spiskova za likvidaciju,
imenovanje rukovodstva, odvoenje u logore, progonu, silovanjima i sl.). A operativni
krizni tab je izvravao sve naredbe kriznog taba.
Protiv svih navedenih u oba taba pokrenut je krivini postupak u Hagu, neki su na
javnim, a neki na tajnim listama. Mnogi od njih su u Hagu, a nekoliko ih je likvidirano
prilikom hapenja.
Demal Botonji
KLJUA
Opina Klju nalazi se u zapadnom dijelu Bosne i Hercegovine. Geo-
grafski je uglavnom smjetena u sreditu izmeu njenog sjeverozapadnog i
jugozapadnog dijela. Do rata se prostirala na povrini od 844 km
2
. Po popisu
stanovnitva iz 1991. godine imala je 37.233 stanovnika. Nacionalna struktura
je bila: Srba 18.438 ili 49,5%; Bonjaka Muslimana 17.714 ili 47,6%;
Jugoslovena 545 ili 1,5%; Hrvata 336 ili 0,9%, te ostalih 209 ili 0,9%.
Na prvim viestranakim demokratskim izborima iz 1990. godine na
podruju opine su uglavnom pobijedile dvije stranke: Stranka demokratske
akcije SDA i Srpska demokratska stranka SDS BiH sa natpolovinom
veinom osvojenih mandata u Opinskom parlamentu u korist SDS-a.
Iskoristivi to, ova stranka je odmah pristupila apsolutnoj nacionalnoj
homogenizaciji srpskog naroda. Poetkom raspada Jugoslavije i ratova u
Sloveniji i Hrvatskoj poela je naoruavati srpski narod i organizirati jedno-
nacionalne paradravne institucije uz obilato i otvoreno koritenje svih resursa
i oruja bive Jugoslovenske narodne armije JNA. Taj proces je do poetka
1992. godine bio zaokruen.
U sklopu prednjeg SDS Bosne i Hercegovine je 18. novembra 1991.
godine odrao nelegalni plebiscit srpskog naroda i izglasao jednostranu odluku
o pridruivanju Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine SR BiH u
sastav krnje Jugoslavije ne marei za volju ostala dva konstitutivna naroda
Bonjake i Hrvate. Odlukom legalne skuptine SR BiH i po zahtjevu Hake
konferencije o bivoj Jugoslaviji i preporuci Badintereve (Badenter) komisije,
odran je Referendum o daljem politikom statusu Bosne i Hercegovine.
Na Referendumu, odranom 29. februara i 1. marta 1992. godine, veina
od 64% glasaa izjasnila se za suverenu i samostalnu Bosnu i Hercegovinu.
521
Nakon ovog intenzivirana je propaganda o ugroenosti srpskog naroda.
Paravojne i vojne formacije bive JNA otpoele su blokadu puteva i itavih
regija u Bosni i Hercegovini, ime je faktiki otpoela otvorena agresija na
Republiku Bosnu i Hercegovinu. Njeno nesrpsko stanovnitvo stavljeno je
izvan zakona i svih ljudskih principa i prava. Na podruju Opine Klju nije
bilo pravih borbenih akcija. Jo poetkom 1992. godine poinju pojedinana
ubistva nesrba po naseljenim mjestima. Maja mjeseca 1992. poela je totalna
blokada svih nesrpskih naselja na podruju Opine Klju. Niko nije vie
mogao u nju ui niti izai bez posebne dozvole srpske vlasti.
Izvrenom blokadom naselja stvoreni su uslovi za poetak odvijanja
genocida masovnim ubijanjem civilnog stanovnitva Bonjaka i Hrvata i
njihovom odvoenjem u zatvore i logore. U logor Manjaa sa podruja opine
dovedeno je 1.161 lice. Prethodno su svi proli kroz stravine torture i tuu po
veim javnim objektima, kolama, domovima i sl. Jasno je da je to raeno po
planu. Nove, srpske, vlasti su prethodno naredile prestanak rada svih kola na
podruju opine sa 20. majem 1992. godine. Sistematsko nasilje poelo je
insceniranim napadom i odbranom grada Kljua, 27. maja 1992. godine, od
kada su Srbi preuzeli svu vlast u institucijama Opine Klju i zabranili dolazak
na posao svom nesrpskom stanovnitvu.
Poslije ovog poinju masovne egzekucije - ubistva civilnog stanovnitva
Bonjaka i Hrvata po naseljima bez obzira na spol, starosnu dob i sl. Nasiljima
je pogotovu bilo izloeno svo vojno sposobno stanovnitvo. Tako su poele
nastajati i masovne i pojedinane grobnice na podruju Opine Klju. Bloki-
rana nesrpska sela dola su pod udar kasnije.
Napad na selo Prhovo insceniran je 1. juna 1992. godine kao i na sela
Pudin Han, Velagie, te Krasulje, a na najvee selo Biljane napad je uslijedio
10. jula 1992. godine.
522
A) Masovne grobnice
Masovna grobnica Lanite I
Ova grobnica je u umskom kompleksu na lokaciji planinskog prevoja zv.
Lanite, iri lokalitet planine Grme, koja je 13 kilometara udaljena zapadno
od Kljua. Radi se o prirodnoj podzemnoj pilji dubine i preko 25 metara, u
koju su baena tijela 118 civila, ena djece i staraca i mlaih mukih osoba.
Grobnica je pronaena polovinom 1996. godine i bila je zatrpana zem-
ljom do vrha tako da se veoma teko otkrila. Ista je ekshumirana poev od 4.
oktobra pa do 15. novembra 1996. godine. Leevi su bili u vie slojeva razdvo-
jeni nasutom zemljom, tako da je iz prvog sloja ekshumirano 77 lica. Prva tijela
su pronaena na dubini od 11,60 metra.
Tokom ekshumacije u jami su pronaeni ostaci ahura od municije
automatskog oruja, runih bombi i sl.
Nakon obdukcije iz ove grobnice je identifikovano 170, a neidentifi-
kovano 18 tijela, i sahranjeni su u zajedniko mezarje u selu Biljanima, na
mjestu stradanja kod ranije osnovne kole.
Masovna grobnica Lanite II
Ova grobnica se nalazi 2.700 metara zapadno od prevoja Lanite,
nasuprot od grobnice Lanite II. Pronaena je koncem 1995. godine, a
ekshumirana je od 5. do 7. oktobra 1996. godine. Iz grobnice je ekshumirano
77 tijela rtava civila - stanovnika sela Velagii, od kojih je identifikovano 70.
rtve su pobijene kod Osnovne kole u Velagiima 1. juna 1992. godine.
Sahranjeni su na mjestu stradanja u Velagiima pored magistralnog puta
Biha Jajce.
523
Masovna grobnica Crvena zemlja I i II
Grobnica je pronaena koncem 1995. godine. Ekshumacija grobnice I
zavrena je koncem 1995, a grobnice II 5. novembra 1996. godine.
Ove grobnice se nalaze na oko deset kilometara sjeverozapadno od
Kljua, a ine ih dvije susjedne prirodne udoline vrtae.
Iz grobnice I ekshumirano je 15 tijela, od ega je identificirano 11,
uglavnom civila iz sela Biljani.
Iz grobnice II je ekshumirano 16 tijela, od ega je identificirano 15.
Masovne grobnice u selu Prhovo
Prva grobnica je locirana u centru bonjakog sela Prhovo.
ini je jedna prirodna udolina pored glavnog seoskog puta. Ekshumacija
je izvrena maja 1997. godine, kada je ekshumirano 37 leeva civila, stano-
vnika sela Prhovo. rtve su poubijane u istom selu 1. juna 1992. godine ispred
oblinje mjesne prodavnice. Radi se uglavnom o enama, djeci i starcima.
Identifikovano je 35 tijela, a dva su oznaena sa NN.
U meuvremenu je na podruju ovog sela pronaena i druga masovna
grobnica tzv. Ciganska dolina. Ekshumirana je 24. septembra 1999. godine.
Tada je ekshumirano pet tijela civilnih rtava sela Prhovo. Bili su to uglavnom
vojno sposobni mlai mukarci koji su izdvojeni iz grupe ostalih mjetana
ovog sela 1. juna 1992. godine. Odvedeni su prema srpskom selu Pei, te usput
poubijani. Sva tijela su identifikovana.
Masovna grobnica Biljani zaselak Botonjii
Radi se o tali vlasnitvo Hilme Botonjia u selu Botonjii, gdje je 7.
avgusta 1992. godine prilikom progona cjelokupnog bonjakog stanovnitva
iz sela, izdvojena grupa ena i staraca, te dvoje djece od po petnaest godina.
524
Svi su zapaljeni i pobijeni ukupno 11 lica. Uviaj i kupljenje posmrtnih
razbacanih ostataka ljudskih kosti sa ove lokacije je izvreno 29. aprila 1997.
godine. Pretean dio tijela nije pronaen jer su neka uklonjena od strane
poinilaca zloina na nepoznatu lokaciju. Pronaen je i dio kostiju u blioj
okolini mjesta stradanja, raznesenih od strane ivotinja.
Masovna grobnica Gornji Kamiak
Ova grobnica se nalazi sjeverno od Kljua, u selu Gornji Kamiak, u
blizini magistralnog puta Velagii Sanski Most. ini je prirodna udolina
nedaleko od kue vlasnitvo Hasana Razia. Jedanaestog oktobra 1992. godine
poubijano je pet civila, mjetana ovog sela, meu kojima je i djevojica stara
dvanaest godina. Ubijeni su u kui koja je onda zapaljena. Ekshumacija je
izvrena 23. novembra 1996. godine, te su sva tijela identifikovana.
Masovna grobnica Biljani I
Ova grobnica se nalazi neposredno iznad ranije Osnovne kole u
Biljanima. Tu su rtve 10. jula 1992. godine masovno privoene u kolu i
drutveni dom. Bili su to civili, mjetani sela Biljani. Tu su poubijani, njih oko
260. Strijeljanja su vrena na glavnom putu kroz naselje ehii, izmeu kole
i damije. Uglavnom su izvoeni iz kole i doma i ubijani po grupama u blioj
okolini navedenih objekata. Veina leeva je odvoena u masovne grobnice
Lanite I i Crvena zemlja. U ovoj grobnici je 14. oktobra 1996. godine ekshu-
mirano pet leeva civila, od kojih su tri identifikovana.
Rekapitulacija po masovnim grobnicama
Iz navedenih osam masovnih grobnica ekshumirano je 354 tijela, od kojih
je identifikovano 320, a neidentifikovano 34.
525
U ove podatke nisu uvrtene grobnice Prhovo Ciganska dolina sa
ekshumiranih petnaest tijela, te jo dvije u meuvremeno otkrivene masovne
grobnice i to Dragoraj, koja je ekshumirana 19. aprila 2000. godine sa prona-
enih sedam tijela i Bunarevi, ekshumirana 13. septembra 2000. godine sa
ekshumiranih 24 tijela.
B) Pojedinane grobnice
Kroz dosadanji materijal je obraeno ekshumacijama osam lokacija,
odnosno naselja pojedinanih grobnica, iz kojih je ekshumirano 124 tijela.
Neka od njih su bila sahranjena u mjesnim mezarjima, a neka po potocima i
umama, tako da ovo nije konaan broj. Jo uvijek se pronalaze pojedinane i
masovne grobnice od kojih su sada neke u fazi obrade kao to je i gore
navedeno.
Po naseljenim mjestima stanje ekshumiranih pojedinanih grobnica
je sljedee:
1. Klju 24 tijela
2. Kamiak 2 tijela
3. Biljani 15 tijela
4. Donja Sanica 10 tijela
5. Sanica 20 tijela
6. Krasulje 20 tijela
7. Ramii 10 tijela
8. Velagii 23 tijela
UKUPNO: 124 tijela
Civili ekshumirani iz pojedinanih grobnica su uglavnom poubijani u
svojim naseljima kod svojih kua i na njivama prilikom obrade tokom ljeta
526
1992. godine od strane srpskih vojnih i paravojnih formacija. Jedan dio
ubijenih civila na podruju opine Klju nije ekshumiran jer to nisu dale
porodice istih koje su im bile ve podigle nadgrobne spomenike ali su podaci
obraeni u materijalu glavnog referata, ija ubistva su verificirana kroz
postojee navedene zapisnike o uviaju Opinskog suda Klju. Kroz glavni
referat apostrofirali smo nain i mjesta ubistva konkretnih civila to ukazuje na
brutalnost i bezobzirnost srpskih zloinakih formacija i pojedinaca zloinaca.
Zakljuna poruka
Poslije 55 godina mira u Evropi, nacional-faizam je ponovo uzeo svoj
vampirski plijen brutalno dokazujui svoje potencijalno prikriveno postojanje
i u samom srcu Evrope. To se ne moe niti smije tolerisati tzv. demokratskim
metodama dolaska na vlast pa i okorjelih ratnih zloinaca ili koji e to sutra
biti, a esto i zloupotrebom nauke i njenih pojedinanih naunih disciplina.
Prvenstveno se to ini u cilju osvajanja i dolaska na vlast, te koristi kao forma-
lni legalitet i pokrie za zloinake retrogradne ciljeve genocida unitenja i
nestanka jednog cijelog naroda. To se moe desiti samo ako se zloin amnestira
i zaboravi, kao to je i u Bosni nekanjen i amnestiran od strane bive Jugosla-
vije nad bonjakim muslimanskim stanovnitvom poinjen tokom Drugog
svjetskog rata.
Evropo, ne zaboravi i zloince kazni, ujedinimo se da sutra ne bi i ti
nestala na radost mnogih zloinaca.
527
528
Abdulmedid Mui
MASOVNE I POJEDINANE GROBNICE
NA PODRUJU OPINE PRIJEDOR 1992 - 1995.
U V O D
Na prostore Bosne i Hercegovine rat je doao 1992. godine. Rat je bio
surov, nepravedan i praen genocidom nesluenih razmjera. U ratu su poi-
njeni brojni zloini koje treba istraiti kako bi se izvrioci zloina priveli
pravdi. Pravda mora biti zadovoljena jer nitko nije i ne moe biti osloboen
od odgovornosti za zloin koji je poinio.
Opina Prijedor geografski je smjetena na sjeverozapadnom dijelu
drave Bosne i Hercegovine, a prostire se najveim dijelom na obalama donjeg
toka rijeke Sane. Komunikacijski je povezana sa susjednim opinama Banja
Luka, Bosanski Novi, Bosanska Dubica i Sanski Most. Opina je multinacio-
nalna i prema posljednjem popisu iz 1991. godine imala je 112.470 stano-
vnika. Nacionalni sastav je bio 44% Muslimana-Bonjaka, 42% Srba, 6%
Hrvata i 8% ostalih.
1
Na prostorima opine istraivanja ratnih zloina otpoela su tokom 1998.
godine. Istrauje se i danas. Podaci u ovom materijalu odnose se na period
1998. i 1999. godine. U referatu je iznesen samo dio podataka o ovim dogaa-
njima 1992. do 1995. kada je Opina Prijedor bila pod srpskom okupacijom i
kada je izvreno masovno unitavanje i etniko ienje muslimansko-
bonjakog stanovnitva.
Podruje Opine Prijedor jo uvijek ostaje otvorena knjiga za dalja
istraivanja nestalih i poginulih osoba. Korisno e biti da se naini jedan
inventar do sada otkrivenih masovnih i pojedinanih grobnica. Istraivanja
pokazuju da su zloini bili planski i vreni sistematski. Nadamo se da smo
ovdje naveli iscrpne izvore za ovakvu konstataciju.
1
Statistiki bilten br. 219 Republikog zavoda za statistiku Sarajevo od maja
1991. godine.
Istraivanja ratnog zloina na podruju Opine Prijedor preuzeo je
nadlean Kantonalni sud u Bihau, a istrani postupak - postupak ekshumacije
proveo je istrani sudija tog suda zajedno sa svojim saradnicima. Oni su i inili
jedan struni istrani tim.
Sastav istranog tima inili su: istrani sudija Kantonalnog suda u Bihau
Abdulmedid Mui, ljekari specijalisti sudske medicine-patolozi dr. Semira
Mei i dr. Miroslav Rakoevi, inae ljekari na odjelu Patologije Kantonalne
bolnice dr. Irfan Ljubijanki u Bihau, te njihov struni saradnik medicinski
tehniar Ismet Dizdarevi, kao i struni saradnik dr. antropolog Eva (Elvira)
Klonovski iz Islanda, praktikant dr. patolog Nermin Sarajlija iz Sarajeva,
radnici Kriminalistike slube MUP-a USK-a Biha i to kriminalistiki
inspektor Nihad Mei, Besim Dervievi, Vehid ljivar i kriminalistiki
tehniari Meho Skali, Jasmin Turan i Mujaga Alibabi.
U postupku ekshumacije i praenja ovog istraivanja uestvovali su
predstavnici Dravne komisije za traenje nestalih osoba koji su znaajno
doprinijeli u otkrivanju tragova zloina i pronalaenju nestalih osoba i to
predsjednik Komisije Amor Maovi, njegov zamjenik Jasmin Odobai iz
Sarajeva, te lan i ujedno predsjednik Kantonalne komisije USK-a Biha,
profesor Esad Bajramovi iz Bihaa, a prisustvovali su i predstavnici srpskog
entiteta: Milan Ivanevi, u svojstvu lana Dravne komisije, radnici Krimi-
nalistike slube SJB Opine Prijedor Slavko Doen, Mladen Munjiza i
odreen broj policije koja je vrila obezbjeenje mjesta ekshumacije.
Postupak istraivanja kontrolisali su i predstavnici meunarodnih orga-
nizacija i to PHR-a, OHR-a, i Hakog tribunala gosp. Alister Putt, te prestavnici
SFOR-a (eki bataljon sa sjeditem baze u Ljubiji) i predstavnici antropolog
dr. Brenda Kenedi iz Kanade, dr. Mark Skiner, dr. Djill-Gold i dr. Melisa; pred-
stavnik IPTF-a koji su ujedno osigurali bezbjedan rad istraitelja.
Odreene predistrane radnje proveli su nadleni organi.
Sabrano je dvogodinje istraivanje zloina (1998. i 1999. godine) i u
njemu e italac nai brojna svjedoanstva koliko je na ovim prostorima
pronaeno ubijenih osoba, kako i na koji nain su te osobe ubijane, o kojim
529
530
osobama se radi i na kojim mjestima su ostavljene, da rtve nisu birane i niz
drugih podataka koji ukazuju na postojanje tragova tekog zloina.
2
Izvjetaji o prvim danima istraivanja tokom 1998. godine, svjedoe o
nepodnoljivim slikama koje smo gledali i od kojih se svakom ovjeku moe
vrtjeti u glavi i tada smo se pitali je li to mogue. Saznanja su steena uvidom
u neposredne i posredne dokaze. Otkrivene su masovne i pojedinane grobnice
i one koje se jo istrauju. Otkriveno je postojanje odreenog broja logora
(Omarska, Keraterm, Trnopolje i dr.), u koje su nasilno odvoeni, zatvarani i
mueni civili Bonjaci. rtve su u najveem broju mukarci, ali i ene, a
potom i malodobna djeca starosne dobi od est do osam godina i ak u dobi
od 22 mjeseca. Ubijani su na zvjerski nain (bacanje u jame dubine i do 80
metara, bunare-atrnje). Na rukama i nogama rtava naene su ome od ice i
kanapa. U grobnicama su naene brojne ahure od metaka razliitog kalibra
ispaljenih iz razliitog oruja, te dijelovi gelera od eksplozivnih naprava.
Prisutne povrede obiljeene su i sumirane na osnovu nalaza vjetaka patologa.
Unitena su itava bonjaka naselja i zaseoci (minirane i spaljene kue),
poruena groblja, vjerski objekti (damije i mezarja), vonjaci i drugi nasadi.
udna je ova pria, toliko udna da je ne moe razumjeti neko ko nije bio
prisutan na licu mjesta kada je vreno muenje i ubijanje. Postupak ekshuma-
cije proveden je na brojnim lokalitetima Kozarac, arakovo, Hambarine,
Biani, Rizvanovii, Kevljani, Trnopolje i na drugim. Istraivanja pokazuju da
osobe nisu birane da su ostavljane na raznim mjestima (na povrini zemljita,
u zatrpanim masovnim i pojedinanim grobnicama, jamama, jarugama, buna-
rima, rijekama, potocima, umama pa ak i na smetljitu). Sve pronaene rtve
su civili i osobe nemone da se suprostave bandi oruanih ubica.
Lini motivi zloina su razliiti, ali im je opta karakteristika organi-
zovanost od strane dravnih organa vlasti.
2
Registracija ovih podataka izvrena je na temelju sudskih zapisnika sainjenih po
istranom sudiji Kantonalnog suda u Bihau (broj: KRI-45/98 od 06. avgusta; KRI-
50/98 od 28. avgusta; KRI-61/98 od 10. oktobra; KRI-67/98 od 28. oktobra 1998. godine
i KRI-45/99 od 13. oktobra 1999. godine), nalaza sudskih vjetaka i ljekara-patologa,
radnika Kantonalne bolnice Dr Irfan Ljubijanki, odjel Patologije Biha, skice lica
mjesta i fotodokumentacije sainjene od strane operativnih radnika Kriminalistike
slube MUP-a USK-a Biha i druge dokumentacije.
Do ovakvog zakljuka moglo se doi analizom sabranih podataka koji su
evidentni i utvreni tokom provedenog postupka ekshumacije. Svako pojedi-
nano istraivanje vrio je struni istrani tim Kantonalnog suda u Bihau uz
stalno ili povremeno uee i drugih uesnika u ovom postupku.
Operativnim radom ovlatenih slubenih lica MUP-a USK-a Biha i
Dravne komisije za traenje nestalih osoba Bosne i Hercegovine Sarajevo,
utvrene su, locirane i u najveem broju markirane masovne i pojedinane
grobnice. rtve su ubijene u periodu mjeseca maja, juna i jula 1992. godine.
Otkriveno je 37 masovnih i 174 pojedinanih grobnica.
Karakteristika masovnih grobnica je vei broj ubijenih osoba (pet i vie),
na jednom mjestu, nain izvrenja ubistva, nain bacanja u odreene jame i
odreene iskopane grobnice.
Iz masovnih grobnica ekshumirano je 239 osoba a iz pojedinanih 244
osobe, dakle u ovom periodu za koji je izvreno istraivanje ekshumirano je
483 osoba.
Od ukupnog broja ekshumiranih osoba u toku postupka identifikacije,
identifikovano je u masovnim grobnicama 193 tijela, a u pojedinanim 216
tijela. Ukupno 409 identifikovanih rtava.
Identitet u masovnim grobnicama nije utvren za 46 tijela, a u pojedi-
nanim za 28 tijela tako da je ostalo 74 neidentifikovanih tijela. Prema polnoj
strukturi utvreno je da je mukih osoba bilo 443, ena 38, a djece 4. Starosna
struktura je utvrena tako da je najmlaa osoba bila stara 22 mjeseca, a
najstarija osoba 85 godine. Prema nacionalnoj strukturi utvren je broj Bo-
njaka 484, Hrvata 2, Srba 2, Albanaca 2, i ostalih 1.
Radi potpunije identifikacije neidentifikovanih osoba (NN osoba), uzet
je uzorak kosti (DNK-a), radi eventualne naknadne identifikacije. Pohranjeni
su na odjelu Patologije u Kantonalnoj bolnici Dr Irfan Ljubijanki Biha.
Postupak obdukcije izvren je radi utvrivanja uzroka smrti koju su
izvrili ljekari specijalisti sudske medicine patolozi, uz strunu pomo ljekara
antropologa.
Iz nalaza vjetaka ljekara obducenata jasno se moe zakljuiti da je
smrt nasilna i da je nanesena vatrenim orujem, tupotvrdnim predmetima
531
i eksplozivnim sredstvima, te usljed viestrukih strijelnih rana - povreda glave,
grudnog koa, slabina i okrajina nogu i ruku.
Tijela koja su ekshumirana iz masovnih i pojedinanih grobnica a nakon
provedenog postupka ekshumacije, obdukcije i identifikacije predana su
mjesnim organima radi obavljanja sahrane - denaze ili njihovoj blioj rodbini,
a prema mjesnim i vjerskim obiajima koja je i obavljena na odreenim
lokalitetima na podruju opine Prijedor.
Tokom cijelog istranog postupka svaka masovna i pojedinana grobnica
je evidentirana sa uom naznakom mjesta lokaliteta, odgovarajuim brojem
koordinata (XK), skicirana i fotografisana i na koji nain se prikupljao broj,
dokazni materijal radi dokumentovanja zloina.
MASOVNE GROBNICE
Masovnu grobnicu u ovom radu ini grobnica sa pet i vie ekshumiranih
tijela.
Kod prvih istraivanja masovne grobnice su oznaavane opisom i
nazivom mjesta ueg lokaliteta, a kasnije i koordinatama.
Sva istraivanja su izvrena u julu, avgustu, septembru i oktobru 1998.
godine, te septembru i oktobru 1999. godine.
Na podruju Opine Prijedor u prve dvije godine otkriveno je i
ekshumirano 37 masovnih grobnica. To su:
I Sredice br. 4 (ekshumirano sedam mukih tijela); II Sredice br. 5
(ekshumirano est mukih tijela); III Kamiani br. 2 - (ekshumirano osam
tijela od ega pet mukih i tri enska tijela); IV Biani - Njiva Ciganite br.
1 (ekshumirano sedam mukih tijela); V Hambarine Luani br. 1 (ekshu-
mirano pet mukih tijela); VI Tukovi - ljunkara br. 1 (ekshumirano pet mu-
kih tijela); VII arakovo eger br. 1 (ekshumirano pet mukih tijela);
VIII arakovo br. 1 (ekshumirano pet mukih tijela); IX Kozarua II
Huii br. 2 (ekshumirano pet mukih tijela); X Hambarine iljak br. 1
(XK 313/788) (ekshumirano est mukih tijela); XI Kurevo i uma Buko-
vica br. 1 (ekshumirano sedam mukih tijela); XII Kurevo II Ledni bunar
532
br. 2 (ekshumirano pet mukih tijela); XIII Zaseok Hopovci Zecovi Kosa -
Toak br. 1 (XK 312/759), (ekshumirano pet mukih tijela); XIV Zecovi -
Redak Zobite br. 2 (ekshumirano devet mukih tijela); XV Biani -
Rizvanovii br. 1 (ekshumirano devet mukih tijela); XVI Dera - uma
Mrakovac br. 1 (XK 459/828), (ekshumirano pet mukih tijela); XVII
Rakovani br. 1 (XK 327/821), (ekshumirano est tijela od ega pet mukih
i jedno ensko tijelo); XVIII Ljubija Volari (XK 626/773), (ekshumirano
devet mukih tijela); XIX Ljubija Volari I (XK 626/773), (ekshumirano
dvanaest mukih tijela); XX Poljski Put br. 1 (XK 335/767), (ekshumirano
est mukih tijela NN); XXI Kozarac - Kozarua Huii (XK 438/822),
(ekshumirano pet NN tijela od ega dva enska tijela); XXII arakovo
Gornja Mahala (XK 312/776), (ekshumirano pet tijela od ega tri muka i
dva enska tijela); XXIII Zecovi Poljski Put (XK 329/762), (ekshumirano
pet mukih tijela); XXIV Zecovi Poljski Put I - Hanii (XK 327/760),
(ekshumirano osam mukih tijela od ega tri NN tijela); XXV Trnopolje
Martii III (XK 498/790), (ekshumirano est mukih tijela od ega dva
NN tijela); XXVI Rizvanovii II (XK 306/881), (ekshumirano je pet od
ega tri muka i dva enska tijela); XXVII Gornja Mahala Brda (XK
310/785), (ekshumirano pet mukih NN tijela); XXVIII - Trnopolje Sivci
Mekteb (XK 437/785), (ekshumirano osam mukih tijela); XXIX Strmac
Rovine (XK 456/834), (ekshumirano est mukih tijela); XXX Kozaraki
kamen Kozarac Poljanak (XK 459/843), (ekshumirano sedam mukih
tijela za sada jo neidentifikovane NN); XXXI Kozarua Patrija (XK
441/846), (ekshumirano pet mukih tijela od ega dva identifikovana a tri
neidentifikovana NN tijela); XXXII Kozarua - Patrija IV (XK 440/845)
(ekshumirano est mukih tijela od ega pet neidentifikovanih NN, a jedno
tijelo identifikovano); XXXIII Kozarua irkin (XK 439/835), (ekshu-
mirano sedam mukih tijela od ega est identifikovano, a jedno NN tijelo);
XXXIV Trnopolje Barijevci (XK 405/774), (ekshumirano devat mukih
tijela od kojih su osam identifikovana a jedno NN tijelo); XXXV Kozarac II
- Suii (XK 438/818), (ekshumirano sedam mukih tijela od ega identi-
fikovano jedno tijelo, a est neidentifikovanih NN tijela); XXXVI Kozarac
Brani (XK 462/820), (ekshumirano est mukih tijela); XXXVII Mezarje
ejreci (XK 340/843), (ekshumirano sedam mukih tijela).
Na licu mjesta pronaeni su i neki znaajniji tragovi, koji su u vezi sa
izvrenjem krivinog djela i to: Sredice br. 4 - na fasadi kue vlasnitvo
533
Senada Kadiria pronaeno osam rupa od ispaljenih metaka iz vatrenog oruja;
na lokaciji Sredice br. 5, u unutarnjoj strani dijela garae pod kuom Fajke
Keki pronaene su dvije rupe izbijenog maltera i komada cigle, a na vanjskoj
fasadi 4-5 rupa od metaka kao i ostatak deformisane kouljice zrna; na lokaciji
Ciganite br. 1 pronaeno je sedam rupa na fasadi garae - tale Edhema
Kadia, koje su nastale od ispaljenih metaka; kod lokacije Volari I u Ljubiji
pronaen je odreen broj kanapa na glenjevima ruku mrtvih tijela kojim su
oito ruke bile vezane; pored lokacije Poljski put, ispred kue vlasnitvo
Zijada Redia zvanog Ziko pronaen je vei broj ahura kao ostataka
ispaljenih metaka iz vatrenog oruja; na lokaciji Kozarac Kozarua prona-
ena je jedna ahura; kod lokacije Zecovi Poljski put u jednom bunaru
(atrnji) dubine est metara pronaena su tri zrna od metaka; a kod lokacije
Zecovi Poljski put I pronaena je jedna ahura, te kod lokacije Gornja
Mahala Brda unutar i ispod zapaljenog kombi-vozila marke Zastava 850,
pronaene su nagorjele kosti ubijenih osoba i jedno zrno; lokacija Strmac
Rovine je posebna s obzirom da je na licu mjesta pronaeno nekoliko ahura
kalibra 7,62 mm, ispaljenih metaka iz automatskog oruja i jedno zrno
ispaljeno iz pitolja TT kalibra 7,62 mm, a na pojedinim tijelima pronaena
je ica na zglobovima rasutih kostiju i ruku; na lokaciji Kozaraki kamen
Kozarac Poljanak pronaeni su ostaci izgorjelih kostiju vie osoba, a na
mjestu gdje su pronaeni ostaci nagorjelih kostiju pronaena je jedna ahura
7,62 mm, ispaljena iz automatskog oruja; na lokaciji Trnopolje Barjevci
pronaeno je vie omi od ice na zapeu kostiju ubijenih osoba.
Svi nabrojani dokazi su pohranjeni kod kriminalistike slube K MUP-a
USK-a Biha, radi dalje slubene obrade. Spisak identifikovanih rtava ekshu-
miranih iz masovnih grobnica u optini Prijedor sa raspoloivim generalijama
u Prilogu br. 1.
LOKALITETI POJEDINANIH GROBNICA
Pojedinane grobnice su samostalne i po svom poloaju razliito
rasporeene po irini i dubini prostora na kojem je vreno istraivanje. One su
dubinske, povrinske i pronalaene su ispod plitke povrine zemlje. Istrai-
vanja su pokazala da i pojedinane grobnice imaju svoju specifinost, zbog
534
535
teeg njihovog otkrivanja i prikupljanja u najveem broju rasutih dijelova
ljudskih kostiju po povrini zemljita i dr.
Pregled lokaliteta:
3
1. - Biani Sredice br. 1; 2. - Sredice br. 2; 3. - Kozarac zaseok Kam-
iani; 4. - Kozarua II - Huii auevia put; 5. - Sredice br. 1; 6. -
Livada Hazima Juia; 7. - Hambarine zaseok Muhii; 8. - Sredice Kara-
gii; 9. - Kua Huse Sadikovia; 10. - arakovo - vonjak vl. Hase
Mehanovia; 11. - Maarua (XK 443/827); 12. - Kozarua II Huii
Krkii; 13. - Hambarine iljak I (XK 312/789); 14. - Kozarac zaseok
Dera; 15. - Rizvanovii Dedii - bata betonski aht; 16. - Biani
Centar; 17. - Kua Dedi Rifeta; 18. - Kurevo II Ledeni Bunar; 19. -
Zecovi Zecovi Kosa (ekshumirano etiri tijela od ega dva enska tijela i
dvoje malodobne djece starosne dobi est i osam godina); 20. - Zecovi Kosa
II uma; 21. - Zecovi Redak; 22. - Zecovi Grabik; 23. - Rizvanovii
Biani (XK 312/822); 24. - Biani - Rizvanovii I (XK 313/823); 25. -
Biani - Rovine Rovine (XK 307/837); 26. - Kamiani II Hrustii (XK
487/891); 27. - Kamiani I (XK 456/807); 28. - Kozarua Suii; 29. -
Kozarua - Suii I; 30. - Kozarua II Crnii; 31. - Kozarac - Dera I
(XK 459/828); 32. - Kozarac - Dera II (XK 460/828); 33. - Kozarac - Dera
III, (XK 458/826), na ovoj lokaciji pronaeno je etiri pojedinane grobnice
iz kojih je ekshumirano sedam mukih tijela; 34. - Dera - uma eleginac;
35. - Dera Beii; 36. - arakovo Breine; 37. - Breine I (XK 322/
782); 38. - Hambarine Juriii (XK 320/786); 39. - Hambarine Muhii;
40. - Hambarine Muii I; 41. - Kozarac Dautovii (XK 426/819); 42.
- Kozarua Belagii (XK 444/826); 43. - arakovo Damija (XK 321/
775); 44. - arakovo; Dera Kozarac (XK 459/828); 45. - Prijedor 46. -
Aliii (XK 340/693); 47. - Hambarine Polje (XK 321/797); 48. -
3
Dvjesto esnaeset (216) ekshumiranih tijela u prve dvije godine istraivanja
(1998. i 1999) u opini Prijedor ekshumiranih na 174 ua lokaliteta u ovom referatu
tretiraju se kao pojedinane grobnice. Otuda razlika od 42 ekshumirana tijela, jer je u
vie sluajeva grupa od 2 do 4 pojedinane grobnice naene na jednom uem lokalitetu
tretirana kao jedna pojedinana grobnica, ali i bar jedna grobnica iz koje su ekshumirana
4 tijela (lokacija Zecovi Kosa). Sem ove grobnice, koju treba smatrati masovnom,
Redakcija Zbornika radova (do potpunijih rekonstrukcija) preporuuje da se ovaj pregled
pojedinanih grobnica smatra pregledom lokaliteta na kojim su naene pojedinane
grobnice.
Hambarine Polje I (na drugoj lokaciji ekshumirano jedno muko tijelo);
49. - Rakovani uma Bukvik (XK 294/801); 50. - arakovo eger (XK
328/782); 51. - Zecovi kola; 52. - Zecovi Brkii (XK 328/742); 53. -
arakovo G. Mahala I (XK 312/773); 54. - arakovo G. Mahala II (XK
313/775); 55. - arakovo G. Mahala II; 56. - arakovo G. Mahala III
(XK 316/776); 57. - arakovo Torina (XK 318/779); 58. - arakovo
Brkii (XK 320/777); 59. - Kljajia kua arakovo (XK 327/779); 60. -
Trnopolje Redii (XK 407/781); 61. - Trnopolje Haskii (XK 422/
787); 62. - Trnopolje Matrii (XK 408/790); 63. - Kozarac Kamiani -
Alia Strana (XK 473/808); 64. - Alia Urije; 65. - Dera Blaevii
(XK 462/828); 66. - Brani Brusnica (XK 473/819); 67. - arakovo G.
Mahala (XK 327/771); 68. - arakovo Musii (XK 327/774); 69. -
arakovo - Brkii I (XK 320/777); 70. - arakovo Torine I (XK 318/779);
71. - arakovo Damija (XK 322/744); 72. - arakovo Brani (XK
320/766); 73. - arakovo Baua (XK 310/764); 74. - Breziani; 75. -
Gornja Mahala - Brda I (XK310/786); 76. - Gornja Mahala - Brda II (XK
308/783); 77. - Kozarac Kalte (XK 347/820); 78. - Kozarac Barakovac
(XK 447/824); 79. - Kozarac - Barakovac I (XK 447/826); 80. - Kozarac -
Barakovac II (XK 449/824); 81. - Kozarac Jusufagii (XK 451/810); 82.
- Kozarac Huii; 83. - Kozarua Mujkanovii (XK 417/827); 84. -
Hambarine - elikovka I; 85. - Rakovani Alikovii (XK 306/805); 86. -
Rakovani Crljenkovii (XK 307/808); 87. - Rakovani I (XX 293/804);
88. - Brani - Alia Bunar (XK 327/764); 89. - Brani Greblje (XK 326/
762), (ekshumirana tri muka tijela iz tri pojedinane grobnice); 90. - Brdari;
91. - Kurevo i uma (XK 295/765); 92. - Kurevo; 93. - arakovo Zuka-
novii (XK 308/769); 94. - Gornja Mahala Karupovii (XK 318/775); 95.
- Jaskii (XK 443/784); 96. - Kozarua - Huii I (XK 438/822); 97. -
Kevljani (XK 477/752); 98. - Kozarua Deumii (XK482/829); 99.-
Kozarua II erii (XK 435/831); 100. - Durci (XK 408/844); 101. -
Kozarac Mutnik (XK 459/826); 102. -Brani Kozarac (XK 468/821);
103. - Kozarac Barakovac (XK 447/822); 104. - Kozarac Mahmuljini
(XK438/837); 105. - Kozarac Suii (XK 441/821); 106. - Dera - Beii
I (XK 456/829); 107. - Kozarac Rajkovii; 108. - Brani (XK 463/811);
109. - Kozarac - Stari Grad (XK 456/813); 110. - Kozarac Softii (XK
464/805); 111. - Kozarac - Softii II (XK 467/807); 112. - Kozarac - Softii
I (XK 467/811); 113. - Tadia uma (XK 462/809); 114. - Dera - uma
536
Mujina Glavica (XK 460/832); 115. - Kozarua Patrija I (XK 440/846);
116. - Kozarua Patrija II A (XK 442/849); 117. - Kozarua Patrija III
(XK 443/851); 118. - Kozarua auevii (XK 429/811); 119. - Kozarua
Blaevii (XK 423/819); 120. - Trnopolje Balii (XK 428/800); 121. -
Kozarac - Suhi Brod (XK 441/812); 122. - Omladinska ulica (XK 448/
818); 123. - Kozarac Softii II (XK 460/ 808); 124. - Kozarac Softii III
(XK461/808); 125. - Kozarac Softii IV (XK 467/807); 126. - Kozarua II
- Suii I (XK 439/819); 127. - Hrnjii Mujkanovii (XK 443/791); 128. -
Hrnjii Mujkanovii I (XK 443/788); 129. - Kamiani onlagii (XK
471/784); 130. - Kozarua Grabii (XK 415/819); 131. - Kozarac
Brani (XK 415/819); 132. - Kozarac Brani (XK 462/820); 133. - Dera
Beii (XK 460/836); 134. - Kamiani (XK 466/779); 135. - Kenjari
(XK 463/794); 136. - arakovo eger (XK331/785); 137. - eger -
Mehanovia Bara (XK 325/781); 138. - Hambarine Kocka (XK 317/794);
139. - Centar arakovo (XK 323/785); 140. - Centar arakovo I (XK
326/777); 141. - Centar - arakovo II (XK 323/777); 142. - arakovo Ba-
ua (XK 313/764); 143. - arakovo - Poljski Put (XK 330/768); 144.-
arakovo Karupovii (XK 317/776); 145. - arakovo - Zukanovii (XK
308/770); 146. - Brievo Hrastik - Brievaki Put (XK 282/723); 147. -
Ljubija Ralja (XK 268/738); 148. - Hambarine auevii (XK 309/
793); 149. - Biani Kadi (XK 303/829); 150. - Biani Rasadi (XK
301/824); 151. - Hambarine Vonjak (XK 306/794); 152. - Biani
Krevine (XK 311/824); 153. - Rizvanovii Krevine (XK 312/824); 154.
- Rizvanovii Krevine (XK 311/820); 155. - Rizvanovii Krevine
(XK 311/825); 156. - Rizvanovii (XK 321/823); 157. - Biani Dolii
(XK 318/766); 158. - Kamiani Crkvina (XK 482/800); 159. - Kamiani
Mujani (XK 458/802); 160. - eger ljunkara (XK 329/788).
Tragovi zloina pohranjeni kod nadlene kriminalistike slube K MUP-a
USK-a Biha:
Prilikom ekshumacije (tri tijela) iz pojedinane grobnice ALIII (XK
340/693), pronaene su tri ice (dvoilnog elektro-kabla crne boje a jedna
jednoilna ica bijele boje koje su bile vezane za glenjeve nogu ubijenih, to
ukazuje da su tijela dovuena sa mjesta gdje je izvreno ubistvo do mjesta
ukopa, grobnica KOZARUA - HUII I (XK 438/822), pronaen je vei
broj metaka kalibra 7,62 mm, nekoliko zrna od metaka i ahura, jedan pitolj
537
7,65 mm, sa dva zahrala arera od kojih je jedan u okviru pitolja a drugi
odvojen sa napunjenim mecima, grobnica KOZARAC MUTNIK (XK
459/826), pronaeni su ostaci metalne ice na zglobovima ruku ubijenih,
grobnica KOZARUA - PATRIJA II (XK 442/849), pronaena je oma
od kanapa.
Identifikovane rtve, naene u ovim grobnicama su u napomeni.
Istraitelj nije bio u mogunosti da prikupi vie podataka o tragovima
zloina jer su u najveem broju uniteni zbog proteka vremena kada je zloin
izvren (godina 1992.), i vremena kada je otpoelo ovo istraivanje (godina
1998.).
Istraitelj konstatuje da je najvei broj tijela ekshumiranih osoba skele-
tiran, to znai da se radilo o golim kostima ljudskog tijela, a neto manji broj
je saponiran, to znai da proces odumiranja tijela nije bio zavren i radilo se o
kaastoj masi koja ima jako neugodan miris.
U toku istraivanja na odreenim lokalitetima pronalaene su rasute
ljudske kosti, pojedinani dijelovi tijela (kosti ruku i nogu), ljudske lobanje,
kada je istraitelj pojedinano obiljeavao da za svaki dio koji je pronaen
samostalno kao jedno tijelo, a po zakljuku ljekara patologa, odnosno antropo-
loga, da pronaeni dio ljudskog tijela moe pripadati samo jednoj osobi.
Evidentiran je manji broj tijela koja nisu kompletirana zbog nedostatka
ostalih dijelova kostiju.
Analizom podataka da se zakljuiti da su u odreenim sluajevima ubi-
jane i unitene cijele porodice (auevia, Hopovaca i Brdara).
U postupku identifikacije ekshumiranih tijela, istrani tim je koristio
brojne podatke, posebno izjave blie rodbine koji su i vrili prepoznavanje
svojih srodnika, na osnovu pronaene odjee, obue ili nekog predmeta koji se
nalazio uz tijelo (prsten, lani ili neka druga znamenja), linih isprava ili
drugih dokumenata, na osnovu raznih defekata dijelova tijela odnosno kostiju,
uz konsulataciju ljekara patologa odnosno antropologa. Za osobe iji identitet
nije utvren uzet je uzorak dijela kosti radi eventualno naknadne identifikacije
putem analize tih uzoraka u postupku DNK-a.
538
Zakljuak
Materijal sadri odreene poruke koje e nam pomoi da shvatimo znaaj,
teinu i sutinu zloina koji se desio na ovim prostorima i na cijeloj teritoriji
Bosne i Hercegovine jer su rtve genocida brojne.
Sudbina ljudi svih naroda na ovim prostorima nee se rijeiti prije nego
se izvrioci ratnog zloina ne privedu pravdi.
Smatramo da smo ovom analizom djelimino ispunili na zadatak.
Naa ocjena je da je ovo jedini ispravan put da se javnost upozna o ratnom
zloinu - genocidu koji se desio na prostorima Opine Prijedor, odnosno na
teritoriji cijele Bosne i Hercegovine.
elim na kraju da kaem da materijal ima za cilj da se sazna i utvrdi istina,
da se izvrioci zloina privedu pravdi i budu kanjeni, kao i da se pronau i
sve druge nestale osobe i dostojno i na civilizovan nain sahrane.
539
Prilog: 1
SPISAK IDENTIFIKOVANIH RTAVA EKSHUMIRANIH IZ
MASOVNIH GROBNICA U OPTINI PRIJEDOR
1. Ahmetovi (Huseina) Esad, roen 29. novembra 1968, u D. Ljubija
Volari, opina Prijedor;
2. Ahmetovi (Omera) Husein, roen 1939, u selu Trnovo Volari,
opina Sanski Most;
3. Alagi (Ibrahima) Bego, roen 7. jula 1941, u Biani, opina Prijedor,
Biani - Jugovci;
4. Alagi (Ibrahima) Husein, roen 13. aprila 1944, u selu Rizvanovii,
opina Prijedor;
5. Alagi (Omera) Muharem, roen 8. avgusta 1963, u selu Rizvanovii,
opina Prijedor;
6. Alagi (Omera) Mustafa, roen 21. novembra 1957, u selu Rizvanovii,
opina Prijedor;
7. Alagi (Islama) Omer, roen 30. novembra 1930, u selu Rizvanovii,
opina Prijedor;
8. Bai (Ibrahima) Ismet, roen 11. avgusta 1961, u selu Zecovi Redak,
opina Prijedor;
9. Bai (Ibrahima) Izet, roen 10. marta 1958, u selu Zecovi Redak,
opina Prijedor;
10. Bahonji (Sejde) Rifet, roen 14. novembra 1965, u naselju Kamiani,
opina Prijedor - Bahonjii;
11. Bai (Dervia) Rahim, roen 25. novembra 1938, u selu Zecovi br.
109, opina Prijedor;
12. Behli (Eniza) Anel, roen 5. septembra 1990, u arakovu - Prijedor;
13. Behli (abana) Bibo, roen 20. jula 1929, u selu arakovo, opina
Prijedor;
540
14. Behli (Hasana) Muhamed, roen 1935, u selu arakovo Tukovi,
opina Prijedor;
15. Behli (Muhameda) Samir, roen 1972, u selu Tukovi bb, opina Pri-
jedor;
16. Behli (Muniba) Zerina, roena 1. juna 1960, u selu Hambarine, opina
Prijedor - arakovo;
17. Bei (Hamdije) Ermin, roen 7. septembra 1971;
18. Bei (Hasana) Hanifa, roena 22. oktobra 1930;
19. Bei (Dede) Mehmed, roen u selu Kozarua, opina Prijedor - Beii;
20. Bei (Hamdije) Safet, roen 29. maja 1967;
21. Blaevi (Huseina) Senad, roen 23. januara 1961, u naselju Dera,
opina Prijedor;
22. Braki (Agana) Began, roen 8. novembra 1964, u selu Zecovi - arak-
ovo, opina Prijedor;
23. Braki (Mehmeda) Muhamed, roen 31. decembra 1971, u selu Zec-
ovi, opina Prijedor;
24. Braki (Juse) Mujo, roen 6. jula 1937, u selu Zecovi - arakovo,
opina Prijedor;
25. Braki (Fazlije) Ramiz, roen 26. septembra 1946, u selu Zecovi,
opina Prijedor;
26. Brdar (Junuza) Bajro, roen 6. februara 1971, u selu Zecovi - arak-
27. Brdar (Emina) Ekrem, roen 1. marta 1970, u selu Zecovi - arakovo,
opina Prijedor;
28. Brdar (Emina) Emsud, roen 7. februara 1976, u selu Zecovi arak-
29. Brdar (Junuza) Jasmin, roen 26. februra 1976, u selu Zecovi - arak-
30. Brdar (Ragiba) Samir, roen 1. avgusta 1976, u selu Zecovi - arak-
ovo bb, opina Prijedor;
541
31. Brdar (Emina) Sejad, roen 5. aprila 1968, u selu Zecovi arakovo,
opina Prijedor;
32. Brdar (Emina) Zijad, roen 22. oktobra 1964, u selu Zecovi arak-
33. Brki (Hasana) Hazim, roen 9. jula 1961, u selu arakovo br. 237,
opina Prijedor;
34. Brki (Hasiba) Omer, roen 14. jula 1961, u selu arakovo br. 91,
opina Prijedor;
35. Brki (Huseina) Sabit, roen 10. maja 1959, u selu arakovo, opina
Prijedor;
36. Cikoti (Mehmeda) Muharem, roen 1. aprila 1969, u selu Hambarine
37. Crnki (Behlila) Ramo, roen 1919, u Skucanom Vakufu, nastanjen u
selu Tukovi bb opina Prijedor;
38. auevi (Smaje) emka, roena 1948, u selu Hegii, opina Prijedor
- Hambarine;
39. auevi (Mustafe) Edin, roen 1975, u selu Hambarine, opina Pri-
jedor;
40. auevi (Emsuda) Emir, roen 27. septembra 1976, u selu Tukovi,
opina Prijedor;
41. auevi (Mustafe) Faudin, roen 1972, u selu Hambarine, opina
Prijedor;
42. auevi (Husrefa) Midhat, roen l962, u selu Tukovi, opina Prijedor;
43. auevi (abana) Mina, roena 1933, u selu Biani Tukovi, opina
Prijedor;
44. auevi (Smajila) Mustafa, roen 1946, u selu Hambarine, opina
Prijedor;
45. auevi (Husrefa) Samir, roen 1967, u selu Tukovi, opina Prijedor;
46. auevi (Husrefa) Senad, roen 1969, u selu Tukovi, opina Prijedor;
47. auevi (Husrefa) Suad, roen 1969, u selu Tukovi, opina Prijedor;
542
48. auevi (Hasana) efika, roena 7. marta 1946, u selu Okre, Hamba-
rine, opina Prijedor;
49. irkin (Huseina) Muharem, roen 24. februara 1945;
50. Dautovi (Karanfila) Fikret, roen 12. januara 1959, u selu Rizvano-
vii, opina Prijedor;
51. Dedi (Ale) Almaz, roen 1968;
52. Dedi (Esada) Nijaz, roen 1. septembra 1959, u selu Rizvanovii,
opina Prijedor;
53. Demirovi (Rede) Fatima, roena 4. maja 1943, u arakovo - Hamba-
rine br. 473, opina Prjedor;
54. Duraak (Mehe) Eef, roen 1921;
55. Duraak (Eefa) Idriz, roen 17. februara 1954;
56. Duraak (Osme) Salko, roen 15. novembra 1950;
57. Duratovi (Huseina) Danijal, roen 10. septembra 1966, u selo Rizva-
novii br. 91, opina Prijedor;
58. Duratovi (Naila) Karanfil, roen 10. avgusta 1934, u selu Rizvanovii,
opina Prijedor;
59. Dananovi (Jakupa) Ibrahim, roen 28. novembra 1943, u selu Zec-
ovi, opina Prijedor;
60. Elkasovi (Osmana) Osme, roen 1963, u selu Kamiani, opina Pri-
jedor;
61. Elkasovi (Zijada) Sakib, roen 24. maja 1968, u selu Kamiani, opina
Prijedor;
62. Ferhatovi (Rame) Esad, star izmeu 24 i 28 godina, visok oko 178 cm,
roen u naselju Ljubija br. 302, opina Prijedor;
63. Fehratovi (Omera) Ramo, roen 7. marta 1938, u naselju Kozarua -
Ljubija 302, opina Prijedor;
64. Ferizovi (Vehbije) Husein, roen 24. avgusta 1956, u selu Zecovi
Toak, opina Prijedor;
543
65. Fori (Kasima) Alija, roen 1. jula 1969, u selu Jakupovii, opina
Sanski Most;
66. Fori (Huse) Jusuf, roen 22. oktobra 1928, u zaseoku Kamiani
Kozarac, opina Prijedor;
67. Fori (Ibrahima) Ludvija, roena 13. maja 1913, u selu Kamiani 211,
opina Prijedor;
68. Fori Mesud, roen 13. aprila 1963;
69. Fori (Tofe) Smajil, roen 1968, u naselju Babii, opina Prijedor -
Kamiani;
70. Fori (Huseina) Teufik, roen 25. decembra 1940, - Kamiani 211,
opina Prijedor;
71. Garibovi (Latifa) Hamdija, roen 24. maja 1937, u Kozarui II, opina
Prijedor;
72. Guhi (Jasima) Suljo, roen 8. januara 1947;
73. Habibovi (Senada) Suljo, roen 27. februara 1949, u selu Hambarine
74. Halki (Halila) Mirsad, roen 20. marta 1971;
75. Havi (Tahira) Besim, roen 25. septembra 1962, u selu Hambarine,
opina Prijedor;
76. Hedi (Ibrahima) Ermin, roen 29. septembra 1973, u selu Biani,
opina Prijedor;
77. Hodi (Muje) Jasmin, roen 1. novembra 1969, u naselju Dera, opina
Prijedor;
78. Hopovac (Smajila) Hamdija, roen 5. avgusta 1947, u selu Zecovi
Toak, opina Prijedor;
79. Hopovac (Kemala) Nead, roen 7. jula 1972, u selu Zecovi - Toak,
opina Prijedor;
80. Hopovac (Kasima) Munib, roen 17. marta 1952, u selu arakovo,
opina Prijedor;
544
81. Hopovac (Kemala) Ramiz, roen 22. aprila 1961, u selu Zecovi - To-
ak, opina Prijedor;
82. Huji (Behlila) Refik, roen 3. februara 1958, u selu Zecovi - Toak,
opina Prijedor;
83. Husi (Smaje) Almaz, roen 4. juna 1937;
84. Jakupovi (Sulejmana) Atif, roen 1914, Kozarac, Jakupovii, opina
Prijedor;
85. Jakupovi (Ismeta) Beir, roen 18. januara 1971;
86. Jakupovi (Rasima) Fuad, roen 6. novembra 1971;
87. Jakupovi (Hase) Samed, roen 1973, u selu Jakupovii, opina Sanski
Most;
88. Jakupovi (Esada) Senad, roen 10. marta 1965;
89. Jakupovi Zijad, roen 22. aprila 1948;
90. Jakupovi (Osme) Zilhad, roen 15. oktobra 1963, u naselju Kozarac,
opina Prijedor;
91. Jaski (Mehe) Abaz, roen 17. maja 1942, u selu Kamiani, opina
Prijedor;
92. Jaski (Abaza) Nijaz, roen 23. novembra 1963, u selu Kamiani,
opina Prijedor;
93. Jeleevi (Mehmeda) Fikret, roen 7. novembra 1961;
94. Kadi (Mehmeda) Amir, roen 1. novembra 1968, u selu Biani,
opina Prijedor;
95. Kadi (Karanfila) Devdet, roen 24. oktobra 1974, u selu Biani
96. Kadi (Omera) Ferid, roen 6. januara 1953, u selu Biani, opina
Prijedor;
97. Kadi (Omera) Hamzalija, roen 14. marta 1939, Sredice br. 14, opina
Prijedor;
98. Kadi (Mehe) Huse, roen 4. novembra 1920, u selu Biani, opina
Prijedor;
545
99. Kadi (Sejde) Idriz, roen 4. maja 1929, u selu Biani, opina Prijedor;
100. Kadi (Mehmeda) Meho, roen 22. maja 1928, u selu Rizvanovii,
opina Prijedor;
101. Kadi (Alije) Mizet, roen l959, u selu Biani, opina Prijedor;
102. Kadi (Muje) Mujaga, roen 22. septembra 1952, u selu Biani,
opina Prijedor;
103. Kadi (Agana) Mujo, roen 31. aprila 1915, u selu Biani, opina
Prijedor;
104. Kadi (Muje) Sead, roen 11. juna 1960, u selu Biani, opina Pri-
jedor;
105. Kadiri (Devada) Emdad, roen 7. jula 1973, u selu Biani br. 28,
opina Prijedor;
106. Kadiri (Safeta) Emsud, roen 12. maja 1954, u s. Sredice br. 15, opina
Prijedor;
107. Kadiri (Safeta) Enes, roen 12. aprila 1965, Sredice bb, opina Pri-
jedor;
108. Kadiri (erifa) Hasan, roen 15. marta 1939, Biani br. 20, opina
Prijedor;
109. Kadiri (Idriza) Mirsad, roen 8. februara 1952, u selu Biani bb,
opina Prijedor;
110. Kadiri (Bege) Omer, roen 12. septembra 1930, u selu Biani, opina
Prijedor;
111. Kadiri (Rede) Safet, roen 6. marta 1930, u s. Biani bb, opina
Prijedor;
112. Kadiri (Emsuda) Suad, roen 22. februara 1975, Biani br. 28, opina
Prijedor;
113. Kadri (abana) aban, roen 22. marta 1956, u selu Biani br. 21,
opina Prijedor;
114. Kadiri (Ibrahima) erif, roen 10. marta 1948, Biani, opina Pri-
jedor;
546
115. Kahrimanovi (Fehima) Sakib, roen 12. juna 1966, u naselju Dera,
opina Prijedor;
116. Kahrimanovi (Eefa) Suad, roen 22. septembra 1950, Kozarua,
opina Prijedor;
117. Kahteran (Muharema) Hase, roen 1924, u selu Zecovi, arakovo,
opina Prijedor;
118. Kaltak (Fadila) Admir, roen 24. marta 1963, Hambarine - Sarajevska
119. Karagi (Rede) Islam, roen 20. marta 1929, Rizvanovii br. 127,
opina Prijedor;
120. Kljaji (Muje) Muhamed, roen 2. septembra 1962, u selu arakovo,
opina Prijedor;
121. Kulai (Jusufa) Mehmed, roen 1930, u naselju Kozarua 205, opina
Prijedor;
122. Kulai (Muharema) Salih, roen 7. marta 1944, Kozarua 168, opina
Prijedor;
123. Kulai (Mehe) Vasif, roen 1. januara 1958;
124. Majdanki (Hamdije) Izet, roen 1968;
125. Matri (Mehe) Dedo, roen 15. marta 1940, u selu Trnopolje Matrii,
opina Prijedor;
126. Medi (Adema) Hasan, roen 1930, u selu Hambarine 246, opina
Prijedor;
127. Medi (Smajila) Midhet, roen 30. oktobra 1966, u selu Hambarine
ul. Polje, opina Prijedor;
128. Meki (Mate) ime (nacionalnost Hrvat), roen 9. septembra 1934;
129. Mrkalj (Muharema) Redo, roen 6. decembra 1930, u selu Biani
130. Muhi (Mustafe) Medib, roen 1953, u selu Hambarine - Tukovi bb,
opina Prijedor;
547
131. Muhi (Safeta) Mehmed, roen 15. oktobra 1959, u selu Hambarine bb,
opina Prijedor;
132. Mujanovi (Adema) emila, roena 15. maja 1920, u Kozarui, opina
Prijedor - Kamiani;
133. Mujdi (Ahmeta) Ahmet, roen 1941, u selu Hambarine, opina Pri-
jedor;
134. Mujdi (Muharema) Ahmet, roen 9. oktobra 1953, u selu Hambarine
br. 247, opina Prijedor;
135. Mujdi (Hase) Demal, roen 1. oktobra 1954, u selu arokovo polje,
opina Prijedor;
136. Mujdi (Mehmeda) Hasan, roen 13. februara 1957, u selu Hambarine
137. Mujdi (Huseina) Ibrahim, roen 1941, u selu arakovo, opina
Prijedor;
138. Mujdi (Ibrahima) Mehmed (zvani Hemed), roen 8. januara 1965,
arakovo polje, opina Prijedor;
139. Mujdi (Mahmuta) Mehmed, roen 1933, Hambarine bb, opina Pri-
jedor;
140. Mujdi (Mustafe) Mujo, roen 18. juna 1931, u selu Hambarine,
opina Prijedor;
141. Mujdi (Osme) Omer, roen 25. decembra 1953, u selu arakovo,
opina Prijedor;
142. Mujdi (Muharema) Ramiz, star oko 22 godine, selo Hambarine br.
49, opina Prijedor;
143. Mujdi (Ibrahima) Samir, roen 15. marta 1966, u selu arakovo
polje, opina Prijedor;
144. Mujdi (Adema) Teufik, roen 3. januara 1959, u naselju Kozarac
Matrii, opina Prijedor;
145. Mujkanovi (Mureta) Fadil, roen 8. januara 1940;
146. Mujkanovi (Osmana) Hazim, roen 28. avgusta l971, u naselju Dera,
opina Prijedor;
548
147. Mujkanovi (Adema) Ibrahim, roen 15. juna 1928, u zaseoku Koza-
rua III/IV, opina Prijedor;
148. Mujkanovi (Ibrahima) Muhamed, roen 1963, u naselju Kozarua
Hrnjii, opina Prijedor;
149. Mujkanovi (Abaza) Nijaz, roen 4. avgusta 1964, u naselju Dera,
opina Prijedor;
150. Musi (Nazifa) Enver, roen 28. marta 1943, u selu arakovo, opina
Prijedor;
151. Musi (Hilme) Fahrudin (zvani uda), roen 8. jula 1967, u ara-
kovo, opina Prijedor;
152. Musi (Hasana) Huse, roen 3. marta 1951, u selu arakovo, opina
Prijedor;
153. Musi (Kasima) Mehmed, roen 7. novembra 1937, u selu arakovo,
opina Prijedor;
154. Nasi (Ibrahima) Smajil, roen 1. januara 1949, selo Rakovani - Tuk-
ovi bb, opina Prijedor;
155. Neki (ime) Mirko (nacionalnost Hrvat), roen 10. oktobra 1963;
156. Oru (Rifeta) Himzo, roen 1967, u naselju Strmac - Rovine, opina
Prijedor;
157. Osmanovi (Ahmeta) Ismet, roen 1960, u D. Ljubija Volari, opina
Prijedor;
158. Oru (Osmana) Kemal, roen 1960, u naselju Strmac Rovine, opina
Prijedor;
159. Oru (Rifeta) Nihad, roen 10. juna 1964;
160. Oru (Rifeta) Nijaz, roen 9. aprila 1969, u naselju Strmac - Rovine,
opina Prijedor;
161. Paan (Hasana) Mersid, roen 9. oktobra 1967, u Hambarine 495,
opina Prijedor;
162. Paan (Hasana) Rasim, roen 27. maja 1952, u selu Hambarine, opina
Prijedor;
549
163. Padjan (efika) Sabahudin, roen 4. jula 1964, u selu Hambarine,
opina Prijedor;
164. Pilipovi (Muharema) Idriz, roen 6. juna 1942;
165. Prozor Mustafa, roen 1928, u selu Kevljani Volari, opina Prijedor;
166. Pukar (Omera) Muhamed, roen 22. novembra 1966.
167. Rami (Hasana) Hasan, roen 1935, u selu Rizvanovii, opina Pri-
jedor;
168. Ramuli (Mustafe) Hasan, roen 2. septembra 1946, u selu Hambarine,
opina Prijedor;
169. Rizvanovi (Hamida) Hase, roen 26. marta 1950, u selu Rizvanovii,
opina Prijedor;
170. Rizvanovi (Ibrahima) Hasan, roen 2. aprila 1935, u selu Rizvanovii,
opina Prijedor;
171. Rizvanovi (Ibrahima) Salih, roen 25. juna 1921, u selu Rizvanovii,
opina Prijedor;
172. Sinanovi (Bahte) Devad, roen 1958, u D. Ljubija Volari, opina
Prijedor;
173. Sinanovi (Mehe) Dermin, roen 1965, u D. Ljubija Volari, opina
Prijedor;
174. Sinanovi (Bahte) Sabid, roen 1929, u D. Ljubija Volari, opina
Prijedor;
175. Softi (abana) Elvir, roen 1971;
176. Softi (Adema) Muhamed, roen 1950;
177. ahuri (Mehe) Mehmed, roen 3. februara 1923, Kamiani 209,
opina Prijedor;
178. ahuri (Muje) erifa, roena 1. januara 1936, u Kamiani, opina
Prijedor;
179. Tadi (Mehmeda) Refik, roen 1966;
180. Tali (Fadila) Emir, roen 27. septembra 1970;
550
181. Tali (Hasana) Enes, roen 13. marta 1971;
182. Tatarevi (Sulje) Amir, roen 16. novembra 1974, u selu Zecovi Re-
dak, opina Prijedor;
183. Tatarevi (ulage) Fehret, roen 24. maja 1954, u selu Zecovi Redak,
opina Prijedor;
184. Tatarevi (ulage) Jasmin, roen 3. decembra 1948, u selu Zecovi
Redak, opina Prijedor;
185. Tatarevi (Bajre) Ramiz, roen 24. aprila 1957, u selu Zecovi, opina
Prijedor;
186. Tatarevi (Hurema) Suljo, roen 1946, u selu Zecovi Redak, opina
Prijedor;
187. Tatarevi (Huse) aban, roen 7. juna 1949, u selu Zecovi Redak,
opina Prijedor;
188. Trnjanin (Rasima) Izet, roen 22. novembra 1964, u naselju Strmac -
Rovine, opina Prijedor;
189. Veli (Sadika) Meho, roen 10. januara 1954;
190. Veli (Mehe) Sadik (Sade), roen 1926;
191. Vuki (Mustafe) Enes, 14. februara 1951;
192. eri (Muhe) Arif, roen 5. jula 1915, u selu Hambarine 442, opina
Prijedor;
193. eri (Redepa) Enes, roen 1. januara 1966.
551
Prilog: 2
SPISAK IDENTIFIKOVANIH EKSHUMIRANIH RTAVA IZ
POJEDINANIH GORBNICA OPTINE PRIJEDOR
1. Tijelo br. 1, Kadi (Omera) Sulejman, roen 1. februara 1940, u naselju
Sredice, opina Prijedor;
2. Tijelo br. 2, Kadi (Huse) Bego, roen 5. jula 1952, u naselju Sredice,
opina Prijedor;
3. Tijelo br. 3, Kadi (Huse) Husein (zvani Rober), ekshumiran 16. jula
1998, u naselju Sredice iza garae;
4. Tijelo br. 1, Zenki (Omera) Arif, roen 8. marta 1954, u zaselak Kami-
ani, naselje Kozarac, opina Prijedor;
5. Tijelo br. 1, Hasanagi (Mustafe) Mustafa, roen 20. marta 1957, u
naselju Kozarac, zaseok Kozarua br. 39;
6. Tijelo br. 2, Kahrimanovi (Smajila) Sakib, roen 7. avgusta 1940, u
naselju Kozarua, opina Prijedor;
7. Tijelo br. 1, abanovi, djevojako Juji, (Hasana) Rasema, roena 8.
oktobra 1946, u selu Biani, zaseok Sredice-polje, opina Prijedor;
8. Tijelo br. 1, Muhi (Smajila) Senad, roen 22. aprila 1965, u naselju
Hambarine, opina Prijedor;
9. Tijelo br. 1, Kardumovi (Rasima) Miralem, roen 9. novembra 1964,
u naselju Hambarine, opina Prijedor;
10. Tijelo br. 6, Sijai (Mehmeda) Haim, roen 22. marta 1943, u ora-
11. Tijelo br. 6, Mujdi (Hase) Esad, roen 1958, u selu arakovo, opina
Prijedor;
12. Tijelo br. 7, Mehanovi (Asima) Haris, roen 9. septembra 1971, u selu
arakovo, opina Prijedor;
552
13. Tijelo br. 1, Bati (Ibrahima) Adem, roen 9. decembra 1925, u naselju
Kozarua III, opina Prijedor;
14. Tijelo br. 2, Mahmuljin (Mureta) Omer, roen 24. aprila 1928, u naselju
Kozarua, opina Prijedor;
15. Tijelo br. 1, Krki (erifa) Ibrahim, roen 1967, sa adresom stanovanja
Hrnjii - Krkii br. 54;
16. Tijelo br. 2, Turkanovi (Hamdije) Mujo, roen 28. maja 1968, u nas-
elju Kozarac, sa adresom Hrnjii - Krkii br. 69;
17. Tijelo br. 1, Fiki (Smajila) Hasan, roen 4. februara 1946, u naselju
18. Tijelo br. 2, Fiki (Smajila) Tahir, roen 4. juna 1930, u naselju Hamba-
rine, opina Prijedor;
19. Tijelo br. 3, Hodi (Osmana) Husein (zv. Huska), roen 1922, u
selu Rakovani, opina Prijedor, sa adresom Hambarine Brani;
20. Tijelo br. 4, Hodi, djevojaki Sadikovi Hasnija, nastanjena u selu
21. Tijelo br. 1, Trnjanin (erifa) Emka, roena 1921, u naselju Kozarac -
zaselak Dera, opina Prijedor;
22. Tijelo br. 2, Grabi (Muje) Mina, roena 1937, u naselju Kozarua,
opina Prijedor;
23. Tijelo br. 4, Bei (Mehe) ana, roena 1906, u naselju Kozarua br.
24. Tijelo br. 1, Taji (Muhe) Smajil, roen 1927, u naselju Hambarine,
opina Prijedor;
25. Tijelo br. 2, Rizvanovi (Hazima) Razim, roen 29. aprila 1969, u selu
Rizvanovii, opina Prijedor;
26. Tijelo br. 3, Dedi (Karanfila) Munib, roen 28. aprila 1945, u selu
Rizvanovii Rizvii 165, opina Prijedor;
27. Tijelo br. 1, Pori (Jasima) Jasmir, roen 28. maja 1967, u Prijedoru
sa adresom Biani - centar;
553
28. Tijelo br. 1, Hamzi (Mehe) Salih, roen 12. decembra 1929, u selu
Rizvanovii, opina Prijedor;
29. Tijelo br. 2, Muhi Sema, roen 1908, u selu Rizvanovii, opina Pri-
jedor;
30. Tijelo br. 3, Mulali (Sulejmana) Huzeir (zv. Bura), roen 1955;
31. Tijelo br. 1, Iselimovi (Fehima) Suad, roen 20. februara 1970, u
naselju Hambarine, opina Prijedor;
32. Tijelo br. 2, Selimovi (Fehima) Safet, roen 29. jula 1972, u naselju
33. Tijelo br. 1, auevi (Mustafe) Elvedin, roen 12. novembra 1968, u
selu Hambarine, opina Prijedor;
34. Tijelo br. 2, Vojnikovi (Halila) Midhad, roen 4. aprila 1959, u selu
Biani, opina Prijedor;
35. Tijelo br. 1, Hopovac (Ibrahima) Hajra, roena 28. decembra 1962, u
selu Zecovi Kosa, opina Prijedor;
36. Tijelo br. 2, Hopovac (Ismeta) Adis (mldb.), roen 22. septembra 1986,
u selu Zecovi Kosa, opina Prijedor;
37. Tijelo br. 3, Hopovac (Ismeta) Ibrahim (mldb.), roen 8. novembra
1984, u selu Zecovi Kosa, opina Prijedor;
38. Tijelo br. 1, Hopovac (Kemala) Nijaz, roen 3. januara 1966, u selu
Zecovi - Kosa II, opina Prijedor;
39. Tijelo br. 1, Kuburi (abana) Ismet, roen 25. maja 1954, u Skucanom
Vakufu, opina Sanski Most;
40. Tijelo br. 1, Kadi (Hajdara) Vahid, roen 10. junja 1938, u selu Bi-
ani, opina Prijedor;
41. Tijelo br. 1, Veli (Aziza) Nazif, roen 15. maja 1937, u naselju Gorice,
opina Sanski Most - sa adresom Biani br. 219, opina Prijedor;
42. Tijelo br. 2, Veli (Nazifa) Ismet, roen 25. septembra 1958, u selu
Biani, opina Prijedor;
43. Tijelo br. 1, Hadiosmanagi (Refika) Nedad, roen 30. juna 1974, u
selu Biani Rovine, opina Prijedor;
554
44. Tijelo br. 1, Slijepevi (Rame) Mustafa, roen 12. aprila 1920, u nas-
elju Kamiani, opina Prijedor;
45. Tijelo br. 2, Slijepevi (aira) Besima, roena 23. juna 1921, u selu
Jakupovii, opina Prijedor;
46. Tijelo br. 1, Pidi (Smajila) Irfan, roen 23. februara 1965, u naselju
Kamiani, opina Prijedor;
47. Tijelo br. 2, Fazli (Huseina) Mustafa, roen 1960, u selu Kamiani,
opina Prijedor;
48. Tijelo br. 3, Softi (Adema) Hase, roen 1937, u naselju Kamiani,
opina Prijedor;
49. Tijelo br. 1, Sui (erifa) Hilmija, roen 1914, u naselju Kozarac,
opina Prijedor;
50. Tijelo br. 2, Sui (Tahira) Safija, roena 1905, u naselju Mahmulini
51. Tijelo br. 1, Hadi (Mustafe) Ale, roen 3. marta 1932, u naselju
Suii, Kozarua;
52. Tijelo br. 1, ahbaz (Jusufa) Alija (zv. Maleni), roen 1970, u naselju
53. Tijelo br. 2, Jakupovi (Muhe) Ismet, roen 24. avgusta 1972, u Gornji
Jakupovii Redak, opina Prijedor;
54. Tijelo br. 3, Mahmuljin (Atifa) Ismet, roen 1964, u naselju Kozarac,
opina Prijedor;
55. Tijelo br. 4, Gromili (Karanfila) Ernad, roen 21. avgusta 1969, u
neselju Kozarac, opina Prijedor;
56. Tijelo br. 1, Hadi (Ibre) Mujo, roen 1910, u selu Kamiani, sa adre-
som Dera br. 25, opina Prijedor;
57. Tijelo br. 1, Ademovi (Adema) Elvis, roen 24. aprila 1968, u naselju
Dera br. 22, opina Prijedor;
58. Tijelo br. 2, Grozdani (Adila) Izet, roen 1963, u naselju Kozarac
Grozdanii, opina Prijedor;
555
59. Tijelo br. 3, Ademovi (Adema) Fadil, roen 17. maja 1963, u naselju
Dera, opina Prijedor;
60. Tijelo br. 4, Ademovi (Muhe) Ibrahim, roen 22. juna 1961, u naselju
Dera, opina Prijedor;
61. Tijelo br. 5, Memi (Fikreta) Senad, roen 19. jula 1960, u naselju
Suii, opina Prijedor;
62. Tijelo br. 6, Mujkanovi (Osmana) Mehmed (zv. Hemet), roen 10.
novembra 1958, u naselju Dera - Kahrimani, opina Prijedor;
63. Tijelo br. 7, Mujkanovi (Osmana) Smajil, roen 20. marta 1969, u
naselju Dera Kahrimani, opina Prijedor;
64. Tijelo br. 1, Blaevi, djevojako Bei (Murata) Fehima, roena 7.
aprila 1931, u naselju Kozarac, opina Prijedor;
65. Tijelo br. 1, Bei (Muhe) Safija, roena 1905, u naselju Kozarac -
Dera Beii, opina Prijedor;
66. Tijelo br. 1, Paan (Omera) Dervi, roen 10. aprila 1936, u naselju
67. Tijelo br. 2, Paan (Fehima) Aziz, roen 16. aprila 1936, u naselju
68. Tijelo br. 3, Habibovi (Osmana) Aziz, roen 14. aprila 1931, u naselju
69. Tijelo br. 1, Ali (Tahira) Avdo, roen 1939, u naselju arakovo - e-
gar, opina Prijedor;
70. Tijelo br. 1, Alijagi (aira) Aziz, roen 1909, u naselju Agii, opina
Bosanski Novi;
71. Tijelo br. 1, Hamuli (Huseina) Eniz, roen 18. aprila 1934, u naselju
Hambarine Muhii, opina Prijedor;
72. Tijelo br. 1, Muhi (Huseina) Hamdija, roen 1941, u naselju Hamba-
rine Muhii, opina Prijedor;
73. Tijelo br. 1, Dautovi (Dervia) Dervi, roen 6. maja 1945, u naselju
556
74. Tijelo br. 1, Sivac (Aziza) Nihad, roen 20. novembra 1960, u naselju
Sivci, sa adresom Belagi, opina Prijdor;
75. Tijelo br. 1, Mujdi (erifa) Redep, roen 6. juna 1944, u naselju
76. Tijelo br. 2, Mujdi (Dervia) Avdo, roen 20. februara 1937, u naselju
77. Tijelo br. 3, Musi (Rede) Hasib, roen 25. maja 1936, u naselju ara-
78. Tijelo br. 4, Kljaji (abana) Husein, roen 1936, u naselju arakovo,
opina Prijedor;
79. Tijelo br. 1, Mujkanovi (Huse) Husein, roen 3. decembra 1921,
u naselju Dera, opina Prijedor;
80. Tijelo br. 2, Kahrimanovi (Saliha) efik, roen 1. novembra 1929, u
naselju Dera, opina Prijedor;
81. Tijelo br. 1, Deli (Muje) Edhem, roen 5. maja 1911, u Aliima,
opina Prijedor;
82. Tijelo br. 2, Deli, djevojako Grbi (Salke) Rasema, roena 10. marta
1913, u mjestu Devar, opina Sanski Most;
83. Tijelo br. 3, Alii, djevojako Meki (Avdije) Razija, roena 31. dece-
mbra 1939, u naselju Aliii, opina Prijedor;
84. Tijelo br. 1, Hopovac (Rasima) Sejad, roen 24. maja 1956, u selu
Zecovi, opina Prijedor;
85. Tijelo br. 1, Hopovac (Rasima) Mesud, roen 25. juna 1965, u naselju
86. Tijelo br. 1, Kadiri (Sulje) Smajil, roen 5. januara 1932, u selu Rako-
vani, opina Prijedor;
87. Tijelo br. 1, Brki (Mehmeda) Mehmed, roen 23. avgusta 1952, u selu
88. Tijelo br. 2, Musi (Sajida) Sabahudin, roen 13. novembra 1963, u
naselju arakovo, opina Prijedor;
557
89. Tijelo br. 1, Braki (Bege) Nazif, roen 8. juna 1943, u naselju Zecovi,
opina Prijedor;
90. Tijelo br. 1, Braki (Huske) Mehmed, roen 8. maja 1937, u naselju
91. Tijelo br. 1, Behli (Mustafe) Aziz, roen 22. juna 1952, u naselju
arakovo - G. Mahala, opina Prijedor;
92. Tijelo br. 2, Behli (Esada) Ermin, roen 7. januara 1976, u Prijedoru
93. Tijelo br. 3, Osmanovi (Hasana) Muharem, roen 26. avgusta 1974, u
94. Tijelo br. 2, Redi (Mehe) Eniz, roen 30. marta 1956, u naselju
95. Tijelo br. 1, Hodi (Osmana) Fehim, roen 15. juna 1944, u naselju
96. Tijelo br. 2, Hodi (Osmana) Vehbija, roen 3. maja 1932, u naselju
97. Tijelo br. 1, Hodi (Hase) Omer, roen 7. februara 1941, u naselju
98. Tijelo br. 1, Behli (Muharema) Mahmut, roen 7. februara 1945, u
99. Tijelo br. 1, Hodi (Mustafe) Adem, roen 1934, u naselju arakovo,
opina Prijedor;
100. Tijelo br. 1, Hodi (Idriza) Ermin, roen 20. maja 1971, u naselju Trno-
polje Haskii, opina Prijedor;
101. Tijelo br. 1, Maroli (Ale) Zebir, roen 18. decembra 1944, u D. Gare-
vci, sa adresom Trnopolje Matrii, opina Prijedor;
102. Tijelo br. 1, Ali (Muharema) Refik, roen 9. novembra 1949, u naselju
Kamiani Alii, opina Prijedor;
103. Tijelo br. 2, Ali (Sejde) Muharem, roen 15. juna 1912, u naselju
Brani Alii, opina Prijedor;
558
104. Tijelo br. 3, Ali (Mahmuta) Husein, roen 12. juna 1902, u Brani
105. Tijelo br. 1, Ali (Saliha) Hasan, roen 16. marta 1929, u naselju Kami-
ani Brani, opina Prijedor;
106. Tijelo br. 2, Ali, djevojako Deoni (Hasana) Zejna, roena 19. jula
1936, u naselju Kulaii Brani, opina Prijedor;
107. Tijelo br. 3, Javor (Sulje) Smajil, roen 10. oktobra 1910, u naselju
108. Tijelo br. 1, Blaevi (Smaje) Meho, roen 1902, u naselju Dera, opina
Prijedor;
109. Tijelo br. 2, Blaevi, djevojako Bei (Rame) Zehra (?), roena 1904,
u naselju Dera, opina Prijedor;
110. Tijelo br. 1, Paratui (Sulejmana) Muharem, roen 1. avgusta 1938, u
naselju Brani, opina Prijedor;
111. Tijelo br. 1, Mujdi (Ale) Mirzan, roen 10. aprila 1965, u naselju
112. Tijelo br. 1, Hodi (Adema) Ibro, roen 25. novembra 1956, u naselju
113. Tijelo br. 2, Musi (Muje) aban, roen 22. novembra 1924, u naselju
114. Tijelo br. 1, Hodi (Mehe) Besim, roen 2. marta 1949, u naselju
115. Tijelo br. 2, Ferhatovi (Muharema) Eef, roen 12. februara 1931, u
116. Tijelo br. 1, Bei (Eefa) Muhamed, roen 9. septembra 1965, u Sta-
rom Majdanu, opina Sanski Most;
117. Tijelo br. 1, Musi (Vejsila) Zekir, roen 2. septembra 1947, u naselju
118. Tijelo br. 2, Medi (Halila) Halil, roen 24. avgusta 1943, u naselju
559
119. Tijelo br. 1, Dizdarevi (Saliha) Nazif, roen 8. novembra 1908, u
naselju arakovo Brani, opina Prijedor;
120. Tijelo br. 1, Hopovac (Huseina) Huse, roen 19. juna 1944, u naselju
121. Tijelo br. 2, Hopovac (Huse) Suad, roen 7. februara 1974, u naselju
122. Tijelo br. 3, Redi (Mehmeda) Nizam, roen 1. oktobra 1973, u naselju
123. Tijelo br. 1, Kukovi (Mustafe) Demil, roen 10. maja 1948, u naselju
Breziani, opina Prijedor;
124. Tijelo br. 1, Ejupovi (Fejze) Husein, roen 4. maja 1925, u naselju
125. Tijelo br. 1, Velibai (Muhe) Samed, roen 1937, u naselju Kozarac,
opina Prijedor;
126. Tijelo br. 1, Manduki (Muje) Ebil, roen 25. marta 1957, u naselju
127. Tijelo br. 2, Muratehaji (Muhe) Safet, roen 1934;
128. Tijelo br. 1, Aluki (Mustafe) Jusuf, roen 18. novembra 1931, u naselju
ela Kozarac, opina Prijedor;
129. Tijelo br. 2, Aluki (Ibrahima) Adila, roena 12. januara 1927, u naselju
130. Tijelo br. 1, Ahmetehaji (Huse) Hasan, roen 1922, u naselju Koza-
rac, opina Prijedor;
131. Tijelo br. 2, Ahmetehaji (Rede) Hima (ena Hasana), roena 1924,
u naselju Kozarac, opina Prijedor;
132. Tijelo br. 3, Veli (Hasana) Himzo, roen 3. septembra 1941, u naselju
133. Tijelo br. 1, Halak (Fadila) air, roen 20. januara 1962, u naselju
134. Tijelo br. 1, Alihodi, djevojako Elezovi (Osme) Dragunu, roena
31. decembra 1916, u Trnopolju, opina Prijedor;
560
135. Tijelo br. 1, Mujkanovi (Behlila) Redep, roen 25. marta 1932;
136. Tijelo br. 1, Alikovi (Ibre) Idriz, roen 7. marta 1934, u selu Rako-
vani, opina Prijedor;
137. Tijelo br. 2, Alikovi (Huse) Nail, roen 1926, u naselju Rakovani,
opina Prijedor;
138. Tijelo br. 1, Crljenkovi (Mehe) Mehmed, roen 26. aprila 1926, u
naselju Rakovani, opina Prijedor;
139. Tijelo br.1, Kadiri (Smajila) Emsud, roen 20. maja 1962, u naselju
Rakovani, opina Prijedor;
140. Tijelo br. 1, Reki (Rede) Ramiz, roen 9. juna 1952, u naselju ara-
141. Tijelo br. 1, Zahirovi (Ibrahima) Emir, roen 5. aprila 1966, u naselju
142. Tijelo br. 2, Musi (Ahmeta) Mirzet, roen 6. jula 1973, u naselju
143. Tijelo br. 3, Selimovi (Saliha) Adem (zv. Kordun), roen 24. avgusta
1952, u naselju Hambarine, opina Prijedor;
144. Tijelo br. 1, Sijei (Rifeta) Fehim, roen 1. septembra 1967;
145. Tijelo br. 1, Karupovi (Hasana) Jamir (zv. Crni), roen 5. jula 1965,
u naselju arakovo, opina Prijedor;
146. Tijelo br. 1, Karupovi (Muharema) Izet, roen 1959, u naselju ara-
147. Tijelo br. 1, Hopovac Husein (starija muka osoba), roen u naselju
148. Tijelo br. 1, Karupovi (Muharema) Nizam, roen 5. marta 1948, u
149. Tijelo br. 1, Javor (Ale) Alija, roen 12. aprila 1952, u naselju Kozarac,
opina Prijedor;
150. Tijelo br. 1, Melki (Ahmeta) Ibrahim (zv. Ibro), roen u treem
mjesecu 1971, u naselju Kozarua, opina Prijedor;
561
151. Tijelo br. 1, Pervani (erifa) Muhamed, roen 28. avgusta 1961, u
naselju Kevljani, opina Prijedor;
152. Tijelo br. 2, Pervani (Avde) erif, roen 16. aprila 1927, u naselju
Kevljani, opina Prijedor;
153. Tijelo br. 1, Omerbai (Omera) Tia, roena 1927, u naselju Kozarua,
opina Prijedor;
154. Tijelo br. 2, Omerbai (Omera) Hase, roen 1916, u naselju Kozarua,
opina Prijedor;
155. Tijelo br. 1, eri (Hamdije) Nedad, roen 27. maja 1972, u naselju
156. Tijelo br. 1, Grozdani (Hameda) Latif, roen 25. jula 1928, u G. Gare-
vici - Kozarua, opina Prijedor;
157. Tijelo br. 1, Redi, djevojako auevi (Arifa) Ajka, roena 5. maja
1918, u selu arakovo, opina Prijedor;
158. Tijelo br. 1, Karabai (Smaje) Esad, roen 1965, u naselju Kozarac;
159. Tijelo br. 1, Kurtovi Radifa, roena 1912;
160. Tijelo br. 2, Memi (Omera) Raifa, roena 1935;
161. Tijelo br. 1, Mahmuljin (Dede) Idriz, roen 1928;
162. Tijelo br. 1, Bei (Juse) Hajra, roena 15. marta 1925;
163. Tijelo br. 1, Tadi (Ahmeta) Jasmin, roen 1913;
164. Tijelo br. 1, Bei (Mehmeda) Ismet, roen 15. marta 1953;
165. Tijelo br. 1, Softi (Hasana) Agan, roen 1937;
166. Tijelo br. 1, Filipovi (Huseina) Hasan, roen 1941;
167. Tijelo br. 1, Tadi (Arifa) Sejad, roen 1964;
168. Tijelo br. 1, Ali (Bege) Mirsad, roen 4. januara 1960;
169. Tijelo br. 3, Dautovi (Hasana) Sejad, roen 13. aprila 1956;
170. Tijelo br. 4, Veli (Mehe) Smajil, roen 1943;
171. Tijelo br. 1, Melki (Jusufa) Ahmet, roen 1942;
562
172. Tijelo br. 2, Kusuran (Ibrahima) Asif, roen 19. maja 1955;
173. Tijelo br. 1, Melki (Osmana) Samir, roen u junu 1971;
174. Tijelo br. 1, Hui (Muje) Husein, roen 1924;
175. Tijelo br. 1, Grabi (Hasana) Salih, roen 24. februara 1950;
176. Tijelo br. 2, Crni (Hamdije) Sejad, roen 27. avgusta 1961;
177. Tijelo br. 3, Blaevi (abana) Pao, roen 23. oktobra 1956;
178. Tijelo br. 4, Mujkanovi (Islama) Smajil, roen 31. janura 1957;
179. Tijelo br. 1, Mujezinovi (Sejada) Nermin, roen 11. maja 1971;
180. Tijelo br. 2, Crni (Mehe) Ibrahim, roen 9. marta 1959;
181. Tijelo br. 1, Kahrimanovi (Muharema) Zebir, roen 11. jula 1936;
182. Tijelo br. 1, Zuli (Mehe) Zilha, roena 3. aprila 1933;
183. Tijelo br. 1, Hodi (Redepa) Alija, roen 27. jula 1974;
184. Tijelo br. 1, Muji (Pae) Bego, roen 1967;
185. Tijelo br. 1, Softi (amila) aban, roen 1936;
186. Tijelo br. 1, Garibovi (Dervia) Mirsad, roen 1961;
187. Tijelo br. 1, Mujkanovi (Sulje) Bajro, roen 1912;
188. Tijelo br. 1, Elkasovi (ime oca nepoznato) Osman, roen 1912;
189. Tijelo br. 1, Fori (Mureta) Hanifa, roena 1944;
190. Tijelo br. 2, Softi (Edhema) Halida, roena 19. aprila 1974;
191. Tijelo br. 3, Fori (Taiba) Amir, roen 1. februara 1980;
192. Tijelo br. 1, Mujkanovi (Hasana) Fata, roena 1913;
193. Tijelo br. 1, Bei (Aziza) Senad, roen 10. marta 1963;
194. Tijelo br. 1, Kenjar (Bejde) Hasan, roen 1919;
195. Tijelo br. 1, Behli (Mehe) Mehmed, roen 29. septembra 1929;
196. Tijelo br. 2, Behli (abana) Rasim, roen 3. marta 1963;
197. Tijelo br. 1, Musi (Agana) Hilmo, roen 9. januara 1934;
563
198. Tijelo br. 1, Sui (Rasima) Rizo, roen 25. septembra 1956;
199. Tijelo br. 1, Mujidi (Dede) Hata, roena 15. septembra 1907;
200. Tijelo br. 2, Brki (Mehe) Esad, roen 1943;
201. Tijelo br. 3, Mujidi (Omera) Rahim, roen 5. maja 1938;
202. Tijelo br. 1, Redi (Muharema) Asim, roen 1939;
203. Tijelo br. 1, Sijei (Mustafe) Rasim, roen 27. 8. 1952. godine;
204. Tijelo br. 1, Karupovi (Hase) Gopa, roena 1929;
205. Tijelo br. 1, eri (Hasana) Vejsil, roen 16. novembra 1941;
206. Tijelo br. 1, vraka (Omera) Mirsad (nema godine roenja), star do
18 godina;
207. Tijelo br. 1, Zubanovi (Adila) Velid, roen 7. jula 1948;
208. Tijelo br. 1, Prozor (Mustafe) zv.Garo, (nema godine roenja);
209. Tijelo br. 1, Kadi (Selima) Gane, roen 8. maja 1930;
210. Tijelo br. 1, Ibrahimi (Agana) Imer, roen 26. juna 1945;
211. Tijelo br. 2, Ibrahimi (Sabidina) Nesvet, roen 1971;
212. Tijelo br. 1, eli (Zaima) Ramo, roen 1909;
213. Tijelo br. 1, Keki (Hamdije) Emsud, roen 25. jula 1959;
214. Tijelo br. 1, Redi (Adema) Almir, roen 12. oktobra 1977;
215. Tijelo br. 1, Fori (Huseina) Hasan, roen 27. januara 1922;
216. Tijelo br. 1, Trnjanin (Ale) Nedib, roen 12. jula 1927.
564
Adem Jakupovi
OPINA BIHA I BOSANSKI PETROVAC
UVOD
Prema materijalu prikupljenom od strane ekspertnog tima za ekshuma-
ciju, obdukciju i traenje nestalih osoba te masovnih i pojedinanih grobnica,
na podruju opina Bosanski Petrovac i Biha lokalizovane su dvije masovne
i 24 pojedinane grobnice. U Bosanskom Petrovcu jedna masovna i petnaest
pojedinanih grobnica, a opini Biha jedna masovna i devet pojedinanih
grobnica. Masovne grobnice sadre od pet do osamdeset dvoje ubijenih, a
ustanovljeno je i postojanje zarobljenikih i koncentracionih logora. Registri-
rani su i znaajniji ratni zloini.
Rezultat rada ove Komisije su hiljade stranica zapisnika o ekshumaciji i
obdukciji neduno ubijenog civilnog stanovnitva, stotine sati videozapisa,
materijalnih zapisa o zloinima etnikog ienja, tj. o genocidu i drugim
masovnim krenjima osnovnih naela ovjenosti, o silovanjima i seksualnom
zlostavljanju, te o unitavanju kulturnih dobara, to je sve poinjeno na
podruju opina Bosanski Petrovac i Biha.
Na temelju izvrenih ekshumacija i obdukcija masovnih i pojedinanih
grobnica lako se moe zakljuiti da je u opinama Bosanski Petrovac i Biha,
poinjen veliki broj povreda enevskih konvencija, te da je bilo i drugih
krenja meunarodnog humanitarnog prava. Te povrede bile su iznimno surove
i okrutne. Civilne rtve masovnih i pojedinaih grobnica govore o najstra-
nijem zloinu protiv jednog evropskog naroda. Ove grobnice govore da se
radi o genocidu namjernom pokuaju da se istrijebi jedan narod. Broj civilnih
rtava, ekshumiranih, identifikovanih i neidentifikovanih osoba u masovnim i
pojedinanim grobnicama govore o razmjerama ovih zloina. Govore da je
zloin bio planiran i da je sastavni dio iroko primijenjene prakse, pa se
565
zakljuuje kako je rije o provoenju odreene politike i unaprijed razra-
enog projekta. U prilog ovog stoji injenica da se izvrenje ovih zloina
nije spreavalo.
Ono to niko nije mogao zamisliti bili su zloini protiv Bonjaka-
Muslimana - civila i njihovo eliminisanje sa ovih prostora. Za realizaciju tog
zloinakog projekta velikosrpski planovi su izmislili eufenizam etniko
ienje, a stvarno se radilo o sistemu genocidnih radnji. Masovne i poje-
dinane grobnice na podruju ovih opina govore da su to bile fabrike smrti.
injenice postoje a broj ubijenih govori sam za sebe. Analizom ekshumiranih
i obduciranih tijela, utvrivanjem njihovog identiteta, naina ubijanja i uzroka
smrti, te sudei po mnogobrojnim drugim injenicama etniko ienje je
na podruju opina Bosanski Petrovac i Biha u poetku same agresije na
nezavisnu Bosnu i Hercegovinu provoeno u obliku ubistava, muenja,
svojevoljnog uhienja i zatoenja, silovanja i seksualnog zlostavljanja,
zatvaranja civilnog stanovnitva u logore, prisilnog uklanjanja, premjetanja i
protjerivanja civilnog stanovnitva, namjernih vojnih napada ili prijetnji
napadima na civile i civilna podruja, te obijesnog unitavanja imovine. Svi
takvi postupci uinjeni u namjeri potpunog ili djeliminog unitenja jedne
nacionalne, etnike, rasne ili vjerske grupe kao takve, predstavljaju genocid i
zloin protiv ovjenosti, odnosno mogu se podvesti pod jednu, Konvencijom
predvienu, genocidnu radnju.
Opti nain na koji su velikosrbi provodili politiku etnikog ienja je
karakteristian i za podruje opina Bosanski Petrovac i Biha. Zajedno sa
susjednim opinama ovo su bila strateka podruja koja bi inila centar
planiranog prostora objedinjenih srpskih krajina.
Da bi protjerali civilno stanovnitvo sa ovih prostora velikosrbi koriste
zastraivanja i prisilna sredstva koja ukljuuju: brojne genocidne radnje,
masovna ubistva, masovni teror, muenja, zlostavljanje civilnog stanovnitva,
unitavanje osobnih, javnih i kulturnih dobara, krau i pljaku privatne imo-
vine, premjetanje civilnog stanovnitva, napad na bolnicu, bolniko osoblje i
lokacije oznaene crvenim kriom i crvenim polumjesecem.
Mnoga od ovih nasilja provode se s krajnjom brutalnou i divljatvom,
pa stanovnici Bosanskog Petrovca, Kulen-Vakufa, Oraca, Klise, bjee u
velikom strahu. Poinitelji ovakvih zlodjela unitavaju njihova sela i naselja.
566
To se izvodi sistematskim paleom i dizanjem u zrak kua. Tu su ukljueni
kulturni i vjerski spomenici i simboli. Genocidna svrha tog progona i razaranja
je da se iskorijene kulturni, drutveni i vjerski tragovi sa kojima se etnike i
vjerske skupine poistovjeuju.
OPINA BOSANSKI PETROVAC
Opina Bosanski Petrovac zauzima prostor od 853 km
2
, smjetena je na
prostornoj visoravni izmeu planina Grme, Klekovaa, Otrelj i Osjenica.
Na podruju ove opine u 1991. godini ivjelo je 15.852 stanovnika, od toga
3.275 (21%) Bonjaka, dok je ostalo stanovnitvo bilo uglavnom srpsko -
11.675 (75%). Muslimani su ivjeli u gradu Bosanskom Petrovcu i u selima
Bijela i Rainovac.
Zloini nad muslimanskim stanovnitvom u opini Bosanski Petrovac
zapoeli su u maju 1992. godine. Tada dolazi do otputanja Muslimana sa
posla, oduzimanja imovine, zastraivanja civilnog stanovnitva pucanja na
njihove porodnike kue i bacanja eksplozivnih naprava, a na kraju i do
ubijanja nevinog civilnog muslimanskog stanovnitva u samom gradu i u
selima Bijela i Rainovac.
U periodu od maja 1992. godine pa do 24. 9. 1992. godine (selo Bjelaj do
22. 1. 1993. godine), ubijeno je 60 lica bonjake nacionalnosti od paravojnih
etnikih formacija. Poslije ovih ubistava uslijedio je masovni progon cjelo-
kupne muslimanske populacije iz Bosanskog Petrovca. To se dogodilo 24.
septembra 1992. godine, a u selu Bjelaj 22. 1. 1993. godine. Takoe u ovom
periodu je 60 Muslimana zavrilo u logorima Kozila kod Bosanskog Petrovca
i Kamenica kod Drvara. Ubijene Muslimane su porodice sahranjivale po
dvoritima kua i po vonjacima, o emu govore mnoge pojedinane grobnice
na podruju opine.
U mezarju Didovii u Bosanskom Petrovcu otkrivena je i ekshumirana
masovna grobnica u kojoj se nalazilo pet tijela - civila, Muslimana.
Na sam dan progona, 24. 9. 1992. godine, u umi zv. Goriani otvorena
je vatra iz automatskog oruja na kolonu vozila civilnog stanovnitva u kojima
su se nalazili protjerani Bonjaci i tom prilikom su ubijene etiri osobe, a
567
568
etiri osobe su teko ranjene koje su kasnije podlegle od posljedica ranjavanja.
Ove osobe su sahranjene u Travniku i Zenici. Prema izjavama oevidaca na
tijelima ubijenih uinjen je i dodatni zloin. Tijela veeg broja ubijenih i
sahranjenih Muslimana izvaena su iz mezara i poslana negdje na razmjenu.
Trenutno nema podataka o mjestu razmjene i mjestu njihove sahrane.
Na isti nain u selu Ruinovci je postojala jedna masovna grobnica u kojoj
je bilo sahranjeno pet Muslimana i porodica Gutli i Bali. Meutim, u toku
rata kada su Muslimani protjerani iz Bosanskog Petrovca i ova tijela su izva-
ena iz grobnice i razmijenjena. Nema podataka o mjestu razmjene i mjestu
gdje su sahranjeni.
Mnoge nedune civilne rtve sa podruja opina Bosanski Petrovac i
Biha za kojima se jo uvijek traga su vjerovatno pokopana u pojedinanim
grobovima i masovnim grobnicama.
Ovaj rad se pie na temelju sudskih zapisnika o ekshumaciji i obdukciji
masovnih i pojedinanih grobnica na podruju opine Bosanski Petrovac. U
tom postupku ekshumacije, antropoloke obrade, obdukcije i identifikacije
kontinuirano je uestovao struni i stalni istrani tim Kantonalnog suda u
Bihau, sa vjetakom dr. Semirom Meiem, specijalistom patologije i sudske
medicine, sa lanovima Dravne komisije za traenje nestalih osoba, krim.
tehnikom Kantonalnog MUP-a Biha, uz nadzor i posmatranje predstavnika
IPTF.
MASOVNE I POJEDINANE GROBNICE
U Bosanskom Petrovcu do sada je pronaena jedna masovna (Mezarje
Didovii I) i dvadeset pet pojedinanih grobnica. Tih dvadeset pet grobnica su
rasporeene na 15 lokaliteta. Svi ubijeni bili su civili. Spisak rtava u prilogu.
1
1
Detaljni podaci o ekshumaciji, obdukciji i identifikaciji mogu se nai i u sudskim
zapisnicima broj Kri: 25/97 od 14. 4. 1997. godine, Kri 87/96 od 5. 12. 1996. godine, broj
Kri 57/96 od 20. 8. 1996. godine. Sastavni dio svih ovih sudskih zapisnika ine skica
lica mjesta, fotodokumentacija, videozapisi i zapisnici o obdukciji. Svaka pojedinana i
masovna grobnica je u zapisniku detaljno lokalizirana, a sve osobe identifikovane.
569
OPINA BIHA
Prema podacima Republikog zavoda za statistiku Sarajevo od maja
mjeseca 1991. godine opina Biha prostire se na povrini 689 km
2
. Prema
posljednjem popisu iz 1991. godine ima ukupno 70.732 stanovnika, od ega
47.737 Bonjaka, 12.689 Srba, 5.580 Hrvata i 5.726 ostalih. Progonom i etni-
kim ienjem Bonjaka iz Ripa, Oraca, ukova, Klise i Kulen-Vakufa,
krajem maja i poetkom juna 1992. godine, bihaka opina je u teritorijalnom
pogledu prepolovljena.
Dvije injenice upuuju na to da je na ovom podruju postojala politika
etnikog ienja:
a) Masovni tajni odlazak srpskog stanovnitva i to u toku jedne noi
(maja 1992.) sa podruja grada Bihaa. Grad i podruje je trebalo biti etniki
oieno od Muslimana i Hrvata. Srpsko stanovnitvo je unaprijed bilo obavi-
jeteno o napadu.
b) Svi ovi postupci odigravaju se pod neposrednim nadzorom optinskog
Kriznog taba koji se sastoji od policijskih i drugih politikih prvaka SDS-a.
Akcija je centralizovano isplanirana i o tom su uraena precizna uputstva.
2
Prvaci SDS BiH su utjecali, ohrabrivali, olakavali i opravdavali te elemente u
injenju opisanih zloina, koji su doveli do traginih posljedica masovnih i
pojedinanih grobnica na ovim podruima.
Primjeri Kulen-Vakufa, Oraca, Klise nedvojbeno potvruju postojanje
sasvim odreene namjere da se to stanovnitvo istrijebi. Ta naselja su napa-
dnuta i neduno civilno stanovnitvo natjerano da bjei.
Operativnim saznanjem ovlatenih slubenih lica Ministarstva unutra-
njih poslova Unsko-sanskog kantona na podruju opine Biha locirana je
masovna grobnica - prirodna jama zv. Bezdana, na lokalitetu Hrgar. Tane
koordinate ove jame WK 80775755 sjeverno 44 stepena, 46 minuta, a istono
16 stepeni i jedna minuta. Nadmorska visina ove prirodne jame iznosi 744
metra. Do ove prirodne jame dolazi se makadamskim putem, sa magistralnog
puta Biha - Bosanski Petrovac.
2
Izmeu ostalih i Upustvo za formiranje kriznih tabova.
Dana 1. 9. 1997. godine, kada je zapoeta ekshumacija tijela iz ove
masovne grobnice oko jame su pronaeni ostaci ahura i eksplozivnih naprava.
Prirodna jama se nalazi na samom poetku ume i jama je bila obrasla
rastinjem i drveem tako da je bila vrlo teko uoljiva. Jama u vertikali dosee
dubinu 85 metara. U jamu se prvi spustio speleolog Nermin Lipovi koji je
sainio fotografske snimke i vidio na dnu jame veliki broj leeva. Nakon
ozbiljnih priprema dana 1. 9. 1997. godine zapoeta je ekshumacija tijela iz
ove masovne grobnice, koja je trajala sve do 3. 10. 1997. godine.
Dana 3. 9. 1997. godine ekshumaciji su prisustovali predstavnici Meuna-
rodnog hakog tribunala i to:
1. Kathrxu Peace, analitiar Meunarodnog hakog tribunala,
2. Borka Supii, analitiar Meunarodnog hakog tribunala,
3. Sonja Kanikova, analitiar Meunarodnog hakog tribunala.
Istog dana je u jamu siao tv-snimatelj Hakog tribunala koji je snimio
tijela u jami.
Dana 11. 9. 1997. godine, ekshumaciji je prisustvovao gospodin Ole
Brondum, sudac istraitelj Meunarodnog hakog tribunala. Ekshumaciju su
zabiljeili svi domai i strani tv-mediji, ZDF, CNN, ROJTER, ASOIETED-
PRES, SYGMA SFOR, SARAJEVO, AMC SFOR, TV-kue Evropske unije.
U ovom postupku ekshumacije, obdukcije i identifikacije pored ekspe-
rtnog tima uestvovali su i Tal Simons (Tal Simmons), forenzik-antropolog iz
ekipe ljekara za ljudska prava (PHR-a i OHR-a), kao i An Ros (Ann Ross),
patolog iz ekipe ljekara za ljudska prava, (Onder Ozkalpci) patolog iz ekipe
ljekara za ljudska prava Pejd Hadson (Page Hudson), patolog iz ekipe ljekara
za ljudska prava.
Ekshumirana su 82 tijela od ega 45 identifikovanih. Radi se o tijelima
civilnih lica - djece, ena i mukaraca, stanovnika sela Oraac, Kulen-Vakuf i
Ripa koji su pobijeni u junu 1992. godine i od strane zloinaca baeni u ovu
jamu.
570
571
Postoje saznanja i dokazi da su ovi neduno ubijeni civili bili zatvoreni u
Ripakom logoru. Ovaj logor u Ripu je agresoru koristio kao punkt za nadzor
nad geografskim podrujem, te protjerivanje i eliminiranje Muslimana iz
dotinog podruja, Ripa, Oraca i Kulen-Vakufa. Postoje izjave danas ivih
svjedoka, logoraa iz Ripa koji opisuju kako su zatvoreni, ispitivani, mueni
i ubijani. Postoje takoe saznanja o zapovjednicima logora. Naime, nakon to
su mjetani Ripa, Oraca i Kulen-Vakufa protjerani i nakon to su ta podruja
osvojena agresor skuplja civilno stanovnitvo na razliitim lokacijama, pa tako
na trbakom buku u pristupu UNPROFOR-a izdvaja grupu civilnog stano-
vnitva i dovodi u logor Ripa. I u ovom logoru deavala su se dnevna ubistva,
a tijela ubijenih su voena u masovne grobnice i u jamu Higar.
Prema tome ova masovna grobnica na Higaru je vana ne samo kao
mogui dokazni materijal o masovnim ubistvima, ali isto tako vana kao nain
i metoda na koji je ona nastala, jer je to ratni zloin. Sigurno je da e istraga o
ovoj masovnoj grobnici pomoi pri otkrivanju dokaza o zloinstvu. Intere-
santno je takoe, da se ova masovna grobnica nalazi u blizini Ripakog logora,
to je takoer vano za istragu o etnikom ienju. Istraga je obuhvatila
ekshumaciju tijela iz ove masovne grobnice, prikupljanje fizikog dokaznog
materijala na licu mjesta, autopsiju tijela kako bi se utvrdio identitet, uzrok i
nain smrti. Ekspertni tim se susreo sa potekoama logistike naravi. Meu-
tim, sve su te potekoe nadvladane, posebno uz pomo ljekara za ljudska
prava.
Prilikom ekshumacije i obdukcije ove grobnice dolo se do zakljuka da
su svi ovi neduni civili ubijeni na zvjerski nain, baeni u jamu dubine 85
metara, stavljali su im ice i kanape na ruke i noge. Obdukcijom i identifika-
cijom dolo se do podataka da se radi o masovnim ubistvima vatrenim orujem
civilnog stanovnitva, djece, ena i mukaraca u starosnoj dobi od tri do
50 godina.
Do sada je na podruju opine Biha lokalizirano i osam pojedinanih
grobnica iz kojih su tijela ekshumirana i obducirana. Spisak ekshumiranih i
obduciranih rtava u prilogu 2.
3
3
Svi ovi podaci o masovnim i pojedinanim grobnicama na podruju opine
Biha se nalaze na sudskim zapisnicima Kantonalnog suda u Bihau broj Kri: 53/97.
Za sve masovne i pojedinane grobnice sainjena je skica lica mjesta i fotodokumentacija.
572
ZAKLJUAK
Sva ekshumirana tijela iz masovnih grobnica su nakon obdukcije i
identifikacije sahranjena.
Za sve ekshumirane osobe utvren je uzrok smrti na osnovu nalaza ljekara
vjetaka. Iz nalaza vjetaka proizilazi da je smrt nasilna nanesena vatrenim
orujem, tupo-tvrdim predmetima i eksplozivnim sredstvima, nastale usred
viestrukih strijelnih rana (povreda raznih dijelova glave, grudnog koa,
slabina, nogu i ruku).
4
Valja istaknuti da rtve polau velike nade da e se utvrditi istina a da e
Meunarodni sud zadovoljiti pravdu. U stvari, brza istraga injenica, u bilo
kojem kontekstu zloinake aktivnosti poveava uinak budueg kazneno-
krivinog gonjenja. Stoga je neizbjean zakljuak da mir u budunosti
zahtijeva pravdu a da pravda poinje s utvrivanjem istine. Svjetska javnost
iekuje da pravda bude zadovoljena.
Prikupljene injenice i dokazi o pojedinanim i masovnim grobnicama
na podruju opine Bosanski Petrovac i Biha govore o uasu agresije na
Bosnu i Hercegovinu. Govore da je ovo sigurno najkrvavija agresija modernog
doba u kojem je stradalo na hiljade nedunih civilnih stanovnika.
Sve ovo istiem iz razloga to smatram da ovaj istraivaki rad ne smije
ignorirati pravne aspekte agresije, u to i ne sumnjam. Mora se uvijek imati u
vidu injenica da je Bosna i Hercegovina u trenutku agresije bila nezavisna
drava.
4
Nalazi vjetaka o uzroku i nainu smrti, nanoenje povreda nalaze se u sudskim
spisima koji su oznaeni u ovom materijalu.
Prilog 1
A. EKSHUMIRANE RTVE IZ MASONNE GROBNICE
DIDOVII I
1. Bakra (Huse) Dafer, roen 1943. u Bosanskom Petrovcu. Nastanjen
u Bosanskom Petrovcu. Ubijen vatrenim orujem - povreda grudne
duplje;
2. Bai (Ismeta) Dinko, roen 27. 3. 1978. u Bosanskom Petrovcu.
Nastanjen u Bosanskom Petrovcu. Ubijen vatrenim orujem - povreda
desne potkoljenice;
3. Bai (Ismeta) aban, roen 24. 1. 1974. u Bosanskom Petrovcu.
glave;
4. Hasedi (Muharema) Fikreta, roena 19. 6. 1950. u Bosanskom
Petrovcu. Nastanjena u Bosanskom Petrovcu. Ubijena vatrenim oru-
jem - povreda glave;
5. Kavaz (Huse) Asim, roen 1938. u Bosanskom Petrovcu. Nastanjen u
Bosanskom Petrovcu. Ubijen vatrenim orujem - povreda grudne
duplje;
6. Kavaz (Huse) Rasim, roen 1924. u Bosanskom Petrovcu. Nastanjen u
Bosanskom Petrovcu. Ubijen vatrenim orujem - povreda desne potko-
ljenice;
7. Spahi (Ismeta) Osme, roen 9. 11. 1975. u Bosanskom Petrovcu.
glave.
573
B. EKSHUMIRANE RTVE IZ POJEDINANIH GROBNICA U
BOSANSKOM PETROVCU
I - LOKALITET MEZARJE DIDOVII II:
1. Bali (efke) Admira, roena 1969. u Bosanskom Petrovcu. Nastanjena
u Bosanskom Petrovcu. Ubijena iz vatrenog oruja - povreda glave;
2. Bali (Saliha) Fatima, roena 1941. u Bosanskom Petrovcu. Nastanjena
Bosanskom Petrovcu. Ubijena vatrenim orujem - povreda glave;
3. Bali (Zahida) efko, roen 1935. u Bosanskom Petrovcu. Nastanjen u
Bosanskom Petrovcu. Ubijen vatrenim orujem - povreda glave;
4. Bali (efke) Zahid, roen 1963. u Bosanskom Petrovcu. Nastanjen u
Bosanskom Petrovcu. Ubijen vatrenim orujem - povreda glave.
II - LOKALITET MEZARJE RAINOVAC:
1. Boli (Dede) Senija, roena 1933. u Bosanskom Petrovcu. Nastanjena
u Bosanskom Petrovcu. Ubijena vatrenim orujem - povreda glave.
III - LOKALITET MEZARJE RAINOVAC I:
1. Mai (Huse) ulsa, roena 1924. u Bosanskom Petrovcu. Nastanjena
u Bosanskom Petrovcu. Ubijena vatrenim orujem - povreda lijeve
natkoljenice.
IV - LOKALITET ULICA IBRAHIMPAIA:
1. Boli (Mehe) Omer, roen 1908. u Bosanskom Petrovcu. Nastanjen u
Bosanskom Petrovcu. Ubijen vatrenim orujem - povreda glave i
grudne duplje;
2. Hoti (Muhameda) Fatima, roena 1970. u Bosanskom Petrovcu.
Nastanjena u Bosanskom Petrovcu. Ubijena vatrenim orujem -
povreda glave i grudne duplje.
574
V - LOKALITET KOZARAKA ULICA:
1. Hadi (Smaila) Osme, roen 12. 2. 1936. u Bosanskom Petrovcu.
glave i lica.
VI - LOKALITET MEZARJE SREDNJI BIANI:
1. Husagi (Ibrahima) Sead, roen 1964. u Bosanskom Petrovcu. Nasta-
njen u Bosanskom Petrovcu. Ubijen vatrenim orujem - povreda lijeve
grudne duplje;
2. Zajki (Ismeta) Eldin, roen 1970. u Bosanskom Petrovcu. Nastanjen
u Bosanskom Petrovcu. Ubijen vatrenim orujem - povreda desne
grudne duplje.
VII - LOKALITET MEZARJE DONJI BIANI:
1. Drui (Dede) Huse, roen 1911. u Bosanskom Petrovcu. Nastanjen u
Bosanskom Petrovcu. Ubijen vatrenim orujem - prelom lijeve nadla-
ktice.
VIII - LOKALITET SELO BJELAJ MEZARJE GEET:
1. Hrki (Mahmuta) Mehmed, roen 1942. u selu Bjelaj. Nastanjen u selu
Bjelaj. Ubijen vatrenim orujem - povreda desne grudne duplje;
2. Selimovi (Zuhre) Dinko, roen 1979. u selu Bjelaj. Nastanjen u selu
Bjelaj. Ubijen vatrenim orujem povreda glave.
IX - LOKALITET SELO BJELAJ MEZARJE BARICE:
1. Drai (Huseina) Smail, roen 1967. u selo Bjelaj. Nastanjen u selu
Bjelaj. Ubijen vatrenim orujem povreda glave;
2. Mujagi (Ferida) Enes, roen 1963. u Bjelaju. Nastanjen u Bjelaju.
Ubijen vatrenim orujem - povreda glave.
575
X - LOKALITET SELO BJELAH MUSLIMANSKA MAHALA:
1. Mahmutehaji (Alije) ula, roena 1926. u Bjelaju. Nastanjena u
Bjelaju. Ubijena - paljevina kosti, skleletirane.
XI - LOKACIJA SELO BJELAJ ZASELAK BUSINJE:
1. Mujagi (Mehe) Mehmed, roen 1910. u Bjelaju. Nastanjen u Bjelaju.
Ubijen vatrenim orujem;
2. Zajki amka, roena 1920. u ukovima. Nastanjena u ukovima.
Ubijena nepoznato.
XII - LOKACIJA BOSANSKI PETROVAC:
1. Didovi (Mahmuta) Azra, roena 5. 1. 1991. u selu Bjelaj. Nastanjena
u selu Bjelaj. Ubijena eksplozivnim sredstvom - bomba, povreda glave;
2. Kartal (Mehe) Teufik, roen 1929. u selu Bjelaj. Nastanjen u selu Bje-
laj. Ubijen vatrenim orujem - povreda gornje vilice.
XIII - LOKALITET DIDIVII III:
1. Gredelj (Husnije) Enisa, roena 1964. u Bosanskom Petrovcu. Nasta-
njena u Bosanskom Petrovcu. Ubijena vatrenim orujem - povreda
desne grudne duplje.
XIV - LOKALITET NASELJE JUKII:
1. Drui (Saliha) Asaf, roen 1954. u Bosanskom Petrovcu. Nastanjen u
Bosanskom Petrovcu. Ubijen vatrenim orujem - povreda glave.
XV - LOKALITET MEZARJE JARAMAZI:
1. Ibriimovi (Ahmeta) Mehmed, roen 1929. u Bosanskom Petrovcu.
Nastanjen u Bosanskom Petrovcu. Ubijen vatrenim orujem povreda
glave.
2. Mei (Muhe) Juso, roen 1905. u Bosanskom Petrovcu. Nastanjen u
Bosanskom Petrovcu. Ubijen - le skeletiran.
576
Prilog 2.
A. EKSHUMIRANE RTVE IZ MASOVNE GROBNICE HRGAR
JAMA BEZDANA
1. Alivuk (Mahmuta) Asim, roen 12. 4. 1962. u Oracu. Nastanjen u
Oracu. Ubijen vatrenim orujem - povreda glave;
2. Alivuk (Mumina) Emir, roen 10. 9. 1972. u Oracu. Nastanjen u
Oracu. Ubijen vatrenim orujem - povreda desnog dijela mandibule;
3. Alivuk (Ibrahima) Ramiz, roen 26. 11. 1969. u Oracu. Nastanjen u
4. Anadolac (Mahmuta) Enes, roen 1959. u Oracu. Nastanjen u Oracu.
Ubijen vatrenim orujem - povreda grudne duplje;
5. Begi (Mustafe) Fikret, roen 4. 10. 1969. u Oracu. Nastanjen u Ora-
cu. Ubijen vatrenim orujem - povreda glave;
6. Bili (Husnije) Muhamed, roen 6. 5. 1973. u Oracu. Nastanjen u
Oracu. Ubijen tupo-tvrdim predmetom - prelom kostiju glave;
7. Crnki (Fejze) Fuad, roen 23. 5. 1972. u Oracu . Nastanjen u Oracu.
Ubijen vatrenim orujem - povreda grudne duplje;
8. Dedi (Muhe) Esad, roen 2. 1. 1961. u ukovima. Nastanjen u uko-
vima. Ubijen vatrenim orujem - povreda lopatine kosti;
9. Dedi (Mustafe) Husein, roen 16. 9. 1962. u ukovima. Nastanjen u
ukovima. Ubijen vatrenim orujem - povreda lijeve tibije;
10. Dedi (Alije) Hazim, roen 26. 2. 1951. u Oracu. Nastanjen u Oracu.
Ubijen otrim predmetom - povreda desne natkoljenine kosti;
11. Dervievi (Ibrahima) Muharem, roen 1944. u Klisi. Nastanjen u
Klisi. Ubijen -povreda glave;
12. Demirovi (Muje) Dedo, roen 19. 1. 1951. u Klisi. Nastanjen u Klisi.
Ubijen vatrenim orujem - povreda grudnog dijela;
577
13. Demirovi (Alage) Mujo, roen 8. 4. 1968. u Klisi. Nastanjen u Klisi.
Ubijen vatrenim orujem - povreda glave;
14. Dizdarevi (Dervia) Edhem, roen 21. 1. 1941. u Oracu. Nastanjen u
Oracu. Ubijen vatrenim orujem - oteenje IX, X, XII prljena;
15. Dafica (Hasana) Ermin, roen 2. 1. 1974. u Oracu. Nastanjen u Ora-
cu. Ubijen tupim predmetom - povreda glave;
16. Dafica (Ibre) Hasan, roen 5. 3. 1950. u Oracu. Nastanjen u Oracu.
Ubijen tupo-tvrdim predmetom - povreda glave;
17. Eminovi (Jusufa) Husein, roen 16. 4. 1968. u Oracu. Nastanjen u
Oracu. Ubijen nepoznato;
18. Hasanagi (Zaima) Ahmet, roen 4. 9. 1960. u Kulen-Vakufu. Nasta-
njen u Kulen-Vakufu. Ubijen vatrenim orujem - povreda lobanje;
19. Kadi (Avde) Ahmet, roen 1. 5. 1948. u Kulen-Vakufu. Nastanjen u
Kulen-Vakufu. Ubijen vatrenim orujem - fraktura lobanje;
20. Kasi (Nazifa) Ale, roen 9. 12. 1971. u Oracu. Nastanjen u Oracu.
Ubijen - fraktura etvrtog rebra.
21. Kasi (Nazifa) Avdo, roen 18. 8. 1962. u Oracu. Nastanjen u Oracu.
Ubijen vatrenim orujem - povreda na lobanji;
22. Kosovi (Osmana) Rasim, roen 1949. u Kulen-Vakufu. Nastanjen u
Kulen-Vakufu. Ubijen vatrenim orujem - povreda glave;
23. Kulenovi (Mee) Mahmut, roen 10. 9. 1956. u Kulen-Vakufu. Nasta-
njen u Kulen-Vakufu. Ubijen vatrenim orujem - povreda grudnog
prljena;
24. Kurtagi (Smaje) Sead, roen 28. 5. 1954. u Kulen-Vakufu. Nastanjen
u Kulen-Vakufu. Ubijen vatrenim orujem - prelom prvog i drugog
grudnog prljena;
25. Mei (Bege) Halid, roen 1972. u Oracu. Nastanjen u Oracu. Ubijen
vatrenim orujem - faktura desnog radijusa.
26. Mei (Bee) Ibro, roen 4. 1. 1958. u Oracu. Nastanjen u Oracu.
Ubijen - prelom karline kosti;
578
27. Mei (Ibrahima) Salih, roen 28. 8. 1947. u Oracu. Nastanjen u
28. Pehlivanovi (Avde) Fadil, roen 1962. u Kulen-Vakufu. Nastanjen u
Kulen-Vakufu. Ubijen vatrenim orujem - povreda lijeve nadlaktine
kosti;
29. Pehlivanovi (Smaila) Jusuf, roen 22. 9. 1946. u Kulen-Vakufu.
Nastanjen u Kulen- Vakufu. Ubijen vatrenim orujem - povreda glave;
30. Ramuli (Huse) Muhamed, roen 19. 5. 1959. u Oracu. Nastanjen u
31. Ramuli (Huse) Nihad, roen 7. 12. 1967. u Kulen-Vakufu. Nastanjen
u Kulen-Vakufu. Ubijen vatrenim orujem - povreda karline kosti;
32. Runji (Rame) Ibrahim, roen 1937. u Ripu. Nastanjen u Ripu.
Ubijen - eksplozivno sredstvo - povreda karline kosti;
33. Seferovi (Mahmuta) Fikret, roen 1. 12. 1962. u Kulen-Vakufu. Nasta-
njen u Kulen-Vakufu. Ubijen vatrenim orujem - prelom sekruma;
34. Seferovi (Mujage) Fuad, roen 11. 9. 1960. u Kulen-Vakufu. Nasta-
njen u Kulen-Vakufu. Ubijen vatrenim orujem - povreda lobanje;
35. Seferovi (Mahmuta) Smajo, roen 1. 5. 1954. u Kulen-Vakufu. Nasta-
njen u Kulen-Vakufu. Ubijen vatrenim orujem - prelom desne mak-
size;
36. iljedi (Mahmuta) Husein, roen 18. 6. 1943. u Kulen-Vakufu.
Nastanjen u Kulen-Vakufu. Ubijen tupotvrdim predmetom - povreda
glave.
37. unjar (Mehe) Zijad, roen 30. 10. 1973. u Oracu. Nastanjen u Ora-
cu. Ubijen -eksplozivno sredstvo - prelom kostiju glave;
38. Traljei (Muharema) Ismet, roen 19. 5. 1973. u Vrnograu. Nastanjen
u Vrnograu. Ubijen -povreda obje karline kosti;
39. Tuti (Smaje) Ale, roen 12. 6. 1951. u ukovima. Nastanjen u uko-
vima. Ubijen vatrenim orujem - povreda grudne duplje;
40. Tuti (Smaje) Smail, roen 17. 8. 1965. u ukovima. Nastanjen u
ukovima. Ubijen vatrenim orujem - povreda desnog humerusa;
579
580
41. Voji (Muhameda) Asmir, roen 12. 8. 1973. u Oracu. Nastanjen u
Oracu. Ubijen vatrenim orujem - prelom lijeve karlice;
42. Voji (Edhema) Edhas, roen 7. 11. 1958. u Oracu. Nastanjen u Ora-
cu. Ubijen vatrenim orujem - povreda desne nadlaktine kosti;
43. Voji (Izeta) Ismet, roen 1955. u Oracu. Nastanjen u Oracu. Ubijen
nepoznato.
44. Voji (Osme) Mesud, roen 26. 10. 1964. u Oracu. Nastanjen u Ora-
cu. Ubijen tupotvrdim predmetom - povreda glave;
45. Zajki (Ibrahima) Almir, roen 1. 10. 1971. u Oracu. Nastanjen u Ora-
cu. Ubijen vatrenim orujem - prelom desnog femura.
5
B. EKSHUMIRANE RTVE IZ POJEDINANIH GROBNICA U
BIHAU (PO LOKALITETIMA)
I - NASELJE VEDRO POLJE BIHA:
1. Juri (Luke) Miroslav, roen 4. 7. 1954. u Bihau. Nastanjen u Bihau;
2. Juri (Jose) Stipe, roen 2. 1. 1965. u Bihau. Nastanjen u Bihau;
3. Mati (Petra) Franjo, roen 8. 3. 1934. u Bihau. Nastanjen u Bihau;
4. imi (Mile) Franjo, roen 8. 3. 1964. u Bihau. Nastanjen u Bihau.
II - SELO ORAAC ZASELAK PRAILO:
1. Hrnjica Beir, roen 1934. u Oracu. Nastanjen u Oracu. Ubijen vatre-
nim orujem;
2. Hrnica (Dafera) Muharem, roen 17. 4. 1927. u Oracu. Nastanjen u
Oracu. Ubijen vatrenim orujem.
III - SELO ORAAC ZASELAK VODICE:
1. Hrnjica amka, roena 1918. u Oracu. Nastanjena u Oracu. Ubijena
vatrenim orujem - povreda obje potkoljenice.
5
Iz jame je ekshumirano ukupno 82 tijela, ali 37 nije identifikovano. Neidenti-
fikovana tijela su uglavnom mukog pola, starosti od 16 do 60 godina. Sedmoro je djece
od 3 do 17 godina. Za jedno tijelo nije utvren ni pol ni starost.
IV - SELO RIPA
1. Ibrahinpai (Saliha) Aja, roena 1920. u Oracu. Nastanjena u Ripu;
2. Muji (Smaje) Ago, roen 1905. u Ripu. Nastanjen u Ripu.
V - SELO DULJCI:
1. Kozlica (Huseina) Zajko, roen 1908. u Duljcima. Nastanjen u Dulj-
cima. Ubijen - eksplozivne povrede.
VI - SELO ORAAC ZASELAK UKOVI:
1. Dedi (Muharema) Sefir, roen 1969. u ukovima. Nastanjen u uko-
vima. Ubijen vatrenim orujem - povreda glave.
VII - SELO ORAAC:
1. Hrnjica (Alije) Mina, roena 1915. u Oracu. Nastanjena u Oracu.
Ubijena vatrenim orujem;
2. Mei (Mehe) Safija, roena 1949. u Oracu. Nastanjena u Oracu.
3. Mei (Osme) Hava, roena 1923. u Oracu. Nastanjena u Oracu.
4. NN. ensko.
VIII - LOKACIJA HAVALA BEGOVI MEZARLUCI KULEN-
VAKUF:
1. elikovi Fata, roena 1910. u Kulen-Vakufu. Nastanjena u Kulen-
Vakufu. Ubijena - prostrijelna rana grudnog koa;
2. elikovi Mujo, roen 1936. u Kulen-Vakufu. Nastanjen u Kulen-
Vakufu. Ubijen prostrijelna rana grudnog koa.
581
582
Dr. Enes Milak
RADNI LOGOR MANJAA 2
*
Padom Berlinskog zida izgledalo je da je palo posljednje uporite
totalitarizma u Evropi. To, meutim, nije bila jedina zabluda XX stoljea.
Totalitarne ideje, sredinom 80-tih godina XX stoljea, nale su svoje
zagovornike na prostoru bive Socijalistike Federativne Republike Jugo-
slavije. U vrijeme pada Berlinskog zida totalitarizam je na ovim prostorima
doivio svoju politiku i dravnu renesansu.
Kao to su njemaki nacisti i talijanski faisti isprovocirali Drugi svjetski
rat, tako je balkanski totalitarizam izazvao desetogodinji rat 1991. godine na
prostorima bive Jugoslavije. Srpski totalitaristi su svoje teritorijalne pretenzije
prema Bosni i Hercegovini pokuali realizovati orujem. Agresija na Bosnu i
Hercegovinu izvedena je brutalnim vojnim metodama. Ratna strategija srpskih
vojnih jedinica bila je identina strategiji nacistike vojne maine, koju je ona
primijenila u pokuaju da stvori veliki ivotni prostor (Grosslebensraum) za
njemaku naciju tokom Drugog svjetskog rata na prostoru Evrope. S druge
strane, kada je izgledalo, da meunarodno priznata drava Bosna i Herce-
govina nestaje sa politike karte Evrope, hrvatski totalitarci su pokuali 1993.
prigrabiti jedan dio plijena.
Agresija na Bosnu i Hercegovinu ostae u historiji zabiljeena po
masovnom stradanju civila. Stanovnitvo Bosne i Hercegovine je ubijano,
protjerivano i zatvarano u koncentracione logore i zatvore. U logorima i zatvo-
rima izvrena su masovna ubistva i brutalna muenja logoraa. Naoj i
svjetskoj javnosti dobro su poznati koncentracioni logori Omarska, Manjaa ili
Heliodrom, te su istraivai svoju panju usredsredili na te logore. U manje
poznatim logorima, zatvorima i drugim mjestima zatoenja, drastino su
* Rad je nastao na osnovu autorovih istraivanja problematike logora i logoraa,
odnosno autorove ankete provedene na uzorku od 600 logoraa i njihovih pisanih sjeanja
na vrijeme provedeno u logorima, koji su bili formirani za vrijeme rata irom Bosne i
Hercegovine.
583
krena ljudska prava logoraa civila. To se deavalo i u radnim logorima,
koji su bili formirani irom Bosne i Hercegovine. Dosadanja istraivanja
svjedoe da je tokom rata u Bosni i Hercegovini bilo formirano na desetine
radnih logora.
1
Bosanskohercegovako ratno iskustvo svjedoi o stotinama mjesta
zatoenja, koja su po svojoj namjeni bila razliita. Neka od mjesta zatoenja
imala su viestruku namjenu. Takav je bio logor Batkovii u blizini Bijeljine, u
kojem su pored civila bili zatoeni i ratni zarobljenici. Zatoeni civili koriteni
su kao radna snaga na razliitim poslovima.
2
U nekim logorima, koji su uglavnom osnivale vojne formacije za svoje
potrebe, logorai su koriteni kao radna snaga za potrebe vojnih jedinica,
kopanje rovova i sline poslove, ali su nerijetko koriteni i kao ivi tit. Takvi
logori bili su formirani u okolini Vogoe, ali ih je bilo i u drugim dijelovima
3
Logorai su u ovim logorima obavljali najtee
poslove. Na taj nain komandanti vojnih jedinica tedjeli su svoje vojnike i
odravali borbenu gotovost svojih jedinica na viem nivou.
Zlostavljanja i ubijanja logoraa u objektima tih logora bila su esta. To
su sem straara inili i drugi vojnici, koji su nesmetano ulazili u objekte logora.
Najei povod za zlostavljanje i ubijanje nedunih logoraa bio je gubitak
saboraca.
4
Ovi logori po svojoj namjeni su bili i radni, ali ih ipak ne moemo
svrstati u kategoriju radnih logora. Konaan sud o karakteru ovih logora dae
budua istraivanja.
Metode zlostavljanja logoraa u radnim logorima bile su manje brutalne
u odnosu na zlostavljanja u ve pomenutim koncentracionim logorima, ali su
logorai i u radnim logorima bili zlostavljani, umirali su od iscrpljenosti i
nerijetko su ubijani.
5
1
Neregistrovana graa Istraivako-dokumentacionog centra Saveza logoraa
Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu NG SL).
2
NG SL, Sjeanje biveg logoraa u Vogoi.
3
Isto.
4
Isto.
5
NG SL.
584
Osnivai radnih logora na prostoru Bosanske krajine bile su civilne vlasti
Republike Srpske i vojne formacije Vojske Republike Srpske. Civilne vlasti su
logore osnivale kako bi besplatnim radom logoraa nadomjestile nedostatak
sopstvene radne snage (koja je bila angaovana na ratitima), ali i iz drugih
razloga, prije svega namjernog podvrgavanja ivotnim uslovima, koji vode
njihovom potpunom ili djeliminom unitenju. Materijalnim dobrima, koja su
stvarali logorai, civilne vlasti Republike Srpske su plaale svoje vojnike,
odnosno materijalno su dodatno obezbjeivale porodice vojnika.
Razliita su bila materijalna dobra koja su logorai proizvodili, ali
najee u pitanju su bili agrarni proizvodi i drvo.
6
Tim proizvodima civilne
vlasti Republike Srpske su obezbjeivale osnovne uslove za opstanak stano-
vnitva u surovim okolnostima rata. Dio proizvoda odlazio je za podmirenje
dijela potreba vojnih jedinica.
Radni logor Manjaa 2, kako su ga zvali logorai, osnovan je na
obroncima planine Manjaa prema Mrkonji Gradu i spada u kategoriju
klasinih radnih logora. Osnovale su ga civilne vlasti Republike Srpske
Mrkonji Grada u avgustu 1992. godine.
7
Logorai su u ovaj logor dovedeni
da kao besplatna radna snaga obave sjeu ume. Drvo je potom dijeljeno
porodicama vojnika angaovanim na ratitima.
Ljudi koji su dovedeni u ovaj logor bili su razliite starosne dobi.
Dovoeni su bez ikakvog reda, teki bolesnici, teko iscrpljene osobe i drugi
bolesnici. U logoru se tako naao ovjek, koji je ve prije doivio dva srana
udara. Doveden je i teko iscrpljeni logora koncentracionog logora Manjaa,
koji je samo deset dana prije osnivanja radnog logora na Manjai bio puten iz
koncentracionog logora zbog potpune fizike iscrpljenosti i to na insistiranje
Meunarodnog crvenog krsta.
8
Logorae u ovom logoru nadzirao je relativno mali broj straara, ali im je
komandant logora Radojica Gutovi prilikom dolaska u logor zaprijetio da
6
Isto.
7
O radnom logoru Manjaa 2 za vrijeme rata nita se nije znalo, te ga zbog toga
nije posjetila nijedna delegacija neke humanitarne organizacije. Jedan dio logoraa ovog
logora registrovan je jedino u Savezu logoraa.
8
NG SL, Sjeanje logoraa koncentracionog logora Manjaa i radnog logora
Manjaa 2.
585
e u sluaju bijega iz logora ili nepotovanja logorske discipline stradati
njihove porodice, koje su bile pod nadzorom civilnih vlasti u Mrkonji Gradu.
Ta prijetnja je bila obeshrabrujua za logorae, te tako nije zabiljeen ni jedan
pokuaj bijega iz logora. Osim toga tom monstruoznom prijetnjom logorai su
prisiljavani na iscrpljujui rad.
9
Uvjeti ivota u logoru bili su, kratko reeno, neljudski. Drvene barake u
koje su logorai smjeteni bile su napola sruene, a unutranjost baraka bila je
vlana. Sem iscrpljujueg rada na sjei ume, logorai su zlostavljani i na druge
naine.
10
Koliina vode za pie bila je ograniena te su logorai zbog tekog
rada i visokih temeratura trpjeli nesnosnu e.
11
Teak rad, nesnosne vruine i
e uinili su svoje, tako da su se logorai ve poslije nekoliko dana rada sa
radilita vraali potpuno iscrpljeni, a neki i pomuenog razuma. Loe i oskudne
obroke hrane, koji su bili dovoljni tek za puko preivljavanje, mnogi poslije
iscrpljujueg rada nisu mogli jesti.
12
Higijenski uslovi u logoru bili su poniavajui za ljude. Tek poslije 15
dana logoraima je omogueno da se operu. Logorai su zbog neodravanja
higijene ve poslije nekoliko dana nesnosno smrdili, pa su straari na njihov
raun zbijali razliite ale, najee uporeujui ih sa svinjama koje su se
slobodno kretale u krugu logora i svojim izmetom jo vie zagaivale okru-
enje u kojemu su logorai ivjeli.
13
9
Dani su prolazili jedan za drugim i svi su bili isti, dugi i dosadni puni neizvje-
snosti. Bili smo oajni, nikakvih informacija. Ve smo poeli zaboravljati dane i datume.
Bili smo roblje, trpjeli smo utei, svako se povukao u sebe. Pokreti su nam bili mehaniki.
Noi su postale mora, iako su neki pokuali da razbiju monotoniju i umalost. Sve je
bilo uzalud. Pobjei se nije moglo iz dva razloga, zbog iscrpljenosti i zbog toga to su nam
porodice bile pod prismotrom. To nam je saoptio komandant logora Radojica. Rekao je:
Mi nemamo dovoljno vojske da vas uva, ali za svaki va pokuaj bijega, stradat e vae
porodice. On je tu svoju prijetnju izgovorio sa puno oduevljenja, zakrvavljenih oiju.
Isto.
10
Dnevnik..., NG SL.
11
Dnevno smo imali na raspolaganju samo pola litre vode. Isto.
12
Za kratko vrijeme ljudi su omravili, lica su im se izbrazdala, bili su za nepre-
poznati. Isto.
13
Vidi napomenu 8.
586
Veina logoraa bili su Bonjaci, islamske vjeroispovijedi i upravo su njih
straari prisiljavali da iste svinjski izmet i da se brinu oko svinja. Logorai su
zahtjeve straara bespogovorno izvravali i pri tome nisu smjeli pokazivati
nikakav otpor prema svinjama, jer bi u tom sluaju uslijedila nova maltre-
tiranja.
14
Nije to bio jedini vid iivljavanja straara nad logoraima. U slamu u kojoj
su logorai spavali straari su podmetali staklenu vunu, koja je kod logoraa
prouzrokovala nesnosnu svrabe, a od eanja na tijelima logoraa su se
pojavile rane. I dok su se logorai uzalud pokuavali osloboditi tog neugodnog
osjeaja straari su u tome uivali. Nikakva medicina nije pomogala. Ljudi su
se stalno eali, a kada je iz sobe nestalo mieva bilo nam je sumnjivo. Zato
mievi utekoe?
15
Uprava logora je na razliite naine nastojala stvoriti podvojenost meu
logoraima i to joj je i uspjelo. Snanija grupa logoraa, pod ko zna kojim
uslovima, prihvatila je sugestiju uprave logora i proglaeno je takmienje u
sjei ume izmeu radnih grupa. Prvobitna norma, koju je odredila uprava
logora za radnu grupu od deset logoraa, poslije proglaenja takmienja, iz
dana u dan se poveavala. Samo donekle moemo sagledati svu tragiku iscrp-
ljenih logoraa, koji su iz dana u dan morali postizati sve veu i veu normu
oborenih stabala i koji su se iscrpljivali do krajnih granica.
16
U radnom logoru Manjaa drastino su krena ljudska prava logoraa
utemeljena u meunarodnim aktima. Logorai su prisiljavani na besplatan
rad, fiziki i psihiki su maltretirani na razliite naine. Njihovo ljudsko,
nacionalno i vjersko dostojanstvo potpuno je bilo ugroeno.
Radni logori nisu novina ovoga rata. Sovjetske vlasti su svoju vladavinu
obiljeile i stvaranjem radnih logora. Njemaki nacisti su za vrijeme Drugog
svjetskog rata na teritoriji Njemake i okupiranih drava Evrope pored konce-
ntracionih logora formirali i radne logore, ali metode zlostavljanja logoraa u
radnim logorima Bosne i Hercegovine imaju svoju posebnost.
14
Isto.
15
Isto.
16
Isto.
Dr. Jasmina Dizdarevi
TRAUMA DJECE U BOSANSKOJ KRAJINI U PERIODU
1991 -1995.
Agresija na Bosnu i Hercegovinu u periodu 1992. do 1995. donijela je
velike posljedice kako odraslima tako i djeci. Agresor je unitavao sve ono to
die, to mrda, to misli i to pamti. Ubijao je, klao, silovao, muio, terorisao
djecu, odrasle, starce i to sve na oigled onih najmlaih koji su sve to gledali,
utjeli i pamtili da bi svjedoili. Kau da je agresor ubijao i muio kompletnu
porodicu, palio i ubijao, ali je vrlo esto onog najmlaeg lana porodice osta-
vljao ivog da bi pamtio, odnosno da bi ga kaznio da traumu ubistva roditelja
i najbliih srodnika nosi za cijeli ivot. Kau da nema vee boli nego da se
svakog jutra budi i uvee kasno lijee sa milju i sjeanjem na ubistvo,
masakr, silovanje. Tako se naa djeca, djeca Bosne i Hercegovine sjeaju,
genocida koji je izvren u Bosanskoj krajini.
Zloini nad nesrpskim narodom Bosanske krajine poeli su jo 1991.
godine, kada je biva JNA, maltretirala i ubijala po itave porodice koje
nisu htjele da sluaju njena nareenja. Poznata su masovna ubistva koja je
izvrio agresor tokom 1992. godine - u Kozarcu, u Prijedoru, u Kotor-Varoi,
Kljuu, Sanskom Mostu. U selu Gornji Jakupovii u jednom podrumu ubijeno
je 27 ena, djece, i staraca Bonjaka.
Velikosrpski zloinci su izvrili razliite torture nad bonjakim nedunim
stanovnitvom. Poznate su njihove posebne metode muenja kao to su:
vaenje oiju ivim ljudima; vaenje nokata i zuba, presijecanje civila na
komade; odsijecanje dijelova tijela i tjeranje logoraa da to jedu; spaljivanje
ivih mukaraca, ena i djece; sjeenje vena na nogama i rukama sa zabranom
pruanja prve pomoi; nabijanje male djece na noeve i vile, te klanje na
oigled roditelja; bacanje ive djece u betonske mjealice; ubijanje, klanje,
odsijecanje ekstremiteta, ubijanje maljem; prisiljavanje roditelja da piju krv
svoje djece; peenje ivih ljudi; klanje motornom pilom; silovanja i druga
iivljavanja nad djevojicama, djevojkama i enama, probadanje lobanje.
587
Na taj nain su istrebljivali i unitavali itave porodice. One koje nije
ubijao, agresor je odvodio u logore u kojima je dnevno boravilo na hiljade
zatoenika. Prema nekim podacima od 40.000-50.000 uglavnom Bonjaka,
meu kojima je bilo ena, djece i staraca. Postoji podatak da je u logorima
ubijeno 25.000 Bonjaka.
U logoru Trnopolje je bilo oko 7.000 logoraa starosti od 16-66 godina.
Na podruju Bosanske krajine bilo je i na desetine logora bordela - u kojima
su velikosrpski zloinci vrili silovanje ena, djevojaka i djevojica. Zloinci
su se naroito iivljavali na maloljetnim djevojicama od 12-14 godina koje su
uglavnom silovane pred oima njihovih roditelja. Silovanja i muenja su esto
inile i prve komije, kolege sa posla, ili bivi pretpostavljeni.
U logoru Manjaa silovano je vie djevojica od sedam godina a nijedna
ovaj stravini zloin nije preivjela. Sve se to deavalo pred oima roditelja
koji su gledali kako im djeca, nevina, a esto silovana od vie zloinaca pred
oima umiru.
Stravian je primjer koji se dogodio u selu blizu Prijedora. Zloinci su
hodinu kerku par puta silovali, i redali se pred oima njenog oca. Kada se on
od muke onesvijestio, zamotali su ga u tepih, polili benzinom i zapalili. Sve su
to inili dok je silovana ker to gledala. Kako li e ova djevojica nastaviti da
ivi, da li e biti majka, supruga, ili e traumu agresije nositi duboko do svoje
smrti na svojim leima. Da li e priati svojoj djeci o zloincima ovog rata, jer
otac joj sigurno nije priao o zloincima iz rata 1941-1945. U ono vrijeme
ovakvih zloina nije bilo bar ne ovako monstrumnih, nije bar toliko mnogo.
Ovo je najkrvaviji i najstraniji genocid izvren nad bonjakim stanovnitvom
na ovim prostorima u zadnjih 300 godina.
Teko je sve ovo priati i do detalja opisati sve ono to se dogaalo
djevojicama koje svoje traume iznose ljudima od kojih oekuju pomo.
Svako od njih se do detalja sjea svega onoga to im je agresor urezao u
sjeanje za sva vremena da teret terora i srama obeaivanja nose dok su
ive, ig na dui za sva vremena.
Djevojica N. N. iz Foe na Psihijatrijskoj klinici u Sarajevu pria svoju
priu:
Agresija na Fou. etvrtog aprila 1992. godine granatiranje po kuama
i cijeloj ariji, zadesila me sa mojom familijom u naem stanu. Tu smo
588
proveli svo vrijeme do 9. juna 1992. godine kada su me odvela trojica
Crnogoraca, pripadnika agresorske vojske, govorei da idem na ispitivanje.
Odveli su me u Miljevinu i tu sam prenoila jednu no. Svi su bili u maskirnim
uniformama i naoruani noevima, pukama i sa amblemima Srpske dobro-
voljake garde. Sutradan je doao Zoran i odveo me u stan gdje sam bila u
zatoenitvu est mjeseci, a ve od drugog mjeseca zatoenitva poela su
silovanja. Prvo me silovao P. E. sve do njegove pogibije 10. decembra 1992.
godine. Prijetio mi je da e me cijela garda silovati ako se budem opirala.
Poslije 10. decembra 1992. godine pa do mog prelaska u Sarajevo pod
prijetnjom, pritiskom, maltretiranjem silovana sam od N. S. iz Bilee, N. B. iz
Trebinja i D. D. iz Pljevalja. Sredinom febuara prebacili su me u kuu Koro-
mana gdje sam u zatoenitvu zatekla dvije djevojice stare 16 godina i 15
godina. Putem razmjene prela sam na slobodnu teritoriju u Sarajevu.
Djevojica N. N. iz Gacka roena 1978. godine na Psihijatrijskoj klinici u
Sarajevu pria: Agresija na Bosnu i Hercegovinu zadesila me u Gacku gdje
sam u privatnoj kui ivjela sa svojom familijom. Odluili smo da bjeimo
prema Konjicu, a onda su nas uhapsili kod Uloga, kod Kalinovika krajem juna
1992. godine srpska vojska. Iz Uloga nakon nekoliko dana odveli su nas u
Kalinovik. Tamo sam bila jedan mjesec u zarobljenitvu, u koli gdje smo skoro
bez ikakve hrane proveli jedan mjesec. Nakon toga u kolu su dola dva
Crnogorca. Bili su maskirani i naoruani i odveli me u Fou 1. avgusta 1992.
godine. U toj kui provela sam pet dana, a nakon toga odveli su me u
Miljevinu. U Miljevini su me odveli u motel gdje je bila njihova komanda. Tu
sam provela pola sata a onda su me odveli u kuu Koromana gdje su tada tu
ivjeli R. S. iz Miljevine, N. S. i N. B. iz Trebinja. Svo vrijeme od 6.-7. avgusta
pa sve do razmjene 21. marta 1993. godine bila sam u toj kui gdje sam bila
potvrgnuta silovanjima. Sva ova silovanja bila su pod prijetnjom da e me
odvesti u motel gdje e ih biti vie, a N. B. prijetio mi je i pukom. U toj kui
pored mene, silovanju su bile podvrgnute i druge djevojice i djevojke koje su
bile tu zatoene a meu njima sjeam se: N. N. stare 21 godinu iz Kalinovika,
N. N. stare 16 godina iz Miljevine, N. N. stare 21 godinu N. N. 16 godinje
sestre iz Foe, N. N. 26 godina, N. N. 12 godina i nju su silovali, N. N. 19
godina i N. N. 14 godina .
Citirane djeije ispovijesti dogaale su se i djeci Prijedora, Bosanskog
Novog, Kljua, Sanskog Mosta, Bosanske Dubice, i drugih mjesta na podruju
589
Bosanske krajine. Objekti agresije nisu samo bili materijalna dobra, kulturni,
sportski, vjerski i zdravstveni objekti, ve su se gradovi, ljudi - ene i djeca,
bebe u kolijevci, tek zadojena djeca odvodili od majki i na njima se iivljavale
horde etnika, dojueranjih komija sa kojima se dijelila sofra, kahva,
baklava.
Dokumenti i injenice, ljudi koji su istraivali ovaj fenomen svjedoe o
srpskom genocidu na bonjakim narodom ovog podruja po brutalnim
metodama i razmjerama, po sistematinosti, beskrupuloznosti i raznovrsnosti
genocidnih egzekucija. Prikupljeni podaci i injenice mogu posluiti kao
paradigma stradanja cjelokupnog bonjakog naroda tokom srpsko-crnogorske
agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu. Vrijednost ukradenih predmeta
procjenjuje se na nekoliko desetina miliona DM. Nakon pljaki velikosrbi su
sve objekte spalili, kako bi prikrili svaki trag pljaki i uklonili tragove ivljenja
Bonjaka na ovom podruju.
Prema podacima sa kojima se raspolae, u logorima je ubijeno na ovom
podruju oko 25.000 Bonjaka. Ukupan broj ubijenih na ovom podruju kree
se oko 35.000 - 40.000 stanovnika bonjake i hrvatske nacionalnosti. Taan
broj stradalih Bonjaka ena, djece i staraca u tvornicama smrti, u Prijedoru,
Keratermu, Omarskoj, Trnopolju, Manjai, Gradiki i drugim logorima jo
dugo e biti misterija za javnost, ali jedno je ve sada jasno: prijedorski logori
smrti ostae upameni u istoriji kao stradanja koja se po razmjerama i jezivosti
mogu usporediti samo sa stradanjima Jevreja u nacistikim koncentracionim
logorima iz Drugog svjetskog rata.
Repertoar etnikih zloina nad bonjakim narodom prevazilazi sve nae
predodbe o divljatvu i kanibalizmu. U svom sadistikom iivljavanju nad
bespomonim bonjakim narodom, srpski agresori su posebno uivali u
nanoenju tekih tjelesnih i duevnih povreda, s ciljem da preivjele bespo-
mone rtve uine trajnim psihikim i fizikim bogaljama.
Naini nanoenja povreda su zastraujui, orginalni i svojoj specifinosti
nadmauju i nacistike zloine nad Jevrejima. Nanoenje tjelesnih povreda
istraivai dijele u nekoliko grupa:
- sakaenje i unakazivanje (lomljenje kostiju, nasilno vaenje krvi,
skalpiranje, odsijecanje cijelih ekstremiteta i spolnih organa, odsije-
canje dijelova lica i drugih dijelova tijela);
590
- silovanje ena i maloljetnih djevojica. Ti zloini su se posebno
dogaali u za to posebno odreenim prostorijama bordelima kojih
je u prijedorskoj optini bilo nekoliko desetina. Posebno su organi-
zovana silovanja sa zabranom prekida trudnoe (nasilna oplodnja)
zatim silovanje od strane vie zloinaca, silovanje djece od 7-14 godina
sve do umiranja, u emu su zloinci uivali.
Tragedija Bonjaka najdublje se oituje u sluaju njihovih ena i djece.
Bezobzirnost etnika prema Bonjacima ukazuje na injenicu da su ti zloinci
dobro poznavali mentalitet Bonjaka koji su dostojanstveno drali do potenja
i morala svojih ena. Zato su etnici sa posebnim uivanjem zlostavljali i
obeaavali bonjake ene i djevojke. Posebno su se iivljavali na nevinim
djevojicama od 12-14 godina a esto i od 7 godina. Te djevojice su silovane
na oigled roditelja, brae i ostalih lanova porodice. Oko logora osnivani su
posebni objekti za ovu vrstu iivljavanja (bordeli) u kojima su drane bo-
njake djevojke i ene sa djecom. Poznati su sluajevi pojedinih Bonjakinja
koje su dnevno silovane vie desetina puta. Zbog ove vrste zlostavljanja mnoge
preivjele ene i djevojice imaju trajne psihofizike posljedice.
Istraivanja i svjedoenja govore da je oko 15.000 bonjakih civila,
meu kojima je bilo najvie Bonjaka, ena, djece i staraca, Srbi su protjerivali
iz njihovih kua i slali ih u Keraterm, Trnopolje, Omarsku. Za etiri dana
ubijeno je preko 5.000 civila bonjake nacionalnosti. Srbi su njihove leeve
sakupljali bagerima, a zatim odvozili leperima prema Kozari i rudniku Toma-
ica.
U logorima je dnevno boravilo 35.000 do 45.000 logoraa. U logorima su
ljudi mueni. Nad njima su se etnici iivljavali lijeei svoju frustriranost i
inferiornost. Mislili su da zloinom veliaju svoju linost, a postizali su samo
suprotno, ak i bonjako dijete nije davalo svoje dostojanstvo govorili su
ubijte nas ali nam nemojte dirati ast.
etniki zloinci nisu birali izmeu ene, djeteta i djevojice. Zlostavljali
su sve redom, da bi im nakon silovanja otsijecali neke dijelove tijela. Torture i
muenja istraivai su podijelili u vie grupa. Ovo to se dogaalo u agresiji na
Bosnu i Hercegovinu nije zapameno u prethodnim ratovima.
Srpski ratni zloinci su nad Bonjacima vrili muenja i ubistva i to:
591
- silovanje djevojica u prisustvu blinjih,
- vaenje oiju,
- rasijecanje ljudi na pola ili na vie dijelova,
- vaenje zuba radi skidanja zlata,
- odsijecanje dijelova tijela i tjeranja logoraa da to jedu,
- odsijecanje ucrvanih rana i tjeranje takoe da se to jede,
- odsijecanje uiju radi vaenja naunica i da bi se provjerilo, da li
je no dobro naotren,
- tjeranje na meusobnu tuu do ubijanja (oca da ubije sina, sina
oca, brata da ubije brata i sl.),
- nasilno uzimanje krvi do iznemoglosti,
- spaljivanje ivih civila, ukljuujui ene, djecu i starce,
- sjeenje vena na rukama i nogama logoraa.
I tako redom da vie ne nabrajam jer je toliko toga da se normalnom
ovjeku samo kada uje die kosa na glavi, a kamoli da preive tolike torture,
zloine i ponienja.
Prema podacima Republikog zavoda za zdravstvenu zatitu i Republi-
kog taba zdravstva i socijalne bezbjednosti, od poetka agresije na Republiku
Bosnu i Hercegovinu do 29. avgusta 1994. meu evidentiranim rtvama rata u
61 opini veliki je broj djece:
- ubijeno, umrlo od gladi i hladnoe i nestalo 16.693 u Republici
Bosni i Hercegovini, a od toga u Sarajevu 1.566,
- ranjeno je 34.331 djece u Republici Bosni i Hercegovini, od toga u
Sarajevu 14.825,
- do sada je u Republici Bosni i Hercegovini registrovano 1.821
dijete invalid, od toga u Sarajevu 340,
- sa cjelokupne teritorije Republike Bosne i Hercegovine bilo je
650. 000 djece izbjeglica u druge zemlje, od toga iz Sarajeva 35.000,
592
- broj raseljene djece na teritoriji pod kontrolom legalnih vlasti
Republike Bosne i Hercegovine je 420.000, od toga u Sarajevu
40.000.
Sve analize agresije na Bosnu i Hercegovinu pokazuju da je agresor
temeljito unitavao ono to e biti budunost ove zemlje, djecu. Pokuao je a
donekle u tome i uspio da igoe naredna pokoljenja. Ona e prenositi gene-
racijama sve strahote koje su se deavale najmlaoj generaciji, koja je ni kriva
ni duna kanjena da ne preivi, da ne odraste, da se ne raduje.
Agresor je ubijao tijelo ali ne i djeiju duu. Ta djeca, koja su sada ve u
adolescenciji ili punoljetstvu sa sjetom i tugom se sjeaju svega onoga to su
preivjeli. U njima, ima bonjakog prkosa koji im ne da da ih stradalnitvo
ubije. Oni ele da idu naprijed, da se raaju, rastu i formiraju svoje porodice ali
i da pokoljenjima prenose historiju genocida nad Bonjacima koji se dogaao u
periodu 1991-1995. i to na podruju cijele Bosne i Hercegovine.
Djeija iskustva i djeija sjeanja obavezuju starije generacije, roditelje,
brau, sestre, rodbinu, prijatelje, da svjedoe o genocidu koji je izvren nad
nedunim bonjakim narodom, sa eljom da se jedan narod uniti, da se satre
da ga nema. No, to nas vie ubijaju mi se sve vie mnoimo. Psihologija
potomstva se mijenja, pa je sada sve vie porodica koje ele troje, etvero i
petero djece. U ratu su se dogaale i nauno nemogue stvari: nerotkinje su
nakon dugo godina brane neplodnosti raale blizance. Majke koje su na
ratitu ili van njega gubile odrasle sinove, sada su raale novo potomstvo.
Tako da se samo donekle ublaavala bol za izgubljenim djetetom.
Radei sa djecom koja su preivjela strahote agresije na Bosnu i Herce-
govinu, primjeuje se da su naa djeca u ratu bre sazrijevala, da su preko noi
djeaci i djevojice nakon porodine tragedije postojali momci i djevojke koji
su odgovornost i obaveze u kui preuzimali i brinuli se o mlaoj brai i sest-
rama. Nije mali broj onih djeaka i djevojica koji nas mole da ih ne smjetamo
u dom za djecu bez roditelja, ve da im obezbijedimo uslove da zajedniki
rastu i odrastaju u krugu svoje porodice, porodice u kojoj nema roditelja, ali
ima srodnika koji bi preuzeli starateljstvo nad njima.
Djeca nerado govore o stradanju svojih roditelja, ali kada steknu povje-
renje u sagovornika kojima odaju svoje patnje, nesanice, tugovanja, onda
opisuju dogaaje do tanina i sjeaju se svakog detalja.
593
U dokumentima o ratnim zloinima nad djecom, i masakru nedunih
graana u redu za vodu je i ispovijest L. B, roenog 1981. godine, uenika I
razreda osnovne kole: 15. januara 1993. godine. U petak oko pola dva krenuli
smo po vodu pred Pivaru. Vode nije bilo tri mjeseca. Jedino je tamo bilo vode,
obzirom da su svi bunari u okolici zaledili od hladnoe ili presuili. Na vodu
smo krenuli mama, tata, setra i ja. Poavi na vodu susreli smo i sustigli mnogo
prijatelja, komija i rodbine. Kada smo doli bilo je puno naroda sa kaniste-
rima i puno posua. Poto je bilo tri hidranta otili smo na zadnji hidrant gdje
je bilo manje guve. Ja sam toio vodu, mama je stavljala na kolica, a tata je
vezao uadima. Naile su dvije starice oko 80 godina, mi smo ih propustili,
kada su napunile one su se udaljile prije nego e sijevnuti. To sijevanje nas je
oborilo. Bila je to jaka vrelina, a sestra je pala po meni da bi me zatitila.
Poslije sijevanja odjednom se ulo bum i cigle su letjele na sve strane.
Poslije eksplozije ula se strahovita vriska. Podigao sam se i vidio da mi krv
tee iz glave. Na dva tri metra sam vidio kako roditelji lee mrtvi. uo sam
odjednom jedan poznat glas gdje je sestra vikala: Kola, sestra je leala
ranjena pored mene. Vidio sam kako iti krv. Stigla su neka kola i ja sam sestru
uzeo i preko lea prebacio u kola, a tada je njena krv itala po meni. Iako je
sestra starija od mene sedam godina morao sam je podii preko ramena da joj
ne bi puno krvi iscurilo a drugi niko nije mogao pomoi jer su svi drugi leali
oko mene mrtvi ili tee ranjeni. Ta kola su otila a ja sam ostao sam meu
ranjenima i mrtvima. Iako ranjen jedini sam bio koji sam mogao da hodam.
Priao sam roditeljima, umivao ih vjerujui da su samo onesvijeeni, ali za
par minuta saznao sam da su mrtvi.
Priao sam da se napijem vode, ali nisam mogao da pijem, jer sam vidio
jednu glavu meu kanisterima. Nakon toga to se desilo krenuo sam da bjeim
kui. Onda su ponovo padale granate i nisu mi dale da mrdnem. Dvojica
momaka nabacila su me preko lea i odveli u Dom zdravlja i dalje sam krvario
iz glave. Dali su mi tabletu za smirenje. Rekao sam da su mi roditelji mrtvi, ali
oni su me ubjeivali da nisu i rekli da uem u drugu sobu da vidim jesu li tamo.
Kada sam uao, leao je jedan starac, a pored njega su bile dvije noge njegove.
Pored tog prizora pobjegaao sam iz Doma zdravlja.
Veliki je broj doivljaja koji bi se mogli priati danima i danima, a koji su
se dogaali naoj djeci, djeci Bosne i Hercegovine.
594
Djeci koja su ni kriva ni duna doivjela strahote agresije na Bosnu i
Hercegovinu. No, kako sve biva i prolazi samo sjeanja ostaju, tako se trudimo
da kod nae djece stvorimo osjeaj nezaborava. Zlo se ne moe zaboraviti ali
se historija genicida nad Bonjacima i njihovom nedunom djecom mora
pamtiti i prepriavati pokoljenjima. Ne da bi se svetili i sijali mrnju, nego da
bi bili obazrivi da se ovo zlo nikada i nikome vie ne dogodi, ak i neprijatelju
koji je ovo zlo prouzrokovao, i nije sprijeio da se dogodi. Historija se uvijek
pisala i pisae se, ali injenice o zloinima i dokazi zloina moraju biti predmet
naih naunih istraivanja. Samo tako sprijeiemo zlo koje se moe uvijek
ponoviti.
595
596
Prof. dr. Ismet Dizdarevi
PSIHOSOCIJALNE DIMENZIJE GENOCIDA
NAD BONJACIMA
Analiza dokumenata o korijenima, toku i posljedicama agresije na Bosnu
i Hercegovinu uvjerljivo pokazuje da genocid, izvren nad bonjakim
narodom, nije sluajan, nenamjeran i epizodan dogaaj, kako neki ele da ga
predstave, ve je produkt racionalne, i od srpskog naroda podrane, politike
vladajueg reima Srbije, odnosno Savezne Republike Jugoslavije. Genocid je
rezultirao iz teritorijalnih pretenzija Jugoslavije (ustvari Srbije i Crne Gore) i
bio je sredstvo ostvarenja tih pretenzija. U glavama ideologa, nosilaca i pote-
ncijalnih izvrilaca genocida ivjela je ista tenja da se jedino ratom i
etnikim ienjem moe ostvariti monstrumna ideja Velike Srbije.
Psihosocijalne analize dogaaja koji su se odigravali u zemljama koje su
se spremale za rat u poetku (u toku trajanja agresije), jasno pokazuju da rat
nije izbio spontano ve je svjesno planiran, u odsustvu bilo koje znaajne
prijetnje po sigurnost, srpske populacije u Bosni. Najvee zvjerstvo - siste-
matsko granatiranje i izgladnjivanje velikih gradova opsadom - poinile su
jugoslovenske/srpske snage koje su imale i sredstva i volju da izvre takve
zloine protiv ovjenosti. Ismijavajui enevske konvencije civili su bili za
primarne ciljeve vojne akcije. Popratna zlostavljanja pojedinaca i grupa
nesrba poprimala su skoro nezamislive oblike torture, ponienja i ubijanja.
Politiku protjerivanja iz njihovih domova nedunih civila, drugaije
etnike i vjerske grupacije, takozvano etniko ienje praktikovale su
jugoslovenske/srpske snage u Bosni u takvom obimu da baca u sjenu bilo ta
vieno u Evropi od nacistikog vremena.
1
Poznati bosanskohercegovaki
historiar dr. Smail eki istie da je agresija na Bosnu i Hercegovinu, kao i
zloin protiv mira i bezbjednosti ovjeanstva, dugo i sistematski planirana.
Eksterminaciji Bonjaka prethodila je dugotrajna ideoloka, vojna, politika i
1
Frensis E. Bojl, BOSANSKI NAROD OPTUUJE GENOCID, Sarajevo 2000,
str. 49.
597
medijska priprema.
2
Dr. Smail eki, kao i drugi historiari, tvrdi da geno-
cid koji je izvren nad Bonjacima u toku agresije (od 1991. do 1995) nije prvi,
ve deseti. Agresija i genocid su ponavljanje istih teritorijalnih pretenzija
srpskih, a u jednom periodu, i hrvatskih nacionalista. Zloini genocida nad
Bonjacima traju, kako istie dr. Smail eki, vie od dva stoljea i rezultat
su kontinuirane crnogorske i srpske politike od poetka 18. stoljea, pa sve do
danas. Naime, fiziko i duhovno istrebljenje i unitenje, koje Crnogorci i Srbi
vre nad slavenskim Muslimanima motivisano je crnogorskom i srpskom
genocidnom ideologijom utemeljenoj u kosovskom mitu, Njegoevoj istrazi
poturica, laima i politikoj propagandi.
3
Postupak pred Meunarodnim sudom pravde u predmetu Bosna i Herce-
govina protiv Srbije, radi sreavanja i kanjavanja zloina genocida.
Na vezu izmeu stoljetno njegovanih teritorijalnih pretenzija sadranih u
ideji Velike Srbije i agresije na Bosnu i Hercegovinu ukazuju i drugi istrai-
vai. Jedan izmeu njih je i Norman Cigar. U knjizi GENOCID U BOSNI
Norman Cigar istie da ukoliko postoji u modernoj historiji, takav faktor,
2
Smail eki, UZROCI, CILJEVI, I RAZMJERE AGRESIJE NA BOSNU I
HERCEGOVINU 1991-1995., Vijee Kongresa bonjakih intelektualaca, Sarajevo
1995, str. 25.
3
U iroj razradi osnova ove, u svojoj biti faistike ideologije, dr. Smail eki
istie da je ona razraena i uobliena u Njegoevom GORSKOM VIJENCU, Garaani-
novom Naeratniju iz 1844; politici Kraljevine Srbije; jezikom nacionalizmu Vuka
Karadia; materijalima Krfske deklaracije 1917; nacionalistikim programima srpskih
graanskih krugova, koje je najjasnije izraavao Srpski kulturni klub i razna srpska
drutva, udruenja i Srpska pravoslavna crkva; genocidnom programu etnikog pokreta
Drae Mihailovia od septembra 1941. i njegovoj Instrukciji od 20. decembra iste
godine, o istrebljenju Muslimana ; zakljucima etnike konferencije u ahoviima
(poetkom januara 1943.) ; programskim dokumentima SAN-u; historiografskim, filo-
zofskim i knjievnim radovima Vase ubrilovia, Dobrice osia, Milorada Ekmeia,
Veselina uretia, Vasilije Krestia, Mihajla Markovia i dr.; stratekim planovima
vojnog vrha SFRJ i dravnog politikog rukovodstva Srbije; dugogodinjim pripremama
SUP-a (Savezni sekretarijar za unutranje poslove), posebno Petra Graanina; progra-
mima veeg broja politikih partija, stranaka, teoretiara, dravnika i uglednika, Srpske
pravoslavnbe crkve u Srbiji, Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini. Ta ideologija u ijoj je
osnovi patoloka mrnja prema svemu onom to nije srpsko i pravoslavno, posebno
mrnja prema Muslimanima i islamu, stalno je prisutna u srpskoj istoriografiji, knjie-
vnosti, kulturi, politici, religiji i dr. (Smail eki, UZROCI, CILJEVI I RAZMJERE
AGRESIJE NA BOSNU I HERCEGOVINU 1991-1995, VKBI, Sarajevo 1995, str. 22)
598
koji je ostavio u nasljedstvo trajni uticaj na sadanje politike dogaaje,
djelujui pri tome na sve etnike grupe, onda bi to bila tenja za velikom
Srbijom. Ta tenja se razvila u sredinji elemenat srpske nacionalistike
ideologije i to sa pojavom nezavisne Srbije u devetnaestom vijeku. Koncen-
triui se na kontrolu teritorija i na nacionalno-religioznu zajednicu, ta
ideologija je bila pogonska sila u traenju politikih rjeenja, poto je od tada
domaa politika legitimacija bila obaveza da se svi Srbi okupe, ma gdje i ma
ko oni bili, u jednoj nacionalnoj dravi.
4
Dr. Mustafa Imamovi ukazuje
takoer na dublje povijesne razloge kontinuiranog genocida nad Bonjacima.
Izmeu naunih dokaza o porijeklu bonjakog naroda i rairenih neistina o
Bonjacima postoji veliki raskorak. Bonjaci nisu ni Srbi i ni Hrvati islamske
vjeroispovijesti, ve autohtoni narod Bosne i Hercegovine. Oni su u osnovi
potomci pristalica heretike Bosanske crkve. Bosna naglaava Imamovi -
je jo od ranog srednjeg vijeka, kao granina zemlja izmeu Bizanta i Fran-
ake drave, a kasnije i Srbije i ugarsko-hrvatske drave, bila podruje
sueljavanja i sukobljavanja razliitih politikih i vjerskih interesa i ideja.
Politikim ivotom feudalne Bosne dominirala je autohtona bosanska vlastela,
a vjerskim Bosanska crkva. Kroz stoljea u Humu jaa pravoslavno stano-
vnitvo, a u sredinjim dijelovima Bosne katoliko, zahvaljujui prije svega
kulturno-politikom djelovanju franjevaca. Od sredine XIV i tokom XV st.,
dolaskom Turaka Osmanlija, ovo vjerski aroliko stanovnitvo postepeno
prihvata islam.
Tako se na bosanskom dravnom tlu i bosanskoslavenskoj etnikoj
podlozi, te novotokavskom jezikom izrazu, asimiliranjem islama konano
oblikuje bosansko-muslimanski ili krae bonjaki etnos, narod ili nacija,
naspram ostalih junih Slavena istog jezika (Srba, Hrvata, Crnogoraca), ali
razliitog vjerskog i kulturno-politikog iskustva
.5
Bonjaki narod je, kako
istie autor, od 1683. do 1995. godine bio, u raznim vremenskim sekvencama,
maltretiran, proganjan i ubijan. Prvo veliko stradanje Bonjaka, ustvari nasilno
pokrtavanje, se dogodilo 1683-1699. tokom Velikog ili Bekog rata.
4
Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo, 1998,
str. 25.
5
Mustafa Imamovi, HISTORIJA BONJAKA, Bonjaka zajednica kulture,
Sarajevo, 1997, str. 9.
599
Kranske sile, u vrijeme naglaene vjerske netrpeljivosti, nastoje da
iskorijene muslimane. Meutim stradanje Bonjaka nastavlja se i u vijeku
naelne vjerske tolerancije, graanskih i ljudskih sloboda. U tom smislu,
ideoloki izvori genocida nad Bonjacima u moderno doba lee u elji
balkanskih zemalja prije svega srpskih i crnogorskih vladajuih struktura da
njihovim istrebljivanjem stvore svoje, etniki iste teritorije, odnosno
drave.
6
Poetkom 19. stoljea, za vrijeme Prvog srpskog ustanka (1804) je
prisutan izraziti progon Bonjaka i muslimana uopte. Ustanici su nastojali da
pobiju ili protjeraju Bonjake - Muslimane nazivajui ih Turcima iako oni nisu
Turci, ve narod slavenskog porijekla i jezika. U periodu od 1830-1867. godine
predvieno je i realizirano masovno iseljavanje muslimanskog stanovnitva iz
Beograda, Uica, apca i drugih mjesta. Najvee protjerivanje muslimankih
itelja izvreno je nakon to je Srbija, naredbom sultana (hatierif), stekla status
vazalne autonomne kneevine Osmanskog carstva.
U kasnijim periodima (1876-1878., 1878. do 1910), a naroito nakon
balkanskih ratova (1912-1913) i, posebno, u toku Prvog i Drugog svjetskog
rata, poinju se ostvarivati masovni progoni, maltretiranja i ubijanja Bonjaka
u Sandaku i Bosni i Hercegovini. U izjavama i postupcima vodeih politikih
i vojnih linosti mogue je uoiti kakve i koje mjere su ivjele u svijesti srpskih
voa i njihovih sljedbenika. Vidljivo je i kojim mjerama i postupcima su, u
ostvarivanju svojih genocidnih planova, pridavali primarni znaaj. Izjava
Stojana Protia, voe Srpske radikalne stranke, reljefno ocrtava raspoloenje
srpskog vrha godinu dana prije zavretka Prvog svjetskog rata (1917). Na upit
hrvatskih politiara o planovima koje e srpska vlada realizirati u Bosni
Hercegovini Stojan Proti je, samouvjereno, rekao ostavite to nama. Mi
imamo rjeenje za Bosnu. Kada naa armija pree Drinu, daemo Turcima
(lokalnimMuslimanima) 24 sata ili, ak, 48 sati vremena da se svi vrate vjeri
svojih predaka. Oni koji to ne ele uiniti, bie posjeeni kao to smo ranije
uinili u Srbiji.
7
Hrvatski politiari su protestovali iznenaeni takvim
stavom. Za utjehu Stojan Proti je cinino izjavio da on nee na tom insi-
stirati da sve Muslimane koji ne promijene vjeru treba obavezno ubiti. To
6
Isto, str. 291.
7
Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo, 1998.,
str. 26.
600
se ne mora dogoditi ali je jasno da nee vie moi biti Turaka (Musli-
mana) u Bosni. Oni mogu pobjei preko Save (preko rijeke u Hrvatsku) ili gdje
god bilo.
8
Kosovski mit je stoljeima utiskivan
u svijest mladih i odraslih
Nakon Prvog svjetskog rata istrebljenja Bonjaka su nastavljena. U
razdoblju prve jugoslavenske drave (1918-1941) osporavanje osobitosti
bonjakog nacionalnog i vjerskog identiteta je bilo naglaeno. U javnim
glasilima je, prikriveno i otvoreno, pisano o Bonjacima kao nosiocima
primitivnog turcizma, kao otpadnicima od prave, pravoslavne vjere, kao
osobama koji se nisu saglasili sa objektivnim ocjenama srpskih naunika o
zulumima, krvolonosti i nasilnosti Turaka. Psihosocijalna analiza napisanog
i izreenog jasno pokazuje zato jedan broj srpskih naunika iznosio povijesne
neistine. Iskrivljavanja povijesnih injenica su imala istu svrhu: osporiti
Muslimanima pravo na vlastiti nacionalni identitet, utkati u njih osjeanje
grinje savjesti za grijehe njihovih predaka koji su se odrekli prave vjere -
vjere pravoslavne, prisiliti muslimansku djecu da, u procesu odgoja i obrazo-
vanja, prihvate junake kosovskog mita kao svoje uzore, kao osobe na koje
trebaju da se ugledaju.
U kolama djeca nisu uila povijesnu istinu, ve povijesni mit. Istina je da
linosti iz mita nisu bile ono to je o njima, u mitu, iskazano. Legendarni
Kraljevi Marko je bio turski vazal. Lazar nije mogao biti car svih Srba (bio je
jedan od lokalnih kneeva), jer se srpska drava, nakon Duanove smrti,
raspala. Srbi na Kosovu nisu spasili kransku Evropu od Turaka, jer su na
Kosovu bili poraeni. Meutim, u stoljeima razvijanom mitu, povijesna istina
je zamijenjena laima. Vid Pejak istie da je u mitu sadrano da su na Koso-
vskom polju srpski junaci rtvovanjem sebe spasili Evropu, civilizaciju i
kranstvo. Kraljevi Marko, hajduk Veljko, hajduk Stanko i mnogi drugi
slavni junaci su se borili za srpstvo ulijevajui strah i trepet neprijatelju. Mitski
likovi predstavljaju brojne jungovske arhetipove: meu njima nalazimo
arhetip oca (Duan i Lazar), junaka (Obili, Veljko, Stanko), majke (carica
8
Isto, str. 26.
601
Milica), ene (kosovka djevojka), izdajice (Brankovi), duhovnog pastira
(sveti Sava) itd., u tome lei jedan od razloga njihovog istrajavanja.
9
Iako je izvor mita nerealnost, udnovatost i tenja da se izmiljeno
proglasi istinitim, ipak se on uporno odrava i prenosi s jedne generacije na
drugu stoljeima i u odreenim vremenima i situacijama, posebno u kriznim,
slui i kao prihvatljivo objanjenje i kao mogui izlaz iz nastalih kriznih
zbivanja. U psihoanalitikom pristupu korijenu i smislu mitologije se naglaava
iracionalna osnova mita koja onemoguava promjenu, iako racionalni razlozi
ukazuju na njegovu neistinitost. Ako tako gledamo na mitologiju, osetiemo
njene duboke korene u kulturi naroda, i u psihologiji pojedinca. Obiaji koji su
iz tih korena izrasli, i pored toga to lie na primitivne zabave, toliko ilavo
prkose pokuajima da se nasilno izmene i iskorene. Ove naizgled naivne prie
i voljeni narodni obiaji toliko su vrsto vezani za nesvesne potrebe pojedinaca
i celine da protivljenje njima izaziva agresivnost i pobunu, a efikasna zabrana
esto gubitak svakog interesa i aktivnosti u ivotu. Stupnjevi odnosa prema
Objektima mogu se ubrzati, ali se ne mogu preskoiti. Narodni obiaji, prie i
verovanja su tradicionalna reenja koja generacije roditelja nude genera-
cijama dece u trenucima kada im se, tokom razvoja, pojave dileme koje prete
da gomilanjem straha ugroze napredovanje.
10
Muslimanima je osporavano ispoljavanje tradicionalnih vrijednosti, a
nekada su ih i javno ismijavali. U obezvreivanju tradicionalnih vrijednosti
muslimanskog naroda koriteni su najodvratniji, najpogubniji i najprljaviji
izrazi i simboli. Koriteni su emocionalnim patosom zasieni sadraji koji su,
sudei prema strahotama koje e muslimanski narod doivjeti u Drugom
svjetskom ratu, bili psiholoka priprema za fiziko i psiholoko nasilje. U
psihosocijalnoj ocjeni dogaaja i atmosfere koja se osjeala u periodu izmeu
dva svjetska rata, sadrana je i potreba psiholokog opravdavanja ne samo za
duhovni genocid, koji je dominarao u ovom periodu, ve i za fiziki koji e, po
nainu izvrenja i strahotnim posljedicama, prevazii sva do tada, u povijesti
zabiljeena, masovna nasilja koja su izvrena nad jednim narodom. Smail
9
Vid Pejak, BALKANSKI DUH IZ STEKLENICE (Bosanki duh iz boce),
Razgledi, br. 9, Ljubljana, 1999, str. 4-5.
10
Vojin Mati, ZABORAVLJENA BOANSTVA, Prosveta, Beograd, 1972, str. 94.
602
eki, dokumentirano i razlono, istie da sve to se Bonjacima kroz
prethodnih 250 godina deavalo imalo je svoje, vjerovalo se, bestijalno finale
u Drugom svjetskom ratu 1941-1945. Tokom tog rata Bonjaci su, ako se
izuzmu Jevreji, procentualno u odnosu na broj stanovnitva, najvie stradali, te
su ustvari najtraginiji gubitnici na tlu nekadanje Jugoslavije. Prema dosada-
njim istraivanjima Drugi svjetski rat je odnio 103.000 bosanskomusli-
manskih ivota. To ini 8,1% ukupne tadanje muslimanske populacije.
11
etniki pokret Dragoljuba Drae Mihailovia je, u periodu od 1941-1945.
godine ostvarivao ranije iskonstruisane ideje o potrebi masovnog ubijanja,
muenja i progona Bonjaka sadrane u projektu HOMOGENA SRBIJA. U
projektu je naglaen zahtjev za ostvarivanje etniki iste Velike Srbije koja
treba da obuhvati sve krajeve u kojima ive Srbi.
12
Projekat je, u toku Drugog
svjetskog rata, etnicima posluio i kao podsticaj i kao asno opravdanje
za zlodjela koja e vriti nad Bonjacima. U instrukciji koju je Draa Miha-
ilovi poslao, 20. decembra 1941. godine, istaknutim etnikim komandantima
je sadrana ideja homogene Srbije. U njoj su precizirani ciljevi etnikih
odreda. To su:
1. Borba za slobodu celokupnog naeg naroda pod skiptrom Njegovog
Velianstva Kralja Petra II.
2. Stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju etniki istu u grani-
cama Srbije - Crne Gore - Bosne i Hercegovine Srema Banata i
Bake.
3. Borba za ukljuenje u na dravni ivot i svih jo neosloboenih
slovenakih teritorija pod Italijanima i Nemcima (Trst-Gorica, Istra i
Koruka) kao i Bugarska, Severna Albanija sa Skadrom.
11
Smail eki, GENOCID NAD BONJACIMA U DRUGOM SVJETSKOM
RATU, Mag, Sarajevo, 1997.
12
U Projektu Homogena Srbija- rekonstrukcija Stevana Moljevia (Niki,
30. juni 1941) u kome je, izmeu ostalog istaknuto, da je prva i osnovna dunost Srba da
stvore i organizuju homogenu Srbiju koja ima da obuhvati celo etniko podruje na
kome Srbi ive , da je preseljavanje i izmena iteljstva, naroito Hrvata sa srpskog i
Srba sa hrvatskog podruja, jedini put da se izvri razgranienje i stvore bolji odnosi
izmeu njih , da se granice moraju udariti, i one moraju da uhvate celo etniko podru-
je na kome Srbi ive sa slobodnim izlazima na more za sve srpske oblasti koje su na
domaku mora i drugo.
603
4. ienje dravne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih
elemenata.
5. Stvoriti neposredne zajednike granice izmeu Srbije i Crne Gore,
kao i Srbije i Slovenake ienjem Sandaka od muslimanskog ivlja i
Bosne od muslimanskog i hrvatskog ivlja.
13
Instrukcija Drae Mihailovia je snanije pokrenula u svijesti njegovih
pristalica dugo noeni, povremeno bueni i jednodimenzionalno usmjeravani
zloinaki poriv. Pokrenula je ono to je stoljeima taloeno u duama njihovih
oeva i djedova, ono to je u njima probudilo potrebu za svetim ratom protiv
balija, ono to je svjesno primljeno kao pravednu istorijsku ansu, kao
nekanjivo odobrenje za zloin, kao drutveno podsticajnu okolnost za
progon, muenje i ubijanje Bonjaka koji je najvie kriv za nevolje srpskog
naroda. Instrukcija je sa zadovoljstvom prihvaena od komandanata, kola-
raca i od polupismenih ili nepismenih seljana koji su, u pozivu na osvetu,
vidjeli ivotnu ansu za napredovanje, bogaenje i dobijanje vojnih i
vjerskih priznanja.
U Zahtjevu za pokretanje sudskog postupka protiv Drae Mihailovia se
ukazuje na revnosno sprovoenje Instrukcije. U Tubi se, izmeu ostalih
injenica, ukazuje na usmene izjave i pismene poruke Miloa N. Jovanovia,
komandanta Ozrenskog korpusa i Milana antia, etnikog vojnog koma-
ndanta. U pismu od 13. februara 1943. godine kojeg je Milo N. Jovanovi
poslao Golubu Mitroviu, komandantu Zenikog etnikog odreda, sadrana
je genocidna pobuda (iz koje je proizalo genocidno ponaanje) u kojoj je
jasno reeno da jedan jedini musliman nee ostati meu nama. Sve one
katolike koji su zgrijeili prema naem narodu, kao i sve intelektualce i sve one
ekonomski superiornije, mi emo nemilosrdno unitavati.
14
Rijei koje je
izrekao Milan anti 1942. godine na etnikoj skuptini u Trebinju - srpske
zemlje se moraju oistiti od katolika i muslimana. Biti e naseljene samo
Srbima. Izvrit e se potpuno ienje. Istisnut emo ih sve, bez izuzetaka i
13
Smail eki, GENOCID NAD BONJACIMA U DRUGOM SVJETSKOM
RATU, Mag, Sarajevo, 1997, str. 62.
14
Frensis Bojl, BOSANSKI NAROD OPTUUJE GENOCID, Institut za
istraivanje ratnih zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo, 2000,
str. 50.
604
bez milosti. To e biti poetak naeg osloboenja. To se mora uiniti vrlo brzo
i sa revolucionarnim arom
15
- otkrivaju genocidne osnove srpskih planova.
Zlodjela etnika, koja su izvrena u toku Drugog svjetskog rata, govore i
o dubljoj psiholokoj pozadini. Ushienje, izniklo iz poziva vrhovnog etni-
kog komandanta, je rezultiralo iz spoznaje malih ljudi da njihov komandant
zna njihova stvarna raspoloenja prema Bonjacima, balijama, poturicama
i skrvniteljima pravoslavne vjere. Draa Mihailovi, mudri enaral i
njegovi dini komandanti ukazuje i na puteve kojim treba ii radi vraanja
svega onoga to je Srbima oteto i to pripada njihovoj dravi - Velikoj
Srbiji. Putevi kojima treba ii odavno su znani. Oni su isprobani u ranijim
decenijama. U njima je sadrano ono to treba initi i to su uvijek inili tvorci
i pobornici Velike Srbije: progoniti, muiti i ubijati nesrbe, posebno
Bonjake.
Maligna agresivnost malih ljudi
Ideje tvoraca genocidnog programa ne bi se ostvarile da nije bilo
spremnosti malih ljudi da ih uine ivotnim. U njihovim emocionalnim
izlivima i ispoljenim ponaanjima ideja Velike Srbije dobila je ono to su
eljeli njeni tvorci: dobila je spremne realizatore. Dobili su odane sljedbenike
koji e, i u Drugom svjetskom ratu i 50 godina kasnije, proganjati, muiti i
ubijati Bonjake i ne samo iz podanike poslunosti, ve i iz neskrivenog
zadovoljstva. Genocidna ponaanja malih ljudi e nadmaiti surova
ponaanja nacista u Drugom svjetskom ratu. U toku Drugog svjetskog rata a,
naroito, u toku agresije na Bosnu i Hercegovinu, realizatorima genocida nad
Bonjacima je omogueno da nekanjivo, uz slavu i poasti, zadovolje svoje
zloinake porive, da ostvare svoju latentnu malignu agresivnost. U oba,
uzajmno povezana povijesna zbivanja, u Drugom svjetskom ratu i u toku
agresije na Bosnu i Hercegovinu izniklo je mnogo malih krvnika koji su
svoju privrenost nebeskom narodu dokazivali sadistikim muenjem i
ubijanjem nedune djece, nejakih ena i nemonih staraca. Oito je da je u
Drugom svjetskom ratu bilo mnogo malih Mihailovia, Pavelia, ujia,
15
Isto, str. 51.
605
Jevevia, Luburia, a u toku agresije pojavilo se mnogo malih Miloevia,
Tumana, Karadia, Mladia. ivjeli su kraj nas a mi nismo primjeivali zlo
koje su nosili u sebi. U okolnostima podstrekavanja zla, mrnje i nasilja,
ispoljili su svoju pravu prirodu: potrebu za progonom, muenjem i ubijanjem
Bonjaka i to, ne samo zbog poslunosti svojim voama, ve i iz zadovoljstva.
Opisi etnikog divljanja i sadizma u dvije vremenski odvojene situacije su
skoro identini. U PARERGRONUDervi Sui vrlo reljefno opisuje pona-
anje jednog od malih Mihailovia, majora Dangia. Za Jezdimira Dangia
masakr Bonjaka na upriji na Drini je samo pogodna ilustracija jedne
epizode romana kojeg eli napisati. Krici nedunih rtava ne dopiru do njega.
A zato bi imao samilosti? On je pozvan da izvri pravednu kaznu, da istrijebi
Bonjake koji hoe da unite njega i njegov srpski narod. Za njega su Bonjaci
balije, poturice, Turci sa Kosova i zato treba da i nestane. Osjea se u svojoj
primitivnoj i kanibalnoj svijesti i monim i srenim jer su oni, koje mrzi, pred
njim. To su kolone slabih i nejakih, bezimene rtve koje se primiu korak po
korak u gaama i kouljama, bosi starci, pogurene nene, jedna dri nanulu
pod pazuhom da ne bi klepetom uznemirivala gospodu, trbavi ili mravi, ljudi
bez kapa i kaputa, momii i djeaii, ene sa djecom u naramku, vezani po
dvoje icom ili komadom priuze, primiu se utim krugovima koji po upriji
bacaju povisoko objeeni kolski fenjeri, a krvnici zasukanih rukava doekuju
par po par.
16
U toku agresije na Bosnu i Hercegovinu zapaen je skoro identian
karakter mrnje, identina ideoloka osnova i isti naini buenja latentnih
namjera potencijalnih krvnika. U dokumentima i svjedoenjima preivjelih se
otkrivaju surovi oblici fizike i psihike torture. Otkrivaju se naini torture
koje danas ne moemo vidjeti ni u najgroznijim filmovima strave i uasa.
Psiholoka analiza iskaza oevidaca zloina uvjerljivo pokazuje da je maligna
agresivnost inherentna muiteljima i sadistikim ubicama Bonjaka. Iskaz
svjedoka Alije Lujinovia je vrlo potresan. Iz knjige Roja Gatmana SVJEDOK
GENOCIDA citirat emo samo jedan detalj iz iskaza Alije Lujinovia: pone-
kad su zatvorenici, prije nego to bi ih bacali u Savu, podvrgnuti uasnim
sakaenjima. Najstraniji od svih dana bio je, a vidio sam to svojim oima,
kad sam ugledao na podu deset mladih momaka poredanih jedan pored
16
Ismet Dizdarevi, BARBARI SU BILI BOLJI, Compact, Sarajevo, 1998, str. 46.
606
drugog. Grla su im bila prerezana, nosevi odsjeeni i spolni organi iupani.
To je bilo neto najgore to sam ikada vidio. Straar, Srbin, pojavio se pred
zatvorenicima, koji su morali gledati ubijanje, drei neku vrstu orua sa
tri iljka, nataknuta na dug drak. Prijetio nam je da e nas kastrirati.
17
Iskazi svjedoka koji su preivjeli uasnu torturu u koncentracionom
logoru Luka u Brkom izgledaju nevjerovatni iako su se stvarno desili. Pona-
anja logorskih muitelja mogu biti objanjena samo genocidnom srpskom
ideologijom, ve i psihopatskim strukturama linosti krvnika. Izmiljali su i
primjenjivali na nemonim zatoenicima raznovrsne oblike sadistikog
muenja i ubijanja. Seksualna iivljavanja i bahanalije su bile svakodnevne
pojave. Planirano silovanje je praeno sakaenjem, poniavanjem i nadmo-
nou seksualnih manijaka. Jednog od njih, upka, silovatelja niskog
rasta, plave kose i brade pamti Izeta E. Izeta E. je izjavila da im je uao u
nau sobu upko je silovao jednu enu i rekao da e silovati i moju deseto-
godinju kerku. Molila sam ga da to ne ini. Odustao je, ali je silovao mene.
Za to vrijeme Dragan je silovao drugu enu.
Od tog dana Monika Simonovi je svakodnevno dovodila Dragana i
upka da nas siluju. Najvie su silovali Reidu, Senu i Raidu. Radili su to
uglavnom nou, ali nekada i danju.
Nekoliko dana nakon prvog silovanja, upko je to sa mnom ponovio.
Izvadio je no i rekao da e me zaklati. Noem je poeo da mi sjee polni organ.
Pala sam u nesvijest i ne znam ta se dalje deavalo. Kad sam se osvijestila,
ispod mene je bila velika lokva krvi. ene koje su bile u sobi nijemo su me
gledale, a moja kerka je jecala. Osjeala sam jake bolove i dugo poslije toga
krvarila. Nisam se smjela nikome poaliti. Dan - dva nakon toga u nau sobu
je ponovo uao upko, uzeo me za bradu i rekao: Turkinjo, majku ti tvoju,
ako o ovome bilo kome zucne - ubiu te. I Monika nam je u vie navrata
prijetila da nikome ne smijemo rei ta nam se deavalo. Tom prilikom obino
bi nas postrojila uza zid i pod grlo prinosila razbijene flae.
18
17
Roy Gutman, SVJEDOK GENOCIDA, Vijee Kongresa bosanskomuslimanskih
intelektualaca, Sarajevo, 1995, str. 96.
18
Jusuf Kadri, BRKO GENOCID I SVJEDOENJA, Institut za istraivanje
zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo, 1998, str. 212.
607
Ista pobuda, isti naini torture i ista pohvalna oekivanja su spajala velik
broj malih ljudi. Pobude su izvirale iz dva najvanija izvora: iz neljudske
ideologije i osobnih dispozicija. Vidovi fizike i psihike torture su sadravali
isti poriv: muiti nevine na to jezivije naine, ubijati izgladnjele i izmuene
polaganim komadanjem dijelova njihovog tijela, iivljavati se silovanjem na
nevinim djevojicama, udatim enama i staricama. U njihovim - nakardnom
ideologijom opijenim mozgovima - prieljkivana je pohvala, nagrada, ordenje,
crkveni blagoslov. Od glavnih nositelja ohrabrenja za zloine uvijek su stizale
nagrade ili crkveni blagoslovi. Ushieni priznanjima za zloine mali krvnici
su svoja zlodjela nastavljali sa veim arom i zanosom i sa pojaanim
uvjerenjem da vre asna i pravedna djela. Od neposrednih izvrilaca
genocida se nije trailo da misle, ve da sluaju. Od njih nije traena dosto-
janstvenost i ovjenost, ve slijepo vjerovanje u ispravnost zamisli i
postupaka njihovih voa. I kada su progonili i ubijali nevine i nemone samo
zato to su Bonjaci, to su islamske vjeroispovijesti oni su ova zlodjela inili
iz uvjerenja o potrebi progona i ubijanja nesrba. Iz sadraja priznanja
zarobljenih malih ljudi a, po zlodjelima, velikih zloinaca, se uoavaju i
pokuaji odbrane ovih zlodjela stavovima: tako je moralo biti, jer je rat, morali
smo jer je nareeno, vjerovali smo u ono to su nam govorili da genocid nad
Bonjacima nije zloin, ve naa sveta i patriotska dunost. Oito je da nisu
razmiljali o posljedicama svojih genocidnih djela kada su ih vrili, jer se nisu
osjeali odgovornim za ono to su im nareivali da urade. Nisu osjeali grinju
savjesti zato to nevine i nejake masakriraju, to ih gone sa vjekovnih ognjita,
to ih fiziki i psihiki mue. Ne samo da nisu osjeali grinju savjesti, ve su,
ponekad, i likovali zadovoljni to je poturica manje.
19
Iskazani i neiskazani doivljaji muenih
Istinita kazivanja preivjelih izgledaju nevjerovatna. Njihovi opisi
vienog i osobno preivljenog su izvan razumskog poimanja. Ono to su
vidjeli i na vlastitoj koi osjetili nije mogue oekivati ni od krvolonih zvijeri
u trenucima gladi. Krvnici su ih prevazili. Logor Omarska, jedan od inih
19
608
muilita Bonjaka, je mjesto gdje su, kako istie preivjeli logora, Srbi vrili
takozvano osvetniko ubijanje. Srbi su optuili ljekare zbog guenja srpske
djece, profesore i nastavnike to nisu bili fer prema srpskim uenicima i ubijali
ih odmah zbog ovih zloina.
20
Logor Omarska e biti zabiljeen u povijesti
kao mjesto u kome je kanibalski nagon dominirao, u kome je logora bio
sveden na razinu nitavila, na razinu nemonika, ovjeka koji je prieljkivao
smrt kao jedini spas od svega onoga to mu se deavalo ili moglo desiti.
Nerazumni nagon za osvetomkoji je decenijama razvijan u svijesti i ponaanju
logorskih krvnika i koji je u zgodnim prilikama (seoskim sijelima i prelima)
ispoljavan i nadahnjivan sada je, u uvjetima premoi agresora, suoen sa
mogunou vlastite potvrde. U njemu je utkana akumulirana mrnja koju su
srpski muitelji nosili decenijama i koju su, u danima agresije, mogli ispolja-
vati, na nemonim i napaenim, na razliite i sadizmom zasiene naine.
Iskazi preivjelih logoraa koje, u knjizi BOSANSKI NAROD OPTU-
UJE ZA GENOCID navodi Frensis Entoni Bojl (Frances Antoni Boyle),
rjeito govore o tome: Vidio samkako su Bonjaci bili prisiljeni da odgrizaju
testise jedan drugom, usta ispunjena testisima i krvi, pocijepani krvni sudovi
su virili iz usta. Svakodnevno, srpski muitelji su prisiljavali bonjake zatvo-
renike da j jedan drugog, da izvode oralni seks jedan drugima, forsirajui
ove bestijalnosti posebno meu lanovima porodice, izmeu oca i sina. Srbi su
gasili cigarete na golim tijelima Bonjakinja, uglavnom na grudima i
vaginama. Srbi bi gurnuli bocu unutar vagine Bonjakinje, a onda bi je u njoj
razbijali... Bio sam prisutan kada su srpski uvari gurnuli crijevo od hidranta
u mar jednog ovjeka (bio je to ovjek iz Kozarca), putajui vodu iz hidranta
punom snagom sve dok se ovjek nije naduo i izdahnuo raspavi se na
komade Srbi su nam vrlo esto stavljali metalne konzerve na glave za
vrijeme najokrutnijeg premlaivanja, da ne bi vidjeli ko nas mui. Srpski
muitelji bi nas tukli, stajali ili skakali po nama dok se ne umore. Namjerno su
usmjeravali udarce na nae testise govorei nikada vie nee napraviti
muslimansku djecu.
21
20
Frensis Entoni Bojl, BOSANSKI NAROD OPTUUJE ZA GENOCID, Institut
za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo, 2000, str. 64.
21
Isto.
609
Iskazi preivjelih govore o neoekivanim ponaanjima njihovih ranijih
prijatelja, kolega, komija. Od njih su oekivali saosjeanje a doivjeli su
grubost. Mislili su da ih oni nee muiti a doivjeli su strahotnu fiziku i
psihiku torturu. Ranije komije, drugovi, radne kolege su izmiljali najstr-
anije oblike psihike i fizike torture i sadistiki uivali u poniavanju,
dubokim bolovima i samrtnikom ropcu Bonjaka. Eset Muraevi, zatoenik
u logoru BUNKER i pansionu KON TIKI (KOD SONJE) uvjerljivo ukazuje
na ponaanje svojih ranijih prijatelja. U njegovom doivljaju osobne golgote
utkana je i potreba za objanjenjem ispoljenog nasilja prema njemu od
njegovih sugraana, njegovih prijatelja s kojima je, prije agresije, odravao
odnose uzajmnog razumijevanja i uzajmnog pomaganja. U osobnom iskazu
Eset Muraevi kae: Boe. Samo da ostanem iv, da bar svojoj djeci mogu
rei istinu o ponaanju svojih, dojueranjih, prijatelja. Onih zbog kojih bih ja
da je kojim sluajem bila obratna situacija stavljao i ruke i noge u vatru da ih
izbavim od muka kakve su oni meni prireivali. Na hiljade puta sam u sebi
vraao slike svoga ivota, svog ponaanja. Jesam li prema nekom od njih,
makar i nesvjesno, uinio neto naao? Nisam pronalazio razloge. Sve to sam
do tada nekom od njih vie pomagao, vie mu valjao u ivotu, to su oni prema
meni bili ekstremniji. Boe. Od kuda tolika mrnja?
Od kuda mrnja jednom dvadesetogodinjem Miti Neiu iz Svraka da sa
isukanom kamom zarobljenim Bonjacima prijeti kako balijsku djecu im se
rode treba iz kolijevke bacati u vis i doekivati na bajonet. Od kuda sadizam
Bobanu Laziu iz Krivoglavaca da uestvuje u silovanju desetogodinje,
retardirane djevojice i njene osamdesetogodinje nane?
22
Autentini dokumenti uvjerljivo pokazuju izrazitu malignu agresivnost
malih ljudi. Mali ljudi su bili neposredni izvrioci genocidnih ideja lidera
nebeskog naroda. Oni su posluno i oduevljeno prihvatili ono to je od njih
traeno. Traeno je da progone, mue i ubijaju nesrbe, naroito Bonjake.
Govorili su im da je progon, muenje i ubijanje Bonjaka pravedan in, da je
sve ono to e oni uiniti neznatno u usporedbi sa veliinom i duinom nasilja
kojeg su Srbi doivljavali u ranijim stoljeima i da e njihova, pravedna djela
22
Eset Muraevi, UBIJENE I NESTALE RTVE ZLOINA U VOGOI 1992-
1995., Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo,
2001, str. 25.
610
biti nagraena i u junakim pjesmama opjevana. Da li su u strukturama
njihovih linosti utkane osobine na koje je srpski etnograf Jovan Cviji ukazao
koncem druge decenije dvadesetog stoljea. U svojim istraivanjima Jovan
Cviji je istakao da je mogue govoriti o etiri tipa koji karakteriziraju karakter
junoslavenske nacije i da je, izmeu etiri vrste karaktera, najvaniji i
najrasprostranjeniji dinarski tip koji se odlikuje: 1. nacionalnomsvijeu, 2.
ratnimvjetinama, 3. borbenimduhom. Danas bi se ovo moglo nazvati nacio-
nalizmom, militarizmom i agresivnou.
Ove karakteristike mogu biti ilustrirane mnogim obiajima. U nekim
podrujima bive Jugoslavije (Crna Gora i Hercegovina) ljudi se ponaaju
kao vojni kolektiv. Kult heroja proima sve aspekte ivota. Sobe su dekorisane
sa slikama lanova porodice koji su poginuli u boju. U ranijim vremenima
seljaci iz sela su, u ast roenja sina, istravali iz kua, pucali iz pitolja i
uzvikivali: Neka dugo ivi novi heroj. Mnogi drugi obiaji su opisani od Cvijia
(1914) i ilasa (1958).
23
Iz generacije u generaciju se u srpskoj mitologiji prenosilo isto, nerealno
poimanje, sebe i drugih. Na sijelima i prelima, gozbama i svadbama guslari su
zanosno opjevavali junatvo i asnost Srbina, uzdizali njegovu pravdoljubivost
i milosrdnost, ukazivali na njegovu zatitniku brinost za nemone i nevine.
U velianju svojih, nacionalnih i vjerskih osobenosti, uvijek su naglaavali
svirepost, ubilaku strast i podmukolost drugih naroda, posebno poturica i
Turaka. Dugo razvijane i podsticane predrasude su se, u okolnostima nacio-
nalizma, otvoreno ispoljile. U ideologiji velikosrpskih teritorijalnih pretenzija i
duhovnog i naunog opravdavanja progona nesrba, mali ljudi su nali
potvrdu za zloine nad Bonjacima. U toku agresije, u mnogim selima i
gradovima u kojima su Srbi ivjeli sa Bonjacima ili u koja su nasilno ulazili,
iza sebe su ostavljali zgarita, leeve prethodno muenih mirnih itelja i tijela
sadistikih silovanih djevojica, ena i starica. Prizori zloina, a naroito oni
koji su izvreni u julskim danima 1995. godine u Srebrenici, uvjerljivo govore
o zlodjelima neiskaziva postojeim terminima koliko i neljudskost na koju
nije mogue reagirati bez rizika da ovjek izgubi ljudsko dostojanstvo. Zla
23
Vid Pejak, A PSYCHOLOGICAL MODEL OF WAR READINESS AND
WAR PARTICIPATION, (PSIHOLOKI MODEL SPREMNOSTI NA RAT I UEE
U RATU) Review of Psychology, 1997, broj 4, str. 77.
611
njegovih aktera tjeraju nas da zanijemimo pred njihovom bezumnou kao to
njihova zlodjela paraliziraju svojom morbidnou svaku nau aktivnost da
adekvatno kaznimo njihove poinioce. U prvom nedostaju rijei koje bi mogle
to da izraze, a u drugom adekvatna sredstva kanjavanja, to indicira da se
radi o vrhunskim zlodjelima osoba lienih skrupula ili zlodjelima obezliene
rulje. Prvima pripadaju manijaci, a drugima depersonalizirana masa, inae,
plodovi vievjekovne ideoloke indoktrinacije, subjekti toliko obezumljeni da se
ponose onim ega se normalni ljudi stide. Meu njima se izdvajaju beskrupu-
lozne kreature koje vide u masakriranju ljudi svoja junaka djela, a takvi su ne
samo zloinci koji klanjem nesrba dokazuju svoje srpstvo i svoje junatvo
koliko i demostriraju svoju sadistiku patologiju, nego i izrodi koji se, po
nekoliko njih, smjenjuju kod silovanja ene obznanujui nehotice svoju
izopaenost, te realizatori etnikog ienja koji samo na drugi nain demons-
triraju ljudsku podivljalost ili primitivizam najnieg ranga, otimainu tue
zemlje i imovine.
24
Rijei profesora Rasima Muminovia ukazuju na dublju
pozadinu monstrumnih ponaanja pripadnika nebeskog naroda. Ukazuju,
zapravo, na prilagoenost njihovih struktura linosti mranim ciljevima
povampirenog faizma. Oni hoe da progone, mue i ubijaju nesrbe, posebno
Bonjake, ne samo iz prihvaenih ideolokih zabluda, ve i iz unutranjih
poriva. Oni ne samo da ne vide i ne uju jauke muenih, bolni pla nevine djece
i nemuti jecaj krvlju oblivene silovane ene, ve naprotiv, u svim tim
zlodjelima, uivaju. Izvjetaji specijalnog izvjetaa Tadeua Mazovjeckog
(Tadeusz Mazowiecki) i potresna svjedoenja preivjelih Srebreniana ne
mogu biti itani hladne glave. Opisi i izjave o zloinima izazivaju duboke
emotivne reakcije. Za ilustraciju jezivih prizora prezentirat emo samo neke.
etnik od ene sa Osmaa otima i odvodi njeno dijete od 14 godina. Oko podne
je isti etnik, sa svojom pratnjom, ponovo uao meu narod, i kada je prolazio
pored ene sa Osmaa, ona mu je plaljivim glasom povikala, gdje su joj dijete
odveli i to ga ne vrate. Od bijesa etnik je isukao no, i u njenom naruju
zaklao dijete, koje je ona drala, psujui joj majku.
Pored opisa masovnog ubijanja ili klanja, progona i silovanja u Ediciji
SREBRENICA 1995. se prezentiraju i podaci o sluajevima sadistikog
muenja Srebreniana. Svjedoci govore o oguljenom ovjeku (Bilo nas je
24
Rasim Muminovi, ZAROBLJENI UM, Harfograf, Tuzla, 2000, str. 11.
612
est u grupi, preostali su se razbjeali kad smo naili na jednog naeg ogu-
ljenog ovjeka, oi su mu bile povaene, ui i nos odsjeeni), o osobama koji
su preklani motornom pilom (Kada smo autobusom krenuli u Tuzlu, u mjestu
Kravica, izveli su pet ljudi, koje nisam poznavala i motornom pilom ih
poklali), o ovjeku koji je ispeen na ranju (Zatim su me odveli do sljedee
kue, gdje sam vidjela jo straviniji prizor, kako nabijenog na raanj peku
jednog ovjeka. Jedan od etnika me upitao:Moe li poznati ko je na ranju.
Odgovorila sam da ne znam, jer se ovjek nije mogao identifikovati, zbog
toga to je bio skoro peen), o paljenju ivog ovjeka (U meuvrermenu je
kroz otvoren prozor u salu uao ogroman oblak dima strahovito neugodna
mirisa. Tada je Bane rekao: Vidite, majku vam jebem tursku, kako smr-
dite. Pod prozorom se ula vriska, zapaljenog ivog ovjeka. Bio je to Muji
Asim, starac od 70 godina, jer je Bane dodao: I njegov sin, Omer Muji
je zelena beretka. Tako ete svi zavriti).
25
Psiholoka priprema za genocid nad Bonjacima
Psiholoka priprema za genocid nad Bonjacima je uraena mnogo prije
poetka agresije na Bosnu i Hercegovinu. Sve to je primjenom psiholokih
spoznaja moglo doprinijeti mobilizaciji masa reaktivirano je sa puno patosa i
emotivnog zanosa. U toku psiholoke pripreme sve mjere i postupci su bili
opravdani: i izvrtanje povijesnih istina i oivljavanje mitova i izdizanje malih
bitaka, pa ak i poraza, u velike pobjede srpske vojske. Tradicija, kultura i
religija su usmjeravane u ostvarivanje istog, vrhunskog cilja srpskog reima -
irih i samo srpskim ivljem naseljenih teritorija. Svaki vid nasilja je, ako
koristi ostvarenju ideje Velike Srbije, ideji drave u kojoj e ivjeti samo
Srbi - podstrekavan i racionalnim razlozima opravdavan. Planirano irenje
Srbije na prostore srpskih zemalja podrazumijevalo je, to se u narednim
godinama i pokazalo, istrebljivanje i iseljavanje Bonjaka i Hrvata iz krajeva u
kojima su stoljeima ivjeli. Mona srpska propaganda je ove, u svojoj sutini
genocidne planove, bojila emotivno prihvatljivom sintagmom humanog
25
Ismet Dizdarevi, ZLOINI NAD BONJACIMA U SREBRENICI ZA VRI-
JEME AGRESIJE NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU 19911995., Glasnik
Rijaseta, br. 7-8, Sarajevo, 1999.
preseljenja. U masovnim medijima humano preseljenje je isticano kao
pravedan in, jer Bonjaci i Hrvati ive na prostorima koji nisu njihovi, ve
su od iskona srpski.
U toku psiholoke pripreme aktivitet idejnih zaetnika, nosilaca i
potencijalnih izvrilaca genocida nad Bonjacima tekao je u vie sinhroni-
ziranih pravaca. Iz analize sadraja i naina djelovanja u toku psiholoke
pripreme je vidljivo da akteri ovog procesa nisu nita preputali sluaju. Znali
su da je potrebno formulirati i efikasno i efektivno (1) aktualizirati ideologiju
utemeljenu u memorandumu Akademije nauka i umjetnosti Srbije, (2) pokre-
nuti intelektualce, posebno akademike i knjievnike, u smjeru dokazivanja
uzvienosti i moralne opravdanosti ostvarivanja koncepcije Velike Srbije,
(3) stvoriti drutveno pogodnu klimu pravoslavnoj crkvi da ulogu moralnog
stoera i institucije oprosta, ulogu koja je od nje oekivana, ostvari na najbolji
nain, (4) i znai puteve motiviranja potencijalnih izvrilaca genocida koji e
biti usklaeni sa njihovim, latentno prisutnim, agresivnim htijenjima, (5)
racionalno razraditi mehanizme poricanja o namjerama, izvravanjima i
ishodima genocida (pripisati Bonjacima genocidne namjere i genocidna
djela, a sebe predstaviti nevinim i humanim) i (6) kontrolirati u usmjeravati
masovne medije u svrhu stvaranje psiholoke klime u kojoj e, sve zamisli i
odluke vrhovnog voe i njegovih sljedbenika, biti i racionalno i emocio-
nalno prihvaene.
Idejni zaetnici su dobro upoznali psiholoku injenicu da e prihvaena
ideologija genocida, onako kako su je oni oblikovali, u svijesti potencijalnih
izvrilaca biti shvaena i emocionalno prihvaena kao asna odbrana
srpskog dostojanstva, estitosti i pravdoljubivosti. Takva ideologija je prihva-
tljiva ne samo za psihopate, ve i za vei broj ljudi da i oni krenu putevima zla
sa uvjerenjem da ne ini zlo ve pravedno djelo. Slobodan Miloevi je znao
da moe uvjeriti veinu srpskog naroda u ispravnost svojih zamisli i oekivanja
ako ga u tome podre intelektualci i Srpska pravoslavna crkva. U reljefnom
opisu linosti Slobodana Miloevia Vidosav Stevanovi istie da pored
svojstva koja mu se pripisuju mudrosti, hrabrosti, prorokog dara i mesija-
nizma - Miloevi ima i jedno stvarno: svuda stvara sebi sline koji hoe
suprotno. On ne funkcionie bez blizanaca - antipoda. Niti su ti homukulusi
mogui bez njega. Koji je isto tako proizvod potajnih elja starih komunista,
vojnika, policajaca, birokrata, penzionera, nacionalista i nacionalne crkve.
613
614
I jedan jedini, bez alternative. I zato moe samouvereno izjaviti u ime
svih:Srbija e biti cela ili je nee biti.
26
Memorandum Srpske akademije nauka e, u toku psiholoke pripreme za
genocid, postati glavni intelektualni oslonac ideji Velike Srbije. Memora-
ndum, po sadraju i po tonu kako je iskazan, se ne razlikuje od projekta
homogene Srbije Stevana Moljevia (odnosno Srpskog kulturnog kluba, iji
je on samo jedan lan). U utiskivanju stereotipa i predrasuda prema Bonja-
cima i pogrenih uvjerenja o islamu mnogo su doprinijeli orijentalisti iz Srbije.
Na javnim skupovima su isticali da su pristalice islama netolerantni, nedemo-
kratini i skloni nasilju. Isticali su takoe da je islam vjera tuinska i da, zbog
toga, muslimani nemaju pravo da ive na zemlji na kojoj sada ive. I Srpska
pravoslavna crkva je irila iskonstruisane neistine o islamu nastojei da, ovim
neistinama, pojaa ideoloki pokrenutu averziju i neprijateljstvo i to ne samo
prema Bonjacima koji ive u Srbiji i Crnoj Gori, ve prema Bonjacima koji
stoljeima ive u podrujima tretiranim, u okvirima Velike Srbije, srpskim
zemljama. Rijei Normana Cigara vie nego to je poticala tendenciju
konfrontacije meu zajednicama u bivoj Jugoslaviji Srpska pravoslavna crkva
doprinosila je njihovom pogoranju, poto je stavljanje nekog pitanja u
religiozne okvire esto podizalo konflikt do najvie emocionalne take
27
-
ukazuju na zloupotrebu vjerskih osjeanja.
Uloga psihijatara u pripremi genocida
U stvaranju psiholoke atmosfere za opravdavanje oekujuih zlodjela
velike uloge su odigrali psihijatri Jovan Rakovi, Jovan Strikovi i Radovan
Karadi. U njihovim govorima i publikovanim tekstovima dominirale su ideje
o veliini i plemenitosti srpskog naroda, o povijesnom stradalnitvu nebeskog
naroda, o nunosti postojanja mrnje izmeu Srba i nesrba. U pokuaju psiho-
26
Vidosav Stevanovi, MILOEVI, JEDAN EPITAF, Bemust, Sarajevo, 2001,
str, 74.
27
Norman Cigar, GENOCID U BOSNI POLITIKA ETNIKOG IENJA,
Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo, 1998,
str. 41.
615
analitikog tumaenja razlika izmeu Srba, Hrvata i Bonjaka Jovan Rakovi
polazi, od nauno sumnjive tvrdnje, da postoje edipalni i kastrirani narodi.
On je, zapravo, isticao da veina Srba ispoljava simptome edipalne linosti.
Bonjaci se, pak, odlikuju osobinama analnih linosti. Ova distinkcija, kako
istie Jovan Rakovi, ukazuje da Srbi posjeduju diktatorske kvalitete po
prirodi zajedno sa agresivnim i otvorenim crtama. Edipova linost je veoma
otvorena. To nije mrana ili prikrivena linost. To je jasna linost za koju mogu
postojati samo dvije stvari - sve ili nita Primijetio sam da su muslimani
usmjereni ka analnoj fazi a ta faza je psiholoki okarakterizirana aktivnou
meditacije, injenicom meditacije, koja je sutinska za njihov karakter. Njihova
linost ima tendenciju da prisvaja stvari, da dominira kao ef, da vrednuje
ljude prema onome to posjeduju, novcu koji zarauju, njihovom socijalnom
statusu, itd. Ova analna faza je takoe okarakterisana agresivnou, preci-
znou i istoi do kraja i ovo ustvari pokazuje da prema muslimanskim
dunostima anus mora biti posebno ist. Nisam doao do ovih ideja fiksacije i
istoe kroz Kuran nego kroz moje vlastito iskustvo i odreene socijalne i
psiholoke karakteristike.
Shvatio sam da je karakter Hrvata vezan za kastraciju. Kastrirana linost
je sama po sebi, zatvorena i hermetika. Duboko zatvorena, stalno je izloena
strahu da e biti kastrirana, da e je neko napasti, da e izgubiti neto to
iskljuivo njoj pripada. Karakter kastracije boji se da e biti zloupotrebljen, da
e biti tretiran bez digniteta.
Prema mom istraivanju koje mora biti predmet glavnih rezervi poto
teko da bih bio ozbiljan naunik kad bih mislio da sam otkrio univerzalni
princip - Edipova linost i ona kastrirana se polariziraju. Kastrirani i edipski
ive ponekad u harmoniji, pod uslovom da kastrirani prepoznaje Edipa kao
sastavni dio i dopunu. Ali u situaciji gdje kastrirana linost poinje da sa visine
gleda edipsku, uz podozrenje, njihov odnos moe postati veoma neugodan, a
sukob ovih linosti se manifestuje napadom meu populacijom, to rezultira
sukobom njihovih politika.
28
Oito je da miljenje Jovana Rakovia nema naunu podlogu. Meutim,
primitivni i manje obrazovani sluaoci psiholoke spoznaje o diferencijama
28
Citizens Commision on Human Right (Graanska komisija za ljudska prava):
THE MINDS BEHIND ETHNIC CLEANING (UMOVI IZA ETNIKOG IENJA),
izmeu Srba, Bonjaka i Hrvata, do kojih je doao Jovan Rakovi, su odue-
vljeno prihvatili. Iz govora pomenutih psihijatara su spoznali da su Srbi i
karakterniji i moniji i bolji u odnosu na Bonjake i Hrvate i to oni treba
da prihvate jer su to naune injenice. Jovan Rrakovi i Radovan Karadi
su uporno nastojali da uvjere svoje pristalice i osvijeste neistomiljenike o
toboe dugo pripremanoj i sada ispoljenoj zavjeri protiv Srba. Radovan
Karadi, strunjak za paranoju je uporno ponavljao da su Srbi u opasnosti i
da, zbog toga, Srbin moe vjerovati samo Srbinu. Ako Srbi ne shvate da je za
njih pripremljena klaonica spoznat e je kada doe, ali tada e biti kasno.
Sudei prema ponaanju njegovih sljedbenika u toku agresije Karadieva
manipulacija masama je donijela ono to je eljeno. Srbi su proganjali i ubijali
pripadnike dva naroda, posebno bonjakog, s kojima su u Jugoslaviji ivjeli
u bratstvu i jedinstvu. Probueni strah od Hrvata i Bonjaka, strah od njiho-
vih genocidnih namjera su nosioci i izvrioci genocida nad Bonjacima i
Hrvatima, prihvatili kao alibi za svoje zloine. Srbi su ubijali i proganjali
druge po savjesti, jer je pravedno ubijati i proganjati druge da Srbi ne bi
doivjeli ono to im je pripremljeno- istrebljenje.
Analiza podataka o stradanjima u toku agresije pokazuje koliki je i kakav
udio, u psiholokoj pripremi genocida i urbicida, imao Radovan Karadi,
posebno njegove umjenosti u primjeni psiholokih znanja steenih u Tajvitok
(Tavistock) - centru u Londonu. On je, neosporno je, dobro poznavao psiho-
loke mehanizme paranoidnog ponaanja, psiholoke izvore straha na mitu
stvorenih iluzija o duhovnoj istoi srpskog naroda, o agresivnosti rtvenog
jarca koji je stavljen u uvjete stvarne ili fiktivne moi. Ove i druge psihosoci-
jalne spoznaje su znaajno doprinijele djelotvornosti njihovog propagadnog
djelovanja. Sve to su govorili i pisali, Radovan Karadi i drugi psihijatri, bilo
je usmjereno osnovnom cilju: da podstaknu Srbe iz svih srpskih zemalja da
ustanu na noge, da vie ne trpe zulume i nasilje Turaka i poturica, da
osnae asne pradjedovske iskone. Koliko je Radovan Karadi bio opsje-
dnut fikcijom o Turcima kao okupatorima i Bonjacima kao nasljednicima tih
okupatora pokazuje sadraj dijaloga izmeu ruskog pisca Eduarda Limonova
i njega. U trenucima posmatranja, sa visinskog proplanka, opsjednutog
Sarajeva Karadi je rekao Limonovu: Srbi i Muslimani, koji su ranije bili
Srbi i koji su preli na islam, dijele grad. Srbi su inae posjedovali svo
zemljite, koje je nekad bilo jedna zemlja. Moda smo pregovarali oko teri-
616
617
torija, ali samo smo govorili oko toga. Ovo je naa zemlja. Turci su ovdje
bili okupatori, a Muslimani su nasljednici tih okupatora
29
Radovan Karadi je slijedio svoga uzora i politikog istomiljenika
Jovana Rakovia. Sa Rakoviem je obilazio razna mjesta Bosne i Herce-
govine u kojima su, na manjim skupovima i mitinzima, psiholoki pripremali
Srbe za agresiju za koju su, iz pouzdanih beogradskih izvora, znali da e doi.
U raznim verbalnim formama su ponavljali istu neistinu da su Srbi rtve
ugnjetavanja i da su za sve njihove nevolje krivi Hrvati i Muslimani. U cilju
razvijanja nacionalistike euforije koristili su izraze koji su bili emotivno
obojeni i koji su, u kolektivnom sjeanju Srba, bili duboko utkani. Izmeu
rijei katolik i rijei ustaa su stavljali znak jednakosti. Izrazima Turci ili
poturice su znali da e, u glavama Srba, posebno u glavama manje obrazo-
vanih i zatucanih, probuditi stoljeima razvijanu mrnju prema Turcima. Jovan
Rakovi je nasluivao kakve povoljne psiholoke efekte moe oekivati od
svog, iskonstruisanog i vie puta ponavljanog suda da sve to se stalno
deavalo Srbima, od Kosovske bitke do danas, je nesrea. Samo je Boija
pravda spasila Srbe od istrebljenja, srpsko ime od izumiranja. etiri vijeka,
stotine hiljada pa ak i milioni Srba plaalo je zbog svoje odanosti svojoj
vjeri i naciji svojim ivotima. Srpski narod je umirao est vijekova
30
U atmosferi punoj euforinog nacionalizma i osvetnikih strasti, govori
Rakovia - kao i govori drugih medijskom propagandom velianih intele-
ktualaca - su oduevljno prihvaani. Mase su u njihovim govorima nalazile
ono to su traile, nalazile su podsticaj i ohrabrenje za konani obraun sa
vjekovnim ugnjetaima. Oni su znali da e naii na odobravanje i saglasnost
malih ljudi, jer su euforine i obmanute mase ponesene prizemnim moti-
vima bujale na svakom mjestu i s oduevljenjem stizale na skupove sumnjivih
linosti da bi primile potvrdu svojih elja govore o svojoj veliini, povijesti i
kulturi, kao i servirane izmiljotine o ugroenosti srpstva i spremnosti Srbije
da se zatiti od takvih opasnosti. Bila su to u osnovi okupljanja obmanutih
duebrinika za rad protiv svojih susjeda. Njima se u nacionalistikoj deko-
raciji obratio vod neonacistikim vokabularom i najavio odlunost Srbije
da se braniod izmiljene ugroenosti, odnosno od susjeda koje namjerava
29
Isto, str. 19.
30
Isto, str. 10.
618
napasti, a koji toboe naruavaju njen integritet, to je bilo ideoloko blefiranje
ponavljano na takvim skupovima.
31
Analiza karaktera i smjera drutvenih procesa nedvojbeno pokazuje da bi
se dogodilo ono to se stvarno dogodilo i da su intelektualci ostali po strani.
Meutim je, takoe, oito da procesi realizacije planiranog genocida nad
Bonjacima ne bi imali takve krvolone tokove i ishode. Intelektualci su
opravdavali genocid nad Bonjacima povijesnim injenicama, uzvienim
ciljevima nebeskog naroda, visokomoralnoj potrebi sluenja domovini.
Njihov udio u manipulacijama i pripremi masa za genocid je zaista velik i,
zbog toga, njihova odgovornost za zloine nije mnogo manja od odgovornosti
vojnih i politikih nosilaca i izvrioca zlodjela. Najveu odgovornost - istie
Sra Popovi imaju srpski intelektualci, jer su bili ushieni optom euforijom
i od toga su imali materijalne koristi, poto su postali ideolozi tog nacionalnog
pokreta. Zadatak inteligencije jednog naroda ne treba da bude u tome da prati
sve emocije, predrasude, zablude svog naroda. Narodu bi mogao bolje sluili
ako bi izneli svoju kritiku svest, a u nekom trenutku, mogli bi i da se raziu od
naroda, ukoliko bi on krenuo pogrenim pravcem a prema svom iskrenom
ubeenju i po svojoj savesti. To intelektualac mora da kae i po ceni da bude
izolovan.
32
Motivacioni agensi genocida
Psihosocijalni izvori genocida nad Bonjacima su sadrani u strukturama
linosti idejnih zaetnika, propagatora i izvrilaca zloina i u, ideologijom
zatrovanoj, atmosferi izvan njih. Namjera i in genocida su rezultanta sklada
izmeu velikodravnih i nacionalistikih koncepcija srpskih, a kasnije, i
hrvatskih vlastodraca i dugo noene spremnosti pojedinaca i grupa pojedinaca
da, pripreme genocida nad Bonjacima, shvate potrebnim i opravdanim inom.
Srbijanska politika elita usmjerila je svoje djelovanje u dva, na psiholokim
spoznajama dobro utemeljena pravca: (1) u iznalaenje i znalaku primjenu
31
32
Sra Popovi, PUT U VARVARSTVO, Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji,
Beograd, 2000, str. 153.
619
prihvatljivih razloga za genocid nad Bonjacima i (2) u maskiranje
genocidnih namjera drutveno opravdanim razlozima. Podsticala je ispolja-
vanje stoljeima razvijanih mitova o stradalnitvu srpskog naroda od turskih
zuluma, samouvjereno su iznosili istine o ugroenosti Srba u Bosni i Herce-
govini, osporovali su Bonjacima autohtonost i nacionalni individualitet
(prezentirali su istorijske dokaze o Bonjacima kao Srbima muslimanske
vjeroispovijesti), pripisivali su Bonjacima fundamentalistike i antisrpske
zloinake pobude i slino. Vladajui reim Srbije je, na neistinama, mobili-
ziralo i uvjeravalo domau i svjetsku javnost u pravinost i pravednost njenih
agresivnih i genocidnih planova. Tvrdili su da oni ne napadaju druge ve se
brane od drugih. U Bonjacima, kao fundamentalistima, su utkani diha-
dski porivi. Dobro su naoruani pa, zbog toga, ele napasti miru odanu
JNA. Islamski vjerouitelji govore o islamu kao jedinoj pravoj vjeri iako se
zna da samo pravoslavna vjera moe biti jedina prava vjera.
Motivirani spoznajom o svojoj stvarnoj oruanoj moi i oruanoj nemoi
Bonjaka, srpska vladajua elita je, i prije poetka agresije, vidljvo ispoljavala
tokove i ishode svojih miroljubivih namjera. Prva, manja zvjerstva, su nosila
u sebi upozerenje ta ih eka ako ostanu u svojim domovima. Prva zlodjela
su bila i opomena kolebljivim Srbima ta i njih eka ako ne idu putevima
kuda idu svi Srbi putevima progona, muenja i ubijanja svojih prvih susjeda.
Prvobitni okovi - istie Norman Cigar - uzrokovani masovnim napadima na
civile, kao i brze kampanjske akcije, doprinijele su, u poetnoj fazi, da se ljudi
odlue da idu, to je, bez ikakve sumnje srpsko rukovodstvo upravo eljelo.
Dodatna korist, koju je donosila upotreba zvjerstva, bilo je paljenje etnikih
strasti i osveta, to je trebalo da natjera i one Srbe koji su bili protiv takve
politike da se pridrue svom nacionalistikom rukovodstvu.
33
Rijetki poje-
dinci su preutno osuivali genocid nad Bonjacima, a nekoliko istaknutih
intelektualaca su se i javno suprostavili zlodjelima.
Zato je veina Srba Bosne i Hercegovine aktivnimueemu ostvari-
vanju teritorijalnih pretenzija i genocidnih planova Slobodana Miloevia i
njegovih sljedbenika podravala ovu grozomornu politiku? Zato su i oni koji
nisu odobravali nasilje prema Bonjacima izabrali pasivnost kao, kako su
33
Bosanski kulturni centar, Sarajevo, 1998, str. 82.
620
oni mislili, jedini mogui vid reagiranja? Psihosocijalnih, kao i drugih razloga
ima vie. Izmeu njih je mogue izdvojiti najvanije: naglaavanje - srpske
ugroenosti; - prikrivanje istine o osobinama i ponaanju Bonjaka stereo-
tipima; - formiranje uvjerenja, putem medija, - o Bonjacima kao uljezima na
srpskoj zemlji; - razvijanje izuzetne osobitosti kod svakog pripadnika srpskog
naroda tvrdnjama o vjerskoj, nacionalnoj i kulturnoj superiornosti Srba; -
podsticanje mrnje prema svim dravama koje su u medijskim propagandnim
porukama, proglaene neprijateljskim dravama. Neprijateljstvo zemalja,
koje je srpski reim proglasio neprijateljima, se manifestovalo u parolama,
tekstovima, govorima na mitinzima. Posebni motivi za navodno neprija-
teljstvo - istie Norman Cigar - bili su raznoliki, ukljuujui i: - elju Vatikana da
podrije pravoslavlje; - tenju za obnovu Habzburke i Otomanske imperije; -
izlazak Njemake na topla mora; - balkansku naftu i trgovake puteve
prema istoku; - elju Njemake da se osveti za poraz u Drugom svjetskom
ratu.
34
Stalno uvjeravanje, perfidnim propagandnim mjerama, pokrenutih
masa politika i vojna elita je postigla ono to je eljela. eljela je da u svijesti
svakog Srbina probudi strah od islamskih fundamentalista, od Turaka koji
ele vratiti mo koju su imali nad srpskim narodom vie stoljea. Probueni
strah, od stvarnog ili izmiljenog neprijatelja, je bitan preduvjet nastanka
agresivnosti. Iako su, u uvjetima u kojima se nalazio bonjaki narod, sve
tvrdnje o pripremi Bonjaka za rat sa Srbima bile iskonstruisane u centrima
propagande, one su prihvaane kao tane. Prihvaane su jer su propagandne
poruke, posebno one koje su oblikovane u masovnim medijima kontroliranim
od politikih i vojnih voa, bile zasnovane na emocionalno protivrjenim
stanjima: na osjeanju viestoljetne pokornosti i poslunosti utkane u kole-
ktivno nesvjesnom i podsticanom, u uvjetima pripreme za genocid, osjeanju
superiornosti srpskog naroda nad drugim narodima. U tumaenju moguih
motivacionih izvora genocidnih pobuda i ponaanja Srba ne treba zanemariti i
uticaj kulturnih osobenosti svakog naroda, pa shodno tome i srpskog. Ervin
taub ukazuje na tu injenicu rijeima da je najvei broj kulturnih struktura
ispoljava neke predispozicione karakteristike za grupno nasilje, a izvjesne
kulture nose konstantni potencijal za to. Takoe, u okolnostima slabo razvijenih
kulturno-socijalnih standarda a naglaenih ivotnih problema, mogue je
oekivati grupno nasilje. Kulturni self-koncept naroda znaajno doprinosi
34
Isto, str. 95.
621
poveanoj potrebi za odbranom kolektivno psiholokog sebstva. Ovu potrebu
pojaava osjeaj superiornosti, zapravo osjeaj da si bolji od drugih i da ima
pravo da njima vlada. Drugi motivacioni inilac za psiholoku samoodbranu
je kolektivna sumnja u sebe. Kada se oseanje superiornosti kombinuje sa
naglaenom (i esto nepriznatom) sumnjom u sebe, njihov doprinos mogu-
nosti pojavljivanja genocida i masovnih ubistava moe biti izuzetno velik.
35
Grupna vjerovanja i osobna poslunost
U pokuaju rasvjetljavanja prirode i smjera motivacionih inioca
genocidnog ponaanja pojedinaca i grupa pojedinaca nailazimo na mnotvo
moguih psihosocijalnih razloga. Svaki od moguih razloga mogao je uticati,
vie ili manje u procesu buenja latentnih genocidnih pobuda ili pak u procesu
uvjeravanja o potrebi genocidnog ponaanja. Iako je ispoljavanje genocidnih
namjera i genocidnog ponaanja mogue dovesti u vezu sa izoliranim
djelovanjem svakog psihosocijalnog razloga ipak, za pouzdanije objanjenje
masovnog ubijanja Jevreja u Drugom svjetskom ratu i Bonjaka u periodu
agresije na Bosnu i Hercegovinu (1991-1995), opravdano je tvrditi da se dublji
psihosocijalni uzroci nalaze u sjedinjenom i sinhroniziranom djelovanju svih,
potencijalno moguih, psihosocijalnih uzroka genocidnog ponaanja poje-
dinaca i grupa pojedinaca. Samo ideoloki prihvatljiv sklop ovih genocidno
determinirajuih faktora, zapravo faktora koji djeluju, u i izvan linosti
pojedinca, mogao je podstaknut ne samo ranije pripremljene, ve i obine
Srbe da krenu putevima zla, putevima progona, muenja i ubijanja nesrba,
posebno Bonjaka. U irem poimanju svi inioci koji djeluju izvan linosti su
inioci kulture. U pripremi genocida nad Bonjacima naglaavan je monoli-
stiki model drutvenog ureenja. U stalnom i, na razliite naine, ponavlja-
nom planu srpskog reima da Srbi mogu biti sigurni samo u jednoj dravi, u
dravi u kojoj nee biti granica izmeu Savezne Republike Jugoslavije i
meunarodno priznatih drava, jasno je izraen otpor prema pluralistikom
modelu kulture, ustvari prema svakom vidu zajednikog ivljenja ljudi
35
Ervin Staub, THE ROOTS OF EVIL (KORIJENI ZLA), Cambridge University
Press, Cambrige, 1995, str. 18-19.
622
razliitog nacionalnog i vjerskog identiteta. Parola Svi Srbi u jednu dravu
sadrava isto ono to je sadrano u proklamovanom stavu Adolfa Hitlera:
Jedan narod, jedno carstvo, jedna volja.
Florens Hartman (Florence Hartmann) istie da su Srbi nastojali ostvariti
svoje tertorijalne pretenzije metodom terora, vidovima nasilja izmeu kojih
mnogi nisu primjenjivani ni u najmranijim periodima ljudske povijesti.
Dokazi o srpskom krenju meunarodnog humanitarnog prava su brojni
granatiranje graana, prvo u Sarajevu, a nakon toga i u drugim opsjednutim
mjestima; masakri u toku osvajanja, a nakon toga forsirana evakuacija civila
radi promjene etnike strukture odreenih podruja; nezakonito zatoenje
civila u koncentracionim logorima; torture; sistematsko silovanje; prisvajanje
i pljakanje privatne imovine; sistematsko unitavanje kulturne i religiozne
batine u osvojenim teritorijama sa jedinim ciljem, ciljem eliminacije nesrpskih
tragova; koritenje zatvorenika kao ivih titova na prvim linijama fronta i u
minskim poljima; i muenje gladovanjem civila koji pruaju otpor su samo
neki vidovi krenja meunarodnog humanitarnog prava i zakona rata koje su
Srbi ispoljili.
36
U nacionalnom i (ili) vjerski jednoobraznom konceptu drutvenog
ivljenja izrasta potreba za autoritarnimvoenjems jedne strane i slijepom
poslunou s druge strane. Slobodan Miloevi, ohrabren podrkom - nacio-
nalistikom idejom oduevljenih intelektualnih krugova - je preuzeo ulogu
voe srpskog naroda. U njegovim mnogobrojnim izjavama i ponaanju
dominirala je ista pretenzija politikih i vojnih aktera srpskog preporoda da
vojnom silom ostvare teritorijalno iru, etniki istu i monolitistiki ustro-
jenu srpsku dravu. Nije sluajno to je za poetak realiziranja ranije konci-
piranih agresivnih i genocidnih planova izabran Gazimestan, uzviica u
blizini Pritine na kojoj je voena bitka 1389. godine izmeu i turske i srpske
vojske. esto godina je, iz generacije u generaciju, prenoena neistina o ovoj
bici i njenom ishodu. U razvijanom mitu poraz je velian kao pobjeda, o
turskim vazalima su izmiljane prie i pjevane pjesme o njihovom junatvu,
podmuklo i neasno ubistvo cara Murata je veliano kao gest hrabrosti i
pravednosti. Na proslavi u Gazimestanu oko milion Srba je ohrabreno govo-
36
Roy Gutman and David Rieff, CRIME OF WAR (RATNI ZLOINI), New York
London, 1999, str. 55.
623
rom Slobodana Miloevia da su, u ime odbrane s ugroenog srpskog
integriteta, opravdani svi vidovi djelovanja pa, shodno tome, i agresivni i
genocidni. Sve je to sadrano, kako istie Vid Pejak, u glavnom sloganu:
Slobodane, daj nam oruje. Miloevi, Karadi i drugi lideri su drali
ratnike govore. Miloevi je obeao da niko vie ne smije tui Srbina (istupu
u Pritini 1989) a Karadi je uzvikavao da je srpska nacija sveta nacija i da
je Bog Srbin (govor u Banjoj Luci 1991). Zbog osjeaja tjeskobe ljudi su
inklinirali poistovjeenju sebe sa terapeutom (psihijatar Karadi je to
uoavao), pa je i zbog toga njihov uticaj na mase bio velik i dubok.
37
ta je navelo obine Srbe da vre zloine ili da ih samo preutno
odobravaju? Razlozi o kojima smo govorili djelovali su, oito je, i na pote-
ncijalne izvrioce genocida i na neutralne oevice. Meutim, vidljivo je da
su osobe koje su realizirale ciljeve idejnih zaetnika i podstrekaa genocida
dobili legitimitet za zloine. Legalne vlasti su odobravale pa, ak, i nagraivale
zlodjela pojedinaca. Izvrioci genocida su, svoje zloinake nakane i zloi-
naka djela, doivljavali kao asna i pravedna djela, kao dokaz osobne
izuzetnosti i duboke odanosti uzvienim ciljevima nebeskog naroda. U
atmosferi punoj mitova i osvetnikih strasti progon, muenje i ubijanje
Bonjaka nije praeno ni osjeajem grinje savjesti, niti najmanjim kajanjem,
a ni strahom od odgovornosti za zloine. Svoje neljudske inove su raciona-
lizirali uvjerenjima o Bonjacima kao glavnim krivcima zle sudbine Srba, jer
u ovakvoj atmosferi, prikazujui Muslimane negativcima i dehumanizirajui
ih, nije bilo iznenaujue to je tako mnogo Srba bilo spremno poiniti
zvjerstva, ne sumnjajui u to to ine. Koritenje stereotipa nije sluilo samo za
mobilizaciju Srba ve i za trpanje Muslimana u zajedniku kategoriju opasnih,
tuih i nepopravljivih neprijatelja protiv kojih je i legalno i moralno prihva-
tljivo, pa ak i obavezno, koristiti sva raspoloiva sredstva.
38
Opiti Stenlija Milgrama (Stanley Milgram) o poslunosti su pokazali
koliko su obini ljudi spremni da izvravaju elje, zahtjeve ili naredbe auto-
riteta pa, ak i onda, kada odluke autoriteta podrazumijevaju nanoenje boli
37
Vid Pejak, PSYCHOLOGICAL MODEL OF WAR READINESS AND WAR
PORTICIPATION, Review of Psychology, 1997, 1-2, str. 79.
38
624
drugim osobama. U atmosferi autoritarnosti kakva je u, toku pripreme i
izvravanja genocida nad Bonjacima vladala u Srbiji i drugim srpskim
zemljama, odanost i poslunost vodu Slobodanu Miloeviu su bili nuni
ishodi te atmosfere. Iako se poslunost pojedinaca i grupa pojedinaca moe
tretirati vanim psihosocijalnim razlogom pokornosti masa jednoj osobi, ipak
se u tumaenju nastanka i manifestacije genocida nad Bonjacima moraju uzeti
u obzir i drugi psiholoki inioci. Nuno je uoiti prirodu i smjer unutranjih,
motivacionih i emocionalnih, inioca linosti, kao i sklopa okolnosti izvan
linosti, koji su omoguili da se osobine odanosti i poslunosti voi proglase
bitnim dimenzijama patriotizma. Mora se imati na umu da motiv poslunosti
rezultira iz elje da se slijedi voa, da se bude dobar lan grupe, da se pokae
respekt prema autoritetu. Svi oni koji voljno prihvataju autoritete usvajaju i
njihove poglede i ideologiju. Upravljanje koje uzima u obzir udio kulturnih
dispozicija, iskustvenog doivljaja tekih ivotnih uvjeta, motivacije koja
rezultira iz njih, inklinacije prema nainima zadovoljavanja motiva vie
sjedinjuje ljude nego poslunost zbog straha ili respekta.
39
Ervin taub
ukazuje na znaaj Milgramovih spoznaja ali ne zanemaruje i gledita Eriha
Froma (Erich Fromm) i Alise Miler (Alica Miller). Erih From analizira razloge
odanosti najveeg broja Nijemaca Hitleru od poetka njegovog uspona do
poraza. Razlozi se nalaze u nemogunosti pojedinaca da, zbog razvoja u
uvjetima autoritarne kulture, preuzmu vlastite odgovornosti u ivotu. Izlaz iz
bjekstva od slobode je u poslunosti voi. Unutranja potreba za submisi-
vnou je povezano sa nesposobnou pojedinca da savlada ivotne potekoe.
U autoritarnoj obitelji smatra Allisa Miler nije mogue formirati nezavisne
linosti. Zavisne linosti osjeaju potrebu za jakim osobama koje e oni, ne
razmiljajui o moguim posljedicama, pokorno slijediti.
Uloga Srpske pravoslavne crkve i
srbijanskih orijentalista
Psihosocijalni izvori genocida nad Bonjacima su sadrani u postupcima
i ponaanju pravoslavnih svetenika i srbijanskih orijentalista. Crkveni dosto-
39
Ervin Staub, THE ROOTS OF EVIL (KORIJENI ZLA), University press,
Cambridge, 1995, str. 29.
625
janstvenici su zloupotrebom vjerskih osjeanja podsticali i hrabrili nosioce i
izvrioce genocida nad Bonjacima. Ispoljavanje vjerskih osjeanja je politi-
zirano. Srpska pravoslavna crkva je to inila: opravdavanjem teritorijalne
pretenzije srpskog reima, poveavanjememocionalne tenzije itelja gradova i
sela stavljajui ideoloke ciljeve u vjerske okvire, irenjemneistina o islamu
kao tuinskoj i agresivnoj vjeri, osporavanjemmoralnog digniteta autorima
nauno validnih tekstova o karakteru islamskog uenja i, posebno, davanjem
crkvenog blagoslava i oprosta izvriocima genocida. Ukazujui na neraskidivu
vezu izmeu nacionalnog i vjerskog identiteta i prihvatajui progone, muenje
i ubijanje Bonjaka kao ostvarivanje povijesno dugo ekajue prevlasti
pravoslavne vjere nad islamom. Crkva je kroz takvo stanovite vidjela ne
samo mogunost promocije duhovnih interesa, ve, takoe, i odskonu dasku
koja e je izbaciti u sfere veeg znaaja u politikoj areni i poveati broj njenih
odanih sljedbenika, zahvaljujui vodeoj ulozi u tom pitanju. ak i kada su u
svojim propovijedima potcrtavali duhovne interese, ove ideje su esto bile
izraavane u svjetovnoj formi.
40
Srpska pravoslavna crkva nije uradila ono to
je, po svim Boijim zakonima, mogla i trebala. Umjesto da zatiti nejake i
nedune od svirepih pobuda i ponaanja pripadnika svoga naroda, Crkva je
nastojala da pojaa probuene osvetnike strasti, da oslobodi nosioce i
izvrioce genocida od moralne odgovornosti, da svoje vjernike uvjeri da je
pravoslavlje jedina prava vjera. Beir Maci ukazuje na politizaciju crkve
tvrdnjom da se unutar crkvenih krugova formiralo veoma militantno i
agresivno jezgro koje, umjesto vjerski, sve vie djeluje politiki, sa svojom
nacionalistikom opcijom za razrjeenje jugoslovenske krize. Pravi primjer za
to je Srpska pravoslavna crkva ija je struktura bila u funkciji agresije, u
interesu tobonje odbrane srpstva, svete srpske zemlje, srpskih grobova.
41
Ideolozi svesrpskog nacionalnog preobraaja su uoili i koristili visoku
motiviranost Crkve za istu mranu ideologiju koju su oni, uz pomo srpskih
masa, revnosno pripremali i jo revnosnije ostvarivali. Srpska pravoslavna
crkva ne samo da se ne distancira od nasilja i zloina, ve igra ulogu najcrnje
sauesnice u srpskim klanjima i ubijanjima nesrpskih naroda, a time odbacuje
40
41
Beir Maci, AGRESIJA NAKON AGRESIJE, Vijee Kongresa bonjakih
intelektualaca, Sarajevo, 2001, str. 19.
626
svoj svetaki oreol i humanistiku misiju. U njoj su sveci nemanjiki vladari
koji bi mogli uspjenije personificirati grubosti prirodnih sila nego svece,
naroito u poreenju sa helenskim bogovima koji simboliziraju ljudske vrline,
a koje pravoslavlje negira kada blagoslovi klanja ljudi i silovanja ena. Dok se
Heleni preko svojih bogova klanjaju moima ljudskih vrlina kao idealima
ljudskih sposobnosti, svetoslavlje kropi svojom vodicom aktere genocida nad
nesrpskim narodima pa njen blagoslov pada na srpskog etnika s kokardom
na kapi, kamom meu zubima, pukom u jednoj i vatrom u drugoj ruci kao
simbola srpstva.
42
Srpska pravoslavna crkva nije iskazala ni aljenje ni osudu genocida nad
Bonjacima ak i onda kada je svjetska javnost to od nje jasno ili preutno
traila. Predstavnici meunarodne zajednice su kasnije spoznali koliko su
njihova traenja a, ponekad i zahtjevi, u tom smislu bili produkt njihovog
neznanja duboke povezanosti izmeu ciljeva srpskog reima i ciljeva Crkve.
Psiholoka analiza izjava i ponaanja patrijarha Pavla i veeg broja srpskih
svetenika jasno pokazuje suprotnost izmeu crkvenih proklamacija i stvarnog
ponaanja. Izricane su uopene osude nasilja a u praksi su srpski svetenici,
podsticanjem i svetom podrkom nasilja, davali legitimitet genocidnoj
velikosrpskoj politici. U javnim izjavama pravoslavnih svetenika i u toku
vjerskih procesa su glasno izgovarane razne neistine, stereotipi i predrasude o
Bonjacima. Tvrdili su, izmeu ostalog, da Bonjaci, u nesvjesnim dubinama
nose potrebu za muenjem i ubijanjem krana, da islam ne prihvata suivot
razliitih vjera, da e Srpska pravoslavna crkva rado primiti Muslimane iako
su napustili pravoslavlje, ako se prethodno pokaju, ali da su Srbi blie
nebesima ako pobiju vie nevjernika.
Neosporna odgovornost Srpske pravoslavne crkve za uinjeni genocid
nad Bonjacima je oita. Srpska pravoslavna crkva nije samo propustila da
osudi sve srpske zloine, ona je obezbjeivala svetenike za armiju bosanskih
Srba i ohrabrivala je operacije protiv Muslimana. Tako su regruti bosanskih
Srba izgovarali zakletvu pred pravoslavnim svetenicima, dok su pravoslavni
velikodostojnici blagoslovili snage bosanskih Srba pred odlazak u akcije, kao
to je naprimjer elitna jedinica komandosa Panteri, koja je bila optuena da
42
627
je poinila brojna zvjerstva.
43
I danas, est godina nakon Dejtona, Srpska
pravoslavna crkva nije ispoljila kajanje zbog oiglednih zloina nad nesrbima,
posebno Bonjacima, kojim je, zloupotrebom vjerskih osjeanja, znaajno
doprinijela. Ona i danas istrajava u uvjerenju da je pravoslavna vjera najuzvi-
enija vjera, da je ona iznad svih drugih vjera. Unosila je a i sada unosi u svijest
pripadnika srpskog naroda ono to je psihijatar Rakovi isticao da je srpski
narod uvijek bio narod tragine sudbine, neka vrsta boanski roenog naroda,
naroda sa Neba i naroda Smrti. Veza izmeu Neba i nacionalnog usuda
stvorila je specifinu psihologiju i drutvene uslove. Ona je stvorila uslove za
religijsku sudbinu etnikog bia.
44
U stvaranju psihosocijalne atmosfere pogodne za ispoljavanje genocidnih
namjera i genocidnog ponaanja pored ideologa, knjievnika, novinara,
pravoslavnih svetenika znaajnu ulogu su odigrali i srbijanski orijentalisti.
Srbijanskih orijentalista je, u odnosu na druge nevladine i nepolitike
strukture, izrazito mali broj ali njihov uticaj na srpske mase, u procesu
motiviranja za genocid, je bio dosta zapaen. Njihova mo je proizilazila iz
karaktera profesionalnog interesovanja i naunog statusa. Njima se vjerovalo
jer su sluaoci mislili da govore u ime orijentalistikih nauka. Meutim, oni su
govorili o islamu falsifikatima, iskrivljavanjima naunih spoznaja, prilago-
avanjem svojih zloupotreba i predrasuda dnevnim politikim ciljevima
velikosrpskih nacionalista.
Sigurno je da oni nisu mogli sprijeiti davno pripremljene planove o
unitenju nesrba, posebno Bonjaka, na svim podrujima za koje su srpski
ideolozi tvrdili da pripadaju, u njihovim glavama stvorenoj dravnoj tvorevini,
Velikoj Srbiji, ali su mogli nepodravanjem ili, to bi bilo jo snanije,
ukazivanjem na naune istine o islamu, oslabiti otricu velikosrpske propa-
gande koja se izdano koristila naunim spoznajama orijentalista o islamu
kao vjeri i islamu kao pogledu na ovjeka. Oni su publikovali studije i knjige
o islamu, ali to nisu bile nauno utemeljene studije, ve njihove projekcije.
Njihove naune studije o islamu nisu imale onoliki uticaj na mase koliko su
43
Norman Cigar: GENOCID U BOSNI POLITIKA ETNIKOG IENJA,
Bosanski kulturni centar, 1998, str. 87.
44
THE MINDS BEHIND ETHNIC CLEANSING Citzens Commission on
Human Rights, Sarajevo, 1994, str. 22.
628
imali njihovi propagandni nastupi u masovnim sredstvima komunikacije u
kojima su, kad god su eljeli, mogli sudjelovati. Bile su im dostupne sve vane
politike odluke prema kojima su oni podeavali naune argumente.
Orijentalisti su, stalnim destruktivnim medijskim djelovanjem, postali
aktivna strana u etnikom ienju. Umjesto koritenja svoje priznate ekspe-
rtize da se suprotstave procesu viktimizacije, oni su poiniocima genocida
stavili na raspolaganje svoj jedinstveni kredibilitet kako bi izdvojili, izolirali i
osudili muslimansku zajednicu, i antimuslimansko djelovanje uinili intele-
ktualno prihvatljivim. Tako su osnaili kredibilitet krovne nacionalistike
ideologije i vjerovatnost da e ona zadobiti podrku srpske javnosti.
45
U psiholokom tumaenju karaktera i smjera destruktivnog djelovanja
onih od kojih se, takav trend u ponaanju, nije mogao oekivati od svetenika
i od orijentalista nuno je, po naem miljenju, uzeti u obzir etiri injenice:
(1) podsticajnost psihosocijalne atmosfere stvorene djelovanjem usmjera-
vanih i kontroliranih medija, (2) osobenost karaktera najagilnijih pojedi-
naca koji su, zahvaljujui dobijenim ili izborenim statusom, smatrani
najuglednijim osobama u svojim profesionalnim grupama, (3) preutna ili
ispoljena spremnost veine na poslunost viim, bez obzira iz kojih
centara moi dolaze, radi zatite od ugroavanja vlastitog nacionalnog i
vjerskog identiteta i (4) realnost izrazite vojne premoi i objektivne vojne
nemoi onih koji su se pripremili da pokore i istrijebe srpski narod.
Analiza zbivanja u Srbiji i Crnoj Gori, a naroito zbivanja koja su
intenzivirana govorom Slobodana Miloevia na Gazimestanu 1989. godine,
nedvojbeno pokazuju da je stvorena, vrlo podsticajna, psihosocijalna klima za
genocid, da su u tim zbivanjima vidnu ulogu, pored ideologa i knjievnika
igrali svetenici Srpske pravoslavne crkve i orijentalisti, da je veina u atmosferi
induciranog straha od neprijatelja i realnog procjenjivanja vojne prednosti
JNA ispoljila spremnost na pokornost i izvravanje nareenja. Samo nekoliko
istaknutih intelektualaca je izrazilo svoje protivljenje medijskim genocidnim
podsticajima, samo mali broj je ukazao na pogibeljnost ideje o Velikoj Srbiji
i agresivnih pretenzija Slobodana Miloevia i njegovih sljedbenika. U uvje-
45
Norman Cigar, ULOGA SRPSKIH ORIJENTALISTA U OPRAVDAVANJU
GENOCIDA NAD MUSLIMANIMA BALKANA, Institut za istraivanje zloina protiv
ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo, 2000, str. 62.
629
tima izrazite manipulacije masama, stavovi razumnih pojedinaca nisu
doivljeni kao prilika za otrenjavanje medija (koji su opravdavali agresivne
pobude i ponaanja masa), ve su posluili ideolozima nacionalizma da ih
proglase izdajnicima domovine. Neki su proglaeni izdajnicima, a drugi su
protjerivani i zatvarani. I u ranijim autokratskim reimima, u dravama u
kojima su stereotipi i predrasude bili preferirani, u kojima je kulminacija
nacionalistikih strasti dostigla najvii vrh, desilo se isto sa pojedincima koji su
se protivili reimu i upozoravali na pogibeljnost agresiji sklonih masa.
Pojedince koji su govorili istinu o pojedinom reimu protjerali su, zatvorili ili
ubili oni koji su bili na vlasti, a iji je bijes izazvan. Bez sumnje, uobiajeno je
objanjenje da su bili opasni za njihov cijenjeni poredak, pa im je njihovo
ubijanje izgledalo najbolji nain da se zatiti status quo. To je dosta istinito,
ali ne objanjava injenicu da su oni koji su govorili istinu bili tako duboko
omraeni ak i kada nisu predstavljali stvarno ugroavanje utvrenog poretka.
Vjerujem da razlog lei u tome to oni, govorei istinu, mobiliziraju otpor kod
onih koji je potiskuju. Tim drugima istina je opasna ne samo zato to moe
ugroziti njihovu vlast ve zbog toga to skriva njihov cijeli svjesni sistem
orijentacije, liava ih njihovih racionalizacija i moe ih ak prisiliti da
drugaije djeluju. Samo oni koji su proivjeli proces osvjetavanja vanih
potisnutih impulsa poznaju prevratniki osjeaj zbunjenosti i smetenosti koji se
javlja kao rezultat. Nisu svi ljudi voljni upustiti se u te pustolovine, a najmanje
oni koji bar na trenutak profitiraju jer su slijepi.
46
Defanzivna agresija koja
je, pored maligne agresivnosti, podsticana u araniranoj psihosocijalnoj
atmosferi su ostvarivane sa znanjem da se pranje mozga moe pojaviti samo
meu ljudima. Da bi se uvjerio narod u to da je ugroen, potreban je, iznad
svega, medij jezika: bez toga bi gotovo sva sugestija bila nemogua. Osim
toga, potrebna je i drutvena struktura koja prua dovoljnu osnovu za pranje
mozga.
47
Mediji su doprinosili negativnom usmjeravanju masa zahvaljujui
aktivnom sudjelovanju istaknutih pojedinaca u ostvarivanju istih genocidnih
ciljeva. Eksperimentalna istraivanja socijalnih psihologa su pokazala da
se pod uticajem autoriteta mijenjaju stavovi veine. Promjene u stavovima
46
Erich Fromm, ANATOMIJA LJUDSKE DESTRUKTIVNOSTI, Naprijed,
Zagreb, 1980, str. 30.
47
Isto, str. 22.
veine se objanjavaju ili djelovanjem sugestije ili mehanizmom raciona-
lizacije. U atmosferi kakva je bila u vrijeme pripreme agresije i genocida, a
naroito u toku njihovog ostvarivanja, znaajn uticaj autoriteta je rezultirao i iz
sugestije i iz racionalno prihvaenih razloga prezentiranih od autoriteta.
Pokrenute srpske mase su ispoljile izrazitu poslunost prema autoritetima i
zbog injenice to su, izrazito uticajni pojedinci, obavljali profesionalne
dunosti za koje se unaprijed moglo pretpostaviti da ih obavljaju visoko
moralni i znanjem obdareni ljudi. Probuene mase (pokreti naroda) nisu
mogle ili nisu htjele prihvatiti injenicu da je u pitanju zloupotreba vjere
(pravoslavni svetenici) i nauke (orijentalisti) a ne asno djelovanje ljudi koji
su educirani i pripremljeni za pravedno i humano djelovanje. Vano je naglasiti
i injenicu da je u masama svaka neistina, svako nerealno nasluivanje, svako
uvjeravanje o prisutnoj opasnosti doivljavano kao dokazi za opravdanost
zlodjela koji su namjeravali uiniti ili koje su ve inili.
Izvori genocidne motivacije malih ljudi su u njima duboko usaene crte
poslunosti. Oni su bili spremni da izvre svako nareenje jer je poslunost
vrednovana kao moralna crta linosti, kao cijenjena karakterna osobina.
Neposlunost je pak, u preferiranom vrijednosnom sistemu drutva, tretirana
nepoeljnim i tetnim vidom ponaanja Srbina. S obzirom na potrebu
bezuslovne pokornosti srpskom reimu svakog pojedinca, neposlunost je
poistovjeena sa grijehom. Neposlunost je grijeh iz kojeg se raaju mnoge
nevolje srpskog naroda. Doivljaj grijeha kao izraza neposlunosti je jedan, od
veeg broja moguih, psiholokih razloga genocida. U datim okolnostima, u
okolnostima u kojima je naglaavana vanost poslunosti, poistovjeenjem
poslunosti sa grijehom je bio dobar podsticaj za zloin, jer je potreba za
pokornou povezivana sa izrazitom vojnom snagom JNA i izrazitom vojnom
nemoi Bonjaka. Osjeaj vojne moi JNA, ustvari vojne moi srpske vojske,
je asocirana sa sigurnou, manjom vjerovatnoom vojnog neuspjeha sa oito
vojniki slabije naoruanim i slabije opremljenim protivnikom i sa oeki-
vanjem nagrade za revnosnu poslunost.
Nakon priznanja i pravde oprost da, ali zaborav ne
Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu je, i po toku odvijanja i po
ishodima, nadmaila sve strahote i stradanja dosadanjih ratova. Svi pokretai
630
631
i izvrioci genocida nad Bonjacima jo nisu privedeni pred lice pravde iako je
opi okvirni sporazum za mir u Bosni i Hercegovini, parafiran u Dejtonu 21.
novembra, a potpisan u Parizu 14. decembra 1995. godine (Dejtonski spora-
zum)
48
naglasio nunost takvih mjera. Agresori su nanijeli mnoga zla
bonjakom narodu, ali nisu ostvarili ono to su takoe smatrali prioritetnim
zadatkom da ospore pravnuodrivost njene meunarodno priznate dravnosti.
U Aneksu 4 Dejtonskog sporazuma je naglaeno da Republika Bosna i
Hercegovina nastavlja svoj dravni kontinuitet pod novim imenom Bosna i
Hercegovina u postojeim meunarodno priznatim granicama, da ostaje
drava lanica Ujedinjenih naroda i da moe kao Bosna i Hercegovina
zadrati lanstvo ili zatraiti prijem u organizacijama unutar sistema Ujedi-
njenih naroda, kao i drugim meunarodnim organizacijama, sa unutranjom
strukturom od dva entiteta: Federacije Bosne i Hercegovine i Republike
Srpske.
49
Neosporno je da je priznanje nastavljanja dravnog kontinuiteta Bosne i
Hercegovine zaustavilo izrazito naglaenu tendenciju cijepanja Bosne i
Hercegovine. Od datuma potpisivanja Dejtonskog sporazuma do danas prolo
je vie od est godina. Oekivano je da e drava Bosna i Hercegovina otkloniti
ili ublaiti posljedice nastale agresijom i genocidom ako ne sve, a onda bar
najizrazitije. Manje je potrebnog i mogueg ostvareno u odnosu na ono to je
eljeno i oekivano: (1) da e najodgovorniji akteri genocida nad Bonjacima
biti osueni za svoja zlodjela; (2) da e se prognanicima i raseljenim osobama
omoguiti povratak i siguran ivot u njihovim vlastitim domovima; (3) da e
organi i institucije drave Bosne i Hercegovine djelovati u skladu sa ulogama
i obavezama koje su sadrane u Dejtonskom sporazumu, (4) da e meu-
entitetska razgranienja biti tretirana, od bosanskih Srba i bosanskih
Hrvata, onako kako su definirani u Dejtonskom sporazumu, kao razgra-
nienja a ne kao granice izmeu drava; i (5) da e biti eliminiran ili pak
ublaen otpor ostvarenju bitnog preduvjeta drave Bosne i Hercegovine
konstitutivnosti Bonjaka, Hrvata i Srba na njenoj cijeloj teritoriji.
Analiza napisanog i izgovorenog ukazuje na mnotvo moguih i nemo-
guih pretpostavki, argumentiranih i neargumentiranih gledita, pesimistikih
48
Omer Ibrahimagi, SUPERMACIJA BOSNE I HERCEGOVINE NAD ENTI-
TETIMA, Vijee Kongresa bonjakih intelektualaca, Sarajevo, 1999, str. 55.
49
Isto, str. 55.
i optimistikih nasluivanja, optubi i odbrana. Mnogo je obeanog a malo
ostvarenog. U unutranjoj strukturi zagovaravajuih ili osporavajuih razloga
se ne nalaze dalekovidne razvojne projekcije, ve uske pragmatike natuknice,
jednostrane vizije nosilaca nauno neutemeljenih projekata, isprazna nadmu-
drivanja izabranih predstavnika odreenih - nacionalizmu sklonih - politikih
stranaka, upornost u opstrukciji stabilnijih utemeljivanja zajednikih institucija
i organa, ispoljavanje ugroenosti nacionalnih prava kada se osporavaju ili ne
prihvataju prijedlozi ili rjeenja koja su neargumentirana ili koja su, oito je,
nacionalistiki obojena. Ovi trendovi se, kao i brojni drugi, brane ili
osporavaju pravnim, ekonomskim, politikim, filozofskim, teolokim i
drugim, kako njihovi nosioci izjavljuju, logikim i empirijski argumenti-
ranim spoznajama. Jedno je ono to oni misle ili u to vjeruju, a drugo je
stvarni okvir njihovih izgovorenih ili napisanih stavova. Iza ispoljenih stavova
ne stoji ono to se, u jednom zdravom drutvenom sistemu, u jednoj dravi
oekuje, ustvari ne stoji nepristrasan pojedinac ili grupa pojedinaca, ve
osoba ili osobe koji su izabrani da brane ideoloke interese skupina kojima
pripadaju.
U ovom socijalnopsiholokom sagledavanju drutvenih procesa i pona-
anja glavnih aktera tih procesa se ne uoava samo manifestno, o kojem smo
govorili, ve i ono to stoji iza ispoljenog. Ne stoji samo vidljiva opstrukcija
formiranju i razvijanju Bosne i Hercegovine kao drave, ve i, skoro, nevi-
dljiva potreba kretanja sporednim kolosijecima, kretanja kolosijecima
nepriznavanja i negiranja onoga to je moralo biti duboko utkano u sve pore
bosanskohercegovake drave, zapravo osporavanja agresije i genocida nad
Bonjacima. Kada bi ove povijesne istine bile prihvaene od veeg broja
predstavnika bosanskih Srba i bosanskih Hrvata, a ne samo od Bonjaka,
drutveni i ekonomski proces bio bi i efektniji i efikasniji. Vitalnost svakog
drutvenog ureenja se mjeri i po spremnosti prihvatanja djelotvornosti
negativne zbilje koja je u njemu ugnijeena. Preutkivati i negirati zlo koje je
naneseno bonjakom narodu u toku agresije i genocida, znai slabiti ili guiti
povijesne temelje viestoljetne dravnosti Bosne i Hercegovine, znai ospo-
ravati vrijednosti njenih tolerantnih meunacionalnih i meuvjerskih relacija,
znai dati podsticaj novim genocidima. Iz svjesnog nezaborava toka i ishoda
genocida izrasta opravdana potreba ostvarivanja ideje i prakse pomirenja i
to, ne samo zbog ovog sada, ve i zbog onog sutra, i ne samo zbog mogunosti
izrastanja mrnje kod stradalnika, ve i zbog generacija mladih koji ne
632
633
ele doivjeti isto, a moda i tee zlo, ije posljedice i sada, u svom unutra-
njem svijetu, nose njihovi roditelji, rodbina, prijatelji i sugraani. Govoriti o
potrebi pomirenja bez prethodnog sagledavanja ostvarenja pravde za rtve i
mnogostrukih determinanti od kojih uveliko zavisi i tok i ishod procesa
pomirenja nee se postii mogui i poeljni efekti. U okviru njih, psihosocijalni
inioci, imaju znaajnu ulogu.
Bez poznavanja psiholoke prirode zaborava, karaktera stresnih dogaaja
i duine sjeanja na njih, razloga za poistovjeenje nezaborava sa terorom
sjeanja, psiholokih intencija sadranih u ispoljenom otporu prema ponovnoj
izgradnji vjerskih i tradicionalnih vrijednosti bonjakog naroda i drugih
pobuda i ponaanja pojedinaca, organizacija i vlada i, naravno, ne samo
racionalnih ve i iracionalnih nemogue je ostvariti intencije sadrane u
potrebi pomirenja. Svi oni koji tvrde da je nezaborav genocida nad Bonjacima
glavni razlog loih odnosa meu narodima Bosne i Hercegovine, opravda-
vaju grozomorno nasilje nad nedunim i time ostvaruju ansu za neodgo-
varanje pred pravosudnim organima za zloine svojih istomiljenika ili za
svoje osobne. Iz njihovih glasnih povika vidljiv je osobni strah i zabluda. Boje
se suenja, iako ne osjeaju grinju savjesti zbog izvrenih zloina.
Svako otkrie novih masovnih grobnica i argumentirane izjave o
genocidu doivljavaju kao urotu neprijatelja Srba, kao osudu tekovina
otadbinskog rata. Boje se da istina o genocidu nad Bonjacima ne ue u
programe odgoja i obrazovanja mlade generacije. Nastoje da se termin
agresija zamijeni terminima greka, graanski rat, sve tri zaraene strane
u sukobu ili samo strane u sukobu. Misle da e terminolokim promjenama
zatakati istinu o agresiji i genocidu. I sada, est godina nakon Dejtonskog
sporazuma, naini razmiljanja i ponaanja idejnih zaetnika i izvrilaca
genocida kao i njihovih sljedbenika ostao je sadrajno nepromjenljiv. Uvje-
renja o karakteru rata su ostala ista, promijenio se sam nain prezentiranja
neistina i zabluda. Svoja pogrena uvjerenja mogu prenijeti na svoje
istomiljenike ali ne mogu u svijesti stradalnika, u mentalnim procesima
preivjelih Srebrenianki, osakaenih i izmuenih logoraa, graana opsje-
dnutog Sarajeva i drugih stratita i muilita izbrisati sjeanja na preivjele
strahote. Nastoje sprijeiti ostvarenje osnovnih principa pravde za rtve
predvienih Deklaracijom UN od 29. novembra 1985. godine.
50
50
HANDBOOK ON JUSTICE FOR VICTIMS (PRIRUNIK ZA PRAVDU
ZA RTVE), Centre for International Crime Prevention, New York, 1999, Prilog 4.
634
Rijei Bjanke Deger (Bjanca Yagger), ene koja je neposredno doivjela
strahote itelja Srebrenice, nakon ulaska Mladievih soldata u Srebrenicu, i
danas djeluju snagom upozorenja na djela neovjenosti i potrebu stalnog
podsjeanja na dane zloina, na nezaborav genocida Bjanka Deger, u tekstu
OPTUUJEM IZDAJA SREBRENICE, kae: To se ne zaboravlja. Ne, ne
mogu zaboraviti uase, groznu brutalnost protiv bosanskog naroda kojoj sam
bila svjedok. U moje sjeanje urezane su slike tisua ena koje su bile rtve
masovnih silovanja i tortura, pedijatrijskih odjela punih djece, amputiraca
kojima su udove otkinule minobacake granate, koja su bila podvrgnuta
operacijama bez anestezije, ponekad izvoenim od strane medicinskih tehni-
ara s pilama.
51
Racionalno shvaanje i emocionalno prihvaanje istine o genocidu je
pravi poetak procesa pomirenja. U prihvaenoj istini o genocidu sjeanja na
dane progona, muenja i ubijanja prelamaju se u svijesti ne kao podsticaj za
mrnju ve kao potreba za oprostom, ali i ne za zaboravom. Svaka pretpo-
stavka o moguem trajnom zaboravu je nerealna pretpostavka jer su tragovi
brutalne agresije na Bosnu i Hercegovinu duboko urezani u brojnim, znanim
i neznanim, mezarima poginulih ili svirepo umorenih, u tijelima i duama
osakaenih, u pogledima i hodu muenih i zlostavljanih, u svijesti i ponaanju
prognanika i izbjeglica. O strahotama grozomornog ponaanja agresora
upeatljivo govore i zgarita vjerskih svetinja Bonjaka, ruine kulturnih i
obrazovnih uilita, kosturi opljakanih i sruenih domova nedunih. Cifre
poginulih i ranjenih, brojevi raseljenih (displaced persons) i izbjeglica
(refugess) su enormno velike. Cifre su velike iako, naalost, nisu konane.
Demografi jo uvijek ne mogu da kau koliko je Bosanaca, u najveem broju
Bonjaka, ubijeno, ranjeno, mueno i zlostavljeno, protjerano iz svojih
domova. Skoro svakodnevno se otkriju nove masovne grobnice, prezentiraju se
novi podaci o kuama muenja i broju muenih i zlostavljenih u njima, prona-
laze se nestali.
52
51
Bjanka Deger, OPTUUJEM IZDAJA SREBRENICE, u Zborniku radova
SREBRENICA 1995., Knjiga I, Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i
meunarodnog prava, Sarajevo, 1998, str. 98.
52
635
Na kraju, i pored naeg nastojanja da sagledamo neke psihosocijalne
dimenzije genocida nad Bonjacima, osjeamo koliko smo jo daleko od
spoznaje svih onih psihosocijalnih faktora koji su, pored drugih faktora,
uzrokovali pojavu stravinih, individualnih i masovnih, zloina nad auto-
htonim narodom Bosne i Hercegovine. U usporedbi sa spoznajama psihologa
o motivima i nainu izvravanja ranijih masovnih zloina u svijetu (zloini
njemakih faista na Jevrejima, zloini u Jermeniji, Kambodi, Argentini) i
zloini koji su izvreni nad Bonjacima u toku agresije na Bosnu i Herce-
govinu, mogue je uoiti slinosti ali i razlike, posebno u nainu muenja i
ubijanja. Srpski zloinci su ispoljili i veu surovost i veu sadistiku
matovitost u toku vrenja genocida. U traenju sociolokih i psihosocijalnih
uzroka genocidnih namjera i genocidnih ponaanja srpskih zloinaca akademik
Muhamed Filipovi se pita: Da li injenica, da takve zloine vre Srbi i to
masovno kao narod, a ne samo kao pojedinci, te da su rtve takvih zloina
muslimani, a prije svega Bonjaci, kao najrazvijeniji dio muslimanske popu-
lacije na tlu bive Jugoslavije, ima nekog udjela i znaenja u genezi ovih
zloina, ili se radi o neem drugom. Da li povijest razvoja srpske nacije, njen
etniki sastav i tradicija, njena etnogeneza i karakteristike, koje su etnolozi,
etnografi i antropolozi zapazili i opisali (ajkanovi, orevi, Cviji,
Filipovi, Vlahovi i dr.) imaju neku ulogu u tome to se zbivalo i kako se
zbivalo. Da li etnokarakteristike i obiaji, izraeni u najranijim mitskim i
prethistorijskim, te kasnije mitolokim i historijskim idejama i shvatanjima kod
Srba, imaju u tome neku ulogu i objanjavaju tipove i karakter zloina, ostaje
da se vidi.
53
U propagandom stvorenoj atmosferi, u atmosferi u kojoj su,
istovremeno, podsticani svijest o osobnoj veliini i uzvienosti svakog Srbina
i strah od brojnih neprijatelja srpskog naroda, su reaktivirani tragovi onoga
to je razvijano i stoljeima prenoeno iz generacije u generaciju. Sve to je
govoreno i pisano o zulumima Turaka, o iskonstruisanim nainima muenja,
o potrebi odmazde nad poturicama kao dugu generacijama Srba koji su
mueni i ubijani od tuina nailazilo je na iroko odobravanje. Nacionalne,
53
Ac. prof. dr. Muhamed Filipovi, SOCIOPSIHOLOKA I ANTROPOLOKA
ANALIZA ZLOINAKOG KARAKTERA, OSOBITO ZLOINA ISPOLJENIH
PREMA BONJACIMA I BONJAKINJAMA TOKOM SRPSKE AGRESIJE NA
BOSNU I HERCEGOVINU, u knjizi: MOLILA SAM DA ME UBIJU, CID, Sarajevo,
1999, str. 65.
vjerske i karakterne osobine o kojima govori Muhamed Filipovi su, pored
drugih uvjeta, djelovali podsticajno i ohrabrujue na nosioce i izvrioce
genocida nad Bonjacima.
Potreba za oivljavanjem sjeanja na dane genocida je duboko utkana u
svijesti onih koji su izgubili svoje oeve ili majke, svoju djecu i unuke, svoje
roake i prijatelje, onih koji su izgubili svoje domove, svoju tekom mukom
steenu imovinu, onih koji su ostali bez posla i bez ivotne karijere. Potreba za
nezaboravom ivi u duama svakog estitog ovjeka bez obzira na njegovu
vjeru, naciju i rasu, bez obzira gdje ivi i koju funkciju ima, jer je genocid
izvren nad Bonjacima, nad nevinim ljudima, nad pripadnicima ljudskog
roda, nadljudskim biima planete zemlje. Otpori dolaze ne samo od onih koji
su pokretai, nosioci i (ili) neposredni izvrioci zloina, ve i od onih poje-
dinaca koji se plae da e stalno podsjeanje na genocid podstai preivjele
rtve genocida na odmazdu, da e onemoguiti vjersku i nacionalnu tolera-
nciju, da nastojanja za pomirenja nee imati poeljni ishod na racionalnoj, a
pogotovo na emocionalnoj i konativnoj. Otpori prvih su oekivani, jer oni
strahuju od kazne i ostvarenja pravde za rtve, a otpori drugih su najvjerova-
tnije plod neznanja ili dobrog djejstva poznatog psiholokog mehanizma
mehanizma potiskivanja neprijatnih doivljaja. U naem ivotu ima neprijatnih
doivljaja koje elimo da zaboravimo. Ali i tada oni nisu zaboravljeni oni su
samo gurnuti u sloj nesvjesnog. Oni i dalje ive u nama u osjeanjima tjes-
kobe, izgubljenosti, ivotne promaenosti.
Istina o genocidu, pravda za rtve genocida, nezaborav na sve ono teko
to se desilo jednom narodu u vremenu nasilja srpskih zloinaca, hapenje i
suenje svakog pojedinca koji je, svojim djelovanjem, doprinio ideji i inu
genocida nad Bonjacima e, naprotiv, ubrzati procese pomirenja, olakati
komunikaciju izmeu nasilnika koji se pokajao i rtve i podstai konstruktivna
nastojanja svih onih, a njih nije malo, koji u viestoljetnom suivotu Bo-
njaka, Hrvata, Srba i Jevreja vide veliinu i duhovnu mo Bosne i
Hercegovine. Psihosocijalnih puteva do oivljavanja iskonskih vrijednosti
bosanskohercegovakih naroda i do trajne osude i aktivnog otpora svakom
novom pokuaju genocida, ne samo u Bosni i Hercegovini, ve u bilo kojoj
drugoj zemlji ima vie. Svaki put koji vodi do demokratinijih, humanijih i
prisnijih odnosa meu ljudima razne rase, vjere i nacije je opravdan. U ranijim
razmatranjima smo ukazivali neke prihvatljive, psihosocijalne, pravce djelo-
636
637
vanja. Na kraju ukazujemo na dva gledita koja upotpunjuju sliku moguih
socijalnopsiholokih puteva nezaborava genocida, osude ratnih zloinaca i
procese pomirenja, na gledite akademika Muhameda Filipovia i velikog
humaniste Bjanke Deger. U osudi ispoljenog zloina prema Bonjacima i,
posebno, prema Bonjakinjama akademik Muhamed Filipovi istie da sve to
kompletira sociopsiholoku sliku jednog naroda, jedne tradicije i jednog
ponaanja, te ukazuje na to da je neophodno dugotrajno i sistematsko
sociopsiholoko lijeenje tih ljudi. Takvo lijeenje moe im dati samo stroga
primjena zakona od strane pravne drave i demokratska praksa u drutvenim
odnosima. A da bi to bilo mogue, neophodna je katarza za taj svijet. U
socijalnim relacijama takvu katarzu, ba kao i u drevnim tragedijama, moe
donijeti poraz samo glavnih junaka takve prakse, nositelja tenje da se tako
postupa.
54
Nakon oivljavanja potresnih doivljaja vezanih za genocid u
Srebrenici Bjanka Dager izjavljuje: Da bi rtve bile spremne na pomirenje,
zloinci moraju platiti za svoja nedjela. Opasnost da se u Bosni ponovi
zaboravljeni genocid nad Armenijom 1915.
55
Njeno upozorenje nije bez
osnove, jer ona zna da ovo nije prvi, ve deseti genocid nad Bonjacima. Jedan
od razloga ponavljanja genocida nad Bonjacima je zaborav na dane vlastitog
stradanja. Bonjaki narod je sada svjesniji posljedica zaborava. Danas, vie
nego ranije, ivi pouka i poruka: Zaboraviti neemo a oprostiti moemo.
54
Ac. prof. dr. Muhamed Filipovi: SOCIOPSIHOLOKA I ANTROPOLOKA
ANALIZA ZLOINAKOG KARAKTERA, OSOBITO ZLOINA ISPOLJENIH
PREMA BONJACIMA I BONJAKINJAMA TOKOM SRPSKE AGRESIJE NA
BOSNU I HERCEGOVINU, u knjizi: MOLILA SAM DA ME UBIJU, CID, Sarajevo,
1999, str. 69.
55
Bianca Yagger: OPTUUJEM - IZDAJA SREBRENICE, u knjizi: Srebrenica
1995. Kniga I, Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava,
638
Dr. Muhamed estanovi
ZLOINI NAD MENTALNIM INTEGRITETOM
DJECE BOSANSKE KRAJINE
Istraivakih radova o zloinima nad djecom poinjenih za vrijeme
agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu je veoma malo. Posebno je malo
istraivanja koja se odnose na zloine nad mentalnim integritetom djece.
Zato je ovaj problem za nas znaajan? Prije svega, moemo se sloiti da
su djeca najdragocjenije to jedna zemlja ima. Drava bez zdrave mladosti
nema budunosti. Prihvatljiva budunost se zasniva na zdravoj mladosti.
Unititi mladost znai unititi toj dravi budunost. Lijepo je rekao Ulof Palme
(lof Palme): Jedina praktina veza koju imamo sa budunou su djeca.
Neemo pogrijeiti ako ustvrdimo da su djeca najvei stradalnici u
protekloj agresiji. Nisu samo ubijana, sakaena, izgladnjivana itd, ve su i
osujeivana u razvoju, uenju, igri, ljubavi itd.
Prema izvjetaju UNICEF-a, (United Nations Childess Emergency Found
- Meunarodni fond za pomo djeci) iz avgusta 1994. godine, dakle godinu
dana prije zavretka oruanog dijela agresije, u BiH je ubijeno 16.614 djece, a
34.351 ranjeno. Od toga je tee povrijeeno 18.360, a invalidizirano 1.821
dijete.
1
To su podaci jedne strane zloina. Ali, koliko ih je mentalno stradalo?
Ovim pitanjem se bavi Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i
meunarodnog prava u Sarajevu od poetka oruane agresije na Republiku
Bosnu i Hercegovinu. Zato?
Zloini nad mentalnim integritetom su, u Konvenciji o kanjavanju i
spreavanju genocida donesenoj 1948. godine, tretirani kao zloini genocida.
2
1
Osloboenje, 24.8.1994.
2
Konvenciju 11 je Generalna skuptina UN izglasala 9. 12. 1948. stupila je na
snagu 12. 1. 1951. U lanu II, ta. b, nanoenje teke psihike povrede tretira se kao zloin
genocida.
639
Dakle, zloini nad mentalnim integritetom su teki zloini, zloini genocida i
kao takvi po meunarodnom pravu kanjivi.
Teina tog oblika genocida odreena je duinom trajanja posljedice. Sva
istraivanja pokazala su da mentalna dezintegracija traje desetljeima, pa ak
moe postati transgeneracijska. Zloini nad mentalnim integritetom djece BiH,
poinjeni oruanom agresijom, ostavili su teke posljedice rtvama agresije.
Naa istraivanja, koja su obuhvatila i prostor Bosanske krajine, utvrdila
su, pored ostalog, obim mentalne dezintegracije najvanije populacije nae
zemlje, a to su djeca.
Prevalencija teeg psihikog dezintegriteta djece, kao posljedica agresije
na Bosnu i Hercegovinu, poveana je za 130 puta u odnosu na predratno stanje.
Rast prevalencije psihikog morbiditeta
3
nastavljen je i po zavretku ratnih
nasilja, tj. po okonanju oruanog dijela agresije. Godinu dana poslije rata
prevalencija psihikog morbiditeta bila je 350 puta vea u odnosu na predratni
period. To su kljuni podaci o zloinima nad djecom Bosne i Hercegovine,
meu kojima su i djeca Bosanske krajine.
Na osnovu komparativnih analiza koje su proveli drugi istraivai i naeg
istraivanja moe se zakljuiti da je rat u Bosni i Hercegovini bio najstreso-
geniji. Dok su, naprimjer, djeca u kuvajtskom ratu, u prosjeku, iskusila
etiri, u libanskom ratu, koji je trajao deset godina, est, djeca Bosne i Herce-
govine su iskusila devet vrsta ratnih stresova.
Vrste ratnih stresova koje su iskusila djeca BiH su:
1. Izloenost intezivnim ratnim dejstvima;
2. Ranjavanja i ubistvo svojih najbliih, za koje su snano emocionalno
vezani;
3. Nasilno i neoekivano naputanje doma i mjesta ivljenja;
4. Percepiranje ruenja svoje kue, unitavanje i pljakanje doma;
5. Separiranje ili nasilno odvajanje od roditelja i drugih dragih osoba;
3
Broj sluajeva bolesti koji su prisutni u nekoj populaciji u odreenom vremenu.
6. Nestalost nekoga od dragih osoba;
7. Perceptivni doivljaj zlostavljanja roditelja ili neke druge drage osobe
ili samog djeteta;
8. Ubistvo nekoga od veoma drage osobe;
9. Strahovi zbog permanentnog izgladnjivanja do smrti.
Djeca cazinskog, bihakog i velikokladukog podruja iskusila su i jo
jedan, dodatni, ratni stresor, a to je bratoubilaki rat.
Djeca koja jo nisu nauila da, u svojoj kogniciji, isprocesuiraju takve
dogaaje u kojima amida ubija oca, daida tetka itd, su dodatno morbidizirali
djecu Bosanske krajine.
Dakle, moemo rei da su djeca ovog podruja iskusila vei broj ratnih
stresova nego djeca drugih podruja. Ono to nas posebno zabrinjava je to to
djeija psihika dezintegracija moe trajati godinama, pa ak da se prenese i na
njihovu djecu.
Ono to treba naglasiti je to da svaki interpsihiki konflikt ukazuje da
dijete teko pati.
Naveemo samo neke simptome koji ukazuju da dijete, koje ih ispo-
ljava, ima, manje ili vee, zdravstveno-psihike tekoe:
- Gricka nokte, upka kosu i sl.,
- Ima pojaan ili oslabljen apetit,
- Dok spava bunca i vrpolji se,
- Pretjerano je vezano za roditelje,
- Lahko plane i bez veeg razloga,
- Sklono je tuama ili lomi predmete,
- Pretjerano aktivno, stalno u pokretu,
- Teko se koncentrie na rjeavanje zadataka,
- Zanemaruje svoje obaveze,
640
641
- Nezainteresirano za zbivanja koja bi se i njega trebala ticati,
- Plai se da izlazi iz kue. Najradije vrijeme provodi u kui,
- Tepa, muca, primjetno manje govori,
- Mokri ili puta stolicu u ve dok spava,
- mirka, kaljuca, grimasira ili pravi neke druge nevoljne pokrete,
- esto se ali na glavobolju, bolove u stomaku, povraa, ima estu
stolicu,
- esto trai da pije neke lijekove,
- itd.
Svi ovi simptomi za laika mogu znaiti uobiajeno ponaanje djeteta. Oni
im za to ne poklanjaju potrebnu panju. Za psihologe i psihijatre oni znae da
dijete posjeduje neke psihike poremeaje.
Kada se, kod djeteta, pojavi vei broj navedenih simptoma, dakle,
odreeni simptomatoloki grozd, to je znak da je dotino dijete sa ozbiljnijim
mentalnim poremeajem.
Istraivanja psihike dezintegriranosti djece, koja je nastupila kao
posljedica uinjenih zloina za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Herce-
govinu, proveli smo i na prostoru Velike Kladue i Bosanske krupe.
4
To su dva lokaliteta Bosanske krajine koja su preivjela vei broj zloina
kao psiholokih stresova. Za ovu priliku, iz naih istraivanja, iznijeemo samo
nekoliko ilustrativnih studija pojedinanih sluajeva o mentalnoj dezintegraciji
djece ovog podruja. Svaki od mnotva sluajeva je specifian i teak. Bilo je
teko izdvojiti one sluajeve koji bi bili najilustrativniji.
5
4
Istraivanja na prostoru Bosanske Krupe vrena su u aprilu i maju 1999. godine,
a na prostoru Velike Kladue u oktobru i decembru 1999. godine.
5
Izvor: Aplikacije pojedinih sluajeva koje smo prikupili tokom i poslije agresije
na Republiku Bosnu i Hercegovinu, izmeu kojih smo za ovaj rad izdvojili jedanaest,
nalaze se u Institutu za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava
Univerziteta u Sarajevu.
SLUAJ 1: Djeak A. P. roen 1986. u Velikoj Kladui. Uenik je O
25. novembar Velika Kladua.
Najstresogeniji momenat bio mu je kad je granata ubila brata. Tom
zloinu je neposredno prisustvovao.
Posljedice: Postraumatski sindrom pomenuti traumatski dogaaj esto
mu se ponavlja u mislima. Plai se od svakog zvuka koji ga podsjea na zvuk
granate. Nezainteresiran za zbivanja oko sebe i esto zanemaruje vane
obaveze.
SLUAJ 2: Dva djeaka, braa: sinovi H. M., O. M. roen 1984. i S. M.,
roen 1985. godine, uenici O 25. novembar u V. Kladui, su prisustvovali
zarobljavanju oca kod Grivia mosta od strane vojske Autonomna pokrajina
- zapadna Bosna - APZP. Oca su im, kasnije, ubili.
Posljedice: Oba djeaka su poslije tog dogaaja na komisiji za katego-
rizaciju ocijenjena kao lahko retardirana. Pored nalaza komisije o lahkoj
retardiranosti, djeaci pokazuju i visok stepen anksioznosti, kao i niz drugih
simptoma psiholoke poremeenosti.
SLUAJ 3: Djeak D. K., roen 1989. godine u Vrnograu kod V. Kla-
due, gdje i danas ivi i pohaa O 7. avgust u Vrnograu.
Djeak je u maju 1994. godine, u selu Brdima, ranjen u glavu.
Posljedice: Gricka nokte, lomi i pucketa sa prstima. Pokazuje agresivno
ponaanje. Vrlo esto plae. Tepa dok govori. Pretjerano je vezan za roditelje.
Lahko plane i bez veeg razloga. Razdraljiv je. Svadljiv je. Teko se konce-
ntrie. Zanemaruje svoje obaveze.
Simptomi su se pojavili nakon ranjavanja i jo su izraziti.
SLUAJ 4: Djeak H. M., roen 1987. godine u selu Zborite, kod V.
Kladue, gdje i sada ivi i pohaa O 7. avgust u Vrnograu.
Djeak je ranjen 1995. godine. Ranjen je u lijevo oko, na koje sada ne vidi
i desnu nogu i lea.
642
Posljedice: Pored toga to ne vidi na lijevo oko, ima bolove u desnoj nozi
i leima. Stalno je pod intruzijom. Ima none more. esto se budi u snu itd.
SLUAJ 5: Djeak A. ., roen 1984. godine u V. Kladui, gdje i danas
ivi i pohaa O Zijad etki.
Od 1994. godine bio je u izbjeglitvu. Prvi boravak u izbjeglitvu bio je u
umacu, a zatim u Buimu. Dana 28. 10. 1995. godine teko se ranio igrajui
se pronaenom tromblonskom minom. Ostao je teki invalid bez jedne noge
i teko oteenog zgloba druge noge.
Posljedice: Pored teke tjelesne invalidnosti dijete pokazuje niz simptoma
psihikog morbiditeta. Ima none more. Regresivno se ponaa. Razdraljiv je.
Posjeduje intruzije. Zanemaruje obaveze to upuuje na postojanje depresivnih
stanja. Pokazuje i znake anksioznosti. esto ima glavobolje.
SLUAJ 6: Djeak N. N., roen 1985. godine u V. Kladui. Sada stanuje
u selu Vejnac i pohaa O Fadil Bilal u umatcu.
Svjedok je zlostavljanja brata, a on je ranjen u desnu ruku koja mu je
amputirana.
Posljedice: Pored tjelesne invalidnosti djeak je, poslije ranjavanja, dobio
niz simptoma psihikog dezintegriteta, kao to su: pretjerana agresivnost,
hiperaktivan je, teko se koncentrie, nezainteresovan je za zbivanja oko sebe,
primjetno manje govori i esto trai da pije neke lijekove.
SLUAJ 7: Djevojica M. ., roena 1982. godine u Bihau. Protjerana
iz Bosanske Krupe u kojoj je ivjela prije agresije na Bosnu i Hercegovinu.
Prvo je, kao prognanik, ivjela u Buimu, a potom u Bihau. Sada je uenik
gimnazije u Bosanskoj Krupi.
Svoj najstresogeniji dogaaj iz rata opisuje ovako: Vraajui se iz kole
pala je granata na damiju u Bihau, pored koje sam prolazila. Pala je odmah
i druga granata. Sva sam se skamenila od straha. Nisam znala gdje da se
sakrijem. Bilo je tu jo ljudi. Puno ih je bilo ranjenih. Djeca su vritala. Do
643
mene je dotrao moj daida. vrsto sam ga zagrlila i povikala: Dajo, ne daj da
me ubiju. Smjestio me u uglu jedne zgrade, a on otrao da spaava ranjene.
Onda je doao kod mene i rekao: - Sad emo pretrati ulicu. Ako uspijemo
kupiu ti sladoled. Dok smo trali preko ceste, sjetila sam se da u ovom gradu
uopte ne postoji sladoled.
Posljedice: Dok spava bunca. Vrpolji se u snu. esto se budi. Ima none
more. Teko zaspi. Ima poremeaj apetita. Teko se odvaja od roditelja,
pretjerano vezana za roditelje. Tui se da joj se dogaaji iz rata stalno pona-
vljaju u mislima.
SLUAJ 8: Djevojica S. M., roena 1983. godine u Bosanskoj Krupi.
Iz Bosanske Krupe prognana u Veliku Kladuu, gdje je ostala dvije godine. Iz
Velike Kladue prognana u Hrvatsku, gdje su do kraja agresije ivjeli, prvo u
Zagrebu, a potom u Somboru i Medolinu. Sada je uenica Gimnazije u Bosa-
nskoj Krupi.
Dok su boravili u Velikoj Kladui najstresogeniji dogaaj desio se kada je
vrena prisilna mobilizacija u vojsku, kako ona kae, Fikreta Abdia. Taj
dogaaj djevojica opisuje ovako: Jednog jutra, mislim da je bilo oko tri sata,
Fikretova vojska dola je po mog oca. Nismo htjeli da otvorimo vrata. Provalili
su. Stavili su ocu lisice na ruke i odveli ga. Drugog dana uspio se vratiti kui.
Kad se vratio odveo nas je u drugu sobu, a on otiao u WC. Vidjela sam kako
je uzeo ilet i brzo isjekao svoje vene. Krv je tekla svuda. Taj dogaaj mi je
stalno u mislima.
Posljedice: Gricka nokte, upa i vrti kosu, lomi i pucketa sa prstima. Ima
poremeen apetit. Dok spava bunca, vrpolji se u snu, teko zaspi. Pretjerano je
aktivna. Ne moe due da se primiri na jednom mjestu. Lahko se zamara.
Teko se koncentrie. Zanemaruje svoje obaveze.
SLUAJ 9: Djevojica E. P., roena 1982. godine u Bihau. Najstreso-
geniji dogaaj iz rata bio je ubistvo oca, za kojeg je djevojica bila jako
emocionalno vezana. Sada je uenica Ope gimnazije Bosanska Krupa.
Posljedice: Dok spava bunca, vrpolji se u snu, esto se budi i teko zaspi.
Plai se da bude sama. Ima strahove i kad za to nema razloga. esto se deava
644
da se ne moe sjetiti neeg to je dobro poznavala (imena, lika, dogaaja).
Ima poremeen apetit.
esto se ali na bolove na desnoj strani grudnog koa. Srce ubrzano lupa,
pri emu teko dolazi do zraka, a tijelo poinje da se trese i polagano trne.
Na EKG pregledu nisu naeni nikakvi somatski poremeaji. Medicinskim
pregledom utvreno je da su zdravstvene tegobe nastale kao posljedica doi-
vljenog tekog emocionalnog oka.
SLUAJ 10: Djeak Z. N., roen 1981. godine u Bihau. U toku agresije
ivio u Cazinu, Velikoj Kladui i Buimu. Sada je uenik Ope gimnazije
Bosanska Krupa.
Najstresogeniji dogaaj doivio je u Buimu. Vidio je pun kombi ubi-
jenih.
Drugo iskustvo ovog djeaka odnosi se na dogaaj kad je vidio kako je
njegovom komiji snajperom raznijet stomak, a ena uala na koljenima,
drala ga za ruku i plakala.
Posljedice: Tui se da mu se dogaaji iz rata stalno ponavljaju u mislima.
Teko se koncentrie. Gricka nokte, upka ili vrti kosu. Ponekad se pojavljuju
osjeaji krivnje to je preivio rat, a mnogi drugi su ubijeni ili osakaeni.
SLUAJ 11: Djevojica S. ., roena 1982. godine u Bosanskoj Krupi.
Bila prognanik iz Bosanske Krupe. Tokom agresije ivjela u Cazinu, a potom
u Bihau. Sada je uenica Ope gimnazije u Bosanskoj Krupi.
Najstresogeniji dogaaj iz rata djevojica navodi onaj kad je s majkom
prelazila most preko rijeke Une u Bihau. Na mostu je bilo dosta ljudi. Pala je
granata. Nastala je vriska. Vidjela je snijeg poprskan krvlju. Vidjela je neije
uho, prst, komadie mozga prosutog po snijegu. Bilo je mnogo ubijenih i
ranjenih.
Posljedice: Tui se da joj se taj dogaaj iz rata esto pojavljuje u mislima.
Bez veeg razloga lahko plane, previe je razdraljiva. Agresivna je. Teko se
koncentrie i esto zanemaruje svoje obaveze. Gricka nokte, upa ili vrti kosu.
645
646
* *
*
Djeca nastavljaju da pate i poslije rata. Ratna trauma nije iscijeljena, a
postratna se pojavljuje u svoj svojoj estini. Traumatizirani roditelji i nastavnici
teko da mogu pomoi onima kojima je pomo najpotrebnija svojoj djeci.
Nasilja u porodici i koli se uveavaju. kola nije prilagodila svoje zahtjeve
novonastaloj situaciji. Potrebna nam je radikalnija tranzicija kole. Meuna-
rodna zajednica vri pritisak da se iz kolskih udbenika izbace sadraji koji
podsjeaju na agresiju i zloine. Mi tvrdimo da supresija onoga to se deavalo
nije put izlijeenja. Izlijeenju Bosne moe pomoi samo istina o onome to
joj se desilo. Vlast je nemona da uspostavi ivotne perspektive mladima.
Sve su to situacije iz kojih mnoga djeca nalaze izlaz poput rahmetli S. N.,
uenice cazinske Gimnazije. Rahmetli S. N. nije imala snage da izdri arhai-
nost kolstva.
6
Zbog nesposobnosti lokalne zajednice da se organizuje u pruanju
psihosocijalne pomoi rtvama agresije, u postratnom periodu povean je broj
suicida. Samo na prostoru Sanskog Mosta za dvadesetak dana, jula 2000.
godine, izvreno je est samoubistava.
7
U jednom izvjetaju Helsinkog komiteta za Bosnu i Hercegovinu stoji da
u O 25. novembar u Velikoj Kladui su djeca diskriminirana zbog razliitih
partijskih opredjeljenja svojih roditelja. Djeca su ovdje diskriminirana ak i pri
podjeli humanitarne pomoi, a zabiljeeni su sluajevi i kanjavanja djece
zbog stila oblaenja koji ne odgovara duhovnim vrijednostima stranke na
vlasti.
8
Navedeni primjeri su samo ilustracija teine postratne traume, koja
nastavlja da i dodatno unitava nau mladost.
6
Prof. dr. Salih Foo, Tragedija - posljedica arhainosti kolstva, Osloboenje,
20. 7. 1999. god.
7
DNEVNIK TV BiH, 6. avgust 2000. god.
8
Nagorka Idrizovi, SAMOZVANI GOSPODARI NAIH IVOTA, Oslobo-
enje, 3. juni 2000. god.
647
Prof. dr. Ejub ehi
PROGRAM PODRKE U FUNKCIJI DETRAUMATIZACIJE
RATOM UGROENE DJECE I OMLADINE
Uinci traumatskih posljedica rata vrlo su veliki, kako u duevnom tako i
na tjelesnom zdravlju stanovnitva Bosne i Hercegovine, naroito djece i
omladine. Vie od polovine stanovnitva je protjerano (2,200.000), 1,297.000
ljudi izbjeglo je u inozemstvo. Prema oficijelnim podacima ivot je izgubilo
200.000 civila, meu njima mnogo ena i djece, 20.000 je nestalo, 175.259
teko i lake ranjeno. Silovano je nekoliko desetina hiljada ena i djevojica.
Na prostoru Federacije Bosne i Hercegovine 16.845-ero djece je ubijeno,
smrzli su se, umrli od gladi ili nestali. Ranjeno je 34.712-ero djece.
U ratu je 25.000 djece izgubilo majku, oca ili roditelje. Svako dijete koje
je sve to preivjelo, pati i danas od traumatskih posljedica.
Stepen traumatizacije je razliit.
Na primjer, samo u Sarajevu oko 5% djece pati od izriito tekih
traumatskih posljedica. Toj djeci je potreban kliniki tretman. Oko 15% djece
je tee traumatizirano, 50% prosjeno, a 30% lake.
Tee, prosjeno i lake traumatizirana djeca i omladina sudjeluju u
programima detraumatiziranja Wings of Hope who (Krila nade). Oko 1.200
djece i mladih od juna 1996. do lipnja/juna 1999. sudjelovalo je u programima
detraumatizacije.
Ova djelatnost se odnosila na 292-oje djece u oba entiteta Bosne i
Hercegovine, u Federaciji i Republici Srpskoj.
Radilo se radnim danima po tri sata sa grupama od po 12-ero djece.
Terapija je trajala 4 mjeseca. Odgojitelji(ce) i drugi strunjaci trudili
su se da se kreativnim metodama i odgovarajuim sadrajima bore sa trauma-
tskim simptomima: kroz igre, sport, muziku, ples, dramskim izvedbama
tekstova koji odgovaraju uzrastu i traumi, crtanjem i modeliranjem, dakle
svime to je doprinosilo oputanju, stvaranju radnih, kulturnih i higijenskih
navika i openito socijalizaciji. U ovaj program ukljuena su djeca sa znacima
teih, prosjenih i lakih traumatskih simptoma.
U saradnji sa psiholozima, pedagozima, psihijatrima, psihoterapeutima
WoH je izradio listu indikatora traume (simptoma), usmjerenu na mogue
izvore koji su u posebnim ratnim okolnostima u Bosni i Hercegovini pogo-
dovali nastanku traume.
Razliiti dogaaji koji izazivaju stres djelovali su na psihosomatske
simptome traume, ozbiljno su ugroavali normalan tjelesni i duhovni razvoj
djece kao i njihovu adaptaciju u porodicu i drutvo.
Ovi simptomi ukazuju na:
- Smetnje u osobnosti: povuenost, preosjetljivost, straljivost,
tvrdoglavost, nedrueljubivost, sebinost.
- Smetnje u navikama: napadi bijesa, grickanje noktiju, sisanje
prsta, mucanje, isprekidan san, odbijanje hrane.
- Smetnje u ponaanju: ljubomora, neposlunost, sklonost laganju,
agresivnost, destruktivno ponaanje prema predmetima u neposrednoj
blizini (oteenje namjetaja, igraaka), zatvorenost.
Prije ukljuivanja u Program klasificirani su raspoloivi podaci. Njihova
psihosocijalna slika je izgledala kako sljedi:
46% ..... djece su bez oca,
4% ..... bez oba roditelja,
9% ..... razvedenih roditelja,
42% ...... porodica se nalazi u posebno tekom finansijskom poloaju.
Uestalost indikatora traumatiziranja prije provoenja programa poka-
zuje:
648
46% .......... preosjetljivost,
22% .......... smetnje u spavanju,
35% .......... ljubomoru,
20% .......... razdraljivost,
33% .......... osjeaj stida,
12% .......... agresivnost,
8% .......... neposlunost,
12% .......... zatvorenost,
8% .......... nedrueljubivost,
8% .......... grickanje nokata,
5% .......... sebinost,
32% .......... napade bijesa,
4% .......... sisanje prstiju,
30% .......... straljivost,
4% .......... mucanje.
U ovom programu podrke sudjelovalo je 291 dijete. I ovdje su sudjelo-
vale grupe od po 12-ero djece, u dobi od 10 do 15 godina, u trajanju od tri
mjeseca. Program su proveli poznati sportski pedagozi. Kao vrsta sporta koji
je naomiljeniji meu omladinom u Bosni i Hercegovini, bila je zastupljena
koarka. Meu koarkaima djeca su najee imala svoje uzore, idole kao i
motivacije da se i sami bave sportom.
Sport ima vanu terapijsku ulogu. Naravno, uspjeh terapije nije osiguran
samo igrom. To to igru kao formu terapije ini pogodnom u procesu detra-
umatizacije jesu iroke mogunosti komunikacije meu djecom i sa neposre-
dnom okolinom, kojoj ona pokazuje svoje postignute sportske rezulatate. Kod
veine djece igra je potvrda vlastitih mogunosti i sposobnosti, to ponekad
postaje realnom ambicijom.
649
U programu detraumatizacije takoer su ukljuena djeca sa 11-20
indikatora traumatiziranosti (teka trauma), sa 6-9 indikatora (srednja trauma)
i do 5 indikatora (laka traumatiziranost).
Ovdje treba spomenuti da su ratni dogaaji koji su izazivali stres kod
djece jo vrlo ivi u sjeanju. Stoga je broj i intenzitet traumatskih simptoma
(indikatora) proporcionalan broju i vrsti ratnih dogaaja koji izazivaju stres.
WoH je identificirao 20 (dvadeset) ratnih dogaaja koji izazivaju stres, koji su
negativno utjecali na psihiki integritet djece. To su:
- na djecu je pucao snajper,
- u njegovu neposrednu blizinu pale su granate,
- dijete je ranjeno,
- njegov je ivot bio neposredno ugroen od nepoznate osobe,
- dijete je zlostavljano kao lan neprijateljske etnike grupe,
- dijete je bilo u koncentracionom logoru,
- bilo je prisutno ubistvu ili smrti bliske ili drage osobe,
- bilo je prisutno muenjima, zlostavljanjima,
- bilo je prisutno seksualnim zlostavljanjima,
- u ratu je izgubio oca, majku ili oba roditelja,
- u ratu je izgubio brata ili sestru (ponekad i vie njih),
- doivjelo gubitak ostalih lanova porodica,
- doivjelo gubitak najboljeg prijatelja/prijateljice,
- najbolji prijatelj/prijateljica je bio/bila ranjen(a),
- prisustvovalo je muenju bliske osobe,
- dijete je bilo prisutno seksualnim zlostavljanjima bliske osobe,
- bliska osoba je bila u koncentracionom logoru,
- doivjelo granatiranje, paljevinu, razaranje svoje stambene zgrade,
- doivjelo nasilan upad neprijateljskih vojnika u kuu,
- porodica je bila protjerana iz kue.
650
Od 291-og djeteta, koje je sudjelovalo u ovom programu detrauma-
tiziranja:
- 75% djece je doivjelo granatiranje vlastite kue, pri emu je ranjen
ili ubijen lan porodice,
- 45% djece je bilo ranjeno,
- 55% je bilo prisutno ranjavanju ili smrti bliskih i dragih osoba,
- 42% djece je otac poginuo ili kao vojnik ili stradao kao civilna rtva rata,
- 20% djece je doivjelo nasilan upad neprijateljskih vojnika u kuu,
- 20% bilo je prisutno muenjima i seksualnim zlostavljanjima,
- 50% djece izgubilo je nekog lana porodice.
Posljedice tih stresnih dogaaja na tjelesno i duevno zdravlje vrlo su
teke. Prema naim podacima:
- 50% ima smetnju u apetitu,
- 46% znake hiperaktivnosti,
- 46% smetnje u koncentraciji,
- 45% pati od simptoma depresije,
- 44% ima strah od mraka,
- 43% pokazuje znake trajnog umora,
- 40% je vrlo razdraeno,
- 28% ima este glavobolje,
- 27% se ali na bolove u stomaku,
- 20% ima napade bijesa,
- 19% pokazuje strah da ostane samo kod kue,
- 18% pokazuje znake potpune duhovne odsutnosti,
- 14% izrazito je nesamostalno.
651
Analiza efekata programa za potporu kroz sport pokazuje da je program
imao pozitivnog utjecaja na socijaliziranje, da je utjecao na porast samopou-
zdanja, samopotivanja i sigurnosti, porast motivacija u uenju i drutvenim
aktivnostima, u prvom redu u sportu. Traumatski simptomi su znatno ublaeni.
Nedostatak apetita je pao na 6%, hiperaktivnost na 11%, slabost u koncentraciji
na 9%, depresivnost na 14%, strah od mraka na 11%, 15% se i dalje ali na
prevelik umor, 8% nije paljivo na nastavi, 7% su razdraeni. Indikatori estih
glavobolja i bolova u stomaku kao i napada bijesa su iezli. Ostali indikatori su
prisutni u rasponu od 1 do 3%.
Prema ovim podacima uinci programa na duhovno i tjelesno zdravlje
djece su oiti.
Kao sastavni dio gore ve razjanjenog programa detraumatiziranja, WoH
je organizirao boravak djece na moru u Hrvatskoj kao i boravak u Italiji, u
italijanskim porodicama ija su djeca jednakog uzrasta kao i gosti iz Bosne i
Hercegovine.
Na moru je u zadnje tri godine boravilo 546-ero djece. U svakoj grupi
bilo je po 50-ero djece.
Smjetaj je bio osiguran u pansionu LARAUS u prekrasnom mjestu
Drvenik na Makarskoj rivijeri. Za djecu se brinuo ekspertni tim od dva
psihoterapeuta, jednog pedijatra, jednog pedagoga i tri medicinske sestre.
Efekti boravka djece uz programiran rad prateeg ekspertnog tima bili su
viestruki. Gotovo sva su po prvi put bila na moru, bila su osloboena
nametnute klaustrofobije. Vie od 80% nauila su plivati. Ranjena i osakaena
djeca vie se nisu stidjela pokazati svoje rane i otvoreno su i radosno uivala u
kupanju i u igri na morskoj obali. Sve je to kulminiralo u bezgraninu zahva-
lnost roditelja WoH-u i njegovim odgajateljima za potporu njihovoj djeci.
U ljeto 1996. WoH je prihvatio poziv grada Taranto iz Italije i 210-ero
djece u dobi od 9 do 11 godina, sa 12 pratilaca poslano je na 40-dnevni boravak
u Italiji. Djeca su bila smjetena kod porodica koje su ih mogle maksimalno
zbrinuti. Bila su to djeca bez roditelja ili bez oca ili majke, neka lake ranjena
i druga koja su trebala manji medicinski tretman (stomatoloki tretman, djeca
sa smetnjama u vidu i sluhu, pothranjenost, anemija itd.). Sve trokove snosili
su nai italijanski prijatelji.
652
Na ovaj nain su se stvorila prijateljstva, mnoga su djeca poneto nauila
talijanski jezik tako da komunikacija meu njima i dalje postoji. Uzajamne
posjete su postale ee.
Isti program je realiziran i u ljeto 1997. sa 40-ero djece i est pratilaca.
Problemi koji se javljaju pri realizaciji programa detraumatizacije djece i
omladine su brojni. Ovdje navodimo samo neke od njih koji su se javili u
naem radu:
- Broj djece i mladih koji pate od traume u Bosni i Hercegovini je
isuvie veliki, a broj onih koji su spremni da se pozabave ovim pro-
blemom je isuvie mali. Iskazano razumijevanje prema tim potrebama,
kako kod domaih ljudi tako i kod meunarodnih faktora, koji bi
eventualno mogli osigurati materijalnu i finansijsku potporu, je neade-
kvatno.
- Nedostaje i visokokolovanih profesionalnih kadrova (psihijatri,
psihoterapeuti, psiholozi i drugi) koji bi se na znanstvenoj osnovi
mogli uspjeno boriti protiv PTSD-a.
- Temeljni problem WoH-a predstavlja neizvjesnost finansiranja kao
i nedostatak vlastitih prostorija - centra koji bi pruio tehnike, prost-
orne, a time i uvjete za planski rad u cijeloj Bosni i Hercegovini.
- Svi ovi i drugi faktori uvjetuju nesigurnost pri razvijanju programa
i tendenciju da se ponekad prihvaaju ponude i programi koji daju
parcijalne rezultate. Tako ono to bi trebalo biti primarno postaje
sekundarnim. Ipak i to skretanje ili djelimino skretanje od osno-
vnog pravca djelovanja WoH-a ima smisla, jer sve to se ini za djecu
i omladinu doprinosi konanome cilju, njihovom uspjenom ukljui-
vanju u normalne ivotne tokove.
Wings of Hope je pravovremeno prepoznao probleme uenika povra-
tnika i za njih, uz finansijsku potporu DBB/GTZ, u vremenu od oktobra 1997.
do februara 1998. realizirao pilot-projekt u Kantonu Sarajevo.
U tom projektu je sudjelovalo 172 uenika i uenica povratnika. Iskustva
i spoznaje steeni u etveromjesenom radu sa ovom djecom jasno su uputile
653
na viestranost i ozbiljnost problema sa kojima se suoavaju u novoj-staroj
okolini, te da oni te probleme bez organizirane pomoi kolske i drutvene
sredine teko mogu rijeiti.
Izvore problema trebalo bi traiti u:
- prenagloj promjeni socijalnog miljea i tekoama njegovom prila-
goavanju;
- razlikama izmeu nastavnih planova i programa u zemljama izbje-
glitva i onima koji ih ovdje oekuju;
- isuvie manjkavom poznavanju maternjeg jezika da bi se nastavna
graa mogla uspjeno pratiti;
- ponekad jako izraena enja za zemljom izbjeglitva kod male
djece;
- nerijetko odbojno dranje vrnjaka i nekih nastavnika kao i nove-
stare ivotne okoline prema povratnicima - nerazumijevanje njihovog
poloaja;
- nespremnost kolskog sistema na bezbolniji prihvat velikog broja
uenika povratnika.
Ovi i drugi faktori izazivaju stresne situacije kod uenika povratnika,
usporavaju njihovo brzo prilagoavanje na novu okolinu kao i na pridravanje
kolskih i drugih obaveza.
Struni tim WoH-a struno-znanstvene spoznaje o problemima uenika
povratnika izgradio je koncepcijski pristup provedbe kako u sadrajnom
tako i u pedagoko-metodolokom pogledu. U fokusu ovog koncepta nalazi se
zahtjev za naputanje klasinog poimanja nastave zasnovanog na metodskim
jedinkama i njihovoj 45-minutnoj obradi. Preferira se slobodni pristup u kojem
se rad pojedinog implementatora ne iscrpljuje u dociranju, nego trai svako-
dnevno iznalaenje sadraja i postupaka kojima bi se ubrzao proces edukacije
i socijalizacije uenika.
Tako implementatori u jednoj koli, pod vodstvom koordinatora, u pravilu
pedagoga, pribjegavaju raznovrsnim oblicima zajednikog rada fokusiranog
na sportske, kulturoloke, rekreativno-zabavne i druge kreativne forme rada u
654
kojima do izraaja dolaze sklonosti, sposobnosti i inicijative kako uenika tako
i nastavnika. U toj interakciji mijenja se i koncept autoritarne kole, to je jedna
od veoma pozitivnih karakteristika provedbe ovog projekta, koja znaajno
doprinosi demokratizaciji kole kao sastavnog dijela opih nastojanja za
demokratizacijom bosanskohercegovakog drutva.
Realizacija programa podrke uenicima povratnicima ukazala je na svu
ozbiljnost problema adaptacije u novoj ivotnoj i kolskoj sredini. Kontinuirani
stres, koji je pratio povratnike (nasilno naputanje domovine, prilagoavanje
na status izbjeglice, gubljenje nade u povratak, te pripreme i neizvjesnost za
povratak i sam povratak) bili su dovoljne okolnosti za dezintegraciju psihikog
integriteta njihove linosti.
Znanstveno istraivaki pristup kojeg WoH ima u realizaciji svojih
humanitarnih projekata, pa i programa podrke djeci povratnicima, omoguio
je brojne spoznaje koje upozoravaju na ozbiljnost problema koje imaju djeca
povratnici i njihovi roditelji. Traumatizirani kontinuiranim stresom, u sredini
u koju su se vratila oekuju ih nove teke prepreke u prilagoavanju. Prije
svega susreu se sa okolnou da nisu naroito prihvaena. Nerijetko bivaju
ismijana u koli kad pogreno izgovore rijei maternjeg jezika. Znatan broj
djece je u Njemaku doao sa jednom ili dvije godine ivota, a neka su tamo i
roena. Ova djeca slabo (ili nikako poznaju) maternji jezik i za svoju domovinu
smatraju Njemaku. U momentima, kad su tuna i povrijeena, izjavljuju
hou kui, a to je neko mjesto u Njemakoj. Uenici povratnici nisu s
razumijevanjem prihvaeni ni od jednog broja nastavnika. to ste se vraali
kad ste tamo otili, jedna je od niza slinih reenica koje se uenicima
povratnicima upuuju. Sve ih to obeshrabruje, stavlja ih u psihike potekoe,
a neku djecu u veoma ozbiljne psihike krize.
Kod jednog broja nastavnika prisutan je lani ponos zasnovan na
uvjerenju da je naa kola u odnosu na kole u Njemakoj i po programu i po
obimu tea i da bi sve uenike - povratnike trebalo vratiti za dva ili tri razreda
unazad. Potekoe u prilagoavanju uenika - povratnika su i u tome to su
oblici nastavnog rada u Njemakoj zasnovani na prilagoavanju moguno-
stima i interesovanjima uenika, dok je u bosanskohercegovakim kolama
obrnuto, uenici se prilagoavaju zahtjevima nastavnih programa i nastavnika.
To potkrepljujemo izjavom uenika - povratnika, kao: U njemakoj
koli te podstiu da ima svoje miljenje, navode te na prave zakljuke.
655
Sve se to odvija u jednoj prijateljskoj atmosferi. Vie se ui kroz kreativne
forme rada, igru, rekreaciju, zabavu, vlastiti izbor sadraja uenja. U Njema-
koj te takoe podstiu da se bori i dokazuje svoja prava.
U izradi programa podrke upravo smo se koristili iskustvima metodiko-
didaktikog rada u Njemakoj, o kojem su djeca povratnici rado priala i
prieljkivala slian nain edukacije. Dakle, WoH je prije realizacije programa
podrke znanstveno istraivakim postupcima utvrdio faktore relevantne za
uspjeh programa, naroito pozicije uenika - povratnika pred ukljuivanje u
program (nivo znanja njemakog jezika, nivo znanja maternjeg jezika, nivo
pismenosti, psihofiziko zdravlje djeteta, materijalna situacija i odnos u poro-
dici).
U aktivnost se krenulo protiv predrasuda o djeci povratnicima i njihovim
roditeljima.
Odran je niz seminara na kojima se govorilo o prirodi kontinuiranog
stresa i psiholoko-sociolokim problemima koje izbjeglice povratnici, a
posebno djeca, imaju. Nastavnici - implementatori su upoznati sa svim psiho-
loko-pedagokim pretpostavkama od znaaja za uspjeh programa podrke.
Preko tampe i radija o svim navedenim sadrajima upoznata je i ira drutvena
sredina.
Program podrke pored pomoi u socijalizaciji djeci povratnicima i
njihovim roditeljima ima uticaj i na iru drutvenu sredinu. Nain na koji ga
realizira WoH izazvao je panju ire drutvene sredine. Prije svega skrenuo je
panju na injenicu da povratnici, posebno djeca, imaju problema u prilago-
avanju i da trebaju ozbiljnu i strunu podrku, pomo. Program podrke je
ukazao drutvenoj javnosti da su djeca povratnici s obzirom na znanje stranog
jezika i druge vrijednosti koje su stekli i nauili u prijateljskoj zemlji sa
izgraenim demokratskim sistemom, kadar na koji Bosna i Hercegovina moe
ozbiljno raunati u svom buduem demokratskom razvoju. Potrebna je podr-
ka i strpljenje, a sve e se to kasnije isplatiti. Program je utjecao na shvatanje,
naroito kod prosvjetnih radnika, potrebe vee demokratizacije nastave,
odnosa uenik-nastavnik i potrebe prilagoavanja zahtjeva nastavnih programa
i nastavnika mogunostima i interesovanjima uenika. Program podrke djeci
povratnicima sve se vie namee kao uzor i model kako struno i humano
pomoi i postii zadovoljavajue efekte u prilagoavanju novoj/staroj sredini.
656
Projektom Reintegracija uenika povratnika iz inozemstva u kolski
sustav bilo je u kolskoj 1998/1999. obuhvaeno 16 kola sa preko 2.000
uenika. U realizaciji ovog projekta angairano je preko 230 nastavnika raznih
struktura, pedagoga i psihologa (implementatori programa). Paralelno su
ostvarivana dva zadatka: edukacija i socijalizacija uenika povratnika.
U periodu od 19. do 26. aprila odran je seminar za implementatore i
koordinatore - saradnike WoH-a u Omladinskom domu (Jungendgsthaus) u
Dahau, na temu: Nunost odgoja za razvitak demokratskog drutva.
U kolskoj 1999/2000. projekat se nastavlja u novih osam kola u Fede-
raciji i Republici Srpskoj sa preko 1.500 uenika - povratnika.
WoH je organizirao i dopunsku nastavu za oko 400 uenika albanskih
izbjeglica u Bosni i Hercegovini u cilju njihove pripreme za povratak na
Kosovo i nastavak redovnog kolovanja na maternjem jeziku.
Brojni su efekti programa podrke na psihofiziko zdravlje uenika
povratnika, a posebno na njihovo prilagoavanje kolskoj sredini i na uspje-
nom kolskom uenju. To najbolje ilustruju podaci iz grafikona (prosjene
vrijednosti za 1713 uenika na skali 1 - veoma slabo do 5 - izuzetan).
Grafikon 1 - Prilagoenost kolskoj sredini
(na cijelom uzorku)
657
Grafikon na uzorku 2 razreda
U grafikonu 2 ilustrujemo podatke prilagoenosti uenika povratnika po
razredima. Vidljivo je da je posebno teka situacija bila u 7 i 8 razredu (svega
2 dosta slaba), da bi do kraja programa porasla na 3,7 to je dosta zadovo-
ljavajue.
Grafikon 3 - Opi uspjeh - kolske ocjene (za cijeli uzorak)
658
Sve vea prilagoenost kolskoj sredini pratila je i sve bolji kolski
uspjeh.
U grafikonu 3 i 4 vidimo da je opi kolski uspjeh na prvoj klasifikaciji
(nakon 3 mjeseca) bio 2,3 (dosta slab), da bi na kraju kolske godine dostigao
neto iznadprosjean nivo 3.3.
Slini rezultati su i iz maternjeg jezika.
Grafikon 4 - Maternji jezik - kolske ocjene (za cijeli uzorak)
S obzirom na injenicu da ratne traume nisu trenutano stanje koje se
moe brzo i efikasno prevladati, nego sindrom sa transgeneracijskim karakte-
ristikama, osmiljeniji i organiziraniji pristup postaje nunost. WoH ukazuje na
ovaj problem i izraava spremnost da i ubudue radi na njegovom rjeavanju,
izradom i realizacijom adekvatnih projekata za borbu protiv PTSD-a.
I nadalje e jedan od zadataka WoH biti programirana podrka procesima
povratka prognanih i raseljenih lica u njihove domove kroz razne oblike
pomoi, prvenstveno djeci i omladini, kako bi se to prije ukljuili u normalne
ivotne tokove.
WoH ima namjeru kontinuirano pomagati mladim ljudima, dovoljno
zainteresiranim, motiviranim i spremnim da na sebe preuzimaju odgovornost
659
u procesu izgradnje Bosne i Hercegovine u duhu demokratskog, multietnikog
drutva, drutva meusobnog uvaavanja i tolerancije meu svim njenim
graanima.
Pomozi mi, da to sam uinim - to je molba djece i mladih Bosne i
Hercegovine. WoH ih podrava da sebi izgrade budunost u miru i pravednosti.
Samo ako dananji mladi narataj bude spreman da sutra uva mir, budunost
ove zemlje bit e u dobrim rukama.
660
661
Dr. Beir Maci
PRISILNO RASELJAVANJE U BOSANSKOJ KRAJINI
1991-1995.
U V O D
U agresiji na Bosnu i Hercegovinu vreni su razni oblici krenja
ljudskih prava. Drastino najintenzivnije i najraznovrsnije bilo je na privre-
meno zauzetim teritorijama. Progon sa vlastitih ognjita bio je najei oblik i
poslije ubistava imao je najtee posljedice. To je uslovilo enormno stradanje na
ovom podruju. Izmeu ostalog, ogledalo se to u prisilnom raseljavanju,
prijekim egzekucijama, napadima na civilne ciljeve, silovanju, odnaroivanju-
prevoenju u drugu vjeru, zloinima u logorima, te ostalim oblicima krenja
ljudskih prava. Na osnovu dosadanjih saznanja moe se rei da u agresiji, koja
je izvrena na Bosnu i Hercegovinu, prisilno raseljavanje predstavlja
najei oblik krenja ljudskih prava, to je uslovilo progon vie od milion
civila (ili jedne etvrtine stanovnika Bosne i Hercegovine) iz njihovih domova.
Naravno, ovaj aspekt se moe pratiti na nivou Bosne i Hercegovine, kao
dravne zajednice, ali i pojedinih njenih regija. Ovaj rad ima ambiciju da
elaborira dosadanja najbitnija saznanja o krenju ljudskih prava, kroz rase-
ljavanje na jednoj od najveih regija u Bosni i Hercegovini - Bosanskoj
krajini.
1
1
U obradi ove teme, koriteni su sljedei izvori i literatura:
- Arhiv Instituta za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava u
Sarajevu;
- Safet Bandovi, RATNE TRAGEDIJE MUSLIMANA, Novi Pazar, 1993;
- Dr. Smail eki, AGRESIJA NA BOSNU I GENOCID NAD BONJACIMA
1991-1993, Sarajevo, 1994;
- GENOCID U REPUBLICI BOSNI I HERCEGOVINI 1992, Sarajevo, 1997;
- GENOCID U BOSNI I HERCEGOVINI 1991-1995. GODINE, Sarajevo,
1997;
662
1. POSTUPCI KOJI SU DOPRINOSILI RASELJAVANJU
U toku agresije na Bosnu i Hercegovinu, stalno su vreni napadi na
civilne ciljeve. To se inilo na vie naina. Prije svega, koritena je opsada,
kojom su se stvarali teki uslovi za ivot, ime se stanovnitvo prisiljavalo na
iseljavanje, jer su mu bili ugroeni osnovni egzistencijalni uslovi (hrana,
struja, grijanje). Izgladnjivanje stanovnitva, odnosno civila, bio je stalan
oblik krenja ljudskih prava. U tom cilju, posebno se ometao dovoz humani-
tarne pomoi, kao i drugi vidovi transporta hrane i ostalih potreptina za civile.
Sve vrste civilnih objekata u gradovima i naseljima bili su izloeni
napadima. Razrueni su brojni privredni, kulturni, zdravstveni, infrastru-
kturni, obrazovni, vjerski objekti, u toj mjeri da mnogi od njih ne mogu vie
obavljati svoju funkciju. Cilj toga je stvaranje tekih, bolje reeno nemoguih
uslova za ivot civilnog stanovnitva, koje je prisiljeno na iseljavanje u potrazi
za nekim pristojnijim ivotom.
Snajperski i minobacaki napadi su bili svakodnevna pojava u
bosanskohercegovakim naseljima. Time se na psiholokom planu djelovalo u
pravcu stvaranja straha i drugih psihikih trauma kod civila. Meutim, to je
uslovilo ogromne rtve i ranjavanja meu civilnim stanovnitvom.
Skupovi civila prilikom kupovine, podjele humanitarne pomoi, utak-
mica, ekanja na vodu, sahrane i sl. bili su stalna meta srpskih snaga, to je
uslovilo ogromne rtve i ranjavanja.
Objekti stanovanja za civile su permanentno unitavani od strane
srpskog oruja i orua, ime najvei broj civila nema ni danas nikakve uslove
za stanovanje. Mnoge zgrade su unitene ili neuslovne za stanovanje, to je
primoralo preivjele da nalaze novi smjetaj u kome su pokuali da preive
opsadu, ili da se isele, to je bio cilj agresora.
- Dr. Mustafa Imamovi, HISTORIJA BONJAKA, Sarajevo, 1997;
- Dr. Muharem Krzi, ZLOINI NAD BONJALUKOM KRAJINOM 92-94,
Zenica;
- RATNI ZLOINI U BOSNI I HERCEGOVINI, Zagreb, 1993;
- RATNI ZLOINI U BOSNI I HERCEGOVINI, II dio, Sarajevo, 1993;
- VRIJEME BEAA - GENOCID NAD BONJACIMA KRAJEM DVA-
DESETOG STOLJEA, Zenica, 1994.
663
U agresiji na Bosnu i Hercegovinu silovanje se koristilo kao oruje u ratu.
Ono je bilo sastavni dio krenja meunarodnih principa o ljudskim pravima i
humanitarnog prava. Unutar tog nehumanog postupanja moe se smjestiti i
silovanje. Zatita ene posebno se tretira u lanu 27 etvrte enevske konve-
ncije iz 1949., gdje se potencira zatita od svakog napada na njenu ast, a
posebno od silovanja, prisilne prostitucije i svakog drugog oblika nedostojnog
nasrtaja.
Silovanje ena, djevojaka i djevojica na okupiranim teritorijama Bosne i
Hercegovine se vrilo planski, organizovano i sistematski, u sklopu reali-
zacije velikosrpskog projekta genocida nad Bonjacima. Naime, srpsko-
crnogorski agresor, predvoen soldateskom bive Jugoslovenske narodne
armije, je znao na ta treba udariti. Muki dio naroda i to najzdraviji i najrepro-
duktivniji, fiziki likvidirati, a enski moralno obeastiti i poniziti, znajui da
e rezultat toga biti iseljavanje sa djedovskih i pradjedovskih prostora.
2
U rasvjetljavanju ovog oblika krenja ljudskih prava znaajna tekoa je
u tome da se silovanje, kao krivino djelo dosta teko otkriva, to je determi-
nisano nizom razloga. rtva silovanja teko javnosti otkriva da je to zlodjelo
nad njom izvreno, a kamoli da dadne iskaz o akterima i nainu injenja.
Ona je spremna, to takoe radi, nevoljno izloiti tu svoju linu tragediju
najuem krugu lica, prevashodno medicinskom osoblju, koje treba da joj
pomogne u prevazilaenju traumatiziranog stanja.
Agresor je u svemu tome raunao na mentalitet ene Bonjakinje, njenu
vjeru, ast i odnos prema porodici, naciji itd. Kroz masovna, programirana
na etnikoj osnovi zasnovana silovanja, agresor je vrio ponienje i degra-
daciju cijele nacije, odnosno njenog reprodukcionog potencijala. Naime,
mnoge silovane ene su izjavile da poslije svega ovoga nisu vie spremne za
raanje, ime se kod mnogih zavrava reprodukcioni ciklus.
Uz to, agresor je prisiljavao silovane ene na trudnou do perioda kada se
ne moe izvriti pobaaj, ime su one rodile tzv. neeljeno dijete, to jo vie
pogorava njihovo traumatizirano stanje.
2
OD RTVE SILOVANJA DO BORCA ZA ISTINU, Bilten Dravne komisije
za prikupljanje injenica o ratnim zloinima u Bosni i Hercegovini, br 3, mart 1993,
str. 8.
664
Metode silovanja, odnosno tehnologija su takvi da za to vjerovatno nema
primjera u historiji. Srpski vojnici su silovali ene i djevojke u njihovim
kuama, u prisustvu lanova porodice i mueva. Takoe, ene su hapene i
vrena su silovanja u toku ispitivanja. U nekim sluajevima, ene i djevojke su
se skupljale u odreene prostorije (kole, sportski centri itd.) gdje su silovane i
zlostavljane danima, ili nedjeljama, nakon ega su ubijane.
Silovanja su vrili pojedinci i grupe, to se vidi iz iskaza ena, koje su
izjavile kako su silovane od vie mukaraca na smjenu, kako su bile vrijeane
i psovane na etnikoj osnovi. Silovatelji su svoju namjeru provodili tako da
ena ostane trudna i da ta trudnoa za nju predstavlja sjenu, koja je progoni i
podsjea na gnusni in, to sve skupa intenzivira traumu koju silovanje samo
po sebi ostavlja.
3
Potrebno je istai da su sva silovanja od strane Srba ostala nekanjena, niti
je voen postupak za njihovu odgovornost. Iako su komandanti srpske vojske
znali za silovanje od strane njihovih vojnika, nisu nita preduzimali, ime su
najdirektnije odgovorni za ove zloine, a i sami su bili silovatelji.
Postoje tekoe da se sazna broj silovanih ena, pa se za sada moe
govoriti samo o odreenim procjenama, prema kojima je silovano 25 do 30
hiljada ena, pa ak i djevojica. Treba dodati da je u jednom danu ili noi
vreno pet i est, pa i 20 silovanja od razliitih poinitelja na istoj osobi.
Jedno od osnovnih prava ovjeka je pravo na vjeroispovijest, koje je u
agresiji na Bosnu i Hercegovinu enormno kreno, posebno od strane Srba.
Osim unitenja objekata islamske zajednice (srueno oko 1.200 objekata),
srpsko-crnogorski agresor je vrio prisilno pokrtavanje muslimanskih zaro-
bljenika i zatoenika. Ustvari, to je sastavni dio genocida nad Bonjacima,
kojima je trebalo osim fizikih likvidacija, unitenja kulturne batine, onemo-
guiti i pravo na vjeroispovijest, odnosno islamsku vjeru.
U agresiji na Bosnu i Hercegovinu, kao oblik genocida, predstavlja i
osnivanje koncentracionih logora, koji su dugo bili prikrivani velom tajne,
negirani i od same meunarodne zajednice. Meutim, kada se istina o njima
saznala pokazalo se da to nije pojedinana pojava, nego planska i organizovana
3
RATNI ZLOINI U BOSNI I HERCEGOVINI (II dio), Helsinki Vo (Watch),
Fond otvoreno drutvo Bosne i Hercegovine Sarajevo, Sarajevo, 1993, str. 21.
aktivnost, usmjerena na genocid prema Bonjacima, kao i drugim nesrpskim
narodima. Logora je bilo, uslovno reeno, na sve tri strane. Ali, oni koji su
formirani od strane Srba (takvih je 95%), predstavljaju osnovu za sagledavanje
krenja ljudskih prava. Teko je rei koliko ih je bilo, jer su se krile njihove
lokacije, broj logoraa; vrilo se njihovo premjetanje; neki su na podruju
agresorskih drava (Srbije i Crne Gore) bili nedostupni i meunarodnim
organizacijama, koje su bile inertne u tom pogledu, ne vjerujui da se to moe
desiti u srcu, tzv. civilizirane Evrope, na pragu 21. vijeka. Meutim, koncentra-
cioni logori, kao specijalitet njemakih faista, ponovo su bili na sceni, moda
jo okrutniji i obespravljeniji. Njihov broj (oko 300 u Bosni i Hercegovini, 14
u Srbiji i Crnoj Gori) je stravian sa brojnim zloinima protiv civilnog
stanovnitva. Cifra osoba koje su prole kroz logore je, takoe, zapanjujua, jer
se kree oko 300.000 ljudi, uglavnom Bonjaka. Teko je utvrditi broj ubijenih,
ali je on zasigurno dosta velik, oko 40.000. Kao logorai su najee bile ene,
djeca (ak i najmlaih uzrasta), starci, ponegdje i itave porodice, koji su
izloeni najsurovijim metodama fizikog i psihikog muenja i ubijanja.
Zatvorenici su se tukli na najsvirepiji nain, sa raznim predmetima (palice,
drvene i eljezne motke, lanci, razni bievi sa kuglicama, metalni valjci, nog-
ama, kundaci, letve itd.). Ovako bestijalnim postupcima bili su izloeni svi
dijelovi tijela zatoenika u logoru, a posebno glava, bubrezi, testisi, lea itd.
Najee su zatoenici smjetani u tijesnim prostorijama, bez dovoljno zraka i
vode, to je uslovilo smrt brojnih osoba od zaguljivosti i prenatrpanosti
prostorija. Od nekih logoraa Srbi su uzimali krv (primjer Foe) i to u veim
koliinama, to je uslovilo njihovu smrt.
U logorima su mnogi zatoenici mueni glau, (ponegdje su se hranili
pokvarenim hljebom i hranom), eu, sa loim higijenskim uslovima.
Posebno muenje se sprovodilo nad djecom, to je sastavni dio genocida
nad Bonjacima, to je vreno u specijalnim logorima za djecu. Zatim, tu su bili
i posebni enski logori (na primjer u ekoviima), gdje su Srbi vrili maltre-
tiranje, silovanje, odsijecanje dojke, ruke, polnih organa, vaenje utrobe i sl.
U logorima i zatvorima su ivotni uslovi bili izuzetno teki, tako da su
logorai ak smjetani u kolama, na betonskim povrinama, bez izlaska
napolje, to je doprinijelo da se formiraju ivi kosturi, sa ispupenim oima,
izbaenim rebrima, upijenim licem i sl.
665
666
Prikrivanje zloina u logorima je bilo svakodnevna pojava. U tom
pogledu leevi zatoenika su komadani ili itavi spaljivani, zatrpavani zemljom
duboko sa bagerima, zakopavani u masovne grobnice, bacani u rijeke, vrilo se
sapiranje krvi sa zidova i podova itd.
U cilju istrebljenja najkreativnijeg dijela bonjakog naroda, Srbi su u
posebne logore zatvarali inteligenciju, koja je nestala ili prema dostupnim
saznanjima fiziki likvidirana. Zloini u logorima su planirani i sistematski
pripremani s namjerom to vee likvidacije nesrpskog stanovnitva, odnosno
sprovoenje na taj nain tzv. etnikog ienja.
Osim navedenog, panju zasluuje kraa naznaka ostalih oblika krenja
ljudskih prava.
Namjerna opsada gradova imala je za cilj da Srbi stvore nesnosne
uslove za ivot civilnog stanovnitva te ga na taj nain prisile na iseljavanje.
Opsadu gradova pratila je neselektivna upotreba sile sa okolnih brda oko
blokiranih gradova, koje su Srbi zajedno sa bivom Jugoslovenskom naro-
dnom armijom prije agresije, pod firmom vojnih vjebi, zauzeli. Na taj nain
su ubijeni brojni civili, itave porodice, razrueni prevashodno stambeni
objekti, to je prisiljavalo ljude da naputaju po svaku cijenu takva mjesta,
ostavljajui svu svoju imovinu, mukotrpno steenu dugogodinjim radom.
Agresiju na Bosnu i Hercegovinu pratile su masovne pljake sela i drugih
okupiranih naselja. Tako su preko noi ljudi postajali beskunici, bez ikakvih
uslova za ivot, bespomoni da situaciju promijene. Njihova lina i imovinska
sigurnost, te pravo na stan potpuno su eliminisani. Nema primjera, da su vlasti
stale u odbranu ovih prava. Naprotiv takve javne manifestacije razaranja
sugeriraju da su mjesne i regionalne srpske vlasti izdale naredbe, organizovale
i odobrile napore da se izvri unitenje takvih nesrpskih graevina. Helsinki
Vo (Watch) ne zna ni za jedan sluaj u kojem su srpske vlasti pokazale barem
i mlaku elju da kazne one, koji su skrivili takva razaranja.
4
Srpske snage su vrile fizika unakanjenja, sa kastriranjem ili poku-
ajima kastriranja. Zatim, tu su sluajevi unakanjenja noem, tetoviranje
tijela.
4
Isto, str. 15.
667
Iako je po meunarodnom humanitarnom pravu zabranjeno zarobljavanje
ili odvoenje civila, mimo njihove volje - oznaeno kao dranje talaca, srpske
snage su naroito krile ovo ljudsko pravo. Osnovni kriterij za zarobljavanje ili
uhienje bio je pripadnost drugoj etnikoj ili religijskoj grupi.
Taoci su drani u posebnim sabirnim logorima, da bi kasnije bili razmije-
njeni za borce (civili za borce).
U agresiji na Bosnu i Hercegovinu vrena je opstrukcija humanitarne
pomoi napadima na osoblje humanitarnih organizacija.
Skoro svi incidenti izazvani su od strane srpskih snaga. Evidentno je da
srpske snage kradu hranu, lijekove i drugu humanitarnu pomo namijenjenu
civilima u opkoljenim podrujima. Takoe se vri oduzimanje vozila kojima se
humanitarna pomo prevozi od strane srpskih snaga. Srpske trupe uporno
spreavaju konvoje pomoi UNHCR-a da unesu hranu i lijekove u opkoljena
muslimanska podruja. U mnogim sluajevima, srpske snage usredsreuju
napad na podruje kojem je pomo namijenjena i na taj nain spreavaju
konvoje da isporue pomo u opkoljeno podruje.
5
Ratnim dejstvima su takoe, bila izloena kola hitne pomoi i druga
medicinska vozila i osoblje. U tom pogledu, karakteristina je izjava Filipa
Gotijea (Philippe Gauthier), koordinatora ICRC-a, koji je istakao:
Grubo nepotivanje znaka Crvenog kria ini misiju ICRC-a izuzetno
opasnom zbog toga to zapravo nikada ne znamo da li e neka od strana u
sukobu propustiti nae kamione kroz podruja pod njihovom kontrolom.
6
U nekim sluajevima, srpski ratni zrakoplovi koristili su humanitarne
letove za svoje vojne operacije, ime se u jo veoj mjeri ugroavala sigurnost
humanitarnih letova.
Napad na medicinsko osoblje je jedan od oblika krenja ljudskih prava
o emu je ve bilo govora naprijed.
5
Isto, str. 28.
6
Isto, str. 27- 28.
668
2. MODEL PRISILNOG RASELJAVANJA
U agresiji na Bosnu i Hercegovinu prisilno raseljavanje predstavlja
najei oblik krenja ljudskih prava, to je uslovilo protjerivanje vie od
milion civila (ili jedne etvrtine stanovnika Bosne i Hercegovine) iz njihovih
domova.
Raseljavanje je posebno sprovedeno od strane snaga bosanskih Srba,
shodno osnovnom cilju agresije - stvaranje istih etnikih teritorija. Hrono-
logija raseljavanja stanovnitva nesrba je planski primjenjivana.
7
U gotovo
svim sluajevima, grad, mjesto ili selo koje srpske snage ele zauzeti, napadaju
se tekom i lakom artiljerijom nekoliko dana, nedjelja ili mjeseci. Mnogi civili
pobjegnu iz grada ili sela u toku trajanja napada.
Prije nego se pristupi napadu, srpski civilni, vojni i/ili policijski duno-
snici ponekad pozivaju stanovnitvo odreenog grada ili sela na predaju
oruja. Takav poziv se obino emitira putem radija.
U podrujima u kojima su Srbi ve odranije u brojnoj veini, mjesno
nesrpsko stanovnitvo se obino pokori zahtjevu predaje oruja koje posjeduje.
To naoruanje se obino skuplja u mjesnoj vijenici ili slinoj javnoj zgradi.
Ponekada se mukarci, nesrbi pozivaju radi ispitivanja nakon to je naoruanje
predano i prikupljeno. Kao jedan od modela prisilnog raseljavanja, u nekim
podrujima srpske snage izvode noni udar, u toku kojeg preuzimaju kon-
trolu u mjesnoj vladi i vre razoruavanje nesrpskog lanstva mjesne policije.
Nekoliko dana nakon toga zapoinje napad minobacaima na odreena
mjesta ili selo, prisiljavajui na ovaj nain mnoge stanovnike na bijeg u
ume, ili podruje pod bonjako-hrvatskom kontrolom.
Poznato je da ak ni kada nema nikakvog oruanog otpora srpskim
napadima, odreeno podruje se dri pod opsadom samo u cilju raseljavanja ili
prestraivanja stanovnitva ili sluajevima gdje postoji oruani otpor srpskim
snagama. Nesrazmjerna upotreba sile od srpske strane ima za cilj slabljenje
odbrane podruja i prisiljavanje stanovnika na bijeg. Nakon nekoliko sati, dana
ili nedjelja neprekidnog granatiranja, odbrana opsjednutog grada ili sela slabi,
a tada jedinice srpske pjeadije ulaze u opsjednuto podruje. Oni koji ostanu u
7
Isto, str. 10-13.
669
blizini, bivaju ili masovno poubijani ili odvedeni u zarobljenike logore.
Nekima se dozvoli bijeg, ali se takvi esto mitraljiraju.
Ukoliko Srbi okupiraju odreeno podruje, primjenjuju poseban postu-
pak. Nakon toga, stanovnitvo se istjeruje iz svojih domova, razdvaja se prema
spolu i starosti i potom odvodi u zarobljenitvo. (...) Civili se esto interniraju
u logore, gdje se uvode u knjige, ispituju, fiziki maltretiraju i u nekim
sluajevima, masovno ubijaju.
Srbi primjenjuju poseban postupak prema imovini protjeranih lica.
Naime, prije nego budu istjerani iz podruja pod srpskom kontrolom, neki
nesrbi bivaju prisiljeni potpisati izjave da dragovoljno naputaju to podruje.
(...) Civilne vlasti sainjavaju i izdaju izjave kojima se potpisnici odriu svih
svojih dobara u korist srpskih vlasti (...) U mnogim sluajevim nesrbi su morali
da potpiu izjavu lojalnosti regionalnim srpskim vlastima.
Kada je rije o ponaanju civilnih srpskih vlasti, dosadanja saznanja su
pokazala da su one izravno ukljuene u raseljavanje nesrpskog ivlja....
Model raseljavanja najbolje je opisan u optunicama koje su podnijete
od strane Hakog tribunala protiv pojedinih Srba, pa ak i njihovih najviih
dunosnika, to se moe pratiti na optunici protiv Radoslava Branina,
biveg zamjenika premijera bosanskih Srba. Njemu se, izmeu ostalog, u
optunici pripisuje izjava da na teritoriji srpske drave u Bosni nije prihvatljivo
vie od tri odsto nesrpskog stanovnitva. Polazei od tako definisanog cilja,
tvrdi tuilac, Krizni tab i njegov predsjednik su smislili plan etnikog ienja
koji se sastojao iz tri dijela. Prvo, pritiskom i terorom stvoriti nepodnoljive
uslove ivota, kako bi se nesrpsko stanovnitvo ohrabrilo da napusti Bosa-
nsku krajinu. Drugo, prisilno deportovati one koji ne ele sami da odu.
Tree, fiziki likvidirati one koji su ostali, a koji se ne uklapaju u ve
pomenuti koncept srpske drave sa tri odsto nesrba.
8
Osim toga, optunica sistematizuje metode kojima je pomenuti plan
realizovan. One, pored ostalog, ukljuuju: uskraivanje osnovnih prava nesrp-
skom stanovnitvu, nemilosrdno razaranje muslimanskih i hrvatskih sela i
naroito njihovih vjerskih i kulturnih objekata; ubijanje ili nanoenje tekih
8
Navedeno prema Veernjim novinama, Sarajevo, etvrtak 8. juli/srpanj 1999,
str. 3.
670
tjelesnih i duevnih povreda; zatoavanje Muslimana i Hrvata u logorima, pod
uslovima koji su sraunati da dovedu do njihovog fizikog unitenja; prinudni
transfer i deportacija nesrba van teritorije koja je proglaena srpskom.
9
Uz sve ovo, kao poseban metod stvaranja uslova za realizaciju prisilnog
raseljavanja spominje se uloga i dejstvo propagande. U optunici protiv
Radoslava Branina se navodi da je regionalni Krizni tab za Bosansku
krajinu, iji je on bio predsjednik imao punu kontrolu nad glavnim medijima,
preko kojih je irio propagandu u kojoj su Muslimani i Hrvati opisivani kao
fanatici koji namjeravaju da izvre genocid nad Srbima. Cilj je, kako se
navodi, bio da se pridobije podrka programu Srpske demokratske stranke, te
da se pojedinci i grupe predstave da pod barjakom odbrane srpskog naroda
- izvre uasne zloine protiv svojih muslimanskih i hrvatskih susjeda.
10
3. PRIMJERI PRISILNOG RASELJAVANJA U BOSANSKOJ
KRAJINI
Nakon izlaganja svojevrsne tehnologije raseljevanja stanovnitva
potrebno je istai neke karakteristine primjere koji su zasnovana na ovom
modelu.
Iako je omjer stanovnitva u Prijedoru (od 112.470) iznosio prije rata
otprilike 50% Bonjaka, 44.9% Srba, 6% Hrvata, on je postao najzloglasniji
primjer prisilnog raseljavanja. Tako do kraja 1994. godine u ovom mjestu sa
brojnim bonjakim obiljejima, koja su unitena, nije ostao nijedan
Bonjak, ni Hrvat. Dakle, raseljano je preko 50.000 stanovnika.
Banja Luka je primjer do sada nevienog raseljavanja Bonjaka i
Hrvata. Broj stanovnika opine Banja Luka iznosio je prije rata 195.139 od
ega Srba 54,8%, Muslimana 14,9% i Hrvata 14,6%, dakle nesrba oko 30%.
Poto u ovom gradu skoro da vie nema Bonjaka i Hrvata, moe se primijetiti
da ih je oko 60.000 prisilno protjerano. Prema iskazima Bonjaka, koji su dali
izjave Helsinki Vou (Watchu), na podruju Banje Luke im je zabranjeno da
9
Isto...
10
Isto,
671
dolaze na svoja radna mjesta, da bi nakon toga, zbog odsustva sa posla, bili
otputeni. Svoj ivot u tom gradu, oni su okarakterisali kao ivot pacova,
morali su se kriti, nisu smjeli da naputaju svoje domove, radnje su im unitene,
esto su zastraivani neselektivnom pucnjavom. To je sve bilo sraunato da se
planski vri uznemiravanje nesrpskog stanovnitva, poveava njihov strah od
napada, odnosno ubrza njihov odlazak iz tog podruja.
Kao vrhunac svega toga na banjalukoj autobuskoj stanici bilo je
istaknuto obavjetenje da nesrbi ne mogu kupiti kartu ako nemaju dokumenata
izdatih od mjesne milicijske stanice, koja potvruje da su definitivno napustili
to podruje.
11
Osim ova dva najvea bosansko-krajika grada, raseljavanje se moe
pratiti i u drugim mjestima ovog regiona sa istovjetnim scenarijem. Pripreme
za to su vrene na razne naine, pri emu se kao eklatantan primjer moe
navesti dokument - Zakljuci Ratnog Predsjednitva optine elinac, od
23. jula 1992. o statusu nesrpskog stanovnitva u elincu.
12
U lanu 5.
ovog dokumenta se navodi, da graani koji spadaju pod lan 1. (nesrpsko
stanovnitvo, primj. B. M.), imaju se pridravati sljedeih pravila:
- nije dozvoljeno kretati se po gradu izmeu 16,00 i 6,00 sati;
- nije dozvoljeno zadravanje na ulici i u restoranima;
- nije dozvoljeno kupati se u rijekama Vrbanja i Joavica, niti pecati
ribu i uopte loviti;
- nije dozvoljeno bez prethodnog odobrenja za to, putovati u druge
gradove;
- nije dozvoljeno posjedovanje vatrenog oruja, neovisno od toga da
li posjeduje odgovarajuu dozvolu;
- nije dozvoljeno voziti motorna vozila;
- nije dozvoljeno zadravanje u grupama veim od tri ovjeka;
11
Ratni zloini u Bosni i Hercegovini, (II dio), isto, str. 10-13.
12
Objavljeno u: ETNIKO IENJE GENOCID ZA VELIKU SRBIJU, doku-
mentacija Drutva za ugroene narode. Priredio: Tilman Zlch, Vijee Kongresa bonja-
kih intelektualaca i Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog
prava, Bosanski kulturni centar, Sarajevo, 1996, str. 88-90.
- nije dozvoljeno bez odobrenja, saobraati sa roacima koji nisu
graani elinca, to znai da njihova eventualna posjeta mora biti
najavljena;
- nije dozvoljeno nositi vojnu, policijsku ili maskirnu uniformu;
- nije dozvoljena prodaja zemljinog posjeda, niti zamjena stana bez
specijalne dozvole optinskih organa.
Nakon ovog svojevrsnog aparthejda, stanovnicima elinca i drugih
gradova i naselja u Bosanskoj krajini nije ostalo nita drugo nego da napuste
svoja prebivalita, ostavljajui svu pokretnu i nepokretnu imovinu, najee
potpisivanjem izjava o navodnoj dobrovoljnosti. Ukoliko nisu eljeli da
napuste svoja prebivalita prisilno su raseljavani, to je sluaj skoro sa svim
mjestima u Bosanskoj krajini. Kao eklatantan primjer navedeni su Banja Luka
i Prijedor, a taj model je primijenjen i u drugim mjestima.
Napad na selo Hambarine, u kojem se nalazilo veinsko bonjako
stanovnitvo, izveden je 23., 24. i 25. maja 1992., primjenjujui unaprijed
pripremljene mjere koje e doprinijeti raseljavanju. Kao i u ostalim slua-
jevima, civilnom stanovnitvu bonjake nacionalnosti je dat ultimatum da
preda sve naoruanje, koje posjeduju. Poto ono nije imalo nikakvog naoru-
anja, poeo je napad srpskih vojnih snaga sa tekom artiljerijom, odnosno
bombardovanje iz pravca Palanita i Prijedora. Na taj nain vreno je
masovno razaranje i ruenje stambenih i drugih objekata, kako bi se stvorili
nesnosni uslovi za stanovanje i druge i ivotne potrebe. U takvim uslovima,
nenaoruanom i nezatienom bonjakom stanovnitvu jedino je preostalo da
se dadne u zbjegove i napusti ovo selo. Sve to je praeno i masovnim ubist-
vima, tako da se smatra da je za ova tri dana (23., 24. i 25. maj 1992), ubijeno
preko 1.000 civila, pri emu se uglavnom radilo o enama, djeci i starcima.
Slinu sudbinu doivjelo je i naselje Kozarac, na koji su srpske snage
izvrile artiljerijski napad u periodu od 26. do 28. maja 1992. Poznato je da je
ovo naselje pred rat brojalo blizu 20.000 stanovnika, od ega su skoro svi bili
bonjake nacionalnosti. Oni su, po ve opisanom modelu, morali napustiti
svoje kue, pobjei u oblinju umu, da bi tu bili opkoljeni i zarobljeni.
I u opini Kotor-Varo, u kojoj je bonjako i hrvatsko stanovnitvo
inilo veinu (Srba - 13.986 - 38%, Muslimana 11.169 - 30%, Hrvata 10.640 -
672
29% i ostalih 883 - 3%), izvreno je raseljavanje. U ranu zoru, 11. juna 1992,
prvi dan Bajrama, napadnut je Kotor-Varo, a u grad je ulo oko 300 srpskih
specijalaca za diverzantsku akciju i teror iz Banje Luke. Bonjako i hrvatsko
stanovnitvo je najveim dijelom pobjeglo u umu, da bi se kasnije kradom
vraalo u svoje stanove, to e ih kotati ivota.
Agresorski vojnici su poeli sa progonom i ubistvima nesrpskog stano-
vnitva. Nakon temeljite pljake, ene i djecu su pustili, dok su mukarci
sprovedeni u konclogore. Prema sadanjim saznanjima, od njih 102, samo je
14 preivjelo.
Poslije svih muenja i ubistava, ve 1992. u Kotor-Varou nije bilo vie ni
Bonjaka ni Hrvata. Oni se ni danas nisu vratili, uprkos brojnim pokuajima,
jer srpski ekstremisti onemoguuju proces povratka.
Istovjetan scenarij je primijenjen i na optinsko podruje ipova. Poelo
je sa mitinzima, velianjem etnitva, prijetnjama nesrpskom stanovnitvu,
ubistvima, paljenju njihovih kua i na kraju progonu sa ovih teritoja svih
2.998 Muslimana.
Navedeni primjeri pokazuju jasno da je protjerivanje i raseljavanje
nesrpskog stanovnitva na podruju Bosanske krajine vreno u skladu sa
osnovnim ciljem agresije - stvaranje etnikih istih srpskih teritorija.
Smatra se da je srpski agresor sa ovog podruja protjerao oko 350.000 Bo-
njaka i Hrvata, koji se nalaze irom svijeta, u preko 100 zemalja. Na taj nain
izvrena je nasilna promjena demografske strukture cijelog regiona, pa i
naselja, gdje su Bonjaci bili u veini preko 90% - (nap. Kozarac).
Povratak Bonjaka se odvija veoma sporo, to je uslovljeno otvorenim
djelovanjem srpskih ekstremista na ovom podruju i veoma indolentnom
odnosu meunarodne zajednice, koja kao da je iznenaena velikom eljom
Bonjaka za povratak na svoja ognjita. Stie se utisak da su oni mislili da e
proklamovano pravo povratka u Dejtonu tek ostati formalnost, te da se niko
nee eliti vratiti u predratna prebivalita, posebno tamo gdje su izvreni veliki
zloini, kao to je to i Bosanska krajina. Ove njihove pretpostavke oigledno
demantuju Bonjaci, koji po svaku cijenu ele da se vrate u svoj zaviaj.
Inae, to je pitanje od kojeg zavisi sudbina Dejtona, jer bez povratka, Dejton
e samo verifikovati podjelu Bosne i Hercegovine i njen nestanak, a i uni-
tavanje Bonjaka kao naroda.
673
674
4. SVJEDOENJA O PRISILNOM RASELJAVANJU
Helsinki Vo (Watch), Odjel Hjuman Rajt Voa (Human Rights Watch) je
u sklopu svoga rada izvrio intervjuisanje velikog broja bivih stanovnika
Bosanske krajine.
13
Istraivai su doli do zakljuka da su gotovo svi oni
ispriali vrlo sline ili iste modele krenja ljudskih prava ukljuujui opsadu
njihovih sela ili gradova, hapenja, zatvaranja u logore, deportacije i u nekim
sluajevima egzekucije.
14
Diskriminacija prema nesrpskom stanovnitvu se osjeala neposredno
prije rata. Tako, prema tvrdnjama jednog od svjedoka tenzije su se mogle
osjetiti mnogo ranije nego je rat zapoeo. Ispred silosa itoprometa stajao je
velik pano na kojem je pisalo: Nema brana za Muslimane i Hrvate. Ispred
su bila formirana dva reda za brano, jedan za Srbe, drugi za ostale, ali za ove
ostale nikad nije bilo brana.
23. maja, moj kolega Srbin, uitelj u osnovnoj koli, imenom M. R. iz
Kozarca, rekao mi je da izaem iz mjesnog autobusa i dodao: Muslimanima
nije dozvoljeno.
Nakon toga, po unaprijed pripremljenom planu, poela su samovoljna
hapenja nesrba od strane srpske vlasti. U svjedoenjima o tome se, pored
ostalog, istie da je Silvije ari, predsjednik ogranka HDZ-a, uhapen meu
prvima. Odmah su pohapeni svi vieniji lideri i osobe u gradu.
Na primjeru jednog malog naselja Blagaj, smjetenog izmeu Bosanskog
Novog i Prijedora, moe se ogledati nain zauzimanja naselja od strane srpskih
snaga. U tom pogledu, mogu se navesti sljedea svjedoenja: 9. maja, selo je
opkolila srpska artiljerija sa svih strana. Srpska policija je inscenirala musli-
manski napad na svoje snage (...) Tada je zapoeo artiljerijski napad na selo,
kao tobonji odgovor na provokacije.
Radio je pozvao mjetane Blagaja na predaju oruje, ali mi taj zahtjev
nismo mogli ispuniti jer niko od nas nije imao oruje.
13
Isto ..., str. 30-188.
14
Takoe, izjave koje su navedene u ovom radu preuzete su iz knjige citirane u
prethodnoj fusnoti.
Sljedeeg dana nam je dat ultimatum. Ukoliko ne predamo oruje do 14
sati, uslijedie jo jedan napad na selo. Svi smo pobjegli izvan sela, u umu i
tamo smo proveli no.
Stanovnici sela Hambarine u blizini Prijedora, takoe su, doivjeli
sudbinu ostalih naselja.
Kao jedan od oblika prisilnog raseljavanja je bilo nezakonito hapenje
nesrpskog stanovnitva. Prema prianju jednog stanovnika Hambarina, on je
sa svojom porodicom uhapen od strane srpskih vojnika. Kako on kae srpska
vojska nas je uhapsila ujutru. Bili su odjeveni u maskirna odijela ili u civilnu
odjeu. Ostali su nosili unoforme JNA, ali su na kapama imali srpsku zastavu
ili kokardu (...).
Po procjeni ovog svjedoka, u to vrijeme je ubijeno oko 50% naih ljudi
(Bonjaka - primj. B. M.). Morao sam hodati po leevima i kroz krv, a prebro-
jao sam stotine leeva. Tijela su leala posvuda, po putu, na poljima, u batama.
Hiljade ljudi je sakupljano i poslano u logore. Tog dana, 20. jula, odvojili su
mukarce od ena i odveli ih u Keraterm. Sakupljali su nas na odreenim
punktovima gdje smo ekali sa rukama podignutim iznad glave.
Deportacije, kao sastavni dio raseljavanja, ilustrovane su sljedeim
rijeima jednog svjedoka:
Rekli su nam da stavimo glave meu noge tako da nita nismo vidjeli.
(...) Poeli su nas tui. (...) Neko je (spolja) upitao ta to vozite?, a voza je
odgovorio, vozimo svjee meso.
Slini postupci prisilnog raseljavanja su vreni i u Trnopolju, o emu
postoji svjedoenje brojnih Bonjaka, koji su doivjeli te bestijalnosti srpskih
snaga. U jednom od njih se, pored ostalog istie:
9. juna su pokupili mene i moju enu. Ja sam odveden u kolu (logorski
teren) a moja ena je poslana na voz (za Travnik). U logoru smo proveli 10
dana. Pohapsili su ljude iz otprilike 20 ili 30 kua i odveli ih u logor. Pljakali
su kue desetak dana ...
Jedno od svjedoenja iz Trnopolja je karakteristino po tome kako su
ljude izgonili iz kua, prisiljavajui ih da napuste to mjesto. U njemu se izmeu
ostalog, istie sljedee:
675
Bili smo prisiljeni napustiti kue 28. juna kada nam je kua i spaljena.
Dolo je do etnikog ienja a moga su mua odveli u zarobljeniki logor.
Napustili smo kuu, ali ne i selo. Selili smo se svo vrijeme zbog granatiranja
traei zajedno sa susjedima i djecom nekakvo sklonite. Krili smo se u podru-
mima.
O prijekim egzekucijama nad Bonjacima postoje brojna svjedoenja.
Tako se, izmeu ostalog, navodi da je vojska dola u selo da odvede mukarce
u logor. Bilo je mnogo krvi na ulicama. Ubijali su ih i muili (...) U mom selu
je ubijeno oko 180 mukaraca. Vojska je sakupila sve mukarce u sredite sela.
Nakon ubijanja, ene su se morale pobrinuti za tijela i identificirati ih. Stariji
su ih mukarci sahranjivali.
Nakon ubijanja mukaraca na red je dolazila pljaka prisilno raseljenih
lica. Kao ilustracija, moe se navesti sljedee svjedoenje:
Nakon to bi mukarci bili odvedeni, vojnici su dolazili u selo i krali od
nas - nakit, novac, gorivo, bicikle. Morali smo im sve dati. Dolazili su u kue
i traili kljueve kola i uzimali bi to god su htjeli. Od moje susjetke su traili
dvije hiljade njemakih maraka. Prijetili su da e ubiti mog sina ako im on ne
da novac. Poznavali su nas i znali su da ona ima taj novac. Bogati ljudi su
odmah ubijeni, nisu voeni u zapovjednitva (...).
Kozarac, najvee naselje u optini Prijedor, nekadanje optinsko
podruje, sa preko 90% Bonjaka, doivio je sve strahote prisilnog rase-
ljavanja. Kao ilustracija, navest e se samo neka od svjedoenja njegovih
stanovnika - Bonjaka, koji su, takoe, dali Helsinki Vou.
Dva mjeseca prije opsade, primijetilo se premjetanje oruja i vojna
reorganizacija, tako da je ovjek mogao vidjeti da se neto loe mulja, ali smo
svi mislili da e se to rijeiti na miran nain. 23. ili 24. maja Srbi su presjekli
sve telefonske linije (...).
Kozarac je najvee muslimansko mjesto u tom podruju i dolo je do
nekoliko provokacija prije rata. 22. maja, oni su (tj. srpske snage) dovukli dva
tenka i dva topa u selo, i ukinuli su struju. Nisu radili ni telefoni, prekinuti su
par dana ranije.
Mjesec dana prije nego to je rat zapoeo, Srbi su preuzeli upravljanje
policijskom stanicom u Prijedoru kao i drugim opinskim uredima. U koza-
rskim kafiima su pjevali srpske i etnike pjesme, vozikali se okolo kolima
na kojima je pisalo: Vukovi Vukovara.
676
Prof. dr. Milanka Mikovi
DJECA TRAUMATIZIRANA U RATU RIZINA POPULACIJA
U MIRU
etvorogodinji rad u Bosni i Hercegovini svojom estinom i surovou,
te nizom stresogenih fenomena za tijelo i psihu, proetih razliitim dimenzi-
jama socijalnih poremeaja, koji i danas traju, bez obzira na razlike i intenzitete
u posljedicama kod najveeg broja stanovnitva, ostavio je neizbrisive
posljedice. Brojni tragovi na tijelu i dui predstavljaju trajni biljeg, uklon od
normalnog, posebno kod najranjivije i najnezatienije populacije djece.
Stoga savjetujemo da danas u uslovima mira s puno prava moemo govoriti o
injenici da veina bosanske djece, koja u svojoj svijesti nose, iskljuivo
protkano stresogenim fenomenima, kojima rat oblikuje, ine rizinu popu-
laciju.
Istraivanje koje sam provela u drugoj polovini 1993. godine, na
populaciji sarajevske djece (500 zdrave i 300 ranjene djece) dalo je sljedee
rezultate:
Oko 42% zdrave i oko 33% ranjene djece bila su izbjeglice. Posebnost
ini to da je oko 34% zdrave i oko 20% ranjene djece bilo izbjeglica u vlastitom
gradu.
Bombardovanje iz neposredne blizine doivjelo je oko 99% djece, a
pucanj iz neposredne blizine, tako da je moglo poginuti, doivjelo je vie od
93%. Mrtve osobe vidjelo je vie od 38%, a ranjene vie od 46% zdrave djece.
Vie od 29% zdrave djece ranije je poznavalo mrtve osobe, dok je ranjene
osobe poznavalo vie od 34%.
Reakcije na ove traumatizirajue dogaaje, najkrae, bile su sljedee:
Ranjena djeca (starosne dobi 6,5 10,5 godina) pokazivala su u 100%
broju reakcije na stres, a zdrava djeca (iste starosne dobi) u 49% sluajeva.
Kod obje populacije dominirale su iste reakcije: pojaana vezanost za
roditelje (50% ranjena i 36% zdrava djeca), smetnje spavanja (47% ranjena i
677
678
19% zdrava djeca), a zatim slijede: depresivnost, tuga i plaljivost, strah i
panika, agresivnost i svadljivost, slabija koncentracija u uenju, enureza
(nezadravanje mokrae), smetnje ishrane, itd.
Analiziranjem navedenih podataka neminovno se namee zakljuak da su
ranjavanje, trajna invalidnost i sakaenje najsloeniji vid traumatinih doi-
vljaja po psihosocijalno stanje individue, djeteta posebno. Posljedice ovakvog
traumatinog dogaaja prelaze u doivotni podsjetnik koji e najee izazvati
destabilizirajua stanja u psihosocijalnoj dimenziji ispoljavanja na indivi-
dualnoj ili komunikativnoj ravni sa drugima.
Istovremeno, istraivanje je pokazalo posebno uoljive odbrambene
mehanizme sarajevske djece pomou kojih se, uprkos svijesti o svakodnevnoj
opasnosti i gotovo neprestano prisutnoj smrti u najbliem okruenju, odupiru
u ime matovitog ivota djeteta. ini se da su u poetku traumatina stanja
gubila na svome intenzitetu, to je vremenski izloenost traumi bila dua.
Djeca su se privikavala na takve uslove ivota u okruenom gradu prihvatajui
ih kao normalne. Sva djeca, i zdrava i ranjena, pokazivala su jaku volju za
samoodravanjem u ratnoj opasnosti izraavajui nadu da se rat to prije zavri,
da mogu ivjeti djeiji ivot, kako je u razgovoru rekla jedna sedmogodinja
djevojica.
1
Vjerujemo da ove jake osobine sarajevske djece, koje se sigurno mogu
odnositi na veinu bosanske djece, predstavljaju vrstu osnovu za traak
svjetlosti koji bi mogao obiljeiti njihov ivot u miru. Zbog toga i nada da sva
djeca Bosne, u konkretnom sluaju djeca Sarajeva, ne pripadaju rizinoj
populaciji u miru. Ovo tim prije to istraivanja, provedena u ratu, od strane
najeminentnijih strunjaka za mentalno zdravlje u Sarajevu, upuuju na
mogunost da e oko 60% djece koja su preivjela ratne strahote imati
odreene posljedice, kraeg ili dueg trajanja, od ega 10% trajne. Oko 40%
djece ne bi trebalo imati nikakvih posljedica.
2
Meutim, ako za mjerodavno
stanje pokazatelja uzmemo istraivanja koja su vrena do tree generacije djece
1
Prezentirani podaci ine dio istraivanja iz knjige M. Mikovi, PSIHOSOCI-
JALNI POREMEAJI DJECE IZAZVANI RATOM, Studentska tamparija, Sarajevo
1997. god.;
2
Psihosocijalni aspekti rata u Bosni i Hercegovini, ANUBiH, Sarajevo 1995.
679
interniraca iz Drugog svjetskog rata,
3
onda je mogue govoriti o posljedicama
psihike, pa ak i fizike prirode, na jo neroenim generacijama Bosne,
Sarajeva posebno.
Danas, posebno, iz ugla mentalnog zdravlja i sintagme zdravo drutvo,
zabrinjava jo jedna injenica koja govori o naoj postratnoj stvarnosti,
iskaziva kroz sljedee statistike podatke: tokom rata u Bosni i Hercegovini
ranjeno je 34.712 djece od kojih teko 18.452, dok su 1.893 djece invalidi.
irom svijeta izbjeglo je 650 hiljada bosanskih maliana, a 420.000 djece su
raseljena lica. Ako svemu navedenom dodamo i podatak da, prema procje-
nama strunjaka, na podruju cjelokupne Bosne i Hercegovine oko milion i
750 hiljada ljudi trpi psihotraumu, a kod nepoznatog broja psihosomatska
neuravnoteenost prelazi u maligno stanje, onda ne treba da udi porast svih
vidova sociopatolokog ponaanja, posebno kod mladih izraen kroz zloupo-
trebu hemijskih supstanci, poveanje broja suicida, maloljetnike delinkve-
ncije, skitnje i prosjaenja, te maloljetnike trudnoe koja je u uskoj vezi sa
zanemarivanjem i nebrigom porodice, naputanjem i zloupotrebom djece.
ivotne aktivnosti pune razliitih pritisaka i nedostataka dovode pojedinca i
porodicu u bespomono i beznadeno stanje rtve. ene i naroito djeca, koji
ive u siromatvu, mahom su rtve javnog i kunog nasilja.
Sve se to dogaa zbog negativnih posljedica i uinaka razliitih ivotnih
okolnosti od kojih su za Bosnu na prvom mjestu: beskunitvo, nasilje, raspad
porodica i velika nezaposlenost. Ranjiva i povrediva populacija, naroito u
ljudskom dostojanstvu, obraa se za pomo raznim ustanovama i strunjacima
zbog nepodnoljivog izazova ivota, zbog okolnosti dogaaja nad kojima je
izgubljena mo kontrole pojedinca i institucija. Ta sveopta ranjivost i izraena
osjetljivost, iji je uzrok najveim dijelom rat i njegove posljedice, ostavlja
neizbrisive tragove na fizikom, kognitivnom, emocionalnom i socijalnom
planu.
U tom smislu najrizinija i najizloenija kategorija su djeca bez
roditeljskog staranja i djeca bez jednog roditelja, a potom u ovo vrijeme
3
Bruner A., Bruner F., LES ENTANES DEPORTES LA DEUXIME GUERRE
ET LEURES DESCENDANTS (INTERNIRCI DEPORTOVANI ZA VRIJEME
DRUGOG SVJETSKOG RATA I NJIHOVO POTOMSTVO), NO 33 (6) 1985, str.
251-259.
globalnog siromatva, djeca sa tekoama u razvoju. Bojim se da ne bismo
pogrijeili govorei o optoj zaputenosti. Suprostavljajui se postojeem
stanju nije teko izvesti zakljuak, dodue, samo normativne moi, da bi ove
posebno izdvojene kategorije djece morale biti pod naroitom brigom drut-
vene zajednice. Ako rasvjetljavanju pitanja priemo globalno, zanemarujui
injenicu individualnih problema, onda sa velikom sigurnou moemo tvrditi
da su djeca bez roditeljskog staranja, pa makar to bilo i puko preivljavanje i
zadovoljenje minimalnih uslova egzistencije, najzatienija. Zahvaljujui
radu organa starateljstva i angaovanju socijalnih radnika sigurni smo da je
danas na podruju Federacije svako ovo dijete, od ukupnog broja 2.800,
obuhvaeno odgovarajuom brigom drutvene zajednice koja je, naalost,
uslovljena materijalnim mogunostima kantona iz koga dijete potie.
Ipak, nama se ini da, moda, najriziniju populaciju djece ini jedan broj
onih iji se rast, razvoj i obrazovanje odvija uz samo jednog roditelja. Ovo tim
prije to se prema nekim procjenama broj djece bez jednog roditelja na
podruju Federacije kree do 50.000. Ovdje moramo istai jo jednu kategoriju
djece to su djeca kojih u jednoj porodici ima pet i vie. Raspoloivi podaci
govore da je samo na podruju Unsko-sanskog kantona evidentirano oko 200
porodica koje imaju petoro i vie djece.
Podatak da na podruju Federacije ivi 3.772 djece sa tekoama u
psihiko-fizikom razvoju, naalost, je nepotpun. Razloge treba traiti u
injenici da jedan broj djece sa tekoama u razvoju nije uopte registrovan
tokom i poslije rata, a kod najveeg broja djece sa ispodprosjenim intelektu-
alnim funkcionisanjem, razvrstanim prije rata nije izvrena rekategorizacija.
Uzrok ovakvom stanju je poznat: veina kantonalnih ministarstava, odnosno
centara za socijalni rad, zbog nedostatka finansijskih sredstava i strunog kadra
nema oformljene komisije za kategorizaciju i ocjenjivanje stepena tekoe u
razvoju djece, shodno zakonskim propisima, pa stoga i nemamo precizan broj
i evidenciju ove djece.
Iskustvo rata namee potrebu da pomenemo jo jednu rizinu grupu djece
koja se gotovo nigdje javno ne spominju. Radi se o djeci koja su na neki nain
stigmatizirana, pa se zbog toga nalaze u neravnopravnom poloaju sa svojim
vrnjacima ponekad i u graanskom statusu. Stoga i polazite da mentalno
uvjerenje u ravnopravnost dolazi tek nakon dugotrajnog iskustva ukoliko bi
680
681
ono potvrivalo ravnopravnost u graanskom statusu od djetinjstva. Pri tom se
usuujemo tvrditi da je zastraujua smetnja i drastina zapreka osjeanju
ravnopravnosti u svim ex-jugoslovenskim mentalitetima prisutni faktor
provoenja praktine odgovornosti, sa nesagledivim posljedicama, na djecu
zbog odgovornosti roditelja. Iako svjesni da bi osjeanje odgovornosti trebalo
shvaati iskljuivo u sferi saradnje sa drugima, u duhu potovanja konvencija,
normi i zakona, ali u opsegu strogo pojmljene individualnosti i neprenosivosti
svoje odgovornosti na drugog. Naalost, iskustvo potvruje da historijsko
pamenje i gledanje unazad nae mentalitete tragino optereuje i zamagljuje
pogled u racionaliziranu budunost. Kao najgrublji primjer moemo navesti
negativne psihike stigmatizacije, na naim historijskim prostorima, koje
vrednujemo kao praksu pothranjivanja kompleksa rtve. Odgajanje oreola
rtve viedecenijskih generacija potomaka balista, etnika i ustaa dovelo je do
katastrofalnog sloma piramide vrijednosti nae civilizacije ratovima koji su
puzdano obiljeeni osuenim ideologijama faizma i nacionalizma. Dogodila
se verifikacija biblijske metafore o nekim naim precima koji su jeli kiselo
groe, a tek njihovim potomcima trnu zubi. ini se da je verbalno ponavljanje
greaka nekih naih predaka postala krvava praksa savremenih generacija.
Stoga se i postavlja pitanje u kojoj su mjeri stigmatizirana djeca, zbog zloina
svojih predaka, odgovorna za posljedice nastale u genocidnim ratovima i
etnikim ienjima na tlu bive Jugoslavije. Samo naizgled ublaeniju formu
pritisaka stigmatizacije i obesposobljenja snosila su djeca informbirovaca.
Pakleno iskustvo i degradacija dostojanstva ovjeka, kao ovjeka na Golom
otoku postaje djelotvorno deformisana svijest graanina X reda zbog
nasljedne stigmatizacije ponesene kao prirodnim genetskim kodom sa
roditelja na djecu. Preodgojiti mentalitete obiljeene duhom primitivnog
morala osvetnike satisfakcije u djelotvornu vrijednost individualne nepono-
vljive odgovornosti, gotovo da je prvobitna zadaa humanizacije ljudi na naim
i meunarodnim prostorima.
Na kraju, polazei od svega navedenog, kao i injenice da je krajem prole
godine u svijetu obiljeavana desetogodinjica usvajanja Koncencije o pravima
djeteta,
4
smatramo da neizostavno, naroito mi u Bosni, moramo postati
4
LJUDSKA PRAVA HUMAN RIGHTS, Ministarstvo vanjskih poslova
Bosne i Hercegovine i Nezavisni biro za humanitarna pitanja, Sarajevo, 1996.
svjesni, najveim dijelom, nominalizmu mrtvog prenosa duha i slova ovog
meunarodnog dokumenta, ne samo, u naem zakonodavstvu. Danas smo,
pouzdano, svjesniji, nego prije deset godina, da to mrtvoroeno slovo na papiru
jasno upuuje na zahtjevnost svojeg sprovoenja u praksu. injenice same po
sebi govore dovoljno. Da je praksa normi iz Konvencije bila istinski na djelu
majke bosanske djece ne bi svojim malianima, kao doniranu ishranu, davale
keks iz vremena korejskog rata, ne ih lijeile poklonjenim lijekovima kojim je
odavno istekla upotrebna vrijednost, a stanovnici Sarajeva ne bi ivjeli etiri
godine u opsjedanom gradu u kom je ubijeno 1.600 djece, gradu koji je na taj
nain postao viestruki istraivaki laboratorij sa neprirodnim faktorima
oboljenja i smrtnosti. elim rei jo i to da smo mi u Bosni esto sluali
zahtjeve civilizovanih donatora i njihovih politiara da sa rijei treba prei na
djela. Logino, sa aurom skepse rei u da je taj zahtjev usklaen sa uvenom
Marksovom spoznajom iz duha 11. teze o Fojerbahu, ali i sa tugom priznajem,
sebi i drugima, da ova zahtjevnost u sebi krije istinu, staru koliko i ljudska
historija, znamo ono to je najbolje ali dosljedno jo uvijek inimo najgore.
682
Mujo Ali
UPOTREBA HEMIJSKOG ORUJA I ZAPALJIVIH BORBENIH
SREDSTAVA NA RATITU BOSANSKE KRAJINE U TOKU
AGRESIJE NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU
1991-1995. GODINE
Opredjeljenje agresora za legalizacijom upotrebe hemijskog oruja i
zapaljivih borbenih sredstava proizilazi iz njegovog neostvarenog cilja, jer nije
u planiranom roku uspio pokoriti RBiH i istu pripojiti Velikoj Srbiji. Krajnji cilj
je bio etniko ienje. Agresor se nije mnogo trudio da svojoj i meunarodnoj
javnosti objanjava opravdanost upotrebe HO i Z b/s, nego je to oruje konsta-
ntno upotrebljavao u toku cijelog rata.
Najintenzivnija primjena hemijskog oruja i zapaljivih borbenih sredstava
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine bila je u toku 1992. i 1993. godine,
a na teritoriji Bosanske krajine 1992. i 1995. godine. Karakteristino je da je na
grad Jajce i njegovu okolinu od 12. avgusta do 30. septembra 1992. godine
upotrijebljeno 19 zapaljivih avio i napalm-bombi. Po ovom gradu i njegovoj
okolini je avijacija agresora najvie djelovala. Vie negoli po bilo kom drugom
gradu na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine u toku 1992. godine.
Hemijsko oruje je koriteno pod izgovorom da bojni otrovi za privre-
meno onesposobljavanje ljudi ne podlijeu meunarodnim zabranama, jer se
smatralo da su to policijski otrovi bez obzira na koliinu punjenja. Oigle-
dno se eljelo preutati ovakav oblik upotrebe hemijskog oruja, koje do tada
na ovakav nain, vrstu i metodu dejstva, nije upotrebljavano u historiji rato-
vanja, odnosno u bezobzirnom nainu onesposobljavanja i ubijanja nevinih
ljudi i unitavanja njihovih dobara.
Ovakvom ponaanju agresora vjerovatno je doprinijela i indolentnost
meunarodne zajednice, kao i pojedinih zainteresiranih zemalja, ije se
reagovanje zavravalo na deklarativnim protestima. Vlada i Generaltab
683
684
oruanih snaga RBiH do 31. marta 1993. godine uputili su komandantu
UNPROFOR-a za BiH, kopredsjednicima enevske konferencije gosp.
Sajrusu Vensu (Cyrus Vanse) i Dejvidu Ovenu (David Owen) i generalnom
sekretaru Organizacije ujedinjenih nacija Butrosu Galiju (Boutros Boutros
Ghali) 36 pismenih protesta povodom upotrebe hemijskog oruja i posljedi-
cama koje su nastale. U svim protestima se zahtijevalo da se agresoru zabrani
upotreba oruja, koje nije dozvoljeno enevskom konvencijom od 17. juna
1925. godine i drugim meunarodnim pravnim aktima. Ovakvo shvatanje
zasnovano je vjerovatno na tome da su to policijski otrovi, koji se upotreblja-
vaju iz policijskih tehnikih sredstava (specijalnih, runih bombi, tromblona i
sl.) u kojima se nalazi punjenje otrova teine samo nekoliko desetina grama, na
primjer: hloracetofenona ili CS. Nikako BZ ili LSD-25.
1
Odlukom Organi-
zacije ujedinjenih nacija hemijsko, bioloko i nuklearno oruje (HBNO)
svrstano je u oruja za masovno unitavanje ivih bia, vegetacije i
materijalnih dobara.
Sem toga, od posljedica ovog oruja dolazi i do masovnog onesposoblja-
vanja i kontaminacije ljudi, ivotinja, materijalnih sredstava i zemljita.
Za posljednjih 50 godina doneseno je deset meunarodnih dokumenata o
zabrani upotrebe HBNO. Donesena je i najnovija Konvencija OUNo zabrani
razvoja i skladitenja biolokog i toksikolokog oruja od 26. marta 1975.
godine. Naalost, Konvenciju nisu prihvatile neke lanice OUN.
Meutim, i pored brojnih meunarodnih pravnih akata i naih protesta, da
se agresor sprijei u daljoj upotrebi hemijskog oruja, niko nije odgovorio.
Agresor je nastavljao jo ee da ga primjenjuje na teritoriji Bosne i Herce-
govine.
UPOTREBA BOJNIH OTROVA I Z b/s NA RATITU
BOSANSKE KRAJINE
Upotreba bojnih otrova odnosno hemijskog oruja i zapaljivih borbenih
sredstava, kao i drugih vrsta oruja za masovno unitavanje i onesposo-
1
HAF, CS, BZ, LSD-25 su oznake ee upotrebljavanih vrsta psihohemijskih
bojnih otrova za onesposobljavanje ljudstva. Vidi napomenu br. 2.
685
bljavanje ljudi ima historijsku podlogu. Bosna i Hercegovina ula je u ovaj rat,
koji nam je, nametnut, nedovoljno spremna sa stanovita zatite i otklanjanja
posljedica od masovne upotrebe bojnih otrova i zapaljivih sredstava.
Bojni otrovi tipa nadraljivci upotrebljavani su na ratitu Bosanske
krajine od 3. avgusta 1992. do 24. avgusta 1995. godine. Bilo je primjera upo-
trebe i smrtonosnih bojnih otrova, tipa IPERIT.
U logoru Keratermpripadnici agresorskih snaga 26. jula 1992. g. ubaci-
vali su BRS-M79AG-2 punjene psihohemijskim bojnim otrovom (BZ) i
BRSM79-AG-1, punjene CS1
2
u prostorije, gdje su se nalazili zatoenici, a
putali su i neki plin. Pod dejstvom tih otrova dolo je do ludila, nenorma-
lnog ponaanja, agresivnosti i zatoenici su poeli bjeati. U tim trenucima na
njih su agresorski vojnici otvorili vatru iz pjeadijskog naoruanja. Tada je
poginulo pod dejstvom bojnih otrova oko 140-190 zatoenika. Pripadnici
agresorske vojske traili su dobrovoljce, koji e utovariti mrtve na kamione.
U jamu rudnika Tomaica istreseni su leevi, a zatvorenici dobrovoljci koji
su istovarili mrtvace takoe su ubijeni, kako se ne bi znalo gdje su leevi
istreseni. Nakon svakog odvoenja leeva leperi su se prali. Izjava svjedoka
R.I. i R.B. broj: 670/93 o koncentracionom logoru Keraterm, zatim izjave
preivjelih logoraa Ibrahima Behlia i Ismeta Hodia iz Prijedora i drugih,
koji i danas imaju teke posljedice od upotrijebljenih BOt-a (nesanica, ispre-
kidan san, agresivnost i sl.).
Slino ili skoro identino agresor je upotrijebio bojne otrove protiv
civilnog stanovnitva od 12. do 16. jula 1995. godine, pri povlaenju iz
Srebrenice. U tom vremenu pod dejstvom bojnih otrova, upotrijebljenih od
strane agresora predalo se preko 3.000 ljudi (s. Kravica - N. Kasaba), koji su
u veini likvidirani.
Na ratitu Bosanske krajine, ne raunajui logor Keraterm, agresor je
upotrijebio hemijsko oruje i zapaljiva borbena sredstva 72 puta s teitem po
irem rejonu:
a) Jajca 29 puta ili 40%
b) Bihaa 22 puta ili 31%
2
BRS-M79-AG-1, BRS-M79-AG-2, CS1, su takoe oznake psihohemijskih
bojnih otrova. Vidi napomenu br. 1.
c) Vel. Kladue 18 puta ili 25% i
d) Bos. Krupa 4 puta ili 4%
Primjenu ovog oruja karakterie, arolikost po vrstama, vremenu i
rejonima upotrebe. To se ogleda u sljedeem:
1. Po gradu Jajcu i njegovoj iroj okolini, od 6. avgusta - 30. septembra
1992. godine, upotrijebljeni su bojni otrovi i zapaljiva borbena sredstva 29
puta. Najvie su upotrebljavane napalm i zapaljive avio-bombe. Ve sam naveo
koliko puta. Znai, sve dejstvom borbene avijacije agresora, kada je u cjelini
spaljen stari dio grada Jajca. Bojni otrovi su upotrijebljeni 11 puta. Iz avijacije
pet i artiljerije est puta.
U tom intervalu vremena, samo jedanput zapaljivim artiljerijskim grana-
tama gaan je Biha. Za ovih 55 dana upotrebe bojnih otrova i zapaljivih
borbenih sredstava u toku 1992. godine posljedice su bile teke. Izazvan je
veliki strah, panika, pojedinana i grupna kontaminacija graana. Dobar broj
graana i danas imaju razne psihike posljedice od bojnih otrova. Sem toga po
Jajcu je dejstvovano sa:
a) nekoliko desetina kasetnih avio-bombi tzv. krmaa kojima su ga-
ane: kola, bolnica, hotel Turist, kvart privatnih kua (vie pomenutog
hotela), koje su razorene. Tada je poginuo Milovan Rakita, elektromehaniar;
b) jedanaest raketa luna opaljeno je po Jajcu, ali su sve promaile cilj
sem jedne, koja je pogodila naseljeno mjesto, kada je nastao strah i panika
graana;
c) 27. maja 1992. godine poelo je prvo granatiranje Jajca (Radio Jajce,
autobuska stanica, Titova vila). Za tri mjeseca po Jajcu ispaljeno je preko
150.000 granata raznih kalibara. Ubijeno je i ranjeno dosta graana, uniteno i
oteeno dosta graevinskih objekata;
d) agresor je na Jajce izvrio preko 190 avio-poleta, to predstavlja najvei
broj avio-poleta u odnosu na druge gradove, poredei na primjer sa Goradom.
Jajce je imalo preko 500 stradalih graana u toku rata, od tog broja je oko
300 mrtvih.
To je bilo karakteristino za 1992. godinu.
686
2. U toku 1993. godine, od 1. januara do 4. maja, u irem rejonu Bosanske
Krupe i Bihaa, agresor je upotrijebio bojne otrove iz artiljerije est puta
(Bosanska Krupa etiri, a Biha dva puta). U 12.00 sati, 1. januara, artiljeri-
jskim hemijskim napadom agresora po industrijskoj zoni Bosanske Krupe, a u
09.30, 27. januara, izvrio artiljerijski hemijski napad u rejonu s. Banjani kod
Bos. Krupe. Pored straha i panike, bojnim otrovima su zahvaeni dijelovi
jedinica 1. i 3. bataljona 105. br. 5. k. Tada je kontaminirano est boraca, kojima
je ukazana ljekarska pomo. Ostali borci su pravovremeno upotrijebili sredstva
line zatite.
U 05.00 sati, 28. januara 1993. godine, agresor je iz artiljerije upotrijebio
BOt IPERIT u s. Banjani sjeverno od Bosanske Krupe. Bojnim otrovima
zahvaen je dio 2/505. bbr. Kontaminirano je dosta boraca te jedinice sa linim
naoruanjem. Isti borci su izvueni iz kontaminirane zone i dekontaminirani.
Meutim, jedan borac Omer Mehmeda Veli, kontaminiran je u jaoj mjeri.
Zadobio je plikove po licu i rukama. Taj borac je bio van sklonita, dok su ostali
bili u zemunicama. Lijeen je u bolnici u Cazinu. Srea je velika, pa su svi
borci imali sredstva line zatite.
U 16.00 sati, 4. maja, djelovalo se artiljerijskim hemijskim napadom
agresora po prednjem kraju odbrane 2. bataljona 505. bbr u r. Grabea (Biha).
Efekat je bio strah, ali bez panike, jer su borci pravovremeno upotrijebili
sredstva line zatite.
3. U toku 1994. godine, od 17. marta do 14. decembra, u irem rejonu
Bihaa agresor je upotrijebio 15 puta bojne otrove iz artiljerije i diverzantskih
hemijskih sredstava. Izazvan je strah, panika, pojedinana i grupna kontami-
nacija graana. Sem toga, bojnim otrovima su gaane i jedinice 5. k, ijim su
otrovnim dimom zahvaeni dijelovi sljedeih jedinica:
a) Protivoklopna eta 501. bbr, kada je kontaminirano 28 boraca, od kojih
je hospitalizirano 13. Nad ostalim je izvrena primarna dekontaminacija;
b) 511. slavna bbr. - kontaminirana etri borca, kojima je ukazana
ljekarska pomo. Ostali borci su pravovremeno upotrijebili sredstva line
zatite.
687
c) Jedan bataljon 501. bbr. - kontaminirano je 14 boraca, kojima je
pruena ljekarska pomo. U ovoj godini agresor je zapaljivim granatama
tukao Biha (1) i Veliku Kladuu (1). Izazvan je strah, panika i poar na vie
graevinskih objekata.
4. U toku 1995. godine, od 22. februara do 24. avgusta, agresor je 20
puta upotrijebio BOt-e u irem rejonu Bihaa (3) i Velike Kladue (17) iz
artiljerije, minobacaa i diverzantskih sredstava. Izazvan je strah, panika i
pojedinana kontaminacija graana.
BOt-ovim otrovnim dimom gaane su i jedince 5. k, ijim su otrovnim
dimom zahvaeni dijelovi sljedeih jedinica:
a) 3. eta 2. bataljona 505. viteke mtbr. Kontaminirana lake etri borca.
Dekontaminacija ostalog ljudstva i materijalnotehnikih sredstava izvrena je
odmah;
b) Izviako-diverzantski vod 510. bbr. - kontaminirano est boraca lake.
Svi borci su imali sredstva line zatite;
c) Izviako-diverzantski vodovi 1. i 3. bataljona 506. lbr. -kontaminirano
28 boraca, od kojih pet tee, te su upueni u bolnicu. Ostali su izvrili primarnu
dekontaminaciju;
d) Protivoklopne ete 1, 2. i 3. bataljona 503. slavne bbr. - kontaminirano
26 boraca, od kojih tri tee, koji su upueni u bolnicu, a 20 lake upueni
na lijeenje u stacionar. Ostali su izvrili samodekontaminaciju;
e) Jedan vod iz sastava 517. bbr. - kontaminirano 13 boraca, od kojih osam
tee. Svih 13 boraca upueno u bolnicu u Cazin. 18. marta 1995. godine
agresor je upotrijebio aerosolnu bombu u rejonu s. Podzvizd, kod Velike
Kladue. Priinjena je velika materijalna teta i stradalo je dosta graana.
Karakteristino je, da je agresor za kratko vrijeme upotrijebio bojne
otrove iz DHS u r. Velike Kladue, kada je i kontaminiran najvei broj graana
i boraca 5. k.
Ukupno na teritoriji Bosanske krajine kontaminirano je 339 ljudi u toku
agresije na RBiH. Od tog broja kontaminirano je 149 boraca 5. k, a u koncen-
tracionom logoru Keraterm140-190 zatoenika, koji su pod dejstvom bojnih
688
otrova poeli bjeati i u takvoj situaciji pobijeni iz streljakog naoruanja.
Ubijeni logorai su natovareni u lepere i istreeni ukopani u rudarsku jamu
rudnika Tomaica. Od upotrijebljenih napalm i zapaljivih avio-bombi, zapa-
ljivih artiljerijskih i minobacakih granata, zapaljeno je i izgorjelo na stotine
raznih graevinskih objekata. Spaljen je u cjelini stari dio grada Jajca u kome
je ivjelo oko 95% Bonjaka.
Napomena: Upotreba hemijskog oruja i zapaljivih borbenih sredstava od
strane agresora zasnovana je na naunoj osnovi. Dokaz: Eksperimenti su vreni
u sedam zatvorenih prostorija, gdje su se nalazili nevini ljudi Bonjaci i Hrvati.
MJERE KOJE SU PREDUZIMANE NA PLANU ZATITE OD
HEMIJSKOG ORUJA I OTKLANJANJA POSLJEDICA
Na nivou Republike Bosne i Hercegovine, pa i u Bosanskoj krajini
preduzete su potrebne mjere za zatitu civilnog stanovnitva i to:
1. Izdata su poetna upustva, a posebno zajednika Instrukcija o meu-
sobnoj saradnji civilne zatite i oruanih snaga RBiH u ratu.
2. Desetog aprila 1993. godine snimljen je film pod nazivom PRAKTI-
NA ZATITA OD BOJNIH OTROVA, koji je preko RTV BiH prikazivan
svaka tri mjeseca do kraja rata, s napomenom da se taj film i sada u miru moe
koristiti u obrazovnom procesu uenika osnovnih i srednjih kola kao i samih
graana.
3. Izdata su upustva za zatitu i nain otklanjanja posljedica od upotrebe
hemijskog oruja, nain zagrijavanja prostorija, sklonita, izrada zatitnih
maski od prirunih sredstava (izraeno oko 40.000 kom) i dr.
4. Organizovana je i izvoena obuka organa i jedinica za RHB CZ poev
od 1. oktobra 1992. godine pa do kraja rata.
5. Aktuelizirano je uputstvo za dijagnosticiranje i lijeenje otrovanih ljudi
od bojnih otrova u veem broju.
6. 25. avgusta 1993. godine, organizovana je konferencija za tampu
(iber-Ali) sa domaim i stranim novinarima na temu: UPOTREBA HEMI-
JSKOG ORUJA NA TERITORIJI RBIH. Ova konferencija prisilila je
689
generala Moriona da prosljeuje nae proteste OUN i Generaltabu Vojske
Republike Srpske da skrene panju na obaveze prema enevskim konve-
ncijama i zabrani upotrebe hemijskog oruja.
7. Formirana je Radio-hemijska bioloka - RHB laboratorija pri Mini-
starstvu odbrane, koja je u toku rata identifikovala upotrebu hemijskog oruja
na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine.
8. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine - ANUBiH sainila
je projekat pod nazivom: URGENTNA TERAPIJA I BIOLOKA DIJA-
GNOZA MASOVNIH TROVANJA LJUDI bojnim otrovima. Odrano je pet
naunih skupova odnosno kolokvija po ovom projektu. Pruena je praktina
pomo raznim institucijama, naroito tabu civilne zatite na planu dosta
komplikovane zatite, evakuacije, zbrinjavanja i lijeenja kontaminiranih ljudi
bojnim otrovima.
9. Sadanji trenutak karakterie: proizvodnja, posjedovanje, skladitenje i
upotreba hemijskog i biolokog oruja za masovno onesposobljavanje i
unitavanje ljudi, ivotinja i biljaka. Samo u Zalivskom ratu 1991. godine
kontaminirano je oko 100.000 amerikih vojnika. Od tog broja i danas pati
preko 1.000 bivih vojnika zbog, nerazjanjene bolesti: sa oteenjima mozga,
kimene modine i nerava. Simptomi su: poremeaj koncentracije, vrtoglavica,
gubitak memorije, impotencija i dr.
10. 58% preivjelih Srebreniana, uesnika mara od Srebrenice do
slobodne teritorije, i danas imaju iste posljedice od bojnih otrova, kao i
preivjeli logorai u logoru Keraterm kod Prijedora.
690
Prilog: 1
PREGLED UPOTREBE
hemijskog oruja i zapaljivih borbenih sredstava na ratitu
Bosanske krajine u toku agresije na RBiH 1991.-1995. godine
691
692
693
694
695
696
Rekapitulacija
Prema evidenciji Oruanih snaga Armije RBiH u toku 1992. godine
agresor je izvrio 30 napada hemijskim i zapaljivim borbenim sredstvima. Od
toga 29 po Jajcu i jedan po Bihau. Jedanaest napada bilo je bojnim otrovima,
11 napada napalm-bombama (sve po Jajcu) i jedan hemijski napad artilje-
rijskim granatama (po Bihau).
697
698
U toku 1993. godine agresor je izvrio est hemijskih napada, svi artilje-
rijskim granatama punjenim BOt (etri po Bosanskoj Krupi dva po Bihau).
U toku 1994. godine agresor je izvrio 17 hemijskih napada. Dva su bila
zapaljivim artiljerijskim granatama i 15 bojnim otrovima. (Gotovo svih 16
izvreni su po Bihau i jedan po Velikoj Kladui).
U toku 1995. godine agresor je izvrio 20 hemijskih napada, svih 20
bojnim otrovima iz orua razliitog kalibra i runim hemijskim.
U toku ukupnog trajanja agresije, po evidenciji Oruanih snaga Armije
RBiH, od avgusta 1992. do avgusta 1995. agresor je 73 puta
3
upotrijebio
hemijsko oruje i zapaljiva borbena sredstva i to: bojne otrove 52 puta;
zapaljiva borbena sredstva 10 puta i napalm-bombe 11 puta. Teite upotrebe
hemijskog oruja i zapaljivih borbenih sredstava bilo je usmjereno uglavnom
na etri bosanskohercegovaka grada: - Jajce - 29 puta, od toga 10 puta napalm
i 19 puta zapaljiva borbena sredstva; Biha - 22 puta, sve granatama iz artilje-
rijskih i minobacakih orua, punjenim bojnim otrovima; Velika Kladua - 18
puta, od toga DHS i 12 artiljerija; Bosanska Krupa - 4 puta, sve artiljerijskim
granatama punjenim bojnim otrovima.
3
Evidencija iz vie (razumljivih) razloga nije potpuna.
Dr. Monika Hauser
RAT JE UVIJEK NASILJE PROTIV ENA
Uvod
Prije svega eljela bih da se zahvalim to ste me pozvali da doem u
Biha. Ova konferencija ima za cilj da sagleda sve aspekte zloina koji su
poinjeni nad bonjakim stanovnitvom u Bosanskoj krajini u toku srpske
agresije. Danas vam neu govoriti o zloinima poinjenim nad enama i
djevojkama tokom tog perioda. Postoji izuzetno obimna dokumentacija koja je
sada dostupna, a koja se odnosi na ove zloine. Umjesto toga, imam namjeru
da u svojoj prezentaciji istraim pozadinu ovih zloina i njihov uticaj i
posljedice na ivot ena i djevojaka nakon tih zloina, pa sve do danas. Ovaj
uistinu tragini elemenat nasilja poinjenih nad njima ima posljedice koje e se
osjeati jo dugo vremena. One e i u budunosti uticati i na same preivjele,
na bosansko drutvo kao cjelinu, kao i na sljedeu generaciju. To doista poka-
zuje istinsku dimenziju zloina, te danas ovdje govorimo o teretu koji oni
sobom donose ne samo ovoj nego i sljedeoj generaciji.
Mene sada smatraju meunarodnim strunjakom za uase koje ene trpe
u ratovima zbog toga to sam inicirala i ustanovila Terapijski centar za
zlostavljane ene u Zenici 1993. godine i to radim na tome da branim ljudska
prava ena. Meutim, moram rei da imam podvojeno miljenje u vezi sa ovim
statusom strunjaka. Prije svega, taj naziv, ekspert, povezujem sa distancom
koju nikad nisam imala namjeru ispoljiti. Nikad nisam bila distancirana od
patnji bosanskog naroda, a naroito se nisam osjeala distancirana od sudbina
ovih ena. A i kako bih mogla? Uzevi u obzir sve ono to sam sluala iz dana
u dan od preivjelih, kao i tetu koju je muko nasilje priinilo duama i
tijelima ovih ena 1993. godine, bila sam prosto zabezeknuto ljudsko bie u
haosu, koje je pokuavalo sauvati zdrav razum. Pa ipak, u isto vrijeme sam
bila i strunjak sa Zapada koji je pruao tretman pacijentima i prosuivao
ta bi im moglo koristiti. Imala sam, meutim, jo jednu dodatnu privilegiju;
mogla sam spakovati svoje stvari i otii kad god bih poeljela.
699
Drugo, vrsto vjerujem da, na koncu konca, ja nisam nikakav strunjak za
patnje ena. Same one su eksperti u svojim vlastitim iskustvima. ene su
upotrijebile svu svoju unutranju snagu da pod najteim uslovima osiguraju
preivljavanje svojih familija. Meutim, da bi to mogle uiniti, one svoja
preivljavanja nasilja moraju drati vrsto pod kontrolom i ak ih odbaciti i od
sebe samih. One esto plaaju za ovo visoku cijenu. Potiskivanje preivjelog
iskustva najee prouzrokuje zdravstvene probleme. Ova moja diskusija nudi
polaznu osnovu za pruanje podrke enama, nudei im strunu pomo kroz
tretman ne bolesnih osoba ije bih simptome eljela izlijeiti, nego vie kroz
pruanje pomoi kao ljudima koji su preivjeli kajnje ozbiljna krenja ljudskih
prava i kojima su njihovi unutranji izvori ljudske snage pomogli da preive.
Na psiholoki i terapeutski rad ima za cilj da pronikne u ovo - zajedno sa
svakom enom - kako bi ona smogla snage prihvatiti svoju situaciju.
Preesto su, meutim, ove traumatizirane ene tretirane kao nesposobne.
Reducirane su na puke objekte - o njima se pria, umjesto da se direktno s
njima pria. ene su pretvorene u know-how (nou-hau) strunjaka, umjesto
da njih pitaju ta bi se njima svidjelo, a ta ne bi. Ljudska prava ena ukljuuju,
takoe, i pravo na tretman kao subjekta dostojnog i sposobnog da djeluje. To
je istina za sve ene, bez obzira da li su bile silovane ili ne.
Zato tako snano ovo naglaavam? Zato to je teza koju je objavila
amerika autorica Susan Braunmiler (Susan Brownmiller) u sedamdesetim
godinama tuna, ali jo uvijek vana i danas kao i tada. Ona je rekla da zloini
protiv ena u ratu donose korist kada slue odreenim ciljevima. Iskustvo
Bonjakinja je u ovom smislu bilo izuzetno bolno. Postoji vie nego dovoljno
dokaza o nainima na koje su medijska sredstva i terapeutski strunjaci
instrumentalizirali sve kroz to su ove ene prole. Umjesto da ovim iskau
iskreno saosjeanje nakon pretrpljenih zloina. enina intima je vrijeana
nanovo i nanovo, ak i nakon silovanja.
U dananjoj prezentaciji, eljela bih usredsrediti panju na ove seku-
ndarne povrede intime i govoriti o propustima u pruanju pomoi. Moramo
utvrditi odgovornost za bosansko poslijeratno drutvo i stari, pa ipak novi tabu,
koji predstavlja tema nasilja nad enama.
700
Propusti u pruanju pomoi
Okupacija njihovih sela, otrgla je Bonjakinje iz konteksta njihovih
porodica. lanovi njihovih familija su ubijani pred oima, a ene odvoene u
koncentracione logore, gdje su svakodnevno fiziki i mentalno muene.
Seksualno nasilje je bilo preesto sastavni dio tih muenja. Njihov se svijet
sastojao od volumenoznih fizikih i psiholokih povreivanja, nemogunosti
bilo kakvog odluivanja i konstantnog straha od smrti, danima, sedmicama
i mjesecima.
Beskrajni niz primjera propusta da se prui pomo, kako bih ja to
nazvala, poinje u meunarodnim politikim krugovima. Oni su posmatrali
nasilje srpskih i hrvatskih agresora a da nisu nita uinili i ignorisali su zloine
protiv civilnog stanovnitva, prvenstveno nad enama i djecom, to je predsta-
vljalo najbanalnija krenja meunarodnog prava. ak i kada su se irom
zemaljske kugle pojavili izvjetaji iz koncentracionih logora i logora u kojim
se vrilo silovanje, niko se nije naao ponukan da intervenira. Gledati na drugu
stranu je postala rutinska politika reakcija kada su ljudi u opasnosti u Istonoj
Evropi ili jo gore, u Africi, naroito ako su to ene kojima se prijeti. Razliita
meunarodna tijela i humanitarne asocijacije, od Vijea sigurnosti Ujedinjenih
nacija do Meunarodnog Crvenog krsta, nisu se ni za as osvrnule na zatvorene
i muene ene 1992. godine. Danas, moglo bi se rei da je NATO ipak napo-
kon intervenirao da bi zatitio ljude na Kosovu. Ovo opet otvara pitanje kako
je patnja kosovskih ena iskoritena da se opravda NATO-vo bombardiranje.
Ostaje takoe da se vidi da li e vlade zemalja NATO-a nastaviti pokazivati
ikakvo interesovanje za te ene u smislu pruanja konkretne pomoi (financi-
jske, strune, prihvatne, obeteenja).
Da se vratimo natrag do 1992/93. godine. Kakvu su pomo politiki
krugovi i takozvane humanitarne agencije pruile enama u toku rata? Ve
dosta rano, u ljeto 1993. godine, Meunarodni Crveni krst je znao za silovanja
u koncentracionim logorima. Kao rezultat, meutim, nije uslijedio nikakav
javni poziv meunarodnoj javnosti. Visoki predstavnik UN za izbjeglice i
UNHCR u cjelini su sporo reagovali na pozive da se logori sistematski ispitaju.
Sa vrlo malo izuzetaka, glavna meunarodna humanitarna tijela nisu bila
spremna da zatite zlostavljano civilno stanovnitvo. To isto se esto dogaalo
701
ak i kada smo ih mi obavjetavali o specifinim pojedinanim sluajevima
meu enama za koje smo znali da su bile povrijeene i zlostavljane. To je
propust da se prui pomo. U pravnoj terminologiji, to je opisano kao saue-
snik u zloinu. U svim tim situacijama, izjave da se moralo ostati neutralan
nisu pomogle rtvama, nego poiniteljima.
Samo da bi se izbjegao svaki nesporazum: organizacije za humanitarnu
pomo koje sam spomenula ine veoma korisna djela irom zemljine kugle
dan za danom, ali njihov administrativni mehanizam ih spreava da reaguju i
da adekvatno interveniu u mnogim kritinim situacijama. Njihove su odluke
da djeluju ili da ne uine nita, umjesto na osnovu stanja u kojem se nalazi
civilno stanovnitvo, esto formirane na osnovu elje da se promoviraju
odreeni interesi. Sve dok se ovakva praksa nastavlja, smatram da se s take
gledita rtava to mora osuditi.
Bonjakinje nisu primile nikakvu vrstu izvinjenja za propust meuna-
rodne zajednice da na vrijeme reaguje i sprijei njihove patnje ili da im bar
prue valjanu pomo. Umjesto toga, ove ene su doivjele ignorisanje i prezir.
Nadalje, faktor povrede intime je teta koju su medijska sredstva nanijela
1992. godine. Hrabre hrvatske i bosanske ene prekinule su tiinu koja je
okruivala zloine seksualnog nasilja. One su vikale iz sveg glasa o svojim
patnjama da bi ih svi uli, kako bi svijet primijetio i shvatio ta se njima
dogodilo.
Pa ipak, u mnogim sluajevima, izvjetaji u meunarodnoj tampi bili su
senzacionistiki, tragajui za jeftinim uzbuenjima, i kako su bili bazirani na
tim mizogenim klieima, reproducirali su takve kliee. ene koje su bile
dovoljno jake da prekre snani tabu, i ovaj put nisu tretirane kao subjekti:
umjesto toga, njihove patnje su bile predmet marketinga. Mnoge ene su se
osjeale iznova iskoritene.
Kosovske ene koje su objelodanile svoje patnje doivjele su ovo iskori-
tavanje u jo goroj formi. U Albaniji sam vidjela bezbrojne ekipe snimatelja
koje bez grama potovanja nasru u atore ena koje su jadikovale i koje su ih
se pokuavale otarasiti. Umjesto da izvjetavaju s dostojanstvom o apokali-
ptinim stradanjima ovih ena, tampa ih je servirala TV gledateljima irom
svijeta da u njih bulje. ene nisu imale nikakve anse protiv srpskih napasnika,
ali isto toliko malo anse da se odbrane od nasrtaja meunarodnih reportera.
702
Sada bih se eljela osvrnuti na jedan drugi aspekt odgovornosti medijskih
sredstava. Bonjakinje su 1992. godine rekle: Svijet mora saznati za ovo i
hrabro se postavile ispred kamera i mikrofona. Vjerovale su da e biti shvaene
i zatiene, te su se nadale da e te informacije jednoga dana biti korisne za
privoenje poinitelja na sud. ak su i ozbiljni novinari potkrepljivali ovaj
utisak. Nisu mogli ni sanjati da e upravo ovaj materijal biti kasnije konkretno
koriten u procesima u Hagu protiv rtava. Trenutno, advokat odbrane u su-
enju za Fou pokuava da uhvati svjedoke u kontradikciji na osnovu njihovih
ranijih izjava i na taj nain preokrene njihove vlastite rijei protiv njih samih.
utnja i tabui
Istraivanje holokausta je pokazalo da je cilj muenja razaranje ovje-
kovog identiteta na svjestan, planski, sistematski nain. Silovanje je jedan
oblik muenja, kao to je dokazano raznim presudama na Hakom tribunalu.
Silovanje izaziva duboko ponienje, degradaciju i napad na rtvino
osjeanje srama. Seksualna agresija je ozbiljno krenje ljudskih prava, kao to
svjedoi azijski Pacifiki rat kada su Koreanke bile fiziki i mentalno rastrojene
zbog toga to su ih japanski vojnici silom tjerali na prostituciju u bordelima,
zatim u Golfskom ratu, Ruandi, Somaliji, lista se nastavlja sve dalje. Iako je
seksualna agresija kao nasilje nad ljudskim pravima prisutna u svakom ratu,
meunarodne organizacije za pomo, kao to su Amnesti Internenel (Amnesty
International) i UNHCR su tek posljednjih godina uvrstile u svoj dnevni red
ova krenja ljudskih prava protiv ena.
Sociolog, Rut Zajfert (Ruth Seiffert) i drugi naunici, pokazali su da je
funkcija silovanja u ratu poveanje moi koju svaka strana u ratu zadrava.
Silovanja se koriste strateki i funkcionalno u svrhu postizanja odreenih
ciljeva u ratu. Ova strategija se mora zabiljeiti kao ciljno sredstvo koje je
koriteno u Bosni, od 1992. godine nadalje da bi se protjerale etnike grupe
Bonjaka i Hrvata. Meutim, ne postoji utvren red radnji silovanja, te se
logino podrazumijeva preutno odobravanje komandnog kadra armije.
Silovanje moe imati takvu funkciju jedino zbog globalne prevladavajue
nejednakosti meu polovima. Silovanja nisu periferni fenomen, nego su
sastavne komponente i sredstva ratova kada je u pitanju teritorija.
703
704
Da bi se shvatila traumatizacija ena kroz ovaj oblik nasilja, od
esencijalne je vanosti uzeti u razmatranje socijalne ili patrijarhalne strukture.
Seksualna agresija i silovanja i dalje se nastavljaju ignorisati, negirati i
nipodatavati u naem drutvu. Jednako je tako u njemakom, kao i u bosa-
nskom drutvu. Tabu i zatakavanje koje iz toga rezultira daju mukarcima
samo jo vie moi tamo gdje su oduvijek bili nadmoni. U Njemakoj, svake
dvije do tri minute, stranac, poznanik ili sam mu siluje jednu enu. Drugim
rijeima: ako nas tri ene sjedimo zajedno, uvijek bi bila jedna u grupi koja je
ili sama doivjela seksualni napad ili koja zna nekoga ko jeste. Ovo mi je
poznato iz moje vlastite privatne okoline, a i iz mog svakodnevnog rada kako
u ratnoj zoni u Bosni, tako i u mirno doba u Njemakoj. Ne moe se obavezno
primijetiti sudei po eninom spoljanjem izgledu da je ona bila nasilno
napadnuta, jer je ona nauila da ivi s tim. Niti se moe iz napadaevog izgleda
zakljuiti da je on upotrijebio silu.
Nae drutvo ini sve da okarakterie agresiju nad enama i djevojkama
kao pojedinane zloine. To vrlo oteava situaciju, ako ne ini i nemoguim za
ene i djevojke da govore o svojim iskustvima seksualnog napada. Zbog ovog
traginog saznanja da je nasilje sastavni dio njihovog ivota, kod njih se raa
dodatna izolacija i traumatizacija ali ga ne mogu imenovati javno, niti bi to
javnost prihvatila. Ovaj metod slui da bi se skrenula odgovornost sa pojedi-
nanih individualaca i sa drutva u cjelini. Problem e se izgleda nastaviti i
dalje ticati samo rtava ako se ne uspostavi ta veza sa drutvom kao cjelinom.
Silovanje je problem mukaraca, ne ena, pa ipak posljedice nasilja snose samo
ene. I tu se jasno oituje ta veza izmeu nasilja prema enama u miru i u ratu.
Bitno je da li socijalna klima u kojoj ona ivi omoguava eni da govori.
U suprotnom, njen sram u pogledu napastvovanja koje je pretrpjela, osudie
je na utnju.
Nije bilo, niti je drugaije ni u poslijeratnoj Njemakoj. Moralo je pola
stoljea proi, prije nego to su novinari i istoriari otkrili postojanje bordela za
prisilnu prostituciju u nacistikim koncentracionim logorima u Njemakoj
*
.
Ove ene nikada nisu imale priliku da oplau svoju sudbinu, jer nikada nisu
bile u mogunosti da govore o tome ta im se dogaalo. One su same svoja
*
Vidi: Christa Paul, ZWANGPROSTITUTION (Krista Paul, PRISILNA PROSTI-
TUCIJA).
nezamisliva iskustva tokom nasilnike prostitucije pretvorile u tabu zbog
srama i ponienja koje su doivjele. Nadalje, nakon 1945. godine, drutvo u
kojem su ivjele nije eljelo da se podsjea na metode koje je nacistika
ruilaka maina koristila, a kamoli jo i njegovom udjelu u svemu tome.
Uvijek me duboko dirne gesta starijih Njemica koje mi, prilikom raznih
dogaaja kojima prisustvujem, priu i prue iz ruke 20 maraka svoje teko
zaraene uteevine s rijeima: Ja znam o emu Vi govorite, i ja sam sama to
isto doivjela, ali nikada nisam mogla o tome govoriti. Molim Vas nastavite sa
svojim radom, tako da bar Bosanke ne moraju rei isto za 50 godina.
Trauma
Sada bih htjela detaljnije da se osvrnem na kratkotrajne i dugotrajne
fizike i psiholoke posljedice silovanja i da razmotrim znaenje izraza trauma.
Silovanje predstavlja ekstremno nasilje na ovjekovo najintimnije bie
povezano sa svim moguim zamislivim oblicima ponienja. rtve esto pate
od straha od smrti, panike, gaenja, osjeanja krajnje beznadenosti i dubokog
oajanja i osjeanja da ivot nema znaenja.
Preko 20.000 ljekarskih pregleda je izvreno izmeu 1993. i 1997. godine
u naoj ginekolokoj ambulanti u Zenici. ene koje smo pregledali pokazivale
su kratkorone ginekoloke smetnje kao to je teko krvarenje koje je trajalo
mjesecima, infektivne bolesti i seksualno prenesene bolesti i prestanak njiho-
vog menstrualnog ciklusa. Preko 95% ena koje su ostale u drugom stanju kao
rezultat silovanja eljelo je prekinuti trudnou. Dugorone posljedice su este
pojave karcinoma i vrlo esti definitivni poremeaji reproduktivnog sistema,
kao to je sterilitet. Primijetili smo da su se dramatino poveali sluajevi raka
materice i simptomi ovog oblika raka.
Takoe smo ustanovili psihosomatske simptome, kao to su gastritis,
ozbiljni poremeaji cijelog probavnog sistema, ozbiljne glavobolje, muan ili
poremeen san, hronina bolest u abdomenu, ubrzan rad srca, ozbiljni problemi
disanja kao to su napadi guenja, grevi i paraliza, i kone bolesti (naprimjer,
psorijaza). Psiholoki simptomi ukljuuju strah, depresiju, apatiju, poremeaj
koncentracije, none more, duboko nepovjerenje prema svima, povlaenje u
705
sebe, konstantna napetost, agresivnost, osjeanje srama i krivice, gubitak
osjeanja, stanje permanentnog uzbuenja i panike, napadi nekontrolisanih
sjeanja, samoprezir i sklonost samoubistvima.
Ovakva gomila simptoma koje sam spomenula ine dio patologije PTSD
(post trauma and stress disorder posttraumatski stresni poremeaj PTSP).
Ovaj je termin poznat iz literature ili iz iskustva sa traumama koje su pretrpjeli
preivjeli vojnici iz koncentracionih logora i rtve muenja. Meutim, nije
korektno rei da se ove ene nalaze u fazi nakon doivljavanja trauma sve dok
one nastavljaju i dalje trpjeti proces traumatizacije izgnanstva, straha od
deportacije i besperspektivnosti za nastavak ivota u budunosti. Sve ovo je
zajedno povezano sa stalnim strahom da budu igosane.
Sve ove ene su iskusile cijeli niz traumatinih i nasilnikih aktova one
su povrijeene i fiziki i psiholoki. I, kao to ameriki terapeut Dudit Herman
(Judith Herman) kae, ak i ako tijelo uspije postepeno zacijeliti, psiholoke
povrede e nastaviti sa svojom destrukcijom do kraja ivota ovih ena. Citiram
rijei Norberta Garisa (Norbert Gurris) iz berlinskog Centra za tretman rtava
nasilja, neizbjena stvar u vezi sa doivljivanjem trauma je to to ak i nakon
to je vanjski uzrok prijetnje nestao, prijetnja se jo uvijek osjea kao stvarna
trauma je takorei, usaena u tijelo rtve. Premda je ovakvo ponaanje
razumljivo u toku perioda stvarnog zlostavljanja - kao normalna reakcija na
jednu nenormalnu situaciju - ono ne moe biti prihvatljivo u toku kasnijih
perioda ivota rtava. Na primjer, kod istraumatiziranih osoba beznaajni
svakodnevni povodi mogu izazvati osjeanja slina onim doivljenim za
vrijeme situacije u kojoj su bile zlostavljane. Isto tako mi je jedna Bosanka koja
ivi u Berlinu rekla da je miris tijela nekog mukarca u tramvaju natjerao da
odmah izae iz tramvaja i da joj je pozlilo te da je povraala satima nakon toga.
Svako ko je preivio ovakvu prolost razvija raznovrsne strategije za
hvatanje ukotac i izbjegavanje ovakvih reakcija baziranih na strahu. Svako
utroi mnogo energije da bi osigurao da ga se ne podsjea i da bi izbjegao da
razmilja o tome. Doivljeni nasilniki inovi moraju biti potiskivani barem za
neko vrijeme, da bi se preivjelo i prihvatio svakodnevni ivot. Na taj se nain
prolost dri odvojena od vlastite linosti to prouzrokuje bezlinost. Meu-
tim, ova je strategija samo djelimino uspjena. rtve neprestano doivljavaju
iznenadne nalete sjeanja i vide slike koje im se ponovo vraaju.
706
Sada bih eljela da preem na problem ponovnog traumatiziranja, koje
moe biti pojaano i izbjeglitvom. Kao to je psiholog David Beker (David
Backer) primijetio ponovna traumatizacija je jedna karika u lancu trauma.
eljela bih se ukratko osvrnuti na realnost deportacije iz Njemake. Kada
izbjeglice stignu u Njemaku vlasti ih protjeruju. ak i procedure oko produ-
avanja statusa prava stalnog boravka koje konstantno mora da se produava,
stvara osjeanje privremenog ivljenja. One ene su bile i nastavljaju biti do
krajnosti poniavane nainom na koji ih vlasti tretiraju. Bezosjeajna, esto
rasistika i ovinistika situacija tokom intervjua, koji se uglavnom odvijao u
maloj sobi, i to od strane slubenika i prevodilaca mukaraca, inilo je prakti-
no nemoguim za istraumizirane ene da govore o seksualnoj agresiji koju su
pretrpjele. Zaista i situacija sama po sebi esto izaziva panine napade. Zahtjev
vlade da izvjetaji o dogaajima budu detaljni, potpuno je nerazuman i zato i
nemogu da se ispuni.
Za mnoge istraumizirane ene ak i sama prijetnja izruenja je dovoljna
da prouzrokuje panine napade i pogora njihove boljke, dok u isto vrijeme
pospjeuje pokuaje samoubistva. Ove se izbjeglice ne mogu vratiti u svoju
domovinu, poto su njihovi srpski susjedi 1992. godine unitili vei dio
njihovoga ivotnog tkiva, nakon to su bili nagraeni dodjelom ovih krajeva
takozvanim Dejtonskim mirovnim sporazumom. Ovo je slubeno ozvaniilo
podjelu drave po etnikim linijama. 60 70% svih bosanskih izbjeglica koji
su ivjeli u Saveznoj Republici Njemakoj potie sa teritorije danas okupirane
od strane Srba niko od ovih izbjeglica se ne moe vratiti kui. Oni se upuuju
u centralnu Bosnu, gdje nema ni smjetaja niti posla. Od svih ljudi koji ive u
Bosni njih 60% zavise od humanitarne pomoi. U ovom kontekstu Dejtonski
mirovni sporazum je postavio uvjete koji se moraju ispuniti u cilju omogu-
avanja povratka izbjeglicama: trebalo bi biti sigurno vratiti se, bez rizika da e
biti napadnuti, nema povratka u krajeve bez infrastrukture koja bi omoguavala
normalan ivot u svjetlu tih garancija. Izruenja iz Savezne Republike
Njemake su potpuno protuzakonita traumizirano stanovnitvo je suoeno sa
totalnim i katastrofalnim nedostatkom infrastrukture i jednostavno ostavljeno
u praznom prostoru.
Nove povrede prava koje ene dalje doivljavaju, zbog potpuno neodgo-
vorno neorganizovanog povratka u domovinu, moraju se dodati listi primjera
propusta u pruanju pomoi. Psiholoko stanje izbjeglica mora postati dovo-
707
ljno stabilno dok se nalazi u izgnanstvu, ako ih se ne misli ponovo izlagati
traumama prilikom njihova povratka. Kakva farsa sa svima onima to sluaju
mrtve kako ih u noi dozivaju. Sve to ovdje mogu rei je da jasno postoji
potreba da se prui pomo i odgovornost Savezne Republike Njemake za
novo krenje ljudskih prava.
ICTY
ene koje su spremne pojaviti se kao svjedoci na Meunarodnom
krivinom sudu u Hagu (ICTY) nalaze se u posebno tekoj situaciji. Jedna
pozitivna strana svega toga je da je Riard Goldstounn (Richard Goldstone),
dok je rukovodio sudom, organizirao posebnu radnu grupu istog spola, to je
ispitivanja seksualnog nasilnitva u ovom ratu stavilo u potpuno drugu dime-
nziju. Olakanje je bar saznanje da su svi poinitelji koji su optueni za ove
zloine do sada proglaeni krivima. Ovo je bez presedana u istoriji zloina
konkretno izvrenih nad jednim polom i upuenih na sud za ratne zloine.
Meutim, ostaje nerijeeno niz problema od velikog znaaja za potencijalne
svjedoke, kao na primjer to to im se nije mogla pruiti fizika zatita u
vlastitoj domovini. Prije svega, poniavao ih je takoe i nain na koji su svje-
doci tretirani kao ivi dokazni materijal u postupku: oni se ne mogu smatrati
individuama prilikom suenja, tako da su ove ene tretirane kao nekompe-
tentne. Nedopustiva pitanja koje je postavljala strana odbrane, kao na primjer,
da li su te ene koristile kontracepcijska sredstva ili su ostale u drugom stanju,
bila su takoe diskriminirajua, dok su sudije rijetko zabranjivale pitanja
ovakve vrste (suenje za elebie). Strategija odbrane da po svaku cijenu
umanji kredibilitet svjedoka zbog njihovih traumatinih stanja je isto tako
skandalozno (vidi suenje protiv Furundije).
Svjedoci u suenjima za ratne zloine jesu istraumatizirani i oni pokazuju
simptome PTSD. Procesi na sudu u Arui [Arusha, u Tanganjiki], na kojima se
ispituju ratni zloini u Ruandi se baziraju na ovoj injenici! Ako suci nastave
sa ovom praksom, onda sudovi mogu isto tako odmah prekinuti sa svojim
daljim radom. Iznenaujue je toliko, ili enama moda i nije, da se ovakva
strategija primjenjuje sada kada je zloin silovanja kao oblik zlostavljanja i kao
ratni zloin stavljen na tapet. Moemo li ovdje ponovo vidjeti na djelu suptilne
patrijarhalne ablone?
708
Sudije su se saglasile sa takvim rezonovanjem i svjedoci su morali izdrati
drugo bolno unakrsno ispitivanje bez prisustva njihovih vlastitih pravnih
savjetnika.
Kako se prava i interesi ena uvaju i kako se tite od nasilnikih radnji i
ponovnog preivljavanja trauma? ta bi ene trebale misliti kada se od njih
oekuje da razotkriju svoje unutarnje bie pred sudijama Hakog suda u toku
procesa prikupljanja dokaznog materijala, dok oni koji snose glavnu odgovo-
rnost za zloin genocida i nasilje poinjeno nad ovim enama, hodaju slo-
bodni?
Ko je taj koji nudi podrku enama kada se one vrate kui nakon svjedo-
enja? Postoji hitna potreba za ukazivanje pomoi i podrke ovim enama
paralelno uz proces suenja, ali, naalost, ima vrlo malo terapijskih odjeljenja
kao to je Medica u Zenici, u Bosni i Hercegovini.
Pa ipak, vrlo je vano da preivjeli sarauju sa sudovima, jer im to daje
ansu da i oni sami daju svoj doprinos u cilju dovoenja poinitelja pred lice
pravde. Jo je samo bolnije to to oni moraju da osjeaju da su jednostavno jo
jedanput iznova iskoriteni.
Socijalna situacija u poslijeratnoj Bosni i Hercegovini
Jo uvijek je praktino nemogue i za ene u Bosni i Hercegovini da
prevaziu svoju traumatinu prolost u kontekstu psiholokog i terapeutskog
okruenja, sa odgovarajuom specijalistikom podrkom. Kao to sam ve
spomenula, razlog tome je, s jedne strane, nedostatak kvalificiranih centara
koji bi pruali takvu pomo. S druge strane, pak, skoro da ne postoje stvarni
izlazi za ove ene. Mnoge se od njih ne mogu ni vratiti u svoju domovinu.
Ponovno suoavanje sa mjestima povezanim sa smru i nasiljem ispo-
etka prouzrokuje osjeanje boli. Kada su se otkrile masovne grobnice, tkivo
koje je poelo zarastati preko rana trauma je momentalno iznova pokidano.
Pored toga, ene iz Srebrenice, jo uvijek sa neizvjenou u vezi sa sudbinom
njihovih mukih lanova porodice, ne mogu nai mira zbog osjeanja krivice
to su one preivjele.
709
A kakva je situacija posebno sa enama koje su preivjele ratne traume u
poslijeratnoj Bosni i Hercegovini? Ovdje se naglasak mora ponovo staviti na
izolaciju koja rezultira iz pretrpljenog seksualnog nasilja. Socijalna klima ne
dozvoljava enama mogunost da razgovaraju o doivljenim traumama.
Sramota ih osuuje na utnju i ova utnja izaziva dalje nevolje. To se dalje
pogorava zbog injenice da su patrijarhalni standardi i reformisanje osnovno
sada u bosanskom poslijeratnom drutvu.
Zlostavljane ene su trn u oku u elji za uspostavljanjem normalnog
stanja. One u jednu ruku podsjeaju na agresiju od strane mukaraca protiv
ena, a u drugu ruku one su podsjetnik na strahote koje su Miloevievi i
Karadievi vojnici sprovodili protiv Muslimanki. elja da se zaboravi pro-
lost i nastavi ivjeti u miru je potpuno razumljiva, ali to nee biti mogue za
mnoge Bosanke ako drutvo ne prihvati njihovu prolost. Duboki sloj utnje
ve je pokrio silovane djevojke i ene. Tokom rata stajale su same sa svojim
patnjama, a danas su ak jo usamljenije.
Bosansko drutvo, njegove institucije i donosioci politikih odluka
moraju stvoriti klimu razumijevanja, koja e odagnati opravdani strah od
stigmatizacije ili vjenog prokletstva ovih ena.
Ako se eli da rehabilitacija, i kao individualni i kao kolektivni proces
izljeenja bude uspjena, drutvo mora prihvatiti ove dogaaje, javno nazvati
zloine njihovim pravim imenom i osuditi krivce na meunarodnom
sudu.
Medica
Medica je osnovana kao odgovor na vapaj za centrima za pomo enama
iz Bosne i Hercegovine koje su preivjele traume. Medica centar za tretman
ena u Zenici otvoren je u aprilu 1993. godine, usred rata. Dvadeset bosanskih
strunjaka ena ponudilo je ginekoloka, psihosocijalna i terapeutska savje-
tovanja i tretman. Profesionalna i saosjeajna briga koju Centar prua stie
popularnost meu lokalnim enama uope, premda mi zaista dajemo prednost
enama izbjeglicama. I pored toga, Centar je odmah, od samoga poetka bio
otvoren za sve ene u cilju izbjegavanja bilo kakve stigmatizacije. U bolni-
710
kom dijelu, duboko istraumatizirane ene i njihova djeca dobijaju po prvi put
ansu da dou i odmore se u jednoj atmosferi solidarnosti. One mogu usposta-
viti kontakt sa ostalim enama i razmijeniti svoja iskustva u terapeutskom
ambijentu gdje se osjeaju zatiene.
I za vrijeme rata, a i u sadanjoj poslijeratnoj situaciji, fokus nam je bio
vie na pruanje pomoi kroz paljivo iskazivanje prolih iskustava, a manje
na samom suoavanju sa tim prolim iskustvima. To je mogue samo u takvoj
situaciji koja nudi neke zaista realne perspektive za budunost. Meutim, meni
se ini da je fundamentalno vano da Medica, pored toga to pojedinano
tretira ene, takoe predstavlja jedan drutveni kontekst u kojem se one mogu
osjeati dovoljne same sebi kroz solidarnost i saosjeanje. Danas, klijentela
Medice u Zenici ukljuuje sve vei broj ena i djevojaka koje su pretrpjele i
preivjele incest i kuno zlostavljanje.
Ekipa od sedamdeset Bosanki danas radi u Zenici medicinske sestre,
ginekolozi, psiholozi, jedna lijenica, psihijatar, mualima (islamski teolog),
instruktori, osoblje vrtia za djecu i administrativno osoblje. Od samog poe-
tka, vaan dio naeg rada takoe je ukljuivao i pronalaenje krova nad glavom
i niz razliitih kurseva, tako da bismo svojoj klijenteli mogli ponuditi, pored
terapije, i neke pozitivne perspektive za njihovu budunost i budunost njihove
djece. Takoer je neophodno da ene dobiju struno obrazovanje i pomo koja
bi im pomogla da se izbave iz zaaranog kruga stalnog osjeanja rtve.
Jo i tokom rata, ovaj terapeutski tim zapoeo je sa obukom itave grupe
poluprofesionalaca. Pored toga, dokumentacija o situaciji u vezi sa enama
tokom i nakon rata, poela se sistematski sakupljati. Od samoga poetka nam
je bilo jasno da, pored koncentracije na svoj rad sa enama, Medica u Zenici
mora takoe imati i multietniki karakter. Ovo je bilo jedno od naih smjerova
opredjeljenja daleke 1993. godine, a jo je i danas.
Sav ovaj rad se finansira putem donacija koje prikuplja nae osoblje, a
koje broji deset ljudi u uredu Medica u Kelnu, a usluge su naravno besplatne
za nae pacijente.
711
Zakljuak
Da zakljuim, mukarci siluju ene i u ratu i u miru. Silovanja su se i
ranije koristila kao strateka komponenta u ratu, ali je tek ovaj rat okarakterisao
ovakva nasilja kao skandalozna. Jedan od razloga za seksualno zlostavljanje je
taj to se ene posmatraju kao objekti i tretiraju kao nekompetentne. Ako se
ene i dalje nastavljaju tretirati kao predmeti od strane medijskih sredstava,
sudova ili unutar naega drutva, tada e se i radnje silovatelja nastavljati samo
na drugi nain.
Vrlo je vano optuiti poinitelje i dovesti ih pred lice pravde, jer je isto
tako destruktivno i za pojedinane kao i za kolektivne zloine da prou
nekanjeno. Ali, mi bismo takoe morali osuditi ponovna povreivanja intime
i propuste da se prui pomo. Ako preivjeli imaju ikakve iskrene, pozitivne
izglede za budunost, drutvo se mora nauiti da se odnosi prema njima sa
potovanjem, pruajui im utjehu i podrku, a ne hladno, uz odbacivanje i
potpuno lano saosjeanje, odbacujui ih u tome je klju za promjenu
situacije. Prezir prema ovim enama je jedna konstanta, a pri tome se nikakva
pomo ne prua. Za preivjele, sa prestankom samog nasilnikog ina nasilje
ne prestaje. Svi mi dijelimo odgovornost za pronalaenje odgovora da li je
dostojan ivot mogu za ove ene.
712
713
Aleksandar Aco Ravli
RUENJE BOGOMOLJA NA PODRUJU SJEVEROZAPADNE
BOSNE BILO JE RITUALNI IN PROGRAMA GENOCIDA
Na podruju sjeverozapadne Bosne zajednikim ivotom ivjeli su:
Muslimani-Bonjaci, Hrvati i Srbi. Uglavnom se suivot manifestirao u grado-
vima, malim i velikim, dok su seoska podruja bila patrijarhalno zatvorenija.
Meutim, ivjelo se i u takvim podrujima po starom bosanskom adetu koji
kae: Potuj me - potovat u te. Stoga je posve razumljivo to je i na ovom
podruju Bosne i Hercegovine bilo mnogo mjeovitih brakova, to su sklapana
mjeovita kumstva, pobratimstva, to se je prijateljevalo u emu je iroka
bosanska dua iskazivala svoju prostosrdanost prema svakom dobrona-
mjernom.
Pojaana velikosrpska propaganda uoi poetka agresije na Bosnu i
Hercegovinu, te, osobito, agresivno ponaanje ovinistikih grupa prema
nesrpskom puanstvu na podruju sjeverozapadne Bosne posijali su
netrpeljivost koja se ubrzo pretvorila u odnos mrnje i protjerivanja,
kako bi se to lake provodio velikosrpski program genocida.
U tom dobro razraenom programu, najrepresivnije metode triju izama
dvadesetog stoljea (faizma, nacizma, komunizma), bile njegov sukus.
Ruenje bogomolja i progon vjerskih djelatnika svih nesrpskih iliti nepravo-
slavnih vjeroispovijedi (katolike, grkokatolike, islamske) oznaavalo je u
njihovim bolesnim i mitologiziranim glavama krunu njihovom ovinistikom
bunom ponaanju. Na alost i sramotu poinitelja, ti zagovornici kulture
ruenja nesrpskih bogomolja i drugih sakralnih objekata, kako pojedinci tako
i nositelji njihovih paradravnih organa vlasti ostajali su gluhi i nijemi na
brojne usmene i pismene prosvjede - u prvom redu, dvojice hrabrih pastira
progonjenog naroda - banjalukog biskupa mons. Franje Komarice
1
i banja-
1
Franjo Komarica: U ODBRANI OBESPRAVLJENIH, Izbor iz dokumenata
banjalukog biskupa i biskupskog ordinarijata Banjaluka tijekom ratnih godina 1991-
1995. (U daljnjem: F. Komarica, U ODBRANI...). Banjaluka, Zagreb, Sarajevo, 1996,
689 strana.
714
lukog muftije Ibrahima ef. Halilovia, koji su bili dugo jedini branitelji svojeg
preostalog i u svemu obespravljenog puka. Ruenja sakralnih objekata nisu
prekinuta, iako je glas o novom genocidu ve bio jako odjeknuo svijetom, kroz
novinske izvjetaje
2
i izvjea posebnog izvjestitelja UN-a za stanje ljudskih
prava na podruju bive Jugoslavije Tadeua Mazovjeckog (Tadeusz
Mazowiecki).
3
O kruni provoenja genocidnog programa - ruenju sakra-
lnih objekata koje su srpski ovinistiki nastrojeni pojedinci i odredi s fanati-
nom upornou provodili, i izvodili na ritualan nain. U vie navrata pisao
sam - i uvijek cjelovito - o ruenju bogomolja (crkava i damija) i progonu
vjerskih slubenika.
4
Izuzetak sam nainio kod banjaluke damije Ferhadije
(zadubini Ferhad-pae Sokolovia), koja je bila prava ljepotica i vrlo vrijedan
kulturno-povijesni spomenik pa su je civilizirani Banjaluani - Hrvati, Musli-
mani, idovi i Srbi drali kao svoju, odreda smatrali reprezentativnom
zgradom u Banjaluci. O Ferhadiji sam objavio cjelovitu i reprezentativnu
monografiju u znak prosvjeda zbog njezina ruenja.
5
Ovo je, iako saeti, ipak
najcjelovitiji moj rad o ruenju sakralnih objekata i progonu vjerskih slube-
nika, koji treba ukazati na irinu ruenja i dodatnog zloina i podsjeati na
barbarstvo koje su poinili srpski ekstremisti iliti novovjeki nacifaisti, i
istodobno biti vjeni poziv da se odluno i bez oklijevanja, ustane protiv
neonacifaizma, kako bi KULTURA GRAENJA DOBILA SVAKU BITKU
PROTIV BARBARIZMA!
6
Poinjeni zloini nad bogomoljama i neljudske metode primjenjivane
protiv vjerskih slubenika dobivaju na teini ako se ima u vidu neprijeporna
2
Meu najefektnijim je bio ugledni ameriki novinar Roj Gatman (Roy Gutman).
Objavio ih je u knjizi A. WITNESS TO GENOCIDE, 1993., odnosno SVJEDOK GENO-
CIDA, Zagreb, 1994, Sarajevo 1995.
3
Izvjetaji Tadeua Mazovjeckog, posebnog izvjestitelja UN za stanje ljudskih
prava na podruju bive Jugoslavije.
4
Hrvatski iseljeniki zbornik 1995/1996., str. 138-162; GENOCID DO ISTRE-
BLJENJA, Zagreb, 1995., str. 95-116; HRVATSKO-BONJAKI TJEDNIK, Zagreb,
jesen 1994. (u ovom tjedniku sam priloge objavljivao pod imenom Mirko I. Juki, iz
mjera predostronosti poto su se lanovi moje ue obitelji tada jo uvijek nalazili u
Banjaluci)...
5
Aleksandar Ravli, BANJALUKA FERHADIJA LJEPOTICA KOJU SU
UBILI, (U daljnjem A. Ravli, FERHADIJA...) Kastav, 1996.
6
Isto, str. 59.
715
injenica da su spomenuti zloini poinjeni u podruju izvan ratnih
operacija. To upravo nepobitno potvruje da se radilo o sustavnom
provoenju programa genocida, etnocida, kulturocida i memoricida, kako
bi, napokon, velikosrpski ovinisti dobili potvrdu da su Banjaluka, kao najvei
grad u sjeverozapadnoj Bosni, i itavo ovo podruje, bili vekovna srpska
zemlja, kako to vole kazivati.
Nedjela poinjena u Slavoniji kao nadahnue za nasrtaje na
bogomolje u Bosni
Velikosrpska agresija na podruju susjedne Republike Hrvatske, osobito
na nedaleku Slavoniju, u kojoj su sudjelovale jedinice 5. (Banjalukog)
korpusa, na osnovi odluka o mobilizaciji, koje su donosili opinski savjeti za
narodnu obranu koncem proljea 1991. godine,
7
posluila je kao nadahnue
velikosrpskim elementima za iskazivanje netrpeljivosti prema nesrpskim
narodima i njihovimsvetinjama. Komandant Banjalukog korpusa, general
Uzelac, poticao je tada donoenje odluka o mobilizaciji budui se u Hrvatskoj
ponovo javlja faizam, da su na vlast doli kleronacionalisti i faisti,
8
odnosno smatrao da mi moramo osloboditi Hrvatsku, a to emo uiniti vojnim
putem, avijacijombombardovati artiljerijomi tenkovima razoriti i pjeadijom
poistiti.
9
Na povratku kuama poslije takvih odraenih zadaa, svoje ratniko i
nasilniko ponaanje rezervisti i pripadnici paravojnih jedinica, poeli su ve
tada iskaljivati po nepravoslavnimbogomoljama. Zahvaljujui tome na put-
nompravcu Bosanska Gradika - Banjaluka Kotor-Varo - Doboj, prve su
napadnute katolike crkve i damije. Uljeto 1991. u vie navrata je rafalima iz
kalanjikova nagrena i oteena novopodignuta damija u banjalukom
naselju Vrbanja. Ve u kolovozu 1991. godine oteena je i opljakana kato-
lika crkva u Gornjimivijama, u opini Bos. Gradika. Dvadesetak dana
7
SJEVEROZAPADNE BOSNE GLAS, Zagreb, br. 38, 22. veljae 1995, i br. 39,
23. veljae 1995.
8
Isto, br. 38. str. 1.
9
Isto.
716
poslije izvren je prvi napad na upnu katoliku crkvu u Bosanskom
Aleksandrovcu, odnosno u Mahovljanima, obje u opini Laktai. Osobito je
bila velika teta na crkvi u Maglajanima.
10
Tijekom jeseni iste godine vie
puta su napadnuti i oteeni katoliki vjerski objekti (crkve, samostani, upne
kue) u Bos. Aleksandrovcu, Novoj Topoli, Trnu i elincu. Velika teta
priinjena je i na crkvi u Novoj Topoli (opina Bos. Gradika) u koju su
ispaljene dvije granate.
11
Prvih mjeseci 1992., uoi Referenduma graana Bosne i Hercegovine, na
kojemu su se graani u veini izjasnili za neovisnu i suverenu Bosnu i
Hercegovinu, srpski ekstremisti su pojaano djelovali po vjerskimobjektima,
katolikim i muslimanskim, na groblje u selu Doline (opina Prnjavor).
12
Sve do kraja februara 1992. bogomolje u gradu Banjaluci, drugompo veliini
gradu u BiH, bile su poteene. Nagovijest da e biti bezobzirni u ruenju
svega to moe podsjeati na vjekovno prisustvo nesrpskog stanovnitva u
Banjaluci, povampireni srpski faisti, uinili su to dosta rano. Dok se jo
vjerovalo da e viestranaje moi funkcionirati, moe se rei i tek to je poelo
funkcionirati, ekstremisti srpskog naroda poeli su s prijetnjama. Koncem
februara vandalski su napali dva izuzetno vrijedna sakralna objekta u sreditu
Banjaluke. Baeni eksploziv je, sreom, samo otetio Ferhadiju i oblinje
Ferhadpaino turbe.
Gradomu kojemu smo svi uivali u suivotu, u kojemu su susjedi ivjeli u
vie no dobrim komijskim odnosima, ta okantna vijest je prostrujala, i
shvaena, kao najozbiljnija prijetnja, koja bi u samomgradu mogla dovesti do
oruanih sukoba. Tumaei tako ovaj vandalski in vjerski velikodostojnici
katolike i srpsko-pravoslavne crkve u Banjaluci, gospoda: biskup dr. Franjo
Komarica i episkop JefremMilutinovi, 28. februara 1992., u prijepodnevnim
satima, posjetili su banjalukog muftiju Ibrahima efendiju Halilovia i Odbor
Islamske zajednice u Banjaluci.
13
10
Komarica, IN DEFENCE OF THE RIGHTLESS (U ODBRANI OBESPRA-
VLJENIH), Zagreb 1997, (u daljnjem F. Komarica IN DEFENCE...), str. 481.
11
Isto.
12
Isto, str. 482.
13
A. Ravli, FERHADIJA..., str. 23, 24.
717
Tomprigodomsva trojica vjerskih velikodostojnika javnosti su uputili
JAVNI PROTEST istiui da su se na nj odluili okirani inombrutalnog
podmetanja eksploziva na Ferhadiju damiju i Ferhad-paino turbe u Banja-
luci, koji se desio u noi izmeu 26. i 27. februara 1992. Neposredno uoi
Referenduma za nezavisnost Bosne i Hercegovine. Vjerski velikodostojnici
bili su u suglasju istiui: Vandalski napad na sakralni objekat i arhitekto-
nsko-kulturni raritet prvog reda pod dravnomzatitom, doivljavamo kao
napad na dostojanstvo, svetost i najdublju intimu vjernika kao i svih dobro-
namjernih graana Banjaluke i glave pognuti pred ovim gnusnim inom,
najotrije protestiramo i osuujemo ovakve i sline postupke za koje smatramo
da su usmjereni na pogoravanje dobrih komijskih, meunacionalnih i
meukonfesionalnih odnosa u ovom gradu.
Nakon to su izrekli osudu uputili su i zajedniki apel: Ovimpovodom
apelujemo na sve graane da se uzdre od bilo kakvih nepromiljenih postu-
paka koji bi mogli da doprinesu daljempogoravanju nastale situacije, a od
nadlenih organa vlasti traimo poduzimanje hitnih i efikasnih mjera bezbje-
dnosti radi pronalaenja i kanjavanja vinovnika ovog nezapamenog vanda-
lizma. Takoe apelujemo na vjerniku i graansku svijest u cilju preventivne
zatite svih vjerskih objekata, vjerskih slubenika, vjernika svih konfesija
i graana.
14
Ruenje i grkokatolikih (ukrajinskih) crkava
Prosvjed i apel banjalukih vjerskih velikodostojnika nije zagovornicima
genocidnog programa znaio nita. Direktive iz Beograda bile su precizne.
Kronologija ruenja to potvruje, ubrzo je poeo ruiteljski juri, i pir, po
katolikimcrkvama i muslimanskimdamijama. Osobito se to dogaalo u
bosanskogradikom podruju, te Laktaima, Bos. Dubici, Prijedoru, Bos.
Kostajnici, Ljubiji, Jajcu, Kljuu, Kotor-Varou, Mrkonji-Gradu, Bos. Gra-
hovu. Valja napomenuti da su u tom prvom ali estokom valu ruitelji uz
damije i katolike crkve, ve u ljeto 1992. godine, tonije u poetku augusta
sruili tri grkokatolike, ukrajinske crkve, u Staroj Dubravi, u opini elinac (u
14
Faksimil Javnog protesta u posjedu autora. Cjelovit tekst objavljen u A. Ravli,
FERHADIJA... str. 24, 25.
718
ovoj opini su sruene i obje damije u naseljima Donji elinac i amac).
15
To
nije zaudno s obzirom da je u ovoj opini, kao prvoj, i moda jedinoj na
podruju sjeverozapadne Bosne, Ratno predsjednitvo Optinske uprave
elinac, na zasjedanju 23. jula 1992. usvojilo najrigidniji pravilnik na segre-
gacijskoj osnovi, kojim propisuju pravila ponaanja nesrpskom puanstvu u
opini elinac.
16
Sruili su grkokatoliku crkvu u Ukrini, te jednu od najzna-
ajnijih grkokatolikih crkava u bosanskom dekanatu, upnu i dekanatsku
crkvu u Prnjavoru,
17
mjestu koje je, zahvaljujui skladnom suivotu pripa-
dnika 14 nacija, desetljeima nazivano Evropa u malom. Spomenuta ukraji-
nska crkva s dva zvonika, unitena je golemom koliinom eksploziva, u
vrijeme policijskog sata, u vrijeme terora koji su poeli provoditi srpske
paravojne postrojbe, predvoene ekstremistom Milankoviem zbog kojeg su
u prnjavorskom kraju prvi napustili svoja ognjita Talijani.
18
U ovom, uvjetno reeno, prvom valu ruenja nesrpskih bogomolja, ne
smije ostati nezabiljeeno da su se prigodom ruenja nekih damija izmeu
ruitelja i vjernika na elu sa svojim vjerskim slubenikom odigrale najpotre-
snije tragedije. Tu prije svega mislim na dramu u arakovu, selu u prijedorskoj
opini, koja se odigrala u ljeto 1992. godine. Pred damijom su etnici ubili
imama Sulejmana ef. Dizdarevia, te jo 18 dematlija, prethodno iznijevi
nekoliko ilima iz damije, te ju zapalili stoji u informaciji koju mi je ustupio
Bedrudin Gui, u to vrijeme predsjednik Odbora islamske zajednice u
Banjaluci.
19
Nita manje potresno nije bilo ni u nedalekoj Donjoj Puharskoj,
prigodom ruenja tamonje damije, 31. augusta 1992., jer su prigodom pada
munare smrtno stradali sin i supruga imama Osmana ef. Kusurana.
20
15
Podaci iz Informacije Islamske zajednice Banjaluka, u posjedu autora.
16
ETNIKO IENJE GENOCID ZA VELIKU SRBIJU, Dokumentacija
Drutva za ugroene narode. Sarajevo 1996, str. 88-90.
17
RASPETA CRKVA U BOSNI I HERCEGOVINI. Unitavanje katolikih
sakralnih objekata u Bosni i Hercegovini (1991.-1996.), Banjaluka, Mostar, Sarajevo,
Zagreb 1997, str. 162 i 163. (U daljem: \ RASPETA CRKVA....)
18
GENOCIDOM DO ISTREBLJENJA, Zagreb, 1995, str. 102.
19
Informacije Bedrudina Guia, predsjednika Islamske zajednice Banjaluka od
1990. do 1995., do izlaska iz Banjaluke, u posjedu autora, (u daljnjem B. Gui, INFO-
RMACIJE...) str. 5.
20
Isto.
719
Spomenuti valja i jedan od svijetlih primjera suprostavljanja ruenju
bogomolja dojueranjih komija. U selu Bastasima, nakon to je damiju
pokuao zapaliti jedan od etnikih predvodnika, mjetanin Slavko Torbica
pokuao je damiju da zatiti, ali je ubrzo bio mobiliziran, pa je damija
izgorjela dok je bio na ratitu.
21
Jedan od najteih udara na Katoliku crkvu u sjeverozapadnoj Bosni u toj
1992. godini, dogodio se je u podruju Jajca, grada koji je dugo odolijevao
velikosrpskom agresoru, koji je esto koristio svoju avijaciju. U tom okviru
sigurno su oteivani i oteeni sakralni objekti triju konfesija. Po nekim
izvorima, najtee je stradala mjesna pravoslavna crkva, zbog ega je, navodno,
nakon sloma branitelja Jajca, srpski agresor osobito bio estok ruei damije
i katolike crkve. Osobito je svoju estinu ispoljio prema drevnom franjeva-
kom samostanu koji su dijelom teko otetili i razorili, a dijelom koristili kao
zatvor.
22
Koji mjesec poslije, Na prostoru od Podmilaja, u kojem je 1.
marta 1993. sruena zavjetna crkva sv. Ivana Krstitelja, podignuta sredinom
15. stoljea, do banjaluke centralne damije Ferhadije, koja je izgraena
1580. godine, mogli bismo nanizati vie od tisuu sakralnih objekata, koje su
sruili sinovi sotone, opsjednuti mrnjom prema svemu to je katoliko i
muslimansko. Ova dijabolina destrukcija moe se protumaiti samo jezikom
metafizika, odnosno djelovanja sotone koji se u ovim zadnjim vremenima
pojavljuje u osobama zloinaca, ruitelja i ubojica, objavila je mlada Banja-
luanka Marija Maja osi.
23
Crkva u Podmilaju bila je zavjetna. Njoj su svake godine na dan sv. Ive,
hodoastile tisue graana meu kojim je bio veliki broj muslimana i pravo-
slavnih. U rekonstruiranoj i proirenoj crkvi sv. Ive, od 1960. godine, iz godine
u godinu su unutranji prostori bili oplemenjivani djelima (kipovi, vitrai,
mozaici) brojnih poznatih umjetnika. Sve to bogatstvo je nestalo u vandalskom
naletu srpskog agresora to im mnogobrojni zavjetnici iz reda svih triju naroda
nikada nee oprostiti.
21
Isto.
22
RASPETA CRKVA..., str. 145 i 146. Ruenje pravoslavne crkve u Jajcu prvi mi
je spomenuo banjaluki Jajanin prof. dr. Zdravko Marjanac, 1993. u Banjaluci.
23
Anto osi, VRIJEME MRAKA, Banjaluki dnevnik, Zagreb, 2000, str. 75.
720
Uvjetno reeno, dugi jurini val na nesrpske bogomolje na ovom podruju
odigrao se je tijekom 1993. godine, kojega su zapoeli na samu Novu godinu
paljenjem katolike upne crkve u Kljuu, kojoj su potom (1995.) zidove i
toranj sruili pripadnici srpskih oruanih snaga, uprkos molbama kljukog
upnika i biskupovog namjesnika, uz napomenu da su upnika ak i zlosta-
vljali.
24
S obzirom na blizinu dogaanja i znaenja katedrale za katoliki puk,
pripominjem da je za boine pravoslavne blagdane, 7. januara 1993. godine,
izvren napad iz lakog oruja na banjaluku katedralu. Tom prigodom je
uinjena golema i nenadoknadiva teta, jer su od tanadi teko oteeni, primje-
rice, vitrai - djelo Ive Dulia, dok je zvonik nagren oteenjima.
25
Sve to
odigralo se, takoreku, pred oima vojnih straara koji danonono uvaju
oblinje objekte srpske vojske.
Ova dva primjera naznaio sam da bih pokazao koliko ruitelji sakralnih
objekata, koji zacijelo nisu bili pravi, istinski vjernici, ve iritelji mrnje i
pripadnici opora koji nije znao i nije potovao civilizacijska dostignua, a sve,
navodno, u ime srpstva i pravoslavlja. Da to nisu bili, sigurni smo da bi
potovali i kao pravi vjernici slijedili poruke iz Apela vjerskih poglavara u
Banjaluci, upuenog vjernicima Katolike crkve, Srpskopravoslavne crkve,
Islamske zajednice i svim ljudima dobre volje, usvojenog 23. decembra 1992.
godine. U svojemu Apelu oni su odluno ponovili da, izmeu ostalog, OSU-
UJU jednoduno i s neskrivenom zgroenou sve zloine, sva ponienja,
sva muenja, masakriranja, zlostavljanja, svaku obespravljenost i bezakonje,
svako ruenje, paljenje, unitavanje i pljaku..., prethodno naglasivi, da su
zajedniki ve u nekoliko navrata osudili svako nasilje protiv prava i dosto-
janstva ovjeka, izraavali svoje iskreno suosjeanje sa svima koji su izgubili
svoje najmilije ili su bili prisiljeni da trpe druge stranije posljedice koje nosi
svaki, a posebno ovaj prljavi, nemilosrdni, nametnuti nam rat. Na temelju vjere
koju ispovijedamo i vjerozakona koje tumaimo i branimo, nastojali smo
iskoristiti svaku priliku da govorimo protiv mrnje i osvete, protiv nasilja svake
vrste, gaenja prava i dostojanstva svakog ovjeka.
26
24
F. Komarica, U OBRANI..., str. 394.
25
RASPETA CRKVA..., str. 106.
26
F. Komarica, U OBRANI..., str. 346-348.
Na sveopu alost bio je to vapaj bez pozitivnog odjeka, jer je bio upuen
onim koji su bili zadojeni mrnjom prema nesrpskom narodu, koji nisu bili
pravoslavni vjernici, ak ni civilizirani ateisti koji su podravali starinsko
bosansko naelo potuj da bi bio potovan. Ruitelji nisu za nj eljeli znati
jer su unisono skandirali kako Bosna nikad nee vie biti cijela. I sve samo
stoga to nisu eljeli suivot, drei da nije mogu, iako je postojao u Bosni
kao neto posve naravno i nije remeen sve dok vjerska mrnja nije izvana
nametnuta, dok razorna mrnja nije bila ubrizgana meu vjernike etiriju
vjerozakona u Bosni: islamske, katolike, pravoslavne i idovske/jevrejske. Pir
ruitelja bogomolja izvan pravoslavlja je stoga nastavljen, ali i sustavni progoni
i svakakvo tlaenje nesrpskog puanstva po tono utvrenim programima i
planovima genocida, naalost.
Ruenje svih damija u Banjaluci
Vjerske svetinje nesrpskog naroda bile su izazov poput crvene krpe za
srpske oviniste, pa bi se moglo rei da su katolike crkve i damije ruene po
domino efektu, u kojem niti jedna ploica ne ostaje uspravna. Primjeri
ruenja 16 banjalukih damija tijekom 1993., ponajbolje svjedoe o siste-
mskom ruenju objekata islamske kulture, bez obzira to su neki meu njima,
prije svih, najpoznatije damije Ferhadija i Arnaudija, svojom ljepotom i
arhitektonskom izvedbom bile meu najistaknutijim objektima islamske
kulture u Bosni i Hercegovini, i ures grada Banjaluke. Obje, Ferhadija i Arna-
udija, enormno velikim koliinama podmetnutog eksploziva su uklonjene s
lica zemlje!
Sotonski pir izveden je u praskozorje 7. maja 1993. godine! Dvije do
tada najjae eksplozije probudile su iz sna Banjaluane, probudile ih s ve
uobiajenim pitanjem: to je sad odletjelo u zrak? Dobrano uplaeni i zastra-
eni Banjaluani koji su se, na prvu vijest i prestanak policijskog sata poeli
okupljati oko unitenih bogomolja, nisu mogli vjerovati svojim oima da su
velikosrpski ekstremisti smogli toliko hrabrosti za taj i takav zloin. Bilo nas je
dosta oamuenih promatraa. U mnogobrojnim oima, koje su nijemo proma-
trale rtvu zloina nad zloinima, itao sam tugu i bespomonost. Zavodnjele
721
722
oi su priale tugu i bol pravih Banjaluana. I ne samo onih nepoudnih i
obespravljenih, to e rei nesrpskog stanovnitva, ve i brojnih Srba, istinskih
graana Banjaluke. Tek poneki bi smogao hrabrosti i barem poluglasom,
izrekao bi otre rijei prijekora na adresu onih koji su naloili ruenje tog
dragulja iz svjetske batine vrijednosti. Nijemo promatranje pretvorilo se u
dugosatnu minutu utanja...
27
Minaret banjaluke ljepotice Ferhadije jedini je bio odolio silini enormno
golemih koliina podmetnutog eksploziva. Odolio je, jer je, uz izdanu pomo
UNESKO-a koju godinu prije bila maksimalno uvrena. Tom prigodom je
Ferhadija dobila i svoj prvi topli pod kakvog nikada nije imala. Krasni ilimi
harmoninih toplih boja ublaavali su umnogome hladnou poda dok su
vjernici klanjali. Oteeni, ali jo uvijek vrsto stojei minaret, ostao je prkositi
srpskim ovinistima i poiniteljima zloina nad izuzetno vrijednim spome-
nikom kulture koji je samo jedan znamen u dugovjenoj prolosti zemlje
Bosne, i to kakav znamen! Zbog toga je pir sotona dobio jo jednu izvedbu.
Naknadnom ruenju minareta Ferhadije banjaluke vlasti su pokuale dati
legalitet, pod krinkom navodne brige za prolaznike. Njihova struna komisija
bez znanja Islamske zajednice u Banjaluci, odluila je ve idue noi iznova
pokuati sruiti dobrano naeti vitki a prkosni minaret. Predsjednik Islamske
zajednice je na 15 minuta prije poetka policijskog sata, dobio hitan poziv za
obvezan dolazak u banjaluki Sekretarijat unutranjih poslova, 7. maja 1993.
godine. Odmah po dolasku je obavijeten o odluci da e u tijeku zapoete noi
(od 7. na 8. V, 1993.) biti miniran minaret, jer predstavlja opasnost za sigurnost
kretanja graana i vozila. to se tie bezbjednosti saobraaja u Ferhad-
painoj ulici, zatvorite je s obje strane, ona ionako nije frekventna, odgovorio
je isljedniku Bedrudin Gui, predsjednik Odbora Islamske zajednice u
Banjaluci. Nakon to je uo odluku o ruenju minareta on se zapanjio: Rekao
sam im da to ne ine, a ako su ipak vrsto odluili, nisu me trebali ni zvati.
28
27
A. Ravli, FERHADIJA..., str. 27 i 28.
28
Bedrudin Gui, IVOT I SMRT U OKUPIRANOJ BANJALUCI, feljton,
europsko nedjeljno izdanje Osloboenja, mart 1995. (U daljnjem: B. Gui, Feljton)
Nastavak drugi, pod naslovom HRONOLOGIJA ETNIKOG BARBARIZMA.
723
Bestidnost ruitelja i izostanak javnih prosvjeda
Nije na odmet spomenuti da su i sva banjaluka sredstva informiranja
(novine, radio i TV), tih dana bestidno irile vijesti kako su najpoznatije banja-
luke damije najvjerojatnije sruili sami Muslimani, spominjui nekoliko
imena i konstruirajui teze od kojih mi se jednostavno gadi.
U ovom kontekstu izdvajam i priu jednog tadanjeg lana IO SDA
Banjaluke, kojeg je policija odvela u Trapisku umu (6 km daleko od grada) i
pod prijetnjom sile zahtijevali od njega potpis na sroen tekst da su damije
Ferhadiju i Arnaudiju sruili sami Muslimani u reiji SDA, kako bi ponovo
neopravdano bili optueni Srbi uoi izjanjavanja o tada ponuenom Vance-
Owenovom planu. Nisu izdjejstvovali nikakav potpis, ali su tog ovjeka nakon
fizikog maltretiranja, pustili uz prijetnju da e ga likvidirati ako se ne predo-
misli ...
Jedan ugledni Srbin iz Banjaluke, lan SKPJ, priao mi je da je saznavi
za odluku na Palama o ruenju svih banjalukih damija, otiao u CSB Banja-
luka i navodno rekao: Deki, ako ve morate ruiti, nemojte makar Ferhadiju
i Arnaudiju. One su i spomenici kulture, pod zatitom UNESCO-a (Ferhadija).
Ako to uradite, budite svjesni da inite ratni zloin. Oni su mu, navodno,
odgovorili da su svjesni teine akta koji e izvriti, ali da im je nareeno s
Pala.
Vezano za banjaluke damije mora se rei da je zavrna serija ruenja
islamskih bogomolja u Banjaluci okonana u prvim satima 9. rujna (septe-
mbra) 1993., paljenjem damija u naseljima Dolac i Stupnica. Naalost, to
nije bilo i posljednje nasrtanje srpskih ovinista na sakralne objekte islamske
kulture u Banjaluci.
Ruenje banjalukih damija je proteklo bez prosvjeda u Banjaluci, to
je zaudno s obzirom da je Banjaluka sveuilini grad, u kojem djeluje vie
stotina profesora i nastavnika humanistikih znanosti. Malobrojni su bili oni
koji su imali hrabrosti posjetiti banjalukog muftiju i Odbor Islamske zajednice
i izraziti im suut. Meu prvim je u Muftijstvo stigao banjaluki biskup mons.
Franjo Komarica, i to na sam najzlosretniji dan islamskog puka u Banjaluci,
7. maja 1993. godine.
29
29
Monsinjor Komarica je pismeno izrazio svoju suut i kasnije je objavio u knjizi
U OBRANI OBESPRAVLJENIH, str. 326. do 327, njegovo usmeno zgraavanje zloi-
nom zabiljeio je B. Gui u ve citiranom feljtonu: IVOT I SMRT U OKUPIRANOJ
BANJALUCI.
724
Posljednji juri na katolike crkve i samostane
Uz ve spomenute katolike crkve poruene 1993., u Kljuu i banja-
lukom prigradskom naselju Novakovii, zanimljivo je da jedno dulje vrijeme
nije bilo potpunih ruenja katolikih crkava, izuzev pokuaja ruenja i tekog
oteivanja crkvenih objekata na podruju Banjaluke biskupije. Tako su u
tim ruiteljskim nasrtajima teko oteene crkve u: Trnu (opina Laktai),
esmi, Rebrovcu (Banjaluka), Barlovcima, Miijama, selu pokraj imia,
tivoru, Drenovi ... Pa ipak u toj 1993. godini uz crkve zapaljene u Kljuu i
Novakoviima, jo su katolike crkve poruene nadomak Sanskog Mosta i
Ljubije, u urkovcu i Sasini, obje unitene miniranjem, te selima Doline u upi
Prnjavor i Plitska u upi Vrbanjci.
30
Najei nasrtaji na katolike bogomolje i samostane na podruju
sjeverozapadne Bosne dogodili su se tijekom 1995. nakon uspjenih oslobo-
diteljskih akcija u Republici Hrvatskoj, tijekom kojih su osloboeni okupirani
krajevi u Slavoniji, najprije, zatim Banovini, Kordunu, Lici i Dalmaciji. Bio
je to velikosrpski bjesomuni i osvetniki nalet, ali umjeno dirigiran od
zagovornika Velike Srbije, koji je jo jednom trebao pokazati nepoeljnost
svakog i svega izvan srpskog duhovnog prostora, pravoslavlja. Najei i
najmasovniji nasrtaji na Katoliku crkvu u Banjaluci, u toj 1995. godini,
izvedeni su s oitim ciljem da najvei grad koji su zagovornici agresije na
Bosnu i Hercegovinu oteli desetinama tisua banjalukih Hrvata i Bonjaka,
uine to srpskijim, pogotovu to su dulje od jednog stoljea sijali mit o
Banjaluci kao vekovnom srpskom gradu, to je na najbolji nain vidljivo i u
djelu savremenog srpskog knjievnika Borislava Mihajlovia Mihiza, pod
naslovom AUTOBIOGRAFIJA O DRUGIM, u prii BABI, koja tretira i
razdoblje uoi Prvog svjetskog rata. Iako je Banjaluka u to vrijeme ve imala
atribute europskog grada a vienacionalan sastav graanstva, u kojemu su na
konfesionalnoj ljestvici, po popisu iz 1910., pravoslavci bili tek trea konfesija,
ipak je Mihiz naglasio za Banjaluku da u njoj ive preteno Srbi i da je bila
vekovni srpski grad.
31
S obzirom da su ranije poruili sve banjaluke
30
RASPETA CRKVA..., str. 131-159.
31
Borislav Mihajlovi Mihiz, AUTOBIOGRAFIJA O DRUGIM, tree izdanje,
Beograd 1992, str. 215.
725
damije (svih 16!), raunali su da jo moraju ukloniti katolike crkve da bi
se oito vidjela svesrpska prisutnost kako u Banjaluci tako i na cijelom banja-
lukom podruju. Osim toga taj novi odluni nasrtaj na svetinje katolikog
puka, raunali su, natjerat e preostali hrvatski pa i bonjaki narod, na
iseljavanje i bijeg, to se - naalost, i ostvarilo masovnim egzodusom osobito
tijekom augusta 1995. kada je u svega petnaestak dana, amcima preko Save
kod Davora, u Republiku Hrvatsku protjerano vie od 16.000 nesrba ime
se praktino dovrava projekat etnikog ienja. Prebijeni i ponieni, Hrvati
i Bonjaci ostavljaju za sobom svoje kue, svoju imovinu i svoja groblja.
U maju 1995. godine srpski ovinisti, napokon, poslije tridesetak (34
puta!) nasrtaja i oteivanja crkve u Trnu, koju su odvani vjernici sa svojim
upnikom uvijek nanovo popravljali, u noi od 17. na 18. V, uspjeli su sruiti
miniranjem i ovu crkvu. Nadomak Banjaluke su u maju unitili crkvu u
argovcu miniranjem, a u Vujnoviima paljevinom. Tri crkve, u argovcu,
Vujnoviima i Petrievcu razorene su u razdoblju od svega tri dana. Ipak
najbestijalniji i najdrskiji zloin su poinili su 7. maja ujutro kada su unitili
stoljetni katoliki kompleks na Petrievcu, koji je u posljednjih trideset godina
privlaio pozornost visokim zvonikom izvedenim u savremenom arhite-
ktonskom izrazu. Crkva je uistinu bila moderno zdanje i svojim vanjskim
izgledom simbolizira novi ivot iznikao na ruevinama nakon razornog potresa
(1969. - op. A.R.)... U novije vrijeme u crkvu je postavljeno nekoliko umjetni-
kih djela, koja ovom sakralnom objektu daju novu dimenziju.
32
Ogromnim
koliinama eksploziva srpski ekstremisti su zajedno s crkvenim zdanjem do
temelja sruili i savremeno projektirani samostan, koji su mogli da nisu bili
puni mrnje, lako pretvoriti u korisnu namjenu, primjerice u zdravstveni ili
humanitarni objekat. Tako su u svega tri dana u Banjaluci i neposrednoj okolici
sruene tri katolike crkve, a glasnogovornica Meunarodnog odbora Crvenog
kria (ICRC) u Sarajevu Nina Vinkvist (Winquist) izjavila je kako je oito
rije o osvetnikom ponaanju Srba koji su otili iz Slavonije i upozorila da
je stanje u sjevernoj Bosni, koju nadziru Srbi, i dalje vrlo napeto.
33
U tom posljednjem juriu s ciljem zatiranja katolikog puka na podruju
sjeverozapadne Bosne, tijekom 1995. godine, teko su oteivane i devastirane
32
BLAGO FRANJEVAKIH SAMOSTANA BOSNE I HERCEGOVINE,
Zagreb, 1990, str. 61.
33
Vjesnik, 9. svibanj (maja) 1995.
726
brojne crkve. U irem banjalukom podruju, uz ve spomenute i poruene
crkve nadomak Banjaluke, poruena je miniranjem 19. augusta 1995. upna
crkva u Sanskom Mostu, pri emu je oteena i oblinja upna kua, dok je
gotovo istodobno upna kua u Prijedoru opljakana. Inae, u proteklom
trogodinjem ruilakom naletu velikosrpskih ovinistikih skupina na nesrp-
sko puanstvo i njegove svetinje. Sistematski su i po pravilu oteivani svi
crkveni i gospodarski objekti i redovito pljakani, to je za veinu poinitelja
zloina bio i jedan od glavnih motiva za to. Statistiki podaci kazuju da je od
ukupno 40 upnih kua i ostalih upnih objekata, koliko ih je bilo na prostoru
Banjaluke biskupije svih 40 stradalo. Gotovo polovica njih (tonije 19) je
teko oteeno, 15 lake, a 6 potpuno uniteno.
34
Jednako tako su stradali i objekti u posjedu banjalukog i bihakog mufti-
jstva, to nije zaudno jer su velikosrpskim protagonistima bonjaki narod i
islam jednako tretirani poput hrvatskog naroda i Katolike crkve, kao stoljetni
i vrlo opasni neprijatelji. Da je tomu tako navodim svega jedan vrlo ilustrativan
primjer. U gradu Prijedoru, u kojem su ekstremisti srpskog naroda, zadojeni
hukakom i velikosrpskom politikom buntovnog predvodnika SDS-a i
njegovog elnika Karadia, poinili grozomorne i irokih razmjera zloine
nad nesrpskim stanovnitvom u gradu i nedalekoj okolici (meu kojima su bili
i grkokatolici iz Trnopolja, ukrajinske narodnosti) koje se nije ogledalo samo
kroz slanje u logore uasa i strave: Keraterm, Omarska, Trnopolje ... U grad-
skoj etvrti Prijedora imena Stari grad, koji ponajbolje svjedoi da je tu
odvajkada bilo sjedite ovog mjesta na Sani, a koji su poglavito naseljavali
muslimaniBonjaci, nakon striktno sprovedenog programa genocida, cijelo
naselje Stari grad su potpuno sravnili sa zemljom i nainili park!? U tom
potpunom ienju Prijedora nestala je i velika vakufska zgrada, u kojoj se
nalazio stan glavnog prijedorskog imama (prof. Hasana ef. Makia, sadanjeg
bihakog muftije). Miniranjem ovog vrijednog objekta otila je u nebo i
vrijedna biblioteka glavnog prijedorskog imama u kojoj se nalazio rukopis
tek zavrenog prijevoda Sabihui Buharije, koja je najprije zapaljena.
35
U pravilu gdje god su gospodarili srpski agresori unitavane su sustavno
zgrade vlasnitvo Vakufa. Tako su, primjerice, u podruju opine Bosanski
Novi poruili deset vakufskih objekata u kojima su stanovali imami i u kojima
34
RASPETA CRKVA... str. 130 i 164.
35
Gui, feljton, str. 5.
727
su bile uionice za vjersku pouku djece,
36
dok je zapaljena imamska kua
te zgrada Odbora Islamske zajednice u Bosanskoj Krupi. Na krupskom podru-
ju, uniteno je sedam vakufskih objekata.
37
Isto tako, prilikom okupacije
Ripa Srbi su prvo opljakali a zatim razorili tamonju damiju. Opljakali
su, a potom minirali i imamsku kuu, dok je Sultan Ahmedova damija u
Kulen-Vakufu, unitena od strane srpskog agresora prilikom njegove okupa-
cije, kao to je uniten i vakufski objekat sa imamskom kuom i mektebom.
38
Uistinu je dug popis razorenih vakufskih i imamskih kua na podruju banja-
lukog i bihakog muftijstva, to sve kazuje da su agresorski predvodnici
striktno eljeli provesti svoj sveti cilj - zatiranje veeg broja objekata koji bi
mogli podsjeati na objekte nesrpskih naroda i na ovom podruju, zbog ega
su najee krajnje iracionalno postupali, to se kosi sa svakom logikom.
O njihovom agresivnom i iracionalnom ponaanju, kakvim su se predsta-
vile agresorska vojna i civilna vlast, rjeito kazuje i odnos prema asnim
sestrama u samostanima Sv. Vinka Paulskog u sreditu Banjaluke koji su
napadali vie puta, a osobito 28. augusta 1995. godine, zatim u samostanu Novi
Nazaret u Banjaluci, Nova Topola i Bosanski Aleksandrovac, te Bosanska
Gradika. Redovnice su vrlo esto grubo ikanirali, a samostane pljakali u
razdoblju od 1991. do 1995. godine, dok nisu ostvarili svoj naum i protjerali
ih. Slino se dogodilo i sestrama Bazilijankama iz grkokatolikog (ukraji-
nskog) bosanskog dekanata. Njihovu kuu u banjalukom naselju Budak,
eksplozivom su prvi put otetili ve krajem 1992. godine.
39
A asne sestre su,
poznato je jako dobro svima koji su ikad bili u njihovoj sredini i blizini, uvijek
bile na korist svakom dobronamjernom ovjeku, svakom onom koji je tovao
njihovu osobnost i cijenio njihovo dobroinstvo.
Ni mrtvi nisu bili poteeni sile zaluenih srpskih ovinista
Svi civilizirani narodi su odavali, i odaju, duno potovanje pokojnicima,
ali na podruju sjeverozapadne Bosne velikosrpska agresorska sila to vjekovno
36
Isto, str. 4.
37
Isto, str. 3.
38
Isto, str. 2.
39
RASPETA CRKVA..... 104. Opirnije u F. Komarica, U OBRANI...
728
pravilo nije potovala. Ogledalo se to na vie primjera i naina. Sjeam se
dobro da smo sa denaze na koju bismo doli na sredinje muslimansko groblje
Stupnica u Banjaluci, u par navrata, morali bjeati glavom bez obzira zbog
tanadi koja su dolazila iz nedalekog nekadanjeg Djejeg obdanita, pokraj
Tvornice obue, u kojoj se nalazila policijska kola. Ponekad su rafali iz
strojnica iali iznad naih glava, ispaljeni iz strojnica na lijevoj obali Vrbasa,
naavi koridor pokraj nedaleke Kapidia kue. Sve s ciljem da utjeraju strah
Banjaluanima koji su u mnogonacionalnom sastavu (bilo je i Srba!) dolazili
na ispraaj znancu i prijatelju, kako se mnogonacionalna okupljanja ne bi
vie ponavljala?!
Zaudan je bio barbarski odnos srpskih ovinista prema mrtvim u brojnim
sluajevima. Primjerice u Bosanskoj Krupi, dok su njome vladali, srpske
vlasti su dale preorati ak 13 mezaristana, a na dijelovima opine Biha, koji
su kontrolirali, ak njih 15. U Kozarcu su uz poruenu Staru damiju, sa
zemljom sravnili i kompleks niana. Dok su niane unitavali, jer ih nisu mogli
iskoristiti, dotle su katolika groblja poeli oskrvnjivati vrlo rano, obarajui
spomenike i odvozei ih u svoje klesarske radionice u kojim su ih prebrusili i
kasnije, na njima, debele novce zaraivali, s obzirom na golemu potranju
zbog brojnih pogibija mladih srpskih vojnika, na ratitima u Hrvatskoj i Bosni
i Hercegovini. Primjerice, u jesenskoj noi, 11. na 12. listopada 1992., na
katolikom groblju u Delibainom Selu nedaleko od Banjaluke, odnijeto je
ak 60 nadgrobnih spomenika; ubrzo potom i na groblju u Debeljacima pokrali
su spomenike, jednako tako i sa groblja: Gradina u upi Barlovci, zatim u
Mahovljanima, Dragalovcima, ibovima, Vrbanjcima ... Spisak devastiranih
katolikih grobalja je uistinu jako dug. Nije samo mrnja bila poticaj za deva-
stiranje grobova katolikih pokojnika, a napadali su i na kapele po grobljima.
Brojna su katolika groblja ostala bez eljezne ograde i ulaznih vrata (Cerii,
Gradina, Visoka glavica, Volar Gornji ...) dok je na groblju epak (upa Kotor-
Varo) iz kapele ukradeno zvono. Mnogo dui je spisak oskrnavljenih groblja
na cijelom podruju sjeverozapadne Bosne. Podaci kazuju da je teko oteeno
13 katolikih groblja a lake oteeno njih 19, jasno od strane srpskih ovinista
i pljakaa.
40
Velikosrpski jurinici osobito su svoj bijes nastojali iskaliti na mrtvim
muslimanskim pokojnicima od prije nekoliko stoljea, jer su ih, kako su
40
Isto, str. 164.
729
isticali, podsjeali na 500 godina robovanja Srba pod Turcima. Njihova
nacionalna i vjerska zaslijepljenost ponajbolje se oitavala u Banjaluci,
najmnogoljudnijem gradu u sjeverozapadnoj Bosni, u kojoj je bilo skonce-
ntrirano najvie turbeta.
Tako je najvei broj turbeta uz vie spomenika suvremenijeg izgleda,
podignutih u 20. stoljeu, bio grupiran okolo damije Ferhadije. Turbeta je bilo
i pokraj drugih znaajnijih banjalukih damija pokraj nedaleke Arnaudije i uz
Gazanferiju, na desnoj obali Vrbasa, u naselju Mejdan. Posebno raritetno je
bilo turbe na kraju Hiseta, u Gornjem eheru, najstarijem banjalukom naselju,
na lijevoj obali Vrbasa, uz cestu koja vodi od Banjaluke prema Jajcu. Ovo turbe
bilo je zanimljivo jer je natpis na njemu kazivao da je tu sahranjen 1591.
Omer-paa Livanin admiral turske mornarice. Svi pobrojani spomenici
islamskim pokojnicima, zajedno sa Sahat-kulom, porueni su u noi od 14. na
15. decembar 1993. godine.
Tada je nestalo uveno Ferhad-paino turbe (tako se je zvalo iako svi
relevantni podaci kazuju da u njemu nije sahranjen Ferhad-paa, nezaobilazna
linost u dugovijekoj povijesti Banjaluke
41
, zatim turbe Ferhad-painih barja-
ktara, Halil-paino turbe. Privremeno na nogama opstalo samo Safikadu-
nino turbe, ali je ubrzo i ono sravnjeno sa zemljom.
Jo jedan spomenik u haremu Ferhadije, kojeg su unitili srpski ekstre-
misti bio je od izuzetne vrijednosti; to je mramorni sarkofag sa dva bogato
ureena niana, podignut u vjeni pomen Hamzaliji Ajanoviu, narodnom
zastupniku Banjaluke. Sarkofag sa nianima bio je izuzetan po tome to je na
jednom nianu ispisan tekst na naem jeziku, istovjetan tekstu isklesanom na
arebici na drugom nianu, ali i po tome to je stihove napisao nitko drugi do
Savfet-beg Baagi, zacijelo jedan od najznaajnijih knjievnika i kulturnih
radnika meu Bonjacima krajem 19. i poetkom 20. stoljea...
42
U tom
novom nonom piru vandala pokraj poruene Ferhadije, nestao je i jedan vrlo
znaajni spomenik memorijalne kulture - nadgrobni spomenik glasovitog
hercegovakog vezira Ali-pae Rizvanbegovia Stoevia, koji se sastojao iz
dva dijela: kamenog sarkofaga sa dva niana koji je prekrivala i sa strana
ograivala posebna eljezna ograda s mreom. Taj spomenik koji je bio pod
41
A. Ravli, BANJALUKI POVIJESNI LISTII 1, Zagreb 1998, str. 103-106.
42
A. Ravli, FERHADIJA.... str. 89-91.
730
zatitom drave, iji je kameni dio bio povelik - 205 cm duine, a visok 105 cm,
s poetka je ovog 20. stoljea. Naime, podigao ga je banjaluki veleposjednik
Hadi Hamidaga Husedinovi, po elji na troak Nazir Hulusi-pae, za
njegova boravka u Banjaluci, 1902. i 1903. godine. Nad sarkofagom nisu bili
prvobitni, ve noviji niani postavljeni prilikom obnavljanja ovog spomenika
hercegovakom mutesarifu, koji je izgubio ivot pod udnim okolnostima, u
taboru Omer-pae Latasa, u Dobrinji.
43
Isti ruiteljski sluajevi su zabilje-
eni na cijelom podruju sjeverozapadne Bosne koji je bio pod nadzorom
srpskih vojnih i paravojnih jedinica, odnosno njihovog samodravlja.
Progon vjerskih slubenika
Vjerski slubenici izvan pravoslavlja, znai islamski i katoliki, bili su, uz
bogomolje, trn u oku srpskim ovinistima. Zbog toga su ih gledali mrsko i
prema njima se odnosili potcjenjivaki i progoniteljski. im bi im se ukazala
prigoda, odmah bi ispoljavali svoj bijes. Nisu se uope libili razbojstva nad
njima. Osobito su osioni bili u 1992. godini, u kojoj su poinjeni prvi zloini
nad njima. U nepotpunoj a objavljenoj kronici stradanja Katolike crkve na
podruju sjeverozapadne Bosne, banjaluki biskup mons. Franjo Komarica
ostavio je svjedoanstvo da su 12. aprila 1992. godine upnika iz Glamoa
Zvonimira Matijevia uhvatili pripadnici Kninskog korpusa i odveli u Knin
gdje su ga - iako potpuno neduna - uasno muili. Lijenici u tamonjoj
bolnici jedva su mu spasili ivot.
44
Ubrzo nakon zloina nad upnikom u
Glamou, etnike kolovoe su veleasnog Marka alia, upnika iz Draga-
lovaca (opina Doboj) odveli u logor Bare u Doboju, u kojemu je proveo 80
dana (uslijed muenja, od posljedica zlostavljanja umro je nakon osam mjeseci,
u 59. godini ivota).
45
Strahote logora Keraterm, Omarska i Manjaa, u kojim
je proveo 80 dana, meu prvim progonjenim vjerskim slubenicima trpko
je podnosio upnik iz Ljubije Stipo oi (preivio je neuvenu torturu i
muenje; pravo je udo kako je preivio. Svoje stradanje objavio je u knjizi
43
Isto, str. 88.
44
F. Komarica, IN DEFENCE..., str. 482.
45
Isto.
731
upozoravajueg i potresnog naslova: DO PAKLA I NATRAG - U LOGO-
RIMA STRAVE I UASA.
46
Dan poslije odvoenja upnika oia - 16. juna
1992., iz upnog stana u Novoj Topoli (opina Bos. Gradika) etiri oruane
osobe odvele su upnika Ratka Grgia u bijelom golfu u pravcu sela Laminci.
Od tada mu se gubi svaki trag - neslubeno ubijen.
47
Nekako istodobno zapoeo je progon islamskih vjerskih slubenika. U
logoru Manjaa nalo se je ak 14 imama sa podruja Prijedora, Sanskog
Mosta i Kljua. Uz pomo ICRC (Meunarodnog komiteta Crvenog kria) i
UNHCR (Visokog komesarijata Ujedinjenih naroda za izbjeglice) uspjeli smo
da ih krajem augusta 92. oslobodimo i smjestimo u nae demate ... Krajem
novembra 92. su putem meunarodnih humanitarnih organizacija napustili
Banjaluku i otili u pravcu Karlovca.
48
U Banjaluci je 23. septembra 1992.
godine, nakon klanjanja akam-namaza u Mehdi-begovoj damiji u Hisetima,
dok se vraao biciklom svojoj kui u pravcu Zelenog mosta, muki ubijen
imam, Hadi Zahid eff. Maki. Nakon ubistva, na licu mjesta je opljakan, te
odvezen u mrtvanicu na Novo groblje. Bili smo svi okirani.
49
Zloinaki porivi prema hodama sistematski su provodili etniki nast-
rojeni pojedinci, tako da ovi s ahmedijom nisu smjeli izai na ulicu. Napadali
su i vrlo asne i vrlo stare meu njima. To, primjerice najbolje potvruje sluaj
napada na nekadanjeg banjalukog muftiju hadi hafiza Mehmed efendiju
Zahirovia, koji je ve bio zakoraio u deveto desetljee ivota, i kroz svo
vrijeme, ne samo u Banjaluci, uivao glas jednog od najestitijih i najugle-
dnijih Muslimana. Njega su, dok se vraao sa svoje dume u banjalukoj
damiji Ferhadiji, 5. marta 1993., pokuala zaklati dvojica pripitih etnika.
Oni su u bistrou EX (vlasnitvo etnikog vojvode Mome ukia), koji se
nalazi nasuprot izlazu iz dvorita Ferhadije, iekivali izlazak umirovljenog
muftije. Sticajem sretnih okolnosti i zahvaljujui odvanosti nekih Banjaluana
(i nekih Srba!) iako je u etnikim rukama sijevnuo no, razbojstvo usred
grada nad nemonim ali asnim starcem, nije se zbilo. Umirovljeni muftija
od tada vie nije izlazio iz svoje obiteljske kue.
46
Stipo oi: DO PAKLA I NATRAG - U LOGORIMA STRAVE I UASA,
akovo, 1944, str. 128.
47
F. Komarica, IN DEFENCE ..., str. 483.
48
B. Gui, Feljton.
49
Isto.
732
Ovaj sluaj ponajbolje svjedoi da je drutveni ugled za bande etnika i
velikosrpske oviniste bezvrijedna kategorija. Da nije tako, u svojim suma-
nutim planovima morali bi praviti kakve-takve razlike. Meutim, u provoenju
rasne diskriminacije oni se dre pitanja - je li na ili nije, To je za njih postalo
sveto pravilo ponaanja. Da nije tako, nikada ne bi s noem u ruci krenuli na
tako asnog starca. Jer, napadnuti efendija Zahirovi je ovjek kojeg su ba
Srbi morali potovati, budui da je u Banjaluci jedini ivi potpisnik dobro
poznate Rezolucije banjalukih muslimana iz jeseni 1941. godine, kojom su
banjaluki muslimani, njih sedamdeset, ustali protiv progona srpskog naroda,
a napadnuti Zahirovi je bio njezin zagovornik i jedan od prvih potpisnika!.
50
Najsvirepije ubistvo vjerskih slubenika ipak zbilo se u proljee 1995.
nedaleko od Banjaluke. Najpotresnije je djelovao naslov u rijekom Novom
listu - SPALJENI UPNIK I ASNA SESTRA, s izdvojenim podnaslovom
Veleasni Filip Lukenda i asna sestra Cecilija Pava - Grgi izgorjeli su u
upnoj kui koja je u petak spaljena, dok je biskupijsko svetite eksplozivom
dignuto u zrak.
51
Taj stravini dogaaj dogodio se u Presnaama kraj Banja-
luke, u petak, 12. maja 1995. godine.
Svi su oekivali da e taj grozni zloin osuditi vlasti tzv. Republike
Srpske, a meu prvim tadanji ministar za vjere (Dragan Davidovi). Naalost,
umjesto osude zloina, u svojemu nastupu na banjalukoj TV stanici on je
opravdavao ubistvo. To je dokaz da iza poinjenih zloina nad civilima,
katolicima i drugim ljudima stoji srpska vlast, ispravno je - u svojemu prio-
penju, zakljuio Vikarijat Banjaluke biskupije u Zagrebu.
52
Njegov istup je
bio najbolja potvrda opredjeljenja o potrebi stvaranja istih etnikih prostora
zacrtanih programima genocida, etnocida, kulturocida i memoricida. Biskup
mons. Franjo Komarica u svojemu otrom protestu tadanjem ministru unutra-
njih poslova RS (ivko Raki) u 7 toaka argumentirano, i teko, optuio je
poinitelje izvrenih zloina u razdoblju od 2. do 7. maja 1995. godine.
53
50
GENOCIDOM DO ISTREBLJENJA..., str. 113 i 114.
51
Novi list, Rijeka, 14. svibnja 1995.
52
GENOCIDOM DO ISTREBLJENJA..., str. 112
53
Iz Protesta se vidi teina zloina (Samostan je sruen, jedna osoba je prisilno
umrla, jedna teko ozlijeena, a osam zadobilo teke povrede; Biskup je blagovremeno
intervenisao obavijestio nadlene organe vojske i vlasti, i pokazao da su svi redom
znali za dogaaj, sa zakanjenjem su intervenisali i vatrogasci, ali poar nisu ugasili).
Vidi F. Komarica, IN DEFENCE... str. 512 do 513.
733
Brojke o progonu vjerskih slubenika, katolikih i muslimanskih, na
podruju sjeverozapadne Bosne, odnosno na podruju Banjaluke biskupije i
dvaju muftijstava, banjalukog i bihakog, nedvojbeno pokazuju da je zagova-
raima agresije na bosanskohercegovai prostor bio jedan od glavnih zadataka
uz ostvarivanje genocida, da bi ostvarili i zatiranje dviju vjera na ovimprosto-
rima, u korist pravoslavlja, to pokazuje primjer Dervente. UDerventi koja je
prije Drugog svjetskog rata bila jedini od 28 srezova u tadanjoj Vrbaskoj
banovini sa apsolutnom veinom hrvatskog stanovnitva,
54
poruene su
katolike crkve i starodrevni franjevaki samostan na Plehanu,
55
protjerani su
i svi vjerski slubenici obiju konfesija. Utoj i takvoj Derventi, prema novom
regulacionomi prostornomplanu, u dokumentu o stanju u Medlisu Islamske
zajednice Derventa, stoji kako se na mjestima gdje su bile poruene damije
predviaju zelene povrine. Takoe, treba napomenuti pitanja izgradnje
najvee pravoslavne crkve na Balkanu na zemljitu koje je nekad bilo musli-
mansko groblje.
56
Iz iste informacije doznajemo da su na podruju Banjalukog muftijstva
(koje pokriva opine: Banjaluku, elinac, Laktai, Bos. Dubicu, Bos. Gradi-
ku, Srbac, Bosanski Brod, Derventu, Kotor-Varo, Skender-Vakuf, Mrkonji-
grad, Prnjavor i Klju) protjerani gotovo svi vjerski slubenici - njih 71 (ostala
su svega trojica po jedan u Banjaluci, Bos. Gradici i Prnjavoru), a da su
ubijena etvorica, od kojih ak trojica u medlisu Kotor-Varo, od tamonjih
13 imama, i to: Ahmed ef. Lihovi, imamdamije u Hanifiima, Hasan ef.
Aleki, imamnove damije u Veiima i Sulejman ef. Turudi, imamstarije
damije u Veiima.
57
etvrti ubijeni imamje ve spomenuti Zahid ef. Maki,
imambanjaluke damije na Hisetima. Izvan Banjalukog muftijstva spome-
nuo sam hrabru pogibiju imama Sulejmana ef. Dizdarevia, kojeg su ubili
zlikovci pred damijom, koju je htio zatititi sa svojih 18 jednako odvanih
dematlija, u arakovu nedaleko od Prijedora.
54
Jovan Zubovi, STANOVNITVO VRBASKE BANOVINE, Razvitak Banja-
luka, br. 1, 1939, str. 6 i 7.
55
RASPETA CRKVA ...., str. 269-270; BLAGO FRANJEVAKIH SAMO-
STANA U BOSNI I HERCEGOVINI, str. 63-69.
56
Informacija Banjalukog muftijstva u posjedu autora.
57
Isto.
734
Od katolikih vjerskih slubenika u Banjalukoj biskupiji, izgubili su
ivote petorica sveenika: Ivan Grgi (30 godina), ubijen u Gornjoj Ravskoj
8. XI, 1992.; Petar Jurendi (53), upnik u Mrkonji-Gradu, umro ubrzo od
posljedica zlostavljanja u novembru 1992.; Marko ali (59), upnik u
Dragalovcima, umro od posljedica zlostavljanja 21. I, 1993.; fraAlojzijeAtlija
(80), nekadanji gvardijan samostana Petrievac, umro od posljedica zlosta-
vljanja prilikomminiranja franjevakog samostana Petrievac, 7. V, 1995.;
Filip Lukenda (53) upnik u Presnaama, zapaljen i izgorio u upnoj kui 12.
maja 1995. i asna sestra Cecilija Grgi (41) zapaljena i izgorjela u upnoj kui
u Presnaama 12. maja 1995.
58
Za dvojicu sveenika Ratka Grgia (48), odvedenog 23. juna 1992.
godine iz upnog ureda u Novoj Topoli i mr. Tomislava Matanovia (33),
kojeg su zajedno s roditeljima odveli iz upne kue u Prijedoru 19. septembra
1995., jo uvijek se ne zna to se s njima dogodilo.
59
Na viekratne apele
srpskimvlastima, koje je upuivao biskup Komarica, nitko od odgovornih
nikada nije odgovorio, kao to nikada nije procesuiran niti jedan od poinitelja
zloina nad bilo kojim vjerskim, katolikim ili muslimanskim vjerskim
slubenikom, odnosno nad sruenimvjerskimobjektima obiju ovih konfesija.
Meu progonjenim vjerskim slubenicima islamskim i katolikim je
veliki broj onih koji su preivjeli fizika maltretiranja i atentate, preivjeli
logore smrti kojih je bilo dvadesetak, veih i manjih, na podruju sjevero-
zapadne Bosne, izmeu Ukrine i Une, to se vidi iz priloene karte spaljenih
ili privremeno zatrtih sela, oznaenih stratita, masovnih grobnica, logora i
koncentracionih logora o poinjenimzloinima genocida na podruju sjevero-
zapadne Bosne (autora L. Gavranovia i B. Graljuka, iz septembra 1995., koja
je pobudila izuzetno zanimanje sudionika meunarodnog znanstvenog skupa
Jugoistona Europa 1918.-1995. u Zadru, u jesen 1995., koju sam tada
predoio (prva prezentacija!). Tomprilikomsamsvojimizlaganjemsvjedoio
o progonu u Banjaluci i banjalukomkraju, ali i iskazao vjeru da Banjaluka
ima izgleda da ponovo bude multinacionalan i evropski grad, budui da je
oko 10.000 mladih Srba napustilo svoj grad da ne bi sudjelovali u realizaciji
58
RASPETA CRKVA ..., str. 105-106 i GENOCIDOM DO ISTREBLJENJA,
str. 110-113.
59
Isto.
735
genocidnog programa.
60
Osimtoga spomenuo samsramotan podatak s izlobe
prireene u januaru 1994., u Banjaluci koju su priredile institucije koje bi
morale voditi rauna o povijesti, a to su Muzej i Arhiv Bosanske krajine.
Priredili su izlobu BANJALUKA- SREDITEVRBASKEBANOVINE1929-
1941. Na eksponatima koji su bili izloeni, to su bile mahomfotografije na
kojimniste mogli primijetiti ni jedan vrh bilo koje od banjalukih damija, jer
jednostavno se nije smjelo pokazati da je Banjaluka tada imala damija; to
je smijean pristup, jer u vrijeme postojanja Vrbaske banovine, Banjaluka kao
sredite te banovine, je imala oko 30-ak damija. Mislim da to jako puno
kazuje, pokazuje kako su se ljudi od poziva ukljuili u program memoricida i
da je to zaista sramno i neasno. Ovo oni ne bi uinili da nije bilo hipokrizije
svjetskih monih sila i meunarodnih organizacija.
61
Tretirajui progon vjerskih slubenika na podruju sjeverozapadne
Bosne, ne treba zaboraviti da su i dvojica najviih velikodostojnika dviju
progonjenih konfesija: katolike i islamske, mons. Franjo Komarica i hadi-
Ibrahimef. Halilovi, biskup i muftija u Banjaluci, esto bili ikanirani i javno
podcjenjivani, odnosno mjesecima znali biti zatoeni u svojemu domu i bez
veze s vanjskim svijetom, o emu svjedoe brojni dokumenti, novinska
izvjea i svjedoenja prognanih Banjaluana, koje sam pomno sluao.
Mora se jo rei da je na podruju sjeverozapadne Bosne, na kojemu su
velikosrpski ovinisti i srpske vlasti gospodarile, poruena sve i jedna damija
izuzev damije u Baljvinama, nedaleko od Mrkonji-Grada, koja je teko
oteena i devastirana. Na podruju Banjalukog muftijstva je bilo 87 damija
i 8 mesdida. to se tie Katolike crkve u Banjalukoj biskupiji srpske snage
su unitile 16 upnih crkava, 23 druge crkve i 9 kapela; teko otetili 8 upnih
crkava, 14 drugih crkava i 10 kapela, a otetili po 11 upnih i drugih crkava i
22 kapele. To znai da su srpske snage unitile ili nastojale unititi ak 83
crkve i 41 kapelu. Uz crkve unitili su i dva samostana (spomenuti trei
samostan, onaj u Plehanu, nije u okviru Banjaluke biskupije), jedan teko, a 4
lake otetili. Unitili su i 6 upnih i ostalih upnih objekata, 19 teko otetili,
a 15 lake. Devastirali su i 32 katolika groblja (13 teko). Ukupno je ote-
60
ZBORNIK MEUNARODNOG ZNANSTVENOG SKUPA JUGO-
ISTONA EUROPA 1918.-1995.: odranog u Zadru 28-30. IX 1995, Zagreb 1996,
str. 263-268.
61
RASPETA CRKVA..., str. 104 i 105.
736
eno ili uniteno 98 posto crkava i kapela. Takoer je uniteno oko 33 posto
drugih crkvenih zgrada, samostana i upnih pastoralnih centara. Dio crkvene
nepokretne imovine nasilno je otet i jo uvijek nije vraen.
62
Vrijedno je posebna pomena da na ovom podruju nije dolo do sukoba
izmeu progonjenih Hrvata i Muslimana-Bonjaka, nije bilo sukoba koji je
uvezen u Bosnu i Hercegovinu i koji je ozbiljno tetio interesima obiju
naroda. Umjesto sukoba Islamska zajednica i Katolika crkva u ovom kraju
su vrlo dobro suraivali, jedni druge branili i pomagali, o emu ima mnogo
primjera-svjedoanstava. Caritas Banjaluke biskupije, koji je poodavno
dobro organiziran, spremno je priskoio u pomo Merhametu, manifesti-
rajui svoju elju da pomognu na svaki nain, o emu su mi sa zadovoljstvom
kazivali elnici obiju humanitarnih organizacija. I ne samo oni!
63
Solidarnost
u zajednikoj nevolji pokazala se u brojnim primjerima, i ne samo u Banjaluci!
Rezultati genocida kojeg su srpski ovinisti poinili na podruju sjevero-
zapadne Bosne iliti Bosanske krajine, uistinu su toliki da se moe kazivati da
je poinjen grdni zloin, da je to bio novi genocid. Iako je, vjerujem, na drugom
mjestu bilo govora o progonu pripadnika hrvatskog i muslimanskog-bonja-
kog naroda, odnosno pripadnika dviju konfesija, te Ukrajinaca grkokatolika
koji priznaju rimskog papu, spomenut u neke najbitnije podatke, iz razloga
da se vidi povezanost ruenja katolikih crkava i damija i progon vjerskih
slubenika sa progonom pripadnika triju naroda (i spomenutih Ukrajinaca!).
Najvei broj vjernika na podruju biskupije ostao je bez svoje imovine
i protjeran je, poglavito tokom 1992. i 1993. godine. Na podruju Banjaluke
biskupije pod kontrolom bosanskih Srba ivjelo je 1991. godine oko 80.000
katolika, a sada tek 6.500, kazuju dokumenti.
64
Podaci Banjalukog mufti-
jstva, koji obuhvataju 9 medlisa Islamske zajednice, za 13 opina (koje sam
ve spomenuo) govore o vie od 100.000 prognanih pripadnika bonjakog
naroda. Naime, 1991. godine na spomenutom podruju ivjelo je 145.353
Muslimana, a 2000. godine tek - svega, raunajui ak i malobrojne povra-
62
Isto.
63
Beo Filipovi, Safet Filipovi, Adil Medi, Miljenko Anii, Anto Markovi,
Mato Jurii, Niko Ani.
64
RASPETA CRKVA..., str. 105. Ove 2000 godine, Vikarijat Banjaluke bisku-
pije podastro mi je iste podatke.
737
tnike, 43.690.
65
Ovaj broj bi bio zacijelo manji za desetak tisua, jer su se u
opinu Klju koja je u Federaciji, vratili gotovo svi prognani (bilo ih je 18.196,
a sada se procjenjuje da ih je oko 17.000). Meutim, valja osobito imati na
umu da je broj prognanih Muslimana-Bonjaka s podruja sjeverozapadne
Bosne znatno vei. Naime, Banjaluko muftijstvo nije uzelo u obzir masovni
progon njihovih vjernika-istonarodnika u: opini Prijedor u kojoj je, prema
popisu iz 1991., bilo 49.454 Muslimana, zatim u opini Sanski Most sa 28.285
Muslimana, te 43.365 Muslimana u opini Bos. Krupa, odnosno 14.083 u
opini Bos. Novi, 17.400 u opini Jajce, 2.998 u opini ipovo, 3276 u opini
Bos. Petrovac, u opini Glamo njih 2.243, Livnu ak 5.927.
66
Rezultati progona nesrpskog stanovnitva uz ruenje sakralnih objekata
triju naroda: hrvatskog, muslimanskog (bonjakog) i ukrajinskog, bjelodano
dokazuje da je glavni cilj velikosrpskog agresora bio zatiranje tih naroda i
njihovih vjerskih obiljeja, a to znai ostvarenja plana memoricida kako bi
velikosrpska mitoloka pria o ovom podruju kao vekovnim srpskim
prostorima, kad-tad dobila na svojoj uvjerljivosti. U toj nakani osobito su
napadana - zapravo iena gradska naselja, uglavnom manja mjesta (Drvar,
Bos. Grahovo, Bos. Novi, elinac, Glamo, Laktai, Srbac i Skender-Vakuf) u
kojim su Srbi imali apsolutnu veinu. Otuda nelogini zakljuci, koje su izrekli,
ili e izricati, pojedinci iz reda srpskih intelektualaca ili duhovnog-crkvenog
kruga da se u etniki oienim sredinama (od ljudi i sakralnih spome-
nika!) ne uoavaju promjene?! A bilo bi normalno da ukazuju svoje nesla-
ganje - s poinjenim zlom i zloinima, do osude zloinaca.
Istina, bilo je teko oekivati njihove takve reakcije, pogotovu to ni
velikodostojnici Srpskopravoslavne crkve nisu otrim rijeima, kamoli
najotrijim, osudili i ustali protiv bjelodanih i dobro im poznatima zloinima.
Primjerice ni njegova visost patrijarh Pavle, koji je posjeivao Banjaluku i
banjaluko podruje, umjesto ekumenskih poruka koje ionako malo tko ita,
mogao je za posjeta Banjaluci obii mjesto na kojem je stoljeima stajala
Ferhadija, i pokraj ostataka tog izuzetno vrijednog kulturnog i sakralnog
spomenika, s podignutim prstom u zrak, izrei osudu i prokletstvo poini-
65
Popis stanovnitva 1991. godine.
66
BOSANSKA POSAVINA I SJEVEROZAPADNA BOSNA SRPSKI ZLO-
INI NAD HRVATIMA I MUSLIMANIMA (1991.-1995.); Zagreb, Oraje, Mostar,
738
teljima i zagovornicima kulture ruenja. Naalost, to nije uinio iz lako
prepoznatljivih razloga, ali jeste licemjerno pitao: Zar je trebalo ruiti i paliti
damije i pucati na katolike hramove...? (Banjaluka, 17. X, 1993.).
Naime, neka ponaanja i izjave, manje ili vie, kazuju da odnos Srpsko-
pravoslavne crkve (SPC) prema genocidu nije bio, najblae reeno, u duhu
ekumenizma, a neki autori tvrde da su nositelji realizacije genocidnog
programa imali stopostotnu podrku SPC. Stoga je gotovo potpuno jasno za to
je Ljubljanski prota Peran Bokovi, izjavio u Osloboenju (ne sarajevskom
ve onom koje se izdaje na Palama): Rezultati rukovodstva Republike srpske
se kod Srba u dijaspori ocjenjuju kao najvei domet poslije Karaora. Tamo
gdje nismo smjeli ni da diemo, tamo imamo slobodnu dravu. Ta drava
je ureena po volji i mjeri srpskog naroda. Republika srpska je novi srpski
Bizant. Bosanski je rat u interpretaciji veine svetenika SPC, doista vjerski,
posljedica estovjekovne turske agresije, to bi rekao vladika Atanasije.
Dolo je doba da se konano raskrsti s Muslimanima kao nasljednicima
Turaka, koji su toliko zla Srbima nanijeli. Zvorniko-tuzlanski vladika Vasilije
vrsto vjeruje da u ovoj svetoj borbi i ratu, koji nam je nametnut, nikad Bog
nije bio blii nama. Nikad Nebo nije bilo blie Srbima od Kosova-polja do
dananjih dana. Ovo je nova Kosovska bitka, samo je razlika u tome to emo
u ovom ratu pored nebeskog dobiti i zemaljsko carstvo... Katolike sveenike
i islamske imame, naravno, svojim rukama ne ubijaju pravoslavni sveenici
ali, SPC je debelo suodgovorna za svakog ubijenog katolikog sveenika i
svakog hodu, za sve poruene katolike crkve i islamske damije, za sve
protjerane, zatoene, zlostavljane i ubijene katolike, muslimane, adventiste,
grko-katolike... I da je bosanski rat doista graanski, Crkva bi i tada, ili ba
tada, morala biti etiki korektiv i savjest nacije, koja se barem distancira od
onih koji ine zloine, preesto u ime vjere, tj. vjeroispovijesti. Ni SPC nema
vojne ili politike moi zaustaviti progone inovjernika ili ruenje bogomolja,
ali bi se morala oglaavati. U sukobu izmeu Slobodana Miloevia i Rado-
vana Karadia oko enevskog mirovnog plana, mitropolit dabrobosanski,
Nikolaj, staje, kao i ostali episkopi, na stranu potonjeg, te potpisuju punu
podrku nastojanjima da se konano ostvare interesi srpskog naroda. Ti su
interesi zapravo relativno najvea etnika korekcija, izmjena stanovnitva
na Starom kontinentu u posljednjih pedesetak godina.
67
67
Isto.
739
Znakovito kazuje i ovaj primjer: Poetkom mjeseca novembra 1994.
godine, u Banja Luci je odrano zasjedanje Arhijerejskog sabora Srpske
pravoslavne crkve. U Banja Luci je i sjedite katolike biskupije i islamskog
muftijstva. Nitko od 35 pravoslavnih vladika, koji su bili prisutni zasjedanju
nije se javno upitao to je s katolikim crkvama niti gdje su muslimanske
damije. Potpredsjednik banjaluke opine, Vitomir Popovi, izjavio je za
tamonje novine da su damije uklonjene zato to je to bio jedini nain da se
manjina naui da potuje srpski zakon
68
A u vrijeme odravanja Arhijerejskog sabora SPC u Banjaluci, novembra
1994., ve su poruene bile sve damije u tom kraju, a u Banjaluci ak svih 16.
Na podruju sjeverozapadne Bosne, koje je najveim dijelom pod srpskim
nadzorom, bilo do studenog 1994. godine, lake oteeno 25 posto, tee 22
posto, a 50% katolikih crkvenih objekata je porueno. U veem dijelu sjevero-
zapadne Bosne nije bilo oruanih sukoba, to znai nema opravdanja u stilu:
Ustae sa zvonika izviaju ili gaaju goloruki srpski narod !
69
Ako se ovim neprijepornim injenicama za banjaluko podruje dodaju i
drugi primjeri, poput onih koji kazuju da banjaluki pravoslavni velikodo-
stojnik - episkop Jefrem, poslije prvih zajednikih osuda nakon prvih napada
na damiju Ferhadiju, i supotpisnitva na apelima odaslanim tokom 1992.
godine, nije vie uzvraao istom mjerom na dobre elje koje su mu - biskup
Komarica i muftija Halilovi, redovito upuivali.
Ovo i nije udno ako se uzme u obzir da je osobno episkop Jefrembio u
Prnjavoru, na posveenju crkve-zadubine koja se gradi u ast poginulog
Veljka Milankovia. Za tog heroja je i srpski general Slavko Lisica izjavio da
je najobiniji bandit, razbojnik i kukavica. Usprkos svemu, gospodin Jefrem
je na posveenju temelja crkve u zvijezde kovao i hvalio Milankovia, a
zavrio je s vapajem Od srpstva nam nita pree nije! U povodu pogibije
estorice srpskih pilota gospodin Jefrem je (i ovaj puta u komemorativnoj
rijei) kazao: Ovo je jo jedan dokaz da mi ne smijemo popustiti i da moramo
pobijediti.
70
68
Isto.
69
Ibidem.
70
F. Komarica, U OBRANI...., str. 644.
740
Zar je odista sluajno da je 2. maja 1995. godine, u kasnim veernjim
satima, iz najblieg komiluka Banjaluke biskupije, iz vrta banjaluke
Eparhije, baena eksplozivna naprava na vozila Caritasa i Biskupije, pitanje je
koje se samo od sebe nametnulo. Moda neto kazuje jo i ovaj podatak. Na
sveanosti uruenja Zlatne povelje mira i humanizma mons. dr. Franji Koma-
rici, koju mu je dodijelila Internacionalna liga humanista, odranoj 18. marta
2000. godine, u dvorani banjalukog Narodnog pozorita, meu estitarima
nije bilo vladike Jefrema, prvog komije nagraenog, kao, uostalom, niti bilo
koga od vlasti jednog od entiteta-srpskog, odnosno gradskih vlasti Banjaluke?!
Unormalnimi istim prilikama upravo oni, po starombosanskomobiaju
(kad je u komiluku radost - svi se raduju, ali kada je tuga nitko nee pjevati,
avaz pustiti!), trebali su biti u prvomredu estitara. Jer, nije mala, kamoli esta
injenica da u komiluk, odnosno u jedan grad stigne tako vrijedno i visoko
priznanje i to za propagiranje mira i humanizma, pa se ovjek mora upitati, ne
misle li izostali estitari da je pogubno boriti se za mir i humanizam, odnosno
suivot koja kategorija proizlazi iz njih? Moda su sveanost ignorirali jer je
nagraeni bio odluan i ustrajan, nepokolebljiv borac protiv genocida - za
suivot kakav je vladao i jer je pravimimenomnazivao i nazvao vladavinu
srpskih hegemonista, poinitelja genocida:
Nismo pristali i ne pristajemo na obnovu faizma i uvoenje rasizma na
ovomdijelu naeg evropskog kontinenta, jer ih smatramo apsolutno neprihva-
tljivima za bilo koji narod ili bilo koju etniku, vjersku ili ideoloki opredije-
ljenu grupu meu nama na kraju dvadesetog stoljea! jer se uvijek borio za
povratak oduzetih ljudskih prava i dostojanstva svim obespravljenim i
pogaenim ljudima u mojemu zaviaju i domovini Bosni i Hercegovini, kao i
svugdje gdje je to potrebno!
71
ZAKLJUAK
Ruenje bogomolja te drugih sakralnih objekata od kojih su brojni bili
dio bogate bosanskohercegovake kulturne i religijske batine, zatimdeva-
stacija grobalja i ruenje turbeta (mauzoleja), uz provedeni pogromgenocida
71
Isto, str. 645.
(to je pravi izraz koji su, naalost, pokuali ublaiti terminometniko i-
enje) nad nesrpskim narodom (Hrvatima, Muslimanima-Bonjacima,
Ukrajincima) i vjernicima izvan pravoslavlja (katolicima, muslimanima,
grkokatolicima). Ruenja su nedvojbeno trebala dovesti do eljenog cilja
agresora - do jednonacionalne paradrave koja je trebala biti garancija memo-
ricidu. Taj sotonski programna podruju sjeverozapadne Bosne proveden je
u podruju u kojemmahomnije bilo ratnih dejstava, odnosno udaljenomod
bojita, to nedvojbeno i neprijeporno lako utvruje agresora i provoditelja
genocidnog programa. Pokuaji da se krivica rasporedi na sva tri naroda,
kakvi su sve glasniji i mogu se uti, za podruje sjeverozapadne Bosne ni u
kojemu sluaju ne moe se primijeniti. Jer, bio je samo jedan agresor, jer su
genocid poinili srpski ovinisti! Uzrok takvom traginom ponaanju na
podruju sjeverozapadne Bosne je istovjetan uzrocima u svimkrajevima u
kojimsu svoju hegemoniju eljeli Srbi nametnuti prema svojimsugraanima
izvan srpskog korpusa i pravoslavlja, lei u injenici koju je - uoi Drugog
svjetskog rata, javnosti otkrio srpski politiar i knjievnik, dr. Branko ubri-
lovi, objavivi da je tragedija srpskog naroda to se nikad nije htio poisto-
vijetiti i priznati povijest kraja u kojemse nalaze, ve su uvijek s guslama
javorovimu rukama, pjevali o srpskimmitovima, prije svega o Kosovu polju
i carstvu nebeskom.
To istodobno kazuje da u svakoj sredini kako Srbi, tako i pripadnici
drugih naroda u Bosni i Hercegovini, bili oni konstitutivni ili ne, moraju dobro
poznavati najprije povijest te svoje domovine i iz nje crpiti pravila ponaanja
za ivot i suivot. Jer, primjerice, tragino je da u razdoblju od 1992. do danas,
srpski ovinisti odbijaju piti pivo iz zelenih boca ili da su pripadnici Hrvatskog
vijea obrane - bojovnici militantnog dijela koji je vojevao za ostvarenja
iracionalnih planova o velikoj Hrvatskoj, koji kao takvi nisu mogli vidjeti
ljiljane u bosanskomgrbu, u nekimcrkvama odsijecali ruku i sv. Antunu Pado-
vanskom(na njegovomkipu), jednomod najcjenjenijih katolikih svetaca u
Bosni, jer je u njegovoj ruci bio ljiljan.
To nepoznavanje povijesti svoje domovine uz uveenu mrnju iz
Beograda, u prvom redu, potom iz drugih sredita bliih nacionalnim
osjeanjima druga dva naroda, prouzroili su genocid u mirnoj zemlji
Bosni, u kojoj su nemiri redovito bili prouzroeni ba uvozom mrnje. To
bi stalno trebalo imati na umu i uzeti kao esencijalnu poruku iz traginih
dogaanja u Bosni i Hercegovini.
741
742
Jedan od najumnijih glava, hrvatski znanstvenik Tomislav Ladan, na
suvremenik, rodomi srcemiz Bosne poruio namje: Razorna mrnja je bila
ubrizgavana meu bosanske vjerozakone, a sve iz najniih politikih, osvaja-
kih pobuda... Suivot je danas bezuvjetno potreban i vjernicima i nevjerni-
cima, jer tko ne potuje suivot s drugima i samsebi ugroava samivot. Jer
ondje gdje su oni drugi prisutni i nazoni od davnine, jedino suivot jami
mir i sigurnost.
72
Ovoj povijesnoj pouci dodajem: Uz uvjet da se tragine posljedice ovog
rata ne smiju zaboraviti, ali ne zarad osvete i osvetnitva, ve samo stoga to
emo tako sprijeiti da se tragina sudbina ne ponovi bilo kad i u bilo kojem
kraju Bosne i Hercegovine, u prvomredu. Ali i da mlade svih triju naroda
naini otklonod mitova i prekine s politikomsvojihotaca i djedova zadojenih
osvetnitvom, i vrsto prihvati civilizacijska dostignua i ivot suvremenog
svijeta po naelu potuj me - potovat u te. Po tome zakonu se odavno i
dugo ivjelo u Bosni, jer je ivljenje u razliitosti bila neko naa znaajna
prednost, pa je prava teta to su na nju srpski ovinisti zaboravili i u sjevero-
zapadnoj Bosni pa su nesrpskompuanstvu i vjernicima izvan pravoslavlja,
nametnuli najcrnju tragediju - genocid koji je vodio do istrebljenja i memo-
ricida, to je sreom zaustavljeno, u posljednji trenutak.
Treba vjerovati da e u mladei svih naroda u Bosni i Hercegovini
prevladati razum i da e zahvaljujui tome, napokon, iracionalna kultura
ruenja biti za svagda poraena, odnosno ovim naim prostorima ovladati
kultura gradnje i suivota!
72
Intervju s Tomislavom Ladanom, objavljen u zagrebakom Vijencu, br. 167-169,
2. srpnja 2000, str. 29 i 30.
Jasmin Odobai
OBLICI PRIKRIVANJA ZLOINA SA POSEBNIM OSVRTOM
NA NESTANAK ENA I DJECE ZA VRIJEME AGRESIJE NA
BOSANSKU KRAJINU
Kada sam razmiljao da dam svoj mali prilog meunarodnoj konferenciji
pod nazivom ZLOINI U BOSANSKOJ KRAJINI ZA VRIJEME AGRE-
SIJE NA BOSNU I HERCEGOVINU i da napiem referat naao sam se pred
velikom dilemom o kojoj temi pisati. Kao ovjek koji je uestvovao u otkri-
vanju vie stotina nestalih osoba mogao bih pisati o veini predloenih teza.
A onda sam se sjetio jednog sluaja. Negdje sam vidio kameni nadgrobni
spomenik na kojem je pisalo: I mrtvi govore, to uti samo kamenje. Upravo
tako. Mrtvi govore samo utanjem. Kada po naoj Bosni vidimo mezaristane i
grobove rtava agresije nijedna rije nije potrebna. Sve je reeno. I ba zato to
mrtvi svjedoe utanjem mi ivi moramo biti glasniji. to smo mi glasniji mi
smo blii istini i pravdi. Moramo biti glasniji da nai potomci ne bi svjedoili
utanjem. I ovaj simpozij je na glas o zloinima.
Kao operativac nemam pretenzija da se ovom problematikom bavim sa
nekog studijskog aspekta. Ja u dati podatke do kojih je naa Komisija dola
do danas. Oni mogu da poslue za izradu strunih analiza. Odluio sam da
piem o prikrivanju masovnih grobnica i pojedinanih grobnica sa posebnim
osvrtom na nestanak ena i djece. Radi se o naizgled dvije razliite teme, ali to
je samo privid. One su itekako vezane jer kod gotovo svih nestanaka ena i
djece uostalom kao i mukaraca zloinci pokuavaju da prikriju zloin, a kada
se tie ena i djece ine to jo perfidnije. Posao kojim se bavim predstavlja
vjeitu borbu i pokuaje da se otkriju skrivene grobnice, odnosno nestale
osobe. I koliko god osjeamo neko profesionalno zadovoljstvo kada uspijemo
da pronaemo prikrivene grobnice i dokaemo zloin toliko smo kao ljudi
pogoeni i optereeni kad pronaemo ubijene ene i djecu. Ubijena djeca i
ene na najbolji nain pokazuju namjere agresora. Ako se ubije protivniki
vojnik ubija se protivnik u ratu. Ako se ubija ena i dijete onda je jasno da se
pokuava ubiti jedan narod, jedna nacija. U smanjenju enske populacije
743
zloinci su vjerovatno vidjeli nain da iskorijene jedan narod. U prilog ovome
govori injenica da su ubijane ene i djeca svih dobi, a nije rijedak sluaj da su
ubijane i trudnice ime se inilo dvostruko ubistvo. Upravo zbog ovih injenica
ovaj referat smatram dugom prema toj djeci i enama. elja mi je da on bude
upozorenje svim generacijama koje dolaze.
KARAKTERISTIKE PRIKRIVANJA MASOVNIH GROBNICA
Agresori su u toku rata u Bosni i Hercegovini, a samim tim i u Bosanskoj
krajini, izvrili veliki broj pojedinanih i masovnih zloina. Svaki segment tih
zloina mogao bi se analizirati poev od: motiva za ubistvo, metoda ubijanja,
sredstava ubijanja, vremena ubijanja, odnosa prema rtvi pa do naina prikri-
vanja ubistava. Kroz posao koji radimo esto smo u poziciji da nailazimo na
razne pokuaje prikrivanja zloina. Sam naziv Komisije u kojoj radim -
Komisija za traenje nestalih osoba - govori da se mi uglavnom i bavimo
otkrivanjem onih koji su voljom drugih ljudi nestali. im se nestanak jedne
osobe desi mimo njene volje onda je jasno da je taj nestanak najee vezan
za zloin.
Jasno je da su u toku priprema za agresiju tabovi i u Beogradu i u
Zagrebu kao dio razrade vlastitih strategija razradili i naine egzekucije (istre-
bljenje jednog naroda) kao i naine prikrivanja zloina uinjenih u tom cilju.
Prethodni rat koji je voen u Hrvatskoj i jednima i drugima pomogao je da te
metode razrade i da ih primijene u ovom ratu. Razliite su varijante prikrivanja
zloina: od onih vrlo perfidnih gdje ostaje vrlo malo tragova pa do onih rela-
tivno laikih koji se lahko otkrivaju ili onih gdje je agresor uvjeren u svoju
snagu ostavljao rtve na mjestu zloina vjerovatno da bi ih raznijele ivotinje.
Ja u izloiti samo dio sluajeva u kojima smo mi iz Komisije zajedno sa
pravosudnim, policijskim i drugim organima otkrivali i utvrivali razne naine
prikrivanja zloina. Uiniu to na primjerima:
Podvidaa - Sanski Most
Prirodna jama, duboka oko 35 metara sa gornjim ulazom irine oko
75 cm. U svojoj utrobi krila je oko 140 tijela logoraa iz Keraterma. Jama je
744
bila nepoznata i za najvei broj mjetana okolnih sela jer se nalazi u gustoj
umi na miniranom terenu. Zloinci su se u prikrivanju zloina vjerovatno
rukovodili jednom samo njima poznatom injenicom.
Prilikom ekshumacije Hrastove Glavice desilo se neto to je kod medija
prolo totalno nezapaeno, a taj je sluaj po meni morao da dobije pravi znaaj.
Naime, sa ubijenim logoraima Keraterma i Omarske pronali smo i dva
starija tijela. U II svjetskom ratu tri Bonjaka iz susjednih sela odvedeni su u
nepoznato. Nikada se o njima nita nije saznalo. Tog decembra 1998. godine
istina koja je bila zakopana 30 metara ispod zemlje izbila je na vidjelo. Za nas
koji se bavimo ovim poslom ovaj sluaj bio je znaajan sa dva aspekta:
I - Uvjerili smo se da nema nerijeenih sluaja i da se sve mora saznati,
kad-tad. Ekshumacijom ovih ljudi nakon 50 godina poslali smo poruku zloi-
ncima. Neete ostati mirni. Doi ete na red da poloite raune samo je pitanje
vremena kad. Bez obzira koliko se ovaj zloin inio savrenim i prikrivao mi
smo doli do istine.
II - Drugi aspekt ovog dogaaja vidimo u slinosti egzekucije i u nainu
da se zloin sakrije. Oito je da su izvrioci zloina od prije 50 godina savreno
instruirali i poduili svoje nasljednike da postupe isto. Isti nain egzekucije -
metak i isti nain prikrivanja zloina - nepoznata podzemna jama. Suvie je
slinosti da bi bilo sluajno. Izvucimo poruku iz ovog sluaja i prenesimo je
na nasljednike.
Lanite - I, Klju:
Prirodna jama duboka 22 metra. Iz nje je ekshumirano 188 tijela.
Karakteristika ovog sluaja je da smo ubijeeni da se radi o vjerovanju agre-
sora da su izvrili tzv. savreni zloin. Metode poznate. Egzekucija na
jednom mjestu, tijela odvezena i sahranjena na drugom mjestu. Ovaj put u
kasarni srpske vojske. Oito su zloinci raunali da u toj kasarni niko nikada
nee voditi istragu i nai ubijene. U prilog ovoj injenici govori i to da je u
jamu prvo baeno 111 ubijenih, pa je jama djelimino zatrpana, pa ponovo
baeno 77 tijela, pa je jama zatrpana do vrha.
Ovdje je bitna jo jedna injenica. Prikrivanje u krugu kasarne nije se
moglo izvriti bez znanja tada najviih vojnih i politikih predstavnika vlasti.
745
Lanite - II, Klju:
Samo dva-tri kilometra od Lanita I pronaena je nova grobnica. Na
dubini od etiri metra bilo je oko 77 tijela. U grobnici su pronaeni kanisteri za
gorivo kojim su paljena tijela.
Hrgar - Biha:
Jama duboka 85 metara u gustoj umi. Vrlo teka jama za ekshumaciju.
Neoprezna izjava jednog od lanova Srpske komisije, nikada ih neete
povaditi, nae operativce odvela je na pravi trag i u toj jami su pronaena 83
tijela. Ova izjava znaajna je i sa tog aspekta jer govori sa koliko cinizma
pojedinci gledaju na poinjene zloine.
Dubovsko - Biha:
Jo jedna jama u koju su baeni ubijeni Bonjaci.
Lisac - Bosanska Krupa:
Prirodna jama dubine 20 metara. Jama se nalazi u nepristupanim
umama. Iz nje je izvaeno oko 50 tijela, a meu njima i dva enska. Radi se
o zatoenicima logora Omarska koji su odvezeni dalje od 50 km od logora i
tu likvidirani.
Bunarevi - Klju:
Prirodna jama dubine 30-35 metara. Nalazi se u blizini logora 11 Manj-
aa. Iz iste smo ekshumirali 24 tijela Bonjaka ubijenih 1992. I ovdje su srpske
vlasti pokuale da prikriju zloin tako to su u samu jamu bacali veliki broj
minsko-eksplozivnih sredstava, vjerovatno pokuavajui da je zatrpaju. Iz
jame je izvaeno 70 neeksplodiranih ubojnih sredstava a na tijela je baeno i
pet uginulih konja.
Kasapnica - Sanski Most:
Osamnaest ljudi je ubijeno i zapaljeno u jednoj tali. Ipak, ostaci tijela
su pronaeni.
746
Botonjii - Klju:
Jedanaest tijela je zapaljeno u jednoj prostoriji, ali su pronaeni ostaci.
Sasina - Sanski Most:
Iz Sanskog Mosta je odvedeno 65 ljudi i strijeljano. Svi su zakopani u
umi. Sreom jedan svjedok je preivio i doveo nas do mjesta egzekucije.
Zecovi - Prijedor:
U bunaru, u dvoritu kue Vahida F. baena tijela pet strijeljanih Bonjaka.
Pronaeni su 25. septembra 1998. godine.
Volarii - Prijedor:
U umi pored puta pronaene su dvije grobnice sa 12 i 9 tijela. Na
grobnice su srpske vlasti odlagale smee da iste ne bi bile pronaene.
Trnopolje - Prijedor:
Na jednom lokalitetu u Trnopolju po sasluanju svedoka pokuana
ekshumacija 12 lica koje je svjedok ukopao dok je bio u logoru. Ekshumacijom
utvreno da su srpske vlasti izvrile izmjetanje te grobnice. Samo izmjetanje
je izvreno nepotpuno tako da smo na lokalitetu pronali dijelove etri tijela.
Maslovare - Bosanski Novi:
Na ovom lokalitetu svjedok-logora ukopao je 27 tijela ubijenih Bonjaka.
Srpske vlasti su izmjestile i sakrile 22 tijela, a pet je ostalo jer su tijela bila
ukopana u slojevima. Rudnika okna Omarske, Tomaice, Ljubije, Puharske
kriju i danas velike tajne u vezi sa masovnim grobnicama. Imamo niz lokacija
za koje 100% znamo da kriju tijela ubijenih Bonjaka.
Kevljani - Prijedor:
Sedmog decembra 1999. godine Dravna komisija je od predstavnika
Hakog tribunala preuzela skeletne ostatke 72 kompletna i 70 nekompletnih
747
tijela. Radi se o tijelima ekshumiranim iz sekundarne grobnice u Kevljanima.
Srpske vlasti su prilikom izmjetanja ovih tijela mnoge od njih otetile.
Redak - Ljubija:
Predstavnici Komisije zajedno sa istraiteljima Hakog tribunala pronali
su grobnicu sa 70 tijela. Tijela su bila zakopana gdje se u toku godine deset
mjeseci nalazi movara. Ekshumaciju je mogue obaviti samo u junu ili julu
mjesecu kada se movara isui. I ovo je jedan od perfidnijih naina prikrivanja
zloina.
Da je prikrivanje zloina, a i samim tim sakrivanje grobnica bio i ostao
oito dobro razraen sistem kod agresora dokazuje i injenica da u Bosni i
Hercegovini traimo jo uvijek 25.000 nestalih Bonjaka.
UBISTVA I NESTANCI ENA I DJECE
Kao i punoljetni mukaraci u toku rata su vrlo esto nestajale ene i djeca.
Veliki broj nestalih ena i djece je, naalost, zadesila najgora sudbina - ubijeni
su. Poznati su tek sporadini sluajevi gdje su nestale ene i djeca pronaeni
ivi.
Procenat ekshumiranih ena kree se oko 12%, a djece oko 3%. U knjizi
nestalih Prijedorana oko 3.200 prijavljenih trai se oko 225 ena i 86 djece.
Kroz ekshumacije pronaen je veliki broj tijela ena i djece. Pomenut
emo samo karakteristine sluajeve:
Prhovo - Klju:
Od 36 tijela ekshumiranih iz masovne grobnice bilo je 18 ena ili 50%.
Najmlaa Indira Medanovi roena 31. marta 1985. godine, a ubijena 1. jula
1992. godine. Od 18 ena bilo je pet maloljetnih, osam u dobi 20-30 godina, a
najstarija Ramiza Jusi imala je 70 godina. Pronaena su tri maloljetna
mukarca. U istom mjestu u 18 drugih pojedinanih grobnica pronaeno je
devet ena, a meu njima i Ramiza Aemovi koja je u momentu ubistva imala
79 godina.
748
arakovo - Prijedor:
Dana 25. septembra 1998. godine ekshumirana masovna grobnica sa pet
tijela. Meu ekshumiranim bili su: Anel Behli, u momentu ubistva star 22
mjeseca, majka Zerina Behli, roena 1960. godine, i nena Fata Demirovi,
roena 1943. godine. Svi su ubijeni 23. jula 1992. godine.
Aliii - Prijedor:
Ekshumirane su Rasima Deli i Razija Alii, obje roene 1913. godine,
a ubijene 1992. godine.
Bosanski Petrovac:
Dana 28. novembra 1996. godine ekshumirana je Azra Didovi, roena 5.
januara 1991. godine. Ubijena bombom u djeijem krevecu, 21. septembra
1992. godine.
Hrustovo - Sanski Most:
U oktobru 1996. godine iz jedne masovne grobnice ekshumirano je 48
tijela od ega 27 enskih ili 56%. Meu ekshumiranima je bilo i devet malo-
ljetnih. Najmlaa Edita Medanovi, roena 1991. godine, Sabina Keranovi,
roena 1990. godine, Almina Keranovi, roena 1985. godine, Aldina Kera-
novi, roena 1984. godine, Asim Keranovi, roen 1988. godine, Edin Kera-
novi, roen 1986. godine i jedno N.N. tijelo staro 5-6 mjeseci.
Kozarac - Prijedor:
Ekshumirana je Zuhra Blaevi, roena 1904. godine i Draguna Aliho-
di, roena 1916. godine. Obje ubijene 1992. godine. Iz druge grobnice
ekshumirane su Safija Sui, roena 1905. godine. Takoe, u zapaljenoj kui
pronaene su ama Bai, roena 1906. godine, Mina Grabi, roena 1937.
godine i Emka Trnjanin, roena 1921. godine.
749
Kozara - Prijedor:
Dana 28. novembra 1996. godine u umama Mrakovice na povrini
zemlje pronaena su tijela Maide Bai, roene 1981, Mirsade Bai, roene
1972. i njihovog oca Ibrahima Baia. Oni su se vie mjeseci krili u atoru u
umi, kada su otkriveni svirepo su likvidirani.
Kamiani - Prijedor:
Dana 20. 7. 1998. godine ekshumirano je osam tijela od ega tri ene
roene 1913, 1920, 1936. godine.
Rakovani - Prijedor:
Dana 18. 8. 1998. godine iz masovne grobnice ekshumirano je est la-
nova porodice auevi, a meu njima i Mina auevi, roena 1983. godine.
Kljevci - Sanski Most:
Sedmog maja 1998. godine ekshumirana je masovna grobnica sa devet
tijela od ega je bilo pet ena. Karakteristino je su svih pet ena bile hrvatske
nacionalnosti. Najstarija meu njima bila je Kata Banovi, roena 1925.
godine. Ubijen je i Mile Juri, roen 1977. godine.
Zecovi - Prijedor:
Iz jedne grobnice ekshumirana su etiri lana porodice Hopovac i to: Adis
Hopovac, roen 1986. godine, Ibrahim Hopovac, roen 1984. godine, Hajra
Hopovac, roena 1962. godine i Ajka Hopovac, roena 1934. godine. Svi
ubijeni 12. avgusta 1992. godine, u kui.
Blagaj Rijeka - Bosanski Novi:
Dana 27. septembra 1999. godine ekshumirana su zapaljena tijela Mine
Halilovi, roene 1938. godine i Safete Memi, roene 1934. godine, a u
Brkia mezarju, pronaena i jo dva N.N. enska tijela.
750
Kamiak - Klju:
Dana 24. novembra 1996. godine ekshumirano sedam tijela iz jedne
grobnice od ega etiri ene. Najmlaa Safeta Behar roena je 1980. godine, a
najstarija, Minka Jusi roena je 1923. godine. Ubijene su 1992. godine.
ZAKLJUAK
Temu sam odabrao ograniavajui se na Bosansku krajinu. I tu sam
pomenuo samo ogranien broj sluajeva, meutim sve to se deavalo u
Bosanskoj krajini na isti nain deavalo se i u svim drugim krajevima Bosne i
Hercegovine. I tamo su prikrivani zloini i ubijani ene i djeca u ime nekih
viih srpskih ili hrvatskih ciljeva. Ovakvo ponaanje i ovakvu logiku mogli su
da razviju samo bolesni umovi ve odranije zaraeni faistikim ili naciona-
listikim ideologijama. Zar postoji ideologija koja moe opravdati ubistvo
djeteta od esnaest dana, trudnice ili starice od sto godina.
Neki ljudi imaju utisak da su se akcije agresora kao to su: muenje,
masovni progon, ubijanje ena i djece, ruenje gradova i sela deavala na
haotian nain. Meutim, ako neko poblie analizira situaciju, primijetie da
je isti nain ponavljan u cijeloj Bosni i Hercegovini. On je upuen na to da
prepozna sistem koji je ubijanjem ena i djece elio da razara porodinu
strukturu irom Bosne i Hercegovine. Moemo rei da je isti zloinaki rukopis
prepoznatljiv u svim krajevima. Jasna je injenica da je nasilje nad enama i
djecom, uostalom, kao i nad mukarcima u Bosni i Hercegovini imalo izrazitu
politiku dimenziju.
Danas sa pravom postavljamo pitanje zato je uloga nae ene i nae djece
u ovome ratu toliko marginalizirana. Zato se tako rijetko spominju ove ene i
djeca. Drugi narodi su i u sporadinim sluajevima stradanja ili uspjeha svojih
ena i djece znali napisati itane tomove knjiga. Znali su im nai mjesto u
istoriji. Mi to oito ne znamo. Imamo li mi pravo utati o naoj eni i djetetu
koji su toliko pretrpjeli u ovom ratu i koji su iznijeli toliki teret. Moramo sve
uiniti da afirmiemo ulogu nae ene u proteklom ratu tim prije to je na onoj
drugoj strani od poetka pa do kraja rata uz bok najveih ratnih zloinaca
sjedila jedna druga ena (B. Plavi) koju stranci proglasie demokratom, a
751
svi znamo da je suodgovorna za stradanje velikog broja bonjakih i hrvatskih
ena i djece. Moramo uiniti sve da nau djecu vaspitamo da ne mrze, da ih
vaspitamo da ne vjeruju onima koji pobie toliko ena i djece. Otvorimo oi
naoj djeci. Istorije koje im danas piu pojedine demokrate oni mogu itati,
ali moraju vjerovati onome to su vidjeli svojim oima.
Danas se esto govori o pomirenju i oprostu. Vrlo esto previe agresivno
i bez argumenata ue nas kako trebamo misliti. Niko nam ne treba sugerisati
hoemo li ili neemo oprostiti. To je individualna stvar. I samo onaj kome je
neko nestao ili ubijen treba da odlui hoe li oprostiti. Ponavljam oprost je
individualna stvar, ali zaborav je kolektivna stvar.
752
Prilog br. 1
SPISAK EKSHUMIRANIH MALOLJETNIKA
Od 01. juna 1996. do 31. decembra 1999.
1. Bai (Ismeta) Dinko, roen 21. marta 1975, nestao 20. septembra
1992.
2. Beirovi (Refika) Denis, roen 1987, nestao juna 1992.
3. Beirovi (Refika) Muris, roen 1982, nestao septembra 1992.
4. Behli (Eniza) Amel, roen 5. septembra 1990, nestao 23. jula 1992.
5. Behli (Esada) Ermin, roen 7. januara 1976, nestao 12. juna 1992.
6. Beni (Hakije) Sabahudin, roen septembra 1977, nestao juna 1992.
7. Botonji (Saima) Ermin, roen 24. januara 1976, nestao maja 1992.
8. Botonji (Huseina) Teufik, roen 5. jula 1976, nestao juna 1992.
9. Brdar (Emina) Emsad, roen 7. februara 1976, nestao 23. jula 1992.
10. Brdar (Junuza) Jasmin, roen 26. februara 1976, nestao 23. jula 1992.
11. auevi (Mustafe) Edin, roen 1975, nestao 7. avgusta 1992.
12. Dervievi (Safeta) Edhem, roen 1979, nestao 1992.
13. Drobi (Muharema) Ibrahim, roen 1978, nestao 1992.
14. Daferovi (emse) Almir, roen 1988, nestao juna 1992.
15. Fori (Taiba) Amir, roen 1980, nestao 30. juna 1992.
16. Grbi (Ibrahima) Demal, roen 1979, nestao 1992.
17. Hadi (Redepa) Alija, roen 27. jula 1974, nestao jula 1992.
18. Hadi (Fahreta) Senad, roen 1. februara 1976, nestao jula 1992.
19. Hajri (Jusufa) Ernes, roen 1977, nestao juna 1992.
20. Jeleevi (Sefera) Asim, roen 1978, nestao 1992.
753
21. Jusi (Hilma) Hilmo, roen 3. januara 1975, nestao 1992.
22. Kadi (Karanfila) Devdet, roen 26. oktobra 1978, nestao 20. jula
1992.
23. Kadi (Seada) Nermin, roen 25. jula 1979, nestao 25. septembra 1995.
24. Karajkovi (Jusufa) Samir, roen 15. novembra 1975, nestao 1992.
25. Keranovi (Suada) Edin, roen 1986, nestao maja 1992.
26. Keranovi (Hasana) Nahid, roen 1977, nestao maja 1992.
27. Kurbegovi (Kadrije) Alan, roen 13. maja 1976, nestao maja 1992.
28. Mai (Emsuda) Ismet, roen 16. marta 1977, nestao juna 1992.
29. Matanovi (Mladena) Ervin, roen 29. marta 1976, nestao 1992.
30. Matanovi (Mladena) Johan, roen 1974, nestao 1992.
31. Matanovi (Peja) Predrag, roen 1974, nestao 1992.
32. Matanovi (Ante) Zoran, roen 25. aprila 1974, nestao juna 1992.
33. Medanovi (Hasana) Mujo, roen 14. aprila 1979, nestao juna 1992.
34. Mulaahmetovi (Ale) Samir, roen 1. oktobra 1974, nestao 1992.
35. Osmanovi (Hasana) Muharem, roen 26. avgusta 1974, nestao 1992.
36. Redi (Adema) Almir, roen 12. oktobra 1977, nestao 23. jula 1992.
37. Selimovi (Zuhre) Dinko, roen 25. septembra 1979. nestao 23. septe-
mbra 1992.
38. Spahi (Ismeta) Osman, roen 7. novembra 1975, nestao 24. septembra
1992.
39. Svraka (Omera) Mirsad, roen 1974, nestao 1992.
40. Tali (Muhameda) Adnan, roen 1977, nestao juna 1992.
41. Tali (Rasima) Besim, roen 1978, nestao 1992.
42. Zobi (Nurije) Adis, roen 1983, nestao septembra 1992.
43. Zobi (Sabahudina) Adnan, roen 1979. nestao 10. septembra 1992.
44. Zobi (Nurije) Asmir, roen 1977, nestao 10. septembra 1992.
754
Prilog br. 2
SPISAK EKSHUMIRANIH ENA
1. Ademovi (Ahme) Ramiza, roena 18. maja 1913, ubijena 1992.
2. Ahmetehaji (Rede) Hima, roena 1924, ubijena 24. septembra 1992.
3. Ajagi (Jasina) Munevera, roena 1953, ubijena1992.
4. Ali (Hasana) Zejna, roena 10. jula 1936, ubijena 1992.
5. Alihodi (Osme) Draguna, roena 31. decembra 1916, ubijena 1992.
6. Alii (Avdije) Razija, roena 10. marta 1913, ubijena 1992.
7. Aluki (Ibrahima) Adila, roena 12. avgusta 1927, ubijena 1992.
8. Bajramovi (Latifa) Ekrema, roena 1939, ubijena 1992.
9. Bakovi (Ilfada) Nisveta, roena 14. avgusta 1983, ubijena 1992.
10. Balei (Muste) Fahra, roena 1928, ubijena 1992.
11. Bali (efke) Admira, roena 9. marta 1969, ubijena 8. avgusta 1992.
12. Bali (Avde) Fatima, roena 1924, ubijena 24. septembra 1992.
13. Bali (Sadika) Fatima, roena 17. marta 1927, ubijena 8. avgusta 1992.
14. Bali Senija, roena 13. maja 1924, ubijena 23. saptembra 1992.
15. Banovi (Blaa) Kata, roena 1925, ubijena 23. septembra 1992.
16. Beba (Salke) Fajka, roena 1922, ubijena 1992.
17. Bebani (Salke) Hava, roena 1929, ubijena 13. jula 1992.
18. Bei (Aziza) Esma, roena 1976.
19. Bei (Safeta) Refika, roena 1941, ubijena 1992.
20. Beirevi (Huseina) Rabija, roena 11. oktobra 1933, ubijena 1992.
21. Beirovi (Osmana) Muharema, roena 1962, ubijena 1992.
22. Behar (Huse) Demila, roena 1938, ubijena 1992
755
23. Behar (Ibrahima) Maida, roena 25. marta 1981, ubijena 1992.
24. Behar (Demile) Safeta, roena 1980, ubijena 1992.
25. Belei (Avde) Faza, roena 1918, ubijena 1992.
26. Bei (Mehe) ama, roena 1906, ubijena 26. maja 1992.
27. Bei (Hasana) Hanifa, roena 12. oktobra 1930. ubijena juna 1992.
28. Bei (Ibrahima) Mirsada, roena 29. januara 1972, ubijena 1992.
29. Blaevi (Rame) Zuhra, roena 1904, ubijena juna 1992.
30. Botonji (Islama) Aja, roena 1. juna 1938. ubijena 1992.
31. Botanji Azemina,
32. Botanji (Smaila) Esma,
33. Botonji (Mehe) Rubija, roena 1945, ubijena 1992.
34. Brkovi (Huseina) Namka, roena 1975, ubijena 1992.
35. Brkovi Rasema, roena 20. juna 1954, ubijena 1992.
36. Bujadilovi (Ive) Katarina, roena 1943, ubijena 1992.
37. ani Hatida, roena 1927, ubijena 1992.
38. arki (Ale) Sabra, roena 1929, ubijena 1992.
39. auevi (Smaje) Demka, roena 1948, ubijena 7. avgusta 1992.
40. auevi (Osmana) Mevla, roena 1912, ubijena 10. juna 1992.
41. auevi (abana) Mima, roena 1983, ubijena 19. avgusta 1992.
42. auevi (Hasana) efka, roena 7. marta 1943, ubijena 7. avgusta
1992.
43. avlovi (Florijana) Milka, roena 1933, ubijena 1992.
44. avlovi (Florijana) Miroslava, roena 1937, ubijena 1992.
45. Dedi (Muhe) Hatida, roena 1933, ubijena 1992.
46. Deli (Salke) Rasima, roena 10. marta 1913, ubijena 1992.
47. Demirovi (Rede) Fatima, roena 4. maja 1943, ubijena 23. jula 1992.
48. Didovi (Mahmuta) Azra, roena 5. januara 1991, ubijena 21. septe-
mbra 1992.
756
49. Domazet (Salke) Fajka, roena 1923, ubijena 1992.
50. Draganovi (Atifa) Sevla, roena 1924, ubijena 1992.
51. Daferagi (emse) Amila, roena 1992, ubijena 1992.
52. Daferagi (Rasima) Besima, roena 1962, ubijena 1992.
53. Egrli (Osmana) Zemka, roena 1. januara 1931, ubijena 1992.
54. Fori (Murata) Hanifa, roena 19. avgusta 1944, ubijena 1992.
55. Fori (Ibrahima) Lutfija, roena 1913, ubijena 1992.
56. Grabi Mina, roena 1937, ubijena 26. maja 1992.
57. Grdelj (Husnije) Enisa, roena 1964, ubijena 1992.
58. Hadi (Muharema) Aja, roena 14. maja 1948, ubijena 1992.
59. Hadi Hasnija, roena 1992.
60. Halilovi (Adula) Emina, roena 16. avgusta 1938, ubijena 22. septe-
mbra 1992.
61. Hodi (Zijada) Amela, roena 23. septembra 1983, ubijena 1992.
62. Hodi (Rame) Rubija, roena 21. septembra 1956, ubijena 1992.
63. Hoti (Mehmeda) Fatima, roena 21. decembra 1970, ubijena 20.
septembra 1992.
64. Hoti (Mehmeda) Munira, roena 1938, ubijena 1992.
65. Huski amka, roena 1943, ubijena 1992.
66. Ivankovi (Dragana) Milka, roena 1927, ubijena 1992.
67. Jakupovi (Huse) Hava, roena 1919, ubijena 1992.
68. Jeleevi (Fadila) Eldina, roena 1974, ubijena 1992.
69. Joji-abanovi Rasema, roena 8. oktobra 1947, ubijena 1992.
70. Juri (Ante) Marija, roena 1926, ubijena 23. septembra 1992.
71. Jusi (Latifa) Azemina, roena 5. novembra 1973, ubijena 1992.
72. Jusi (Latifa) Emina, roena 19. septembra 1978, ubijena 1992.
73. Jusi (abana) Enisa, roena 2. novembra 1970, ubijena 1992.
757
74. Jusi (Alije) Minka, roena 1923, ubijena 1992.
75. Jusi (Adila) Ramiza, roena 1922, ubijena 1992.
76. Jusi (Latifa) Semira, roena 6. februara 1967, ubijena 1992.
77. Kaltak (Reufa) Paa, roena 1954, ubijena 1992.
78. Kapetanovi (Mehmeda) Fehima, roena 12. novembra 1951, ubijena
1992.
79. Karadi (Devle) Subha, roena 1939, ubijena 1992.
80. Karahodi (Latifa) Zaifa, roena 1928, ubijena 8. avgusta 1992.
81. Karupovi (Huse) Gopa, roena 1929, ubijena 23. jula 1992.
82. Keranovi (Rufata) Aldina, roena 1984, ubijena 1992.
83. Keranovi (Ismeta) Almina, roena 1985, ubijena 1992.
84. Keranovi (Rufada) Asima, roena 1988, ubijena 1992.
85. Keranovi (Rede) Dehva, roena 1969, ubijena 1992.
86. Keranovi (Ibrahima) Fatima, roena 1941, ubijena 1992.
87. Keranovi (Smaila) Jasima, roena 1971, ubijena 1992.
88. Keranovi (Huseina) Muharema, roena 1962, ubijena 1992.
89. Keranovi (Aziza) Nira, roena 1964, ubijena1992.
90. Keranovi (Ismeta) Sabina, roena 1990, ubijena1992.
91. Kogi (Mumina) Fata, roena, 30. marta 1924. ubijena 1992.
92. Kovaevi Nura, roena 1922, ubijena 1992.
93. Kuburi (Ibrahima) Adila, roena 1919, ubijena 1992.
94. Kuukovi Azema, roena 1941, ubijena 1992.
95. Kukavica (Mehe) Fatima, roena 1922, ubijena 1992.
96. Kukavica (Mehe) Fehima, roena 1912, ubijena 1992.
97. Kurtovi Radifa, roena 1912, ubijena 1992.
98. Mai ulsa, roena 19. juna 1924, ubijena 24. septembra 1992.
99. Medanovi Enisa, roena 30. marta 1973, ubijena 1992.
758
100. Medanovi (Munira) Fatima, roena 12. novembra 1938, ubijena 1992.
101. Medanovi (amila) Ferida, roena 10. aprila 1976, ubijena 1992.
102. Medanovi (Dervia) Hadira, roena 17. jula 1927, ubijena 1992.
103. Medanovi Hava, roena 23. novembra 1964, ubijena 1992.
104. Medanovi (Suada) Indira, roena 31. marta 1985, ubijena 1992.
105. Medanovi (efika) Midheta, roena 5. novembra 1972, ubijena 1992.
106. Mehmedovi (Adila) Hiza, roena 1932, ubijena 1992.
107. Memi (Omera) Raifa, roena 1935, ubijena maja 1992.
108. Memi (Mehmeda) Safeta, roena 2. juna 1934, ubijena 22. septembra
1992.
109. Merdanovi (Huseina) Asema, roena 1936, ubijena 1992.
110. Merdanovi (Taiba) Besima, roena 1961, ubijena 1992.
111. Merdanovi (Mumina) Dervia, roena 1909, ubijena 1992.
112. Merdanovi (Mustafe) Edita, roena 1991. ubijena 1992.
113. Merdanovi (Junuza) Sabra, roena 1959. ubijena 1992.
114. Merdanovi (Huse) Zumra, roena 1902, ubijena 1992.
115. Merdanovi Sejda, roena 1963. ubijena 1992.
116. Mei (Himze) Isma, roena 1. januara 1935, ubijena 1992.
117. Milobara (Pave) Boja, roena 1933. ubijena 1992.
118. Milobara (Pave) Dragica, roena 1941, ubijena 1992.
119. Mujanovi (Adema) Demila, roena 15. maja 1920, ubijena 28. maja
1992.
120. Mujdi (Dede) Hata, roena 15. septembra 1907, ubijena avgusta
1992.
121. Muminehaji (Ale) ula, roena 20. oktobra 1926, ubijena 1992.
122. Mui (Ibrahima) Hava, roena 1941, ubijena 1992.
123. Muti (Hade) Dervia, roena 1933. ubijena 1992.
759
124. Muti (Huse) Fatima, roena 1963. ubijena 1992.
125. Muti (erifa) Ramiza, roena 1936. ubijena maja 1992.
126. N.N., 40-50 godina,
127. N.N. (ensko dijete), 4 godine, ubijena 1992.
128. N.N. (ensko tijelo),
129. N.N. ( ensko tijelo),
132. N.N. ( ensko tijelo),
135. N.N. (ensko),
136. N.N. (dijete) 5-8 mjeseci,
137. N.N. (starija osoba),
138. N.N. (dijete), do jedne godine,
139. Nali (Hame) Nafija, roena 1943, ubijena1992.
140. Nezi (Sade) Zlata, roena 1929, ubijena 1992.
141. Oki (Huseina) Nasiha roena 1. aprila 1971. ubijena 1992.
142. Omanovi Demka, roena 1934, ubijena 1992.
143. Omanovi (Mehe) Emina, roena 1941, ubijena 1992.
144. Omerbai (Omera) Tida, roena 1927, ubijena jula 1992.
145. Rai (Sinana) Aia,
146. Radoji (Huse) uma, roena 6. januara 1918, ubijena 1992.
147. Redi (Arifa) Ajka, roena 5. maja 1920, ubijena 23. jula 1992.
148. Risovi (Smaje) Fatima, roena 1941, ubijena 1992.
149. Risovi (Smaje) Hata, roena 16. maja 1943, ubijena 1992.
760
150. Silajdi (Dede) Hava, roena 1940, ubijena 1992.
151. Sinanovi (Himze) Azra, roena 1975, ubijena 1992.
152. Sinanovi-Daferagi Lejla, roena 1940, ubijena 1992.
153. Softi (Edhema) Halida, roena 7. aprila 1974, ubijena 1992.
154. ahuri-Huki erifa, roena 1936, ubijena 1992.
155. trkonji (Osme) Fatima, roena 1. oktobra 1946, ubijena 1992.
156. ui (Tahira) Safija roena 11. marta 1905. ubijena 5. juna 1992.
157. Tali (Ibrahima) Emina roena 1922, ubijena 1992.
158. Tali (Aziza) Mina, roena 1. marta 1936, ubijena 1992.
159. Trnjanin (erifa) Enka, roena 20. juna 1921, ubijena 26. maja 1992.
160. Uni (Ivice) Tatjana,
161. Veli (Sulje) Hasnija, roena 1954, ubijena 1992.
162. Zobi (Avde) ula, roena 1924, ubijena 24. septembra 1992.
163. Zobi (Arifa) Fikreta, roena 1956, ubijena 10. septembra 1992.
164. Zobi (Tahira) Fikreta, roena 1957, ubijena 1992.
165. Zuki (ebe) Arifa,
166. Zuki (Smaila) Fatima, roena 1941, ubijena 1992.
167. Zuki (Alije) Hasiba,
168. Zuki Smaila, roena 1951, ubijena 1992.
169. Zuli (Mehe) Zilha, roena 3. aprila 1933, ubijena 24. maja 1992.
761
Muharem Omerdi
UBIJENI I ZATOENI IMAMI
NA PODRUJU BOSANSKE KRAJINE (1992 - 1995.)
Ovo je stranica teke sudbine Muslimana, islama i Bonjaka u Bosanskoj
krajini. Govor je o ljudima, imamima, koji su slika i prilika svoga naroda od
kojeg su potekli, sa kojim su radili, o ljudima koji su uili vjeri i dobrobiti.
Sam tekst je vie utnja ili mukli jek i uzdah muenih, ranjenih, ponienih
i na grozan nain ubijenih pravednika. Nije bilo odlunog osuivanja zloinaca
koji su najgore stvari nad njima svjesno i bez povoda poinili.
elim ovim tekstom kazati makar djeli istine, da ona bude i ostaje trajno
svijetlo i danju i nou, da ostanu i budu zabiljeene i zapamene sudbine onih
imama i uenika Medrese koje su agresori poniavali, progonili, protjerali, u
konclogore zatvarali, mrcvarili i ubijaliskrivajui njihova mrtva tijela i kosti
po nepristupanim bezdanima peinama i u dobro skrivenim masovnim grob-
nicama.
ehide nikakva vie patnja i strah ne dotie. Ostaje na dug da govorimo
o njima, da njihova imena budu svjetionici u olujama koje esto posjeuju
Bosnu. elimo urezati u papir slovima njihova imena, svako pojedinano. Ili
smo od imena do imena, od sudbine do sudbine, od dogaaja do dogaaja, s
nakanom da javnost bude upoznata sa njihovim stradanjem i da im se ni ime,
ni rtva nikad ne zaboravi. Do sada je redovna praksa bila da se imena prave-
dnika i ehida zaborave.
Nastojali smo zabiljeiti to vie detalja o sudbini naih pravednika. Ui u
trag svakom imamu i ueniku Medrese koji je ostao sa drugim Muslimanima
na milost i nemilost svakojakim bandama, zloincima, te vojskama i paravo-
jskama bosanskih Srba i njihove brae iz Kninske krajine i iz Srbije. Namjera
nam je bila da zapiemo svako muenje, progon zatvaranje i ubistvo imama i
uenika Medrese. Ali, da smo sve to zabiljeili to bi bila knjiga sa hiljadu i
vie stranica. O nekim osim osnovnih njihovih podataka nita drugo ne
moemo zapisati, ak ni spomenuti mjesto njihova mezara.
762
Kao najvei srodnici u stradanju svog naroda, imami Islamske zajednice
u tim presudnim trenucima nisu ni za trenutak pomiljali na naputanje
svoje zemlje i svojih ljudi. Naprotiv, preuzimajui ogromnu odgovornost pred
Bogom, narodom i povijeu, oni su svojim linim i hrabrim primjerom
ukazivali da je otpor zlu jedini ispravni odgovor agresoru i agresiji kojoj je
Bosna bila izloena od 1992. do 1995. godine. Budui da su takve poruke
mobilizirajue djelovale na bonjaki narod, imami su na sebe navukli jo
vei bijes ruitelja Bosne. Zapoelo je unitavanje svega to ima ikakve veze
sa islamom. Paljene su stare arijske etvrti sa prepoznatljivom islamskom
arhitekturom, a u novijoj povijesti ne pamti se takvo stravian progon imama.
I pored brojnih nedostataka, ovaj tekst je spomenik rtvama ljudi koji su
radili u dematima ili su se spremali za poziv imama. O onom to govori to je
dokument vremena i o vremenu u kome su se dogaale najrunije stvari
ljudima od neljudi. itaocu e zastajati dah dok ita podatke o stradanju
naznaenih pravednika i ehida, nevjerica - da li je sve tako bilo. Jeste, i gore!
Ipak, ovo je samo jedan vidljivi trag da se dogodilo to to je reeno, ali da je
ostalo dosta nekazanog, nepopunjenog, praznog, tajnovitog, to se mora istra-
iti i dokumentovano zabiljeiti. Zato je ovo samo poetni rad i vidljivi trag o
genocidu poinjenom nad jednom posebnom grupom Muslimana, Bonjaka,
nad imamima i uenicima Medrese u Bosni, tokom agresije 1992. do 1995.
Neopisiva je mrnja sa kojom su agresorski vojnici iz Srbije i Crne Gore,
srpske oruane snage iz Bosne i Hercegovine, Kninske krajine, pripadnici
faistiko-nacionalistike Srpske demokratske stranke (SDS) obruili nad
Bonjake, ubijajui ih i unitavajui sve to je bonjako, a to obiljeava
njihovu viestoljetnu vjersku i kulturnu tradiciju.
Strateki cilj srpsko-crnogorskog agresora u Bosni i Hercegovini je bio
unitenje bonjakog naroda, te podjela i nestanak ove drave. U beogradskom
faistikom projektnom centru, u kojem se godinama planirala metodologija,
sredstva i dinamika agresije na Bosnu i Hercegovinu, kao primarna metodo-
loka odrednica ovog plana bio je i ostao genocid, u kojem su faisti vidjeli
najkrai i najefikasniji put do cilja. Okuraeni ogromnim disparitetom vojne
moi u odnosu na sve druge, posebno na Bonjake, a uz to i zaraeni i opijeni
kosmikom mrnjom prema islamu i muslimanima, udarili su planski i estoko
po svim vitalnim i stratekim takama drave Bosne i Hercegovine i svim
primarnim odrednicama naeg identiteta (damije, tekije, biblioteke, institute,
kole, groblja i dr.).
763
Ubijali su i progonili sve Muslimane odreda, mada im je bila posebna
meta i cilj maltretirati, muiti i ubijati imame i druge slubenike Islamske
zajednice. Svoju nemilosrdnost i okrutnost pokazali su prema njima ukoliko su
im pali u ruke. U tom svom iivljavanju prema tim ljudima pokazali su najgoru
svirepost. Ovo nimalo ne udi ako su znali, a jesu, kakva je uloga i mjesto ovih
ljudi u vjerskom i kulturnom ivotu muslimanskog bia.
U prvim danima agresije neprijatelj je posebno iskalio svoj zloinaki
nagon da zatre i sa lica zemlje zbrie svaki duhovni trag bonjakog naroda.
Dobro je poznato da je isti agresor i u Drugom svjetskom ratu u okviru
posebnog plana imao za cilj protjerati i unititi to vie vjerskih slubenika
Islamske zajednice, a zadnja agresija na Bosnu i Hercegovinu je donijela
najstravinije oblike mrnje prema duhovnim predstavnicima muslimana, a
po razmjerama zloina nad njima krajnje tragine posljedice.
Svjedoenja oevidaca i imama koji su preivjeli logorska muenja uka-
zuju na svu surovost i neobjanjivu mrnju neprijatelja prema ovim nevinim
ljudima. Cilj im je bio da ih to vie ponize i izvrgnu ruglu pred njihovim
narodom i vjernicima.
Svakodnevno, u toku agresije na Bosnu i Hercegovinu, na neokupirana
podruja, stizala su potresna svjedoenja i vijesti o tekom stradanju pojedinih
imama i drugih slubenika Islamske zajednice. Teka stradanja su preivjeli
imami u Bosanskoj krajini. Zajedno s ostalim Bonjacima oni su dijelili sve
nedae i iskuenja ove genocidne agresije.
Srpski zloinci deportirali su ih u koncentracione logore, progonili ih,
maltretirali i poniavali, te ih ubijali na najmonstruozniji nain. Imami su
cijelu svoju misiju usmjerili na uvanje mira, njegovanje ljubavi meu ljudima,
razvijanje meusobne trpeljivosti i suivota, a za njih nije bilo potovanja i
razumijevanja.
Velikodostojnici Srpske pravoslavne crkve, ni prstom nisu maknuli da
pomognu u spaavanju zatoenih imama, premda su to mogli. Upuivani su
im bezbrojni apeli, molbe pisma... Sva zalaganja Islamske zajednice bila su
nedovoljna da se probudi savjest velikodostojanstvenika te crkve, ali i meu-
narodnih inilaca, kako bi se oslobodili imami koji su bili zatoeni po
koncentracionim logorima, ili se saznala sudbina onih koji su nestali.
764
Ovaj tekst jeste nastojanje imama Bosanske krajine da se ne zaboravi
rtva i da njihova asna imena ostanu trajan spomenik ovoj i narednim
generacijama.
1. Ubijeni i poginuli imami i uenici Medrese
Aleki Hasan, roen u Vrbanjcima, Kotor-Varo. Gazi Husrev-begovu
medresu u Sarajevu je zavrio 1972, radio je kao nastavnik u svom rodnom
mjestu gdje su ga zarobili Srbi i likvidirali, na nepoznatom mjestu, u ljeto 1992.
Behar Ale, roen 1965. u Kamiaku kod Kljua. Po zavretku Medrese
1989. poeo je raditi kao imam u dematu Hrustovo kod Sanskog Mosta.
Zarobljen je, muen i ubijen od strane srpskih oruanih snaga na lokalitetu
Vrhpolja i Hrustova, Sanski Most.
Belija Hasan, imam u Ljubiji kod Prijedora, poznati ua Kur
ana, otac
dvoje malodobne djece. Naoruani Srbi su ga privodili u kasarnu JNA u
Prijedoru u vie navrata, poevi od 5. juna 1992. da bi 25. juna bio trajno i
nepovratno odveden u koncentracioni logor Omarska kod Prijedora, gdje je
brzo likvidiran sa hiljadama drugih Bonjaka.
Izjava - Emina (Ferida) Belija, supruga ehida Hasan ef. Belije:
Sredinom juna 1992. srpska policija je dola u nau kuu i prekopala je,
jer im je, navodno, reeno da imamo oruje. Reeno je Hasanu, mom muu,
imamu u Ljubiji, da mora otii u Gornju Ljubiju u Krizni tab da potpie da
nita nisu nali. Bila su trojica, civilna policija. Otiao je u kombiju i nakon tri
sata se vratio sa istim. Svratio je kui po jaknu. Pitala sam ta su mu radili, a
on je samo utio. Kasnije je rekao da su ga tukli, stavljali mu pitolj na elo.
Pitala sam ih kuda ga vode. Jedan mi je Srbin rekao: Gospoo, brzo e se
vratiti ako nije kriv! Odveli su ga u Kasarnu u Prijedor.
Da napomenem da je kod nas bio imam iz Hambarina erif efendija
Mustafi i zajedno su ih odveli u G. Ljubiju, zajedno su vraeni i zajedno
odvedeni u Prijedor. Poslije toga njega nisam viala. Doznala sam da je
prebaen u logor Keraterm u Prijedoru. ula sam da su ga mnogo muili
765
u logoru. Nakon to su rasformirani logori oko Prijedora vidjela sam ga u
Zagrebu pa mi je priao kroz ta je sve proao. Rekao mi je da su u Kasarni
Hasana i njega zajedno ispitivali i sutra, oko 16,00 sati poslali su Hasana da
dovede ljude iz SDA da potpiu da nemaju oruja. Kazali su Hasanu: Ako se
ne vrati sa tim ljudima, tvoj kolega e biti ubijen! On im je odgovorio: Ja u
sigurno doi ali ne garantujem da u njih dovesti!
Kada je Hasan doao, sutradan, kui oko 16,00 sati nije se mogao ispra-
viti. Lea su mu bila sva modra od udaraca. Priao mi je da su ga ispitivali o
svakoj pojedinosti vezano za ivot muslimana u Ljubiji i Prijedoru. Pitali su ga
za ljude iz SDA, posebno za Mirzu Mujaia, s kim se od njih druio, ta su
priali na sastancima i sijelima i sl. Na svako njegovo ne znam oni su ga
tukli i govorili mu: Ti si u Ljubiji glavni, sve zna i svi te znaju. Mustafia su
jo gore muili, priao mi je Hasan, parali su ga noem po licu, dijelovima
tijela i dr. Hasanu su naredili da sutra do 15,30 sati mora nai ljude iz SDA i
dovesti ih, inae e uraditi ono ime su mu prijetili, to mi nije kazao. Nago-
varala sam ga da bjei u umu kao to su pobjegli i oni iz SDA ali on je odbio.
Brinuo se za nas i za druge muslimane koji su ostali u Ljubiji. Tu no je
prenoio kod kue. Sutradan je iao u Mjesnu zajednicu i razgovarao sa naim
ljudima, iao je u umu i imao kontakte sa onim koji su pobjegli. Bilo je
beznadeno. U njegovim kontaktima jedan profesor, Bahrija, i jedan iz SDA su
odluili da idu u Prijedor. Hasan je ponovo doao kui, obrijao se, a oni su ga
ekali u Mjesnoj zajednici. Zajedno su u 15,30, sati otili u Prijedor. Nakon tri
sata profesor i Hasan su se vratili, a onaj trei je prebaen u logor. Te noi su
zatvorili MZ-u u kojoj su bile zajednike deure, zaveli su policijski as od
22,00 sata. Poeli su odvoditi ljude. Bilo nam je jasno ta e biti. Hasan je bio
zabrinut. Bili su mu zabranili da ui ezan jer, navodno, tim daje znakove, ali
on se nije obazirao, iao je na svaki vakat i uio svaki ezan. Tano nakon 20
dana 25. juna 1992. doli su po Hasana i odveli ga u autu. Druge su odvozili
kombijem. Kod nas je jo uvijek bila porodica erifa ef. Mustafia.
Sutradan sam otila pred Krizni tab gdje je bilo ono auto kojim su odvezli
mog mua. Tu je bio policajac Dane i pitala sam ga za Hasana. Rekao je da
ne zna, ali da je moda u Omarskoj. Telefonom sam onda nazvala Radu Bilbiju,
za kojeg sam kasnije ula da je pobio mnogo Muslimana, i pitala ga za
Hasana. On je rekao da e se raspitati. Kroz sat mi se javio i rekao da je Hasan
u Keratermu i da e gledati da mu pomogne. On se toliko zbunio kad je govo-
rio da sam vidjela da lae ili da ne zna nita o njemu.
766
767
Petnaest dana poslije sam izala iz kue i vidjela vlasnika kafia u Ljubiji,
prekoputa damije, Muslimana, koji mi je apatom rekao da ima vezu u logoru
Keraterm i da je tamo Hasan, da pripremim deku i ve i da e on poslati da
mu se to doturi. Pitala sam ga o Hasanu, ali mi nita nije rekao. I drugim naim
ljudima u tom logoru on je proturao neto hrane, jer se odranije znao sa nekim
Srbima. Kad sam mu sutra odnijela ta je traio, rekao mi je: Naalost, sve
Ljubijane su noas prebacili u Omarsku a tamo ne mogu nita uiniti. Od tada
o Hasanu nita ne znam.
im su odveli Hasana ja sam prela kod kominice na konak. Nisam
smjela noivati u svojoj kui. Jedan dan kad sam ula u kuu nala sam papiri
na kojem je pisalo:Emina, u 24,00 sata upali svjetlo ako hoe sa mnom da
razgovara! Adem Bai.(...) Nisam smjela to uiniti. Nisam vjerovala nikom.
(...)Kad sam dola u Zagreb ovaj Adem Bai je bio tamo. Pitala sam da li je
on ostavio onu poruku. Rekao je potvrdno. Htio je mene i djecu da odvede u
umu.(...) Pitala sam ga zna li ta o Hasanu? Rekao mi je da je ubijen u Oma-
rskoj. Na moje insistiranje da mi kae izvor informacije, rekao je da mu je to
rekao erif efendija Mustafi.(...)
Da napomenem da su prije konanog hapenja mog Hasana sve mu-
karce muslimane odveli na stadion u Ljubiju. Bilbija je neke ljude izveo meu
kojima i Hasana a ostale su zadrali i tukli. Od tih su jedne odveli u logor, a
druge pustili. Druga grupa etnika iz Omarske je dola i pljakali su po Ljubiji.
Jedan etnik, mladi iz Niske Glave, je stavio ahmediju i uao u nau kuu
traei dokumenta od auta i kljueve. On je odvezao erif-efendijinog Jugu,
a nae auto Zastavu 128 odvezao je neki drugi etnik. Tada su mi u autu otila
sva dokumenta. Auto sam viala, ali mi dokumenta nisu vratili.
Kad je Hasan odveden, jedan dan su dva policajca, etnika, ula u moju
kuu. Premrla sam. Prerovili su kuu i traili zlato, novac... U meuvremenu
su damiju vie puta palili. Na kraju su je sruili, ali to je bilo nakon mog
odlaska.(...).
1
eman (Mehmeda) Rasim, roen 12. oktobra 1937. u Miljanovcima
kod Tenja. Radio je kao imam na podruju Sanskog Mosta i Prijedora.
1
Izjava od imenovane uzeta je u vrijeme izbjeglitva u Istambulu 25. marta
1994, a uva se u arhivi Rijaseta.
768
Agresiju je doekao kao imam u dematu Zecovi kod Prijedora, da bi ga 24.
jula 1992. oruane snage bosanskih Srba odvele u konclogor Keraterm, a 5.
avgusta, iste godine prebaen je u konclogor Omarska od kada mu se izgubio
svaki trag.
Sve glasine i nagaanja oko njegove sudbine su razrijeene otkrivanjem
masovne grobnice na lokalitetu Hrustova Glava u Podvidai kod Sanskog
Mosta. Njegova kerka Sabaheta je u toku identifikacije po odjei nekim
predmetima prepoznala zemne ostatke svoga oca. Zloinci su ga ubili rafalima
iz vatrenog oruja, a struna identifikaciona komisija je utvrdila vie prostri-
jelnih rana na njegovoj lobanji i grudnom kou. U toj masovnoj grobnici su
pronaena 144 nevino ubijena ovjeka.
Denaza mu je klanjana u Sanskom Mostu i rodnim Miljanovcima kod
Tenja gdje su mu zemni ostaci i sahranjeni 11. aprila 1999. na porodinom
mezarju.
2
Dizdarevi Sulejman, imam u arakovu kod Prijedora, otac troje djece;
njega su srpski zloinci zapalili zajedno sa njegovih 64 mlaih dematlija u
damiji u arakovu 23. jula 1992. godine.
3
Dafica (Bakira) Smail, roen 1958, imam u Oracu - Zaglavica kod
Bihaa, otac dvoje djece; poginuo 12. juna 1992. kao pripadnik Armije Repu-
blike Bosne i Hercegovine.
ogi Safet, imam damije u Garibi, Kozarac kod Prijedora, krajem maja
1992. godine od strane srpskog agresora odveden u nepoznatom pravcu od
kada mu se gubi svaki trag.
Jusi (Fadila) Hasan, imam u akrlijama kod Bihaa, otac jednog
djeteta, poginuo kao pripadnik Armije Republike Bosne i Hercegovime u
borbama sa srpskim agresorskim snagama na Grmuko-srbljanskom platou.
2
Ahmet Rahmanovi, Rasim ef. eman, Preporod, XXIX /1999, 10/659, 27.
3
Vildana Selimovi, ivi spaljeni u seoskoj damiji, Veernje novine, Sarajevo,
9. novembra 1994.
769
Kaltak (Jahja) Rasim, iz Okrea, Sanski Most, uenik IV razreda Gazi
Husrev-begove medrese; upuen kao uenik na ramazansku praksu na
podruje Sanskog Mosta. Sa grupom od 11 mladia pokuao se izvui iz
srpskog okruenja i preko Grmea domoi se Bihaa, ali im se svima od tada
gubi trag.
Lihovi Ahmed, iz Vrbanjaca, imam u Hanifiima kod Kotor-Varoi.
Ubijen je od strane srpskih zloinaca u junu 1992.
4
nakon to je bio prisiljen
da iskopa veliku grobnicu za etrdeset trojicu svojih dematlija pobijenih u
mjesnoj novoj damiji.
Izjava - Nazifa (Sulejmana) Lihovi (roena 1950.) iz Vrbanjaca, Kotor-
Varo, supruga Ahmeda-ef.:
Napad na Vrbanjce od strane etnika zapoeo je na prvi dan Bajrama,
11. 6. 1992. u 8,00 sati. Tada je bio napad i na Kotor-Varo i neka druga mje-
sta. Mog prvog komiju Hasana Prlju, taksistu su otjerali u zatvor, i neke
vienije mukarce. Nas su protjerali 25. juna 1992. iz stana u kafi Devdeta
Alagia u Vrbanjcima. Tu smo zatekli jo zatvorenih komija. Za to vrijeme
doputeno nam je bilo iz kue izai od 9,00 11,00 sati. Moj mu Ahmed,
imam u Hanifiima, doao je naoj kui preko njiva jer mu autom nisu dali ui
u selo.
On nije posluao njihovu naredbu o zabrani kretanja, po itav dan je bio
vani, obilazio kue drugih dematlija. Drugi dan Bajrama nekuda je proao do
Veia gdje su ga etiri etnika bila zarobila. Vratio se u noi sa kuririma.
Doputali su mu da ide klanjati dume u Hanifie i na denazu jednom njego-
vom roaku u Dabovec.
Dana 25. juna vea grupa ih je dola i izgonili su Muslimane iz kua.
I nas su protjerali prema spomenutom kafiu. Bili su sve komije, znali smo ih
iz vienja, i jedan blii komija zvani Caco koji mi je gurnuo puku u lea.
Nisu dali da bilo ta ponesemo. Zajedno su nas gonili 19-toro. U kafiu su
muke odvojili, a nas protjerali prema Veiima. Nas su kroz jednu avliju
4
Ibrahim Halilovi, Ubistvo hadi Zahida ef. Makia (Biljeka iz dnevnika
banjalukog muftije), Preporod, XXVIII/1998, oktobar, 18/644, 11.
sproveli, pa na most za Veie, a neki drugi su ili putem i vidjeli su nekoliko
ubijenih mukaraca. Moj Ahmed je ostao iv u tom kafiu. Neke ene su due
drali u tom kafiu i ula sam da su im svata radili. Za to vrijeme nas su samo
provocirali. Kad smo odlazili jedan je etnik mojoj kerci dobacio: Ti ode
netaknuta.
Do 1. novembra 1992. ostali smo u Veiima. Tu su bili i moji roditelji. U
proboj su krenuli mukarci, njih 670, prema Travniku, i vie djevojaka. Od njih
se probilo 93 i tri djevojke, meu kojima i moja kerka Elvedina, koja je
medicinska sestra. Prema njihovom kazivanju vei dio njih je zarobljen u
Grabovici, a neto ih je zarobljeno kod Skender-Vakufa. Za ove iz Grabovice
se nita ne zna a sa ovima iz S. Vakufa su pravili razmjene i dio odveli po
logorima Manjaa i Batkovii.
Nas to se tie, grupno smo ili prema Vrbanjcima gdje su nas zarobili
etnici, dali su nam ispunjene formulare da im sve poklanjamo i jo smo morali
platiti po 50 DM. Potrpali su nas u autobuse prema Smetovima i Travniku, 12
autobusa i jedan minibus. Pridruile su nam sa zarobljene djevojke i djeaci.
Svi su autobusi bili prepuni. Neke su maltretirali, nas nisu, jer nas je titio ofer.
U Smetovima su nas istjerali iz autobusa i krenuli smo prema Travniku. Zad-
rali su djevojke, tukli mukarce, grupe etnika na koje smo nailazili otimali su
nam zaveljaje.(...)
14. avgusta 1992. u Veie je doao Elvir Lihovi, izbjegao je iz Daboveca
i ispriao nam je da su etnici uli u Dabovec, ene protjerali a mukarce
utjerali u jednu talu, pokosili mitraljezom i zapalili. On je bio lake ranjen i
Muhamed abanovi tee, izvukli su se iz zapaljene tale i krenuli prema
Veiima. etnici su ih gonili. Muhameda su uhvatili i izmasakrirali, naen je
kasnije u rijeci, a Elvir im je uspio umai. U toj tali ih je nastradalo dvadeset
jedno, od kojih jedanaestero familija mog mua.(....) Tri mjeseca kasnije ene
su njihove kosti pokopale ali su ih kasnije etnici izvadili i nekuda odnijeli. Isti
dan (14. avgusta) pobijeno je vie Muslimana u damiji u Hanifiima, zamo-
tavali su ih u ilime i palili uz pomo benzina. Isto tako, u jednoj tali se to
isto desilo jednoj grupi ena, pobijene pa zapaljene. Vatra Aziza su ubili i
bacili u bunar.
ene i djevojke iz Dabovaca i Hanifia su odveli u logor Pilana, drali
ih tri dana, silovali i maltretirali a potom protjerali prema Travniku.
770
771
Zet mog mua Smajlovi Selim, iz Vrbanjaca, kada je putan iz konce-
ntracionog logora iz Kotor-Varoi, nakon osam mjeseci, doao je u Zagreb,
priao je da je u Vrbanjcima bila zajednika grobnica sa preko 40 Muslimana
koji su pobijeni 25. juna 1992. i da su ih iskopali etnici i nekud odvezli. Ovo
iskopavanje je bilo u maju 1993. Takoe je bila masovna grobnica u Kotoru,
oko 47 ljudi, te su i njih nekud sada sklonili. Takoe su to isto uradili i sa izgo-
rjelim kostima naih roaka iz Dabovaca.
Selim mi je potvrdio da je moj Ahmet ubijen u Vrbanjcima. A jedan
zarobljeni etnik, Sakan Igor je, na ispitivanju u Veiima, to isto potvrdio i
locirao njegov grob u kanalu kod umarije u Vrbanjcima.
Sve damije su sruili.
Za mog oca Sulejman-ef. Turudia, imama iz Veia, nita ne znam od 1.
novembra 1992. Krenuo je sa borcima u proboj prema Travniku.
Znam da su bili logori: Pilana, katolika crkva, tvornica Jelingrad;
Tvornica obue, Koara, sve u Kotor-Varoi, zatim u Grabovici O, u ipra-
gama O, i srednjoj koli, u planini Borje Stari rudnik i u elincu, rudnik
prema Stanarima.
5
Makovi (Dervia) Ismet, roen 15. marta 1947. u Ulinjaku kod Mag-
laja, imam u gradskoj damiji u Velikoj Kladui, otac troje djece.
U decembru 1994. godine autonomaka policija Fikreta Abdia ga je
uhapsila zajedno sa njegovom porodicom i deportovala u konclogor Dubrave.
Porodicu su mu pustili nakon dva, odnosno osam dana. Nakon 66 dana logo-
rskog ivota organizovano mu je suenje, ali je osloboen poto mu nije
dokazana nikakva krivica. Nakon nekoliko dana ponovo su ga odveli u
nepoznatom pravcu.
Pet dana kasnije su ga dovezli mrtvog. Ukopan je na groblju Grabe kod
Velike Kladue.
6
5
Izjava uzeta od imenovane 10. oktobra 1993, u vrijeme njenog izbjeglitva u
Istanbulu i uva se u arhivi Rijaseta Islamske zajednice.
6
Hasan Hili, Najvie mi je ao to ga mrtva nisam vidjela, Preporod XXIX/
1999, 16/665, 14.
772
Prema raspoloivim informacijama oruane snage AP ZB prisilno su ga
odveli na prve linije fronta gdje je ubijen prilikom kopanja rovova u mjestu
Hajrat, kod Velike Kladue, 6. aprila 1995.
Maki (Avde) Zahid, roen 23. maja 1933. imam Mehdi-beg damije u
Banjoj Luci, poznati ua Kurana. Naoruani Srbi 23. septembra 1992. su ga
izreetali rafalom iz automatskog oruja nasred ulice u Banjoj Luci dok se
vraao iz damije sa akamskog namaza; ukopan je u haremu Stupnike
damije tri dana kasnije.
7
Mustafi (Rasima) Osman, roen 1970. u Brigovima kod Buima,
imam u Trnovi kod Velike Kladue. Poginuo je 11. maja 1994. u borbama
protiv srpskih agresorskih snaga i Abdievih autonomaa na podruju Todo-
rova. Jedno vijeme je proveo u koncentracionom logoru u Velikoj Kladui, u
kome su bili zatoeni Abdievi neistomiljenici.
8
Omerevi (Ferida) Hazim, Gornja Koprivna kod Cazina, roen 1971.
uenik Gazi Husref-begove medrese; poginuo kao borac 510 oslobodilake
brdske brigade Armije Republike Bosne i Hercegovine u borbama protiv
etnika 1995.
Seferovi (Bege) Emir, roen u irkiima, Sanski Most, 1963. godine,
imam u Vrhpolju kod S. Mosta; srpske oruane snage su ga zarobile u Kami-
ku, meu onima koji su ga zarobili bio je i Neo uur, agronom i Gojko
aula, sekretar O u Tomini, S. Most; njih dvojica su bili prvi njegovi mui-
telji; oevici tvrde da su ga tukli drvenom toljagom po svim dijelovima tijela
tako da se po licu nije mogao prepoznati;
9
doveden je u koncentracioni logor
7
Ibrahim Halilovi, Ubistvo hadi Zahida ef. Makia (Biljeke iz dnevnika
banjalukog muftije), Preporod, XXVIII/1998, oktobra, 18/644, 11.
8
Kenan Kaukovi, estogodinjica smrti Osman ef. Mustafia, Preporod, XXX/
2000, JUNA , 11/684, 2.
9
Prema kazivanju Muharema ef. Botia, radnog kolege, njegovog saputnika, u to
vrijeme na dunosti glavnog imama u Sanskom Mostu.
773
u Sanskom Mostu, gdje je bio izloen svim vrstama fizike i psihike torture,
od kraja novembra 1992. gubi mu se svaki trag. Nakon otkrivanja i iskopavanja
brojnih masovnih grobnica na tom podruju pronaeni su i njegovi ostaci u
grobnici na lokalitetu Trnove. U depu mu je pronaena registarska kartica
MCK. Obdukcijom je utvreno da je ustrijeljen sa dva hica u predjelu prsa,
vilice i rebra su mu bila polomljena. Dostojno je sahranjen u rodnom
mjestu.
10
Softi (Latif) Hamid, roen 28. septembra 1958. u Branima, Prijedor;
radio je kao imam u dematu Kamiano kod Kozarca, otac troje djece, krajem
maja 1992. godine zarobljen na Kozari od strane srpskih vojnika, potom
odveden u konclogor Omarska gdje je muen, zatim ubijen 15. juna 1992.
11
Turudi Sulejman, 66-godinji imam iz Veia kod Kotor-Varoi, zaro-
bljen sa 183 Bonjaka prilikom prodora kroz obru srpskih oruanih snaga u
pravcu Travnika u ljeto 1992. od kada mu se gubi svaki trag.
12
2. Zatoeni imami i uenici Medrese u koncentracionim logorima
Alagi Mehmed, imam u Bosanskom Novom, zatoenik srpskih zloi-
naca u koncentracionom logoru na gradskom stadionu u Bosanskom Novom.
Alemi Vahdat, imam iz Banje Luke, zatoenik srpskog koncentracionog
logora u Banjoj Luci. Zbog zauzimanja za Vahdat-ef. Srbi su priveli i maltre-
tirali i banjalukog muftiju Ibrahima Halilovia.
10
Ahmet Rahmanovi, Posljedni oprotaj sa Emirom ef. Seferoviem (1963-1992.)
Preporod, XXVIII/1998. juli, 14/640, 33.
11
Vidi slubeni akt Medlisa IZ Prijedor br. 34/99, od 20. maja 1999. Preivjeli
svjedoci njegovog stradanja su Softi Emsud, Muratehaji Hasib i Muratehaji Sabit.
12
Prema saznanjima banjalukog muftije on je ubijen. Vidi, Ibrahim Halilovi,
Ubistvo hadi Zarifa ef. Makia, (Biljeke iz dnevnika banjalukog muftije), Preporod
XXVII/1998. oktobar 18/644, 11.
774
Alibegovi Seid, uenik Gazi Husrev-begove medrese u Sarajevu,
zatoenik srpskog koncentracionog logora u Trnopolju kod Prijedora.
Aljovi Ramiz, imam iz Bosanske Kostajnice, zatoenik srpskih konce-
ntracionih logora u Omarskoj i na Manjai (zbog teke torture i muenja ostao
je trajni invalid).
U knjizi DESETA VRATA PAKLA, autora Rezaka Hukanovia, koja
govori o pola godine provedene u logorima smrti Omarska i Manjaa, o
Ramizu ef. Aljoviu pie:
Demi je, dok se oporavljao od udaraca, mnogo pomogao neki hoda iz
Bosanske Krupe, koji je spavao blizu njega. Ponudio mu je svoju deku, a sam
je leao na nekoj otrcanoj konoj jakni. Hoda je i sam bio bolestan. Imao
je saobraajnu nesreu prije nekoliko mjeseci i polomio je nekoliko rebara i
desnu nogu na nekoliko mjesta. Lijeio se u prijedorskoj bolnici. Kad je
otputen, pokupili su ga na ulici, u raciji i doveli u logor Omarska. U polo-
mljenoj nozi nosio je eljeznu ipku i teko se oslanjao na tu nogu. Kada su bili
kini dani, efendija Ramiz je govorio: Ovo je od Boga. Kia mora sprati svu
ljudsku krv sa zemlje. I ne prestati dok se ne pokopaju svi mrtvi.(...)
Tijelo mu je slomljeno, ali dua i glava nisu. Ostala su mu i sjeanja,
govorio je jedan logora svom prijatelju o Ramizu-ef.
13
Avdi Faruk, imam u Trnopolju kod Prijedora, zatoenik srpskih
koncentracionih logora u Trnopolju, Omarskoj, Keratermu i, na kraju, na
Manjai (kod Banje Luke). Iz logora je osloboen u oktobru 1992.
Began Sakib, imam kod Bosanskog Novog, logora sa mnogim Bonja-
cima na fudbalskom stadionu u Bosanskom Novom.
Izjava Sakib ef. Began, imam u Bosanskom Novom:
Kao imam na podruju Bosanskog Novog radio sam nepunu godinu
dana i od toga 40 dana proveo sam u logoru na tamonjem stadionu. Inae,
porodian sam ovjek, sa enom i troje djece.
13
Ivica Pulji, Potjernica za hodom, Osloboenje, 13. septembar 1994, 9.
775
U dolini rijeke Japre est je demata. Najprije su njih poeli granatirati
iz okolnih srpskih sela i to dojueranje nae komije. Naoruavanje srpskih
sela poelo je intenzivno jo godinu dana ranije, kao i njihove pripreme za
protjerivanje Muslimana. Tako je npr. 24. maja 1992. dola policija u dolinu
rijeke Japre, tanije u nae demate i saoptila nam da su se neke njihove
ekstremne grupe otrgle kontroli, te da mi u cilju nae sigurnosti polahko
naputamo ovaj teritorij a oni e, toboe, osigurati bezbjednost izlaska.
Svim Muslimanima koji su imali bilo kakvo oruje oduzeli su ga, mada je
jako mali broj ljudi neto posjedovao, a onda su im glavna meta postale nae
damije. Prva meu njima bila je u Agiima koju su tukli danima i tom prilikom
je ranjen Sulejman ef. Herak. Potom su tukli jedan po jedan demat a ljude u
jednoj koloni stjerali do eljeznike pruge i naredili da ulaze u eljeznike
vagone odakle e biti otpremljeni u Zenicu. S obzirom da na to nismo pristali,
smjestili su nas u demat u Blagaju i rasporedili po kuama, gdje ostajemo 18
dana. Osamnaesti dan boravka dolazi predsjednik CK iz B. Novog i donosi
papir u kome pie da Muslimani treba da idu u B. Luku, jer im se ne garantuje
sigurnost u Blagaju.
S obzirom na ponovno odbijanje od strane naroda ve sutradan dolazi
vojska, opkoljava Blagaj, izvodi goloruki narod na ulice, ubija, kolje, pljaka,
uzima novac, nakit i sl. Taj dan ubijeno je dvadesetak mukaraca, a dvojica su
ranjena. Uoi Kurban-bajrama, potrpali su nas u vagone, odvojivi pritom
ene sa djecom i mukarce od 16-60 godina i odvezli prema Doboju. Na stanici
prije Doboja iskrcavaju ene sa djecom (sve su prele u Hrvatsku), a mukarce
vraaju na stadion u B. Novom, pri tome nam psujui balijsku majku, prijetei
da e nam sjei ui, polne organe i sl. To nam je bio najtei dan, kada smo u
povratku iz Doboja doekali prvi dan Kurban-bajrama na stanici u hajvan
vagonima u B. Luci. Na Stadionu u logoru ostajemo sve do dobivanja famo-
znog rjeenja o dobrovoljnom odlasku.
Na meti su bili elnici SDA, imami, nai intelektualci i bogati Muslimani.
Sa obezglavljenim narodom bilo im je lahko: logor, silovanje i klanje.
Poslije svakog maltretiranja i fizikog zlostavljanja, smogli su snage
etnici da se dodvoravaju logoraima traei od njih da im prepiu traktor ili
neku drugu skupu alatku pod obeanjem da e oni to njima sauvati dok se ne
vrate.(...) .
14
14
Izjava se uva u arhivi Rijaseta.
Boti Muharem, glavni imam u Sanskom Mostu, zatoenik u konc-
logoru u Sanskom Mostu i Manjai. Iz logora je osloboen u oktobru 1992.
Izjava - Muharem ef. Boti, glavni imam u Sanskom Mostu:
Etniki ist muslimanski dio Sanskog Mosta, Mahala, bez ikakvog
razloga Srbi poinju bombardovati 26. maja 1992. uveer. Za vrijeme bomba-
rdovanja preko Radija Sanski Most emituju se pjesme u kojima se izriito
favorizuje srpska nacija, a za vrijeme pauze Muslimani se pozivaju na predaju
oruja dok se istovremeno dovoze vee koliine naoruanja i dijele Srbima.
Ujutro je emitovan proglas da se na damiju i svaku kuu stavi bijela zastava.
Muslimani koji su lojalni pozivaju se da izau na poligon za auto-obuku. Dio
izlazi, a dio ne izlazi. Vojska ulazi u Mahalu i bez ikakvog povoda, kako smo
kasnije saznali, ubija 70 osoba, mukarci se odvajaju i pritvaraju, a ene i
djeca kao izbjeglice alju u druge dijelove grada. Dio mukaraca (600) je
pritvoren u sporskoj dvorani u S. Mostu, a dio, manji broj, gdje sam i ja bio,
poto za vrijeme napada nisam izaao iz sklonita na poligonu, u Betonirku.
U to vrijeme na radiju se emituje iskaz biveg predsjednika - SDA koji je
natjeran da kae da je on ustaa, da je radio na formiranju NDH i ND BiH, da
su zajedno sa njim na tom polju radili ti i ti ljudi, i druge banalnosti. Damija
je bombardovana, a poslije minirana i sruena poto su na munaru stavili
ameriku zastavu, izmislili da je gore snajperista i da se u damiji nalazi vie
stotina kilograma eksploziva i dr. Na TV B. Luka, predsjednik Skuptine
Nedeljko Raula kazuje da su u Mahali pronaene mudahedinske sprave za
muenje i masakriranje Srba, a predsjednik SDS-a Vlado Vrke upuuje
poruku Srbima da ne dozvole Muslimanima i Hrvatima da na njihovim (srp-
skim) grobljima grade svoje bogomolje, da je na tapetu dihad, borba za
opstanak srpstva i dr.
U prvom pritvoru sam proveo dva dana. Naime, bio sam meu prvim
privedenim u Betonirku u S. Mostu (tri garae u koje je stalo oko 120 ljudi).
Uasno mjesto. Bivam puten nakon dva dana bez maltretiranja, mada su
uslovi gotovo nemogui a svakim danom sve vie se pogoravaju, tako da
Betonirka postaje zloglasno mjesto. Vojni inspektor, obot, grubo i neumjesno
optuuje IZ-u da radi pod direktivom SDA dok je drugi, civilni inspektor,
Mima, imao korektniji odnos. Opte stanje ljudi, i zatvorenih i onih u drugim
776
dijelovima grada na slobodi jeste do kraja haotino i gotovo neopisivo. Drugi
put bivam pritvoren jednu no u Dvoranu, nakon ega sam opet puten i po
trei put zarobljen u masovnoj raciji, kada su sve mukarce iz Mahale koji nisu
bili zarobljeni, zatvorili sa drugima u Dvorani a njihove porodice prisilno
odveli za Cazinsku krajinu, gdje je bila i moja ena. Mukarce nakon mjesec i
po prebacuju na Manjau iz Dvorane a za vrijeme transporta umire 20 ljudi
od guenja zbog neuslovnosti transporta, posljedica tue i jake dehidracije i dr.
To se desilo 7. jula 1992. Taj momenat donekle moete shvatiti ako znate da su
pojedini ak i mokreu pili... Po dolasku na Manjau ljudi su pili mjeavinu
kinice i ostatka ivotinjskog izmeta, jer je organizam jako dehidrirao, a nije
bilo vode. Glavno pravilo za logorae je glava dole, ruke na lea. Ubrzo za
nama dolaze inspektori iz S. Mosta i za vrijeme isljeivanja zarobljenike tuku
vojni policajci koji biraju vitalne organe a po licu nikoga ne udaraju tako da
se nita ne primijeti, a ljudi imaju ogromne posljedice. Na takav nain, iz grupe
sa kojom sam i ja doao na Manjau, biva ubijen Emir Mulali, rezervni
milicioner, a doktor koji je isto tako zarobljenik pod prisilom daje dijagnozu da
Emir umire od infarkta.
Tada me je prvi put inspektor na Manjai pozvao na razgovor i veoma
grubo dri predavanje o pravnoj dravi srpskog naroda u BiH i zahtijeva da
potpiem lojalnost takvoj tvorevini. Ne dvoumim se nego to na sljedeem
razgovoru potpisujem prethodno pripremljen, formulisan i otkucan tekst
takvog tipa. Za vrijeme treeg razgovora video-kamera je ukljuena i snima
izjavu koja kazuje da nisam tuen i maltretiran zbog toga to sam vjerski
slubenik...
Ubrzo na Manjau dolazi MKCK a svjetske novinske kue snimaju
situaciju (...)
Preko prevoditeljke iz MKCK obavijestili smo muftiju hadi Ibrahima ef.
Halilovia o imamima u logoru, a on poduzima gotovo sve da nas izbavi (...)
Da bi se situacija i stanje moglo potpuno sagledati treba da se zna ovo:
naime, ljudi su pod prisilom bili primorani da se krste, da pjevaju etnike
pjesme, da daju neistinite iskaze, a najprimjereniji prikaz pune presije i terora
jeste injenica da su sve damije, na podruju Odbora Islamske zajednice
S. Most jedna za drugom poruene, namaz na Kurban-bajram nije klanjan i
ako se tog dana nije pucalo, nego je ak provedena i velika racija i zatvaranje,
777
778
a denaze ubijenim nisu klanjane ve su oni zajedno sa ivotinjama Muslimane
bacali u rupe za tu namjenu iskopane.
15
Curki efik, imam iz Kotor-Varoi, zatoenik srpskih zloinaca u
vojnom magacinu kod zgrade Opine u Kotor-Varoi. Vei dio svog zatoe-
nitva proveo je u samici.
Izjava - efik ef. Curki, imam iz Orahove-Vrbanjci, Kotor-Varo:
Bio je Kurban-bajram, 3. dan, 13. juni 1992. kada su etnici napali na selo
Hrvaane - moj demat. Poto se nismo predali i oruje dali etnici su poeli
sa granatiranjem. Imali smo oko 60 boraca a napalo nas je preko 1.000 etnika.
Morali smo se povui u drugo selo, hrvatsko. Sa malo rtava uspjeli smo izai
iz Hrvaana. Tu smo proveli dva dana i dvije noi, borci, ene i djeca. I tu su
nas etnici napali sa jo veim snagama. Iako zajedno sa Hrvatima, morali smo
se povui u druga sela. Doli smo u jedno muslimansko selo ije su stanovnike
etnici uspjeli prevariti, pa su oruje predali. Kad sam vidio da ni tu nema
selameta ja sam sa svojom enom i dvoje djece od sedam i tri godine krenuo
prema svom selu, gdje sam ranjen.
Nakon est dana lutanja po selima i umama izbili smo u moje rodno selo.
Ali, naalost, i taj kraj su etnici ve bili okupirali. Prevarili narod i oruje im
predali. Dan po dan je prolazio. Poto su domai, komije, etnici saznali da
sam izbio u svoje selo poeli su uz upereno oruje od etiri-pet etnika da me
natjeraju da moram ii u selo Veie i govoriti da se predaju. To bi radili
mjeseno po dva-tri puta i tako tri mjeseca. Ja sam odluio da ostanem u selu
Veiima sa naim borcima koji su se uspjeno borili est mjeseci...(...) Moja
ena i djeca su bili u rodnom selu Curkii daleko samo est kilometara. Tu sam,
u Veiima, proveo dva mjeseca. Kada se selo Veii nije moglo dalje boriti
mjetani su se povukli prema Travniku, preko uma i planina. Naalost, u tom
proboju etnici su ih otkrili i napravili im zamke. Dolo je do rasipa boraca,
jedni su krenuli dalje, jedni su se predali. Lutali su po nekoliko dana. Ja sam
drugi dan lutanja po umi izbio u svoje rodno selo gdje su me etnici odmah
uhvatili, ponovo, i odveli u zatvor (logor) u Kotor-Varo. To je bio jedan vojni
magacin sa pet odjeljenja, iza optinskog suda. Bio sam jedno vrijeme sam u
sobi, dobivao hranu kao pomije, drugi ili trei dan. Svakodnevno, a posebno
nou, tukli su me, maltretirali, vrijeali i prijetili.
15
Izjava imenovanog se uva u arhivi Rijaseta.
779
Zahvaljujui Allahu, nakon 10-15 dana, puten sam kui u rodno selo.
Nisu mi dali nikuda da izaem i uvijek drali na oku. U februaru 1993. po
odobrenju vjersko-prosvjetnog referenta Odbora Islamske zajednice Kotor-
Varo Hasana ef. Halilovia ja sam preao u veliki demat iprage (...). Ve u
julu 1993. etnici rue damiju u ipragama. Poinju ubijanja, pljaka i sve
ono to oni rade. Pobiju narod a ja sam bi ih uz pomo 4-5 ljudi ukopavao i
denazu im obavljao. Za tri mjeseca uspjeli su etnici protjerati oko 2.500
stanovnika ipraga. Svaki dan-no pljaka. Maltretiranja nisu prestajala.
Narod je i dalje odlazio. Ja sam bio u kui i dan i no. Morao sam se kriti da
me ne vide. Morao sam preko noi spavati u tuim kuama. Nisam smio u
dematskoj kui spavati. To sam trpio i preivljavao punih 11 mjeseci u ipra-
gama.(...).
16
eho (Ibrahima) Atif, imam u Gornjim Jakupoviima kod Kozarca;
zatoenik srpskih konclogora Omarska i Trnopolje.
eman Sabahudin, imam u Gornjoj Puhorskoj kod Prijedora, zatoenik
srpskih koncentracionih logora Omarska i na Manjai; ostao invalid zbog
posljedica torture. Osloboen je iz logora u oktobru 1992.
Dedi Jusuf, roen 28. oktobra 1938. u Skugriima, Vlasanica;
Bio je imam u Aliima - Softiima kod Kozarca, Prijedor, krajem maja
1992. kada je deportovan u konclogor Trnopolje, a potom na Manjau gdje je
proveo tri mjeseca. Ostao je u Banjoj Luci po izlasku iz konclogora stavivi se
na raspolaganje muftiji banjalukom. Iako sa vidnim posljedicama po zdravlje
od logorskog ivota, do kraja ivota je bio aktivan na imamsko-hatibskim i
muslimanskim poslovima u B. Luci i ire. Umro je 7. jula 1999. godine a poko-
pan je u haremu ejrecima kod Kozarca.
17
Dervievi Dervi, imam u Sanskom Mostu, zatoenik srpskog konce-
ntracionog logora na Manjai kod Banje Luke.
16
17
Remzija Piti, Preselio na ahiret Jusuf ef. Dedi, Preporod, XXIX/1999, 15/
664, 35.
780
Daferovi Sakib, imam u Kozarui kod Prijedora, zatoenik srpskih
koncentracionih logora u Trnopolju, Omarskoj i na Manjai (s njim je bila
zatoena i cijela njegova porodica). Iz logora je osloboen u oktobru 1992.
Izjava Sakib ef. Daferovi, imam u Kozarcu kod Prijedora:
Napad je poeo 24. maja 1992. u 14,20. Pokupljen sam ispred kue sa
enom i dvoje djece i odveden u Prijedor. Najprije u SUP onda istog dana
prebaen u Keraterm a 27. maja, naveer kasno, prevezen u konclogor
Omarska. Tu sam ostao do 6. avgusta 1992, jer su nas prebacili u vojni
logor Manjaa a jedan broj vratili u Trnopolje. Dakle, 107 dana u tri log-
ora. Patnje i stradanja za to vrijeme koje sam vidio i preivio, elhamdulillah,
suvie su bolna da bi o njima mogao sad pisati. Sa mnom je bio i maloljetni sin
od 76 dana. Kada sam odveden na Manjau njega su vratili u Trnopolje.(...)
Omarska je bila klanica kozarakih Muslimana. Tu je po nekoj procjeni
ostavilo kosti vie od hiljadu ljudi iz Kozarca, ne raunajui Prijedor sa
okolinom. Ubijane su planski odreene strukture stanovnitva:
- visoko obrazovani kadrovi svih struktura,
- ekonomski jaki obrtnici, trgovci zanatlije,
- lini obrauni - svi koji su imali bilo kakav konflikt sa Srbinom,
- stranaki lideri i aktivisti SDA,
- mladi i fiziki razvijeni ljudi bili su im posebna meta i poslastica.
Svi merhumi zasluuju da budu zabiljeeni i nikada se ne smiju zaboraviti.
Ovdje spominjem samo neke:
Hamid ef. Softi, imam iz Komiana. Muen je u Omarskoj i ubijen u naj-
stranijim mukama ne molei krvnike za milost ni jednog trena. Ostala mu je
ena u trudnoi i dvoje djece.
Sead Sivac, veterinar iz Kozarca, tri puta tuen do besvijesti. Zavrio
veterinu u Sarajevu. Redovan bio slualac predavanja u Tabakom mesdidu
u Sarajevu. To su samo dva primjera. (...).
18
18
Izjava se uva u arhivi Rijaseta, a uzeta je u Zagrebu 23. novembra 1992.
Granov Husein, imam u Mujkanoviima kod Prijedora, zatoenik
srpskog konclogora Omarska i Manjaa. Osloboen u oktobru 1992.
Hasanbegovi Asim, imam kod Sanskog Mosta, zatoenik srpskog
konclogora na Manjai. Osloboen u oktobru 1992. Na njegovo zdravlje od
logorskog ivota ostale su trajne posljedice od kojih je umro marta 2001.
godine.
Hodi Edin iz Kljua, uenik Gazi Husrev-begove medrese u Sarajevu,
zatoenik srpskog konclogora na Manjai. Osloboen je u oktobru 1992.
Ibrahimovi Asim, imam u Kevljanima kod Prijedora, od maja 1992.
zatoenik srpskog konclogora Manjaa kod Banje Luke.
Ibri azim, imam u dematu Polje, Velika Kladua, zatoenik nepunih
osam mjeseci u konclogorima autonomaa Fikreta Abdia.
Izjava azim ef. Ibri, imam u Polju kod Velike Kladue, zatoenik u
konclogorima autonomaa Fikreta Abdia:
Dana 16. novembra 1994. kada je izvren napad na Veliku Kladuu od
strane udruenih etnikih snaga i oruanih snaga autonomaa izdajnika
Fikreta Abdia, dobrovoljno sam pristupio u redove 5. korpusa Armije RBiH.
Nakon to je pala linija odbrane u Polju, demat gdje sam obavljao imamsku
dunost, a to je bilo 13. decembra 1994. zarobljen sam sa petoricom mojih
saboraca. Ve 14. decembra 1994. znajui da sam imam, odveli su me auto-
nomai u pravcu Cetingrada. Prije nego su nas zlotvori proveli, s namjerom
da nas predaju etnicima na sasluanje i obradu, tukli su nas do besvijesti.
Naravno, ni ja nisam bio izuzetak, naprotiv. Tako, od momenta zarobljavanja,
pa sve do 7. avgusta 1995, nepunih osam mjeseci, proveo sam po konclogo-
rima i zatvorima.
Prvo sam bio u konclogoru u Cetingradu, oko dva mjeseca, nakon ega
su me sa jo nekoliko zarobljenika prebacili u konclogor osnovan u halama
781
782
Nepeke kod Velike Kladue, gdje sam ostao, takoe, oko dva mjeseca. Potom
su me prebacili u vojni zatvor u Miljkovie gdje sam ostao sve do kraja, tj. do
7. avgusta 1995, kada su nas borci 5. korpusa oslobodili.
Boravak u konclogorima je ostavio velike posljedice na mene i sve one
koji su doivjeli slinu sudbinu mojoj. Samo Allah, d.., zna koliko smo puta
bili do besvijesti isprebijani, na koje su nas naine zlostavljali, maltretirali,
poniavali, pa sam se esto pitao: - Zar ovo ovjek moe da izdri? Svako-
dnevni iscrpljujui prisilni rad, gladovanje, provociranje i vrijeanje pria su
za sebe. Primjera radi, za Bajram nam donose svinjetinu za obrok i smijui se
komentariu: - Pogledaj kako vas Babo hrani za Bajram! Da bi cio taj put
proveden po autonomakim konclogorima opisao, trebalo bi mi dosta vre-
mena, jer je svaki dan tamo preivljen posebna, muna i duga pria. Ovo je
samo mali doprinos mnogim slinim priama o onome to je izdajnik i zloinac
Fikret Abdi radio svome vlastitome narodu u tom tzv. drugom poluvremenu
njegove autonomije. U konclogoru je sa mnom bio zatoen imam Makovi
Ismet-ef. Koga su autonomai ubili u februaru 1995. dok je za njih prisilno
kopao rovove na prvoj liniji fronte.
19
Jaarevi Zekerija, imam u Rakovanima kod Prijedora, zatoenik
srpskih konclogora u Trnopolju i na Manjai.
Jugo Read, imam u Humiima kod Kljua, zatoenik srpskog koncen-
tracionog logora na Manjai. Osloboen je u oktobru 1992. Trajno je narueno
njegovo zdravlje od posljedica muenja u konclogoru.
Izjava - Read ef. Jugo, imam iz Humia, Klju:
Radio sam kao imam kod Kljua. Za vrijeme stradanja muslimanskog
naroda na ovom terenu lino sam zatoen sa narodom u tim stradanjima.
Negdje je polo zlo da se deava oko Hadijskog bajrama. Bajram-namaz
nismo klanjali, jer niko nije smio da doe u damiju zbog prijetnje nekih bandi
koje su odvodile Muslimane. Polo je nagore kada je SUP dao ultimatum da
19
Izjava azima ef. Ibria se uva u arhivi Rijaseta.
se preda oruje kog nismo imali. Obavili smo dosta razgovora sa predstavni-
cima srpskog naroda i uvijek su nam jamili mir i slobodan ivot. Naalost, sve
je to ilo smiljeno da se muslimanski narod ustrai, fiziki onesposobi, vjerski
onemogui da izvrava obaveze, materijalno osiromai. Sve su to i uspjeli
etnici koji su se sluili svim zvjerstvima. Poeli su odvoditi omladince u SUP
Klju i initi najvea zvjerstva nad njima. Ponovo su dali ultimatum da se
preda oruje u protivnom nee ostati nijedan Musliman i Muslimanka. Dema-
tlije su predale oruje jer nisu mogli vie gledati sinove krvave i prebijene.
Poslije toga naila je vojska sa dva transportera i pjeadijom. Svi su imali
maske na licu. Naredili su da svi Muslimani izau iz kua: ene, djeca, starci.
Sve su postrojili uz zid i pucali iznad glava da bi zastraili narod. Tukli su
sinove pred majkama raznim predmetima. U jednom zaseoku demata Humii
u Prhovu isti dan su na zvjerski nain zaklali, muili i ubili preko pedeset
mukaraca, ena i djece. Poslije tog zloina u taj zaselak nikome od Musli-
mana nije bio dozvoljen pristup. Zakopali su ih u zajedniku grobnicu nakon
desetak dana i bagerom ih zagrnuli.
Pretresli su moj stan, razbijali su, pucali, bacali i derali Kur
.
an i knjige.
Poslije toga, ponovo odvoenje, ispitivanje, tua u SUP-u Klju.
Nailazi i druga etnika vojska koja postrojava, strijelja, tue. Ubijene
Muslimane ne smijemo sahranjivati sa denazom.
Dana 18. juna 1992. dolaze da hapse mene, opkoljavaju kuu sa automa-
tima na gotovs. Odvode me u SUP Klju gdje poinje ispitivanje i maltreti-
ranje. Nude mi odmah da budem dobar, kulturan, pametan a ne tvrdoglav. Ako
bude takav uradiemo ti ono to eli, da te odvezemo gdje god hoe i tebe i
porodicu, u protivnom bie ubijen poslije kad ti zakoljemo djecu i enu,
govorili su. Traili su da im kaem za oruje, za organizaciju, za voe. Na sve
sam to odgovarao da ne znam i da to nije moj posao. Poslali su me u eliju sa
rijeima da u traiti kap vode. Ponovo su me pozvali nakon dva sata. Pitali su
me da li sam znao u eliji ita. Rekao sam da ne znam nita. Isljeivao me je
neki vojvoda kome nisam znao ni ime ni prezime, samo znam da je radio u
SUP-u Sarajevo. Pozvao je policajca rijeima: Doite brao da hodu
deremo. Dola su estorica i naredili da skinem jaknu. Nisam uspio ni da
pogledam oko sebe, poeli su udarci sa svih strana. Tukli su nogama, pali-
cama, drvenim predmetima, kundakom od puke. To je trajalo dva sata dok se
nisam onesvijestio. Vukli su me do elije.
783
Drugi dan ponovo su me pozvali i pitali da li sam doao sebi i da li u
biti dobar. Ponovo nisam mogao odgovarati na pitanja koja su bila protiv
muslimanskog naroda. Naredili su mi da se krstim, to sam odbio. Ponovo su
me tukli, njih desetak, tri sata, onesvijestio sam se. Posuli su me vodom, doao
sam sebi, ponovo me tuku, ponovo gubljenje svijesti. Odvoze me u eliju. Trei
dan me ponovo izvode, prijete strijeljanjem, tuku, onesvjeuju me. Trae od
mene potpis: da potpiem da smo krivi, mislim, za stradanje muslimanskog
naroda. Nisam htio da potpiem. Tuku me po glavi pukom. Padam u nesvijest,
odvlae u eliju. etvrti dan dolaze u eliju, ucjenjuju ubistvom djece i ene.
Odvode me u sobu gdje me krste, tuku. Brojao sam etvrti dan palice po glavi
i nabrojao oko 400. Pao sam u besvjesno stanje, odvukli su me u eliju i vie
nisam bio pokretan. Nisam mogao ni jednim dijelom tijela da mrdnem.
Doli su peti dan po mene ali se nisam mogao dii, pa su me trojica iznijeli
na drugi sprat i ubacili u sobu. Dolo ih je trinaest, traili da potpiem da
smo mi uinili zloin protiv svog naroda. To sam odbio. Ponovo su me poeli
tui. Nisam pristao ni poslije tue da potpiem. Nastavili su da me tuku i traili
da se prekrstim. Nisam mogao ni ruke da diem i uz njihovu pomo sam se
morao prekrstiti. Nisu mi davali hranu ni vodu pet dana i pet noi. Trinaesti
dan sam bio onesvijeten. Trinaesti dan sam odvezen u bolnicu Klju. Probudio
sam se nakon dueg vremena i intervencije jednog ljekara od 35-40 god. Koji
se zgrozio na postupke zloinaca. uo sam kad su me preuzimali da im je rekao
da me vie ne tuku jer sam ubijen. Navee su me pokupili oko 11 sati i prevezli
na Manjau uz razne provokacije.
Na Manjai, u logoru, nalazim 2.000 Muslimana koji su bili gladni,
iznemogli, pretueni. Zvali su me na isljeivanje, traili saradnju. Rekao mi je
kapetan: svjestan si mjesta gdje se nalazi. Ovo je logor. Ako ne pristane,
bie ubijen. Saradnja se odnosila u tome da Muslimanima kad se vratimo u
dotine demate govorimo na daljnju saradnju izmeu dva naroda. Da se
ekstremi ubudue prijave i da se potpie lojalnost. Te nae izjave pod prisilom
su snimili kamerom i potpisom na otkucanom listu.
U logoru je bilo uasno. Ljudi su bili na granici smrti od gladi, ei, pili
smo mokrau.
Poslije toga svega osloboen sam i preuzeo me je Merhamet. U Banjoj
Luci nismo imali nikakve slobode. Bili smo hapeni, privoeni. Narod Banje
784
785
Luke je gladan i nalazi se u tekom stanju. Osloboen sam dolaskom u Zagreb
14. novembra 1992. Zdravstveno stanje mi je loe. Imam polomljena tri rebra.
Primio sam 2.000 palica. Mokrio sam 15 dana krv....
20
Mahmuljin Ilijas, imam u Kalatama kod Prijedora, zatoenik srpskog
koncentracionog logora u Trnopolju kod Prijedora. Od posljedica logorskog
ivota umro je 1997. godine.
Maki Hasan, glavni imam u Prijedoru, aktuelni muftija bihaki, od 13.
jula 1992. zatoenik u srpskim konclogorima u Trnopolju, Omarskoj i na
Manjai. Izmeu ostalog u njegovoj izjavi za vrijeme svog logorovanja i
zatoenitva pria i sljedeu epizodu:
Izjava - muftija Hasan ef. Maki:
Bio sam ispitivan, muen glau i tuen kao i drugi zatvorenici, a esto
sam imao tei tretman samo zato to sam vjerski slubenik. Kroz pomahnitali
smijeh nazivali su me odom i natjecali se tko e vie tog odu izbatinati ili
me na neki drugi nain poniziti. Sjeam se jednog dogaaja kad su me doveli
pred dva mrtva tijela i zahtijevali od mene da proitam opijelo tim nesretni-
cima. Rekao sam im da ja ne znam da oitam opijelo. Kao reakcija stigao mi
je udarac kundakom u lea i podrugljivo pitanje: Pa kakav si ti oda kad ne
zna da oita opijelo? Kad sam se pridigao, ponovio sam im da sam ja imam,
da znam obaviti sahranu po islamskim propisima, a da ne znam oitati opijelo.
- E, pa oda kad to ne zna, idi pa onoj dvojici oitaj to zna. Oni su ionako
tvoji muslimani, saopio mi je na kraju jedan od pijanih etnika....
21
Merdanovi Ramiz, imam u ajrecima kod Prijedora; u ljeto 1992.
odveden u konclogor, a potom deportovan u Hrvatsku. Od posljedica logo-
rskog ivota teko je obolio; umro je 2000. godine.
20
21
Vidi izjavu Makia u: Senad Slatina, BONJACI SU UVIJEK U PRAVU,
Bosna, 11. februar 1994, 22.
Meanovi Mustafa, imam u Boeni kod Prijedora, od 20. jula 1992.
zatoenik srpskog konclogora u Trnopolju.
Mujkanovi Esad, imam u Srednjim Jakupoviima, OIZ Kozarac,
od kraja maja 1992. zatoenik srpskih konclogora Omarska i na Manjai.
Osloboen je u oktobru 1992. godine.
Izjava Esad ef. Mujkanovi, imam iz Kozarca kod Prijedora:
Dana 12. juna 1992. priveden sam zajedno sa bratom, jednim radnim
kolegom i nekoliko komija u sabirni logor u Trnopolju pod izgovorom da
idemo na krai razgovor i da se vraamo kui, ali to je potrajalo predugo.
Isti dan odvode nas u logor Keraterm gdje smo doekani prvim batinama,
koje su teko padale.
Narednog dana u rano jutro izvode mene i pomenutog radnog kolegu
Avdi Faruka, te nas tjeraju da kleknemo na koljena i tada nastaje ponovno
batinjanje punih deset minuta. Narednog dana ponovo nas pozivaju i odvode
na ispitivanja i tu nas tjeraju da govorimo, ak to sigurno nije istina, protiv
naih ljudi. Poslije ispitivanja, sa manjom grupom, odvode nas za Omarsku
gdje nastaju prave ovozemaljske patnje.
Bivamo smjeteni u takozvanu bijelu kuu gdje ostajemo punih pet dana,
i tu provodimo najtee dane u cijelom boravku u logoru. Tako mi Allaha, bilo
je momenata kada sam uio smrtniki ehadet, jer sam mislio kada me izvedu
na redovno batinjanje da se neu iv vratiti. Za vrijeme boravka u tzv. bijeloj
kui bio sam izveden i pretuen tri puta i vjerujte, tako mi Allaha, molio sam
kada me tuku da to bude palica, jer palica je neto smijeno u odnosu na druge
rekvizite za batinjanje. S obzirom da je poznato da je hrana u logoru bila
uasno slaba, glad me natjerala da jedan dan idem dva puta na ruak. Kada
sam otiao drugi put i zavrio sa objedovanjem moj komija, koji je od mene
udaljen oko jedan km sprijateljio se sa etnicima radi svojih interesa i ocvikao
me strai od kojih sam dobio finu porciju batina. (...)
Poslije mene u tzv. bijeloj kui je bilo uasno. Prostorija 16m
2
a 50
osoba. Tokom noi vrili smo nudu u jednu kantu koju bi ujutro ispraznili i
oprali, te tokom dana pili vodu iz te iste posude. Ni u snu nismo smjeli traiti
da idemo u WC, jer ko bi to uinio dobio bi takve batine da se ne bi mogao
vratiti sam.
786
787
Dan u Omarskoj se nekako i mogao durati, bilo je svega, ali zato no je
bila smrt. Nikada nisam bio siguran da me nee izvesti i premlatiti, a u najgo-
rem sluaju - ubiti. Tako mi Allaha, vjerujte, za mene batine nisu predstavljale
neku opasnost nasprem onoga to smo gledali i sluali. Gledali smo kako
ubijaju na nae oi, a ono to smo sluali je uasno, jo sluati krikove ljudi
koje su muili i ubijali su alosni, a ti krikovi su izluivali. U logoru Omarska
pod takvom torturom sam proveo nepuna dva mjeseca.
22
Muratehaji Abaz, imam u Branima kod Prijedora, zatoenik srpskih
koncentracionih logora: Keraterm, Omarska, Trnopolje kod Prijedora i
Manjaa kod Banje Luke.
Izjava Abaz ef. Muratehaji, imam u Branima, Kozarac kod Prije-
dora:
U nedelju, 24. maja 1992. godine u 13,50 sati na Kozarac je od srbo-
etnika pala prva granata kojom neprijatelj poinje da ubija, rui i pali svoje
dotadonje komije. Za nekoliko minuta neprijatelj je obasuo sa vie granata
iz artiljerijskih orua tada ve okrueni Kozarac sa srboetnikom vojskom.
Artiljerijska orua bila su rasporeena na sva okolna mjesta i to: Drenovaa,
Vonjak, Prijedorske Urije, Tomaica i Petrov Gaj. Stanovnici Kozarca bili su
iznenaeni sa ovako tekih ofazivnim napadom, ruenjem, paljenjem i ubija-
njem. etnika vojska je krenula sa napadom na Kozarac, jednim dijelom od
Prijedora, a drugim dijelom od B. Luke, tako da se iz tih krajeva zaula paljba
iz pjeadijskog naoruanja. Pojavile su se i dimne zavjese koje su bile znak da
neprijatelj ispred sebe sve ubija, pali i rui.
Zbog velikog granatiranja i snane neprijateljske ofanzive narod se
uznemiren sklanjao u improvizirana sklonita.
Cijelu no je neprijatelj dejstvovao, narod uznemiren iz sklonita se
povlaio i bjeao u umu. (...)
U osvit ponedeljka, 25. maja 1992. Kozarani, Bonjaci, koji su ivjeli u
23 demata krenuli su u pravcu Kozare. Zakratko su se zadrali u umi. Neki
22
su u putu ginuli, neki su uspjeli vratiti se kui. U 10,00 sati prolazili su odrasli
sa djecom kroz demat Brane, vidno uplaeni za svoju sudbinu.
U dvoritu povie damije, blizu puta, kua Manduki Smaje bila je puna
izbjeglog naroda, a u dvoritu pokraj garae sjedili su Manduki Smajo,
Veli Ahmed, Manduki Tahir, inikovi Ago i Mahi Namik. Ja prilazim kod
njih da bi nakon deset minuta pala granata iza nas na avliju i ranila etvericu.
Isti dan od granate u dematu Brani su poginule tri sestre, ranjena jedna
ena sa curicom.
U srijedu, 27. maja, dematlije Brana zarobljavaju etnici i odvode ih u
konclogor Trnopolje, a ranjene, meu kojim sam bio i ja, odvoze u Prijedor
u bolnicu. Mene su primili i pregledali dr. Eniz Begi i dr. Haim Rei i
zadrali na lijeenju do 19. juna. Tu sam se sreo sa Aljevi Ramizom-ef. ima-
mom iz Bosanske Kostajnice i skupa smo bili nekoliko dana.
U toku lijeenja u bolnici sam tri puta ispitivan, dva puta u bolesnikoj
sobi, a jednom u previjalitu. Noga bolesna, rana jo nije bila zarasla, konci
neisjeeni, nakon dvadeset i tri dana, dolaze po mene u bolnicu i odvode me u
konclogor Keraterm u Prijedoru, u kojem sam zatekao vie od hiljade ljudi u
etiri prostorije. Strahote i tekoe... U takvom stanju i bolovima nakon
nekoliko dana boravka i patnje u logoru javlja nam se sobni starjeina da
je dola sanitetska sluba da previjaju ranjenike, ko hoe neka se javi. Bilo nas
je vie ranjenih u istoj sobi ali se nisu smjeli javljati zbog maltretiranja i
muenja. Ja sam se javio, jer sam imao jake bolove. Kad sam uao u sobu za
pregled, bolniar mi je dobacio: - ta je tebi, ti si borac Alijin, imali ste nam-
jeru poubijati Srbe od Kozarca do Prijedora. Pokazao sam ranu i medicinska
sestra je upitala ta e raditi a prisutni doktor joj naredi da isjee konce na
rani i stavi flaster.
U konclogoru, nakon dvadeset dana boravka, u etvrtak, u 10 sati, pozvao
me je komandir logorske strae da izaem. Ja sam izaao pred straaru, kad
vidim u vojnoj uniformi, po inu porunik, sjedi sa jednim straarem. Ree mi
da sjednem na jedan sanduk sa praznim flaama a komandir me upita: - Jesi
li ti hoda iz Brana? Rekao sam da jesam. - A ta e sad kad ti je kua izgo-
rjela a damija sruena, kuda e?
U toku ispitivanja dobio sam nekoliko udaraca pendrekom po zatioku
glave, jedva sam se odrao na nogama, zamutilo mi se...
788
789
Sutradan, u petak, ponovo su me pozvali na ispitivanje i zadrali me oko
sat vremena. I u nedelju, 13. jula, pozvali su me sa jo 22 logoraa. Izali smo
na krug a manji autobus eka otvorenih vrata. Tu sam vidio kako Hasana-ef.,
bihakog muftiju, etnik tue po glavi sa drvenom palijom, slinoj drci od
lopate. Okrvavljenog lica, sa povredama po glavi, krvava koulja, etnik
muftiju udarajui dogura do autobusa u koji ulazimo da bi nas deportovali u
sljedei konclogor, u Omarsku.
Stiemo u Omarsku, doekuju nas straari, sve nas pregledaju i zatva-
raju u bijelu kuu u kojoj su ljude muili i ubijali.
Skupa sa muftijom Hasan ef. Makiem noili smo u bijeloj kui, u jednoj
prostoriji sa dr. Jusufom Baiem, Mensurom Kusuranom, Enizom Begiem i
jo estoricom uglednih Bonjaka iz Prijedora. Cijelu no smo sluali muenja
i stravine krikove muenih ljudi. Ujutro, od osam sati, ili smo na isljeivanje,
a potom rasporeivani po prostorijama. U logoru Omarska skupa sa mnom
su bili sljedei imami: Daferovi Sakib-ef., Dedi Jusuf-ef., Granov Husein-
ef., Aljovi Ramiz-ef. i Mujkanovi Esad-ef.
U mojoj sobi bili su sa mnom skupa ugledni ljudi iz Prijedora: Muhamed
ehaji, predsjednik prijedorske opine, eri Nedad, predsjednik suda,
amil Pezo, ef banke, dr. Osman Mahmuljin, Zijad Mahmuljin, direktor
Pilane u Kozarcu i mnogi drugi.
U konclogoru Omarska sam bio zatoen dvadeset est dana. estog
avgusta 18 autobusa punih naih ljudi deportovano je u konclogor na Manjai,
a nas est stotina otpremljeno u konclogor Trnopolje u kojem je kad sam
stigao, 6. avgusta t. g., bilo etiri hiljade ljudi. Poto sam potpuno bio iscrpljen,
13. avgusta 1992. iz Trnopolja su me deportovali preko Vlaia u Travnik,
na slobodnu teritoriju.
23
Mustafi erif, imam na Hambarima, Prijedor, zatoenik koncentra-
cionog logora Omarska i na Manjai.
Pora Atif, imam u Gornjim Jakupoviima, Kozarac, krajem maja 1992.
odveden u konclogor Omarska, a potom u konclogor na Manjai.
23
Izjava Muratehajia nalazi se u arhivi Rijaseta, napisana 12. decembra 1997.
Posavljak Muharem, imam u Krasuljama kod Kljua, zatoenik srpskog
koncentracionog logora na Manjai.
Izjava Muharem ef. Posavljak, imam u Krasuljama kod Kljua:
Radio sam kao imam u dematu Krasulje kod Kljua. (...)
etnici sa pjeadijom (...) ulaze u selo. Ulazei u selo sve mukarce, koji
su bili blizu linije otpora, koje su uspjeli uhvatiti, odvode u jedan podrum gdje
ih mue traei od njih izjave ko su im voe. Poto su ti nai predstavnici, i
vojni i politiki, otili za Biha, mogli su sve rei da bi sebi spasili glavu.
Meutim, im bi to saznali poela bi nova ispitivanja i traenja: ko je dovozio
oruje, ko je za ta bio zaduen? Poslije dva dana muenja po podrumima
odvode te ljude u nepoznatom pravcu. Nakon tri mjeseca e se saznati za
zloglasni logor u Manjai. U prvom naletu etnici nisu dirali djecu i ene.
Najvjerovatnije, nisu smjeli, jer su znali da jo ima naoruanih Muslimana po
oblinjim brdima i umama. Isti dan kad su uli u selo Krasulje i pohapsili ove
ljude, dovlae eksploziv za ruenje damije i imamske kue. Doli su negdje
oko podne sa kamionom, pokrali moje stvari iz stana, minirali damiju i kuu
i taj isti dan ih do temelja poruili. Kada su to uradili kree horda, sve domaih
etnika, sa pljakom, od kue do kue. Trae preko megafona da moraju sve i
jedna kua, tala, hambar, garaa biti otvoreni. U protivnom, pred ijom
kuom ne nau svezanog psa i stoku i otvorena vrata da e strijeljati svu
porodicu.
Dolazi do mog hapenja. Opkoljavaju kuu, ulaze u stan sa automatima
uperenim u mene, amarajui djecu i enu i mene. Pred njima pucaju levhe po
zidovima, pale Kurane i gaze ih psujui ustaku majku. Uvode me svezanog u
auto i odvode u SUP Klju. Dovode pred SUP i viu: evo koljaa oe! Pred
SUP tre etnici sa metalnim palicama, drvenim palicama i tako uz psovku
Kurana, vjere, damije, tuku me nogama. Tukui me uguravaju me u jednu
prostoriju. Koliko ih je bilo ne znam. Od bola, od tue, ne znam. Stavljaju
stolice, u jednu stavljaju moju glavu, a u drugu moje noge i poinje pravo lom.
Zavru stolice prema gore, penje se jedan na mene, skae po bubrezima, drugi
tue nogama po bedrima a trei eljezom po glavi. Ja u tom silnom batinjanju
gubim svijest. Polijevaju me vodom i ponovo nastavljaju. Tako, tua je prvi
dan trajala oko 5 do 6 sati. Vuku me u podrumsku samicu, polomljenog, za
790
791
ramena i uz tuu nogama po glavi i tijelu u donje ekstremitete uvlae u eliju.
Tako me uvuku i trae od mene da se krstim. Oda krsti se! Kad to ne znam
stavljaju mi no pod vrat, pitolj na sljepoonicu: Sad te koljemo, majku ti!
Tjeraju me da ustanem, dignem tri prsta, rairim nogu i poinje nova tua
tako polomljenog. Tako je trajalo pet noi i dana. Zlostavljanje. Peti dan
odvede me eni i djeci da me vide tako krvavog i polomljenog. Vraaju me u
eliju. Tjeraju me u eliji da jedem svinjsko meso. Donesu pivu i polijevaju me.
Muenja nastaju punih 15 dana i noi.
Donose neke izjave otkucane: Mora to potpisati! Potom me uz batine i
poniavanja odvode u logor na Manjai. U logoru nastaju posebna muenja u
samici. Razbijanje bubrega, lomljenja nogu i ruku, tjeranja da jedem izmet i
pijem mokrau. To su sve inili policajci.
24
Ruidi hfz. Ismail-ef., roen u Tetovu, Makedonija, 15. januara 1930.;
poznat je po nadimku hafiz Makedonac, cijeli radni vijek proveo je u Bosni,
a vei dio na podruju Kozarca; rat ga je zatekao na dunosti imama u dematu
Mutnik - Grad, OIZ Kozarac. etnici su ga zajedno sa njegovom porodicom
odveli u maju 1992. u konclogor Trnopolje. Nakon izlaska iz logora odlazi u
Francusku gdje je umro 24. februara 1999. Ukopan je devet dana kasnije u
haremu Mutnike damije, Kozarac, po njegovoj oporuci.
25
Spahi Mirsad, imam u Gornjoj Sanici kod Kljua, zatoenik srpskih
zloinaca u koncentracionom logoru u Kljuu.
24
Izjava imenovanog se nalazi u arhivi Rijaseta.
25
Ahmet Rahmanovi, Hafiz Ismail-ef. Preporod, XXIX/1999, maj, 10/659, 27.
Kemal Zuki
FENOMEN RUENJA DAMIJA U BOSNI
Zloini poinjeni nad Bonjacima u Bosni tokom perioda 1992 - 1995.
toliko su matovito raznovrsni i sveobuhvatni da ih je skoro nemogue u
cijelosti i svoj kompleksnosti i prikazati.
Nesporno je da su najraznovrsnije vrste zloina koje su izvedene direktno
nad ivim biima najstranije i zasluuju prioritet u pokuaju objanjavanja
zloinakog mraka koji je harao Bosnom u tom periodu. Meutim, ti su upravo
zloini pogodni za manipulacije, prikrivanje i licemjerna pravdanja ega smo i
svi mi svjedoci.
Praksa koju redovno primjenjuje Evropa u posljednjem stoljeu, praksa
okretanja glave od zloina i zatakavanja narastajueg faizma primjenjuje se
i u Bosni po pitanju genocida nad Bonjacima. I ako smo ita nauili iz novije
evropske istorije to je da e tu nemoralnu politiku skupo platiti upravo Evropa.
Isto ponaanje ignorisanja narastajueg faizma u Njemakoj pred Drugi
svjetski rat, koje je preskupo plaeno milionima rtava i razorenom zemljom,
isto to ponaanje gledamo u odnosu na Balkan, a posebno na Bosnu, u poslje-
dnjem desetljeu. Ako se to ne promijeni ovaj e konformizam biti plaen i
skuplje od onoga u Drugom svjetskom ratu.
Hoemo da vjerujemo da je ovakav skandalozni odnos svijeta, a naroito
Evrope, prema oiglednom, naraslom faizmu na Balkanu, ustvari samo
komoditet i konformizam a ne zla namjera i sauesnitvo u zloinu.
Hoemo da vjerujemo da je odbijanje da se suoe sa balkanskim fai-
zmom, koji je jo opasniji nego to je bio njemaki, jer je primitivniji i suroviji.
Hoemo da vjerujemo da je u pitanju kratkovidost evropskih politiara, a ne
paktiranje sa faistima.
Vjerujemo da je ivotno vano za sve da se ovo samoobmanjivanje
evropske politike zaustavi. elimo da svima uspavanim u blagostanju oduz-
memo alibi da nisu znali ta se radi i sprema. Izgleda da su svi gotovo otupili
na prikaze stranih stradanja i patnji Bonjaka.
792
Zloinci i njihovi zatitnici ve su smislili itave serije obmana kojima
relativiziraju ove strahote. Svijet je ponovo uljuljkao svoju svijest i moe
mirno da spava. Svima odgovara da vjeruju da je faizam nestao, odumro sam
od sebe. A to nikad nije bilo. Faizam je teka mentalna bolest cijelih naroda,
ili veine u tim narodima, i on se mora unititi silom. to se ranije to shvati,
zlo e biti manje. Ni njemaki faizam se nije mogao drugaije unititi.
Balkanski faizmi su jo i danas ivi i jaki kao i 1992. godine. Oni su
dovoljno jaki da mogu gurnuti i cijelu Evropu u rat, kao to su to nekad ranije
i uspijevali.
Kada su ljudske rtve i patnje raznim trikovima ve skoro relativizirane,
elimo pokuati sasvim drugaijim pokazateljima predoiti svu sistematinost
i strahotu balkanskih faizama i skoro potpunu neokrnjenost njihove snage
ovog asa.
Na primjeru ruenja damija u Bosni moemo pokazati grandioznost
balkanskog zloinstva i naroito njegovu nevjerovatnu sistematinost, plansku
aktivnost i istrajnost u zlu.
Bonjaci-Muslimani su sjajni i strastveni graditelji. Oni su naroito tokom
posljednjih pet stoljea izgradili visokohumanistiki urbanizam i arhitekturu,
kao rezultat isto tako visoko humanistikog drutva u kojem su ivjeli. To
graditeljstvo daleko nadmauje sve stvoreno u susjednim balkanskim zem-
ljama to potvruje oduevljenje ovim graditeljstvom brojnih stranaca, svje-
tskih eksperata, da pomenemo samo Kurbizjea (Le Courbusier). Tu ne spadaju
samo damije nego i brojni objekti drutvenog standarda od opte vanosti,
obrazovne institucije, humanitarne zgrade i na kraju zgrade visokog standarda
individualnog stanovanja.
Upravo ta prestina graditeljska batina Bonjaka je sistematski izloena
razaranjima i unitenjima, naroito u posljednjem stoljeu i to i u miru kao i
u ratovima.
Tako je, naprimjer, samo u Sarajevu u toku postojanja dvije Jugoslavije u
miru srueno 28 damija. Za to isto vrijeme nije sruena nijedna katolika
crkva, nijedna pravoslavna crkva, nijedna sinagoga. Samo i jedino 28 damija,
to ini treinu svih postojeih.
Komunistiki ateizam je skoro bio legalizovao unitavanje damija, ali ne
i crkava. Tako je ratno razaranje samo nastavak te aktivnosti.
793
Dok se preutno prihvatalo da je dopustivo unititi neki objekat koji
predstavlja veliku materijalnu vrijednost, samo ako je to damija, tu se nije
stalo. Zlo ne zna stati, niti se moe umoriti. Zlo neko mora zaustaviti silom.
To zlo protiv Bonjaka, kako ga niko nije zaustavljao dekadama, nastavilo je
svoj zloinaki put. Doli su na red obrazovni objekti pa onda i humanitarni.
Dvije turske bolnice su sruene samo u gradu Sarajevu. Imaret, jedinstvena
humanitarna institucija koja je hranila siromahe, putnike i ake besplatno,
unitena je. Vakufska imovina, simbol dobrotvorstva i dobroinstva Bonjaka
bezono je opljakana i unitena. U stambenim zonama gradova gdje su
individualne stambene zgrade sa najhumanijim ambijentom stanovanja u
Evropi, graene su glomazne zgradurine kolektivnog stanovanja to potpuno
degradira ambijent. Jedan elnik Herceg-Bosne dajui naloge za ruenje svega
bonjakog nareuje da se uniti svaki objekat koji ima alku na vratima. Ta
alka, naa halka, simbol je najkvalitetnije stambene arhitekture na Balkanu i
u Evropi. Svugdje u svijetu izmjetaju se trase puteva da se izbjegne ruenje
vanih objekata. U Vogoi kod Sarajeva je poremeena trasa puta kako bi se
sruila tekija i damija.
Orgija ruilatva pregrmila je preko bonjakog graditeljstva u miru,
pravei neprocjenjive tete, osiromaavajui ovaj nesretni bonjaki narod i
ostavljajui materijalnu i duhovnu pusto.
Namjeravali smo da vam detaljno opiemo ruenje oko 1000 damija u
Bosni koje su izvrili Srbi i Hrvati u vrlo kratkom periodu. Ali se bojimo da e
ui, koje su gluhe i za desetak hiljada zvjerski ubijenih Srebreniana lahko nai
izgovor da se oglue i na materijalna stradanja.
Radije e slijediti beskrupolozni i bestidni kontinuitet zloina nad Bo-
njacima prikazan kroz sudbinu njihovih damija.
Da su damije ruene japanskom sistematinou irom Bosne i Hercego-
vine svi poteni ljudi u srpskom i hrvatskom narodu su bili nijemi. Svi uzimaju
kao opravdanje te sramne utnje strah za goli ivot od vlastitih zloinaca. A svi
znaju da to ne moe biti opravdanje za toliku sramotu.
I svi meunarodni faktori su obnevidjeli i ogluili u tom periodu.
Sramna utnja je prekrila Evropu. Ista onakva kakva je bila dok je Evropa
umirala zeijom smru pred Hitlerom.
794
Rat se zavrio i potpisan je Dejton. Pokoji sitni ratni zloinac se naao u
Hagu, sudu za zloine nad ljudima. O ruiteljima damija niko i ne govori iako
se gotovo sva imena zloinaca znaju. ak i fabrika moe potpuno nestati ako
joj se prilijepi etiketa da je muslimanska. Kao, naprimjer, Fabrika Mercede-
sovih mjenjaa u Hrasnici. Zna se da je kompletno demontirana i deponovana
negdje na Palama, a ak ni bizmismeni Mercedesa ne trae da se vrati i proradi
ponovo i zaposli i Srbe i Bonjake. Kao muslimanska i ona je odreena za
legalan odstrel.
Nakon ruenja u ratu pokuali smo tete registrovati u miru. U svojoj
bonjakoj naivnosti oekivali smo da e se susjedi postidjeti, da e zatraiti
oprost i da e ponuditi i vlastitu pomo i uee u obnovi. Vjerovali smo, jer
to bi bilo normalno, da e meunarodna zajednica djelimino finansirati
obnovu i damija i to od sredstava namijenjenih za pomo Republici Srpskoj.
Nita normalnije ne bi bilo od toga ali nita slino se ne desi. Ne deava se jer
faizam nije zaustavljen silom, jer pomahnitalo balkansko zloinstvo nastavlja
svoj strani ubilaki i samoubilaki hod do sveopteg unitenja i propasti.
Orgija se nastavlja u svoj svojoj bestijalnosti i pet godina poslije Dejtona.
Mi smo onemogueni ak i u tome da registrujemo i procijenimo tete. Ne
dozvoljavaju zloinci i to ne zato to se stide poinjenog nego da sakriju.
Kad Bonjaci, u nemoguim uslovima i skromnim sredstvima odlue da
obnove bar dio poruenih damija ponovo im se suprotstave zloinci. Tad oni
izmiljaju nove procedure opstrukcije koje moramo ispotovati da bi oni dali
odobrenje za obnovu damija koje su oni poruili. Meunarodna zajednica ovu
novu bestidnu opstrukciju prihvata kao normalnu i ak moli da malo popuste.
U isto vrijeme ratni zloinci nad Bonjacima ispraaju se u Hag uz
divljenje i aplauze, kao nacionalni heroji. Niko se ne stidi niti iko iz meu-
narodne zajednice pokuava sprijeiti ovo pljuvanje u lice upravo toj zajednici.
To je legalizovani i prihvaeni stoljetni kontinuitet zloina nad Bonja-
cima, zato to su muslimani.
I kad najtolerantniji i najkooperativniji ovjek u RS-u, Milorad Dodik,
bestidno zaprijeti da e sruiti Ferhadiju ako se izgradi bez njegove dozvole,
za koju znamo da je nikad i nee dati, i kad svijet podvije rep i oduti, ta nam
to pokazuje? Pokazuje prirodu balkanskog faizma koji je jo iv, neokrnjen,
jak, beskrupulozan, kontinuiran i uporan.
795
Sve dok balkanski faizam bestidno orgija po bonjakim glavama i
damijama evropska politika vjeruje da ne mora ni prstom maknuti. Da umire
savjest jo e odglumiti da su nasjeli na podvalu da taj balkanski vjerski
faizam titi monu Evropu sa njenih 200 miliona ljudi od velike islamske
opasnosti u formi dva miliona izmasakriranih, opljakanih i ojaenih Bo-
njaka-Muslimana.
Ako se zanemari svaki moral, kojeg svakako i nema, ima se utisak da to
Evropa pragmatino rjeava problem balkanskog faizma.
Nikom ne pada na pamet da je to ista logika kojom su eku prepustili
Hitleru, a Finsku i Poljsku Staljinu. Nikom ne pada na pamet da e im se ovaj
bestidni odnos prema Bosni i sada vratiti na isti nain kao i one prethodne
trgovine malim narodima.
Faizam je evropsko edo, istina evropsko nedonoe, kopile, ali ipak
evropsko edo, koje ta ista Evropa ne poznaje. Kao da nee da shvati kakvo je
nakazno udovite porodila i da se mora od njega zatititi.
Stogodinje unitavanje bonjakih damija i drugih objekata je oigledna
i sjajna pouka za sve, samo kad bi to neko htio vidjeti.
Ruenje damija nije uinjeno u kratkotrajnoj orgiji ludila i od strane
aice zloinaca. To je organizovani faistiki zloin koji traje godinama.
Na Balkanu se uglavnom sve radi nesistematino i lampavo. Jedino
balkanski faizam odrauje svoje zloine japanskom upornou, sistemati-
nou i istrajnou.
Balkanski faizam je opako, gluhonijemo udovite koje nee stati sa
unitenjem Bonjaka. On je nadrastao Balkan. On je ve sada problem plane-
tarnih razmjera. On e se razviti izvan Balkana traei nove rtve. Ako nema
vie damija doi e na red i crkve, i katolike i pravoslavne, to se ve desilo
u ovom ratu u Bosni, a o emu se takoe uti.
Nijedan faizam nikada nije stao sam od sebe. Svaki je morao biti zatrt
silom. Zato bi najgori od njih, balkanski, bio izuzetak? I njega e morati zatui
neko mnogo jai. to to bude kasnije, sve e biti tee.
Ako pouka stradanja Bonjaka i njihovih damija nije nikog osvijestila
ovakav svijet nema nikakve budunosti. Uprkos obmana o jedinstvenoj
Evropi.
796
Alma Bravo-Mehmedbai i Abdulah Kuukali
TORTURA, POSLJEDICA I ZNAAJ REPARACIJE U PROCESU
REINTEGRACIJE PREIVJELIH U DRUTVENU ZAJEDNICU
UVOD
Tortura je definisana od strane Svjetske medicinske asocijacije (World
Medicines Association) u Tokijskoj deklaraciji iz 1975. kao namjerno,
sistematsko ili nemilosrdno zadavanje fizike i mentalne patnje od strane
jedne ili vie osoba koje djeluju same ili po nareenju bilo kog autoriteta,
da bi prisilile drugu osobu da da informacije, priznanje ili zbog bilo kojeg
drugog razloga. Tokom agresije na Bosnu i Hercegovinu provedena je
masovna tortura u cilju etnikog ienja i genocida, to je predstavljalo
planiranu ratnu strategiju. Sada nakon rata imamo veliki broj preivjelih rtava
torture. Njihovo stanje se komplikuje sa tekom opom socio-ekonomskom i
egzistencijalnom situacijom. Budui da se radi o jednoj od najoteenijih kate-
gorija klijenata u ovom ratu, izgleda da je mogunost spontanog oporavka
malo vjerovatna. Potrebno je obezbijediti adekvatnu rehabilitaciju. Isto tako je
potrebno definirati njihov status iz kojeg bi proizala moralna satisfakcija,
pravne i finansijske kompenzacije.
Od stava ire drutvene zajednice o ovom problemu ovisi i da li e se
stvoriti povoljniji uslovi koji e ublaiti i transgeneracijski prenos kolektivne
traume na potomke rtava torture. Tortura jo uvijek predstavlja u svijetu glo-
balni problem velikih razmjera.
Prema podacima Internacionalnog vijea za rehabilitaciju rtava torture
IRCT Kopenhagen u vie od 40 zemalja lanica UN-a, tortura se sistematski
provodi, a njena sporadina primjena javlja se u mnogo veem broju zemalja.
Mnoge drave koje su retificirale Konvenciju UN-a protiv torture, jo uvijek
provode torturu ili toleriraju njenu upotrebu. Studije pokazuju da su 20 do 30%
od 14 miliona izbjeglica u svijetu bile rtve torture. Primarni zadaci meu-
797
narodnog vijea za rehabilitaciju rtava torture jesu pronalaenje naina
prevencije i reduciranja upotrebe torture, iznoenje istine o ovome velikom
problemu, kao i pronalaenje naina za ublaavanje posljedica torture kod
njenih rtava.
Primarna prevencija torture usmjerena je na drutvo u cjelini, a cilj joj
je spreavanje provoenja torture. Sekundarna prevencija usmjerena je na
edukaciju onih grupa profesionalaca, koje bi mogle koristiti torturu: kao to su
vojska, policija, zatvori, sudije i dravni slubenici. Tercijalna prevencija
vezana je za pojedinane osobe i usmjerena je na pruanje pomoi, rehabi-
litaciju i tretman rtava torture sa ciljem ublaavanja posljedica torture u
porodici rtve i iroj drutvenoj zajednici.
Razvoj centara za istraivanje upotrebe torture i rehabilitaciju
rtava muenja
Godine 1973. na inicijativu Amnesti Interneenela (Amnesty Internati-
onall-AI) upuen je poziv ljekarima zapadnih zemalja da se ukljue u lijeenje
rtava torture. Formirana je prva grupa danskih ljekara, koja se poela baviti
tretmanom rtava torture. Klijenti su bili strani dravljani, rtve torture u
svojim zemljama koje su traile azil u Danskoj. Taj rad rezultirao je formiranje
Centra za istraivanje i rehabilitaciju rtava muenja u Kopenhagenu
1982. godine. Dvije godine kasnije, takoer u Kopenhagenu osnovano je
Internacionalno vijee za rehabilitaciju rtava torture (International
Rehabilatation Council for Torturevictims-IRCT). Danas postoji vie od
74 ovakva centra u preko 47 zemalja svijeta.
U aprilu 1997. osnovan je Centar za rehabilitaciju rtava torture (Cen-
ter for Torturevictims - CTV) MOST u Sarajevu, uz strunu pomo RCT/
IRCT Kopenhagen, Danska. Finansijska sredstva su obezbijeena putem
Evropske komisije - Ureda za demokratizaciju i ljudska prava. Ciljevi Centra
su: 1. Pruanje medicinsko-psiholokog i socijalnog tretmana osobama koje su
preivjele torturu: 2. Provoenje istraivanja iz podruja problema torture i
tretmana kako generalno, tako i u relaciji sa ratnom traumom, prezentacija
saznanja i diseminacija iskustava putem konferencija i publiciranja; 3. Rad
na poveanju drutvene svijesti o tetnosti torture, nehumanog ponaanja
798
i zlostavljanja, kao i posljedica koje ta ponaanja ostavljaju na ljude; 4. Jaanje
drutvene svjesnosti o tome koliko je tortura i njena upotreba suprotna
ustrojstvu demokratskog drutva, a tim putem radi se na humanizaciji i demo-
kratizaciji drutva; 5. Uspostavljanje saradnje sa Saborom ljekara BiH i
zvaninim zdravstvenim sistemom; 6. Uspostavljanje mree komunikacija sa
drugim nevladinim organizacijama koje se bave ljudskim pravima i demo-
kratizacijom, kao i sa organizacijama koje se bave medicinsko-psiholokom i
socijalnom pomoi i humanitarnim radom.
Razvojni ciljevi CTV: Organiziranje edukacije iz podruja torture, tret-
mana i rehabilitacije, podruja medicinske etike, ljudskih prava. Rad na
prevenciji torture putem diseminiranja informacija iz ovog podruja. Akti-
vnosti na zastupanju rtava torture, te ukazivanju za posljedice od kojih pate,
te ukazivanje na potrebe za medicinsko psiholokom pomoi. Boriti se za
ostvarivanje njihovih opravdanih potreba za moralnom, pravnom i fina-
nsijskom satisfakcijom. Ukazivanje na potrebu za osnivanjem veeg broja
ovakvih centara u Bosni i Hercegovini.
Radi djelotvornije prevencije torture i dalje pomoi rtvama torture u
decembru 1995. godine je osnovana Mrea centara za rtve torture na
Balkanu. CTV je jedna od lanica te mree. Glavna orijentacija BAN-a je
raditi na prevenciji torture, rehabilitaciji rtava torture, podizanju javne
svjesnosti o ovim temama, to e dovesti do demokratizacije i pomirenja na
Balkanu. BAN ukljuuje osam centara lanova BAN-a.
CTV je u Sarajevu 17. 18. aprila 2000. organizovao Internacionalnu
konferenciju na temu: TORTURA, PSIHOSOCIJALNE POSLJEDICE I
REHABILITACIJA. U okviru konferencije odrana je panel-diskusija pod
naslovom: Medicinski, socijalni i pravni status rtava torture. Donijeti zak-
ljuci panel-diskusije su upueni Predsjednitvu BiH, Zakonodavno-pravnoj
komisiji Parlamenta BiH, Ministarstvu pravde i uprave Federacije BiH,
Kantonalnom ministarstvu za rad, socijalnu politiku, raseljena lica i izbjeglice,
Asocijaciji udruenja graana korisnika zdravstvene zatite, OHR-u, OSCE-u
(Komisija za praenje zakonodavstva). Zakljuci panel-diskusije upueni
navedenim strukturama izvrno-zakonodavne vlasti predstavljaju nae napore
u procesu realizacije reparacije. Generalna skuptina UN-a svojom rezolu-
cijom, donesenom 12. 12. 1997. godine, odluila je proglasiti 26. juni Inter-
nacionalnim danom UN-a u podrci rtvama torture, sa zadacima za
799
potpunu eradikaciju torture i efikasno funkcioniranje Konvencije protiv torture
i drugih okrutnih, nehumanih i degradirajuih tretmana ili kanjavanja koje
ulaze u podruje torture prema definicijama o torturi. Obiljeavanje 26. juna
1998. je posveeno temi: TORTURA NIKAD VIE; 1999. godine temi:
NEKANJAVANJE; a 2000. godine temi REPARACIJA. Generalni sekretar
IRCT sa sjeditem u Kopenhagenu obratio se 5. aprila 2000. godine na 56-toj
UN Komisiji za ljudska prava u enevi sa izjavom o reparaciji.
Posljedice torture
U naem radu se susreemo sa kasnim posljedicama torture kod klijenata.
Posljedice torture su fizike, psiholoke, psihosomatske i socijalne. Posljedice
ovise o ciljevima torture. U agresiji na BiH ciljevi su bili etniko ienje,
genocid i razaranje linosti kod preivjelih. Posljedice ovise i od karakteristika
traumatskog posttraumatskog okruenja, tretmana i rehabilitacije. Da bi se
ublaile sada ve kasne posljedice kod preivjelih moramo se izboriti za
adekvatno postraumatsko okruenje, kao preduvjet za uspjenu rehabilitaciju
preivjelih, to e dovesti do smanjenja psiholokog invaliditeta, kao i do
redukcije procesa transgeneracijskog prenosa traume.
Najee kasne psiholoke posljedice torture koje sreemo kod naih
klijenata su: snieno samopotovanje, nedostatak povjerenja, nesigurnost u
interpersonalnim relacijama, derealizacija, nesnalaenje u okruenju, pore-
meaji spavanja, none more, anksioznost, depresija, slabost koncentracije,
oslabljena memorija, psihoseksualni problemi, izmijenjen identitet, psihotiki
poremeaji, posttraumatski stresni poremeaj, trajne promjene linosti nakon
katastrofalnog doivljaja.
Posljedice torture su univerzalne: strah, krivica, gubitak iluzija, ponienje,
socijalno povlaenje i fizika nesposobnost. Posljedice kod preivjelih utiu
na same rtve, na familiju, na cjelokupno drutvo. Transgeneracijski prenos
torture ima devastirajue posljedice na svaku novu generaciju. Tortura rezultira
socijalnim iskljuenjem rtve torture, ako kod preivjelih povjerenje i otvo-
renost postanu nepovjerenje i usamljenost.
800
Rehabilitacija i reparacija
Rehabilitacija rtava torture u CTV se odvija prema naunom stavu
RCT/IRCT Kopenhagen i ukljuuje: medicinski tretman, psiholoki tretman i
socijalne aspekte pomoi. Cilj rehabilitacije je postii nivo fukcionalnosti, koji
je osoba imala prije torture. Pod reparacijom podrazumijevamo: rehabilitaciju
rtava torture, materijalnu kompenzaciju, moralnu i pravnu satisfakciju kroz
regulisan status, garancije da se tortura nee ponoviti, kanjavanje poinitelja.
Reparacija mora biti provedena od reparativnih reima i ti reimi moraju
teiti da obuhvate i ukljue u reparaciju sve njene aspekte.
IRCT vjeruje da zemlje lanice UN-a moraju preuzeti pristup reparaciji,
bez kojeg nema procesa reintegracije u drutvenu zajednicu onih, koji su
preivjeli torturu, kao ni mogunosti izostanka prenosa psiholoke traume
na slijedee generacije.
801
802
Ibrahim Kajan
TRI KONCENTRACIONA LOGORA U KRAJINI
Metodologija i oblici zloina u Keratermu, Omarskoj i Manjai
Tekst se zasniva na objavljenoj literaturi koju su ispisale
1
ili izgovorile
ili potpisale neposredno preivjele rtve zlostavljanja i autentini svjedoci
zloina. Vie takvih svjedoenja bili su mi, prije objavljivanja, u rukama, pa
sam nekim od njih prireiva,
2
odnosno urednik,
3
ili autor.
4
U prikupljanju podataka o silovanim enama, a za potrebe referata,
posluio sam se autentinim svjedoanstvima koje su rtve dale dobrovoljno,
narijetko pod zatienim imenom, suradnicima Hjuman Rajt voa (Human
rights Watsch), odnosno Helsinski voa (Helsinki Watsch). Te izjave su obav-
ljene na bosanskom jeziku 1993. godine u Sarajevu.
5
Posjedovao sam i iru
grau - knjige, asopise, novine - koje su mi dale mogunost provjere ili bar
usporedbe u njima objavljenih injenica s injenicama obojenim osobnou i
snanim emocijama pisaca moje primarne grae, koja je, kao takva, ostala
neiskoritena i marginalizirana!
1
Da bi olakao svojoj dui, odluio sam svoje ratne zgode - bolje rei nezgode
prenijeti na papir svojim rijeima, bez ikakvog uveliavanja, onako kako se sve zaista
zbilo i dogodilo, da se zna, da se ne zaboravi. Budui nai narataji bi trebali i morali iz
ovakvih i slinih doivljaja i stradanja izvui pouku kako ne bi nikada i niko od njih
doekao ovakav pakao kroz koji je mnogi od nas proao, prve su rijei u knjizi HODA
U LOGORU, stradalnika ef. Fejzia, Islamski centar Doboj, Zagreb 1994.
2
Ibrahim Kajan, MUSLIMANSKI DANAK U KRVI, Preporod, Zagreb 1992.
3
Denet Garibovi, SMRT JE BOLJA ZLOIN SILOVANJA NAD HRVATI-
CAMA I BONJAKINJAMA, Preporod, Zagreb 1998.
4
Ibrahim Kajan, IS THIS GENOCIDE? IN: RABIA AL & LOWRENCE LISC-
HULZ, The Pamphleteer s Press Ltd, Connecticut 1992.
5
Ratni zloini u Bosni i Hercegovini I/II, Fond Otvoreno drutvo BiH, Sarajevo
1993.
Za budua istraivanja, kada se jo vie vremenski udaljimo od dogaaja,
graa koju nude knjige - svjedoenja (prije svega vrlo obrazovanih rtava
muenja, vrlo visoke pismenosti, meu kojima su i knjievnici), ta se graa,
uz ve postojeu, injeninu i ogoljenu, predstavlja zasigurno prvorazredni
znanstveni poticaj.
rtve su sa podruja Bosanske krajine. I lokacije i imena logora po
koncentraciji zla koje je u njima vitlalo, ubrajaju se mee najstravinije:
Keraterm, Omarska i Manjaa. U dominantno najveem broju rtve su Bo-
njaci, to je doslovno refleks statistike zbilje stanovnitva Bosanske krajine.
Autori biljee da je najmlai djeak od 14, a najstariji starac od 75 godina.
Zatoenici su poglavito mukarci (mogui vojni obaveznici), mlae i srednje
dobi. U logorima je manji broj ena.
U sklopu osiguranja krajnjeg cilja srpskog agresora programiranog
genocida nad Bonjacima logori su predstavljali samo jednu, i to najbolniju
dionicu u genocidu nad Bonjacima, u fizikom nitenju i raseljavanju naroda.
Rad se fokusira gotovo iskljuivo na najgrublje oblike krenja ljudskih prava
obuhvaenim meunarodnim konvencijama o ratnim zloinima nad ljudima
izvan borbe, meu kojima su najobilatije zastupljena najuzvienija prava -
pravo na ljudski ivot i pravo na dostojanstvo ivog ovjeka.
Oblici zloina u logorima
Dakle, ovdje nije rije o otkrivanju novog to se tie injenica i stati-
stike zla.
Novost je u pokuaju svjedoka da injenice urone u psiholoka stanja
koja su ih odravala da najdoslovnije opstanu izmeu smrti i ivota!
U najteem stupnju i u masovnim stradanjima, koja su ve definirana
kao genocid nad Bonjacima, etnikim ienjem i sistemom spaljene
zemlje, u izjavama se okrivljuju Srbi (i/ili Crnogorci), u vojnim ili paravojnim
formacijama Jugoslovenske armije, zatim policija, te upravnici i straari
u logorima.
U cjelini, dakle, ponavljamo zakljuak takvom pristupu koji je jo u toku
prvih mjeseci srpskocrnogorske agresije na Bosnu i Hercegovinu ustvrdio
803
804
Helsinki vo, tvrdei da su oni u poziciji da nanose najveu tetu, a njihova
politika
etnikog ienja

osigurava izliku za njihove akcije.
6
Iz primjera koje navodimo, vidljivo je da se muenja i ubijanja, gotovo u
pravilu izvode javno, a to ne samo da govori da se za takve akcije ne oekuju
nikakve kazne pretpostavljenih, nego da e, upravo obrnuto, biti pohvaljene i
nagraene.
Ostvarujui zadani cilj, srpske snage (u razliitim formacijama) i poje-
dinci (pripadnici civilnih vojnih i policijskih oznaka moi), nakon to su izvrili
prisilno odvoenje i hapenje civila na radnim mjestima, na ulici, u njihovim
domovima i zatoili ih u koncentracione logore, u njima su izvrili brojna
krenja ljudskih i humanitarnih prava: - izgladnjavanja i muenja eu, -
premlaivanja (u bezbrojnim primjerima) do smrti, - ubijanja razliitim pred-
metima te hladnim i vatrenim orujem; - esta su unakaivanja, kastriranja,
seksualna poniavanja i brutalna silovanja.
rtva je najee bila podvrgnuta kombinovanom zloinu, to potvr-
uju brojni primjeri muenja provoeni sinhronizirano i uporno na jednoj
osobi, do krajnih granica muiteljove snage ili krajnjeg znaka ivota muenika.
Glau i eu muenim rtvama preostajalo je da sami ili na silu jedu
kuhinjske ostatke iz smea, da se ishranjuju travom u blizini septikih jama ili
listovima sa voaka; na rubu ivota prisiljeni su piti mokrau, otpadnu, zaga-
enu i zaraenu vodu, a u nekim primjerima i mainsko ulje! Zbog naglog pada
tjelesne teine, destruiranog imunolokog sistema, steenih ili starih bolesti,
brojni su zatoenici umrli u bolnim mukama, bez ikakve medicinske pomoi.
Muenja, premlaivanja su zaista imali cijeli, raskoni repertoar naina
udaraca i predmeta kojim su premlaivani, vrlo esto sve dok rtva ne izdahne.
amari, pesnice i policijske palice su se koristile ali budui da nisu bile
dovoljno ubojite, kako kae jedan logora, primjenjivan je cijeli niz vienih i
novih pomagala za tuu i ubijanje ljudi: letve, letve sa ekserom, toljage, toljage
sa drvenim iljcima za paranje koe, motke sa iletima, lanci, gumene cijevi
raznih profila sa eljeznim zavrecima, metalne ipke, ila za probadanje,
ekii, bokseri, noevi, kame, bajuneti; logorai su najmunije govorili o
vieilnim kablovima. U logorima se pucalo i ubijalo najee iz pitolja, ali i
iz automata i slinog naoruanja. Na trbuhe rtava, prethodno poloenih
6
Isto, str. 7.
805
na lea, skakali su sa stolova probrani, krupni i snani logorski straari, ili su
rtve podizane u zrak i bacane na betonske podloge.
Neistraeno je podruje samoubistava. U predoenoj grai se zapaa
veliki broj pokuaja i znaajan broj izvrenih samoubistava.
Ranjene umirue i umrle nerijetko su zajedno transportovali u kombijima
ili leperima u nepoznatom pravcu. Logorai koji su ih prenosili i tovarili, te
ukopavali, u brojnim sluajevima su likvidirani.
Kastriranja su zabiljeena u dva od tri logora o kojima govorimo: u
Omarskoj i Manjai.
Silovanja ena su provoena, po grai koju sam obradio za navedene
logore, u Keratermu i Omarskoj. Silovalo se i po nareenju upravnika logora.
Silovane su, navode izvori, i djevojice od sedam godina; rtve su nerijetko
umirale tokom ili nakon silovanja, a brojne su svirepo ubijene nakon tog
nasilnog ina.
Procijenjeni broj smrtno stradalih u ova tri najuasnija logora se, naalost,
jo uvijek nagaa, tako se u savremenim publikacijama tvrdi da je u Keratermu
stradalo vie od 2.200 Bonjaka, u Omarskoj 3.800. a na Manjai je, smatra
Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava u
Sarajevu - oko 8.000 Bonjaka.
ZLOINI U LOGORU KERATERM
Muenje glau i eu
Muhidin ari: to je vrijeme vie odmicalo, najvei na neprijatelj
postajala je glad. Broj onemoalih i iscrpljenih iz dana u dan bivao je sve vei.
Svakog dana, dok stojimo u redovima, da dobijemo ono to smo nazivali
hranom, po desetak je padalo u nesvijest. One koji se nisu odmah dizali, odvla-
ili smo nekoliko koraka, ostavljali i ponovo hitali u red.
7
7
Muhidin ari, KERATERM - SJEANJA NA SRPSKI LOGOR (u daljem
KERATERM), Samobor, 1993, str. 87 i 88.
806
Skoro e dva mjeseca kako sam zatvoren. Najvie se plaim gladi.
Raunam koliko se ovako jo moe izdrati. Neki ve odavno jedu djetelinu u
parku. Na mladoj lipi ispred klozeta nema ni jednog lista. Sve je vie stomanih
oboljenja i sve vie mrtvih.
8
Hrane je sve manje. Svaki dan vie od dvjesto logoraa ostaje bez obroka.
Sve je vie onih to po kontejneru i smeu trae otpatke to ih straari ponekad
bace.
9
Vejsil Suljanovi: Osvanuo je novi dan. Gladni smo, edni, umorni od
jueranjeg maltretiranja.(....) Sljedeeg dana, oko podne, glad i e su dosti-
zali vrhunac, bez ikakvih znakova da e se hrana dobiti.
10
etvrtog, dana, na sreu, oko deset sati, ene su poele dolaziti i donositi
jelo. Ne svima, ali smo solidarno meusobno dijelili. Malo smo smanjili glad,
ali je ponaanje straara svakoga iznenadilo. Mnogi su se logorai s njima
poznavali odranije, bili su komije, radni drugovi, kumovi. Ali, to ovdje nije
pomagalo. Automati su stalno bili upereni u nas.
11
Premlaivanje
Muhidin ari: Tukli su nas svakog dana i svakog asa. Tukli su nas u
dvoritu, u spavaonicama, u stroju za ruak, u klozetu. Tukli su nas svuda uz
pridiku: Mi nemamo milosti ni za koga. Mrzimo i ubijaemo vas po redu.
Mrtav ovjek je za nas najbolji ovjek. Svaki poraz je bolest. Sad se jebite.
Samo pobjeda pie istoriju.
12
Na vratima se pojavi Dule, u ruci drei crnu gumenu palicu. - Jeste li
me se poeljeli? - upita ironino. Brzim i lakim korakom, kao maka, poe
naprijed. (....) Jednog logoraa udari palicom po nogama, ovaj jauknu i skupi
8
Isto, str. 117
9
Isto, str. 126.
10
Vejsil Suljanovi, SMRVLJENE DUE - OMARSKA, KERATERM I MANJ-
AA (u daljem SMRVLJENE DUE), Preporod, Zagreb, 2000, st. 20.
11
Isto, st. 23.
12
Muhidin ari, KERATERMstr. 50.
807
se. Nevjeratnom brzinom prie drugom. Palicom mu podie glavu: - Dii
glavu ustao! Jesi li ti ustaa? - upita ga. Ovaj uti. On ga udara po glavi.
- Neto sam pito, pederu! - Jesam, govori on, a suze mu kvase obraze. Udari
ga jo jae.(...) Udara redom sve one koji mu se nau na putu. Logorai zapo-
mau, uvijaju se, jauu....
13
ari u Keratermu opisuje jezu i zlokobnost nonih prozivki i krvavih,
nerijetko smrtnih premlaivanja: Prozvani izlazi. Na vratima ga doeka
straareva eljezna ruka i odvue u mrak. Iz mraka se zaue udarci. Prvo,
amari, pa onda ake zadobovae po leima nesretnika. Po glasovima koji se
uju, zakljuujemo da ih ima desetak. Nesretnik poslije nekoliko udaraca
zastenja. Poe planim glasom da moli. Batine se pojaae. Sa ostalim uda-
rcima mijea se i tup bat toljage. Prozvani jauu i kriu. Udarci sustiu jedan
drugog. Glas unesreenog postaje sve tii i tii. Udarci nadjaae njegov glas,
odzvanjajui dugo kroz no.(....) Te veeri se scena ponavlja petnaest puta, sve
dok se batinai nisu umorili. Gomila mrtvih i polumrtvih tijela na vratima se
poveava. Neke kriom odnose na njihova mjesta. Neki su mrtvi i ostae sa
nama do jutra...
14
Suljanovi u SMRVLJENIM DUAMA govori o prvom susretu sa
Duanom Tadiem: Duan, sa uperenim pitoljem krenu prema nama, psuje
urliuim tonom: Majku vam tursku....., sve u vas poubijati!(....) Tako ide i
probija se izmeu nas. Dijeli ljute amare. Rijetko koga preskae, - pie
Suljanovi, pa se zaustavlja kad Tadi iznenada u nekoj rtvi prepoznaje
momka kojeg je dva dana prije zarobio! Mada momak govori da to nije
bio on, Tadi potpuno hladnokrvno vadi pitolj: Zaula su se dva pucnja;
mladi ovjek, karatist iz Prijedora, pada bez rijei.
15
Suljanovi ispisuje vrlo precizno sve ono to se vidi u pukoj statistici
zloina koje je poinio prema najveim takvima, kakav je neuraunljivi
krvnik Zoran igi iga.
16
Muhidin ari: Najvie je bolesnika koji su rane zadobili u nonim
tuama i prozivkama. Njihov se dan iz dana u dan poveava. Ima ih sa razbi-
13
Isto, str. 51.
14
Isto, str. 53 i 54.
15
Vejsil Suljanovi, SMRVLJENE DUE., str. 25.
16
Isto, str. 25-29.
808
jenim glavama, slomljenim nogama i rukama, nateenim i izoblienim dije-
lovima tijela, a jednog sam vidio i sa izbijenim okom.
17
ari predoava najplastiniju od jeze zgromljenu sliku masakra koja se
odigrala nad logoraima tokom noi u spavaonici zvanoj trojka: Da se neto
neobino priprema, ljudi nasluuju i uoavaju znakove i pokrete: prisjeaju se
da je u dvorite uveden uti rovokopa sa velikim eljeznim eljustima
okrenutim prema spavaonicama, da je postavljen mitraljez na krov prijemne
kue, zatoenici ustravljeni, budno prate nona kretanja i iznenadno paljenje
farova autobusa (punog vojnika) koji ulazi u dvorite. uju komande, raspo-
reivanje oko spavaonica. ari nastavlja: Oba autobusa upalie farove i
krenue naprijed prema spavaonicama, prooe pored nas i osvijetlie trojku. -
Nee nas... - s olakanjem zauh nekoliko glasova. Napolju nasta zatije, samo
se uje ravnomjerno brektanje automobila to osvjetljavaju prostor.
- Vode! Voooode! - uje se jezivo zapomaganje iz trojke.
- Ko hoe vode, neka izae! - glasno viknu neko iz mraka.
Odjednom se otrgnu snaan prodoran uzvik kroz no. Zaglui sve drugo.
Uzvik radosti, uzbuenja, uzvik upozorenja za ono to su oi vidjele.
- Eno ga! otegnu se kroz no.
U istom trenutku zatekta mitraljez. Prolomi se zagluljujua buka oruja.
(...) Pucnjava potraja dugo. Nadmeu se automati, puke, pitolji. (....) Ova
hajka na ljude trajala je do zore. Oko pet sati paljba utihnu. Povukoe se voj-
nici. Ostadoe samo straari.
Oko est sati dooe iz Prijedora etnike starjeine. Polako se razdanjuje.
(....) Iz nae prostorije odabrae estoricu dobrovoljaca i odvedoe da pokupe i
natovare pobijene. Utovar dugo traje.
Ubacuju se tijela na dno lepera. Tup, tup. Svaki put krv potee niz
stranice i slijeva se na tlo. Prava krv, ljigava, gusta, crvena. Klizi po betonu i
slijeva se u slivnik besmisleno i glupo. Kad zavrie, leper krenu. Izae iz
logora i ode prema Omarskoj. Vratie se momci s utovara i mi se okupismo
oko njih: - To je strano, kae Juso, snaan mladi iz Kozarca. - Dvadeset
osam ih je ubijeno, a ezdeset tri su ranjena. Sve smo ih zajedno potrpali u isti
leper, prvo mrtve a onda i ranjene. I njih e pobiti, zakljuujem.
18
17
Muhidin ari, KERATERM,, str. 87.
18
Isto, str. 122.
809
Pogled na trojku me uplai. Cijeli zid je izreetan mecima. Limena vrata
na ulazu su kao reeto. Sad mi je jasno zato je Jusuf govorio da je najvie
pobijenih bilo u spavaonici. Svi koji su se nali iza vrata od suprotnog zida,
bili su pobijeni. Na zidovima su tragovi krvi. U travi ispod spavaonice ima
komadia mesa, kostiju i kose.
19
Sprave za udaranje, muenje i ubijanje
Noeve su nosili o pojasu u konim futrolama. Neki su ih nosili sa drkom
okrenutom na dolje. Kod onih koji su o pojasu nosili bombe, noevi su obino
stajali uz desnu nogu ispod koljena.
Arsenal sprava za muenje bio je veoma raznolik. Zapazio sam razne
vrste toljaga, od onih sa lijepo obraenim rukohvatima, do obinih letava,
komada dasaka sa ekserima ili kolaca.
Specijalne toljage su imale iljke sa strane za paranje tijela. Za tuu su
se koristile i eljezne ipke razliitih debljina i veliina koje su odvaljivali od
eljeznih ograda u dvoritu. Bilo je i gumenih crijeva najrazliitijih profila.
Obina milicijska palica se rijetko upotrebljavala, jer nije bila ubojita. Neki su
imali ila, boksere, naprave sa iletima za paranje koe.
20
Silovanja
Selima,
21
Muslimanka 40-tih godina, uhapena je u svom domu u Prije-
doru 30. maja i zatoena u zgradi bive mjesne vlade. Doputeno joj je da ode
kui, a ponovno je uhapena 11. juna i potom odvedena u logor Keraterm,
potom u Omarsku i na kraju u Trnopolje. Dok je bila u Keratermu, Selimu je
silovao jedan nepoznat napada i Zoran Sikirica, za kojeg je rekla da je
19
Isto, str. 123.
20
Isto, str. 49 i 50.
21
Intervjuirana od Helsinki voa 15. oktobra 1992. u Zagrebu. Helsinki vo je
razgovarao s jo dvije zarobljenice koje su potvrdile silovanje u logoru.
810
zapovjednik logora. Drugi bivi zarobljenici Keraterma, s kojim je Helsinki
vo razgovarao, takoe su identifikovali Sikiricu kao jednog od vojnih lica
u Keratermu.
Selima opisuje svoje hapenje i boravak u logoru Keraterm predsta-
vnicima Helsinki voa. Izdvajamo dio koji se odnosi na silovanje:
Zakljuali su me u jednu veliku salu. Ranije su u toj zgradi bili uredi.
Sada su se tu nalazili uredski stolovi. ula sam vrisku mukaraca koji su
bili mueni i uzvike njihovih muitelja. Oko dva sata ujutro, ula sam kako se
otvaraju vrata i vidjela svjetlost baterijske lampe. Prepoznala sam Zorana
Sikiricu, koji je u to vrijeme bio zapovjednik logora Keraterm. Rekao je da iz
Banje Luke dolaze neki inspektori i da e me poeti ispitivati za nekoliko
minuta. Samo bi lud ovjek mogao povjerovati da e nekakvi inspektori doi
u dva po ponoi radi ispitivanja. I tada je uradio ono. Silovao me je na jednom
od stolova.
Prvo je poeo da me vrijea. Pitao me je imam li mua...ili ljubavnika.
Tada mi je rekao da skinem odjeu. Poela sam plakati i rekla da imam
menstruaciju. Odgovorio je da mu to ne smeta i da mi hoe pokazati kako to
Srbin radi. Svezao mi je ruke i silovao me.
Silovanje je obavljeno bez prisustva drugih osoba. Nakon odlaska Siki-
rice, u sobu su ula neka trojica mukaraca. Budui da nisu nosili baterijsku
lampu, nije ih mogla vidjeti. Sjea se da je jedan imao brkove. Jedan ju je silo-
vao, ostali su stajali okolo.
Dok me je jedan od njih silovao, druga dvojica su se smijala, vrijeajui
me a zadirkujui njega (silovatelja). Smrdjeli su na alkohol. Bilo je uasno.
Grizli su me po nogama, koje su danima poslije toga bile crne i modre. Kada
su zavrili, odvezali su mi ruke i otili.
M. Omerdi, citirajui Osloboenje od 22 - 29. oktobra 1993., navodi u
svojoj knjizi da su u Keratermu zloinci organizovano izvodili silovanja. Njih
je nareivao osobno upravnik upo. Silovanjima su bile izloene i djevojice
od sedam godina, koje su nakon toga umirale. Jednu enu neprestano je
silovalo 20 zloinaca.
22
22
Muharem Omerdi, PRILOZI IZUAVANJA GENOCIDA NAD BONJA-
CIMA, str. 251. Ratni zloini u Bosni i Hercegovini., II dio, str. 163 i 164.
811
ZLOINI U OMARSKOJ
Muenje glau i eu
(Ime svjedoka arhivirano): Dobili smo jedan hljeb na nas estoricu, tek
nakon tri dana. (...) Za est dana umrlo je 35-40 ljudi. Svaki trei dan dobijali
smo hljeb i kasnije po par zrna graha.
23
Vode su nam davali svaki dan toliko koliko se moglo uhvatiti u karton.
Nekoliko puta su pruali crijevo kroz mreastu platformu kakve su inae
dijelile etau od etae.
24
Rezak Hukanovi: Prva etiri dana nita im nisu davali da jedu .(...) Tek
peti dan su ih pozvali da se postroje za ruak. Glad je bila neizdriva. Svi su
nagrnuli na vrata. Vodili su ih u grupama od trideset. (...) Kada je doao red na
eminu grupu, rekli su da nema vie hrane.
25
(U prostoriji sa emom - a to je Hukanoviev pseudonim u knjizi - bilo
je oko est stotina zatoenika, u ne ba velikom prostoru (....). Najmlai je
imao etrnaest godina, neki djeai kojem su pobili cijelu familiju (...), a
najstariji sedamdeset i etiri godine). Bilo je stravino sluati njihova zapo-
maganja i vapaje. Dani topli, vreli, a noi sparne, kako znaju biti samo u ovim
krajevima. Traili bi vodu od straara. Kroz razbijen prozor, visoko iznad
njihovih glava, tek ponekad ubacili su im plastine posude sa vodom i ta
edna grla su se pomamno bacala za tim kapima, koji ivot znae. Otimali bi
se o posudu, tako da se vie vode prolijevalo nego to bi uspjeli da saspu u
svoja edna grla. Onda bi naginjali praznu posudu i dugo je treskali iznad
otvorenih usta, da iz nje izvuku i posljednju kap.
26
Fizioloke potrebe bi vrili u jednu plastinu kantu, koja se nalazila uz
limena vrata garae. Kada bi neko mokrio, onda su se ostali okupljali oko njega
i skupljenim dlanovima hvatali mokreu i njom kvasili ispucale usne, a mnogi
je i pili.
27
23
Ibrahim Kajan, MUSLIMANSKI DANAK U KRVI, str. 71.
24
Isto, str. 75.
25
Rezak Hukanovi, DESETA VRATA PAKLA..., str. 68.
26
Isto, str. 27-29.
27
Isto, str. 30.
812
Vejsil Suljanovi: U plitak tanjir ulijevali su toplu vodu u kojoj se jasno
vidio komadi neskuhanog krompira ili samo dvije bobe graha, koji makaron
ili koje zrno rie. Uz to se dobije osmina tvrdog kruha. To tvrdo pare trebalo
je smrviti u taj vodeni, bljutavi prilog. Ali jurnjava kojoj smo svaki put bili
izloeni, prisiljavala nas je da pokuamo samo popiti toplu vodu, a komadie
kruha nositi nazad u prostorije (...). Zbog gladi, a i straha, vei dio mladih ljudi
nije liilo na sebe.
28
Premlaivanje
(Ime svjedoka arhivirano): U Omarskoj su tukli i ispitivali.
29
Jedan
ugledni doktor je izaao iz logora i donio mi oevu poruku da se ne brinem i
da ga ne tuku kao druge koji umiru pod stranim batinama. Lijenik nam je
rekao da je vidio ljude kojima se crvaju rane po tijelu.
30
Rezak Hukanovi: Uz prisustvo ispitivaa, inspektora stanice milicije iz
Prijedora, tukli su ih cipelama, bokserima, eljeznim ipkama i ko zna kakvim
pomagalima za nasilno priznanje i potpisivanje ve montirane prie.
(Ime svjedoka arhivirano): Ispitivanja su bila svake noi. Meni su pu-
anu cijev gurnuli u usta i tako mi izbili sedam zuba. Mnogi se poslije ispiti-
vanja nisu vraali.
Rezak Hukanovi: emu straari uvedu u drugu prostoriju lijevo u
bijeloj kui. Tada jo u bijeloj kui nije bilo nikog od zatoenika (...).
Sljedeeg trenutka, uinilo mu se da se neto teko otkinulo odozgo, s neba i
mlatnulo ga po glavi. (....) Oko sebe je spazio, kao opor gladnih vukova, etiri
dobro podnapite spodobe, sa palicama u rukama i neskrivenom mrnjom u
oima. Meu njima (....) najzloglasniji u cijelom ovom kraju Zoran igi iga
(....). (Naredi mu da klekne u oak, pored radijatora. etveronoke, onako
kao pas!) Kleknuo je emo na koljena i nagnuo se naprijed, oslanajui se na
ruke, osjeajui ponienje i nemo novoroeneta. Tog momenta uveli su
28
Vejsil Suljanovi, SMRVLJENE DUE..., str. 47 i 48.
29
Ibrahim Kajan, MUSLIMANSKI DANAK U KRVI..., str. 71.
30
Isto, str. 75.
813
jo trojicu iz njegove spavaonice, Asafa, Kikija, Treega, Begu. Najmlai
od krvnika, Nikica, ga je odveo u prostoriju preko puta i ubrzo su se otuda
zauli udarci i zapomaganja. Asaf je morao zauzeti isti poloaj kao i emo,
samo s druge strane radijatora. Kikiju je, najvii od njih, isto gradski krvnik,
Dua, naredio da legne na lea, na sredinu sobe, a onda je skoio iznad njega
i sa svojih sto dvadeset kilograma poeo da mu razdire utrobu, skakui mu po
stomaku i rebrima. Jedan upavi, sa trakom oko glave, priao je Asafu i poeo
da ga udara palicom napravljenom od nekog debelog elektrinog kabla. Za
svo to vrijeme iga je udarao emu po leima i glavi nekom palicom, koja
se svakim zamahom istezala, a na vrhu je imala metalnu kuglu. (...).
31
U hangaru su bila i dva brata poznatog pjevaa (...) Halida Muslimovia,
Senad i Nedad. Senada su tukli nekoliko puta. Jedanput, kada su ga vraali sa
ispitivanja, jedan ga je vojnik tukao ekiem po akama. Drugi mu je zabo
vrh svoje kame u lea. Tjerali su ga da stavi noge u omu sajle. Onda bi ga
dizali tako metar iznad poda, sa glavom okrenutom na dolje tukli ga palicama,
ipkama (...).
32
Ubistva, samoubistva i pokuaji samoubistva
(Ime svjedoka arhivirano): Trojica iz Kozarca su izvrila samoubistvo.
Dvojica su iskoila kroz odvodnu cijev i straari napolju su ih dokrajili.
33
Rezak Hukanovi: (Nareeno im je da izau iz autobusa sa rukama
iznad glave i podignuta tri prsta na svakoj ruci). Proli su kroz palir dobro
naoruanih vojnika. Odvojili su petoricu na stranu, a ostale su uveli u jednu
od velikih zgrada. Meu petoricom koje su izdvojili, emo je prepoznao i
lokalnog pozorinog glumca Teufika kojeg su zvali ifut. Nekoliko trenu-
taka poslije zauo se rafal. ifut vie nikada nee proetati pozorinim
daskama.
34
31
Rezak Hukanovi, DESETA VRATA PAKLA..., str. 26, 50 i 51.
32
Isto, str. 62.
33
Ibrahim Kajan, MUSLIMANSKI DANAK U KRVI..., str. 71.
34
Rezak Hukanovi, DESETA VRATA PAKLA..., str. 24.
814
Jednom je jedan, pod alkoholom dobro natopljenih straara, bez ikakvog
povoda, ispalio rafal kroz limena vrata garae. Zauli su se jauci i zapoma-
ganja. Kasnije se ulo da je od tog rafala jedan zatoenik ubijen, a etvorica su
tee ranjena. Tu etvoricu ranjenika su negdje odveli, navodno u bolnicu, ali
ih vie niko nije vidio.
35
Po zvjerstvima injenim u bijeloj kui najvie se isticao neki vojnik
Zoka (...). esto je u ruci drao letvu, duine oko jednog metra na ijem je
jednom kraju bio ukucan vei ekser. Otri kraj eksera virio je 5-6 centimetara
iz letve. Iao je prostorijama i tom letvom i ekserom tukao ljude. Mnogima se
unosio u lice i pitao: - Koje ti je oko drae? Neke bi pogledao nanie koje
jaje...?
Jednom je momku istu takvu letvu, ali krau, zakucao u petu i zaprijetio
ako pokua da je izvadi da e ga ubiti. Taj momak je umro nakon nekoliko dana
u stranim mukama.
36
I Kikija su jo dva puta tukli. Oba puta je pokuao i samoubistvo. Jedanput
je nekakvim komadom ice, pokuao prerezati vene, a drugi put su mu sa
vrata skinuli komad ice, kojim se pokuao objesiti o dovratak u klozetu. Ta
ica je inae sluila tu za proiavanje kanalizacijskih cijevi koje su, skoro
uvijek bile zatopane (....).
37
Kastracije
(Hukanovi opisuje nevjerovatnom silom zbiljnosti zlokobnu scenu
kad etvorica, potpuno pijanih straara odvaja desetak logoraa i izvode ih
pred garau i nareuju da se skinu do gola. Meutim, jedan visok ovjek,
skoro dva metra, zarastao u dugu bradu to je bio znak da je ve dugo u
zatoenitvu, odbija se skinuti, on je zapravo, potpuno zanijemio i tako nijemo
promatrao dogaaje oko sebe).
Straar je, vidjevi da je ovaj uporan u svojoj nakani da ne ispuni njegovu
naredbu, okrenuo svoju puku navie i opalio (...) ali se nita nije desilo. I dok
35
Isto, str. 30.
36
Isto, str. 38 i 39.
37
Isto.
815
se iz vrha cijevi izvijao plaviast dim, straar ga kundakom udari po sred
glave, jedanput, dvaput.....i jadnik je pao. Tog momenta ovaj dade puku dru-
gom straaru i krenu rukom prema pojasu. U sljedeem trenu u ruci mu zasija
no, dug, vojniki. Sagnu se pored ovog jadnika, uhvati ga onom drugom
rukom za kosu. Pridrui mu se jo jedan straar, uz psovke. I njemu je u ruci
presijavao no, a ostala dva straara se malo izmakoe i okrenue prema grupi,
motrei na svaki njihov pokret. Noevima su kidali odjeu sa njega. To je sve
trajalo nekoliko trenutaka. I kada su se podigli sa noevima, uniforme su im
bile okrvavljene a zrakom se prolamao jauk, dug, glasan i bolan. Parao je ui.
Tijelo proimao jezom. emo nikada u ivotu nije uo bolniji krik, a nakon
toga nije vidio bolniji prizor. Taj jadnik se pridigao, ili bolje rei pokuao
da se pridigne i dalje putajui nesnosne jauke. Bio je potpuno obliven krvlju.
Jedan straar je dohvatio crijevo za vodu (...) i poeo polijevati tog nesretnika.
(...) I tada je emo vidio, da dobro je vidio, svi su vidjeli, ovjeku je bio odre-
zan polni organ i jedna polovina debelog mesa. emo se vie niega nije sje-
ao. Ta spoznaja strave i uasa oduzimala mu je svijest na trenutak.
Tek kasnije su mu ispriali da su tog jadnika, koji je nedugo potom
podlegao muenjima, odvukli do kontejnera sa smeem, polili benzinom i
zapalili.
38
Ni Jasko, momak koji je volio motore, ni Emir, policajac, oba iz Kozarca,
nisu imali sree da preive sve strahote Omarske. Izveli su ih jedno vee,
skinuli gole i tukli eljeznim ipkama. Kasnije su izveli jo dvojicu zatoenika
i, pod prijetnjom noa pod grlo prisilili ih da ovoj dvojici odgrizu genitalije.
Umirali su u stravinim mukama, dok su se zrakom razlijegali raspameeni
jauci. (Hitler je, rei e jedan zatoenik - spomenut na istoj stranici, bio pravi
amater).
39
Vejsil Suljanovi: Poslije nekoliko minuta, pod prozor sobe zau se
vriska koja kao ma zasijee tamnu sparinu naeg prebivalita. Kao da zidova
oko nas nema. Poela je etnika pomama koju, dok sam iv, neu zaboraviti.
Vrite, viu, podvikuju, psuju. Kao da vode kolo oko rtve. A poee tui ko
maljem o tarabe. Samrtniki vrisak, jauci ljudi probijali su tiinu, kao da su
izbili prozore, pa onako paraju glavu i duu do dna srca. Kao da reu na kom-
ade.(...) Opet straan, najstraniji vrisak. Odmah potom naredba: Jedi majku
38
Isto.
39
Isto.
816
ti tursku!... Aj, majko moja! Kako u to jesti ako Boga zna! - preklinje neko.
Kakvog Boga! Jedi! - uzvikuje krvnik.
Neko je gledao kroz prozor kad je etnik odrezao komad ljudskog tijela s
oborene rtve, a onda drugom jadniku nareivao da pojede komad sirovog,
ljudskog mesa. Ponovo tua i jezivo tuan vrisak. I ivotinjske rijei: Pa jo si
iv, majku ti tursku! Jaja, Jaja! Rei nek pojede moda e mu biti lake! -
krvnik krvniku nareuje.
Opet vrisak, vrisak koji probija elo....
A iste noi, pod prozorima nae logorake sobe, jezivo, nepojmljivo, u
tekim mukama izdahnula su dvojica mladia E. A. i R. K. Izdahnuli su u
velikim lokvama vlastite krvi, koje komije etnici, katili prolie. Dva sata su
ih muili, rezali su im polne organe i prisiljavali ih da to jedu dok su jo bili
ivi. Znam.
40
Seksualna poniavanja
Rezak Hukanovi: Jedne noi, dok je napolju padala kia, pozvali su (u
bijelu kuu - prim. I. K.) Mehmedaliju Sarajlia, uglednog graanina, starog
60 godina, potpuno sijede kose, izveli ga napolje i natjerali da se potpuno skine
go, zatim ga tako gologa uveli u prostoriju u kojoj je bila i Hajra, djevojka koja
nije imala vie od 22-23 godine. I nju su natjerali da se skine, a onda ih natjerali
da vode ljubav pred svim ostalim zarobljenicima, koji su prestravljeni sve to
utke posmatrali, duboko ponieni osjeajem nemoi. ovjek je molio, prekli-
njao, govorio da mu ova djevojka moe biti unuka..... Straari su se smijali
cinino, divljaki (....) Djevojka se samo stidljivo zaklanjala rukama i molila
straare da je puste da se obue. (Potom su starca za kaznu istjerali na kiu
prim. I. K.). Uveli su ga ponovo poslije dva sata provedena na kii, onako
gola (...) Ponovo je odbio. Poeli su ga biti kundacima i izmama. Pao je. -
Izbaci to ubre na polje! - naredi jedan od straara. Iznijeli su ga na travu,
desno od ulaza i tu ga ostavili. Ujutro je bio mrtav.
41
40
Vejsil Suljanovi, SMRVLJENE DUE..., str. 49 i 50.
41
Rezak Hukanovi, DESETA VRATA PAKLA..., str. 36-38.
817
Silovanja
42
J.,
43
39-godinja Hrvatica iz Prijedora, silovana od strane jednog srpskog
rezervnog kapetana tzv. Republike srpske. Pria:
Zapovjednik mi je rekao da napravim kafu za njega i jo dvojicu
prisutnih mukaraca. Jedan se zvao Babi i bio je direktor rudnika Omarska, a
tada u slubi vojske i pod uniformom. Drugi je Nedeljko Grabovac, rezervni
kapetan Srpske vojske. Rekao je da Muslimani siluju srpske ene. On mi je
rekao da izaem iz sobe, ali me je tada zgrabio i uvukao u drugi ured. Bacio
me je na pod, a jo je neko tada uao u prostoriju. U to vrijeme, elektrina
energija je esto dolazila i nestajala; kada sam napadnuta, nije bilo struje u
zgradi i ne mogu identificirati drugog ovjeka koji je uao u sobu. I Grabovac
i ovaj drugi su me poeli udarati. Rekli su mi da sam ustaa i da moram roditi
Srbina, pa u onda biti drugaija. Silovao me je samo Grabovac, a drugi ovjek
je izaao iz sobe. Nakon to me je silovao, naredio mi je da idem u sobu gdje
su bile druge ene.
Po navodu M. Omerdia, Amnesti Interneenel je uzeo izjave skupine
Bonjakinja koje su, kako se navodi, drali bosanski Srbi u Omarskoj, po
kojima se vidi da su one kontinuirano silovane.
44
42
Ratni zloini u Bosni i Hercegovini I/II, Fond Otvoreno drutvo Bosne i Herce-
govine, Sarajevo 1993, str. 165-167.
43
Intervjuirana od Helsinki Watscha 22. veljae 1993. u Zagrebu. Koristi se
pseudonim, mada je ime poznato ispitivaima, ali se dri u tajnosti.
44
Muharem Omerdi, str. 256 i 257.
818
ZLOINI U LOGORU MANJAA
Muenje glau i eu
Hilmo Draganovi: Za veeru dobivamo parence hljeba i patetu za
etiri ovjeka.
45
Simbolini doruak sa tri dekagrama hljeba, olja tople vode koju su zvali
aj, konzervica patete na est ljudi ili pak zalogaji kobasice ili slanine.
Ruka nije bilo. Ruak je davan navee, pa je bio i ruak i veera istovremeno.
Sastojao se od pareta hljeba ne vie od tri dekagrama i nekog kuhanja. Brojao
sam kaike. Pet do sedam kaika kuhanog.
46
Za nepuna dva mjeseca omravio sam dvadeset kilograma. Sam sam se
sebe plaio.
Tijelo koje je doskora bilo normalno uhranjeno (imao sam osamdeset
kilograma), bilo je otromgoljeno, miia nije bilo, visila je samo koa. Meu-
tim, nisam ovako izgledao samo ja. Svi smo kopnili da smo teko jedni druge
raspoznavali.
47
Oko polovine mjeseca jula, logorai su ve izgledali jako loe. Bilo je
ljudi koji su liili na ive leeve. Slaba i nehigijenska ishrana, te prljavtina
tijela i ruku, izazivala je masovne prolive.
48
Glad koja je harala sve vie i vie, natjerala je ljude da se vrate majci
prirodi. Kradom su izlazili u borie, koji su bili zasaeni izmeu baraka, traili
su jestive trave i jeli ih kao stoka. Prvo su pasli jednu vrstu trave koja se koristi
za boraniju. Kod nas to zovu braenac, jer joj je po liu meka praina, kao
brano (....) logorai su negdje pronali kamene soli pa su umakali tu travu u
so pa jeli kao poslasticu. Ta je trava zagaena, logorai je piaju, gaze i jedu.
Kakva jeziva slika. Kada je nestalo te trave, prelo se na maslaak. Tako
je prostor u boriima za mjesec dana bio praktino ogoljen, nevjerovatno ali
istinito. Poseban vid dodatne hrane bilo je nedozrelo voe.
49
45
Hilmo Draganovi, MANJAA 92, Lucern 1994, str. 64.
46
Isto, str. 77.
47
Isto, str. 79 i 80.
48
Isto, str. 82.
49
Isto, str. 85.
819
(Ime svjedoka pod inicijalom .): Dolaskom gore, na Manjau, mi smo
prvo osueni na vrlo malu koliinu hrane. To je tzv. tiho umiranje. Uostalom i
rekli su nam da emo svi tiho umrijeti. Ne znam kako je to moglo biti, u
mjeri, moda dva-tri dekagrama hljeba i obavezno - komad stare slanine...
Tada smo spali na teine prosjeno etrdeset pet-est kilograma. Da ste mogli
pogledati, na primjer, kad je doao Kuner (Bernard Coushner) gore na
Manjau, plakao je kao dijete, jer je vidio...ive kosture...Rijetko je ko bio tei
od etrdeset kilograma.
50
Muhamed Filipovi: Glavni moj problem, glavna moja potreba i u
Gradici i na Manjai - bila je voda. Do tada nisam ni znao koliko je voda
potrebna ovjeku. I sada vjerujem da nisam imao dovoljno vode u Gradici,
sigurno bih podlegao. Da mi tamo jedan etnik nije dao dva bokala, oko est
litara, sigurno bih umro. Kada te pretuku, da ima vode u neogranienim
koliinama, opet ti je malo.
51
(Da Srbi nisu dopustili ) da doe Merhamet, bio bi to njihov kiks, da smo
ostali jo samo dvadesetak dana, mjesec na Manjai na isti nain, mi bismo
pocrkali. Jedan se kruh dijelio na 40-44 ovjeka, jedna pateta na 12 ljudi.
Ostale splaine neslane, bljutave, nikakve. Jednostavno - jedna opa glad.
52
Asaf Dafi: Ljudi izubijani, gladni i edni.
53
Unutra (u tali, op. I. K.)
je bilo 600-800 ljudi, bolesnika, ljudi koji su trebali pomo, kojima je nekad
ivot ovisio o kapi vode.
54
Budui da smo stalno bili edni, pili smo iz jezera u kojem su obuavani
srpski tenkisti, izvodili vjebe, teko zagaujui vodu uljima i benzinom.
55
50
Ibrahim Kajan, OVJEK SA FOTOGRAFIJE, Behar, Zagreb, II/1993., br.7,
str. 9.
51
Ibrahim Kajan, STRADANJE BRAE FILIPOVI, Behar Journal br. 23.
Zagreb 1998., str. 15.
52
Isto str.15.
53
Ibrahim Kajan, KAD SU POLICAJCI TUKLI POLICAJCE - GOVORI ASAF
DAFI, Behar, Jurnal, br. 25 i 26, Zagreb, 1998, str. 19.
54
Isto, str. 20.
55
Isto, str. 20.
820
Premlaivanje
Hilmo Draganovi: Ostao mi je sjeanju jedan od bezbrojnih prizora,
kada su uhapsili jednu grupu i doveli u logor. Zvjerski su ih tukli. Ljudi su
jaukali tako alosno, da je svaki jauk ledio krv u meni. Tako isprebijane natje-
rali su da pjevaju Od Topole pa do Ravne gore. Bolno je parala ui ta njihova
pjesma, koja je vie liila na pla, bol i vapaj, nego na pjesmu. Tukli su ih sa
suprotne strane tale tako da smo odlino mogli uti. Kada su ih napokon
doveli u talu, izgledali su jadno i alosno. Bilo ih je iznakaenog i iskrivljenog
lica. Hodali su kao pijani. Drhtali su. Nisu se mogli snai.
56
Posebno se sjean tue jedne grupe robijaa iz Grapske, koji su naroito
bili verzirani za verc. Nabrali su vee koliine zeleni (koju su logorai jeli
da ne bi umrli od gladi, prim. I. K.) Na pretresu prvo su sve morali odbaciti, a
onda su ih jednog po jednog poeli tui. Odjekivali su odjeci izama po
mravim tijelima, a krici su jezivo parali surovi manjaki okoli. Tukli su ih
sigurno pola sata. Pomislio sam da nee preivjeti (....) Mislim da nikakva
ivotinja te batine ne bi mogla izdrati .
57
Naredni dan, ujutro, postavljali su radne grupe za rad. U jednoj nije bilo
dovoljno ljudi, pa su traili dobrovoljce. Logorai su poeli izbjegavati
poslove, jer je bilo maltretiranja. Ovo je njima bio motiv da se jo koji put
iskale na nama. Nareeno im je iz komande da se hvate toljaga, palica, drala
i svega to se nae pri ruci i da po pet-est policajaca ide u svaku talu i da nas
biju jednog po jednog. Prvo su nas sve utjerali u tale. Potom su nam naredili
da ispadnemo van. Nastao je strahovit mete. Izbezumljeni nahrupili smo na
vrata. Policajci su udarali dralima od krampova, toljagama, kablovima,
izmama, jednostavno reeno udarali su po nama im je ko stigao. Prilazim
ja i moj sin. Kaem mu da se provue njima iza lea dok tuku ove naprijed.
Vidim uspijeva, ali avaj, doeka ga krvnik i udari dralom preko lea. Ja sam
pokuavao da se popenjem na beton,...kada sam podigao nogu - (etnik) je
zamahnuo nogom. Nadmem se da ublaim bol. Ali izma je bila jaa. Uinilo
mi se da je sva utroba iz mene istjerana. Zanesvijestio sam se. (...) Epilog ovoga
56
Hilmo Draganovi, MANJAA, 92, str. 78 i 79.
57
Isto, str. 86.
821
masakra bio je strahovit. Bilo je polomljenih ruku, razbijenih nosova, odva-
ljenih bubrega, jer su mnogi propiali krv.
58
Nosio se hljeb i jedan logora se zaskoio na jednog logoraa koji je nosio
korpu sa hljebom. Zgrabio je hljeb i potrao. Spazio ga je policajac - kreten.
Taj policajac je bio jako slab, mrav, tanak, ali i teki neurastenik. Kada se
okomi na rtvu, ide na sve ili nita, bije dok ne osjeti da je rtva pri kraju.
Policajac ga je uveo u nau talu, jer su vani bili predstavnici MCK. Poeo ga
je biti. Prvo ga je tukao rukama, objeruke istovremeno po obrazima i uima.
rtvi je navirala krv u glavi od brojnih udaraca. Gorio je kao u vatri, ui su
mu bile kao dvije crvene krpe. Zatim ga je udario u potkoljenice. Unesreeni
pada. Tako leei dobija udarce nogama. Pobjenjeli kreten slae izmu za
izmom po rtvinom tijelu. rtva je u nesvijesti. Policajac zvijer pravi pauzu i
nareuje mu, jebui mu mater da se die. Dokai ga za ruke, rtva se nekako
podie. Sad mu naredi da ide kroz talu izmeu posljednih logoraa. Jadan
ovjek ide tekom mukom ispred policajca-krvnika, koji se zatrava i tako u
trku skae i nogom udara svoju rtvu u lea. ovjek jaukne. Policajac odlazi.
rtva ostaje u samrtnim mukama.
59
Muhamed Filipovi: Kada smo doli na Manjau, pitanja, popisivanja.
Pita jedan: - Jesi li upisan? - pa odmah dodaje: - Nisi. Pitam Omera ta je ovo.
To je bilo njihovo pravilo, da ne primaju novog logoraa, ako ga nisu premlatili
na svoj nain. To je taj upis. Dakako, da su nas potom dobro izdegeneili. Omer
je proao bez ijednog udarca. Ja sam dobio. Lupnuo me je i ja sam pao. Omer
sa sagnuo da mi pomogne, a etnik e na njega: - ta dira ustau! - Moram -
ree Omer - to mi je brat. - E, kad, ti je brat, evo i tebi - viknu edo. Tad Omera
prvi put poinju tui. Bio je to Bula (pravo ime eljko). Sam je sebi dao
nadimak Fadil Bula. Nakon mene Bula je poeo tui mog brata.
60
Ja sam bio sav krvav, u okrvavljenoj robi, sve dok na Manjai nisam
dobio prvu presvlaku, dakle sve do 27. ili 28. juna. Moja jakna, koja je bila
natopljena krvlju, postala je simbol logorake krvi.
61
58
Isto, str. 105 i 106.
59
Isto, str. 110 i 111
60
Ibrahim Kajan, STRADANJE BRAE FILIPOVI, Behar Journal, Zagreb, br.
23, 1998, str. 15.
61
Isto, str. 15.
822
Asaf Dafi: Sjeam se jednog iz Jajca, bio je bez stopala. Pomaui mu
da hoda, malo sam ga prislonio na svoje rame, ali tada je naiao policajac i
zaprijetio mi da e me ubiti to mu pomaem, pritiui mi cijev pitolja na
elo udarivi nas snano obojicu. (...)
62
Prvo nam odvale amarine, potom odvali udarce palicom, a onda naredi
da napravimo po sto sklekova. (...) Onda smo prisiljavani da jedan drugog
amaramo. Tu su metodu dugo primjenjivali, poniavajui nas. (....) Ipak, naj-
vie su nareivali da se (logorai) meusobno tuku, osobito po leima.
63
Premlaivanje do smrti
Hilmo Draganovi: Dvadeset estog jula (1992), kada je zavladala
nona tiina, upali su policajci i opet prozvali - zna se na tuu. (...) Meu
prozvanim je bio i Omer Filipovi, predsjednik MBO i komandant musli-
manskog odreda, a s njim i Esad Bender, takoe iz stranke MBO... Svi koji su
se odazvali na prozivku bili su strahovito premlaeni, a Omer Filipovi i
njegov saputnik Bender, ovog puta nisu preivjeli. Udarci po vitalnim dijelo-
vima tijela uinili su svoje. (...) Sutradan oko osam sati odvezeni su mrtvi Omer
i Bender, mrtvakim kolima...
64
Muhamed Filipovi: Krajem jula ili juna isljednici su dobili naredbu da
Omera (Filipovia, - prim. I. K.) ispitaju. Odvode ga iz tale, dre u samici,
svaki dan ga tuku, ostavljaju bez pokrivaa, donesu mu doruak pa ga prevrnu
po njemu, ali Omer je sve to izdrao. (...) Uglavnom nije bilo dana da ga nisu
tukli. Dana 28. jula izveden je pred talu, iza osam sati, gdje su ga ubili. (...)
Ima ih dvoje-troje koji su to vidjeli. Ima jedan svjedok iz Sanskog Mosta, koji
je bio prisutan i koji je preivio, koji je bio kad su ga tu no tukli. U jednom
trenu Omer je skoio u minsko polje. Mislio je: skoiu u minsko polje i ubiu
est etnika koji tuku. etnici kad su shvatili u kakvom je stanju Omer, da se
tetura, da e pasti na mine i sve ih skupa unititi, poinju ga nagovarati, moliti
da izae iz minskog polja. Omer im obea, za uvijet da prestanu tui Esada
62
Ibrahim Kajan, KAD SU POLICAJCI..., str. 20.
63
Isto, str. 20.
64
Hilmo Draganovi, MANJAA, 92, str. 96.
823
Bendera. etnici obeaju. Potom Omer trai da Esada odvedu u talu. etnici
i to naprave...ne znam ta je dalje bilo. Znam da su Omera zgrabili i bacili u
jednu rupu. On je izdahnuo 28. juna 23,10 (sati). Esad Bender, za kojeg je
molio milost, umro je 29. jula u est ujutro.
65
(O istim podacima u recentnom izdanju M. Omerdia, tvrdi se neto
drukije, ak bi se moglo zakljuiti da je bar jedan od dvojice iv!)
66
Kastriranja i seksualna poniavanja
(Ime svjedoka pod incijalom .): Tano 6. juna otvorena je Manjaa, pa
su nas otjerali autobusima Prijedortransa (iz zatvora Stara Gradika - prim.
I. K.). Tu smo bili povezani (lancima - prim. I. K.) (...) Vidio sam kako su meu
Dobojlijama tjerali sina i oca da jedan drugom, da oprostite, grizu spolni ud.
To sam gledao svojim oima. Grozota jedna. Dok jedan drugom ne izgrize, ne
putaju ga.
67
Asaf Dafi: Priali su mi ljudi da su ih prisiljavali da, kako da kaem,
pue spolni organ jedan drugome, ma nema ta im nije palo na pamet!
68
Teko je navesti sve ta je o ovim zloinima napisano.
69
65
Ibrahim Kajan, STRADANJE BRAE FILIPOVI, Behar Journal, Zagreb, br.
23. 1998, str. 16.
66
Muharem Omerdi, str. 164 i 165. Citat o istom: Gosp. Filipovi je pljuvao krv,
a da mu pri tome niko nije mogao pomoi, Esad Bender je nastradao na isti nain.
uvari su mu vie puta skakali po stomaku. Kada je 16. decembra izaao iz logora
Manjaa, bio je oslabio 20 kilograma i bolovao od tekog ingvinalnog prodora. Naalost,
Bender nije mogao izai iz logora, niti je bolovao od ingvinalnog prodora - jer je gotovo
pola godine ve bio mrtav.
67
Ibrahim Kajan, OVJEK SA FOTOGRAFIJE, Behar, Zagreb II/1993, br.7.
str. 9.
68
Ibrahim Kajan, KAD SU POLICAJCI...str. 20.
69
U aprilu 1997. zagrebaki je Vjesnik objavio vrlo indikativne tekstove Jasne
Zani Nardini (ITN I NA SUDU DOKAZAO POSTOJANJE SRPSKIH LOGORA
U BiH, Vjesnik, 19. IV 1997, i NOVINAR BBC-A OTKRIVA KAKO JE ZAPAD
POMOGAO SRBIMA, Vjesnik 29. IV 1996.)
UMJESTO ZAKLJUKA
Slika ovjeka kako, natjeran, pije preraeno motorno ulje, ne moe se
zaboraviti.
Straara kako puca u potiljak nemona ovjeka, tjerajui ostale da mu
aplaudiraju. Taj okamljeni strah na nagorjelu licu Durata, nekada golmana
fudbalskog kluba Prijedor kojomu su glavu gurali u zapaljenu automobilsku
gumu. Mravu, presahlu spodobu kako erupa i jede krepalog goluba. Pla
sina, dok je gledao kako ovi krvnici zabadaju svoje kame u tijelo njegova oca.
Njihove patnje, smjetene izmeu zalaska i izlaska sunca. Zadah mrtvih tijela
i trulei. Ne, to se nikada ne moe zaboraviti, - tako kae Rezak Hukanovi u
svojim potresnim sjeanjima na srpske logore Keraterm i Omarska. Meutim,
to oito nije dovoljno. Jedno od prvih naela koje valja ispuniti jeste pitanje
pravde i pravinosti. Nesporno je da treba prouiti ko je jo, osim neposrednih
izvritelja i njihovih ideolokih izvritelja, sudjelovao u tim neusporedivim
zloinima ubijanja i mrcvarenja zavezanog ovjeka u logoru.
824
825
Smail Klii
KULTUROCID U BOSANSKOJ KRAJINI 1992 - 1995.
Pojmovno odreenje
Odmah na poetku moramo istaknuti da je upotreba pojma kulturocid
problematina. Ovaj pojam jo uvijek nema potpunu naunu konceptualizaciju
kojom bi se izbjegla svakovrsna isuficijencija. Zato njegova upotreba fluktuira
izmeu razliitih znaenja. Naime, razliitim se radnjama poima njegov
sadraj to naravno stvara konfuzije. ini se da nevolju oko naune konce-
ptualizacije kulturocida stvara mnotvo definicija za sam pojam kulture
koja ini osnovicu u sloenici. Revnosni statistiari meu sociolozima kulture
pronali su preko 270 definicija ovog pojma u kojima njihovi autori daju
premise svojih svjetonazorskih stavova. No, bez obzira na potekoe, bilo
je pokuaja da se pojam kulturocida definira prije svih, u krivino-pravnoj
sferi.
Po zavretku Drugog svjetskog rata, pod snanim dojmovima stradanja
ljudi i razaranja naselja, gradova i povijesno-kulturnog nasljea, Generalna
skuptina Ujedinjenih nacija je 11. decembra 1946. godine usvojila Rezoluciju
br. 96 (I) u kojoj se zloin genocida pojavljuje kao meunarodno krivino
djelo. Dvije godine kasnije, 9. decembra 1948. godine, Generalna skuptina
donijela je Konvenciju o spreavanju i kanjavanju zloina genocida.
Kulturni genocid bi, po ovome prijedlogu, obuhvatile sljedee radnje:
prinudno i sistematsko protjerivanje pojedinaca koji predstavljaju kulturu grupe;
zabranu upotrebe nacionalnog jezika: sistemsko unitavanje knjiga tampanih
na nacionalnom jeziku ili religijskih djela ili zabranu novih publikacija;
sistematsko unitavanje historijskih i vjerskih spomenika ili promjena njihove
namjene, unitavanje i oteivanje dokumenata i objekata povijesne, umje-
tnike ili religijske vrijednosti i predmeta potrebnih za vjerske obrede.
1
1
Pieter N. Drost, THE CRIME OF STATE: GENOCIDE (DRAVNI ZLOIN-
GENOCID), vol II, A. W. Syhoff, Leyden, 1959, str. 10, 23, 40-43.
826
Kako je poznato, odredbe o kulturnom genocidu nisu ule u Konvenciju.
Tek se posebnom konvencijom, Konvencijom o zatiti kulturnih dobara u
sluaju oruanih sukoba, od 14. maja 1954. godine, unitavanje kulturnih i
historijskih spomenika u toku oruanih sukoba uvrtava u meunarodna
krivina djela.
lanom 28 Konvencije Visoke strane ugovornice se obavezuju da
preduzmu, u okviru svog sistema kaznenog prava, sve potrebne mjere da budu
progonjena i podvrgnuta kaznenim ili disciplinskim sankcijama lica, ma koja
bila njihova narodnost, koja su uinila ili su dala naredbu da se nanese
povreda ovoj Konvenciji.
Krivinim zakonom Federacije Bosne i Hercegovine, inkrimirane su
radnje unitavanja kulturnih ili povijesnih spomenika i graevina ili ustanova
namijenjenih znanosti, umjetnosti, odgoju i humanitarnim ciljevima. Kao tei
oblik krivinog djela, predviena je radnja unitavanja prepoznatljivih objekata
kulturnog i duhovnog nasljea naroda pod posebnom zatitom meunarodnog
prava.
2
Tri vijeka kulturocida nad Bonjacima
Bonjaka iskustva genocida i unitavanja njihovog kulturno-povijesnog
nasljea i duhovnih vrijednosti nisu od jue. Oni traju ve puna tri stoljea,
toliko, ako se socijalni fenomeni mogu smjetati u strogo ograniene vre-
menske pretince. Poela su opadanjem vojne moi Osmanskog carstva na
evropskim prostorima. Zavretkom velikog austro-turskog rata 1699. godine,
granice Osmanskog carstva pomjerene su duboko iz Panonije, Slovenije,
Krbave, Like i Dalmacije na obale rijeka Save i Dunava i Dinarskog zalea.
Na zapadu, tada promovirani i u praksi primjenjivani princip: cuirus regio
eius religio (ija drava, onoga vjera), stavio je Bonjake pred dilemu: ostati ili
otii? Izbor je bio bolan. Ako ostanu, morali su primiti Kristov zakon, a ako
odlaze, morali su ostaviti svoju imovinu i otii u neizvjesnost.
3
Vremenom su
2
Krivini zakon Federacije Bosne i Hercegovine, Slubene novine FBiH br.
43/98 l. 156.
3
Nada Klai, IZVORI ZA HRVATSKU POVIJEST IV (OD 1672. DO 1848.
GODINE), kolska knjiga, Zagreb 1959., str. 24-31; Radoslav Lopai, SPOMENICI
827
zatrti svi tragovi dvjestogodinjeg ivljenja muslimana na ovim podrujima.
Damije su mahom pretvorene u crkve i vremenom ih je nestajalo. Poruene
su medrese, gradska kupatila, abdesthane, gasulhane i haremi. Ni mezarja nisu
ostala na miru.
Prema kazivanju engleskog putopisca Dona Brborija (John Burbury) i
Edvarda Brauna (Edward Brown) u 60-im godinama 17. stoljea, u Budimu su
se mogle vidjeti mnogobrojne damije, karavan-saraji i hamami.
4
Samo
stoljee kasnije, u Budimu se zapaaju znatne izmjene. Odlaskom Turaka, uni-
tene su skoro sve turske javne graevine. O tome kazuje Touson (Towuson).
5
Ilustrativan je primjer Temivara. Kada je 1716. godine predat Eugenu
Savojskom (Eugen Franz, prinz von Savoyen) tada je bio bijedno graen po
turskom uzoru. Austrijanci su ga potpuno preoblikovali i izgradili prema
modernim naelima. Da bi se to uinilo, moralo je nestati gradsko sredite.
Nestale su kamene damije. Na njihovom mjestu su nikli moderna franjevaka
crkva i sjemenite.
6
HRVATSKE KRAJINE, KNJIGA III, OD GODINE 1693., DO 1780. I U DODATKU
OD GODINE 1531. DO 1830., Zagreb 1889. na str. 29 i 30 donosi popis turskih obitelji
u Peruiu koji su oko 1696. pokuali ostati na svojoj starini. Na spisku se nalaze 54
porodice sa 252 lana. Poeki sandak se prostirao po cijeloj Slavoniji. U gradu Poegi
bilo je veinom bonjako stanovnitvo. Po turskom popisu iz 1624, u ovom gradu je
bilo oko 1000 kua iz kojih je regrutirano 1000 vojnika. Te kue su bile bonjake to
dokazuje broj regrutiranih vojnika - Samo su pripadnici islama bili regrutirani za
vojsku. Vidjeti T. Smiiklas, DVADESETGODINJICA OSLOBOENJA SLAVO-
NIJE, I dio, Zagreb 1891.; STARINE XVII, JUGOSLAVENSKA AKADEMIJA
ZNANOSTI I UMJETNOSTI, Zagreb.
4
John Burnury, A RELACION OF A JOURNEY OF THE RIGHT HONOU-
RABLE MYLORD HENRY HORWARD, FROM LONDON TO VIENNA, AND
THENECE TO COSTANTINOPOLE (O PUTOVANJIMA EKSELENCIJE LORDA
HENRIJA HAUARDA OD LONDONA DO BEA I DALJE DO CARIGRADA) T.
Collins, I. Ford&Hickman, London 1671.
5
Edward Brown, A BRIEF ACCOUNT OF SOME TRAVELS IN HUNGARIA,
SERBIA, BULGARIA, MACEDONIA, THESSALY, AUSTRIA, STYRIA, CORI-
NTHIA, CRONIOLA, AND FRIULI (KRATAK OPIS NEKIH PUTOVANJA U MA-
ARSKU, SRBIJU, BUGARSKU, MAKEDONIJU, TESALIJU, AUSTRIJU, SIRIJU,
KORINT I FRIULIJU) Ben Tooke, London 1673.
6
AN ITINERARY FROM LONDON TO COSTANTINOPOLE, IN SIXTY
DAYS, TANKE IN THE SUITE OF HIS EXCELLENCY THE BRITISH AMBA-
828
Trevo (Roy Trevor) prenosi da je engleska porodica putovala kroz
Imotski, na poetku 20. stoljea, i zamijetila kako su tamo kranske grae-
vine odavno zamijenile damije i muslimanske kue.
7
Daljnjim opadanjem moi Osmanskog carstva, golgote Bonjaka se
nastavljaju. Poslije srpskih ustanaka poetkom 19. stoljea sultan je bio
prinuen da Srbima prizna izvjesan oblik autonomije i da Kneevini Srbiji
uini teritorijalne ustupke. Porta se obavezala da Srbima ustupi nahije: Uice,
Poegu, aak, Valjevo, Loznicu i abac koje su pripadale Zvornikom sand-
aku koji je bio u sastavu Bosanskog elajeta. To je kod Bonjaka izazvalo burne
reakcije i bilo jednim od razloga podizanja ustanka koji je predvodio mladi
Husein-kapetan Gradaevi.
8
Nekoliko primjera iz povijesti ovih dogaanja zorno govori o dehuma-
nizaciji Bonjaka-muslimana koji su tamo ivjeli. Hatierifom je bilo odreeno
da se tamonje muslimansko stanovnitvo mora iseliti i da je muslimanima
zabranjeno useljavanje u Kneevinu Srbiju. Prvotno je bilo odreeno da
Bonjaci moraju iseliti za godinu dana. Meutim, zbog sloenosti rjeavanja
imovinsko-pravnih pitanja iseljavanje je trajalo nekoliko decenija. Poloaj
Bonjaka-muslimana za to vrijeme mijenjao se ovisno o uticaju i moi Osma-
nskog carstva.
U samom Valjevu bilo je pred Koinu krajinu (1788. do1791.) oko 24
damije i 3000 kua vlasnika Bonjaka.
9
Sve su poruene tako da se tamo ne
naziru bilo kakvi tragovi o ivotu Bonjaka.
10
SADOR TO THE OTTOMAN PORTE, IN THE YEAR 1794. (EZDESETODNEVNO
PUTOVANJE OD LONDONA DO CARIGRADA U SVITI NJEGOVE EKSELE-
NCIJE BRITANSKOG AMBASADORA NA VISOKOJ PORTI 1794. GODINE)
Richard Philips, London 1671.
7
Roy Trevor, MY BALKAN TOURS (MOJE BALKANSKO PUTOVANJE),
London 1911, THE BOLDLY HEAD, John Lane Company, New York.
Pod 4, 5, 6 i 7 preuzeto prema: Jezernik Boidar, ZEMLJA U KOJOJ JE SVE NAOPAKO,
Bemust, Sarajevo, 1999, str. 300-302.
8
Mustafa Imamovi, HISTORIJA BONJAKA, Preporod, Sarajevo, 1997, str.
328-332.
9
Isto, 328-332.
10
Pored 10-tak damija u Valjevu 1660. godine bile su i dvije tekije, tri osnovne
kole i jedno kupatilo. Opis je dao Evlija elebija u knjizi: PUTOPIS - ODLOMCI O
JUGOSLOVENSKIM ZEMLJAMA, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 1996, str. 97 i 98.
829
U Beogradu je krajem 17. stoljea bilo 217 damija od kojih se do danas
odrala samo jedna - Bajrakli damija. I nju su, za vrijeme agresije na BiH,
pokuali sruiti militantni velikosrpski rojalisti. To su oni u kojima duh
upravlja poziva na osvetu Turcima zbog izgubljenog boja na Kosovu. A u
njihovoj percepciji, i Bonjaci su Turci.
11
Za vrijeme vladavine Austro-Ugarske monarhije, uz uvaavanje mnogih
pozitivnosti koje je ova vlast donijela u BiH, bilo je dehumanizirajuih postu-
paka prema Bonjacima. Godine 1883. Benjamin Kalaj (Benjamin Kallay) u
BiH uvodi bosanski jezik. To je bila jedna od znaajnih manifestacija njegove
nacionalne politike kojom je htio bonjatvo instrumentalizirati kao nadnaci-
onalnu kategoriju i time pokuati neutralizovati daljnji proces nacionalnog
identifikovanja bosanskih Hrvata i Srba. Taj proces je ve bio poodmakao pa
su Kalajevi pokuaji bili uzaludni. Naputanjem Kalajeve nacionalne politike,
njegov nasljednik Burijan (Istvan Burian) e izdejstvovati naredbu Zemaljske
vlade od 4. 10. 1907. kojom je bilo odreeno da se ima posve napustiti... doju-
eranje nazivanje jezika ovih zemalja kao bosanski jezik te da se zemaljski
jezik svuda oficijelno naziva srpskohrvatski jezik a formula zemaljski jezik
da se moe zadrati gdje je openito rije o jeziku zemlje.
12
Pod egidom otvaranja grada prema svijetu i urbanizacije prema mode-
rnim naelima, u Bihau su austrougarske vlasti sruile bedeme tvrave i
stvorili slobodan prostor za novu gradnju i otvaranje novih ulica. ak je stano-
vnitvo iseljeno iz centralne gradske zone da bi se sredinji dio grada uredio po
zamisli arhitekata. Slino je uraeno u Cazinu, Bosanskoj Krupi, Bosanskom
Petrovcu, Sanskom Mostu i Kljuu.
13
11
Prema opisu Beograda koga je 1660. godine dao Evlija elebija, u Beogradu je
bilo 270 damija, 19 mesdida, 8 medresa, 17 tekija, 26 javnih esmi, 6 karavan-saraja i
1 imaretski han, 21 trgovaki han, 7 bearskih soba i dr. U Beogradu je tada ivjelo 98.000
stanovnika razliite narodnosne pripadnosti. On je bio glavni trgovaki centar ovog dijela
Evrope u ijoj je ariji 3.700 duana. U Beograd se uvozila roba iz Misira, Sirije, Saide,
Bejruta i Izmira i dalje transportovana u Maarsku, Poljsku, vedsku, Mletke, Bosnu i
drugdje. Tamo je radila livnica topova i proizvodio se barut.
12
Senahid Halilovi, BOSANSKI JEZIK, Biblioteka Kljuanin, Sarajevo 1991,
str. 27, prema Devadu Juzbaiu, JEZIKO PITANJE U BIH PRED PRVI SVJETSKI
RAT, Svjetlost, Sarajevo 1973, str. 9 i 10.
13
Iz studije opravdanosti osnivanja Zavoda za zatitu kulturno-istorijskog nasljea
Unsko-sanskog kantona. Autori dr. Sabira Husedinovi, Mevlida Serdarevi i Svetozar
Pudari, izdava Asocijacija za interkulturalne aktivnosti i spasavanje nasljea RBiH,
Sarajevo, 1998. str. 122.
830
Za vrijeme komunistike vladavine dehumanizacija Bonjaka se nasta-
vlja, prvo i najznaajnije, Bonjacima jedno vrijeme nije bilo doputeno da se
nacionalno identifikuju kao Muslimani, Bonjaci ve im je ostavljena
mogunost da se opredijele po vlastitom izboru kao Srbi ili Hrvati. Ako nisu
pristali na ponueni izbor, mogli su biti neopredijeljeni. Dravnim mjerama
se po svaku cijenu nastojalo pobrisati kolektivno povijesno sjeanje Bonjaka
na njihovu vjeru, tradiciju i kulturu. Mada je u Ustavu FNRJ pisalo da e se
u Jugoslaviji potivati vjerske slobode i da e vjera biti odvojena od drave,
godine 1950. donesen je Zakon o zabrani noenja ferede i zara, enske
tradicionalne i vjerske odjee. U lanu 1. Zakona kae se: Izraavajui elje
narodnih masa, radnih kolektiva i masovnih organizacija, a u cilju da se
ukloni vjekovna oznaka potinjenosti i kulturne zaostalosti ene muslimanke,
da se olaka eni muslimanki puno koritenje prava izvojevanih u NOB-i i
socijalistikoj izgradnji zemlje, i da se obezbijedi puna ravnopravnost i ire
uee u drutvenom, kulturnom i privrednom ivotu zemlje, zabranjuje se
noenje zara i ferede i svako pokrivanje lica ene.
14
U propagandnu akciju
bile su ukljuene vjerske strukture tada zvane Islamske vjerske zajednice
(IVZ), pa je i sam reisu-l-ulema Islamske vjerske zajednice u FNRJ, Hadi
Ibrahim ef. Feji, objanjavajui da nema vjerskih zapreka skidanju ferede i
zara i da je taj in patriotska dunost svakog muslimana, da do kraja probudi
svijest ene muslimanke, da osloboena zara i ferede konano krene u korak
sa razvojem ostalih ena FNRJ.
15
Iste godine zatvoren je posljedni mekteb
.....a poduavanje djece u damijama nije bilo doputeno. Godine 1952.
zatvorene su sve tekije u BiH i zabranjeni su svi derviki redovi....ukinuta
muslimanska kulturna i obrazovna drutva Gajret, Narodna uzdanica i dr.
Zatvorena je muslimanska tiskara u Sarajevu i do 1964. bilo je zabranjeno
izdavati islamske udbenike u Jugoslaviji....Mnoga muslimanska groblja
pretvorena su u parkove i gradilita za uredske i stambene zgrade.
16
Na udaru
su bili i objekti koje su stoljeima imuni muslimani gradili i namjenjivali u
14
Preuzeto iz Glasnika Vrhovnog islamskog starjeinstva u FNRJ, godine I, br. 8
do 10, avgust-oktobar 1950, str.278
15
Citirano iz Rezolucije Vrhovnog vakufskog sabora Islamske vjerske zajednice u
FNRJ, objavljeno u Glasniku Vrhovnog islamskog starjeinstva u FNRJ, god. I, br. 1 do
3, januar-mart. str. 19.
16
Isto.
831
karitativne svrhe. Kulturocidni postupci i dehumanizacija Bonjaka dobivala je
in legalizacije tako to su politiki ciljevi i nakane oblaeni u pravno ruho.
Kulturocid kao cilj, a ne posljedica rata
Najnoviji genocid i kulturocid nad Bonjacima u agresivnom ratu izvren
je na najbrutalniji nain. Bili smo svjedoci kulturnog genocida, pokuaja da
se izbrie jednu itavu kulturu - njene graanske institucije, damije, knjinice
i kole, njezine budue voe. Sve ono to nije iskorijenjeno trebalo je to vie
udaljiti, i unititi svaku mogunost povratka. Ti ratni zloini nisu bili sluajni,
ve direktan ishod politike koju su vodili Slobodan Miloevi i Radovan
Karadi, pa su oni isto tako krivi kao da su sami palili fitilje, povlaili okidae,
ili vozili buldoere preko masovnih grobnica.
17
Destrukcija nad kulturnim nasljeem Bonjaka u Bosanskoj krajini dio je
ukupnog kulturnog nasilja poinjenog u Bosni i Hercegovini. Ruilaka ene-
rgija agresora po svojim manifestacionim oblicima i posljedicama ni u emu
se ne razlikuje. U ovoj agresiji pojam etniko ienje, dobiva novu, jezivu
aktuelnost...
18
Na prostoru Bosanske krajine koji je agresor osvojio gotovo je
svo bonjako i hrvatsko stanovnitvo protjerano, odvedeno u logore i poubi-
jano. Istovremeno sa progonima i ubijanjima nemilosrdno je unitavana ili
opljakana imovina tih nesretnika. Unitena su sva kulturna, materijalna i
duhovna dobra u odsutnosti svih kriterija. Na ovom podruju bilo je bisera
svjetske graditeljske batine. To su damije Ferhadija i Arnaudija. One nisu
poteene ruilakog mentaliteta koje je zadobio vojnu i politiku mo. U
ruilakom pohodu poruene su i sve ostale damije i drugi sakralni objekti
(turbeta, tekije, abdesthane, gusulhane, niani poznatih Bonjaka, vakufske
zgrade). Sve je to vreno
s verom u boga, za Slobu i otadbinu,

19
Cjeloku-
pno kulturno graditeljsko nasljee u Bosni i Hercegovini protkano je eleme-
ntima sakralnog ili su u cijelosti sakralnog karaktera. Kada se govori o
17
Warren Zimmermann, IZVORI JEDNE KATASTROFE, Globus-Znanje, Zagreb,
1997. godine str. 259.
18
Karl Bildt, MISIJA MIR, Zid, Sarajevo, 1998, str. 518.
19
Ivan Stamboli, PUT U BESPUE, Radio B 92, Beograd, 1995. str 229.
832
kulturnom nasljeu Bonjaka u prvom se planu nalazi damija kao njegovo
ishodite. Meutim, iako je damija ishodite islamske umjetnosti to nije
smetalo da u ovoj umjetnosti bude ostvareno estetsko jedinstvo sakralnog i
profanog fenomena.
Iz kua prognanika odneseni su unikatni i vrijedni etnoloki proizvodi,
nakit od plemenitih metala, ukrasni vezeni radovi, gobleni, tradicionalni areni
tepisi, muziki instrumenti, umjetnike slike, vrijedne zbirke knjiga, biblioteke
i sl. Tamo gdje su agresorske vlasti uspostavile svoje organe zatirano je, bez
ikakve selekcije, sve to bi ukazivalo na nacionalni, kulturni i religijski identitet
prognanog stanovnitva. Svi toponimi koji su u svom nazivu imali pridjev
bosanski izbrisani su. U Bosanskoj krajini to su: Bosanski Petrovac, Bosa-
nska Krupa, Bosanski Novi, Bosanska Gradika, Bosanska Dubica, Bosanska
Otoka.....Taj politiki folkor nije se zadrao samo na tome. Ruilaka dinamika
usmjerena je na itave kvartove u kojima su bile kue nesrpskog stanovnitva.
Ta injenica dovoljno potvruje da je unitavanje imovine i kulturnog naslijea
Bonjaka i Hrvata bio unaprijed isplanirani cilj, a ne posljedica ratnih dejstava.
U 17 opina Bosanske krajine srueno je 186 damija: 15 ih je tee ote-
eno i one se uglavnom nalaze na linijama razgranienja i u dubini slobodnog
teritorija gdje su gaane dalekometnom artiljerijom. Srueno je 47 mesdida,
14 turbeta, 58 gusulhana i abdesthana, jedna sahat-kula i veliki broj vakufskih
objekata. Uniteni su mnogobrojni niani (nadgrobni spomenici) visoke
umjetnike vrijednosti sa isto tako vrijednim tarisima.
20
Meu poruenim objektima jedan broj ih je svrstan u sami vrh svjetske
graditeljske batine i one su pod zatitom UNESCO-a:
1. Ferhadija damija u Banjoj Luci izgraena je 1579. Zadubina je
Ferhad-bega Sokolovia i predstavlja jedan od najljepih spomenika orije-
ntalne sakralne graditeljske umjetnosti. Graena je u klasinom osmanskom
stilu. Pred damijom se nalazi sahat-kula. To je bila prva izgraena sahat-kula
u Bosni i Hercegovini. Damija je bila spomenik prve kategorije i pod zatitom
UNESCO-a. Minirana je i sa zemljom sravnjena 7. maja 1993. u ranim juta-
rnjim satima;
20
Muharem Omerdi, PRILOZI IZUAVANJA GENOCIDA NAD BONJA-
CIMA (1992. DO 1995.) El Kalem, Sarajevo 1996. O graditeljskim vrijednostima poru-
enih damija, koritena je ISLAMSKA EPIGRAFIKA BIH, autora Muhameda Muje-
zinovia, Kulturno nasljee, Sarajevo, 1998, dio III.
833
2. Arnaudija damija u Banjoj Luci izgraena je 1594. Zadubina je
Hasana Defterdara. I ona je graena u klasinom osmanskom stilu. Zbog
visoke graditeljske i umjetnike vrijednosti svrstana je u red spomenika prve
kategorije. Sruena je istovremeno sa Ferhadijom. Na graevinskim parcelama
obiju damija izvrena je promjena namjene prostora. Otvoren je auto-parking;
3. Krzlar-agina damija u Mrkonji-Gradu spada u red vrijednih spo-
menika kulture. Nju je izgradio Mustafa-aga Bajazi pred kraj 16. stoljea.
Poruena je ve 1992. godine. Minaret joj je bio visok 30 metara, a u dvoritu
se nalazio lijep adrvan. Damija je svrstana u red spomenika druge kategorije;
4. Hamza-begova damija u Sanskom Mostu podignuta je 1557. U njoj
je uvano oko 50-ak manuskripta na orijentalnim jezicima. I ova damija je do
temelja sruena;
5. Sultan-Ahmedova damija u Prijedoru izgraena je 1747. Poruena
je poetkom rata;
6. Atik damija u Kljuu, stara preko 200 godina, je takoe poruena.
7. Musala
21
u Kamen-Gradu je jedina postojea musala u BiH. Nju je
sagradio sultan Fatih kada je boravio u ovim krajevima.
I danas vlasti u Republici Srpskoj, nakon pet godina od potpisivanja
Meunarodnog sporazuma u Dejtonu, energino stoje na stajalitu da ne treba
dozvoliti ponovnu izgradnju poruenih kulturnih i sakralnih objekata Bonjaka
u ovom entitetu. To je jo jedan od dokaza da je ruenje kulturnih spomenika
nesrpskog stanovnitva, bio unapred isplanirani cilj agresije. Zahvaljujui
principijelnosti dunosnika meunarodne zajednice i rezolutnom stavu naroda
da se vrate i obnove ivot na ovim prostorima, u Kozarcu je, a Kozarac je
paradigma stradanja Krajinika, ovih dana izgraena i otvorena prva damija
koja je na teritoriji pod jurisdikcijom Republike Srpske. Na ovom mjestu
prilii napraviti povijesnu reminiscenciju u 16. stoljee kada je Osmanska
carevina bila najmonija evroazijska sila. Takvu silu niko nije mogao primo-
rati, a to nije bilo ni potrebno, da dozvoli gradnju Saborne crkve u Sarajevu
1538. godine, samo sedam godina nakon poetka gradnje Begove damije
21
Legenda kae da je Muhamed II Fatih prilikom osvajanja Kamen-Grada 1463.
na mjestu na kojem je klanjao dumu-namaz, dao sagraditi musalu, tj. damiju na
otvorenom prostoru. To je ustvari bio mihrab i mimber i sluila je za klanjanje velikog
broja ljudi, najee vojnika. Natpis nad mihrabom glasi: U svrhu da se i u ovim
krajevima uje glas vjere u Boije jedinstvo. Podigao je sultan Fatih prilikom svog
boravka na ovom mjestu.
834
(1531), ili velikog vezira Mehmed-pau Sokolovia da 1557. obnovi Peku
patrijaiju. Tu nije trebalo prinude jer se ivio model zajednikog ivljenja.
Osmansko carstvo bilo je, kao i Rimsko i Bizantijsko, carstvo kulture, a ne
nacionalne ideologije. Ideja vodilja osvajanja tuih teritorija, nije bila nacio-
nalna ili vjerska stvar. Bio je to politiki interes drave i logike opstanka. Da
nije tako, zar bi Osmansko carstvo moglo postojati na tako velikom prostoru
(oko osam miliona kvadratnih kilometara) sa tako malim turskim etnikim
elementom.
Pored kulturnog i graditeljskog nasljea, razaranja i teka oteenja i
devastaciju pretrpjeli su javni objekti i infrastruktura. Na podruju Unsko-
sanskog kantona, teko je oteeno i devastirano preko 140 kolskih objekata.
Do oteenja i devastacije dolo je usljed koritenja ovih objekata u vojnike
spavaonice ili/i skladita naoruanja. U kolama je uniten kolski namjetaj,
biblioteke, nastavna sredstva i pomagala. U Bosanskoj Krupi, uniten je
cjelokupni biblioteki fond, oko 50 hiljada knjiga ili 13 hiljada naslova.
Likovna kolonija Krunica opljakana je za 350 umjetnikih slika.
U Bosanskoj krajini nisu stradali samo vjerski i kulturni objekti Bonjaka.
U barbarsko-ruilakom stampedu spaljeno je i srueno sedam katolikih
crkava i grobaljska kapela, deset pravoslavnih crkvi, osam crkvi pretrpjelo je
tea oteenja i devastacije, a sedam je lake oteeno. Unitene su etiri
popovske kue i poruena je jedna kapela. Na nekoliko grobalja bilo je ote-
enja na nadgrobnim spomenicima. Ruenja i oteenja desila su se 1995. za
vrijeme oslobaanja teritorija opina Bosanska Krupa, Sanski Most, Klju i
Bosanski Petrovac.
Zbog dehumanizirajueg odnosa prema Bonjacima koji, kako smo
vidjeli, ve vijekovima traju, kod njih se stvarala i stvorila socijalna reakcija
koja se manifestira kroz jaku kulturnu rezistenciju na referencijalne take
njihove identifikacije, signume ivota u vremenu i prostoru. Ono to je svo-
jstveno rezistencijalnim kulturnim mehanizmima Bonjaka je to to oni nisu
bili smetnjom kulturnim strujanjima sa kulturama i subkulturama okruenja.
U arsenal socijalnih reakcija, spada po naem miljenju ekspandirana gradnja
damija u podrujima u kojima su poruene i tako se Bonjaci stvarno i
simboliki, vraaju svom duhovnom izvoritu i prepoznatljivom civiliza-
cijskom kodu.
22
22
Dr. Jusuf iga, UVOD U SOCIOLOGIJU KULTURE, Bosanski kulturni centar,
Sarajevo 1995, str. 13.
835
Rat u BiH unitio je dostignuti, vjekovni stvarni supstrat kulture zaje-
dnikog ivljenja razliitosti. Zasadi te kulture datiraju jo iz srednjovjekovne
Bosanske drave. Bosna je i tada imala ono to mnogi nisu, a to su prieljkivali.
Bosansko drutvo je bilo sekularno drutvo. Zateeni model suivota Osma-
nlije, svojim dolaskom, nisu unitili. O tome svjedoe izdate ahdname; prvo,
pripadnici pravoslavne odnosno grke vjere 1453. a zatim katolicima-franje-
vcima, deset godina kasnije. To je bila prava povelja sloboda, formalno-
pravno priznavanje vjerskih sloboda, imovinskih prava, zatite tjelesnog i
moralnog integriteta pripadnika drugih vjeroispovijesti. Danas na tome insi-
stira meunarodna zajednica da bi rekonstruirala bosansko drutvo.
I kasnija zbivanja u Bosni suprostavljaju se steenim stereotipijama
Zapada da je ovaj bosanski prostor Hobskovsko (Thomas Hobbs) okruenje u
kojem vlada prirodno stanje gdje je na djelu princip Bellum omnium in
omnes. Ve 1992. godine evropska javnost bila je pogreno obavijetena o
stanju na ovim prostorima. Nju su ponekad pogreno obavjetavali i neki
znaajni ljudi u svjetskoj politici koji su, takoe bili pod snanim uticajem
stereotipija. Podsjetimo se samo izjave pokojnog Miterana: ta se tu moe to
stanje je stvorila povijest. To je znaajno uticalo da drutvena dinamika
Zapada bude onakva kakva je bila.
Bonjaci-Krajinici, uglavnom, nisu barbarusu odgovorili barbarusom.
Kulturni i sakralni objekti pripadnika drugih naroda ostali su u vertikalnom
poloaju. Svjedoe to crkve u Velikoj Kladui, Osretku, Gati-Ilidi u Bihau,
Bosanskoj Krupi, Bosanskom Petrovcu, Sanskom Mostu...One koje su ote-
ene, oteene su usljed ratnih dejstava to se ne bi moglo okvalificirati barba-
rskim ponaanjem.
Bonjaci su prestali gajiti iluzije da e svijet biti onakav kakvim su ga
stoljeima prieljkivali. U tome im je pomogla meunarodna zajednica u kojoj
humanistiku retoriku ne slijede djela. Drugi e se potezati za argumentima
zato je zapad dozvolio da se pred sam ulazak u 21. stoljee, na Balkanu, u
Bosni, dogodi takav moralni sunovrat. Steena iskustva Bonjaka kroz 20.
stoljee, definitivno je promijenilo njihovo perceptivno stajalite. Trauma-
tinost, dubina, snaga i zagonetnost tog iskustva, takvih su dimenzija da ni
jedna ideja, ni jedan filozofski kredo, nijedan teorijski uvid, ne mogu ui u
refleksiju i istraivanje ako svoje tlo ne moe nai u tom iskustvu i ako nisu
s njim u iritirajuem dosluhu.
23
23
Esad Zgodi, IDEOLOGIJA NACIONALNOG MESIJANSTVA, Vijee kon-
gresa bonjakih intelektualaca, Sarajevo, 1999, str. 202.
Prof. dr. John B. Guld
PONOVO I OPET NIKADA VIE
Po pozivu i obrazovanju ja sam naunik iz oblasti drutvenih nauka, a
kao naunik drutvenih nauka zahvaljujem na prilici da uestvujem u projektu
kakav je ovaj. Uasi koji su se dogodili u Bosanskoj krajini nikada se ne smiju
zaboraviti, a vano je da se oni mogu sagledati sa naunog aspekta tako da
budue generacije znaju da se desio genocid i da se on dogodio ovdje. Istorija
ima naina da vremenom postane revizionistika, ali sveobuhvatna nauna
kompilacija dokaznog materijala osigurae da budui pobornici revizije ne
mogu nikada prikriti ratne zloine. Ovi uasi su stvarni, i oni ne smiju biti
zaboravljeni.
Kaem da sam naunik drutvenih nauka, ali u vremenima kao to su ova,
stvarno bih elio da sam naunik prirodnih nauka. Zavidim Dosefu Salku
(Joseph Salk), Madam Kiri (Maria Curie - Sklodewska) i mnogim drugim
biolozima, hemiarima i fiziarima koji su transformirali svijet. Kada naunik
prirodnih nauka napravi neko otkrie, svijet se stvarno mijenja. Pronaite lijek
za djeju paralizu i proizvee se vakcine za spreavanje epidemije te bolesti.
Izumite sijalicu i svijet nee vie ivjeti nou u mraku. Ali, ako istraivanje iz
drutvene nauke samo opisuje i objanjava ljudsko ponaanje, nee promijeniti
nain na koji ljudi postupaju ili ive. Borite se za standarde ljudskih prava, a
vlade e ih jo uvijek ignorisati. Istraujte etniku mrnju, a ubijanja e se
nastavljati. U stvari, bosanski genocid tako straan kakav je bio, jedan je od
najmanje pet takvih primjera tokom posljednjeg vijeka. Turci su ubijali
Jermene, nacisti su skoro istrijebili Jevreje, Crveni Kmeri su desetkovali
Kambodu, a nedavno je pleme Hutsi istrijebilo pripadnike plemena Tuci.
Molim vas da ne shvatite pogreno. Nikada ne bih elio da minimiziram
uas koji se desio u Bosni. Nema isprike za genocid, i potpuno je jasno da je
rat u Bosni bio agresorski ratni pohod, a ne graanski rat. Ali, istovremeno mi
u zajednici za ljudska prava esto elimo da pitamo zato svijet nije zato
Zapad nije intervenisao da se zaustave ova zvjerstva. Sa svim dunim poto-
836
837
vanjem, mislim da bi realnije pitanje bilo pitati zato bi Zapad intervenisao.
Ovo bi moglo da ne bude popularno pitanje. Pretpostavljam da u tome ima
elemenat cinizma. Ali to je pitanje, mislim, koje odraava realpolitiku meu-
narodne intervencije. Ne moe se jednostavno gledati u Bosnu u kontekstu
Jermena, Jevreja, Kambodanaca i pripadnika plemena Tuci i oekivati da
Zapad zaustavi taj uas.
To to Zapad nije, ili ne bi intervenisao ni na koji nain ne opravdava
to nije
1
zaustavio zvjerstva. Ali, kako sam rekao na Bonskom kongresu
2
prije pet godina, ovi na Zapadu uglavnom ele da trampe stabilnost za ljudska
prava. To znai, ako moemo postii mir, koji znai prestanak granatiranja,
spremni smo da prihvatimo relativan mir ak i ako on samo legalizuje nepo-
dnoljivi rezultat.
Postoje drugi razlozi iz kojih Zapad, a naroito Sjedinjene Amerike
Drave, nisu intervenisale ili realnije, intervenisale su kasno i nedovoljno -
u bosanskom ratu. Neke od ovih taaka istakao sam na pomenutom Kongresu,
tako da ne elim da se ponavljam. Ipak mislim, bilo bi korisno dotai ih bar
kratko.
Da bi se razumjela strategija amerike intervencije, mora se razumjeti
takozvani vijetnamski ratni sindrom, nae zajedniko i decenijama dugo
oajavanje nad kipcem koji je bio poraz Sjedinjenih Drava ili u najmanju
ruku propust da pobijede u vijetnamskom ratu. Osjeali smo se nemoni,
oklijevali smo da ukljuimo amerike trupe i rizikujemo amerike ivote u
Bosni kada se sukob tada opisivao kao graanski rat meu istorijski zaraenim
narodima. Mislili smo da evropske zemlje treba da gase ratni poar u vlastitom
dvoritu.
U isto vrijeme, sa rastakanjem Varavskog bloka Sjedinjene Drave su
bile oprezne da ne bi uznemirile Ruse. Ruska vojna sila je bila jo uvijek u
1
Zapad esto podrazumijeva jedinstvenu politiku zajednicu koja djeluje
zajedniki. Ali, kako ukazuju mnoge nesaglasnosti izmeu Sjedinjenih Amerikih Drava,
Francuske, Ujedinjene Kraljevine i Njemake, gotovo i nije bilo jedinstvenog stava
u pogledu rata u Bosni.
2
Kongres za dokumentaciju genocida u Bosni i Hercegovini, odran u Bonu
(Bonn, Njemaka) 31. avgusta do 4. septembra 1995. Zbornik radova GENOCID U
BOSNI I HERCEGOVINI 1991-1995. objavljen u Sarajevu 1997, str. 517 do 519.
borbenoj snazi, iako je privreda zemlje klizila u recesiju ili dublje. Sjedinjene
Drave nisu vjerovale da bi mogle ponuditi da na nekoga drugog prenesu
svoju raniju protivniku i preostalu nuklearnu silu. Smatrajui da su Rusi
osjeali etniko srodstvo prema Srbima, Sjedinjene Drave su oklijevale da
energino interveniu protiv Srba u Bosni i da rizikuju osvetu Rusa bilo na
terenu ili u globalnim pitanjima.
U prvim godinama rata u Bosni predsjednici Sjedinjenih Drava bili su
politiki oslabljeni. Dord Bu (George Bush) je 1992. godine vodio kam-
panju za ponovni izbor sa jedva jednom treinom Amerikanaca koji su
izjavljivali da bi za njega glasali. Te jeseni, Bil Klinton (Bill Clinton) bio je
izabran sa manje od veine glasaa i on je poeo svoju funkciju predsjednika
orijentiui se na politike koje su samo oslabile njegov mandat. Od tada,
Klintonova popularnost nastavila je da opada tokom nekoliko godina, to je
znailo da ak i ako je elio intervenisati u ratu u Bosni (a vrio je kampanju u
ovom smislu), on nije imao politikog kapitala da to uini.
Konano, postoji razlog da neki oklijevaju da to kau glasno. A to je
nevoljkost, mislim, nastala iz srama. Jer, dok bi samo nekolicina priznala to
javno, injenica da su Bonjaci muslimani, a da su Srbi hriani, pomutila
je interese Zapada u bosanskom ratu. Da je bio sluaj da muslimani kolju
hriane, uglavnom kranski Zapad bio bi se digao protiv istrebljenja naroda
koji je kao oni. Ta bi borba takoe ila naruku zapadnom, a posebno, ameri-
kom strahu od muslimanske agresije. Iran, Irak, Sirija, Afganistan bilo bi
lako prepoznati muslimaske agresore na Balkanu, u poreenju sa drugim
opasnim despotskim voama na Bliskom Istoku. Ali, kao to znamo, situacija
u Bosni bila je upravo obratna. Pravoslavni (hriani) su bili agresori, a
muslimani su bili ubijani. Takav scenario ne samo da se nije uklopio u pogled
na svijet Zapada o muslimanskim ratovanjima, nego nije bilo nikakve uvri-
jeene simpatije Zapada za muslimanske interese. Istinu govorei, Bonjaci su
daleki krik drevnih, nekada fanatinih muslimana Bliskog Istoka, ali Zapad je
imao malo razloga da intervenie u korist muslimanskih interesa tokom druge
polovine posljednjeg vijeka. Da bismo vidjeli Bonjake da su upravo kao
mi i da bismo priznali da muslimani nisu bili samo pod prijetnjom, nego da
su zasluili zatitu Zapada zahtijevalo je vremena, vremena koji Bonjaci
nisu imali.
838
Kao to sam rekao, ove ideje naveo sam ranije, na Kongresu 1995. godine
sa temom slinoj ovom sadanjem projektu. Ne elim ponavljati svoj argu-
ment. Pitanje prije nego ga upotrijebim, jeste gdje moemo ii odavde? ta
moe knjiga kao to je ova, i nauna Konferencija iz koje je ona rezultirala,
uiniti da se unaprijedi mir i vlada zakonitost na Balkanu?
Poeu sa pitanjem ponienosti. Kao stranac, ne mogu dokuiti u sr
Balkana i poeti propisivati rjeenja za probleme ovog regiona. Zaista, kako
elim da ukratko zakljuim, je da sentiment moda stoji iza dugoronog
neuspjeha Dejtonskih dogovora. U ovom momentu balkanske istorije, Zapad
ne moe diktirati Bonjacima, Hrvatima i Srbima ta je za njih najbolje. Ljudi
Balkana se moraju opredijeliti kako najbolje da slue svojim potrebama.
Uesnici Bonskog kongresa su bili iscrpljeni pokuavajui da shvate koji
su motivi Zapada na Balkanu, koji su budui planovi Zapada i kako ponovo
skrenuti panju Zapada. Ja, oigledno dolazim sa Zapada. Poto ne mogu
pretpostaviti da govorim ispred Zapada ili ak Ujedinjenih nacija, mislim da
je vano za ljude na Balkanu da shvate situaciju sa kojom se suoavaju na
Zapadu.
Tokom konferencije vie od jednog uesnika govorilo je o srpskoj
propagandnoj maini uporno dokazujui da je trebalo da Bonjaci imaju bolje
politiko zastupanje na Zapadu, kako bi njihova situacija izala van granica
zemlje. Poruka je izgleda bila, da je Zapad samo shvatio uas situacije Bo-
njaka on bi intervenisao odlunije, da su zapadni lideri samo uvidjeli da
Dejtonski dogovori ne funkcioniraju, oni bi postupili drugaije. Sa dunim
potovanjem prema onima koji su govorili, ja mislim da su pogreno ocijenili
situaciju na Zapadu. Zapad shvata ta se desilo u Bosni i Hercegovini i veina
zapadnih lidera priznaju da je drava razdvojena na dvoje u najboljem sluaju
zavoj preko rane koja dugo vremena curi. Rjeenje nije vratiti udarac propa-
gandnoj maini sa vie propagande. ak i da je ikada bila srpska propagandna
maina na Zapadu tvrdnja koju ne uspijevam prihvatiti kao injenicu ona
bi skoro sprijeila da se govori o ratu u Bosni. Zapad zna ta se desilo. Mi sada
treba da shvatimo zato se to desilo.
S obzirom na krajnju nemoralnost bosanskog rata, bilo bi razumljivo da
se Bonjaci nisu iscrpljivali u pouavanju Zapada. Vjerujem da je bilo malo
koristi pri pruanju pomoi svijetu da shvati kako bi se cijepanje jedne zemlje
839
840
pretvorilo u genocid. Pod shvatanjem podrazumijevam poznavanje na dva
razliita nivoa prvo, socijalnih i psiholokih strasti koje bi dovele inae
razumni narod do stranih radnji i drugo, politikih odluka koje su donesene
- i unutranjih i vanjskih a koje su utjecale na napredak.
Pronicljivi italac moe prepoznati ovu optubu kao poziv na hladnu
analizu izraz koji je, s obzirom na istoriju bosanskog rata, moda duhovita
besmislica (oksimoron) kada se opisuje Balkan. Ali, ja moram upozoriti sve
koji trae objanjenje ovoga rata da je upravo sada posebno znaajno pridra-
vati se injenica. Pretjerivanje i nekoritenje naunih standarda samo poziva
Zapad da objanjava cijeli sukob kroz tumaenje starih balkanskih mrnji.
Ja ne mislim da je bosanski rat bio graanski rat starih mrnji to je bio
sraunati akt etnikog ienja. Ali svaka urba da se propagandom bori protiv
propagande vrijea dugorone interese Bonjaka na Zapadu dozvoljavajui
drugima da devalviraju njihove motive.
Kako Zapad poinje da nalazi smisao u besmislenom, bilo bi takoe
korisno razmotriti komparativne analize izmeu situacije u Bosni i drugih
dogaanja genocida. ta je s ljudskom prirodom da omoguava nekima da
se tako iscrpljuju unitavanjem drugoga? Jesu li postojali zajedniki motivi,
strategije ili serije dogaaja izmeu nekoliko sluajeva pomenutih ranije?
Kako se stanje Bosne razlikuje od ranijih sluajeva genocida? I ovdje, oni sa
Balkana moda su suvie blizu samoj situaciji da bi dali ovakvu vrstu analize,
ali ona je prijeko potrebna.
Konano, Zapad treba i dodatnu vrstu analize ovoga rata politiku
analizu. Svakako, napisani su brojni lanci i knjige o pogrenim koracima
Zapada tokom sukoba, ali bi sada mogao biti momenat da se razmotre poli-
tike kalkulacije donosioca odluka unutar Bosne. Ovo ne znai da to bude
nastojanje da se ukore rtve. Bonjaci treba da znaju da na Zapadu ve postoje
nauna istraivanja koja ocjenjuju politike pogrene kalkulacije donesene u
predratnoj Bosni i Hercegovini. Na primjer, knjiga Brendana O ija, KRIZA
U BIHAU,
3
pita da li je predsjednik Izetbegovi napravio strateku greku
zato to nije prihvatio podijeljenu Bosnu 1992. S obzirom da je rat dao isti
rezultat i kotao mnogo ivota, je li O i u pravu? ta je sa O ijevom tvrdnjom
da je Fikret Abdi podijelio Bonjake tako da oni nisu mogli efikasno odbiti
3
Brendan O. Shea, CRISIS AT BIHA (KRIZA U BIHAU).
bosanske Srbe? Ovo su bez sumnje kontroverzna pitanja, ali to su ona koja
vremenom zasluuju pravednu ocjenu. To su takoe pitanja u kojima Zapad
duboko trai perspektivu Bonjaka. Svakako, Zapad moe pokuati da odgo-
vori na ova pitanja, ali Bonjaci su bolji izvor za takav odgovor.
Priznajem da su ovo recepti za opasan lijek i alim to i ostatak moje
poruke nije vie ruiast. Kako su drugi autori priloga ovoga toma skloni da
primijete, Dejtonski dovogori su ispunjeni upljinama i vjerovatno nee
obezbijediti adekvatno dugorono rjeenje za Balkan. Ali, i pored toga, Bo-
njaci treba da shvate da Bosna i Hercegovina nije vie prioritet Zapada, a
najvjerovatnije niti Sjedinjenih Drava. U Sjedinjenim Dravama kae se da
je dobro neprijatelj odlinog. U Bosni i Hercegovini, osrednje rjeenje je
neprijatelj istinski adekvatnog rjeenja. Sve dok nasilje ne bude zahvatilo
cijelu Bosnu i Hercegovinu, sve dok je geopolitika Balkana stabilna u oima
Zapada, malo e biti inicijativa da Zapad upotrijebi politiku volju da ispravi
Dejtonske dogovore. Zaista je to strana ironija da, bar u Sjedinjenim Dra-
vama, sve dok se zvjerstva u Bosni ne budu prikazivala na naim TV vijestima,
postojae malo interesa da se ponudi intervencija Sjedinjenih Drava na
Balkanu. Ameriki kongres je izrazio svoju elju da povue amerike trupe,
jedan od kandidata za predsjednika izraava isti stav, a ameriki narod vjeruje
da je u Bosni i Hercegovini sve zakovano, jednostavno zbog toga to je rat
siao sa prvih stranica svjetskih novina.
Ovakva situacija je morala pogoditi Bonjake kao nepravedna, to ih je
Zapad uvukao u Dejtonske dogovore, a ipak sada nije voljan da upotrijebi
politiku volju da ispravi ove aranmane. Bonjaci su u pravu, ali to je naalost,
sadanja politika stvarnost. Ne vrijedi eljeti drugaije; Zapad je u sutini
predao budunost Bosne i Hercegovine Bonjacima. Sudbina Bosne lei u
njoj samoj.
Dakle, zakljuujem sa nadom za Bosnu i Hercegovinu i molim se da
bude u stanju podnijeti svoj novi teret. Cijelo vrijeme mog boravka u Bosni i
Hercegovini istraivao sam i redovno sretao mlade ljude. Mnogo manje od
autora priloga u ovom projektu, pokazali su samo skroman interes da govore
o ratu u Bosni ili zvjerstvima koja su tada poinjena. Umjesto toga, oni su
zaokupljeni budunou i svojim eljama da krenu naprijed i tragaju za svojim
ivotnim snovima.
841
OPTA PITANJA I MEUNARODNI
ASPEKTI POINJENIH ZLOINA
Dr. Sran Vukadinovi
CRNOGORSKA STRANA ZLOINA U BOSANSKOJ KRAJINI
ZA VRIJEME AGRESIJE NA BOSNU I HERCEGOVINU 1991 - 1995.
Uvod
Zvanina Crna Gora koju je personifikovala vlast izabrana na prvim
poslijeratnim viestranakim izborima odranim decembra mjeseca 1990.
godine, od poetka je direktno ili indirektno podravala srpske nacionaliste.
Sprega komunista u Crnoj Gori i nacionalista u Srbiji konstituisala je jedan
specifian zloinako-totalitarni pokret i ideologiju, razliit i od nacizma i
od faizma. Moe se rei da je rije o svojevrsnom tipu balkanskog komu-
nacizma u kojem je crnogorska vlast u periodu do 1995. odnosno do 1997. bila
najobinija ekspozitura nacionalistikog reima u Beogradu. Crnogorsku
stranu zloina u Bosni i Hercegovini u razdoblju od 1991. do 1995. ine akti-
vnosti i djela zvanine vlasti na sprovoenju i ostvarivanju ciljeva komunisti-
kog pokreta i ideologije. Navedeni ciljevi ostvarivani su razliitim sredstvima,
a veoma upeatljivi dokazi crnogorske strane zloina nalaze se na stranicama
tada jedinog dnevnog glasila Pobjede, koja je bila pod apsolutnom domina-
cijom vlasti oliene u jednoj partiji Savezu komunista Crne Gore od juna
mjeseca 1991. Demokratska partija socijalista.
Crnogorska strana zloina u Bosanskoj krajini, odnosno Bosni i Herce-
govini moe se posmatrati kroz tri ravni. Jednu ini aktivno i neposredno
uee njenih graana u zloinakim operacijama na strani velikosrpskih naci-
komunista. Drugu predstavlja ponaanje i pisanje medija koji su djelovali i
izlazili u Crnoj Gori i koji su, izuzev par pojedinanih sluajeva, bili u slubi
pomenutog zloinakog projekta. To e i najveim dijelom biti predmet ovog
rada. U treoj ravni su, na jednoj strani, aktivnosti zvanine Crne Gore koja
je u tome razdoblju bila marioneta i instrument u funkciji zamiljenog stvaranja
velike Srbije.
Drugu stranu ove ravni predstavlja egzistiranje alternativne Crne Gore
koja je u periodu od 1991. do 1995, na alost, bila manjinska i koja je osuivala
i javno se suprostavljala politici marionetizma crnogorske vlasti, zloina,
unitenja i razaranja.
845
Jedan od metoda na osnovu kojih se moe ukazati na crnogorsku stranu
zloina u Bosanskoj krajini za vrijeme agresije na Bosnu i Hercegovinu od
1991. do 1995. je analiza sadraja. U ovom konkretnom sluaju izvrena je
analiza dominantnih sadraja i ideja, kao i cjelokupnog pisanja dnevnog lista
Pobjeda o dogaajima u Bosanskoj krajini u navedenom razdoblju. Pobjeda je
tada bila jedini dnevni list u Crnoj Gori,
1
koji je bio pod direktnom i apso-
lutnom kontrolom vlasti.
Istraivaki postupak koriten u ovom radu je dosta jednostavan. Po
hronolokom redu se tretiraju odreeni tekstovi objavljeni u Pobjedi u periodu
jul-oktobar 1993. godine, koji na upeatljiv nain pokazuju konstituisanje
javnog mnijenja Crne Gore. Ono e opravdavati i podravati nastupajuu
ideologiju zla i zloina. Pisanje ovog dnevnog lista o dogaajima u Bosanskoj
krajini u navedenom periodu prezentirano je tako da se prvo navede nekoliko
napomena ili kraih objanjenja, a zatim se citira dio teksta, koji se ukratko
prokomentarie. Ovakav postupak je odabran, s jedne strane, zbog prostorne
ogranienosti teksta za predvieni nauni skup, a s druge strane veoma je
efektan u iznoenju sadraja koji su na ovaj nain imali uticaja na zloine u
Bosanskoj krajini.
Pisanje dravnog glasila Pobjeda iz Podgorice u slubi zloina u
Bosanskoj krajini 1991. do 1995. godine
Jedino dravno glasilo Crne Gore poetkom 90-tih godina je list Pobjeda
ija je osnivaka prava, upravo u tom razdoblju preuzela Skuptina Crne
Gore. Da bi okolnosti po valjano informisanje graana Crne Gore bile nepo-
voljnije Pobjeda je i jedini dnevni list u periodu od 1991. do 1995. godine.
Ratnohukaku kampanju u tadanjoj Jugoslaviji prema svemu to nije
srpsko ovaj list zapoeo je poetkom 90-te godine.
Da bi netrpeljivost prema pripadnicima pojedinih naroda bila to vea
list se sluio svojevrsnim podmetanjima i montaama. Tako je na stranicama
broja od 18. januara 1991. objavljen apel, navodno, grupe muslimanskih
intelektualaca iz Crne Gore, u kojem etrdeset poimenino nabrojanih poje-
1
Dnevni list Vijesti, kao sljedei list poslije Pobjede u Crnoj Gori, poeo je da
izlazi 1. septembra 1997. godine.
846
dinaca izraava svoje neslaganje sa zvaninom politikom dogovaranja o
buduoj Jugoslaviji. U tekstu pod naslovom NIJESMO RAVNOPRAVNI
istie se da Muslimani u Crnoj Gori nakon prvih viestranakih izbora,
odranih krajem 1999, nijesu ravnopravan subjekat dogovaranja zajednice
budueg ivljenja i da, kako istiu, u Crnoj Gori i nakon izbora vlada pseudo-
demokratija. U apelu se dalje istie da vladajua neostaljinistika vrhuka
nema spremnosti da muslimanski narod respektuje kao ravnopravni narod
u Republici. Zato jasno istiemo da Muslimani nijesu ravnopravno zastupljeni
u organima vlasti i drugim kulturnim i drutvenim institucijama u Crnoj Gori,
a to su najbolje pokazali prvi poslijeratni parlamentarni izbori u iju se regu-
larnost s pravom sumnja. Postojea vlast forsira samo one pojedince koji nose
muslimanska imena a koji u principu djeluju antimuslimanski. Poznato je da
Muslimani u Crnoj Gori ive bez svojih kulturnih i nacionalnih institucija.
Poslijeratna politika ukinula je sve institucije koje su Muslimani izmeu
dva rata njegovali sve u cilju bre asimilacije.
2
Svakome ko imalo bolje poznaje ili ko je osjetio euforinu atmosferu i
populistike nalete tadanjeg tzv. dogaanja srpskog naroda jasno je da bi
grupa pojedinaca koja pripada drugom nacionalnom korpusu teko napisala i
javno objavila ovako otro intonirano obraanje, u krajnjem smislu politiki
dosta netaktino i provokativno, bez obzira koliko ima istine u navodima, a
sigurno je da je ima.
No, Pobjeda je sa objavljivanjem ovoga apela ostvarila svoj naum.
Pojedinci potpisani izmiljenim i lanim imenima mogli su da odapinju svoje
otrovne strijele prema pripadnicima muslimanskog bonjakog naroda u
Crnoj Gori.
Navedeni apel je izazvao brojne reakcije preko stranica ovoga lista, i to
naroito u rubrikama koje objavljuju pisma italaca. Zapjenuani i ostraeni
korifeji velikosrpstva objavljujui i po dva-tri natpisa dnevno obilato su
koristili stranice ove rubrike koja je u Pobjedi nosila naziv Tribina, za
raspirivanje meunacionalne mrnje i stvaranje povoljne klime za budue
zloine. Inae, poznato je da su rubrike pisama italaca u listovima u Srbiji i
Crnoj Gori bili podstrekai zloina i genocidne politike koja je dolazila sa
podruja ova dva prostorna realiteta. Povodom prezentiranog apela musli-
manskih intelektualaca iz Crne Gore reagovali su pojedinci koji su se javno
2
NIJESMO RAVNOPRAVNI, Pobjeda, Podgorica, 18. januar 1991, str. 2.
847
deklarisali kao branitelji srpstva istiui da je ovaj apel u slubi podjela
koje idu na ruku neprijateljima naroda (?), jer pobogu, u takvoj Crnoj Gori
koja je kako kau izvela antibirokratsku revoluciju, a zapravo se radilo
o zloinakoj birokratskoj antirevoluciji. Muslimani su potpuno ravnopravni
sa ostalima.
Pojedini itaoci lista, koji su ustvari bili lano potpisani agitatori Veliko-
srpskog taba za destabilizaciju Crne Gore, a preko nje i susjednih podruja
pitaju se: ija su produena ruka muslimanski intelektualci?
3
Poto je
potrebna logistika bila stvorena na cjelokupnu situaciju reaguje i komentator
Pobjede istiui da: ...Poduhvat muslimanskih intelektualaca iz Crne Gore
ne moe se drugaije nazvati nego ravom namjerom i pokuajem da se
pogoraju ionako loi meunacionalni odnosi. Ostaje zagonetka koliko je
duboka veza meu muslimanskim intelektualcima iz Crne Gore i njihovim
bosanskohercegovakim kolegama, potpisnicima Rezolucije 84. Vjerovatno
nee dugo biti bez odgovora pitanje da li je moda jedan od njihovih ciljeva
autonomija Sandaka.
4
Ovaj primjer pokazuje poznatu tehnologiju ratnohukakih medija, u
periodu od 1991. do 1995, u stvaranju i modelovanju ambijenta u kojem su
neprijatelji svi oni koji ne podravaju velikosrpske asimilatorske pretenzije, a
takvi su, uglavnom, pripadnici svih nesrpskih naroda.
Meutim, nijesu samo Muslimani kojih je 1991. u Crnoj Gori ivjelo
89.614 ili 14,6% od ukupnog stanovnitva, zatim Albanci (40.415 ili 6,6%) i
Hrvati (6.244 ili 1%) bili predmet napada novinara i italaca Pobjede i
stvaranja netrpeljivosti prema njihovim pripadnicima. Tome su bili izloeni i
Crnogorci koji nijesu prihvatali ideologiju velikosrpstva i crnogorskog
marionetizma i koji su smatrali da na prostoru Crne Gore mogu ravnopravno
ivjeti pripadnici svih naroda. Takvi Crnogorci su na stranicama Pobjede u
argonu mitomanske srednjevjekovne svijesti nazivani Crnogorci 100% ili
Crnogorci-latinai ili Crnogorci-crnokouljai aludirajui na neke nesre-
ne istorijske momente iz blie i dalje istorijske prolosti na junoslovenskim
prostorima.
3
Pobjeda, 21. januar 1991, str. 2.
4
RAVA NAMJERA, Pobjeda, 25. januar 1991, str. 3.
848
Vjerovatno su se navedeni nazivi upotrebljavali da bi se razlikovali
ovakvi Crnogorci od Crnogoraca-Srba, ili Crnogoraca srpskog porijekla,
Crnogoraca-srpskog korijena, ili crnogorskih Srba i drugih nacizabludnjelih
modaliteta i varijanti iskazivanja nacionalnog identiteta koje su jo vie
zbunjivale iroku populaciju. Sama ta podjela nacionalnog bia Crne Gore
daje mogunost da se sagleda i uvidi struktura etnonacionalne grupacije koja
ini ono to bi nazvali Crnogorska straa zloina u Bosni i Hercegovini.
Sigurno je da to nijesu tzv. Crnogorci 100%, to pokazuju istraivanja
analize razliitih sadraja (vojnih spiskova, navedena imena u novinskim
tekstovima, imena novinara i sl.). O takvim Crnogorcima velikosrpski guslari
na stranicama Pobjede piu da se nimalo nije prijatno baviti temom stopro-
centnog crnogorstva, te kuge, koja vie ne izaziva srdbu, pa ni gaenje.
Ali izaziva dosadu, od gluparenja najopasnijih podrivaa svega to je Crna
Gora znaila u istoriji i to jo uvijek moe znaiti, poslije brzomore i ostalih
zala koja su je razarala.
5
Pojedinci koji su se javljali na stranicama lista bili su glasnogovornici
zvanine vlasti u Crnoj Gori u periodu od 1991. do 1995, koja je samo slijepo
slijedila ideologiju zla velikosrpskog beogradskog reima. Svaka ideologija
je kako istie njemaki filozof i sociolog Karl Manhajm (Karl Mannheim),
svjesna la koja slui obmanjivanju drugih.
6
A kada je u pitanju ideologija
zla koju propagira naci-komunistika vlast tada obmanjivanje drugih nema
granica u to se ukljuuju sve raspoloive snage. Isfrustriranost sopstvenom
pogubnom prolou ne vodi niemu drugome do konstituisanju ideoloke
svijesti zla u ijoj temeljnoj osnovi je zloin prema drugome. Tako na strani-
cama jednog od januarskih brojeva Pobjede iz pera njenog tadanjeg glavnog
urednika nailazimo na tekst o uzrocima politike krize u bivoj Jugoslaviji, koji
je vjerovatno zbunjujui i za samoga autora, i u kome se navodi da: Nijesmo
daleko od tvrdnje da je stara Jugoslavija propala zbog toga to su se Srbi
odrekli sebe, a ovoj se temelji ljuljaju zbog toga to su se udruili svi sepa-
ratizmi u spreavanju namjera da se Srbi vie ne odriu sebe...
7
5
NEPODNOLJIVA LAKOA IZMILJANJA, Pobjeda, 17. januar 1991, str. 2.
6
Karl Manhajm, IDEOLOGIJA I UTOPIJA, Nolit, Beograd, 1978, str. 194.
7
ORUJE I DOMOLJUBI, Pobjeda, 17. januar 1991, str. 3.
849
Ako je ideologija zla kao politika i drutvena realnost Crne Gore od
1991. do 1995. nastojala, a velikim dijelom i uspijevala, jer u protivnom ne bi
bilo zloina u tolikim razmjerama, da svjesno obmanjuje kada su u pitanju
djela neposlunih graana ili bolje rei u njihovom argonu zlodjela, onda
nije teko naslutiti kakav arsenal optubi i ideolokih uobliavanja mogu
doivjeti sadraji, aktivnosti i djelatnosti bitisanja populacije iz drugih prosto-
rnih regiona, prije svega Bosne i Hercegovine i Hrvatske.
Ideologija zla je preko stranica dravnog glasila stvorila svoje sljedbenike
i istomiljenike i kada su u pitanju dogaanja u Bosanskoj krajini u periodu
od 1991. do 1995.
Tekstovi o dogaanjima u Bosanskoj krajini dobijaju znaajniji prostor u
listu od ljeta 1993, odnosno od pojave tendencije autonomatva, kao pojave
koja nastoji da rascjepka teritoriju koja je pod kontrolom zvanine bosansko-
hercegovake Vlade, a koja je direktno planirana u centru ideologije zla po
modelu nekakvih samoproglaenih i sebi samodovoljnih autonomnih oblasti
sa obaveznim prefiksom srpski ispred toga.
Nastojei da prikae Bonjake iz Bosanske krajine kao pojedince sklone
terorizmu Pobjeda u broju od 21. jula 1993. donosi tekst pod naslovom NA
UDARU HRVATSKA, u kome se navodi da e: Samoubilake teroristike
akcije bosanski Muslimani izvesti kako planiraju prvenstveno u Hrvatskoj.
Opsenije diverzantske akcije bie izvedene takoe u Sloveniji i Austriji, gdje
kao i u vie drugih evropskih zemalja, u okviru razliitih islamskih humani-
tarnih organizacija djeluje jaka i efikasna obavjetajno-diverzantska mrea.
8
Ovakva propagandna mainerija poiva na ideolokoj matrici podstrekaa
zla po kojoj Bonjake u Bosanskoj krajini i Bosni i Hercegovini treba pred-
staviti kao narod spreman na najcrnje teroristike akcije od kojih prijeti
opasnost svim dravama u regionu.
U ovom listu od 4. avgusta 1993. prenose se izjave tadanjeg lana
Predsjednitva Bosne i Hercegovine Franje Borasa u kojoj se navodi da se
u ovom forumu tokom juna i jula mjeseca 1993. razgovaralo o tome kako da
zavlada mir na prostorima Bosne i Hercegovine pri emu se nije nailo na
podrku muslimanskih predstavnika izuzev Fikreta Abdia.
9
8
NA UDARU HRVATSKA, Pobjeda, 21. juli 1993, str. 6.
9
USAMLJENI ABDI, Pobjeda, 4. avgust 1993, str. 4.
850
U broju od istog datuma u tekstu pod naslovom MUSLIMANI NAPA-
DAJU, istie se da Muslimani napadaju srpske poloaje i civilne objekte na
sjeveroistonom dijelu bihakog ratita.
10
Naravno u ovakvoj ideolokoj
ravni Srbi se brane.
U informaciji iz Bihaa koja se objavljuje u broju Pobjede od 6. avgusta
1993. istie se da nema mira jer su na sjeveroistonom dijelu bihakog ratita
muslimanske snage iz Cazinske krajine estoko dejstvovale sa lijeve strane
rijeke Une po Krupi na Uni.
11
Dakle, nita novo u ideolokom obmanjivanju
crnogorske javnosti.
Tokom avgusta i septembra 1993. aktuelno je bilo predvianje o proce-
ntima, odnosno o tome koliko e kojoj strani pripasti teritorije Bosne i Herce-
govine. Nosioci kartografskih prekrajanja su u nekim proraunima doli do
30% teritorije koja bi, kako su navodili, trebalo da pripadne Muslimanima.
U tekstu od 17. avgusta 1993. istie se da je procenat od 30% jedini
realan procenat oko kojeg se mogu dogovoriti predstavnici srpske strane i
ostatka Bosne i Hercegovine, pri emu se navodi izjava, danas hakog
zatvorenika, Momila Krajinika po kojoj muslimanska strana treba da bude
zadovoljna ovim prijedlogom... jer je to vie od 28 odsto, koliko su Muslimani
dobijali Vens-Ovenovim planom, a katastarski im ne pripada ni toliko teritorije
bive BiH.
12
I bez pravljenja empirijalne analize jasno je da se preko stranica
Pobjede plasiraju svjesne dezinformacije koje svoju potporu dobijaju i u tekstu
od 5. septembra 1993. iji moto ini izjava Fikreta Abdia da se moe lako
desiti da s nastavkom rata Muslimani ostanu i bez 30 odsto ponuenih teri-
torija.
13
Davanje znaaja i prostora izjavama ljudi optuenih za ratne zloine
o tako vanoj stvari kao to je prostorno razgranienje odreenih podruja
ukazuje na ispoljenu ratno-podstrekaku dimenziju ovoga glasila.
Da bi oblikovali svijest ljudi u Crnoj Gori u skladu sa svojim politikim
zahtjevima iji je cilj zloin agit-propagatori su nastojali da u svakom tekstu
iznesu neku injenicu kako bi u oima poslunih i tampi vjerujuih graana
10
MUSLIMANI NAPADAJU, ibid.
11
MIRA NEMA, Pobjeda, 6. avgust 1993, str. 4.
12
MUSLIMANIMA 30 ODSTO, Pobjeda, 5. septembar 1993, str. 8.
13
BABO PREDLAE REFERENDUM, Pobjeda, 5. septembar 1993, str. 8.
851
izazvala jo vee podozrenje i potcjenivaki odnos prema onima koji su
udarali na srpske interese. Tako se u tekstu od 23. avgusta 1993. pod naslo-
vom GRANATOM PREKO UNE istie da na sinone i dananje napade
pripadnika zelenih beretki kojima komanduje sandaklija Ramiz Drekovi,
borci drugog krajikog korpusa Vojske republike Srpske nijesu odgovarali
vatrom.
14
Jasno se zapaa da je geografska pripadnost prvog komandanta
slavnog Petog korpusa Armije Bosne i Hercegovine van konteksta lanka i
da ima za cilj obmanjivanje sopstvenih graana u cilju opravdanja zloina u
Bosanskoj krajini.
Ideologija vlasti u Crnoj Gori voena, za nju, autoritativnom rukom
beogradskog reima nastojala je preko glasila kojima su bili njeni glasnogo-
vornici da plasiraju informacije o onim pojedincima koji su uticali na razbijanje
i cijepanje bonjakog nacionalnog korpusa. Tako u periodu avgust-oktobar
1993. nailazimo na niz tekstova koji ve u svojim naslovima afirmiu Fikreta
Abdia i njegovu ulogu u saradnji sa organizatorima zloina u Bosanskoj
krajini. Tako susrijeemo naslove kao to su: ABDIEV PROGLAS, ABDI
TRAI UKIDANJE SANKCIJA, ABDI NASTAVLJA SVOJIM PUTEM,
MITING PODRKE ABDIU, ABDI NA BARIKADAMA, itd., koji na
vizuelno efektan nain skreu panju i konstituiu strukturu svijesti kod
neupuenog graanina u Crnoj Gori o tome ko je na tzv. prvoj strani. Ideo-
loka matrica zla oliena u organizatorima zloina i opstaje zahvaljujui vjeto
plasiranim strukturnim segmentima o podjeli na tzv. patriote i tzv. izda-
jnike.
Prejudiciranje odreenih dravno-pravnih rjeenja nalazimo u tekstu iji
je naslov HOEMO AP ZAPADNA BOSNA izvuen iz izjave Fikreta Abdia
u kojoj istie da: Potpuno podrava novu inicijativu da bihako-cazinska
regija postane autonomna pokrajina koja e se zvati Zapadna Bosna i biti u
okviru Republike Bosne, odnosno unije Bosne i Hercegovine.
15
Dalje se u
tekstu istie da je narod za Autonomnu pokrajinu Zapadna Bosna i da u
prilog tome govori i podatak da je u jednom mjestu ovih dana ove regije ve
5.000 lica dalo svoj potpis za novu autonomiju.
16
Jedno znaajno, prije svega,
politiko pitanje koje je u svojoj biti destabilizaciono po napore jednog
14
GRANATAMA PREKO UNE, Pobjeda, 23. avgust 1993, str. 8.
15
HOEMO AP ZAPADNA BOSNA, Pobjeda, 11. septembar 1993, str. 4.
16
Ibidem.
852
naroda koji je napadnut i nad kojim se vri, do tada, nevieni zloin pokuava
se preodjenuti u ekonomsko ruho pa se u istom tekstu istie da bihako-
cazinskoj regiji u periodu 1992. do 1993. niko ne pomae i da je ona odvojena
u jednu cjelinu koja ve samostalno ivi. Okrenuta je sama sebi i nita ne trai
od Republike, jer od nesposobnog centra nita ne moe ni dobiti.
Nekoliko dana kasnije, 25. septembra 1993, Pobjeda objavljuje proglas
koji je kako ga u listu predstavljaju lan promuslimanskog predsjednitva BiH
Fikret Abdi uputio narodu Cazinske krajine u kome ga poziva da prihvati
njegovu inicijativu o stvaranju Autonomne Pokrajine Zapadna Bosna.
17
Objavljujui reagovanje zvanine bosanskohercegovake vlasti na niim
neutemeljenu odluku o uspostavljanju tzv. autonomije u podruju zapadne
Bosne, Pobjeda u broju od 29. septembra 1993. objavljuje tri teksta pod naslo-
vima: UDAR NA JEDINSTVO, NEZAKONIT IN i OGORENOST NAR-
ODA u kojima je Cazinska krajina takozvana, a naredba o uvoenju vojne
uprave od strane Petog korpusa tretira se kao uvoenje vojne diktature.
Brojevi lista u razdoblju od kraja septembra pa do oktobra mjeseca 1993.
prepuni su afirmativnih natpisa o politici Fikreta Abdia, pri emu se ni jednom
o AP Zapadna Bosna ne govori kao o takozvanoj, dok se u pojedinim teksto-
vima meunarodno priznata drava Bosna i Hercegovina oznaava kao
takozvana. Tako se u tekstu pod naslovom ABDI NASTAVLJA SVOJIM
PUTEM, navodi da se u Dokumentima Autonomna pokrajina poziva na
uniju republika Bosne i Hercegovine, a ne na Republiku Bosnu i Hercegovinu
koja kako se vidi iz esto citiranih Abdievih izjava ne postoji.
U istom broju u tekstu pod naslovom IZETBEGOVIEVE KOBNE
ZABLUDE Fikret Abdi se tretira kao predsjednik novoproglaene Auto-
nomne Pokrajine Zapadna Bosna, a izabrani predsjednik drave koja je
meunarodno priznata, do toga razdoblja vie od 18 mjeseci, Alija Izetbegovi
predstavlja se kao lider bosanskih muslimana.
18
U raspirivanju mrnje i
ideologiji zloina objektivni arini su itekako strani, pa ono to je legalno treba
predstaviti kao neto vanzakonsko, utemeljeno na goloj sili. Konstituisanje
paralelnih organa je specifinost svake ideologije lai i zla, pa tako i one iji
je marioneta tada bila i zvanina crnogorska vlast. Afirmiui nesrene
17
ABDIEV PROGLAS, Pobjeda, 25. septembar 1993, str. 6.
18
IZETBEGOVIEVE KOBNE ZABLUDE, Pobjeda, 30. septembar, str. 8.
853
podjele meu Bonjacima na podruju Bosanske krajine zvanina Crna Gora,
koja je govorila preko stranica Pobjede, tokom 1993. i 1994, je potkopavala
temelje bosanskohercegovakog jedinstva i na taj nain svjesno inila zloin
uruavanja jednog istorijskog naroda i teritorija.
Crnogorska strana zloina iskazana preko stranica lista prisutna je i u
tekstovima iji naslovi unaprijed aludiraju na formiranje javnog mnijenja i
njegovo opredjeljenje kada je u pitanju sukob u Bosanskoj krajini. Cilj ideo-
logije zloina je bio unitavanje jedinstvene Bosne i Hercegovine preko
Bosanske krajine, koja je kao egzistirajui pojam optereenja za kartografe
Velike Srbije. Sa opstojanjem Bosne i Hercegovine kao cjelovite i jedi-
nstvene drave ne moe postojati ne velika Srbija, nego i san o velikoj Srbiji,
koji je ak opasniji, budui da realno ostvarenje takvog projekta nije nikada ni
bilo mogue zbog njegove retrogradnosti i genocidnosti.
Tekstovi iji su naslovi: IZETBEGOVI PROTIV ABDIA, MITING
PODRKE ABDIU, NAROD TRAI SVOJA PRAVA, BOSNA E BITI
PORAENA, DJELO MUDAHEDINA, ZAROBLJENE ALIJINE STAR-
JEINE, itd., objavljeni su 1., 2., 3., 4., 6. i 7. oktobra 1993, dakle bukvalno
svaki dan. I bez upoznavanja sa njihovom sadrinom pokazuju uee Crne
Gore u sprovoenju organizovanog zloina prema narodu Bosanske krajine i
Direktno uee tada zvanine Crne Gore u zloinima u Bosni i Herce-
govini, kada je u pitanju pisanje i izvjetavanje jedinog dnevnog glasila
Pobjede, s pravom se moe konstatovati da nije bilo zasnovano na novinarstvu.
Bila je to najobinija propaganda usmjerena ka unitenju i fizikom nestanku
jednog naroda drugog religijskog i nacionalnog identiteta. Mrnja koja je
prisutna u novinskim natpisima u ovom glasilu u posmatranom razdoblju ima
svoju posebnu terminologiju naziva za legalne organe meunarodno priznate
drave Bosne i Hercegovine i za bonjaki narod. Uinjenom zloinu i izvre-
nom genocidu u Bosni i Hercegovini uvijek je prethodilo zloinako i
genocidno novinarstvo ili zloinaka i genocidana propaganda. Kao po nekom
nepisanom pravilu svojevrsnih propagandnih pamfleta dogaala su se velika
etnika ienja i zloini. Na nesreu jedne stare i istorijske drave kakva je
Crna Gora takva deavanja su ispoljena i kroz njenu zvaninu politiku. Kao
marioneta i izvrilac prljavih zadataka velikosrpskog nacionalnog projekta
zvanina Crna Gora je na taj nain otvorila i ispisala svoju stranu zloina u
Bosanskoj krajini odnosno Bosni i Hercegovini.
854
Zakljuak
Uee Crne Gore u sprovoenju i izvrenju organizovanog zloina ima
posebnu teinu budui da je to podruje u kojem egzistira vie razliitih
narodnosti i nacionalnih grupacija. U Crnoj Gori kao nacionalno heterogenoj
sredini, u kojoj vie od 35% stanovnika ine pripadnici neveinskog stano-
vnitva, nije se smjelo dogoditi da bilo koji graanin uestvuje ili bude zloupo-
trijebljen na strani jednog retrogradnog, mitomatskog i zloinakog politikog
koncepta koji je namjeravao fiziki unititi i likvidirati cjelokupnu jednu
populaciju samo zato to su njeni pripadnici roeni pod drugim imenima.
Neosporna je injenica da je jedan broj graana Crne Gore nanio i uinio
zlo narodu Bosanske krajine i Bosne i Hercegovine. Empirijska istraivanja
koja se upravo rade u Crnoj Gori, metodom analiza sadraja, pokazuju da kada
je rije o ueu graana Crne Gore u izvrenju zloina u Bosni i Hercegovini
u velikom postotku rije je o Srbima iz Crne Gore, a u gotovo beznaajnom o
Crnogorcima. Uinjenim zlodjelima i time to su u tome momentu bili
stanovnici Crne Gore oni su ispisali njenu neslavnu i sramnu stranu uea u
najveim zloinima poinjenim na tlu Evrope poslije Drugog svjetskog rata.
Genocid i druge zloine nad Bonjacima u Bosanskoj krajini, odnosno
Bosni i Hercegovini graani Crne Gore su izvrili, na jednoj strani, u sastavu
bive Armije koja je u svojoj osnovi od poetka zbivanja 90-tih godina bila
konstituisana i organizovana na velikosrpskoj ideologiji asimilacije i poko-
ravanja svega nesrpskog, a na drugoj kao dobrovoljci u sastavu razliitih
paravojnih formacija koje su u sutini bile transparentno pokrie za najvea
zlodjela koja je uinila armijska soldateska.
Dokazi za uinjene zloine u Bosni i Hercegovini nijesu samo sadrani u
optunicama Hakog tribunala, ve se isti nalaze u sadrajima tampe,
dokumentaciji nevladinih organizacija, a postoje i neposredni i lini uvidi
pojedinaca u uinjena zlodjela. Graanstvo u Crnoj Gori tokom perioda 1991.
do 1995, pa i kasnije, nije imalo dovoljno uvida i podataka u uinjene zloine.
Vladajua ideologija u Crnoj Gori je stvarala lanu sliku dogaanja u Bosni i
Hercegovini. Ve, od 1991. vlasti u Crnoj Gori su podravale parolu vlasti iz
Srbije da Jugoslavija nije u ratu, i sve to vrijeme su uz pomo tampe i
medija uspijevali da odre stanje sa jednom takvom porukom.
855
Znaajno je istai da od 1997, kada je dolo do rascjepa u tada vladajuoj
Demokratskoj partiji socijalista Crne Gore upravo po pitanju odnosa prema, i
u imaginarnom smislu uruenom velikosrpskom projektu, svijest graana
Crne Gore je evoluirala u veinskom omjeru, pa makar on bio i 54-55%, po
pitanju osude zloina koje su izvrili njeni graani u Bosni i Hercegovini. Na
krajnjem suprotnom kraju ovog evolutivnog procesa ostala je manjinska, ali
jo uvijek opasno nacionalistiki ostraena grupacija oliena u Socijalistikoj
narodnoj partiji Crne Gore koja zajedno sa Jugoslovenskom vojskom (isti kao
i u Bosni i Hercegovini) ini osnovni remetilaki faktor u ovoj Republici u
posljednjoj deceniji XX vijeka.
Treba naglasiti da za razliku od Crne Gore vlast u Srbiji i tokom 2000.
uspijeva da odri stanje kao i u periodu 1991. do 1995.
Kada je u pitanju Crna Gora i crnogorska strana zloina u Bosni i
Hercegovini bitno je da graani Crne Gore krenu od neega to se dogodilo i
u emu je dio stanovnika ovog teritorija uestvovao. A dogodili su se zloini i
populacija Crne Gore mora biti upoznata sa time. Na osnovu injeninog stanja
neophodno je krenuti u uspostavljanje svojih odnosa sa susjedima, prije svega
Bosnom i Hercegovinom i Hrvatskom. U takvim odnosima i takvoj atmosferi
svjesnosti o uinjenim zloinima treba nai pravi nain za uspostavljanje
meusobnih odnosa. O zloinima koji su se dogodili do danas se uglavnom
uti. Neto malo se te stvari, poslije 1997, otvaraju u Crnoj Gori. Istina, jo
uvijek ne o Bosni i Hercegovini. U Crnoj Gori se govori o odgovornosti prema
Dubrovniku, pa se i od predsjednika Crne Gore nedavno ula rije izvinjenja
koja se rijetko uje ili je nezamisliva na ovim prostorima. Meutim, pitanje je
da li aktuelni predsjednik Crne Gore moe da se izvini za uinjene zloine
graana Crne Gore prema Dubrovniku, ako se zna da je 1991. kao tadanji
predsjednik Vlade Crne Gore izjavljivao da e Crna Gora dobiti nametnuti rat
i pobijediti Hrvate, odnosno ustae, a nakon pobjede nad Hrvatima nanovo se
i prirodno razgraniiti sa Hrvatskom.
19
Moe se ostaviti otvorenim odgovor
na pitanje: Da li i Bosna i Hercegovina ako doe u situaciju da joj se neko od
elnika crnogorske vlasti, koji su svoje funkcije obnaali i u periodu 1991. do
1995. izvini, prihvatiti tako neto? To moe da bude neki poetak, ali treba
imati u vidu da se to ini iz odreenih politikantskih razloga. Ne treba zabo-
raviti da pred Poljacima nije kleknuo neko ko je pripadao Hitlerovoj naci-
19
Pobjeda, 3. oktobar 1991, str. 5.
856
socijalistikoj partiji, ve predstavnik njemakih socijaldemokrata koji nije
uestvovao u zloinima njemakih nacista.
Naroito teke zloine su uinili pojedinci iz Crne Gore kao pripadnici
raznih paravojnih i parapolicijskih formacija. Ti pojedinci, jer se ne mogu
nazvati ljudima, su bili plaeni od strane velikosrpskog reima da uine to
surovije zloine. Iako, danas aktuelni predsjednik Vlade Crne Gore izjavljuje
da u crnogorskoj vlasti nijesu znali za zloine, sa sigurnou se moe tvrditi
da svi ti zloini koji su se deavali nijesu bili ni neplanirani, ni stihijski. Sve
je bilo planirano od generatora zla koji nita nije preputao sluaju. Zloini u
Bosanskoj krajini, odnosno Bosni i Hercegovini planirani su i u tijesnoj su vezi
sa odreenim politikim razlozima i asimilatorskim pretenzijama. Regularna
vojska nekadanje zajednike drave davala je ne samo logistiku podrku
paramilitarnim i parapolicijskim snagama koje su upadale u kue, spaljivali ih
i pljakali, protjerujui njihove stanovnike. Politiki razlozi za zloine su bili
sadrani u stvaranju uslova u kojima nema povratka. Treba unititi nekome
kuu i ono to je godinama stvarao, raunajui na to da se taj pojedinac vie
nikada nee tu vratiti. Politika sutina zloina u Bosni i Hercegovini je bila u
tome da se protjeraju ljudi sa kunih ognjita, i da se naprave granice, pri emu
se odreenim prostornim ambijentima daju iritirajui nazivi iz sopstvenih
istorijskih srednjevjekovnih dogaanja. U takvim uslovima nema povratka,
to je i bila namjera i pozadina zloina.
Nikada ne smijemo nasjesti manipulaciji koja pokuava da se plasira u
posljednje vrijeme, a po kojoj su zloine inili samo pojedinci koji su se,
navodno otrgli od legalne vojne komande ili politike vlasti. Takvi glasovi
dolaze i iz Srbije i Hrvatske. Nikada ne treba rei: Oni su inili zloine. Jer
ne postoje oni koji ine zloine, nego postoje oni koji daju naredbe i oni koji
uestvuju u tome. Ali to nijesu svi oni, jer u Crnoj Gori postoji grupacija
stanovnitva, istina u periodu od 1991. do 1995. manjinska, koja nije podra-
vala zloine i koja nije uestvovala u njima, a znala je ta se dogaa. Zloin se
ne moe pravdati srednjevjekovnim frustracijama, jer je to onda jo vei zloin.
Zloin se ne treba zaboraviti. Zloin se ne moe oprostiti. Zloincima koji su
uinili zloine, odnosno Bosni i Hercegovini mjesto je na sudu, bilo da je rije
o Hakom tribunalu ili sudovima u Bosni i Hercegovini kao organima sudske
vlasti na ijoj teritoriji su napravljeni zloini. To je neto prirodno i neto
normalno.
857
Ko je na crnogorskoj strani zloina u Bosanskoj krajini za vrijeme
agresije na Bosnu i Hercegovinu u periodu od 1991. do 1995. bio izvrilac, a
ko je davao ili bolje rei posluniki sprovodio naredbe generatora zla, jednim
dijelom znaju graani i institucije bosanskohercegovakog drutva, a drugim
dijelom treba u potpunosti utvrditi. Politiki sistem Savezne Republike
Jugoslavije, pa samim time i Crne Gore, kao u razdoblju zloina veoma
komplementarni, predstavljali su, kako istie sociolog Ratko Boovi,
tvravu nasilja. U toj tvravi zloina ovjek pojedinac iz Bosne i Herce-
govine bio je nevana vrijednost i svodio se samo na vjeroispovijest, naciju i
broj. U takvoj tvravi nikakvi etiki postulati prema narodu drugog etnikog
porijekla nijesu bili prisutni.
Iz tih razloga se ne mogu abolirati radi politike koju vode poslije 1997.
predstavnici crnogorske vlasti u razdoblju 1991. do 1995. budui da su i
2000. u najveem broju sluajeva, prisutni u politikom, zakonodavnom i
sudskom establimentu Crne Gore.
Nije suvino napomenuti, mada to i nije bio predmet ovoga rada, da ni
crnogorske, niti srpske, ni hrvatske, ni bilo koje druge strane, kao ni organi-
zovanog zloina u Bosni i Hercegovini, u tolikoj mjeri, ne bi bilo da nije bilo
licemjernog ponaanja meunarodne zajednice od poetka jugoslovenske
krize.
20
20
Pored crnogorskog dnevnog lista Pobjeda, koji je i bio predmet analize za izradu
ovog rada, posebno sam se koristio, pored ostale tampe i sljedeim knjigama: ivko
Andrijaevi, NACRT ZA IDEOLOGIJU JEDNE VLASTI, Conteco, Bar, 1999; Ratko
Boovi, UZALUDNA KNJIGA, Onogot, Niki, 1999; Karl Manhajm, IDEOLOGIJA
I UTOPIJA, Nolit, Beograd, 1978; Mihailo uri, MIT, IDEOLOGIJA, NAUKA, Beo-
grad, 1989.
858
Rade Vukosav
RATNI ZLOINI SU U SLUBI OSVAJAKE POLITIKE
Stravian broj poginulih, osakaenih, osiromaenih, ponienih i obea-
enih, mnotvo ratne siroadi, spaljena sela, razoreni gradovi, unitena
privreda, teke patnje naroda i svi poraeni, rezultat je agresije na Bosnu i
Hercegovinu. Jo je gore to ovo katastrofalno stanje po ljude, i poslije svretka
rata, traje ve pet godina. Ako se rjeavanje ovoga stanja ovim tempom nastavi
nikad se nee ni zavriti. Ova generacija to nee doivjeti. Dok god su
aktuelni ovakvi entiteti kakvi su i u njima na vlasti one strukture i vojske
koje su izvrili ova zlodjela, nema pomaka na bolje. Kobna je greka to
meunarodna zajednica nije pravovremeno zaustavila ubijanje Bosne
i Hercegovine i njezinih graana.
Agresori su licemjerno svoju agresiju nazvali graanskim ratom, da bi
je prikrili. To je na veliku alost papagajski ponavljala i meunarodna javnost.
ak i sada ima takvih koji se tim terminom potapaju, kad govore o ratu u
Bosni i Hercegovini. Time se zatamnjuje prava istina o karakteru rata u Bosni
i Hercegovini.
Miloevi i Tuman su se u Karaorevu dogovorili o podjeli Bosne i
Hercegovine i poveli totalni unitavajui rat da se i Bosna i Hercegovina i
njezino ime zbrie sa zemljopisne karte. Da bi za svagda podijelili Bosnu i
Hercegovinu, trebalo je na najsvirepiji nain ubijanjem, brutalnim nasiljem,
razaranjem i paljenjem domova, deportovanjem Bonjaka u koncentracione
logore i izgonom izvriti etniko ienje, tako da bi u osvojenim podrujima
ostao samo srpski, odnosno hrvatski ivalj. Miloevi je toboe titio srpski
narod. Tuman je takoe titio hrvatski narod i hvalio se svojim predziem
Europe protiv islama.
Agresori su se dobro pripremili i raspolagali su najsavremenijim
ubojitim arsenalom dok je meunarodna zajednica braniteljima spre-
avala dotur oruja i opreme, a raji iz aviona bacala humanitarnu pomo
da preive barem do onog trenutka kada e ih agresori poklati! Braniteljima
859
Bosne i Hercegovine, svojih domova i golih ivota svoje eljadi je uskraeno
naoruanje to je uzrokovalo ogroman broj ljudskih rtava. Svi ti ratni zloini
koji se nisu mogli deavati bez zloinaca i njihovih naredbodavaca, vreni su
u cilju osvajake strategije. Planirani su i nije istina da vodovi, vrhovnici i
ostali zapovjednici nisu znali to se radi dolje.
ZLOINI I ETNIKO IENJE IMAJU SVOGA KORIJENA
ODRANIJE
Od kada je Srbija osloboena od Turske i ponovo stupila na historijsku
scenu projektovana je velikosrpska politika ekspanzionizma. Bosna je nazvana
srpskom zemljom i tom su idejom kljukane generacije. Ve u I srpskom
ustanku je vreno totalno etniko ienje u Srbiji. Previe se hvalimo da smo
bezgreni narod i da nikad nikome nismo inili zlo, da nismo ruili u prolosti,
pogotovo tue bogomolje i groblja, da nismo ubijali, da smo samo osloba-
ali.... Je li ba tako? Naravno da nije. Rueno je i paljeno i to redom. U Politici
od 2. decembra 1994. godine, u rubrici Da li znate?, na pitanje: Koliko su
stradala varoka naselja ustanike Srbije 1804. do 1813. godine od samih
ustanika?, stoji odgovor pod naslovom: Unitavanja i raseljavanja, gdje
doslovce pie:
Varoka naselja ustanike Srbije u razdoblju od 1804. do 1813. godine
bila su izloena esto potpunom iseljavanju i unitavanju i to od samih
ustanika. Tako je Valjevo jo poetkom ustanka pretvoreno u puhor i tek na
zgaritu turske varoi poelo se podizati novo Valjevo. Isto tako u cjelini i
djelimino su popaljeni Beograd, Poarevac, Rudnik, Smederevo, Uice, abac
i druga mesta. I van granica ustanike Srbije, dokle su dopirali srpski ustanici.
U borbama su, izmeu ostalih, stradali Novi Pazar, Prokuplje, Sjenica, dok je
Nova Varo bila poteena linom Karaorevom intervencijom. Naime,
Karaore je u Novoj Varoi video nekoliko lepih zdanija i ona su mu se
mnogo dopala, te je naredio proti Milutinu iz Gue: Kojekude, ova varo da
se od nae vojske ili strae ne popali, ili ne izgori, ve ako nas naeraju Turci
opet neka ostane njima, ako li pak posle mi nih poeramo, to e opet biti nae,
samo neka (Nova Varo) ostane nepopaljena. Pa ipak, prilikom povlaenja
srpske ustanike vojske ispred turske najezde, onaj isti prota Milutin iz Gue
860
naredio je ustanikim vojnicima da Novu Varo spale. I tako vojska srpska
izgore onako lepu varo, zapisao je N. Ninkovi u knjizi IZNOOPISANIJE
MOJE.
ta su Karaorevi ustanici poinili u Sjenici 1809. godine opisuje
Antonije Proti, savremenik i uesnik ondanji:
Seniki grad osvojen je 23. aprila 1809. godine. No, ovde moram se
groziti, a valja mi istinu kazati. Karaore je Turcima uinio na astan nain
pustiti Turke, sa enama, decama i malom. No, ujutru, kad su zapoeli Turci
izlaziti iz grada, Srbi ne ekajui da izvrve iz grada, no zaponu uskakati preko
zida unutra. Karaore je branio i odbijao, ali nije mogao vojsku zaustaviti.
Turci jedva uspedu tri asti, a proi koji su se zatekli, okrenu na nae pucati i
u tome se povede straan boj po polju senikom. Ovde se nije gledalo ni muko
ni ensko, a je li koji Turin sa svojom kadom umakao, to se ne zna. Peak
sasvim ostane po polju...
Karaore je zapovedio da se glave odnesu u Senicu. I tako, svri se ovaj
boj. Glave su odnete, no nije bilo dosta koia da se sve ponabijaju, ve su
onako pometane u paradu, a islom, ako je jedna manje od 2.500. A ovde je
naih malo poginulo u ovom sraeniju.
1
U ratovima 1877. i 1878. godine Albanci su protjerani iz junih teritorija
tadanje Srbije. A pred I balkanski rat 1912. godine je predsjednik srbijanske
vlade Nikola Pai u septembru ponudio Albancima ugovor o zajednici Srba i
Albanaca u Kosovskom vilajetu, po kome bi Albancima u sastavu srpske
drave bila zagarantovana sloboda vere, albanski jezik u kolama, u sudu, u
upravi njihovih optina i srezova, njihovi stari sudski obiaji, te posebna
albanska skuptina koja bi donosila zakone o verskim, kolskim i sudskim
pitanjima.
2
No, kad Paiu nije uspjelo ni potkupljivanje albanskih voa ni davanje
obeanja, odluio se na vojnu akciju. Albanci na Kosovu i ire su ustankom
protiv Otomanske carevine ve bili ostvarili autonomiju, pa nisu pristajali na
novu reokupaciju.
1
Antonije Proti, POVESNICA OD POETKA VREMENA VODA SRB-
SKOG KARAORA PETROVIA, objavljeno 1853. u Smederevu citirano po knjizi
FETVA, Murata Baltia, str. 230.
2
Petrit Imami, SRBI I ALBANCI KROZ VEKOVE citirano iz feljtona dnevnika
Danas, Beograd.
861
Crna Gora je objavila rat u Turskoj 24. septembra, a Srbija 4. oktobra
1912. godine. Kada je srbijanska vojska ula u Pritinu 9. oktobra i u Skoplje
13. oktobra, Turci su se bili ve povukli, poraeni od Albanaca. Istoriar
Stanoje Stanojevi u SRPSKOM KOSOVU u broju 12-13, 1927. godine je
pisao: Pad Pritine porazio je Arnaute, jer su oni bili navikli da lako suzbijaju
velike turske vojske, koje su slane protiv njih pa su bili uvereni da e isto tako
pobediti srpsku vojsku i da je nemogue da Srbi uzmu Pritinu. Nikola Pai
je tvrdio da su Albanci do Draa Srbi po krvi. Srbijanska je vojska osvojila
Kosovo i sjevernu Albaniju do Draa. Izbivi na more u Drau je srbijanski
oficir izjavio: Od sada ovo more krstim srpskim morem. U znak odmazde
zbog turskih vremena crnogorska vojska je nad Albancima izvrila veliki
teror. Po nareenju generala Radomira Veovia, a u prisustvu pravoslavnih
svetenika iz Pei, u januaru 1913. provedeno je nasilno pokrtavanje Albanaca
u pravoslavnu veru. Onaj ko bi se tome usprotivio, bio je na licu mesta streljan.
Potpukovnik Milovanovi je u izvetaju zapisao da taj narod takav teror nije
nikada doiveo u svojoj istoriji do sada...
Za razliku od crnogorske vojske, srpska vojska u poetku nije vrila
nasilje. Ali, na teritorijama gde ive Albanci, situacija se ubrzo zaotrila. Srpska
vojska je pri oslobaanju poela da spaljuje itava sela sa ljudima u njima,
kako bi se promenila etnika slika. Njen krajnji cilj je bio ne samo prote ri -
vanje turske vojske ve i zaposedanje cele severne Albanije sve do Draa...
3
Isti izvor navodi dijelove iz pisma vojvode komitskog Milutina Babovia,
koje je uputio tadanjem predsjedniku Narodne skuptine Andri Nikoliu, u
kome izmeu ostaloga pie Gospodine predsednie, javljam Vam sa najveim
potovanjem, da sam doao iz Albanije... to se tie truda nismo alili, no smo
vrili nareenje odlino. A ujedno Vam kaem kuda god je naa vojska prola,
tuda treba drugi narod da se seli, a prvi je uniten i sve njihovo to se nazi-
valo. ta je drugo ostalo Arnautima nego da uzmu puke i u planine. Davali
su otpor i po kuama pukama skrivenim, divlji Aranuti... Poznato je da je
nakon svega toga Kosovo nasilno kolonizirano, da su Aranuti iseljavani u
Tursku, pa i za vrijeme Kraljevine Jugoslavije, kad nisu imali pravo ni na svoj
jezik, pismo, kole.... Nakon toga Kosovo nikad praktino i sasvim nije bilo
uklopljeno u zajedniki ivot ni u Kraljevini Srbiji, ni u Kraljevini Jugoslaviji.
Stalno je bilo problematino, u kome se vladalo represivno. Kosovo je postalo
i ostalo nerjeiva kvadratura kruga.
3
Petrit Imami, SRBI I ALBANCI KROZ VEKOVE.
862
Dimitrije Tucovi je i knjizi SRBIJA I ALBANIJA 1914. GODINE
otvoreno kritikovao diskriminatorsku politiku koju prema Albancima provodi
srpski vladajui reim. San Srbije o izlasku na Jadransko more zavojevanjem
Albanije pripada prolosti, ali njegova sjenka e dugo vremena pomraivati
nebo nad srpskim narodom... Njegova tenja ka moru dala je naopake rezu-
ltate, jer je sprovoena naopakim sredstvima, to jest: ono to se moglo postii
samo u sporazumu i uz prijateljsko sauee osloboenog albanskog naroda,
htelo se postii protiv njega. U broju 223 Radnikih novina 1913. objavio je
lanak pod naslovom POKOLJ U LJUMI u kome navodi da je za dva sata
ubijeno 500 ena, djece i staraca....
4
Srbijanski vlastodrci su zazirali od
formiranja albanske drave. Valjda zbog pretenzija na more preko Albanije.
Ko su bili ti divlji Arnauti pokazalo se kroz historiju. Oni su sauvali srpske
manastire od raznih hajduka, nasilnika, pljakaa, pa ak su i ginuli u njihovoj
obrani. Na liturgiji u crkvama i manastirima na Kosovu su, za spas njihovih
dua, spominjani ti poteni ljudi koji su dali ivote u borbi sa hajducima da
odbrane manastire Visoke Deane i Devi. U deanskom oltaru nalazi se
itulja: Pomeni Gospode u carstvu tvojem verne rabe tvoje i svetoga Rustema,
Aliju, Sokola, iako su lastivog Memeta vere, no agareni postavi, od agarena
padoe na slavu tvoju i ljubaznoga ti svetoga...
5
Peka patrijarija i manastiri
Visoki Deani i Devi bili su pod zatitom albanskih plemena Gai, Klimenti i
Krasnii. Njihovi glavari su davali asnu obavezu (besu) da e braniti te boje
hramove od svakoga ko bude nasrnuo na njih. A vrlo se jasno zna da u
Deanima iako su veliki zulumi bili, ipak, od 150 godina na ovamo ni jedan
deanski kaluer nije poginuo.
Albanezi svagda su potovali i odavali poast kaluerima. Pa i u samim
mutnim vremenima dolazili su u manastir njihove poglavice i tamo stanovali,
suzbijajui napadae i razbojnike i tek bi onda odlazili kada opasnost raz-
mine.
6
Velikosrpska strategija krvi i tla je to prijateljstvo zbrisala. Nasilje
je od prijatelja nainilo neprijatelje, jer je bilo estoko i dugo, dugo je trajalo.
Vladika crnogorski Petar Petrovi Njego je po predanju i inspiraciji
napisao poznato djelo GORSKI VIJENAC o istrazi poturica u Crnoj Gori
4
Feljton Petrita Imamija u asopisu Danas.
5
Poslije Rustema vojvode manastira bili su njegovi potomci: sin Sali Rusta, unuk
Ali Ljan (umro 1986.), i Hisen Ali Demukaj, stariji sin Ali Ljana.
6
Veernje novosti od 6. februara 1904. godine, Beograd.
863
poetkom XVIII vijeka, kada je izvren pokolj crnogorskih muslimana, to
je poslije postalo matrica mrnje i zla sve do dana dananjeg.
Poslije balkanskih ratova Sandak, koji je ranije pripadao Rakoj, pa
Bosni i Hercegovini, a od 1912. godine podijeljen izmeu Srbije i Crne Gore,
pretrpio je veliko etniko ienje bonjakog naroda. Zbog pritisaka, terora i
straha iz Sandaka se tada iselilo oko 12.500 Bonjaka. Samo za jednu no u
crnogorskom selu Doliima je ubijeno 58 nevinih ljudi. Paravojne ete predvo-
ene kapetanom urom Cemoviem u Plavu i Gusinju su likvidirale 550, a
po nekim procjenama i 800 nemonih ljudi, ena i djece, da bi iza toga pop
ore ekularac iz Gusinja pokrstio 12.000 Bonjaka i zatvorio i poruio sve
damije.
7
Jo se vie u sadanje vrijeme kre ljudska prava u Sandaku.
Poznata su kidnapovanja ljudi iz Sjeverina i drugih sela, ubijanja i progoni,
paljevine, pljake, premlaivanja i zastraivanja. Hapenje i pogubljenje 20
nevinih ljudi iz voza 671 jo nije rasvijetljeno. Iz Sandaka je ogroman broj
izbjeglica u Bosni i Hercegovini, a jo toliko ih ima irom svijeta. Samo
gradsko podruje optine Priboj, prema izvjetaju Sandakog odbora za
ljudska prava i slobode, u Dosjeu Pljevlja i Priboj, napustilo je, prema nekim
procjenama oko 4.000 Bonjaka. Ovdje je Sandak samo uzgred spomenut, a
mnogobrojne zloine i uskraivanja ljudskih prava vjerujem da e osvijetliti
prijatelji iz Sandaka.
Kad govorimo o Sandaku i istonoj Bosni i Hercegovini, vratimo se na
I svjetski rat. Prilikom provale srpske i crnogorske vojske na Romaniju
uinjen je u istonoj Bosni i Hercegovini vei broj zloina, posebno u foa-
nskom, ajnikom, viegradskom, rogatikom, gatakom, bilekom, trebi-
njskom srezu i u Semberiji. Da ne postanu rtve genocida iz ovih krajeva izbjeglo
je u druge krajeve BiH, ak i u Bosansku krajinu 37.294 Bonjaka, kao i 7.200
iz Sandaka.
Sva pokretna i nepokretna imovina je opljakana, a hiljade stambenih i
privrednih objekata uniteno.
8
7
Mujo Demirovi, BOSNA I BONJACI U SRPSKOJ POLITICI, Biha 1999,
str. 231.
8
Mujo Demirovi, BOSNA I BONJACI U SRPSKOJ POLITICI, Biha 1999,
str. 232.
864
Jo na Krfu, dok I svjetski rat nije bio ni dovren Srbijanska izbjeglika
vlada se zalagala za stvaranje Velike Srbije, na to Jugoslovenski odbor, pod
predsjednitvom Ante Trumbia, nije pristao. Stojan Proti je iznio prijedlog
ienja Bosne, na to ga je Ivan Metrovi prekorio. Proti je govorio:
Pustite to vi nama. Mi imamo reenje za Bosnu. Kad pree naa vojska Drinu,
daemo Turcima dvadeset i etiri sata, pa makar i etrdesetosam, vremena, da
se vrate na pradjedovsku veru, a to ne bi htelo, to posei kao to smo u svoje
vreme uradili u Srbiji.
9
Tako je u istonoj Hercegovini bez suda i van zakona
ubijeno 3.000 Bonjaka. Zapaljeno je 500 bonjakih zadruga, pa su se morali
iseljavati u Tursku, jer im je prijeeno: Idite u Aziju! U selima ahovii i
Pavino Polje 1924. godine je ubijeno 600 Bonjaka.
Ovo su posljedice namjerno krivog uenja i zabluda da su nai Bonjaci
postali od Srba. Da su oni bili Srbi (ili Hrvati) pa su potureni. Ta se ema
kao matrica povlai kroz sva tiva, kroz sva tumaenja nae historije kao
crvena nit. Izostalo je pravo uenje historije o srednjovjekovnom bosanskom
kraljevstvu, bosanskoj bogumilskoj crkvi, pismu bosanica, o bogumilima
koje su i Nemanjii, pape i ugarsko-hrvatski kraljevi progonili zajedno sa
pravoslavnom i grko-katolikom crkvom, kao jeretike. Bogumili su po
turskoj okupaciji BiH masovno primili islam jer im je islam bio blii od onih
crkava koje su ih progonile. Namjerno se previa i izostavlja injenica da su
bosanskohercegovaki graani i Bonjaci i Hrvati i Srbi u stvari autohtoni
Bosanci i Hercegovci, graani zemlje ija se dravnost pamti vie od 1.000
godina. Bosna i Hercegovina je sada lanica UN i treba se pridruiti Europi.
GENOCID FAISTA U BIH U II SVJETSKOM RATU
Napadom sila Osovine na Kraljevinu Jugoslaviju 1941. godine, unitarna
kraljevina kojom su Karaorevii vladali diktatorski raspala se za 11 dana.
Unitarno vladanje zemljom, te ubijanje hrvatskih prvaka Stjepana i Pavla
Radia, te ure Basarieka 20. VI 1928. godine na zasjedanju Narodne
skuptine u Beogradu, kod Hrvata i drugih se stvorila odbojnost prema Srbima.
To je uvjetovalo da se u Hrvatskoj stvorio genocidni faistiki ustaki pokret
9
Isto str. 232. do 233. Ivan Metrovi, USPOMENE NA POLITIKE LJUDE I
DOGAAJE, Buenos Aires 1961.
865
u zemlji i inozemstvu. Okupacijom Jugoslavije od strane Njemake i Italije,
uslijedila je podjela iste. Okupatori su ustrojili kolaboracionistiku tvorevinu,
Nezavisnu Dravu Hrvatsku (NDH), na elu sa Antom Paveliem i pridodali
su mu BiH da u njoj krvari. Bosna i Hercegovina se nikad nije pomirila niti
prihvatila faistiku ustaku vlast. Muslimane je Paveli nazvao hrvatskim
cvijeem to su oni preteno prihvatili kao uvredu. Na cijeloj teritoriji
Hrvatske su ustae poeli genocid protiv Srba, Roma, Jevreja, neposlunih
Muslimana i Hrvata koji nisu prihvatili njihovu ideologiju. Mnoge su jame
postale masovne grobnice. Osnovano je vie koncentracionih logora, a
najvei je bio onaj u Jasenovcu i Staroj Gradiki u kojima je stradalo nekoliko
stotina hiljada ljudi svih etnikih pripadnosti, a najvie Srba. U Srbiji, Crnoj
Gori, BiH, Hrvatskoj su formirane etnike formacije Drae Mihailovia
koje su vrile istrjebljenje nesrba i Srba koji nisu prihvatili njihovu ideologiju.
Povezali su se prvo sa italijanskim, a potom i sa njemakim okupatorom i
ustaama. Ustae su se borili za istu hrvatsku dravu: U Hrvatskoj mogu
ivjeti samo Hrvati!, a etnici za homogenu, etniki istu Veliku Srbiju.
Etniko ienje masovnim ubijanjima i progonima bili su im osnovni
ciljevi i metode. Jedni su brisali sve to nije hrvatsko, a drugi sve to nije
srpsko. Poslije su se udruili i ispomagali u vrenju genocida. Muslimane
Bonjake su ubijali i jedni i drugi. Od etnika su, opet, najtee stradali Sandak
i Podrinje jer su to krajevi koji neposredno granie sa Srbijom i Crnom Gorom,
pa na tome mjestu ne smije biti nikakvih pukotina koje bi smetale proirenju
granica ove dvije drave na raun BiH. Strahovito ienje je izvoeno i u
Bosanskoj krajini zbog zapadnih granica budue velike Srbije.
O uinku etnikog vojvode Pavla uriia u istonoj Bosni svjedoi
njegov Izvjetaj Drai Mihailoviu od 13. februara 1943.
U njemu se, izmeu ostalog, kae: Akcija u Pljevaljskom, ajnikom i
Foanskom srezu protiv muslimana izvrena je. Operacije su izvedene tano
po nareenju ... Otpor neprijatelja bio je od poetka do kraja slab... Sva musli-
manska sela u tri pomenuta sreza su potpuno spaljena, tako da ni jedan
njihov dom nije ostao itav... pristupilo se potpunom unitavanju muslimanskog
ivlja bez obzira na pol i godine starosti... Nae ukupne rtve su bile 22 mrtva...
i 32 ranjena... Kod muslimana oko 1.200 boraca i do 8.000 ostalih rtava:
ena, staraca i dece...
10
10
Dokumenat je tampan i u knjizi Branka Latasa, SARADNJA ETNIKA
DRAE MIHAILOVIA SA OKUPATORIMA I USTAAMA 1941. DO 1945. GO-
866
Memorandum etnikog ideologa Stevana Moljevia predstavlja projekat
homogene Srbije sa zadatkom: ... da stvore i organizuju homogenu Srbiju
koja ima da obuhvata celo etniko podruje kako bi joj bio omoguen i obezbeen
slobodan privredni, politiki i kulturni ivot i razvitak za sva vremena.
11
Sada isti program imaju radikali vojvode Vojislava eelja.
HUNSKE HORDE PONOVO NA DJELU 1991-1995. GODINA
Dobar dio srpskih intelektualaca mitomana, nacionalista, velikosrpske
provenijencije nikad se nije pomirio time da su Makedonci, Crnogorci i
Muslimani Bonjaci posebni etniki subjekti, tj. da nisu ni Srbi niti su od
Srba nastali. Nisu mogli u sebi svariti federativno ureenje Jugoslavije, imajui
u glavama samo unitarnu, subordiniranu dravu. Imali su poseban pogled na
dravu kolika je na zemljopisnoj karti, a ne kako se u njoj ivi. Za njih su
Makedonci, Crnogorci i Muslimani Bonjaci izmiljotina Josipa Broza i
komunista sa ciljem da oslabe Srbiju.
Nisu se mogli pomiriti da postoje pokrajine, da Srbija nije unitarna. Dobar
dio njih se nije sloio da Bosna i Hercegovina nije srpska zemlja, pa ak i
Dubrovnik, Dalmacija, Slavonija... Uslijedio je Memorandum Srpske akade-
mije nauka i umjetnosti (SANU), pa osma sjednica CK SKS 23. septembra
1987.) na kojoj je Miloevi odstranio sve umjerene realiste i 1988. godine
pokrenuo antibirokratsku revoluciju potpunog preuzimanja vlasti
masovnim mitinzima sa pripremljenim grupama aktivista, koji su mitinzima
davali ton skandirajui: Hoemo ostavke, Slobo Srbine, Hoemo oruje,
Idemo na Sloveniju, Idemo na Kosovo, Hoemo hapenje na Kosovu,
Ko to kae, ko to lae Srbija je mala /Nije mala, nije mala, triput ratovala /I
opet e, i opet e, ako bude sree.
DINE, Beograd 1999. str. 83 do 84. ZBORNIK DOKUMENATA I PODATAKA O
NOR NARODA JUGOSLAVIJE, tom XIV, knj. 2, dok. br. 34, str. 182. do 185.
11
Objavljen u ZBORNIKU DOKUMENATA I PODATAKA O NOR NARODA
JUGOSLAVIJE, tom XIV, knj. 1, dok. br. 1, str. 1. do 10. Datiran je u Nikiu 30. juna
1941. godine i faktiki predstavlja rekonstrukciju po sjeanju predratnog projekta Srpskog
kulturnog kluba, iji je bio potpredsjednik.
867
Euforija u Srbiji i kod Srba van Srbije raspaljivana je do ludila. Sa tribina
su se obeavale kule i gradovi, bolji ivot, unitarna Srbija, hapenja na Kosovu
i ta jo ne. Nelegalno, neustavno, nestatutarno i vaninstitucijalno su ruene sa
ulice legalno izabrane vlasti u pokrajinama Vojvodini i Kosovu, a poslije i u
Crnoj Gori. Na Sloveniju se nije ilo jer su Slovenci mobilizirali Teritorijalnu
obranu. Zato je Miloevi u jesen 1989. blokirao svaki promet i saradnju sa
Slovenijom. Cijela SFRJ se uzbunila. Nastao je strah od Drine do Triglava i u
Makedoniji. Prijetilo se svima i svakome. Organizovani mitinzi su nazvani
dogaanjima naroda kao, eto, narod to hoe.
Onda je poeo izvoz antibirokratskih mitinga van Srbije, gdje su miti-
ngai nosili Miloevieve slike, prijetee parole uz onu obaveznu: OVO JE
SRBIJA i uz etniku ikonografiju. Na red je 1989. doao Knin, dva puta,
Petrova gora. Prijetilo se Hrvatima. Onda su zaredali po BiH, najprije Neve-
sinje vie puta, ipovo vie puta, po Romaniji itd. Prijetilo se Muslimanima
uvajte se muslimani, nema Tita da vas brani, Od ipova pa do Janja,
nee biti Muslimana. Onda su tumanovci doli do Duvna sa ahovnicama i
parolama OVO JE HRVATSKA.
Bosna je pritijenjena u ralje dva budua agresora. Bila je to psiholoka
priprema za rat, i rat je 17. VIII 1990. godine poeo balvan revolucijom u
Kninskoj krajini, koji je JNA ne samo tolerisala nego i titila balvane pod
izgovorom da razdvajaju protivnike. Zatim su uslijedile provokativne
barikade i rat u istonoj Slavoniji, razaranje Vukovara i ostalih gradova po
Hrvatskoj, razaranje i paljenje sela po Slavoniji.
Ratni poar se proirio na Kordun, Baniju, Liku, zatim na Konavle i
Dubrovnik i dalje na zapad prema Neretvi. Rezervisti JNA su se ponaali
kao hunske horde dokle god su doli; neuredni, alkoholisani, dignuta tri prsta,
pucnjava po ulicama. Nezapameno nasilje je poelo koje e trajati do pred
kraj 1995. godine. Ubijalo se, pljakalo, palilo, razaralo, izgonio narod sa
svojih ognjita nato su i napadnuti uzvraali. Silom oruja je stvorena neo-
driva tvorevina Republika Srpska Krajina.
Pred poetak oruanog nasrtaja na Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu Srbi
su, putem tampe, radija, TV, na mitinzima, tribinama i na sve druge mogue
naine zastraivani uz irenje mrnje prema Hrvatima i Muslimanima, kao
genocidnim Hrvatima i fundamentalistikim Muslimanima. Od tampe se
posebno isticala Politika, a naroito rubrikom Odjeci i reagovanja te
868
Ekspres politika, Veernje novosti, novosadski Dnevnik. Pisano je o
izmiljenim ekcesima i pritiscima prema Srbima u BiH, a na Beogradskoj
televiziji se isticao novinar Simo Gajin sa svojom ZIP rubrikom o
ugroenosti Srba u BiH. Politika je u novembru 1991. (mislim 19.) pisala
da je u Bosni i Hercegovini Srbima tee nego na Kosovu. Iz Beograda su
optinskim organizacijama u BiH stizala pisma optinskim
organizacijama Saveza boraca NOR i Socijalistikog saveza sa pozivima
na ruenje vlasti (ruenje dahija), poticali su na pobunu protiv legalne
vlasti. Po BiH su nosili neki koveg, kau, sa motima cara Lazara
obiljeavajui dokle su srpske zemlje, otvarane su jame faizma u cilju
stranjenja Srba da ih to opet eka. Na postavljenim barikadama u Hrvatskoj
su inscenirani sukobi koji su se pretvorili u otvoreni rat.
Oruje je progovorilo najdrastinijom mjerom i surovou. Sela su
gorjela, Vukovar i drugi gradovi su nemilosrdno razarani, a hrvatski ivalj
progonjen. Samo iz Iloka se za jedan dan iselilo 7.000 ljudi. Poar rata je
zahvatio i srednju Slavoniju i cijelu junu Hrvatsku. Krajem septembra 1991.
godine napadnuti su Konavle, Dubrovnik i dalje prema Neretvi. Bosanskohe-
rcegovako selo Ravno je napadnuto, paljeno i narod protjeran. Bilo je rtava
i progona u selu Kijev Do. A na sva usta se pria kako je u BiH prva puka
pukla na srpske svatove u Sarajevu i kako je to bila prva rtva u BiH. A taj
nemili dogaaj se zbio 1. marta 1992. est mjeseci nakon ubijanja sela Ravno
i Kijev Dola. Prvo je proetnika JNA Teritorijalnoj odbrani oduzela oruje i
opremu, u Hrvatskoj i BiH, osim optina u kojima su Srbi bili u veini. Onda
je za opti napad na red dola BiH. Posljednje pripreme trajale su od 14. srpsko-
hrvatskog primirja, odnosno formiranja 2. vojne oblasti (2. januara 1992. u
Sarajevu). Poetkom aprila 1992. svi gradovi su ve bili opkoljeni i opsjednuti
ukopanim topovskim, tenkovskim, raketnobacakim, minobacakim i mitra-
ljeskim gnijezdima, a svi repetitori radija i televizije zaposjednuti i okrenuti
prema Beogradu i Palama kako bi se samo jedna, njihova, istina ula.
Napadi na nesrpska naselja u Podrinju, Posavini i Srednjoj Bosni bili su
siloviti. Teka oruja federalne vojske koja se jo nazivala JNA su vrila
vatrene udare i napadae pratila vatrenom podrkom. Karadievci i para-
vojske iz Srbije i Crne Gore su, poput hunskih hordi, nasrnuli na naselja, kue,
stanove, ljude ene i djecu, ubijajui i pljakajui. Poelo je veliko etniko
ienje za stvaranje budue Republike Srpske, koju su imali namjeru priklju-
869
iti Srbiji i svijet dovesti pred svren in. Takvo etniko ienje, (Bosna ih je
doivljavala i ranije) Bosna i Hercegovina nije zapamtila; vreno je planski,
smiljeno i sistematski.
Rekosmo ve da je ovaj rat, da bi zavarali svjetsku javnost, nazvan
graanskim ratom.
Naalost, i meunarodna javnost je bila nasjela na takav naziv ovog
osvajakog rata. I laik zna da rat za proirenje granica i borba za teritorije nije
graanski nego osvajaki rat, ovoga puta Miloevia i Tumana da podijele
BiH. Bez obzira kako su tu podjelu lino zamiljali na dogovorima u Kara-
orevu. U ovom ratu su jedino borci Armije RBiH vodili obrambeni rat
protiv dva agresora. Hrvatska vojska (HV) je ispoetka davala otpor snagama
Srba, a poslije je napustila saveznitvo sa braniteljima BiH i protiv njih
okrenula znaajan dio HVO.
Oni su u BiH napravili, javnosti ve poznate svirepe zloine, u emu su
se posebno, po zlu, isticali HOS-ovci, na to su pripadnici Armije RBiH, to se
ne moe opravdati, uzvraali. I njihovi zloini u Uzdolu, Grabovici, Kazanu,
te logori u elebiima i Tarinu poznati su. Logori koje je oformirala Karadi-
eva vojska toliko su bili brojni da se ovdje ne mogu nabrojati. U njima su
ljudi mueni, pljakani, ubijani i izgladnjivani, a ene, djevojke pa i djevojice
masovno silovane i na sve naine poniavane.
Razaranja i doslovce ubijanja opsjednutih gradova u BiH, kao u srednjem
vijeku, je posebno smiljeni i svirepo praktikovani zloin. Mostar i sela oko
Konjica, Foa, Tuzla, Gorade, BihaU samom Sarajevu za trogodinje
opsade je ubijeno 10.069 rtava od kojih 1.572 djece i jo toliko osakaenih
granatiranjem raketiranjem i snajperskom vatrom.
Konjic je tuen tekim orujem od aprila 1992. do kraja rata. im su
rezervisti i paravojske dole na Borako Jezero i okolna sela, poela je
pucnjava po selima Joanica, Turija, Donja Bijela, Zabre, Zaslivlje, Oraho-
vica, Donje SeloSelo Gakii su odmah spaljeni, a Dajii razoreni. Razoreno
je i selo Prevlje. Spiljani su nemilosrdno granatirani u toku itavog rata, narod
je ginuo, kue razarane. Ni u jednom od spomenutih sela nije bilo vojnih
objekata.
Posebno drastian zloin je Srebrenica, za koju u velikoj mjeri odgo-
vornost snosi i meunarodna zajednica jer je Srebrenica bila sigurna zona
870
UN. Bio je to sirotinjski logor sa oko 30.000 izbjeglica, gladnih, ogoljelih,
obosilih i izmuenih ljudi ena i djece. Prvo, nije se smjelo dozvoliti generalu
Mladiu da je osvoji. Drugo, trebalo je brzo reagovati i ne prepustiti da ta
sirotinja postanu Mladievi zatoenici, da izvri deportiranje istih na stratita i
nad njima izvri pokolj; posebno to je Mladi prethodno izjavio da je dolo
vrijeme za osvetu /Turcima/ u ovom kraju. Tree je, meutim, najzagonetnije.
Na osnovu ega je Srebrenica nakon toga darovana Mladiu, kako je mogla da
ostane njegova, poslije ovoga stranoga horora da se trijumfalno hvali: Ovaj
grad poklanjam srpskom narodu. Jadna Srebrenica i jadni srpski narod ko
mu poklanja rtveni grad i jad! Poklanja ga ratni zloinac najveeg kalibra,
zajedno sa svojim zloincima.
Strana troipogodinja agresija na BiH je odnijela oko 200.000 ivota i
toliko ubogaljenih, preko milion i po protjeranih sa svojih ognjita koji, i pet
godina nakon Daytona, jo nemaju mogunost da se vrate na svoja oteta
ognjita. Za najvee aljenje su ratna siroad bez roditelja djeje suze i
njihova tuga. Pored agresora, opet ponavljam, krivicu snosi i meunarodna
zajednica to je ekala da se BiH dugo ubija, a nije braniteljima dozvolila
dotok oruja i opreme, dok su oba agresora bili prezasieni orujem i imali
kontinualnu logistiku iz matica. Za to vrijeme je BiH teko krvarila, gorjela
i gladovala. I jo i sad gladuje. Jame se jo otkopavaju.
Gusto posijana minska polja po BiH je isto zloin za svaku osudu. To je
specifino zlodjelo, ne samo u BiH nego i u svijetu. Proizvodnju i upotrebu
nagaznih mina bi trebalo zabraniti, a sve postojee zalihe javno unititi.
Ogromne povrine obradive zemlje u BiH su minirane.
NEMILOSRDNA RAZARANJA, ETNO IENJA I LJUDSKE RTVE
Gradovi i sela u BiH su za vrijeme dvostrane agresije bila izloena
strahovitim razaranjima, paljevinama i pljakama, a ljudi, ene i djeca maso-
vnim pogibijama, pljaki, silovanjima, muenjima i iseljavanjima u cilju
stvaranja etniki istih teritorija koje su bile predviene pripajanjima
maticama Srbiji i Hrvatskoj. Evo jednih od moguih podataka koje izlae
eminentni hrvatski demograf Vladimir erjavi u njegovoj procjeni stradanja
ljudi, ena i djece u BiH tokom ovog rata.
871
Pravi se podaci nikad nee znati. Ljudske patnje se nee moi opisati, a
jo manje opravdati. Ovome treba dodati i teke invalide, brojnu siroad bez
roditelja i roditelje bez djece.
(Izvor: Glas antifaista, Sarajevo, april 1997.).
UNITAVANJE BOGOMOLJA, HISTORIJSKIH SPOMENIKA I SVIH
KULTURNIH I HISTORIJSKIH VRIJEDNOSTI
Sarajevska revija Express 071 Specijal od aprila 1991. godine prika-
zuje postojei broj bogomolja u BiH, zakljuno sa 1986. godinom. Prije
agresije na BiH.
Zavod za zatitu kulturnog, historijskog i prirodnog naslijea R. Bosne i
Hercegovine, Sarajevo, maja 1995. godine daje podatke o devastiranim sakra-
lnim objektima u agresiji 1991-95. godine i to:
12
Vladimir erjevi.
13
Zora Mii-Tufo, I SA NJIMA SMO BOSNA, Glas atnifaista, Sarajevo, april
1997, str. 20-21.
872
Kada se govori o masovnom unitavanju islamskih bogomolja u Srbiji u
ratovima 1804. do 1813, balkanskim i drugim ratovima pravda se time da su
se damije same uruavale vremenom jer su veinom bile graene od
naboja,
14
to nije tano. Taman da su se neke i graene od naboja, bilo ih je
itekako tvrdo graenih koje su mogle nadurati vrijeme, jer od tada nije prolo
ni 200 godina, a Kosovom su Turci vladali 523 godine, pa su ipak manastiri i
crkve srbijanskih vladara sauvane.
I jo neto, pravoslavni manastiri u BiH su svi graeni u tursko doba:
Zavala kod Trebinja 1514., Gomionica zapadno od Banje Luke u XVI vijeku,
Ozren 1578, itomisli 1566. itd. Najvea pravoslavna crkva u BiH, Saborna
crkva u Mostaru (koju su vojnici HVO, ovoga rata razorili) zavrena je 1873.
godine, pet godina prije dolaska Austrijanaca u BiH.
Reda radi je spomenuti i to da Turci nisu vrili genocidno i etnocidno
ienje, nisu ubijali narod niti prisilno (osim sluajeva od strane siledija
koji su to inili mimo zakona) prevodili na islam, Turcima je raja trebala da
proizvodi materijalna dobra i plaa porez. Ovim se ne eli ni braniti niti
pravdati nazadni feudalni poredak (ni onaj u turskoj carevini), nego samo to
sve usporediti sa skoranjom agresijom, genocidom i etnocidom to su ih u
ratu 1991-95. vrili nai i ostali nacisti.
Za vrijeme naelnikovanja biveg ratnog gradonaelnika Banje Luke
sruene su sve damije u gradu (iako nije bilo borbi) i istjerano nesrpsko
stanovnitvo. Tako je bilo i u Trebinju i drugdje. Pored ostalih damija u
Banjoj Luci je sruena i uvena Ferhadija, spomenik nulte kategorije, pod
zatitom drave i UNESKO-a, te u Foi Alada damija, spomenik slian
Ferhadiji. A u Trebinju, gdje je gradonaelnik bio Boidar Vuurevi
kamiondija je sruena uvena Osman-paina damija. Treba zapitati sadanje
gradonaelnike tih gradova koja su oni sila da sprjeavaju obnovu Ferhadije,
Alade i Osman- paine damije. Te su damije razorene dinamitom, u cilju
uklanjanja svega to nije srpsko u BiH.
Moemo se zapitati: kako bi nama bilo teko da nam neko srui Deane,
Studenicu, Graanicu? U Konjicu su rezervisti JNA i paravojske aprila 1992.
14
Jovan Nikoli, paroh zagrebake pravoslavne crkve u penziji u intervjuu Radio
Slobodna Europa, februara 1998.
873
jednim od prvih hitaca iz topa pogodili katoliku crkvu u sred tornja. Ruenje
sakralnih objekata je u stvari poruka da se sele i da im tu vie nema mjesta, to
je grozno i sramno.
Da su Turci, za svojih 500 godina vladavine, postupali sa Srbima onako
kako su nai nacisti 1991-95. postupali sa nesrbima ne bi se sada za nas
znalo ni koliko za Hazare. Ne bi nas bilo. itavu 1998. godinu je u Srbiji
slavljen jubilej 800 godina manastira Hilandara koji se nalazi na Atoskoj gori
u Grkoj, gdje su isto Turci vladali stoljeima, a nisu ga sruili. Slavljeno je i
utalo se kao da se nita loe nedavno dogaalo na ovim prostorima sa nae
strane. Nai su nacisti izgonili, sa svojih ivotnih prostora progonili, brau iste
krvi i istoga jezika sa kojima su vijekovima ivjeli zajedno, poniavali ih i
liili ih njihovih bogomolja. To su nacisti radili da bi na oienim prostorima
ivjeli samo oni i da bi tu postojale samo njihove bogomolje. E, zapitajmo se
sad to e im bogomolje? Da se u njima mole? Kome da se mole i s kojim
pravom kada to drugima osporavaju? Zar samo srpskom Bogu? Kao to su se
po starozavjetnoj biblijskoj mitologiji Izraelci, kao od Boga Odabrani narod
molili izraelskom Bogu Jahvi, a mi Srbi sada Nebeski narod. Ako vjerujemo
u Isusa, a. s. Muhameda, Jahvu i sl. onda prvo moramo potovati ovjeka koga
je Bog stvorio (ako u to vjerujemo), jer su nas oni uili da volimo ljude, a ne
da ih ubijamo i razaramo im hramove. Meu ljudima nema bioloke razlike,
osim kulturoloke, vjerske i sl.
UNITAVANJE SPOMENIKA IZ NOB I ANTIFAISTIKIH
ZNAMENJA I SVEGA TO PODSJEA NA BOSNU I HERCEGOVINU
Prvo su hrvatski nacisti oskrnavili partizansko groblje u Mostaru, djelo
velikog arhitekte i antifaiste Bogdana Bogdanovia. Onda su i srpski i hrva-
tski nacisti poruili mnoge spomenike i spomen-ploe iz antifaistike borbe
1941-45. godine, kao i Muzej AVNOJ-a u Jajcu i ZAVNOBiH-a u Mrkonji
Gradu, te spomen kompleks na Sutjesci, spomenik na Kozari su unakazili i
mnoge druge. Trg Prve proleterske preimenovali u Trg Drae Mihailovia,
kolaboracioniste sa okupatorima. Mnoge ulice partizanskih boraca su preime-
novane i u Federaciji BiH, pa i u samom Sarajevu.
874
I hrvatski i srpski nacionalisti briu sve nazive koji oznaavaju Bosnu i
bosansko. Pripadnici HVO su ak i sruili Stari most u Mostaru, najljepi stari
most na svijetu, samo zato da unite sve to obiljeava staru bosanskoherce-
govaku kulturu i prolost. Mostarci znaju ko je bio zapovjednik HVO u to
vrijeme. Foa nije vie Foa nego Srbinje, Bosanski Novi nije vie bosanski,
kao ni Bosanski Brod itd. Agresori su rijeili da unite i Bosnu i izbriu sve
to je bosansko, sva njezina historija, drava i ime, po njima, mora pasti u
zaborav, jer to su srpske i hrvatske zemlje.
Najopasnija praksa agresora, koja se uporno vri, jeste opstruiranje
svakog sporazuma o ureenju BiH kao drave. Najopasnija i najuinkovitija
opstrukcija je uperena povratku prognanih na svoja ognjita kako bi se ouvao
status quo, da se zadre etniki oiene teritorije, onakve kakve su sada, bez
prisustva njihovih, da bi se, u drugoj fazi mogli prikljuiti maticama.
Treba svaku takvu opstrukciju oznaiti kao zloin, jer je to produenje i
uvanje onih rezultata koji su zloinakim akcijama i izvrili brutalno
etniko ienje.
SILOVANJE DJEVOJICA, DJEVOJAKA I ENA
Silovanje ena je posebna dimenzija barbarizma i spada u vid i segment
strategije etnikog ienja putem obeaivanja i stvaranja to vee odbo-
jnosti meu etnikim subjektima. Centar za istraivanje i dokumentaciju
Saveza logoraa Bosne i Hercegovine u Sarajevu, izdao je knjigu s
naslovom MOLILA SAM IH DA ME UBIJU ZLOIN NAD
ENAMA BOSNE I HERCEGOVINE. U knjizi su opisane stravine i
bolne ispovijesti silovanih ena i djevojaka. Meu silovateljima su
identifikovani i opisani i Nikola Poplaen, bivi predsjednik Republike
Srpske, general Luis Mekenzi (Lewison MacKenzie) i general Majk Rouz
(Michael Rose), koji su znali da su im podvedene zatoene ene, ucijenjene
i poniene. Te obeaene ene izjavljuju da im ivot vie ne predstavlja
nita, a ive samo za to i u nadi da se sa Poplaenom, Mekenzijem i Rouzom
u oi pogledaju pred Tribunalom u Hagu.
Silovanje bosanskih ena vreno je masovno, planski, sistematski sa
jasnim ciljem. Nemogue je tano izraunati koliko je ena silovano. Razli-
875
ita istraivanja, kao jedno to je izvedeno od strane Bekog instituta za
istraivanja koji mi je asistirao tokom moga rada u UN na pronalaenju
nestalih osoba u podruju bive Jugoslavije, pokazuje da su rtve silovanja
kasnije nestale ili su ubijene. One koje preive su uplaene ili ih je stid ili su
istraumatizirane da bi priale o svom iskustvu. Bosanska vlada je proraunala
da je 50.000 ena silovano. Podatke je izdalo Ministarstvo unutarnjih poslova
u jesen 1992. godine, i ta brojka nije konana. Kroz Medicinski centar za
silovanje i seksualno zlostavljanje pod imenom MEDIKA, u Zenici od 1993.
do 1997. godine je pregledano 28.000 ena. Ovi brojevi su samo spomenuti da
prikau masovnost i sistematinost silovanja bosanskih ena i djevojaka. Prie,
poput ovih su dokumentovane u knjizi GRIJEH UTNJE RIZIK GOVORA
i nalaze se u dokumentaciji Hakog tribunala, ekspertnih komisija, odnosno
njihovih specijalnih izvjetaa, dravnih komisija za prikupljanje injenica o
ratnim zloinima, instituta i brojnih drugih ustanova. Ovdje emo pomenuti
samo neke od objavljenih knjiga ili zbornika radova.
15
Silovane su i djevo-
jice, pa i starice od preko 70 godina. Svaka ispovijest ima svoju autentinost,
a mnoge i imena i prezimena zloinaca.
Ljudski um nije u stanju sveobuhvatno pojmiti i shvatiti grozotu, obi-
mnost, masovnost, svirepost, bahatost, poriv i sistematinost genocida. Zato je,
prikrivati zloine i braniti zloince zloin. Tribunal u Hagu podie optuenice
i izdaje naloge za hapenje zloinaca, a reimi koji su na vlasti ih ne ele
izruiti i to njihovi nacionalisti koji su ratovali iz zemalja u kojima se i iz
kojih se ratovalo ( i ako nisu bile u ratu) negoduju zbog hapenja, pa i oni
koji nisu ba neki nacionalisti, ali su obmanuti o uzroku, prirodi i karakteru
rata koji je voen, pa im svaka optuba i hapenje pripadnika svoga naroda
izgleda nepravednim.
Ima i takvih koji su ak i pristalice onoga to je dotini zloinac uinio i
koji navijaju za njega, opravdavaju iste ciljeve; ne znajui ih ili ne hajui za
metode kojima su se zlikovci sluili u injenju zlodjela protiv ovjenosti.
Brane ih umjesto da ih osuuju iz patriotskih razloga za ono to su uinili
15
GRIJEH UTNJE RIZIK GOVORA (THE SIN OF SILENCE RISK OF
SPEECK), Komisija za prikupljanje injenica o ratnim zloinima u Bosni i Hercegovini,
Sarajevo 1999; Seada Vrani, RUENJE ZIDA UTNJE, - GLASOVI SILOVANE
BOSNE, Zagreb 1996; MOLILA SAM IH DA ME UBIJU ZLOINI NAD EN-
AMA BOSNE I HERCEGOVINE, Savez logoraa Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1999.
i dr.
876
za na narod to je jo gore u ime naeg naroda, ma o kome se narodu
radilo. Branei nae zloince, mislimo da time branimo na narod obraz
naeg naroda. Uinak je ustvari suprotan jer time krivicu za uinjena zlodjela
svaljujemo i primamo na sebe na itav narod.
Umjesto da zlodjela i njihove poinioce osuujemo i da zahtijevamo
njihovu odgovornost za poinjeno, da odgovaraju oni, da se time sa naroda
skine kolektivna odgovornost; da svaki poteni graanin bude osloboen
sumnje i tekog bremena dijela kolektivne odgovornosti za ono to su zloinci
u nae ime poinili. Radovan Karadi je znajui da iza sebe ima poklonjeni
mu straan ubojni arsenal, uoi rata javno prijetio: Muslimani mogu nestati
kao narod. Srbi znaju kako e! I pokazao je kako e i kako su.
Protestovati protiv hapenja odgovornih za zloine znai odobravati sve
to su ovi monstrumi radili. Odobravati masovne grobnice civila, odobravati
okrutne metode zatiranja na nain na koji su to inili nacisti Adolfa Hitlera.
Izmeu onih koji su nas gurnuli u ove grozne bratoubilake ratove i naeg
naroda (i svakog drugog naroda) ne smijemo stavljati znak jednakosti. To bi
znailo pljuvati sami po sebi, po svome narodu. Oni su nas prikovali za stup
srama. Odricanjem od njih mi emo se toga stuba srama osloboditi, a neka oni
na njemu ostanu, onako kako su i zasluili. Neki nacionalistiki orijentisani,
branei svoje zloince, se bune zato ih hapse, a posebno negoduju zato ih
tajno i prisilno hapse. Na to pitanje nije teko odgovoriti zato to potpi-
snici Daytonskog sporazuma ne izvravaju date obaveze, pa njihove brljotine
neko drugi mora ispravljati. Sutra e morati tako biti i sa Karadiem,
Mladiem i ostalom bratijom na cijelom prostoru bive SFRJ.
Osporavanje njihove krivice je apsurdno i neodrivo. Krajinik, na
primjer, je bio u najviem vrhu zloglasne Karadieve vrhuke. Sve je znao
ta se radilo, jer su rat oni i planirali i izvodili. Ako nije znao (a znao je),
dunost na kojoj se nalazio ga je obavezivala da zna. Biva JNA im je bila
osigurala sva potrebna sredstva veze koja su im omoguavala komandovanje i
dobivanje izvjetaja imali su uvid u sve ono to se inilo na itavoj teritoriji
svakog trenutka.
in suenja zloincima nije osvetoljublje nego privoenje k poznaniju
prava. Kod Tribunala u Hagu nema smrtne kazne, dok na suenju ratnim
zloincima njemakog Treeg rajha u Nirnbergu, nakon II svjetskog rata na
877
smrt su osueni: Martin Borman (u odsustvu), Herman Gering, koji se sam
otrovao, Johaim Ribentrop, Kaltenbruner, Rozenberg, Frank, trajher, Zaukel,
Cajs-Inkvart, Kajtel i Jodl, koji su objeeni. Oni nisu lino ubili nikoga, ali
su bili mozak nacionalistike mainerije za voenje rata i vrenje genocida
koji su to i planirali. Mnogi Hitlerovi generali koji su u Jugoslaviji zapovijedali
trupama koje su vrile zloine nad naim narodom, kod nas su osueni na
smrt, meu kojima i generalpukovnik Aleksandar Ler (Alexander Lhr),
komandant Jugoistoka Europe (Grupa armija E), ujedno i zapovjednik
razbojnikog bombardovanja Beograda 6. aprila 1941. godine, te mnogi
ustaki generali i njihovi zloinci jamari, kao i Draa Mihailovi i mnogi
njegovi zloinci.
U ovoj velikoj ratnoj agresiji protiv Bosne i Hercegovine, BiH je oguljena
do kosti kao nikad u svojoj historiji. Slobodan Miloevi je jednom izjavio:
Za rat u Bosni kriva su sva tri naroda podjednako. Samo on i Tuman nisu.
Da rat nije planiran i nametnut narodi se nikad ne bi potukli. BiH, koja je u
SFRJ vaila kao najuzornija republika po pitanju zajednitva, zaskoena je i
napadnuta na najbestijalniji nain. Ako su za rat u BiH kriva sva tri naroda
podjednako (a nije ni jedan), onda, po njima koji to kau, nema konkretnih
zloinaca zloinci su narodi iza kojih se vodovi i vrhovnici zaklanjaju. To
ne moe proi.
Nas Srbe mrze zato to smo Srbi i to smo pravoslavni govorila je
Biljana Plavi u toku rata. To je ujedno i poznata postavka kod nacionalista,
to nije istina. Mrnju na Srbe navlae oni srpski nacisti koji stalno govore o
nekakvim srpskimzemljama u BiH, Hrvatskoj, Makedoniji, Crnoj Gori, pa
ak i u Rumuniji i Maarskoj, stvara odbojnost naih susjeda prema nama
Srbima. Toga se kompleksa moramo osloboditi i izlijeiti. To nas je i do sada
krvavo i skupo kotalo i kotae nas ako se budemo zanosili za tim glupostima.
Nema srpskih zemalja van granica Srbije, postoje pripadnici srpskog naroda
koji se demokratskim putem trebaju uklopiti u dotinoj dravi u kojoj ive, kao
graani te drave i neka tamo koriste svoja prava i izvravaju svoje dunosti
po Ustavu i zakonima koji tamo vae. Pogubno je zbog ma koga procenta Srba
van granica Srbije voditi ratove, a najpogubnije za same Srbe u tim zemljama.
Moramo se izlijeiti od nekih kompleksa: da smo bezgrean narod, da
moemo opstati samo ako vladajua nacija pa makar nas bilo i pet posto jer
nas tako ue: ako nismo vladajua nacija onda smo ugroeni, i od kompleksa
srpskih zemalja van granica Srbije
878
Bosna i Hercegovina je tradicionalno antifaistika, ali nam faizam u
Bosni i Hercegovini uvezoe zlotvori i potpomogoe one snage koje su u II
svjetskom ratu bile na strani okupatora ustae i etnike i koji su, od snaga
Narodnooslobodilake vojske 1941-45. izgubili rat. BiH je u II svjetskom
ratu bila osnovno uporite otpora silama osovine i faizmu uope, i jedino u
Europi protiv faizma. Onda kako su saveznike snage Antihitlerovske koali-
cije bile daleko od Europe u Bosni su se odvijale najkrvavije bitke partizanskih
snaga sa okupatorima i kvislinizma. Bosna je dala najvei broj boraca, svoje
sinove i keri i podnijela najvei teret u materijalu i krvi. Bosna je davala sve
to je imala i to je mogla dati. Krv je tekla potocima i Bosna je najpozvanija
da za zasluge u II svjetskom ratu ispred svih ponese visoko, visoko, zastavu
pobjede nad faizmom. A sada je podijeljena i blokirana, podjelama na neke
entitete geografski, ekonomski, infrastrukturalno i ljudski nemogue, tetne
i udne.
Bijedu unesreenih ljudi, ena i djece, te materijalnu tetu niko ne moe
procijeniti. Suze i tuga nemaju cijenu. One su ljudsko-psiholoka, moralna,
paenika i bolna kategorija.
Ko je kriv to u zemljama iz kojih je pokrenuta agresija narod ne zna
istinu?
879
880
Prof. dr. Smail Bali
VJERSKA DIMENZIJA SUKOBA U BOSNI
Za dalekoseno posvjetovljenu Europu je skoranje slubeno iskazivanje
Bonjaka Muslimanima u nacionalnom smislu bilo izazov svoje vrste. Dok
se u ostalim europskim zemljama vjersko osvjedoenje nije javno izraavalo,
ono je to se tie Bonjaka svakom bilo vidljivo, jer se pojavljivalo ve u
imenu naroda.
injenica je, meutim, da se na srednjevjekovni nain na Balkanu nacija
poistovjeuje s vjerskom zajednicom. Pravi razlog za to lei u tek povrinskom
uticaju prosvjetiteljstva, bez dubinskog razumijevanja njegovih zasada.
Polazei od tog stanja moglo se tvrditi, da je krvavo zbivanje u Bosni 1992. do
1995. imalo svoje ishodite u vjerskoj surevnjivosti, to recimo tvrde
njemaki kritiar kranstva Karl Hajnc Dener (Karlheinz Deschner) i pro-
fesor upravnog prava u Niu Milan Petrovi u zajednikoj knjizi WELT-
KRIEG DER RELIGIONEN (Svjetski rat religija).
1
Jedan od razloga ove
krive dijagnoze lei upravo u dotadanjem slubenom imenu bonjakog
naroda. Zato su pisci i mogli zapisati u svojoj knjizi ovu besmislicu: Srbi su
pravoslavni, Hrvati katoliki, a Muslimani islamski narod.
2
Danas se ve smatra historijskom injenicoim, da je osnovni razlog
agresije na Bosnu imperijalistika pohota. Iza nacionalistikog divljanja stajao
je plan podjele ove zemlje izmeu Srba i Hrvata. I sam Radovan Karadi,
jedan od glavnih optuitelja Bonjaka navodnim fundamentalizmom, kojim
je za vrijeme genocida, pravdao svoja neljudska djela i plaio Europu, govorio
je 1990, kad je svjesno salijetao muslimanske graane da uu u krnju Jugo-
slaviju: U Evropu islamski fundamentalizam dolazi sa ljudima druge rase i
1
Puni naslov glasi: WELTKRIEG DER RELIGIONEN DER EWIGE KREU-
ZZUG AUF DEM BALKAN (SVJETSKI RAT RELIGIJA VJENO UKRTAVANJE
NA BALKANU), Stuttgard, Wien: Weitbrecht 1995, str. 335.
2
Isto, str. 7.
881
drugog jezika, pa Evropu hvata panika. Kad se radi o Muslimanima, slove-
nskom narodu, ljudima nae krvi i naeg jezika, koji su se u najveoj mjeri
opredijelili za evropski kvalitet ivljenja, uz ouvanje islamske vjere. Tu nema
mjesta panici ni kod Srba ni kod Musliamna. Ne treba Srbi, po mojoj ocjeni,
da staju ponovo na branik hrianske Evrope u borbi protiv islama. Mnogo
smo mi Srbi blii sa naim Muslimanima nego sa tom Evropom.
3
Genocid kao oslobodilaki rat ili antimuslimanska revolucija
Po shvaanju Milorada Ekmeia, historiara i ideologa srpskog nacio-
nalizma, dogaanje u Bosni i Hercegovini 1992-1995. nije bilo nita drugo,
nego produetak srpskih oslobodilakih ratova.
4
Po svojoj usmjerenosti i
stratekim metodama ono je to moglo i biti, ali je u historijskom i moralnom
pogledu bilo bez ikakva opravdanja. Veinsko stanovnitvo u zemlji, Bonjaci
i Hrvati, nijesu mogli biti predmet takvog oslobaanja, koje je kako ustano-
vljuju Dener i Petrovi sutinski uvijek znailo antislimansku revo-
luciju.
5
Crnogorskog mitropolita Danila (1697-1735) i njegova nasljednika Petra
II Petrovia-Njegoa (1813-1851) je rukovodila misao o nepomirljivosti dviju
vjera, kranstva i islama. Borba izmeu njih moe samo zavriti potpunim
porazom, nestankom, jedne ili druge religije.
Zavretkom oslobodilakih borbi u Srbiji nestalo je iz zemlje islama,
najvanije posljedice stoljetnog turskog gospodstva.
6
Tako pie Milan
Petrovi, iako mu je kao historiaru sigurno poznato, da su muslimani davno
prije nastanjivali brojna sela u Podunavlju i Posavlju (Sremu). Sam pie o
3
NIN, Beograd, broj 2064 od 20. jula 1990.
4
Milorad Ekmei, SEKTIERERISCHER NATIONALISMUS IN BOSNIEN-
HERZEGOWINA ALS URSACHE DES BRGERKRIEGES (SEKTAKI NACIO-
NALIZAM U BOSNI I HERCEGOVINI KAO UZROK GRAANSKOG RATA). U:
Ethnos-Nations (Kln), 1/1993, svezak 2, str. 15.
5
Karlheinz Deschner, Milan Petrovi, WERLTKRIEG DER RELIGIONEN,
str. 74.
6
Isto, str. 81.
882
vojnoj saradnji izmeu muslimana i heretika (patarena) u bici kod Doboja
1415, kada su Maari pretrpjeli teak poraz.
7
Prvotno politiki motiviran, sukob u Bosni je dakle poprimio posve
drukiju narav. Postao je antiislamska revolucija.
Krajem 15. stoljea provala velike iskljuivosti posvjedoena je na
Iberijskom poluotoku progonom idova i muslimana. U stranom genocidu
(koji Jevreji nazivaju holokaust) sredinom 20. stoljea obnovljena je istraga
idova u daleko bezonijem vidu. Na ishodu 20. vijeka doli su na red preostali
autohtoni europski muslimani. Zbivanje se ovog puta dogodilo na balkanskom
poluotoku tano 500 godina nakon izgona iz panije. Poinitelji su pretenim
dijelom pripadnici istonog kranstva, koje se otimlje preodgoju na zasadama
prosvjetiteljstva.
Na sreditu nasilnikih dogaanja se, to je veoma znaajno, pojavljuje
Srpska pravoslavna crkva bilo po svojim ljudima, bilo po nauavanju ili
podsretcima. Ova dogaanja su velikim dijelom motivirana crkvenom dime-
nzijom. ini se, da skolastiko uenje o borbenoj i trijumfirajuoj Crkvi nije
odstupilo u korist snoljivosti i suivota. Ove potonje vrijednosti su na
dnevnom redu samo, kad su iznuene. Tolerancija i dijalog, ljudska prava i
ekumenizam su strani pojmovi, do kojih ovoj crkvi oito nije stalo. Jedan Hans
King (Hans Kng) s globalnim etosom i sa svojim nauavanjem, da nema
mira u svijetu, dok nije uspostavljen mir meu vjerama, jedva je ovdje pri-
mjetan.
Dok je jo u holokaustu dolazila do izraaja izvjesna crta uljuenosti, u
sjeverozapadnom Balkanu ili Bosni bilo je sve, to se ne uklapa u jednolinu
sliku etnosa, osueno na posvemanje unitenje. Od njemakih Jevreja su
preostala bar pojedina groblja, pa i sinagoge. Jevrejsko vijee, koje je u
nevolji saraivalo s nacistikim ustanovama, moglo je ublaiti nesreu, pa i
spasiti po kojeg idova. Bonjacima kao muslimanima nije bila data ni ta
mogunost.
7
Isto, str. 41.
883
Pozicija Islamske zajednice u predveerje genocida i za vrijeme
njegova trajanja
Prije njezina izbijanja nesrea je visila u zraku desetak godina. Islamska
zajednica se morala stalno dokazivati uslijed raznih optubi. Ve u Titovoj
Jugoslaviji radilo se o biti ili ne biti islama. Nakon Titove smrti i oni skueni
teajevi vjerske pouke, koji su se odravali u pojedinim mjestima Bosne,
prijetili su, da se utrnu. Islam je bio doveden do zida. Damije su bile polu-
prazne, dok su vjernici bili omalovaavani, pa i napastvovani. Na granici
drave oduzimani su muslimanima Kurani, dok su ljudi maltretirani. Mada su
islamski tisak i preostali vjerski obrazovni zavodi islama ba u to vrijeme u
izvjesnom smislu cvjetali, osjeao se jaajui pritisak na islam. Najbolji
dokumenti toga stanja su Izjava Starjeinstva Islamske zajednice povodom
pisanja lista NIN iz 1987.
8
i zbornik radova ISLAMSKI FUNDAMENTA-
LIZAM TA JE TO? iz 1990. godine.
9
Kad je 22. septembra 1991. uhapen reisu-l-ulema prilikom svoje posjete
Kosovu, pisao je Preporod: Tim inom prijeti se itavoj Islamskoj zajednici.
Sve vie i vie. Bit e zanimljivo osluhnuti, kako e se u povodu ovog izraziti
predstavnici Srpske pravoslavne crkve. Oni se vole pozivati na mir. Crkva je,
meutim, utila. Nedostajale su joj, navodno, provjerene informacije.
Nedugo iza toga, o Bajramu 1992, sruio se na Bosnu i Hercegovinu sav
bijes napadaa. Poela su ubijanja, odvoenja u logore i tzv. etnika ienja.
U meuvremenu je 200.000 ljudi stradalo ivotom, dijelom u koncentracionim
logorima, gdje su bila na redu nezamisliva muenja. Desetci hiljada unesre-
enih ena i djevojaka je silovano. Na meti su bili posebni vjerski i svjetovni
intelektualci. Sadistiki ritual je obilazio zemlju nasilno ljubljenje kria od
strane rtava, urezivanje kria u ivo tijelo, unitavanje islamskih znakova,
udaranje na ast i obraz rtava itd. Preko hiljadu islamskih bogomolja je
sravnjeno sa zemljom. Vrhunac zloinstva je bilo masovno umorstvo zaro-
bljenika i civila Srebrenice u ljeto 1995. godine. Zajedniki pokuaj vjerskih
8
Integralni tekst u asopisu ISLAM UND DER WESTEN, Wien 7/1987, svezak
1, str. 26-28.
9
Nusret anar, Enes Kari, (izd.) ISLAMSKI FUNDAMENTALIZAM TA
JE TO?, Sarajevo, 1990, 300 strana.
zajednica, pokrenut na inicijativu Svjetskog vijea crkava, da poprave stanje
u korist ovjekoljublja i mira ostao je bez uspjeha. Konferencija u Ermati-
ngenu, vicarska, 24. do 26. novembra 1993. nije na Balkanu naila ni na
kakav odziv.
Evo kako je, na primjer, izgledalo posredovanje vjerskih ljudi islama u
ratu. U Muslimanskom glasu od 10. avgusta 1992, na str. 14, u lanku NE
PREKORAUJTE GRANICE upozorava Seid ef. Mevli muslimanske voj-
nike: Prema pripadnicima drugih monoteistikih religija islam je propisao
meweddeh lijepo ophoenje i postupanje. U ratu se treba pridravati Kvi-
sasa (el-qiss) uzvraanja istom mjerom. Meutim, pred muslimane je
njihova uzviena vjera postavila granice u uzvraanju, poto oni mogu
uzvratiti istom mjerom na sve osim na zloin. Tako islam zabranjuje ubijanje
nedunog (ovjeka), starca, enu ili dijete, zatim skrnaviti bilo ije bogomolje,
svetita i svetinje te unitavati usjeve. Ni manje osjetljiva pitanja morala
Mevli ne isputa iz vida, pa pie: Naalost mnogi nai borci muslimani ne
poznaju uzviene propise islama. Oni se ponaaju tako, kao da ih nijesu rodili
muslimani. Neki od njih se alkoholiziraju, i pred TV-kamerama psuju
neuzubillhi uzvieno Boije Bie. Iako svakog asa mogu preseliti na
Ahiret, oni ne pomiljaju na Alaha i vraanje Njemu. Zato to ine? Kako se
smiju tako ponaati? Zahvaljujui najvie uticaju ovog i ovakvog nauavanja
ostali su muslimani u glavnini neokaljani u ratu. Najvei dio civiliziranog
dranja otpao je na njih. Nijesu bili kasapi ljudi, nijesu unitavali sela i gradove
niti gaali u crkve i samostane.
Za vrijeme genocida, koji se u otporu Bonjaka poslije preobrazio u rat
(ali ne graanski!), koriten je kuranski izraz dihad u smislu samoodbrane
svim silama. Takav dihad je egzistencijalna nuda. Etimoloki srodan termin
idtihad je, nasuprot tomu, intelektualni napor da se izae iz jednog teoloki
zamrenog ili nejasnog poloaja.
Francuski pisac i filozof Bernar Anri Levi (Bernard Henry-Levi) je
okarakterizirao Bonjake kao najsnoljivije i s Europom najsuivljivije
muslimane u svijetu. Njemu se u ocjeni vjerskog dranja muslimanskih
Bonjaka pridruuje drugi francuski pisac, Lark Semo (Larc Semo), koji bi
najradije da u Europi vidi jedan euro-islam: Teak je zadatak da se stvori
jedan otvoren, tolerantan i demokratski europski islam. Zbog toga je uzbudljiva
situacija u Bosni: u jednoj europskoj dravi islam je prva religija, a radi se o
884
885
domaem vjeroispovijedanju, koje je oduvijek prisutno. Ovdje ga prakticiraju
ljudi koji govore isti jezik kao i njihovi susjedi katolici i pravoslavci. To je
islam, za koji je erijat samo moralni kod koji brani ljudska prava i demo-
kratiju.
10
Ovi muslimani imaju strah od politikog i zatvorenog islama
dananjice.
11
U kontroverznoj ISTORIJI JUGOSLAVIJE, izaloj u Beogradu 1973, se,
kao i u veinskoj srpskoj i hrvatskoj historiografiji, preuuje postojanje
Bonjaka ili bosanskih Muslimana kao naroda. Tu se prikriveno najavljuje
dolazei genocid, jer je tobonje vjekovno muenje seljaka pod Turcima
stvorilo dugotrajne patnje, kojom e se i poznije seljake generacije svetiti
prolom nasilju. Jedan od etiri pisca ove knjige, Milorad Ekmei, u
diskusiji koja se po njezinu izlasku razvila, podmee Bonjanima misao o
istorijski istom muslimanskom narodu, ime se u obrnutom redu po prvi
put inaugurira ideja o etnikom ienju.
Trei vid antiislamske revolucije je, pored ubijanja i etnikog ienja
predstavljalo nasilno pokrtavanje. Bilo ga je i sa srpske i sa hrvatske strane.
Bijeljinski muslimani nemaju istinsku elju da uu u pravoslavnu crkvu
tuio se prema listu The Guardian, od 6. decembra 1993, mjesni pop Nedeljko
Pavi, Oni se samo boje, da ne budu prisiljeni, da napuste ovo mjesto kada
Bosna bude konano podijeljena. Nekoliko stotina preostalih bijeljinskih
muslimana bilo je u spomenutoj godini zahvaeno strahom i bilo spremno, da
prihvati kranska imena, a onda i da se pokrste. Jedna muslimanka po roenju
iz mjeovitog braka izjavila je: Ako bih mogla da ivim ivot ponovo, eljela
bih da se rodim to je mogue dalje od Balkana.
12
Nasilje ukljueno u politiku je dio srpske duhovne povijesti. U stil visoke
politike spadaju zavjerenitva i misticizam. Zato ne iznenauje njezina
povezanost sa slobodnim zidarstvom, koje je jedno od odlunih faktora u
Srbiji.
13
O uticaju masona na zbivanja u Bosni ve je neto pisano.
14
Ostaje
za budunost jo da se iznae istina.
10
Prema listu Liberation (Pariz) citirano u Muslimanskom glasu, 13. mart 1992,
str. 8.
11
Vidi: Ljiljan, 15. februar 1993, str. 31.
12
The Guardian, 6. decembar 1993, (citiran po Ljiljanu od 15. decembra 1993,
str. 16).
13
K. Descher, M. Petrovi, cit. djelo, str. 79.
14
Uporedi: Faris Nani, MASONI UREUJU BOSNU. U Ljiljan, 1. decembra
1993, str. 10.
886
Postoji opravdana sumnja, da je bosansko stradalnitvo dio svjetske
protuislamske borbe, kojoj je stalo na elo istono kranstvo. Na to upuuju
masovna proganjanja bugarskih muslimana 1986. do 1989. uestala ubistva
turskih diplomata i otvoreno neprijateljstvo Rusa prema muslimanskom
narodu eena. Neki dokumenti iz te zavjerenike kuhinje su izbili u javnost.
Primjer je proglas SVIM KRANIMA SVIJETA (An die Christen der Welt)
izdan od duhovnika Unije armensko-apostolskih crkvenih opina u Njemakoj
poetkom devedesetih godina.
Pravoslavna pozicija
U redovima Srpske pravoslavne crkve bez porijeka ostala je bogohulna
izjava Radovana Karadia: I sam bog je sada Srbin!
15
tovie crkveni
velikodostojnik, baki mitropolit Irinej Bulovi, prihvatio je tu grijenu misao,
pridajui joj u izvjesnom smislu legitimnost i svetost. Crkva zaista nije osobito
osjetljiva u pitanju odnosa Boga i ovjeka. Pravoslavlje ne stvara poseban
sustav etikog i drutvenog ivota, primjeuje grki teolog Damaskinos
Papandreu. U njemu je sve podreeno Bogu koji je postao ovjek. Sve to
ima od tog sustava, odnosi se na Boga, postalim ovjekom.
Pravoslavlje nema snage da se kritiki udalji od ustaljenih teolokih
polazita iz predindustrijskog vremena. Ono jo uvijek doslovno primjenjuje
novozavjetno gledanje na svijet i ivot. Ljudska povijest po njemu ima znaaj
prolaznosti i sve je upravljeno usavravanju stvaranja, odnosno ponovnom
stvaranju. U povijesti spasenja ivota jedinke nema velike vrijednosti. Oeki-
vanje, da sadanji, krivnjom, patnjom i smru iaeni, oblik svijeta bude
otklonjen, ne ide naruku potrebi da ga treba braniti.
16
Ova sredinja misao kranstva je u srednjem vijeku stvorila tlo iroko
razvijenom pustinjatvu (askezi). Odricanjem od svijeta ovjek se pribliavao
15
Vidi: Zakir Fazli, POLITIKA BOSANSKOG APSOLUTIZMA, Muslimanski
glasnik, 27. decembar 1991, str. 24.
16
Sussane Heine, (izd.), ISLAM ZWISCHEN SELBSTBILD UND KLISCHEE
EINE RELIGION IM STERREICHISCHEN SCHULBUCH (ISLAM IZMEU
SLIKE O SEBI I KLIEA JEDNA RELIGIJA U AUSTRIJSKOM UDBENIKU),
Wien, Kln, Weimar 1995, str. 106.
887
Bogu. Bila je to vrsta pobonosti, ali ujedno i sebeljublja, jer se odricanjem od
svijeta zanemaruje i suovjek. Ovi pobonjaci su se pomalo razvili u kategoriju
ljudi, koji kod Boga imaju posebne privilegije. Ta pojava se moe naroito
dobro pratiti u povijesti pravoslavnih naroda. Tako su srednjevjekovni Srbi
sebe vidjeli kao Novi Izrael, narod Boiji. Bilo je to opte mesto primje-
uje historik Sima irkovi, nije toliko naglaavalo superiornost koliko
odgovornost pred Bogom. U svakom sluaju nije sluilo za ideologizovanje i
nacionalizovanje kao u ustima advokata nebeskog naroda.
17
Upravo u vezi sa tim dranjem namee se pitanje vjerodostojnosti kako
ekumenizma, tako i svih nastojanja oko tzv. globalne etike. Ekumenizam tei
sveobuhvatnosti, a etika je nedjeljiva, pa mora vaiti koliko za krane, toliko
i za druge vjere. Nacionalni mesijanizam Srpske pravoslavne crkve sa svim
svojim za susjede poraznim posljedicama proizlazi nedvojbeno iz njezine
teologije. U svjetlu ekumenizma i globalne etike ona bi morala biti doivljena
kao nastrana i s pravim nauavanjem Isa-pejgambera neuskladiva. Pa ipak
injenica je da Svjetski savjet crkava i Konferencija europskih crkava (KEK)
u enevi pokazuju dozu razumijevanja za ovaj mesijanizam. Zar nisu vrhovni
funkcioneri skoro svih velikih crkava, primjeuje kritiki ga Ana Herbst
(Anne Herbst) iz vicarskog instituta Glaube in der 2. Welt, doivjeli srpske
vladike na nebrojenim samitima pomirenja kao miru sklone i posve razumne
ljude, aljui po tom snanu potporu put Beograda.
18
Kako sprijeiti da se tako plemeniti etiki zahtjevi kao Ljubi svog
blinjeg kao samog sebe! i Voli svog neprijatelja! srozaju na obinu farsu?
rtve genocida u Bosni bile su sretne, kad bi mogle raunati s pravdom i s
minimumom morala, naime s pravom, da bar sebi osiguraju sredstva, kako bi
se sami branili od napadaa.
Izvorno pravoslavlje nije nesnoljivo. Nesnoljivost e se poslije pojaviti
u svijesti mnogih istonih i zapadnih crkvenih otaca, da bi na kraju stoljeima
17
Sima irkovi, NASILJE PROLOSTI, NIN, 12. mart 1993, str. 41.
18
Anne Herbst, BETREIBT DIE SERBISCH-ORTHODOXE KIRCHE RELI-
GIONS UND VLKERHASS? (Potie li Srpska pravoslavna crkva na vjersku i
nacionalnu mrnju?). Rukopis kod pisca. Treba da bude objavljen u asopisu istoimenog
drutva u jednom broju nakon septembra 1995. godine. Objavljen u GENOCID U BOSNI
I HERCEGOVINI 1991-1995, Zbornik radova Meunarodnog kongresa za dokume-
ntaciju genocida u Bosni i Hercegovini, odranog u Bonu, 31. avgusta do 4. septembra
1995, str. 109-115.
888
ivjela u liturgijskoj svijesti obiju crkava, pie pravoslavni crkveni analitiar
Marko P. uri. Na Zapadu on je zauvijek otklonjen s Drugim vatikanskim
saborom (Nostra Aetate Nae doba). Na Istoku on jo uvijek formalno,
tekstualno ivi i najpotpunije se osjea na liturgijskim itanjima uoi Velikog
petka. ...Dogma nas zato udaljuje i stvara napetost, vjera uvijek s nama ima
drugi cilj. Ona razvija meusobnu ljubav i duh tolerancije, koji sm zahva-
ljujui njoj nee prijei doputenu granicu.
19
Po uriu su dogma i teologija
Crkve nesrea za nju i za narod, koji je njima podvrgnut. Na tlu srpskog etnosa
je za vrijeme genocida vladao, kao to i danas vlada, duh netolerancije i
iskljuivosti, zasnovan na spomenutom vjerskom shvaanju. Uz njega su bili i
jesu jo razni mitovi, predrasude, ep i nacionalna nadmenost.
Negativne pojave u meuljudskim odnosima jo uvijek odreuju razvoj.
Trebalo bi prije svega srpskom narodu, ali i dijelu Hrvata pomoi da se oslo-
bode izvjesnih stereotipa, kliiranih predodbi i ahistorikih pogleda koji
izazivaju mrnju. Ovakvi stereotipi i predodbe, naalost vladaju i misaonim
svijetom onih koji odluuju. Tako npr. poglavar Srpsko-pravoslavne crkve,
patrijarh Pavle, ivi u uvjerenju da su bosanski muslimani doli u svoju
sadanju domovinu zajedno sa Turcima u 15. stoljeu.
20
Smatra ih Turcima i to je javno rekao. Oba iskaza protivna su injenicama.
Bonjaci su u Bosni jednako starosjedioci kao i veliki dio tamonjih Hrvata i
mali dio tamonjih Srba. Oni su u to nema nikakve sumnje - isti Slaveni.
Njemu nije strano ni shvaanje da je prihvaanjem islama poinjeno izdajstvo
nacije. Ne obazirui se na to koliko je to shvaanje anahrono, ono nije tano,
jer se prihvaanje islama zbilo u bonjakom, a ne u srpskom narodu.
Identitet toga naroda nije izgubljen islamizacijom. On se bez prekida
odrao do dananjeg dana. Koliko su zauujue ograniene spoznaje toga
velikodostojnika o islamu, vrlo dobro ilustrira njegov mirovni apel u srpnju
1992, koji je uputio imamu El-Aksa (Al-Aqsa) u Jeruzalemu, vjerovatno krivo
mislei da je imam te damije neki autoritet u islamu poput pape u Katolikoj
crkvi.
19
Marko P. uri, OD VJERSKE TOLERANCIJE DO UZAJAMNE SURA-
DNJE, CRKVA U SVIJETU (Split) 33/1998, svezak 4, str. 383/384.
20
Vidi: Michael A. Sells: THE BRIDGE BETRAYED RELIGION AND GENO-
CIDE IN BOSNIA (IZDANI MOST RELIGIJA I GENOCID U BOSNI) Berkely,
Los Angeles, London 1996, str. 83.
889
Apel patrijarha jednako je bio upuen papi Ivanu Pavlu II. Mitropolit
Srpske pravoslavne crkve u SAD-u, koji u svojim istupima obiava bosanskim
muslimanima udarati peat fundamentalizma, iskreno je, za razliku od
patrijarha, priznao: I dont know very much about Muslims in Bosnia, but
they are Muslims. (Ne znam puno o Muslimanima u Bosni, ali oni su musli-
mani).
21
Slino su bile dvojbene i predodbe hrvatskog predsjednika Franje
Tumana, odgovornoga za hrvatsku politiku. On u svojim predodbama polazi
od toga da je u Bosni islamska religija umjetno preformulirana u jednu
naciju.
22
Za njega je takozvani sveti rat u islamu najbolji nain da se dospije u
raj, a osmanlijski dravni poredak nije bio multireligiozan nego genocidan. Ali
ovakva shvaanja, koja su znanstveno neodriva, upotrebljavaju se u politike
svrhe i unose u narodne mase.
Katolika pozicija
Ne moe se rei da ovjekoljubivo usmjerenje crkava i vjerskih zajednica
ne utie na vjernike. Ali veina apela i dobrih savjeta ne biva sasluana zbog
politikog zasljepljenja. Pa ipak ima dojmljivih primjera meusobne soli-
darnosti, koji jo ostaju anonimni moda zbog vladajue atmosfere. Ali zna se
da su glavama plaana npr. zalaganja nekih Srba/Srpkinja i njihova zauzimanja
za brane partnere druge vjere.
23
Rudolf Grulih (Rudolf Grulich) je u jednom
lanku o katolikom prilogu pomirenju iznio niz znakova nade.
24
Naalost, unutar Katolike crkve ima duebrinikih skupina koje se ne
osjeaju obaveznim ekumenskom duhu i pomiranju. U njih spadaju herce-
govaki franjevci. Gdje su franjevci iz Meugorja uvjerljivo djelovali na putu
mira i pomirenja meu zaraenim narodnim skupinama?, pita se profesor
21
Michael A. Sells, str. 81.
22
Franjo Tuman, BESPUA POVIJESNE ZBILJNOSTI Zagreb 1989, str. 457.
23
M. A. Sells, ibidem, str. 72.
24
R. Grulich: WAS TRGT DI KATHOLISHCE KIRCHE ZUR VERSHNUNG
IM EHEMALIGEN JUGOSLAWIEN BEI? (TA DOPRINOSI KATOLIKA CRKVA
IZMIRENJU U BIVOJ JUGOSLAVIJI?) In: Ost-West Informationsdienst br. 190/1996.
890
Grulich. Zar Vatikan nije priznao Bosnu i Hercegovinu? emu vlastite
potanske marke neke republike Herceg-Bosne, sa slikom Majke boije
meugorske?
25
Pa ipak su hercegovaki Hrvati oko apljine uinili hvale vrijedna djela
spaavanja svojih muslimanskih susjeda.
U Splitu je maja 1997. odran znanstveni skup o temi: POMIRENJE
DIMENZIJE, PREDUVJETI I KONKRETNI PRIMJERI. Zakljuujui po
referatima toga skupa, djelimino objavljenom u asopisu Hrvatska obzorja,
tema je bila ograniena samo na katoliko-pravoslavni odnos. Ali, svejedno,
zakljuci se mogu primijeniti i na sluaj Bosne. Pomiriti se mogu samo oni,
koji su se posvaali, kae Boko Bokovi, mentor skupa. Mi vrlo dobro
znamo da se ni s kim nismo svaali, da nikoga nismo napadali, ve da nam je,
naprotiv, rat nametnut, i to osvajaki rat, iji su pokretai eljeli (i jo uvijek
ele) ne samo trajno zaposjednue nae domovine Hrvatske, nego i istrebljenje
hrvatskog naroda sa lica zemlje.
26
Zar se ovo isto ne bi moglo kazati za
Bonjake u odnosu na zavedeni dio hrvatskog naroda? Taj dio naroda, utjelo-
vljen prije svega u dalmatinskim i hercegovakim Hrvatima na elu s pok.
Tumanom, jo se uvijek nije odrekao svoje osvajake elje. Njegov duh se
ogleda u posljednje vrijeme, meu ostalim, u sustavnom unitavanju vino-
grada, sadnica i usjeva na podruju Dubravske visoravni u Hercegovini, ime
se povratnicima Bonjacima oduzima posljednja nada u sigurniji ivot.
27
U drugu ruku se izazivakim postupcima u podruju Mostara i okoline
nekatolikim stanovnicima stavlja do znanja, u kakvom nesnoljivom okru-
enju oni ive.
28
Ovdje barjaktari katolianstva malo dre do uputa svojih
velikodostojnika, kao Mate Zovke, koji je 1987. godine govorio: Vjerovanje
u Boga potvruje se i dokazuje jedino dobrim djelima i putem dobrih odnosa
meu ljudima.
29
25
R. Grulich, nav. mjesto, str. 24.
26
Vidi: Enes Ratkui: KO TO HARA DUBRAVAMA?, Ljiljan, 17. jula 2000,
str. 34.
27
Isto.
28
Vidi PETICIJU PROTIV KRISTIJANIZACIJE PROSTORA MOSTARA I
OKOLINE, objavljenu u Ljiljanu od 17. jula 2000. Peticiju potpisalo 420 Mostaraca.
29
Iz govora na grobu reisu-l-uleme Naima Hadiabdia, objavljenom u Preporodu
od 15. jula 1987, str. 5.
891
Kao to se zna, prosvijeeni u cijelom svijetu bili su uasnuti krvavim
dogaajima u Bosni. Bilo je solidarnosti i konkretne pomoi. U Ekumenskom
institutu (Chateau de Bossey) kod eneve odran je 23. rujna 1992. zajedni-
kim nastojanjima Konferencije evropskih crkava (KEK) i Savjeta europske
biskupske konferencije susret obiju velikih crkava bive Jugoslavije. Islamska
se zajednica mogla predstaviti samo idejno. Susret, u koji su polagane velike
nade, nije praktiki imao nikakva uinka. Govori koji su ondje odrani bili su
karakteristini za ponaanje sva tri naroda uvuena u konflikt.
Patrijarh Pavle osudio je zloine sluei se mnogim citatima iz svetih
spisa, ali nije dopustio da se poinitelji strogo razlue od rtava: Zloina i
zloinaca ima na svim stranama, samo e Boija pravda i njegova vaga moi
odmjeriti koja je strana vie i koja je strana manje kriva.
30
Za njega je konflikt u Bosni bio graanski rat. Rije hrvatskog kardinala
Franje Kuharia bila je konkretnija i diferenciranija. On je naglasio da
napadnuti nisu eljeli rat. Nastanak pojma etniko ienje za nasilno
protjerivanje ljudi iz njihove domovine treba traiti u odlukama ljudi koji
vjeruju u nasilje i nasiljem ele postii svoje ciljeve i rjeenja.
31
Pismo reisu-l-uleme, Jakuba Selimoskoga, predvieno, ali neostvareno
kao govor, bilo je jo konkretnije i uvjerljivije. On pie: Mi ovdje pokuavamo
ilustrirati samo jednu odreenu situaciju u kojoj, naalost, i religija slui
politikim ciljevima. Brojni su primjeri zloupotrebe vjerskih simbola pravo-
slavlja, od kojih su najstraniji urezivanje krieva u tijela muslimana i
odsijecanje po dva prsta... Apelirali smo, osim toga i molili za osobno izja-
njenje poglavara Pravoslavne crkve, ali nam je uzvraeno utnjom i openi-
tostima.
32
Zajedno s ovim, KEK je primila jo jedno pismo reisu-l-uleme Selimo-
skoga u kojem uz ostalo stoji: Tvrdnje o navodnim namjerama da se u Bosni
i Hercegovini izgradi islamska republika potjeu iz besramne propagande
onih koji podravaju agresiju i genocid. Islamska zajednica potie izgradnju
civilnog drutva slobodnih graana i struktura. Religija je stvar slobodnog
izbora i to mogu izgraditi samo slobodni ljudi.
33
30
kumenisches Forum (Ekumenski forum), Grac, br. 15/1992, str. 216.
31
Isto, str. 217.
32
Isto, str. 223/224.
33
Isto, str. 228.
Ishodite genocida je u poremeenoj svijesti. Psihoanaliza ga vidi kao
kriminalni izljev krajnjeg nacionalizma. Ali genocid ima oito svoje mjesto i
u oekivanju spasa. Religiozna komponenta etnikog ienja i ritual klanja
neistomiljenika isuvie je jaka, da bi se mogla previdjeti.
Islamska je zajednica ekumenska i otvorena za dijalog. Takva je bila pod
vostvom Selimoskog, takva je i sada. Reisu-l-ulema Ceri, dodue, odbija
susret sa onim predstavnicima Srpske pravoslavne crkve koji su izravno
suraivali sa agresorom. Uostalom, zajednica se odaziva svakom pozivu na
dijalog.
Srpskoj pravoslavnoj crkvi treba prigovoriti da uprkos deklarativnom
odbijanju nasilja nema nita protiv razdvajanja etnija. Patrijarh Pavle dugo
vremena je bio zatitnik obojice ratnih zloinaca, Radovana Karadia i Ratka
Mladia, zagrienih protivnika svake ekumene. Patrijarh je time pridonio
produavanju rata u Bosni. I pored toga Ekumenski je savjet crkava s njim
pohodio obzirno. Ponovljeni zahtjevi tom Vijeu da se lanstvo politizirajue
crkve suspendira, ostali su bez rezultata. Time je vjerodostojnost ekumenskog
pokreta snano uzdrmana, tako da e to se tie muslimana protei godine
dok se opet ne uspostavi.
892
Mr. Jasmina Beirevi-Regan
SOCIOLOGIJA GENOCIDA
KRATAK PREGLED AMERIKE TRADICIJE
Sve do ranih 1970-tih, nauni krugovi su uveliko ignorisali istraivanje
genocida. U posljednje tri dekade sve vei broj naunika sociologa ispituje
korijene genocida kao drutvenog procesa, ukazujui na manjkavosti Meu-
narodne konvencije o spreavanju i kanjavanju zloina genocida. Zato ne
iznenauje injenica da je nastalo niz novih definicija i tipologija. I danas se
nastavljaju kontroverzna miljenja o najkorektnijoj i najkorisnijoj definiciji
genocida. Kao takva, ona doprinose problemu utvrivanja zajednike termino-
logije iz oblasti izuavanja genocida.
Da bi se bolje razumjela ova oblast, prvo emo dati pregled sociolokih
priloga o izuavanju genocida, zatim ukratko pregled korijena ovog pojma i
istraivanje brojnih objanjenja i teoretskih pitanja, ukljuujui i definiciju
koju su usvojile Ujedinjene nacije (i koja je jedino pravno prihvaena defi-
nicija). Ovim se takoe razmatraju socioloke rasprave prezentirane u pet
istaknutih studija o genocidu autora Vahakna Dadriana, (Vahakn N. Dadrian),
Lea Kupera (Leo Kuper), Franka oka (Frank Chalk) i Kurta Jonasona (Kurt
Jonassohn), Irvinga Luisa Horovica (Irving Louis Horowitz) i Helen Fajn
(Helen Fein). Glavni argumenti i tipologija se ukratko razmatraju, ali se i
kritikuju zbog svojih ogranienja. Konano, ovom studijom ispitujemo budue
socioloke teme za nauna istraivanja.
Socioloki doprinos i kritika
Samo nekolicina naunika su istraivala ukupnost genocida i pokuala da
daju sveobuhvatna objanjenja ovih pojava. Sociologe su posebno kritikovali
zbog toga to nisu vie doprinijeli ovoj oblasti, jer sociologija jeste istraivanje
893
grupnog ivota, drutvene promjene i socijalnih uzroka i posljedica ljudskog
ponaanja. Ova disciplina se takoe dijelom bavi pitanjima koja nastaju iz
dravnog nasilja, terora i represije, kao i ljudskim pravima koja mogu objasniti
posebne aspekte genocida. Otuda, sociologija prua mnogo znaajnih perspe-
ktiva u svijetu, stvarajui nove ideje i teorije koje bi bile korisne na polju izrade
studija o genocidu. Ona nudi cijelu lepezu razliitih istraivakih metoda koji
se mogu primijeniti na ispitivanje brojnih aspekata procesa genocida uklju-
ujui, da navedemo samo neke od njih, socioloke ankete, posmatranja
uesnika, komparativno/historijski metod i etnografski rad na terenu. Poto
sociologija prezentira neke od najizazovnijih pitanja naeg vremena, to je
oblast koja se brzo iri i iji znaaj konstantno raste. Uprkos ovih brojnih
prednosti, samo nekoliko sociologa je ispitivalo porijeklo i objanjenja geno-
cida. Sami sociolozi, kao Zigmunt Bauman (Zygmunt Bauman), Kaj Erikson
(Kai Erikson), Helen Fajn ili Irving Horovic (Irving Louis Horowitz) uputili su
kritike to ova disciplina nije posvetila dovoljno vremena da shvati genocidne
dogaaje koji se deavaju ve vijekovima.
1
S obzirom na ove injenice o aktuelnom mjestu genocida u oblasti
sociologije, provodi se ispitivanje raznih definicija i analiza i klasifikacija
genocida. U drugom dijelu rada prezentiraju se rasprave pet sociologa koji su
kao glavne objekte ispitivanja uzeli naroito sljedee: identiteti grupe rtava
i poinioca, obim genocidnih radnji, razlike meu vrstama genocida, odnosno
dokaz o ulozi namjere.
Genocid - Porijeklo pojma
Rafael Lemkin (Raphael Lemkin) naunik, poljski Jevrej, prvi je upotri-
jebio termin genocid 1944. u svojoj knjizi AXIS RULE IN OCCUPIED
EUROPE (UPRAVLJANJE OSOVINE U OKUPIRANOJ EVROPI).
2
1
Za dalje objanjenje vidi radove Horovica 1982, Baumana 1989, Eriksona 1989,
Fajn 1979.
2
Raphael Lemkin, AXIS RULE IN OCCUPIED EUROPE: LAWS OF OCCU-
PATION, ANALYSIS OF GOVERNMENT AND PROPOSAL FOR REDRESS
(UPRAVLJANJE OSOVINE U OKUPIRANOJ EVROPI OKUPACIONO ZAKO-
NODAVSTVO, ANALIZA UPRAVE I ZAKLJUCI O PRAVNIM SREDSTVIMA)
Carnagie Foundations for International Peace, Washington, D.C. 1944. Ovdje citirano po
reprint izdanju Howard Fertig, New York, 1973.
894
Da bi stvorio novi termin, Lemkin je kombinovao grku rije genos (to znai
rasa, pleme) i cide (ubijanje) kako bi definisao genocid kao koordinirani plan
razliitih radnji kojima se tei unititi esencijalne uslove ivota nacionalnih
grupa sa ciljem istrebljivanja samih grupa (str. 79). On je tvrdio da su ciljevi
takvog plana dezintegracija politikih i drutvenih institucija kulture, jezika,
nacionalnih osjeanja, religije, ekonomske egzistencije, nacionalnih grupa i
destrukcija line sigurnosti, slobode, zdravlja, digniteta i ak ivota pojedinaca
koji pripadaju toj grupi (str. 79). Za Lemkina, genocid je uperen protiv
nacionalne grupe kao subjekta, a radnje u vezi s tim su usmjerene protiv
pojedinaca, ne zbog njihovih individualnih osobina, nego kao pripadnika te
nacionalne grupe (str. 79).
Jasno, Lemkinova definicija se koncentrie na pravni zadatak definiranja
zloina stavljajui naglasak na namjeru, istrebljenje zajednice i odgovornost
poinioca. Poto ona istovremeno ukljuuje napade na politike, drutvene,
privredne i kulturne institucije, definicija se smatra suvie irokom. ok i
Jonason
3
zakljuuju da ak i radnje koje ne rezultiraju smru, a potko-
pavaju slobodu i linu sigurnost pojedinih grupa predstavljaju genocid (str. 9).
Pored toga, akt etnocida ili unitavanje pojedinih kultura bez ubijanja njenih
nosilaca bi takoe trebalo smatrati genocidom. Ipak, uprkos ovih manjkavosti
termina, Lemkinova definicija je bila brzo prihvaena u to vrijeme i koritena
je 1945. u vrijeme Nirnberkog procesa. Nakon ovog suenja, Skuptina
Ujedinjenih nacija proglasila je genocid meunarodnim zloinomi po prvi
put razmatrala je pitanje spreavanja i kanjavanja genocida.
Konvencija Ujedinjenih nacija o genocidu
Ujedinjene nacije (UN) su 11. decembra 1948. usvojile prvi vei instru-
ment Organizacije za ljudska prava Meunarodnu konvenciju o sprea-
vanju i kanjavanju zloina genocida (dalje u tekstu kao Konvencija o
genocidu) koja ukljuuje sljedeu definiciju:
3
Frank Chalk and Kurt Jonassohn, THE HISTORY AND SOCIOLOGY OF
GENOCIDE: ANALYSES AND CASE STUDIES ( HISTORIJA I SOCIOLOGIJA
GENOCIDA ANALIZE I ISTRAIVANJA SLUAJEVA) Yale University Press,
New Haven, 1990.
895
lan II
U ovoj Konvenciji, genocid znai bilo koja od sljedeih radnji poinjena
sa namjerom da uniti, u cijelosti ili djelimino, jednu nacionalnu, etniku,
rasnu ili vjersku grupu kao to su:
(a) ubijanje pripadnika te grupe;
(b) izazivanje ozbiljne tjelesne ili duevne povrede kod pripadnika te grupe;
(c) namjerno nanoenje toj grupi uslova ivota sraunatih da dovedu do
njenog fizikog unitenja u cijelosti ili djelimino;
(d) nametanje mjera sa namjerom da se sprijei raanje unutar te grupe;
(e) nasilno prebacivanje djece te grupe u drugu grupu.
lan III Konvencije o genocidu specificira sljedee radnje kao kanjive:
(a) Genocid;
(b) Kovanje zavjere o poinjavanju genocida;
(c) Direktno i javno potsticanje na poinjavanje genocida;
(d) Pokuaj poinjavanja genocida;
(e) Sauesnitvo u genocidu.
Po lanu VI Statuta Meunarodnog vojnog tribunala, koji je vodio
postupak protiv veih ratnih zloinaca u Nirnbergu (Nrnberg, Njemaka),
tueni su bili optueni da su poinili tri vrste zloina:
(a) Zloini protiv mira (voenje agresorskih ratova)
(b) Ratni zloini (ubistvo civilnog stanovnitva, ubijanje talaca, bezobzirno
unitenje gradskih centara, gradova ili sela). Zloini protiv ovjenosti
(ubistvo, istrebljenje, zarobljavanje, deportacija i druge nehumane
radnje poinjene protiv bilo kojeg civilnog stanovnitva, prije ili tokom
rata ili proganjanje na politikoj, rasnoj ili vjerskoj osnovi...)
4
(arni
1988. str. 1-2).
4
Israel W. Charney, THE STUDY OF GENOCIDE (STUDIJA O GENOCIDU) u
GENOCIDE: A CRITICAL BIBLIOGRAPHIC REVIEW (GENOCID-KRITIKI
BIBLIOGRAFSKI PREGLED), Israel W. Charny, New York 1988, str. 1-2.
896
ak iako je definicija Konvencije o genocidu UN iz 1948. godine oznaila
prekretnicu u meunarodnom pravu, mnogi naunici i danas osporavaju njene
glavne komponente i upotrebu. Zasigurno je da je definicija vrlo obuhvatna.
Zloin je definisan, ne u optim terminima, nego oslanjajui se na namjeru
izvrenja konkretnih djela. Kuper (1985)
5
izraava miljenje da se prve tri
kategorije lana II odnose na fiziko istrebljenje (kategorije a, b, i c),
spreavanje raanja do biolokog istrebljenja (kategorija d), dok se preba-
civanje djece iz jedne u drugu nacionalnu grupu odnosi na djela koja pre-
dstavljaju kulturni genocid (kategorija c).
6
Naalost, u samoj prvobitnoj definiciji genocida postoji nekoliko dvosmi-
slenosti koje se odnose na izraz u cijelosti ili djelimino i konkretnu namjeru
potrebnu da se zloin karakterie. Izraz ne odreuje tano koji broj ili koji
procenat bi inio dio za svrhe definicije. Pretpostavlja se da je Konvencija
imala namjeru da se bavi radnjama protiv velikog broja ljudi, s obzirom
na obim prognane grupe, a sudovima ostavila da sudi o tom pitanju (Kuper
1985. str. 12). Poto je genocid zloin namjere, realno pitanje treba da bude
koja je svrha poinioca zloina, a ne kakav je rezultat. To znai, ak i ako su
samo nekolicina ubijena, zloin je genocid ako je namjera poinioca bila da
se uniti grupa u cjelini ili djelimino. U sluajevima kada ima veliki broj
rtava, takvu namjeru je lako dokazati, dok u sluajevima sa malim brojem
rtava moraju biti prisutni ostali elementi genocidnog ina, kao to je dokaz o
genocidnom govoru, unitavanju kulturnih i religioznih simbola, nasilnog
ina ciljanog prema konkretnoj grupi (abas 1999.).
7
tavie, ukljuivanje namjere u definiciju genocida otvara ak vie
ozbiljnih problema. Meunarodni krivini sud razlikuje namjeru od motiva.
Ubice mogu imati mnogo motiva, ali njihova namjera je odreena svrhom
5
Leo Kuper, THE PREVENTION OF GENOCIDE (PREVENCIJA GENO-
CIDA), Yale University Press, New Haven 1985.
6
Za dalju diskusiju o istoriji Konvencije Ujedinjenih nacija o genocidu i njenoj
primjeni pogledati Leo Kuper, GENOCIDE: ITS POLITICAL USE IN THE TWE-
NTIETH CENTURY (GENOCID POLITIKA UPOTREBA U DVADESETOM
VIJEKU) Yale University Press, New Haven 1981, poglavlje 2.
7
William Schabas, THE GENOCIDE CONVENTION AT FIFTY (KONVE-
NCIJA O GENOCIDU U PEDESETIM) u knjizi UNITED STATES INSTITUTE OF
PEACE SPECIAL REPORT (SPECIJALNI IZVJETAJ AMERIKOG INSTITUTA
ZA MIR) od 9. januara 1999. str. 1-8.
897
samog ina. Stenton (Stanton) 1998. zakljuuje da motiv ubice da uzme
imovinu rtve ili da politiki dominira nad grupom rtava ne anulira genocidnu
namjeru ako je rtva izabrana zbog njegove/njene etnike, nacionalne, rasne
ili vjerske grupe. Meutim, esto je teko dokazati namjeru poto je poricanje
genocida uvijek pribjeite za odbranu. Takoe postoje izvjesni problemi u
odreivanju uslova pod kojima se namjera moe imputirati. Kuper zakljuuje
da se dokazivanje namjere ak vie komplicira zahtjevom konkretne namjere
kao rezultata rijei kao takav, takva (1985. str. 13). Drugim rijeima, nije
dovoljno da mora biti namjera da se uniti neka grupa, nego takoe mora
biti namjera da se uniti grupa kao takva. Dvosmislenost izraza otvara ak i
danas brojne rasprave meu naunicima koji izuavaju genocid. Naprimjer, u
svojoj knjizi GENOCID 1981. Kuper opisuje bombardovanje atomskim
bombama u Hiroimi i Nagasakiju kao genocid. Ovo tumaene odbacuju
mnogi naunici i zvaninici koji tvrde da ova bombardovanja nisu bila geno-
cidna u znaenju Konvencije koja ograniava genocid na radnje sa namjerom
da se uniti nacionalna, etnika, rasna ili vjerska grupa kao takva. To znai,
Sjedinjene Drave nisu imale namjeru da unite Japance kao grupu, nego da
zaustave ratovanje. Meutim, ova izjava bi predstavljala motiv, vie nego
namjeru prema terminu Konvencije o genocidu.
Druga od glavnih kritika Konvencije lei u njenoj neefikasnosti i samoj
prirodi Ujedinjenih nacija. Ovo tijelo je sastavljeno od suverenih zemalja
lanica koje su zainteresirane da ga koriste kao politiku platformu, ali koje
esto oponiraju establimentu meunarodnog sudstva da prekorauju svoja
vlastita ovlatenja. (ok i Jonason 1990.) Poto su najee vlade te koje ine
zloin genocida, izgleda nevjerovatno da e zemlje lanice UN djelovati
protiv nekoga svoga (tj. tuiti svoje vlastite predsjednike, ministre kabineta,
generalne sekretare itd.). Vlade esto nemaju ega da se plae dok ne budu
svrgnute revolucijom ili vanjskom intervencijom. Na primjer, meunarodna
zajednica jo uvijek izraava svoje frustracije u sluaju protiv Crvenih Kmera
u Kambodi. Kako Kirnan (Kiernan) tvrdi (1996.) dosje reima Pola Pota
(Pol Pot) koji je vladao zemljom od 1975. do 1979. je jasan i otvoreni sluaj
genocida. Kambodanski primjer ilustruje probleme definicija i pravosna-
nosti Konvencije o genocidu.
Originalna rezolucija Ujedinjenih nacija, koja je potvrdila da je genocid
zloin po meunarodnom pravu, odnosila se na mnoge primjere toga zloina
898
kada su rasne, vjerske, politike i druge grupe unitene u cijelosti ili
djelimino. Iako su i prva i druga verzija Konvencije Ujedinjenih nacija o
genocidu pruale zatitu politikim grupama, njihovo ukljuenje je dolo na
udar kritike i zbog toga je iskljueno iz definicije glasom delegata (Kuper
1981. str. 24-30). Kuper (1985.) napominje da mnogi argumenti za iskljuenje
politikih grupa ne izgledaju vrlo ubjedljivi, ukljuujui argumenat da su
politike grupe suvie nestabilne i da im nedostaje mogunost identifikacije
ili da su pripadale razliitom redu iz rasnih, vjerskih ili nacionalnih grupa ije
su specifine karakteristike trajne. Naprotiv, on predlae da nacisti, Sovjeti pod
Staljinovim rukovodstvom ili reim Pola Pota u Demokratskoj Kampuiji
nisu imali takve tekoe u identificiranju i ubijanju svojih politikih oponenata,
jer je njihova politika pripadnost bila karakteristina i stalna kao i njihovo
rasno porijeklo.
Konano, Konvencija Ujedinjenih nacija o genocidu je pretrpjela najvee
kritike zbog toga to je suvie restriktivna zbog svoje uske definicije o tome
ta ini grupu rtava. ok i Jonason zakljuuju da su potencijalni poinioci
vodili rauna da viktimiziraju samo one grupe koje nisu obuhvaene defini-
cijom Konvencije (1990. str. 11). Rezultat je da su Ujedinjene nacije i drugi
nosioci meunarodne moi kao genocid identificirale samo nekoliko geno-
cidnih ubistava koja su poinjena nakon usvajanja Konvencije o genocidu.
tavie, autori dokazuju da su genocidi esto putem kontrole informativnih
kanala, izbaeni iz vijesti, opravdavani kao odbrana reima ili smjesta pori-
cani i nagovjetavaju da Ujedinjene nacije sve bre postaju tijelo koje oprata
praksu genocida (1990. str. 12). Meutim, moe se tvrditi da su dogaaji iz
1990-tih godina unekoliko promijenile ovu sliku, sa organima Ujedinjenih
nacija sklonim da priznaju zloine genocida, kao i da ih procesuiraju.
AKTIVIRANJE SOCIOLOKIH DEFINICIJA I PITANJA
Uprkos brojnim kritikama o definiciji, mnogi naunici drutvenih nauka
prihvatili su definiciju Konvencije o genocidu (Fajn 1993,
8
Kuper 1985.)
jednostavno zato to je to jedina definicija koja je pravno priznata u svijetu i
8
Helen Fein: GENOCIDE: A SOCIOLOGICAL PERSPECTIVE (GENOCID-
SOCIOLOKA PERSPEKTIVA) Sage Publication, London 1993.
899
to i dalje predstavlja kljunu izjavu u meunarodnom pravu o savremenim
zloinima genocida. Meutim, tokom posljednjih nekoliko decenija, brojni
naunici su predloili alternativne definicije genocida esto proirujui verziju
Konvencije. Meu ovim revizionistima, sociolozi su se uglavnom bavili
sljedeim pitanjima: identifikacija cilja i grupa poinioca, ukljuenje politikih
i socijalnih grupa rtava, pitanje namjere, uloga drave kao poinioca, razli-
kovanje vrsta genocida i rano upozorenje kroz identifikaciju genocida.
Svaki od pet pomenutih sociologa vrlo detaljno ispituje ove konkretne
probleme. Kljuni aspekt ove diskusije je identifikacija i ciljnih grupa i grupa
poinioca, naroito zato to grupa rtava moe biti svaki kolektiv ljudi kojeg
tako odredi poinilac genocida. Do ranog modernog doba, genocidu je bio
podvrgnut neko jednostavno zato to je bio negdje. U dvadesetom vijeku,
meutim, obim rtava se znaajno poveao, naroito zato to su za genocid
odabrani zbog toga ko su oni u oima poinioca. Zato je veoma vano za rtve
da razlikuju razliite naine na koji se oni karakteriziraju (tj. da li poinilac
definie pripadnost grupi kao dobrovoljno ili kao pripisano).
Pitanje identifikacije ciljne grupe je takoe vezano za jednu od veih
nesaglasnosti sa definicijom Konvencije o genocidu, naime, iskljuenje
politikih i socijalnih grupa iz definicije. Drugi sociolozi (Horovic 1982,
9
ok i Jonason 1990.) misle da prihvatanje Konvencije UN o genocidu podra-
zumijeva nastavak tradicionalne utnje u literaturi socijalne nauke o napadu
na odreene viktimizirane socijalne grupe iz prolosti (ok 1994. str. 50).
Ove grupe obuhvataju milione sovjetskih graana, mentalno bolesnih i
hendikepiranih Nijemaca, homoseksualaca, Crvenih Kmera, politike opozi-
cije, zvaninika i stanovnika gradova i drugih koji nisu ubijeni zbog svoje
pripadnosti nacionalnim, etnikim, rasnim ili vjerskim grupama. Imajui ove
sluajeve na umu, sve je vie uobiajeno da istraitelji ukljuuju i politike i
socijalne grupe u savremeno istraivanje o genocidu (Horovic 1982; ok i
Jonason 1990; Fajn 1993.).
Drugo centralno pitanje javlja se u oblasti specifinosti genocida i znaaja
namjere. Ukljuenje kriterija namjere je centralno za Konvenciju o genocidu
jer je potrebno iskljuiti one sluajeve u kojima ishod nije bio niti planiran
9
Irving Luis Horowitz, TAKING LIVES: GENOCIDE AND STATE POWER
(ODUZIMANJE IVOTA GENOCID I MO DRAVE), Transaction Publishers,
New Brunswick, N. J. 1982.
900
niti se mogao predskazati, kao to su prirodne katastrofe ili epidemije bolesti
kao rezultat migracija. tavie, pitanje namjere je krajnje problematino u
onim sluajevima gdje su se ubistva dogodila tokom rata i kolonizacije kada je
tee dokazati cilj genocida.
Izvjestan broj naunika sociologa takoe naglaava centralnu ulogu
drave, koja oponira UN Konvenciji koja iskljuuje pozivanje na generalno
ukljuenje konkretne vlade u proces genocida. Interesantno je napomenuti
da je u sluajevima genocida dvadesetog vijeka, poinilac najee drava,
jednostavno zato to joj njena vlast i centralizirana sila omoguava da genocid
poini efektivno i efikasno. Da bi se bolje razumjela velika raznolikost vlada-
juih reima i razloga zato su oni poinioci zloina genocida, sociolozi su se
angaovali da izrade detaljnu tipologiju genocida odnosno drutava u kojima
oni nastaju. Konano, brojni istraivai genocida paljivo su ispitivali cijeli
niz raznolikih prijedloga koji unaprijed upozoravaju. Njihovo ukljuenje i
mnogo rada pomae nam da ne samo odvratimo i sprijeimo, nego takoe i
da izvedemo pred sud pojedince i vlade za zloine genocida.
Ipak, ne postoji nijedna opteprihvaena definicija o genocidu u
literaturi (ok i Jonason 1990. str. xvii). Nesaglasnost u vezi sa najtanijim
objanjenjem genocida se nastavlja ne samo zbog toga to je genocid teko
kategorijski diferencirati, nego zato to veina autora definicije imaju norma-
tivne ili obiajnim pravom ustaljene programe. Mi se ukljuujemo aktivno s
onim to mislimo da bi genocid morao obuhvatiti esto ne elei iskljuiti
nijednu rtvu (Fajn 1993. str. 8). Ova intelektualna nesaglasnost predstavlja
ozbiljan problem zbog svog odnosa prema intervenciji i prevenciji, i voenja
krivinih postupaka protiv poinioca ovih genocidnih sluajeva.
10
(Toten
Totten 1997. str. xxiv).
10
Samuel Totten, THE SCORGE OF GENOCIDE: ISSUES FACING HUMA-
NITY TODAY AND TOMORROW (POKORA GENOCIDA PITANJA SA KOJIMA
SE OVJEANSTVO SUOAVA DANAS I SUTRA) Social Education, 1999, 63
(2) str. 116-121.
901
Vahakn N. Dadrian
U pokuaju da ponudi opte objanjenje genocida u Jermeniji, Vahakn N.
Dadrian je 1975.
11
predloio prvu socioloku definiciju genocida idealnog
tipa: Genocid je uspjean pokuaj dominantne grupe, kojoj je povjerena
formalna vlast odnosno sa nadmonim pristupom sveukupnim resursima
energije, da prinudom ili smrtonosnim nasiljem smanji broj manjinske grupe
ije se krajnje istrebljenje smatra poeljnim i korisnim i ija je odgovarajua
ranjivost jai faktor koji doprinosi odluci o genocidu. Genocid, prema tome,
zahtijeva najmanje dva polarna elementa, tj. poinioca i rtvu iji konfliktni,
ali sasvim razliiti odnosi snaga pruaju ranjivost grupe rtava u odnosu na
dominantnu grupu, i prema tome, takoe mogu da utiu na strukturu geno-
cidne viktimizacije kao naina rjeavanja konflikta. Stepen i vrsta raznolikosti
u tim odnosima snaga se zato smatra kao potencijalna matrica unutar koje
mogu nastati razliite vrste genocida (str. 204).
Dadrijanova definicija genocida oigledno naglaava stepen i vrstu
razliitosti izmeu odnosa snaga poinioca i grupa rtava. Helen Fajn tvrdi
1993. da nije jasno ta se treba smatrati i klasificirati kao genocid osim da je
poinilac predstavnik dominantne grupe, a rtve su manjinska grupa (str. 13).
Prednja definicija, meutim, se ne smatra vrlo korisnom i primjenljivom na
dananje genocidne dogaaje u svijetu. Neke od njenih veih manjkavosti
ukljuuju injenicu da ona ne identificira jasno sve elemente ukljuene u
proces genocida i ak izgleda, da podrazumijeva da manjine ne mogu poiniti
zloine genocida.
Dadrijan je najvie zapaen zbog svoje nedavne studije o jermenskom
genocidu za razliku od njegovih ranijih teoretskih rasprava. Uprkos ovim
nedostacima, i njegova definicija i tipologija genocida jo uvijek predstavljaju
inicijalni i znaajan socioloki doprinos oblasti istraivanja genocida.
11
Vahakn N. Dadrian, A TYPOLOGY OF GENOCIDE (TIPOLOGIJA GENO-
CIDA) Meunarodni pregled moderne sociologije br. 5 (2) 1975, str. 201-202.
902
Leo Kuper
Sociolog Leo Kuper je detaljno prouavao problem modernog genocida i
dao veliki doprinos tom pitanju. U svojoj knjizi GENOCID POLITIKA
UPOTREBA U DVADESETOM VIJEKU, objavljenoj 1981., Kuper preze-
ntira sveobuhvatnu analizu genocidnih procesa i izazova tekoa u definisanju
genocida. Iako je kritian u pogledu definicije prema Konvenciji UN o geno-
cidu i njenom iskljuenju politikih i socijalnih grupa, on jo uvijek vjeruje
da ona prua upotrebljivo jezgro definicije za interdisciplinarnu analizu i
primjenu. (str. 39) .
Njegovo ispitivanje najnovijih genocida predlae tri kategorije motiva
poinioca genocida: (1) motivi namijenjeni da razrijee vjerske, rasne i
etnike razlike; (2) motivi namijenjeni da teroriu narod kojeg pobijede
kolonizatori i (3) motivi genocida poinjenog radi ostvarenja politike ideo-
logije (1981. str. 11-18). Istraujui uzroke genocidnog sukoba, Kuper takoe
identificira pluralistika drutva kao fundamentalni izvor genocidnih
dogaaja. Iako sva multinacionalna drutva nisu genocidna, izgleda da je
razliitost odreeni preduslov za poinjavanje genocidnih radnji.
U svojoj kasnijoj knjizi SPREAVANJE GENOCIDA,
12
Kuper revidira
svoju tipologiju i dijeli genocide u dvije glavne grupe: domai genocidi koji
nastaju na bazi unutranjih podjela unutar jednog drutva i genocidi koji
nastaju tokom meunarodnih ratovanja (str. 150). Pod genocide tokom meu-
narodnog ratovanja, Kuper ubraja nuklearno unitenje Hiroime i Nagasakija
od strane Sjedinjenih Amerikih Drava za vrijeme Drugog svjetskog rata,
kinesku invaziju na Tibet, indoneansku okupaciju Istonog Timora i ameriki
rat u Vijetnamu. Ovi sluajevi politikih masovnih ubistava nisu ukljueni u
njegovu tipologiju genocida samo zato to on koristi Konvenciju UN o geno-
cidu koja ne obuhvata ovu kategoriju. Umjesto toga, Kuper se ovdje bavi
irokom kategorijom genocida etnikih, rasnih i vjerskih manjina u plurali-
stikim drutvima ugroenih politikim ideologijama. ok i Jonason, meu-
tim, kritikuju Kuperovu analizu genocida zbog toga to ukljuuje ove sluajeve
ubijanja irokih razmjera koja spadaju van okvira UN Konvencije o genocidu
12
Leo Kuper, THE PREVENTION OF GENOCIDE (SPRJEAVANJE GENO-
CIDA), Yale University Press, New Haven 1985.
903
pod iroku kategoriju genocidnih masakara i posljedinih zvjerstava (str.
18). Autori se isto tako ne slau sa Kuperovom tvrdnjom da su pluralistika
drutva posebno ranjiva na genocid. Naime, oni smatraju da je vjerovatnije
da e nove drave i reimi koji pokuavaju da nametnu saglasnost sa novom
politikom ideologijom vriti genocidne radnje (str. 18). Na kraju, Kuperova
definicija genocida u svojoj zemlji, posebno onih protiv naroda svoje zemlje,
je problematina poto opisuje zajedniku crtu ekspanzije.
Frenk ok i Kurt Jonason
Suprotno Kuperu i drugim naunicima iz oblasti genocida koji misle
da je Konvencija UN o genocidu dobra, istoriar Frenk ok i sociolog Kurt
Jonason jasno odbacuju i Konvenciju i druge predloene definicije. Naime, u
svojoj knjizi ISTORIJA I SOCIOLOGIJA GENOCIDA,
13
oni nude sljedeu
definiciju:
Genocid je oblik jednostranog masovnog ubijanja u kojem drava ili
drugi organ vlasti namjerava da uniti jednu grupu, a koju grupu i njene
lanove odreuje poinilac (str. 23). Autori definiu genocid kao iskljuiv
zbog termina kao to su jednostrano masovno ubijanje drava ili drugi
organ vlasti, koji opisuju grupu poinilaca, grupa i njeni lanovi koja
opisuje rtvu i namjera da se uniti. ok i Jonason takoe raspravljaju o
glavnim problemima sa svojom promiljeno restriktivnom definicijom
koja obuhvata sluajeve bez jasne namjere da se uniti cijela grupa ili
obuhvata one sluajeve sa namjerom da uniti grupu u kojoj je stvarno ubijen
samo mali dio grupe (str. 26). Autori praktino nazivaju ove marginalne pri-
mjere genocidnim masakrima, a koji su ustvari kombinacija genocida i
etnocida, esto bez ikakvog oitog razloga da ubije cijelu grupu rtava.
Postoji nekoliko problema sa definicijom genocida koju su dali ok i
Jonason. Glavna tekoa je da namjera poionica mora biti da se eliminie
cijela grupa nasuprot samo dijelu grupe. Sami autori ne izgleda da su
zadovoljni definicijom poto oni opisuju Burundi i Banglade kao primjere
genocida, a da ni jedna od ovih zemalja nije pokuala unititi cijelu grupu.
13
Vidi napomenu 3.
904
Osim toga, Fajn istie ogranienje poinioca na dravu ili drugi organ vlasti,
problematino specificiranje jednostranog masovnog ubijanja i otvorena
definicija grupe i njenih lanova (1993. str. 13-14).
Roder W. Smit (1991.) istie da autori ne objanjavaju zato ideologija i
genocid koji nekada rezultira iz nje esto prevladavaju u savremenom periodu.
Autori zanemaruju objanjenje okolnosti u kojima nastaju razni motivi
genocida, a to bi bilo koristan doprinos ovoj tipologiji.
Irving Luis Horovic
U svojoj knjizi GENOCID DRAVNA SILA I MASOVNO UBI-
STVO,
14
1976. Irving Luis Horovic smatra genocid kao akt politike koji
drava koristi da obezbijedi krajnja sredstva drutvene kontrole za svoju
ideologiju i model drutva. On misli da je definicija po Konvenciji UN o
genocidu empiriki iroka i politiki neugodna i da je potrebno da joj se
doda odreena socioloka dimenzija. On zatim definie genocid kao stru-
kturalno i sistematsko unitavanje nevinog naroda od strane dravnog biro-
kratskog aparata (str. 18). Oigledno, ova definicija se uglavnom bavi ulogom
drave u procesu genocida i ne obuhvata nikakvu raspravu o namjeri, niti
definie termine strukturalno i sistematsko unitenje i nevini narod.
I u svom kratkom tomu GENOCID i revidiranoj i ponovo izdatoj knjizi
pod naslovom UZIMANJE IVOTA GENOCID I DRAVNA MO,
15
1982., Horovic stavlja najvie naglaska na definisanje prirode drutava u
kojima nastaju genocidi. On naglaava da genocid nije sporadini ili nasumce
nastao dogaaj, nego masovno unitenje specijalne vrste koje zahtijeva
odobrenje drave (1976. str. 16). On takoe predlae analitiki okvir za osam
vrsta drutava u kojima se genocid najvjerovatnije deava (1982. str. 41-43).
Poto je genocid dvadesetog vijeka preteno akt drave, Horovicev
pogled na genocid kao krajnje sredstvo dravne kontrole nad devijantnim
14
Irving Louis Horowitz, GENOCIDE: STATE POWER AND MASS MURDER
(GENOCID - DRAVNA MO I MASOVNO UBISTVO), Transaction Books, New
Brunswick 1976.
15
Vidi napomenu 9.
905
ponaanjem ima smisla (str. 42). Uprkos njegove temeljite tipologije razliitih
drutava odnosno drava, Horovica i dalje kritikuju da nije ispitivao razne
pokazatelje ovih dogaaja koji bi mu omoguili da donese zakljuak da li
su ova drutva iskljuivi tipovi ili je njihovo koritenje mjeovito, ili da li su
ovi odgovori razliite faze reakcije na uoene prijetnje i konflikte (Fajn 1993.
str. 42).
Helen Fajn
Sociolog Helen Fajn prva je prezentirala preliminarnu definiciju genocida
1984. godine kada je ga je definisala kao sraunato ubistvo dijela grupe ili
cijele jedne grupe koja je van sfere odgovornosti poinioca. Grupu odreuje
vlada, elita, tab ili gomila - zastupnik tog poinioca u odgovoru na krizu ili
priliku koja se doivljava kao neto to je izazvala ili onemoguila rtva.
(str. 4). Sfera odgovornosti se dalje definie kao odabrana grupa ljudi kojoj
se upuuje savjest javnosti; grupa prema kojoj su pravila i odgovornost
obavezujui i koja nas moe smatrati odgovornim za nae radnje (str. 4, pojam
se takoe analizira kod Helen Fajn 1979. godine). Prema tome, krenja ljudskih
prava u okviru sfere odgovornosti su povrede savjesti zajednice koja izaziva
potrebu utvrivanja sankcija protiv poinioca kako bi se odrala solidarnost
grupe, dok krenja prava van granica sfere odgovornosti ne zahtijevaju
obavezno ovu potrebu utvrivnja sankcija (1979. str. 33). Ovakvo razlikovanje
krenja ljudskih prava je prema tome, ne samo korisno za definisanje genocida,
nego i za pruanje otpora genocidu.
U svojoj kasnijoj knjizi GENOCID SOCIOLOKA PERSPEKTIVA
16
(1993.), Helen Fajn pokuava da proiri definiciju i da rijei ove probleme tako
da obuhvati sve nenasilne kolektive koji su postali ili koji bi mogli postati
rtve (str. 23-25). Ona tvrdi da se definicija po Konvenciji UN o genocidu
moe pomiriti sa jednom proirenom sociolokom definicijom: Genocid je
podravana, promiljena radnja koju poduzima poinilac da fiziki uniti
jedan kolektiv neposredno ili posredno, prekidanjem bioloke i socijalne
reprodukcije lanova te grupe, radnja koja se sistematski podrava bez obzira
na to to se rtva predaje i to za njega ne predstavlja prijetnju (str. 24).
16
Vidi napomenu 8.
906
Dakle, definicija genocida koju daje Helen Fajn koristi rijei kao to su
podravana, promiljena radnja ime se iskljuuju pojedinano masakriranje
ili sluajne smrti; od strane poinioca, pretpostavljajui da se poinilac
organizirao tokom izvjesnog vremenskog perioda; da fiziki uniti kolektiv
(vidi Konvenciju UN o genocidu, lan II); neposredno znai putem mase ili
odabranih ubica i sraunatog fizikog unitenja (vidi UN Konvenciju o
genocidu, lan II, a-c); ili prekidanjem bioloke i socijalne reprodukcije
lanova te grupe, kao to je spreavanje raanja i koritenje masovnog silo-
vanja kao sredstvo genocida (vidi UN Konvenciju o genocidu, lan II, d-e)
(str. 24). Uslijed toga, njena revidirana definicija genocida podrazumijeva
podravano unitenje nenasilnih politikih i socijalnih grupa kao dijelova
nacionalnih, etnikih, rasnih ili vjerskih identiteta, ali ne ukljuuje ubijanje
pripadnika vojnih ili paravojnih organizacija (str. 24). Ona takoe insistira da
su pojedinci, a ne samo drave poinioci genocida, ukazujui na ubijanje koje
su vrile grupe ili pojedini kolonisti ubijajui vlastiti narod u Paragvaju i
Brazilu.
Dalje, Helen Fajn tvrdi da su sociolozi, koji su esto obuzeti razlikama
izmeu vidljive i prikrivene funkcije kao paradigme namjeravane i nena-
mjeravane radnje, zamijenili znaenje namjere (1993. str. 19). Ona smatra da
namjera ili namjerna radnja nemaju isto znaenje u pravu i svakodnevnom
jeziku kao motiv ili funkcija i sugerie da Konvencija o genocidu bude vie
fleksibilna nego kako to neki shvataju (str. 19). Namjera, prema definiciji
Konvencije, zahtijeva da razni destruktivni dogaaji imaju karakter namjernog
ili promiljenog i ne moe se zamjenjivati sa sluajnom ili nenamjernom
prirodom motiva. Zbog toga, Helen Fajn smatra da socioloki pojam namjerne
radnje predstavlja most koji se poklapa sa pravnim pojmom namjere iz
Konvencije o genocidu koja lei izmeu pravne krivice (vanjska presuda) i
poinioevih konstruisanih planova rauna ili motiva (psiholoka kompo-
nenta) (str. 20).
Nasuprot svom poetnom radu o genocidu, revidirana i proirena socio-
loka definicija Helen Fajn ne pokazuje nikakve nekonzistentnosti jer konano
ukljuuje i politike i socijalne grupe kao rtve genocida, a takoe i kome-
ntarie nekoliko paradigmi koje nam pomau da prepoznamo genocid kada
se deava. Kao rezultat svega, njena predloena socioloka analiza i nova
definicija predstavljaju jedan od najznaajnijih sociolokih priloga u nastojanju
da se razvije nova definicija genocida koja bi bolje odgovarala realnosti
savremenih genocidnih ubijanja.
907
KRATAK PREGLED SOCIOLOKIH RADOVA
Nasuprot meunarodnim advokatima koji se bave pravnim jezikom i
primjenljivou Konvencije UN o genocidu, sociolozi imaju razliitu grupu
ciljeva. Kada se definie genocid, oni su zainteresirani za okvire onih sluajeva
koje ele da prouavaju za svrhe otkrivanja njihovih zajednikih elemenata i
analiziranja drutvenih procesa do kojih dolazi. Zato ne iznenauje da ova
razmimoilaenja u ciljevima pokazuju razlike u irini i fokusu raznih definicija
genocida ak i meu odabranim sociolozima.
Poetkom 1970-tih godina, naunik iz oblasti drutvenih nauka Erve
Savon (Herve Savon) izkazao je svoj skepticizam o korisnosti definicije
genocida iz Konvencije UN o genocidu kao sredstvu za sociologe, primje-
ujui da ona stvarno pripada jeziku prava i etike nasuprot sociolokom
svijetu (ok i Jonason 1991. str. 92). Nakon toga, pomenutih pet sociologa
jo uvijek diskutuju o raznim prednostima i manjkavostima Konvencije, ali
takoe nude svoje revidirane definicije i tipologije genocida koje nam pomau
da bolje razumijemo razloge zato se jo uvijek dogaa genocid u dananjem
svijetu. Na primjer, nakon to je dao otru kritiku Konvencije UN o genocidu,
Leo Kuper jo uvijek prihvata njenu definiciju na osnovu toga to je ona
meunarodno priznata i to moe postati baza za efektivnu akciju spreavanja
genocida. U svom radu, Kuper ne ignorie politike grupe, nego raspravlja o
rtvama drave, organiziranim i politiki motivisanim masovnim ubijanjima
pod naslovom posljedina zvjerstva.
Irving Luis Horovic prezentira istu temu, ali pretpostavlja da drava
koristi genocid kao fundamentalnu politiku da bi osigurala usaglaenost sa
svojom ideologijom i modelom drutva. On izvodi zakljuak da je totalitarno
drutvo potreban preduslov za razvoj genocidnog procesa, ali nije dovoljan.
Helen Fajn takoe mijenja Konvenciju UN o genocidu nudei iru
definiciju koja e ukljuiti politike i socijalne grupe kao rtve i iskljuiti
smrt koja rezultira iz ratovanja.
Samo ok i Jonason otvoreno odbacuju Konvenciju tvrdei da nijedna
od veih grupa rtava genocida koji su se desili od njenog usvajanja ne spada
u okvire njene restriktivne specifikacije (1991. str. 93). Zato se oni orijentiu
blie iroj definiciji koja nema ogranienja u pogledu tipa grupe ukljuene
u in genocida.
908
Konano, nasuprot naprijed navedenim sociolozima, Dadrijan se nije
potpuno unio u teorijska pitanja primjenljivosti UN Konvencije o genocidu,
nego se u svom novijem radu, koncentrie na konkretan sluaj genocida u
Jermeniji.
Ove razliite perspektive o razumijevanju i primjeni procesa genocida
nude nam sveobuhvatniji pogled na stanje genocida na sociolokim akade-
mijama. Jasno je da se veina sociologa slae sa Konvencijom UN o genocidu
i prihvata je, ali jo uvijek nudi niz alternativnih definicija. Njihov rad ne samo
da nam pomae da bolje razumijemo pojavu genocida blie sagledavi ulogu
drave, pitanje namjere ili identiteta grupe rtava, nego takoe doprinosi
da lake identifikujemo svoju dunost da interveniemo i sprijeimo genocid.
TEME SOCIOLOKIH ISTRAIVANJA
Nakon ispitivanja raznih sociolokih pitanja i problema koji se odnose
na genocid kao drutveni proces i nedostatak sociolokog interesa (i pored
navedenih pet naunika) jasno je da sociologija nije posvetila dovoljno panje
ovoj oblasti. Iako su neke od najcjenjenijih studija o genocidu koje mnogo
doprinose optem razumijevanju i spreavanju genocidnih radnji djelo
sociologa, ima ih samo nekoliko i oni su uglavnom zaokupljeni pitanjem
definicije i raspravama. Sama disciplina moe da ponudi mnogo vie i da
ispuni teoretske praznine kao to sugeriu drugi naunici drutvenih nauka. To
znai, sociologija moe obogatiti oblast genocida daljim istraivanjem hipo-
teza o identitetu, savremenosti, razvoju, socijalno-psiholokim posljedicama
ove vrste katastrofe, ulozi birokratije, o socijalnoj strukturi i organizaciji.
Naime, sociologija genocida je vrlo znaajna i uzbudljiva oblast jer ona
nudi jedinstveni nain pogleda na svijet ugraivanjem raznih vjetina i
tehnika koje esto ne koriste drugi naunici iz oblasti drutvenih nauka. Helen
Fajn 1993. sugerie da bi, u cilju integracije teorije i istraivanja i u cilju
kreiranja novih uvida, sociolozi trebalo da uine nae pretpostavke ekspli-
citnim, da jasno kodificiraju kriterije genocida, da uzmu u obzir specifinost
pojedinih tipova i sluajeva genocida, i da koriste iroki izbor znanja i metoda
iz drugih disciplina drutvenih nauka. (str. 101). Tek nakon rasprave ovih
909
pitanja, moe sociologija genocida postati dio interdisciplinarne oblasti
ljudskih prava koja bi ukljuila razne rasprave iz oblasti politikih nauka,
antropologije, istorije, psihologije, ili prava i pomoi da se onemogue i
kolektivno nasilje i genocid.
910
Prof. dr. Keith Doubt
ETIKI ZAHTJEV SAHRANJIVANJA I NJEGOVO KRENJE
U AGRESIJI NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU
Ogradiu ti grob kad se vratim!
Ga Osmanovi: VAPAJ IZ GROBA
*
Vlasti koje dre internirana lica e osigurati da lica koja umru u
internaciji budu dostojno sahranjena, po mogunosti prema obredima
vjere kojoj su pripadala i da njihovi grobovi budu potovani, uredno
odravani i obiljeeni tako da se uvijek mogu prepoznati.
**
Tokom rata agresorska vojska je namjerno ciljala civilne sahrane.
Ponekad su se masakri dogaali u toku samog obreda sahranjivanja. Na taj
su nain lanovi porodice esto bili spreavani da sahranjuju svoje mrtve.
itave grupe su bile primoravane da svoje preminule napuste na ulicama ili
u poljima. Agresori bi ih zatim, iznakazivi tijela razbacali u jame ili teren sa
tijelima minirali. ak je i izraz masovne grobnice pogrean, jer masovne
grobnice i nisu grobnice. Nisu odrani nikakvi vjerski obredi, niti su spro-
vedeni drutveni rituali.
U Sarajevu su ljudi iz snajpera ubijani dok su pripremali grobove. Vjerski
slubenici su se sakrivali pred agresorskim granatiranjem skaui u raku,
dok su izgovarali rijei molitve. ene i djecu su ubijali ili ranjavali granatama,
gaajui ih u momentu dok su oni tokom obreda sahranjivanja bacali zemlju
u raku.
1
*
Dokumentarni film BBC-a A CRY FROM THE GRAVE iz 1999.
**
ENEVSKA KONVENCIJA O ZATITI CIVILNIH LICA U VRIJEME RATA
od 12. augusta 1949. godine, lan 130. Vidi HUMANITARNO PRAVO (HUMANI-
TARIAN LAW) knjiga II, str. 408 i 409.
1
Dokumentarni film OPSADA (THE SIEGE ) producentske kue FAMA Inte-
rnational (1997).
911
Koje je to zlo u ratnim zloinima? Da bi se odgovorilo na ovo pitanje,
potrebno je ponovnim pregledom literature iz sociologije o drutvenim
obredima sagledati one drutvene obrede koji se kre. U modernom dobu,
znaaj obreda sahranjivanja se esto smatra kao da se sam po sebi razumije.
Ljudi su sahranjivali mrtve od postanka drutva. ak i ako savremeni ljudi i
ene danas ne razmiljaju dublje o znaenju ovih obreda, ovi obiaji e posto-
jati sve dok postoji ljudska zajednica.
Kakvo je znaenje obreda sahranjivanja? I ta to znai kriti ovaj nepri-
kosnoveni obiaj? Ovim kratkim esejom osvrnuemo se na ova dva pitanja.
Antropolog Klajd Klakhon (Clyde Kluckhohn) definie sahranu kao
simboliku potvrdu da je jedna osoba vana ne samo svojim bliskim roa-
cima, nego i cijeloj grupi.
2
Bilo kakvi da su obredi sahranjivanja, sahrane su simboliki rituali; oni
odraavaju odreena kulturna obiljeja. Kulturno obiljeje, openito uzevi,
predstavlja etiki duh ljudske vrste.
U dokumentarnom filmu OPSADA (THE SIEGE) iji je producent
FAMA International iz Sarajeva, direktor Pokopnog druva Vlado Ragu
govori kako se sa strahom organiziralo sahranjivanje mrtvih. Nije bilo mrtva-
kih sanduka, tako da su se umjesto njih koristili ormari. Da bi se mrtvi prevezli
od mjesta stanovanja do mrtvanice, a zatim do groblja, morao se kupiti benzin
od crnoberzijanaca po trideset njemakih maraka za jedan litar.
U takvim nemoguim i nehumanim uslovima tokom opsadnog stanja
sahranilo se 15.000 ljudi Sarajeva sa ipak dostojnim obredima. Predanost
zajednitvu u Sarajevu razlog je za ovaj nevieni podvig. Drutvena zajednica
Sarajeva je zadrala svoj etiki karakter tokom opsade, uprkos najuasnijim
okolnostima u kojima se nala i uprkos svjetskoj izdaji ove zajednice.
Emil Durkhajm (Emile Durkheim) kae: Mi ne alimo svoje mrtve samo
iz osjeanja ljubavi prema njima, to je iz dunosti.
3
Emocionalne traume i
socijalna nestabilnost, sastavne su komponente ljudskih sahrana. Sahrana
2
Richard Cluckhohn, CULTURE AND BEHAVIOR (KULTURA I PONA-
ANJE) Free Press, Glencoe 1964, str. 136.
3
Emile Durkheim, DURKHEIM ON RELIGION (DURKHAJM O RELIGIJI)
London, Routledge & Kegan Ltd., London, 1975, str.15.
912
obezbjeuje utjehu u vrijeme teke emocionalne rastrojenosti; sahrana
uvjerava zajednicu da se budunost nastavlja i nakon velikog gubitka. Ali,
na kraju krajeva, dunost je ta koja potivanje obiaja sahranjivanja ini
neophodnim i za pojedince i za zajednicu; sahrana naglaava etiki duh ljudske
vrste, onaj duh kojega G. W. F. Hegel formulira kao boanski zakon u svojoj
knjizi FENOMENOLOGIJA UMA.
4
Tokom veeg dijela rata, medijska sredstva su prikazivala stanje u Bosni
kao analogno onom u Hobsovoj dungli (Tomas Hobs). To je indiciralo da su
sila i prevara bile jedine i glavne vrline u Bosni. Nit prie se odvijala tipino u
stilu mo je pravo ili svaki ovjek za sebe. Odanost i posveenost drutvu,
kako su mediji sugerisali, bila je odsutna.
U 1992. godini, okrutno je napadnuto i izmueno na sadistiki nain jedno
zdravo drutvo sa valjanim socijalnim poretkom i vitalnom tradicijom. Ovo se
drutvo, meutim, nikada nije pretvorilo u Hobsovo predsocijalno stanje rata
svih protiv svih.
5
injenica da je 15.000 ljudi dostojno sahranjeno uz oba-
vljenu odgovarajuu slubu pod nehumanim uslovima ide u prilog ovom
argumentu. Etiki duh drutva ne samo da se sauvao, nego je i procvao.
Zajednica je ostala nedirnuta. Socijalno tkivo drutva se nije iskidalo, uprkos
svim naporima da se to uini. Svjedoenje svake osobe u filmu FAME
International OPSADA potvruje ovu istinu.
Crpei snagu iz svojih intelektualnih tradicija, sociolozi treba da to bolje
mogu da sagledaju znaaj ovih svjedoenja, ako ni za to drugo, ono zbog
integriteta svojih tradicija. Takva je odgovornost na intelektualcima danas.
Striktno opredijeljeni za empirijsku ideologiju, sociolozi izraavaju ambiva-
lentnost prema univerzalnosti u pogledu raznolikosti obiaja sahranjivanja
kroz istoriju. Sahranjivanje ljudi ima i empirijski i teoloki znaaj; ono
predstavlja istorijski marker koji obiljeava raanje ljudskog drutva.
6
Ono
daje primjer po kojem se prepoznaje ljudska vrsta i dokazuje da se ona izdvaja
4
G.W.F.Hegel, PHENOMENOLOGY OF MIND (FENOMENOLOGIJA UMA),
George Allen & Unwin LTD. London 1977, str. 475-478.
5
Thomas Hobbes 1588 -1679, engleski filozof , Hobsova teorija rata svih protiv
svih.
6
Ralph Sokecki, SHANIDAR THE FIRST FLOWER PEOPLE (ANIDAR -
PRVI LJUDI) Knopf, New York, 1971.
913
od stalih. ivotinje ne obavljaju simbolike inove; ivotinje komuniciraju
samo putem znakova bez ikakvog simbolinog znaenja. Sahranjivanje mrtvih
je moda prvi ritual pun znaenja u istoriji ljudske vrste. Ovaj ritual obiljeava
ljudsku vrstu takvom kakva jeste. I u tome lei etiki sadraj sahranjivanja
ljudi. Sahranjivanje, a ne smrt, potvruje i priznaje ljudskim biima ko su oni.
Potivanjem obiaja sahranjivanja, njihovim obavljanjem, ljudska bia
ne pokazuju samosvijest o svojim ovozemaljskim aktivnostima. Oni su svjesni
i sebe samih i to je ono to ih razlikuje od ivotinja. I kao to Karl Marks (Karl
Marx) kae, ljudska bia nisu usamljena u svojoj ivotnoj aktivnosti. I upravo
tokom obreda sahranjivanja, ivotna aktivnost toga pojedinca i zajednice u
odnosu na tog pojedinca je u centru razmiljanja.
Ritual ukopa odlikuje ljudsku vrstu svojom samosvijeu. U pogledu
ovoga, antropolog A. L. Kreber (A. L. Kroeber) pie: Kada se praistorijski
skeleti pronau u onom poloaju u kojem ih je smrt moda zadesila,
pretpostavka je da su ljudi toga doba naputali svoje mrtve na isti nain
kako bi to ivotinje uinile. Ako, s druge strane, skelet lei netaknut, sa rukama
paljivo savijenim, malo je prostora ostalo za sumnju da su ljudska bia dola
do grube spoznaje o razlici izmeu tijela i duha.
7
Ljudi nisu u stanju da ignoriu prestanak ivotnih aktivnosti i kraj
svjesnosti. Oni moraju preduzeti posebne mjere da se uhvate ukotac sa tom
novom situacijom. Kreber razvija teoriju da ak i rei da neandertalac nije
stvarno bio siguran da su njegovi mrtvi zaista mrtvi, ve samo to podrazu-
mijeva argumentaciju da je u tijelu on prepoznavao neto razliito od ivota,
te da on, prema tome, priznaje da je tijelo postalo drugaije.
8
Na empirijskom nivou, smrt predstavlja problem. Smrt se doivljava kao
neki enigmatski prestanak svijesti. Tako smrt prijeti nastavku ivota zajednice.
Na teolokom nivou, smrt predstavlja izazov. Ona evocira svijest o samom
sebi. Onaj kome je svijest prestala postojati, nastavlja, ipak, ivjeti u nekom
obliku, pa makar samo i u sjeanju onih koji su ivi u istorijskom toku ivota
zajednice. Smrt evocira priznanje da se ljudsko bie sastoji ne samo od krvi i
mesa, nego i od duha.
7
A.L. Kroeber, ANTHROPOLOGY (ANTROPOLOGIJA) Harcourt, Brace and
Company, New York, 1923, str. 171.
8
Isto.
914
Hegel smanjuje tenziju izmeu empirijskog i teolokog shvatanja
sahranjivanja ljudi. Ritualom sahrane, pravo svijesti se potvruje da je iznad i
protiv prirode. Kada se izgovore rijei molitve, Ti si prah i u prah e se
pretvoriti, ona daje pravo prirodi nad preminulim, nad tijelom preminulog.
Uisto vrijeme, molitva negira pravo prirodi da potpuno preuzme tu osobu.
Svojim posebnim dejstvom, molitva negira pravo prirodi da u potpunosti
preuzme tu osobu. I upravo je to ono to ritual sahranjivanja znai. Ti si prah
i u prah e se pretvoriti podie duh ljudski izvan okova prirode, ak i kada
priroda dobije pravo na njegovo tijelo. Hegel, filozof koji se inae teko
razumije, jasno opisuje ovaj izraaj etikog duha, etikog duha izraenog u
svakom periodu u svakoj kulturi. Porodica pazi da ne obeasti umrlog
eljama nesvjesnih organskih agensa i apstraktnih elemenata, stavlja u
funkciju svoje sile umjesto njihovih i vjenava blinjega svoga sa njedrima
zemlje, kao elementarne individualnosti koja je neprolazna. Time porodica
ini umrlog lanom zajednice koja pobjeuje i dri pod kontrolom mo onih
posebnih materijalnih elemenata i niih ivih bia, koja trae da se obraunaju
sa umrlim i unite ga.
9
Sklanjanje leeva nikad nije bila stvar ekspeditivnosti ili praktinosti.
Klakhon pie: Zaista je zapanjujue da niti jedna poznata grupa nije nikada
usvojila funkcionalno najjednostavniji nain sklanjanja svojih mrtvih prosto
naputanje leeva ili njihovo ostavljanje bez ikakvog oblika rituala.
10
Sam
izraz sklanjanje leeva vrijea simboline inove koji prate sahranjivanje.
Prilikom realizacije samog ina sahranjivanja, sa razliitim stepenom sloe-
nosti i religioznih obiaja, uvijek postoji nekakav ritual koji ga prati. To je
obred iji simboliki sadraj otkriva dostojanstvo i potovanje prema poje-
dincu, kao i prema itavoj ljudskoj vrsti.
ta to, onda, znai nasilno i sadistiki kriti ritual sahrane? U dokume-
ntarnom filmu SVI SMO MI SUSJEDI (WE ARE ALL NEIGHBORS),
11
uz
pripovijedanje Touna Bringa (Tone Bringa), emituje se izjava jedne izbjeglice
u svojoj vlastitoj zemlji: Svi zaklani. Niko nije ostao iv. Zapalili su sve to
je bilo dobro u naim ivotima. Sve uniteno... svi zaklani i ubijeni. Nisu nam
9
G. W. F. Hegel, PHENOMENOLOGY OF MIND, 1977, str. 472.
10
Richard Kluckhohn, CULTURE AND BEHAVIOR , 1964, str. 134.
11
Dokumentarni film, WE ARE ALL NEIGHBORS (SVI SMO MI SUSJEDI),
Public Media, 1993.
915
dozvolili da sahranimo mrtve. Tijela su ostala. Nisu vam dozvolili da
sahranite mrtve? Ne. Neki su pokuali ukopati svoje blinje, ali nisu uspjeli.
Tri su dana pokuavali, ak su ih i ranili, ali im nisu dozvolili. Tako su se tijela
raspadala na ulicama i u poljima. Tako je to.
Ovo uasno iskustvo se preesto ponavljalo tokom rata u Bosni: dogaalo
se toliko esto da se moda o tome nije dovoljno ni izvjetavalo, niti se na njega
skretala dovoljna panja. Zlo opisano ovdje je u isto vrijeme i oigledno i
nezamislivo. Zlo nije neki apstraktan pojam; izraz zloini protiv ovje-
nosti nije samo puki slogan. Zlo je ugraeno u svakodnevni ivot kojega
ljudska bia direktno doivljavaju.
Zloin protiv ovjenosti o kojem ova izbjeglica govori nije samo u tome
to se porodici onemoguilo da sahrani svoje mrtve. Ovakav opis je suvie
eufemistiki. Zloin se ogleda i u tome to se porodica primorava da napusti
svoje mrtve, uprkos svim naporima i rizicima koje oni preduzimaju da bi
uinili suprotno. Dunost zahtijeva od porodice da izvri ukop svojih mrtvih.
Ova je obaveza nezaobilazna, ak i ako izlae cijelu porodicu opasnostima.
Izvravanje ove obaveze predstavlja etiki duh ljudske vrste, neto to
je uvrijeeno u svakom moralnom drutvu. Ako porodica nije u mogunosti
da izvri svoju dunost, nastaje osjeanje prijekora. Bez obzira koliko je za
to neduna jedna porodica, ako obred sahrane svojih blinjih nije obavila,
raa se osjeanje dubokog aljenja. Ovo osjeanje prijekora ne znai odsustvo
etikog duha u porodici. Ustvari, istina je upravo suprotno. to je u jednoj
porodici etiki duh dublje usaen, to je jae osjeanje krivice ako ta porodica
nije u stanju da sahrani svoje voljene. Ova duboka tragedija je zahvatila mnoge
Bosance nakon rata; zato je neophodno razumjeti i ponovo razmotriti karakter
ove tragedije. Minimizirati ovu tragediju nije rjeenje, ni moralno, ni
praktiki.
ta je, dakle, to zlo u ratnim zloinima? U knjizi MAGIJA, NAUKA I
RELIGIJA, Bronislav Malinovski (Bronislaw Malinowski) zakljuuje: Nad
mrtvim . . . najblii roaci . . . uvijek osjeaju grozu i strah, pomijeane sa
pobonom ljubavlju, ali nikada ne dozvoljavaju da se negativni elementi
pojavljuju sami, niti da nadvladaju.
12
12
Bronislaw Malinowski, MAGIC, SCIENCE AND RELIGION (MAGIJA,
NAUKA, RELIGIJA), Doubleday Anchor Books, New York, 1954, str. 48.
916
Kod obreda sahranjivanja, ovi se negativni elementi i strahovi nikada
ne javljaju sami, nikada ne dominiraju. U knjizi OSNOVNI OBLICI VJER-
SKOG IVOTA Durkhajm kae da se zbog tenje da ponovo moralno
identificiraju i pojedince i grupe, vjeruje se da pogrebni obredi imaju nadmo
nad stvarima,
13
te takvo tumaenje dodatno potkrepljuje temu ovoga rada.
Zloin koji se dogodio u Bosni nije bilo samo ubijanje bezbroj civila. Zloin je
takoe bio i pokuaj da se stvori striktno negativan odgovor na smrt u okviru
familije, te da se pospjei dominacija ovakvog negativnog osjeanja. Zloin je
bio pokuaj da se, napadajui na neprikosnovenu dunost jedne porodice,
razori porodica. to je bio jai etiki duh u jednoj porodici, to je bilo potrebno
vee nasilje da bi se razorio taj etiki duh. Ako neka porodica osjea da je
iznevjerila svoju obavezu prema mrtvima, ona e se sa ogromnim tekoama
povratiti od toga gubitka. I mada to nije njihova greka, lanove porodice hvata
strah za svoje vlastito bie.
Dakle, ratni zloini predstavljaju radikalno zlo. U svojoj knjizi SUDBINA
ZEMLJE, Donatan el (Jonathan Schell) pie slijedee: Zlo postaje radi-
kalno kada god prevazilazi unitenje pojedinanih rtava (u bilo kojem broju)
i pored toga, skrnavi i unitava svijet koji na neki nain moe reagovati i
time u izvjesnoj mjeri iskupiti pretrpljene smrti.
14
Radikalno zlo je sadrano u pokuaju da se porodicama onemogui da
nastave ivjeti kao porodice, bez obzira gdje su se one nale. Radikalno zlo je
sadrano u pokuaju da se stvori negativan strah koji bi unitio bie jedne
porodice, tamo gdje to bie porodice predstavlja utjelovljenje etikog duha
ljudske vrste.
Genocid nije moda adekvatan izraz da se opiu radnje etnikog
ienja. Izraz ak moda i ne odgovara karakteru etnikog ienja. Socio-
cid (ubistvo drutva) - ubiti jedno drutvo izraz je koji se ne moe pronai
u rjeniku. Ovaj neologizam, meutim, moe biti precizniji izraz da se opie
karakter etnikog ienja u Bosni. Citat iz elove knjige pokazuje kako
genocid vodi do ubistva drutva. Kada su zloini odreenih dimenzija i
13
E. Durckheim, THE ELEMENTARY FORMS OF RELIGIOUS LIFE (OSNO-
VNI OBLICI VJERSKOG IVOTA), Free Press, New York 1915, str. 414.
14
Jonathan Schell, THE FATE OF THE EARTH (SUDBINA ZEMLJE), Knopf,
New York, 1982, str. 145.
917
karaktera, oni anuliraju nau snagu da na njih adekvatno odgovorimo jer u
potpunosti unitavaju ljudski milje u kojem za nas, ljudski gubici normalno
poprimaju svoje znaenje.
15
Drutveno je ljudski milje u kojem ivot ima za nas znaenje; unititi
ovaj milje znai unititi drutvo.
Iako se u Bosni pokuao izvriti sociocid - ubistvo drutva - vano je
priznati da je taj pokuaj propao i razmotriti razloge zato nije uspio. Antro-
polog Malinovski svojim komentarima pomae da se formulie ovaj argument.
Ve smo vidjeli kako vjera, proglaavajui svetim i na taj nain standardi-
zirajui drugaije postulate, nagrauje ovjeka darom odranja mentalnog
intergritetau svemu tome vjera suzbija strah, razdor, demoralisanje i
predstavlja najmonije sredstvo reintegracije poljuljane solidarnosti jedne
grupe, te ponovnog uspostavljanja njenog morala... religija ovdje osigurava
pobjedu tradicije i kulture nad isto negativnim odgovorom osujeenog
instinkta.
16
Veina je Bosanaca savladala ovaj nepravini rat pomou toga dara
mentalnog integriteta, darom koji je naslijeen iz religioznih tradicija i
kulturnih obiaja ove zajednice. Vrijedno se osvrnuti na sjajan tekst Rusmira
Mahmutehajia
17
u pogledu ove problematike. Bilo bi pogreno rei da je
tokom rata svijet koji je posmatrao, gledao samo uasne ratne okolnosti. Svijet
koji je to posmatrao takoe je bio svjedok onome to Malinovski zove dar
mentalnog integriteta u djelima Bosanaca - i politikih voa i obinih graana.
Uprkos svom modernom senzibilitetu, svijet koji je to posmatrao implicitno je
potivao i divio se mentalnom integritetu koji su pokazivali Bosanci, crpei ga
iz svoga nasljea. Svijet koji je posmatrao takoe je alio za odsustvom toga
istog mentalnog integriteta meu svjetskim liderima, koji su reagovali na
dogaaje u Bosni.
15
Isto.
16
B. Malinowski MAGIC, SCIENCE AND RELIGION, 1954, str. 53
17
Rusmir Mahmutehaji, IVA BOSNA POLITIKI ESEJI I INTERVJUI,
(LIVING BOSNIA POLITICAL ESSAYS AND INTERVIEWS) Did, Sarajevo 1994.
Rusmir Mahmutehaji i NEKROLOG U KAMENOM SPAVAU (AFTER-
WORD in STONE SLEEPER by Mak Dizdar) Maka Dizdara, 1999.
918
elio bih zavriti svoje izlaganje naglaavajui tri zakljuka koja
proizlaze iz ove studije i koja obeavaju.
Prvi zakljuak. Dokumentarni film VAPAJ IZ GROBAopisuje kroz
lina svjedoenja mnoge od problema koji su obraeni u ovom eseju. Da
istaknemo jedan. Postoji nuna potreba da se identificiraju ostaci preminulih,
koja isto tako pomae da se shvati razlog da se ulau napori koji tee realizaciji
ove potrebe. Identifikacija je neophodna da bi se stvorila mogunost dostojnog
ukopa. Ako identifikacija tijela nije obavljena, teko da se moe odrati obred
sahranjivanja i to je dupla zamka u koju su upali naroito preivjeli iz
Srebrenice. to je due vremena potrebno da se izvri proces identifikacije, to
je tee izbjegnuti duplu zamku u koju je upala neka porodica. Etiki duh
porodice je uguen; ona tei za izvravanjem svojih obaveza prema mrtvim, ali
joj je nemogue da to uradi ako ostaci preminulih nisu prethodno i valjano
identificirani. Jedna od ekstremnih karakteristika ratnih zloina u Bosni je
agresorov napor da se uini nemoguim i preuzimanje ostataka mrtvih. Na
ljudima budunosti lei posebna obaveza da se obraunaju sa ratnim zloi-
nima, ak i dugo nakon to njihovi poinitelji i sami budu mrtvi.
18
Drugi zakljuakje da je vano da se ostale zemlje okrenu svojoj vlastitoj
istoriji drutva, da bi mogle bolje razumjeti i to je jo vanije, saosjeati sa
situacijom kroz koju Bosanci prolaze. Na primjer, Pokret za pronalaenje
nestalih u ratu (Prisoners of War Missing in Action POW-MIA) u Sjedi-
njenim Amerikim Dravama i dalje je snano emocionalan, iako su ve
godine prole otkako je rat u Vijetnamu zavren. Osnovno pitanje je dunost
porodice da sahrani svoje sinove koji su poginuli u stranom ratu, kao i odgo-
vornost vlade Sjedinjenih Amerikih Drava da prue pomo porodicama u
ovom smislu. Postojanost ovoga problema za Amerikance odraava etiki duh
amerikih porodica koje su izgubile svoje sinove kao i osjetljivost amerikog
drutva prema ovom etikom duhu. Problem nije u tome da li je rat u Vije-
tnamu bio opravdan ili ne, stvar je samo u pravu porodice da izvri svoju
dunost. To pravo se ne zasniva na jaini ljubavi porodice prema izgubljenom
lanu, to ne znai da ljubav nije bitna pretpostavka u cijeloj ovoj situaciji.
To pravo se zasniva na dunosti jedne porodice prema izgubljenom lanu
i njezinoj vjenoj predanosti da izvri tu svoju dunost. Pokret POW MIA
18
J. Schell, THE FATE OF THE EARTH (SUDBINA ZEMLJE) Knopf, New
York 1982, str. 161.
919
je ipak prvenstveno politikog karaktera; crne zastave se jo istiu na kuama
porodica i na paradama irom zemlje. Ova se injenica moe koristiti u cilju
predvianja kako jo vea tragedija u Bosni nee vremenom nestati. Pravo
porodice da opstane iznad i protiv sila prirode koje nezaustavno preuzimaju
ostatke svakog pojedinca, nikada ne nestaje.
Trei zakljuak proizlazi iz injenice da su se u ovoj studiji saznanja o
obiajima sahranjivanja iz drutvenih nauka primijenila na jedan pozitivan
ili rekonstruktivan nain. To znanje se takoe moe koristiti i na kritiki nain.
Pravoslavni Srbi su se 1988. i 1989. okupljali u itavoj bivoj Jugoslaviji da
vide ostatke cara Lazara. Kosti ovog legendarnog srpskog junaka su prenoene
od jednog do drugog manastira u bivoj Jugoslaviji, u mjestima koja su Srbi
nazivali svojom zemljom. Pravoslavni Srbi su slavili ovo putovanje kao sveti
nacionalni ritual.
19
Vano je razmotriti politiki znaaj ovog javnog ina i stepen do kojega
je ovaj faktor doprinio ratu, ako ne i prouzrokovao rat u Bosni. Izlaganje
ostataka cara Lazara irom Jugoslavije evociralo je i izobliilo etiki duh
srpskih porodica. Srpske porodice su vidjele svoj etiki duh utemeljen u svojoj
etnikoj pripadnosti umjesto u svom dravljanstvu. Ono to Hegel naziva
boanskim pravomi ovaj fermentizirani nacionalizam postali su dominantan
etiki duh meu srpskim stanovnitvom. Porodica i drava su postale nera-
zluive. Identificirajui se sa samo etikim duhom porodice kroz itavu ovu
svetu javnu procesiju, srpski narod je zaboravio svoj etiki duh kao graana
bive Jugoslavije. Srpski narod je postao slijep za neki drugi etiki duh koji
Hegel naziva ljudskim pravom. Ljudsko pravo predstavlja prava graana i
organe vlasti. Pravda je sr ljudskog prava. Nacionalizam zamjenjuje
ljudsko pravo boanskim pravom. I upravo je to bila skrivena svrha dogaaja
iz 1988. i 1989. godine. Ovaj je dogaaj uzurpirao etiki duh drave, ljudsko
pravo, pred nadmoi etikog duha porodice - boanskog prava.
Kao to nas itanje grke tragedije ANTIGONE ui, ritual sahrane je
jedino vrijeme kada taj etiki duh porodice ima prednost nad etikim duhom
drave. Antigona mora sahraniti svoga brata uprkos nareenjima Kreona.
Nacionalizam je jedno nezdravo kolektivno osjeanje, zbog toga to on
19
Laura Silber and Allan Little, YUGOSLAVIA DEATH OF NATION (Lora
Zilber i Alan Litl) JUGOSLAVIJA SMRT NACIJE, New York 1996, str. 71-72, odnosno
L. Silber i A. Little SMRT JUGOSLAVIJE, Otokar Kerovani, Rijeka 1996.
920
zahtijeva da izbaci nadmo ljudskog prava, etiki duh drave (a to je pravda) i
zamijeni ga zauvijek boanskim pravom. Tako postupajui, nacionalizam
unitava i porodicu i dravu. Javni in izlaganja moti cara Lazara 1988./1989.
irom bive Jugoslavije, znatno je pomogao da se deformie etiki duh srpskog
naroda kao grupe. Svi su graani bive Jugoslavije intuitivno osjetili potenci-
jalno zlo u ovom inu i uas koji je on predskazao.
921
Prof. dr. Svetozar Livada
PRATANJE ZLOINA UVREDA RTVI!
Osuda zloina nije samo moralni in nego pitanje smisla ivljenja. Rijetki
su u nas oni koji znaju da ovjek nije roen da vlada ljudima, naroito ne
njihovim ivotima i smru, nego da ovlauje stvarima i procesima. Zbog toga
se koluje, znanjem, i profesijom potvruje i alimentira. Nai nagoni za vlau
su opasni. Daj mu vlast, pa e vidjeti koliko je pokvaren! Zbog tih injenica
zakanjelost naih naroda dovela je cijenu ivota ispod nivoa ljudskih vrije-
dnosti. Olako se na ivot nasre.
U nas je obiaj rei da nevino djetece spava ko zaklano. Nau latenciju
konflikata obiljeava nasrtaj na ivot i olako pretvaranje u ratna kliktanja i
rat, od brazde do brazde.
Svaki rat ponavlja prethodne.
Nai su pozvali u sjeanje i primjenu sve prethodne ratove sa smetljita
historije i sve njihove brutalitete. Iako rat nije prirodna pojava, on se prakticira
u takvom obliku jedino u ljudskom rodu. Meutim, dok je kultura rata
konvencijski regulirana (vidi enevske konvencije), naa (ne) kultura rata
skrnavi rtvu osvetom i odmazdom tiranijskom strasti. Primjer: Pokae mi
ef civilne policije UNPROFOR-a to njegov suplemenik Nigerijac pie kui:
Draga majko, ovdje se tako ubijaju, a ne jedu rtvu. Danas smo sahranili
majku ubijenu u krevetu, a dijete skuhano u loncu. Naim zloincima vlada
starozavjetna maksima oko za oko zub za zub. To su inili kolovani svih
profila, pa i oni koji su itali i polagali enevske konvencije. Nai krvni
delikti masakriranja rtve pokazuju brutalitet osvete. Zbog toga ne zauuje,
iako je za svaku osudu to to se svoj zloin opravdava zloinom drugog. I ne
samo to, nego slavi i nagrauje. Promocije dokazanih zloinaca, na je kurio-
zitet. Sablanjuje spoznaja da su nai zloinci stigli u parlamente, dobili
ministarske portfelje, postali ustavni suci, dobili lente, generalske inove i
brojna materijalna i duhovna dobra rtava.
922
Gospodo, poznati su palitelji sarajevske Narodne i univerzitetske biblio-
teke i etrdeset drugih biblioteka u Bosanskoj krajini, ruitelji Hajrudinova
mosta remek-djela arhitekture, mineri Ferhadije, Spomen-muzeja ZAV-
NOH-a, spomen-muzeja Nikoli Tesli i preko tri tisue antifaistikih spomen-
obiljeja samo u Hrvatskoj. Oni su kao i ubice meu nama, nekanjeni.
Nai zloini rata obiljeeni su apsurdom u njemu je poginulo vie djece
nego vojnika, vie ena nego vojnika i od svih najvie staraca i starica. U nas
su trijumfirale kukavice, ljudski olo tiranijom nad nejakim, tiranijom jaeg.
Kao socijalni analitiar i arbitar u sukobu empirijski sam provjerio da
se ne mrze toliko etniciteti, koliko se vole njihova oteta dobra. Pljakaki smo
narod. Taj motiv generirao je brojna zlodjela i prema ljudima i prema njihovim
antropogenim sadrajima. Jer drugi je pakao.
Sablanjuje me injenica to i nai humanitarci rtve dijele po etnici-
tetima. Tautoloki reeno rtva je rtva to je nemona i to joj je najznaajniji
i posljednji identitet. Pouzdano znam da nema razlike izmeu nevinih rtava
Srebrenice, Vukovara, Gospia, kabrnje, Ahmia, Pakraca i drugih. Jer, njih
vie povezuju nevinost u smrti, nemo i stradanja rtve, nego to ih etnike
osobitosti razlikuju. Ta jedan smo rod. Zapamtite, etnocentristiki intelektu-
alizam povijesni je zloin i uinio je da Evropa poiva na groblju zloina. Jo
je Mijo Mirkovi iliti poeta Mate Balota dokazao da ove narode vie povezuju
isti uslovi ivota nego to ih determinira vjera, nacija, vlast i tradicija.
Predratna socioloka istraivanja etnike distance pokazala su da gdje
su bile najmanje etnike razlike, ukljuujui i genetsko ukrtanje u minulom
ratu, napravljeni su najvei zloini. Zato imajte u vidu da je u naoj stihiji
zloina, ipak bilo sistema ideologije rata. Jer masovnost, oblici brutaliteta to
nedvojbeno potvruju. Naa izdaja klerika intelektualaca (BEND) prethodila
je svim brutalitetima i masovnim rtvama. Svakom inu zloina, svakoj
konkretnoj rtvi prethodio je intelektualni ideoloki zloin ubica perom,
glasom, govorom, zovom krvi i tla, iza stola, ispred kamere, knjigom,
kulturom lai i obmana, proizvedenim javnim mnijenjem. Krleini: cinizam,
srpsko junatvo i hrvatska kultura, (ne)djelima to potvruju.
Miloevieva sintagma gdje je Srbin tu mu je i drava i Tumanova
teorema da je genocid koristan in za popravljanje povijesti, bijahu etno-
intelektualni zov klanju naroda.
923
Kada su ove paradigme proputene u opticaj, onda je problem zloina
bilo samo pitanje prakse. Da bi praksa zapoela, falsifikatom se nasrnulo na
povijest, da bi bila izdana istina. Onda nije bilo problema za nasrtanje na drugi
etnicitet. Kulturom lai ne moemo zajedno, nema suivota, etniciteti su
krivo rasporeeni, mi smo opljakani, izrabljivani, napadnut je na
jezik, napadnuto je nae bie, naa svetinja, kultura, samobitnost,
naa krv i tlo. To ini drugi, hipostazirani barbarin. Dakle nama je biti ili
ne biti, da ispravimo povijest. To uiniti humanim preseljenjem
eufeministiki naziv za klasini etno-banditizam. Upregnute su poluge
izvitoperene povijesti, mitovi nae svetosti, izbranosti, uzvienosti, iskonske i
milenijske tenje, uzaae duha, bojeg poslanja, divinizacije drave, voe,
vjere, nacije i sve druge poasti ovinizma sa zovom ubij, proderi,
razori, sakrij tragove. Jer, drugi je pakao, genocidni barbarin necivili-
ziran. On je prepreka naoj povijesnoj misiji.
Gospodo, u ovome ne aboliram ni meunarodnu zajednicu, ne samo
zbog odobrenja napada na zatiene zone, nego direktnog uestvovanja u
etnikom ienju. Niti crkve ne aboliram, koje su se u ratu odmicale od Boga,
Jevanelja, oltara i misije, a primicale vlasti u podiobi plijena. Naalost na
etnointelektualizam svakom konkretnom zloinu etnobanditizma, fundirao je
svetu teorijsku paradigmu krvi i tla. Zato je zloin bio beskrajan, bezuman i
masovan do zgraanja umnih i razumnih, civiliziranog svijeta. Uostalom za
nas je osnovan Meunarodni krivini sud, jer smo pokazali da nismo sposobni
ni obuzdati, niti suditi dokazanim zloincima. U nas prokazivae i svjedoke
zloina strae, ubijaju ili onegomuuju.
Dakle, kako vidite, masovna priprema etnointelektualnih reca i njihovo
stimuliranje materijalno i duhovno, zloinom jaeg, uinjena su monstruozna
nedjela, zloini bez milosti. Naalost nekanjenog. Nigdje nije bilo etosa
Niobe, Antigone i Marije. Nita nije bilo poteeno, ni ljudi ni svetinje. Zbog
toga gospodo, etniko ienje je postalo zloin stoljea.
Evo kako taj fenomen ocjenjuje prof. dr arko Puhovski kao vjerodo-
stojni arbitar: U Hrvatskoj je, koliko znam, na djelu najie etniko ienje
koje je ikad igdje izvreno. To je etniko ienje koje je obuhvatilo ienje
povijesti, kulture, znanosti, ali i gruntovnica; ienje na razini toponomastike
i onomastike. Nekoliko desetaka imena sela, mjesta i gradova je zamijenjeno,
kao i nekoliko tisua imena ulica. Najmanje nekoliko tisua ljudi, vjerovatno i
924
925
nekoliko desetaka tisua, promijenilo je na raznim stupnjevima nedrago-
voljnosti svoja osobna imena i prezimena. Promijenjeni su ne samo slubeni
simboli starog reima, nego su unitene i tisue spomenika ili obiljeja na
kojima se nalazila zvijezda petokraka.
1
Sve se to moe odnositi i na Bosnu.
Stanovnitvo je prepolovljeno, brojni antropogeni sadraji uniteni, ljudske i
materijalne rtve goleme i nenadoknadive. Ni steci nisu poteeni razbijani
su za grudobrane.
Naa je golema tragedija to nam je niska spoznaja da je pratanje ovih
zloina najvea osveta rtvi. Pri tome kao da zaboravljamo da je svaki od nas
mogao biti ubijen, zaklan, masakriran, zatvoren, muen, prognan. Dakle, bra-
nei ljudsko dostojanstvo rtve, mi praktiki branimo svoje dostojanstvo.
Ne zaboravite, da ni psi, ni kovai rata, ti kukini sinovi naih prostora ne
mogu postati bogovi mira. Jer kako vidite oni kao nalogodavci nigdje ne
progone izvritelje. I to je prirodno, jer bi najprije morali prognati sebe. To
mi moramo uiniti. Ne dozvolimo da se narodi prisiljavaju da ive sa zloinom
i nekanjenim zloincima. Predugo ostajemo u stanju navika muka, a odvika
stotine muka. Ne zaboravljajte, svi smo odgovorni. Sebe radi, a ne samo
rtava radi, zloin moramo goniti do na kraj svijeta. On je uvijek bio konkretan
i nema kolektivne krivnje. Nje se moemo osloboditi kolektivnom odgovo-
rnosti. Na pritajeni zloinac, mirni i ugledni susjed, sutinski je krvolona
zvijer i treba je pokazati i onemoguiti. Od progona zloina, ne zaboravite,
zavisi kvaliteta izmirenja i sudbina ivota i smrti ne samo nas, nego i generacija
koje dolaze. Zbog toga je pratanje zloina uvreda rtvi i sudbinsko pitanje
ivota na ovim prostorima. Svako licitiranje za rtvama prema etnicitetu
nije oplakivanje nego skrnavljenje i nema moralno opravdanje.
Poto zloin ne zastarijeva, na je ivotni, a i generacijski dug da zloine
javno progonimo, da se na njih ne navikavamo. Moj susjed zloinac opasna
je zvijer u ljudskoj spodobi i moralna ljaga je na meni ako ga ne prokazujem.
Naa je tragedija to se na ovim prostorima vie progone prokazivai
zloina, nego sami zloinci. To je paranoidna bolest drutva. Neporaene
ideologije iz Drugog svjetskog rata, faistiki trabanti i kolaboracionisti,
nametnuli su nam brojne genocidne radnje sa nesagledivim posljedicama.
1
Vidjeti: SRBI U HRVATSKOJ, JUER, DANAS, SUTRA, HHO Zagreb 1998,
str. 105.
Razbijanje porodice, zatrti rodovi, masovni progoni, brojni kulturocidi. Naa
povijesna stradanja, toliko su nas unazadila i drutveno dehumanizirala da je
svijet vie solidaran prema nama, nego mi meu sobom. To je na najvei
moralni poraz. Uostalom, ni jedan problem ne moemo rijeiti bez arbitrae
meunarodne zajednice. Ne moemo eshumirati rtve i dostojno sahraniti
i oplakati, ne moemo vratiti izbjeglice, ne moemo izvriti restituciju dobara,
obnoviti ivot, obnoviti institucije. I dalje je u nas drugi pakao i spremni
smo da ga gledamo da ivi barbarski kao u kamenom dobu. Nae elite, vlasti
su historijski neodgovorne, brutalne i bez legalnih procedura nee se odrei
svoje moi. Zbog toga smo svi rtve.
Kako znate, rat su pripremali mnogi, a praktino izmirenje niko. Izmirenje
mora poivati na progonu etnocentrikog etnobanditizma i porazom geno-
cidnih ideologija. Naalost, mnogi su zloini oktroiranjem elite vlasti
ozakonjeni, a poznato je da nema veeg zloina od ozakonjenog. Time smo
svi pogoeni materijalno i duhovno, a o moralnoj strani da i ne govorimo.
Koliki je opseg i sadraj zloina, samo donekle moe ilustrirati injenica da
je Bosna i Hercegovina razorena kao drava sa gubitkom vie od polovine
stanovnitva i razorena brojnim antropogenim sadrajima. to je Hrvatska
rtvovala vie od 10% stanovnitva i razorila etvrtinu vlastitog prostora, to
je u Srbiji razorena drava i drutvo iako nije rat voen na njezinu teritoriju,
to se Makedonija i Crna Gora nalaze na ivici rata, prijetei destabilizaciji
cijelog potkontinenta i najzad to kriminalizirane drave oponaaju paradrave.
Zbog toga je naa zadaa da svakom graaninu radi propitivanja vlastite
savjesti i povijesne odgovornosti pred generacijama koje dolaze postavljamo
pitanje: ta si uinio da ne doe do rata? A kad se neobjavljeni rat dogodio: ta
si inio da doe do izmirenja? A kad je mir oktroiran: ta ini da se ciljevi rata
etniko ienje zloin stoljea ne ostvaruju? Nai zloinci najvei su teret
naoj graanskoj i moralnoj savjesti. Imajte u vidu da smo jedan rod, da imamo
dug prema nevinoj rtvi, da joj odbranimo dostojanstvo. Ne smijemo dozvoliti
takav graanski i moralni poraz da u nama nestane ovjek prije nego fiziki
nestanemo.
Pamtite, zloin ne zastarijeva, a rtve vape za zatitom dostojanstva.
One opominju i neokajane prijete nama i buduim generacijama.
926
Dr. Raid Duri
FENOMEN ZLA U SRPSKOJ KNJIEVNOSTI ULOGA U
AGRESIJI NA BOSNU I HERCEGOVINU 1992 1995.
Naslovljenu temu proivljavam sa konstantnim osjeanjem gorine i
praznine, ne nalazei vrst misaoni oslonac u avoljem krugu saznanja o
ljudskoj destruktivnosti u jednoj od najposveenijih djelatnosti ovjeka kakva
je knjievnost. Pisac i ovjek mora naime imati subjektivni stav spram svih
pojava ivota, pa i prema zlu, koje se i u knjievnosti stoljeima dokazuje
sastavnicom ljudske povijesti. Kolikogod ovjek zlo od sebe odbijao, zlo ostaje
kontinuirani pratilac njegove sutine i egzistencije. Zlo je duboko ukorijenjeno
u stvaranje civilizacije. Nastalo je iz biolokog nagona za opstankom, ispunilo
ljudski duh. Zlo je latentna pojava ivota koja u ovjeku, plemenu, naciji ili
dravi provaljuje gejzirski poput zemljotresa. Podruje atavistikih dubina
sa diluvijalnim slojevima nagona i podsvijesti u kojima se ljudsko bie
izobliuje u ubojicu monstruma, pored psihopatologa, kriminologa i drugih
strunjaka, obraivala je i obrauje i knjievnost. Unato saznanja o zlu kao
oiljku uraslom u ljudsku povijest, moja svijest nije u stanju pojmiti atavistike
motive koji dovode do toga da jedno bie na drugo kidie da bi mu oduzelo
ivot. U ratu e svi rei da su se branili da bi preivjeli. Najmanji dio najiskre-
nijih priznat e da su inom ubijanja u sebi adahu ubijali, adahu kojoj nikada
nije dosta ubijanja. To su osvetnici koji s novoprolivenom krvlju ive u nadi
da e njome smiriti bolesnu svijest i savjest. Knjievnu rije poimao sam kao
univerzalnu ljepotu i humanum. Sve do provale zla sa ratom 1992. do 1995.
Tada mi se svom estinom otkrila avetinja nalija takozvane knjievne rijei:
ta rije postala je metak, smrt, zloin. Postala je demon. Agresija na ovjeka
Bosne poela je rijeima. Od brojnih svjedoenja, jedno svjedoenje iz
ANTOLOGIJE ZLA:
Paralelno sa tajnim kabinetskim radnjama valjalo je obavljati javne
poslove. One najprljavije i najmasovnije preuzeli su masovni mediji. Valjalo je
silno, smiljeno i nesmiljeno lagati, i laganjem proizvoditi sveobuhvatnu
mrnju koja e sluiti kao pogonsko gorivo. Kada je krenulo, sve je izgledalo
927
moguno. Govori, i ne dozvoli drugome da govori. Ubij, i ne dozvoli da bude
ubijen! Okupiraj i oisti na religijskoj osnovi prije nego se svijet snae, uti i
radi, a rezultati rada bit e priznati, odmah ili kasnije, ovako ili onako. Progu-
taj koju domau kletvu i meunarodnu uvredu, i puna aka brade.
1
Fenomen zla u jednom dijelu prijeratne srpske knjievnosti (kroz krai
komentar politike zloupotrebe djela Ive Andria), ratne i postratne srpske
knjievnosti, obraujem na temelju objavljenih knjievnih djela. Moje ocjene
su rezultat obrade dijela ovdje izabrane knjievne grae, koja usljed svoje
tipinosti moe biti modelom za objektivnu istinu. Pritom naglaavam da
moje ocjene nisu prejudicirane, ve su izvedene iz obrade tipinih autora i
njihovih djela u navedenom vremenskom rasponu, te iz moje etike i estetske
analize tih knjievnih tekstova, i iz karakteristinih javnih izjava reprezenta-
tivnih linosti iz srpske knjievnosti, javnog i vjerskog ivota. Da bi, meutim,
ovoj studiji osigurao znanstveni dignitet, njenu opeprihvatljivu validnost,
kritikom izlaganju tipine grae iz srpske knjievne produkcije (manjim
dijelom i srpske javne rijei, konkretnije Memoranduma SANU), prethodi
razjanjenje triju aksioloko-etikih postulata na ijim su temeljima graene i
izvedene ocjene i stavovi u ovoj studiji.
Prvi postulat polazi od injenice da knjievni tekst sadri jeziki i
metajeziki sloj koji implicira mnogostruka saznanja, misli i osjeanja, koja
su determinirana povijesno-socijalnim iskustvom kako pisca, tako i njegova
itatelja. Knjievno djelo nije samo sebi svrha ve je na vie razina odreeno
ljudskom stvarnou. Sistemom vrijednosti, koji mu drutveni sistem posre-
duje, knjievno djelo pretendira na objektivno poimanje svijeta, na posredo-
vanje razloga smisla ivota. U toj su pretenziji, i u posredovanju, odabrane
vrijednosti fundament etike i estetike knjievnog djela, razlog i zalog njegova
postojanja. U vrijednostima su usidrene savjest i svijest pisca i njegove
publike. U njima je i psiholoka motivacija kroz koju se apologiraju drutvene
vrijednosti. Ili se one dovode u pitanje, odnosno artikuliraju se drugaije
vrijednosti koje djeluju na individualnu svijest i savjest, i na ukupne drutvene
odnose. Ovaj interakcijski odnos rezultira i (zlo)upotrebom knjievnosti,
najee kroz njenu funkciju politikog vladanja ili indoktrinacije svijesti.
Drugi bitan aksiom za objektivnost mojih teza i ocjena jest koncizno
aksioloko situiranje pojmova zla i dobra, budui da je jedan od ovih fenomena
1
Alija Isakovi, ANTOLOGIJA ZLA, Sarajevo 1994, str. 358.
928
u kritikom aritu moje teme. U sutini je svih vrijednosti da sadre i protu-
vrijednosti, pa ono to je sporno, kao i nain kako se o spornom raspravlja,
u isti mah sadri kategoriju dobra i zla. Povijesno iskustvo da kategorija dobra
u principu sadri makar klicu (potencijalnog) zla, jest u temelju egzistencije i
esencije. Takvo iskustvo ugraeno je u svaku ljudsku djelatnost, pa i u
knjievnost. Meutim, sa aksioloko-univerzalnog aspekta bitno je markirati
da dobar (ili moralan) in preferira humanum, a zao dehumano pretpostavlja
humanom. U pravilu je zao in suprotan hijerarhiji ivotnih vrijednosti. Red
vrijednosti preokrenuti, zao in dobrom pretpostaviti, znai ontoloki poredak
ugroziti, nii viem cilju, ili sredstvo cilju podrediti. Hijerarhija vrijednosti i
ciljeva prebiva u samoj osnovi i svrhi ivota. Tako prebiva i dobro naspram zlu.
Osporavati ili nastojati (inteligencijom, lukavou ili silom) izjednaiti dobro i
zlo znai suprotstaviti se apsolutnim, prihvaenim vrijednostima. Dobro je
cilj i zadata vrijednost kojim ovjek sebe osmiljava. Krenje te vrijednosti
rezultira zlo.
Trei postulat vodi nas ka balkansko-bosanskim nacionalnim sukobima
u kojima je srpska knjievna rije imala vodeu idejno-ideoloku ulogu.
Iskuenje vlasti je nesumnjivo najbitniji uzrok ovim sukobima. Jedno svjedo-
enje aktuelnog politiara i knjievnika Vuka Drakovia, svjedoenje koje
moe biti balkanskom paradigmom: to je ovjek kad ga politika strast
obuzme, kad mu matanje obuzme mozak, pobuni srce, uini da sva krv u
njemu uzavri. To je tipini dananji Srbin.
2
Poriv za vlau srastao je sa egoizmon individualnog, partijskog ili
nacionalistikog tipa. Posljedica je da pravo i sloboda vladajuih rezultiraju
ogranienjem tih vrijednosti drugima. Oni koji vladaju javnosti se predstavljaju
demokratima, ali su u stvarnosti oni protivni dijeliti svoj interes (vlast) sa
drugima. (Ne izdvaja li se ovjek od drugih bia upravo nezajaljivim pona-
vljanjem zadovoljstava koja najee vode preko ostvarenja materijalnih
interesa? Nije li to njegov perpetum mobile?) Dospijevamo u iu motiva
sukoba interesa koje vladajui establiment nije umio (ili nije bilo u njegovom
interesu) kompromisno rijeiti, time rat sprijeiti. U osvjetljavanju uzroka
konflikta bitno je markirati da su na Balkanu u Bosni nacije oblikovane kroz
suprotstavljene socijalne interese, u duhu narodne izreke dok jednom ne
smrkne, drugom ne svane. Iz ovih drutveno-nacionalnih odnosa potekli su
strahovi, nepovjerenja svih od sviju, koji su stoljeima mora bosanskog
ovjeka.
2
Hrvatski obzor, Zagreb 23. 10. 1999, strana 61.
929
Postavljenu socijalno-povijesnu anamnezu o drutvenim sukobima
baziranim na suprotnim nacionalnim interesima nedavno je nakon postratnog
iskustva elaborirao srbijanski akademik edomir Popov: Ne sme se rtvovati
svoj vlastiti interes iz altruistikih razloga za slobodu, za prosperitet drugih i
susednih naroda, ne sme se prei ta razumna mera. Ne sme se, takoe, ii u
nacionalnu megalomaniju i ekspanzivnost, jer to je isto tako opasno, ali
nacionalni altruizam nikada nijednom narodu nije doneo dobre rezultate.
3
Popov dalje navodi da je greka srpske politike u njenoj samouvje-
renosti da je Srbija Pijemont Balkana, te da je raspad Jugoslavije motiviran
evropsko-svjetskim uplitanjem i spreavanjem jake drave na Balkanu, kao
prepreke dominaciji velikih sila u ovom dijelu Evrope. Popov nije detaljnije
definirao tu tzv. razumnu meru izmeu nacionalnih interesa i nacionalnog
altruizma. Iz moje analize dijela reprezentativne predratne i ratne srpske javne
i knjievne rijei, posebno programskog sadraja pomenutog Memoranduma,
iz poruka uglednih srbijanskih knjievnika i patrijarha SPC Pavla o tzv.
ugroenom srpstvu, te iz analize tipinih knjievnih tekstova, posebno
Radovana Karadia i Nikole Koljevia, u ovoj studiji slijede ocjene i stavovi
da je srbijanska i bosanskosrpska knjievna i politiko-vjerska elita rjeenje
srpskog nacionalnog pitanja sa raspadom Jugoslavije knjievnom i javnom
rijeju namjeravala ostvariti kroz formulu jedan narod u jednoj dravi. Takav
je srpski nacionalni program dospio u sukob sa opeprihvaenim demokra-
tskim normama u svijetu i sa drutvenim interesima veine balkanskih naroda,
sa poznatim posljedicama. Politika megalomanija jednih te borba za ravno-
pravnost drugih doveli su i jedne i druge u rat i u postratnu bijedu i amotinju.
Kakva je bila uloga dijela srpske knjievnosti u vrijeme nacionalnih
sukoba? Veliki je njen dio bio, i do danas ostao, ancilla (pomaga) politike.
Knjievnost je u to doba iznevjerila samu sebe i svoje poslanstvo istine,
moraliteta, ljepote. Postala je knjievna la. Takvu je knjievnost zapravo
preoblikovala vladajua elita, ili ju je krivim itanjem ili podeavanjem inila
slukinjom svoje ideologije i vladanja. Mitove i arhetipove koje su stvorile
nacionalne usmene knjievnosti, i najvei pisci naeg jezika, njima nedorasli
ideolozi su ispolitizirali kako bi tako lake vladali masom. Jedan od bitnih
modela politizacije izveden kroz sve junoslavenske knjievnosti, moda
najeksplicitnije kroz srpsku knjievnost, jest nastojanje da se srpski narod
3
Knjievna re, XXIX, 510 str. 6, Beograd, april 2000.
930
poui da je bio drutveno neravnopravan u odnosu na susjedne narode, bilo
da je sa njima bio u jednoj politiko-dravnoj zajednici, bilo da je bio izvan
te zajednice.
Kroz takav nauk rezultirat e prezir, potom surova osveta drugim
narodima, sa ve poznatim posljedicama. Protiv takve knjievne lai, koja je
proizvoena politizacijom knjievnih arhetipova i mitova, u junoslavenskoj
knjievnoj kritici su pisali mnogi prije rata, najkritinije Radomir Konstanti-
novi i Miroslav Krlea. Njih, meutim, jugoslavenski politiki establiment
nije umio ili nije htio adekvatno proitati. Krlea se okomio na nau malogra-
antinu, njenu provinciju, palanku i ariju, na lanu nau uljudbu koja je sa
svakom generacijom zavravala srpsko-hrvatskim klanjem, sa noem naje-
e u bosanskom trbuhu.
4
Da su se junoslavenski politiari i njihovi oficiri zamislili nad invekti-
vama (peckanjem) M. Krlee o tzv. hrvatskoj kulturi, ili tzv. srpskom
junatvu, ne bi raspad Jugoslavije bio tako stravino surov. Krleine poruke
o naim tzv. nacionalnim genijima - nesposobnim politiarima i sujetnim
knjievnim praktikantima su uvijek aktuelne. One su istina o nama to jesmo:
slijepo crijevo na rubu Evrope koja je sebe od nas zatitila svojom vojnom
silom, sve dok sami, u karantinu, ne odbolujemo svoje nacionalizme. Krleine
su poruke u duhovnom srodstvu sa amerikim pjesnikom, disidentom arlsom
Bukovskim (Charls Bukowski), koji je kroz oporu istinu o moralno-prljavom
postindustrijskom amerikom drutvu indirektno progovorio i o balkansko-
bosanskoj ratno poratnoj zbilji: Najbolji su ubijai oni koji propovijedaju
ljubav. Najbolje, napokon, ratuju oni koji propovijedaju mir.
5
Knjievna i javna rije, kao i svaka ljudska djelatnost, ne moe biti
amnestirana od krivnje, od potencijalnog i stvarnog zla koje u svojoj metafo-
rinoj ili otvorenoj poruci nosi. Ako je dobrota njeno lice, zlo joj moe biti
nalijem. Njemaki filozof Ludvig Vitgentajn (Ludwig Wittgenstein) je u
svom DNEVNIKU od 24. 7. 1916. zapisao da su etika i estetika jedno.
Njegovu je tezu, meutim, demantiralo mnogo knjievnih djela, meu njima i
djelo jedinog naeg nobelovca Ive Andria. Andrievo je djelo, naime, zavidne
4
U navodnicima su rijei pjesnika B. opia sa ocjenom jedne dimenzije
partizanskog rata 1941-45. Srbijansko-hrvatski sraz 92 95. je u neuporedivo surovijem
izdanju od ustako-etnikog zavrio u bosanskom trbuhu!
5
Stihovi iz pjesme GENIJ MNOTVA.
931
estetske i stilske razine, no u isti mah jedan njegov dio, posebno dio o tzv.
turskoj Bosni, sumnjive je knjievne vjerodostojnosti i etike vrijednosti.
Rije je o Andrievoj produkciji hrianskog odiozuma, o tzv. estetici uasa
kojom su ispunjene mnoge stranice Andrievih proza o turskoj Bosni. Stoga
nije bilo zaudno kada su se mnogi samozvani knjievni kritiari u Bosni
poslije prvih slobodnih izbora, ostraeni epizodom nabijanja kmeta Radisava
na turski kolac (u romanu NA DRINI UPRIJA) slavodobitno svetili nabi-
jajui Andria na pero. (Jedan od takvih ak je nasrnuo na bistu Ive Andria u
Viegradu! O tempora, o mores!) Kakogod Andri, tako i njegovi samozvani
kritiari pomijeali su dvije odvojene sfere ivota i umjetnosti etiku i estetiku.
Problem recepcije Andria, posebno u danas nacionalno svjesnih Bo-
njaka, i u Srba u vrijeme obiju Jugoslavija, jest u proitavanju kroz srpsku
pijemontsku ideologiju. Drugi problem je recepcijski sloeniji, budui da
nedovoljno upueni itatelji poistovjeuju knjievnu i historijsku istinu. Ovo
jednaenje posljedica je sugestivnog djelovanja andrievski monog stila. Sve
do raspada Jugoslavije knjievna kritika i publika nije prepoznavala navedenu
srpsko-pijemontsku poziciju Andrieva djela, najsnanije ispoljenu u romanu
NA DRINI UPRIJA. ezdesetih godina u emigrantskim asopisima javile su
se disonantne kritike na Andrievo djelo, npr. u Bosanskim pogledima A.
Zulfikarpaia, u Cirihu (Zrich) i u Londonu, ili u formi apirografiranog
teksta S. Kurtovia, koji, meutim, na jugoslavenskom prostoru tada nisu imali
odjeka.
Jedino je u to vrijeme (tanije 1967) heretika studija Muhameda
Filipovia BOSANSKI DUH U KNJIEVNOSTI TA JE TO? uzbudilo
duhove jer je usputno obznanila prosrpsku hegemonistiku idejno-politiku
tendenciju Andrieva djela. Smisao Filipovieve studije nije bio u kritici
Andria ve u filozofsko-estetskoj argumentaciji zaboravljena hiljadugo-
dinjeg bosanskog kulturno-duhovnog jedinstva u razliitostima. To su bila
dva bitna motiva da falanga idejno velikosrpski orijentisanih bosanskih pisaca
u Sarajevu (V. Lubarda, R. P. Nogo, N. Petkovi ) proglase Filipovia za
islamskog fundamentalistu, samo zbog toga to je drno prozborio o nacionali-
stikom karakteru jednog dijela srpske knjievnosti, tvrdnjom da je ona
Bosnu vie dijelila negoli sve vojske koje su preko nje marirale i u njoj svoju
krv lijevale. Ona je dijelila i njen duh, ono osnovno poelo zajednikog
osjeanja ivotnog odnosa, to ga je Bosna muno, kroz hiljadu godina svoje
932
povijesti stvarala. Ta literatura poinje 70-ih godina 19-og stoljea, da bi
poetkom 20-og stoljea dobila naroit zamah u probuenim nacionalnim
pokretima njihovih duhovnih interpretatora Koia, orovia itd., a
kulminirala kod Andria koji je njen najbolji i najvei predstavnik. Postigavi
najvii domet literarne inspiracije nacionalnim duhom, Andri je nuno u
svome, po mome miljenju najboljem djelu PROKLETA AVLIJA univerza-
lizirao svoju viziju, koja time poinje gubiti parcijalnu, nacionalno doivljenu
i duhovnu aromu i okvir.
6
Navedenom studijom Filipovi je upalio Aladinovu lampu bosanskog
duha i njegovu samosvijest koja je, meutim, ostala u mraku utuljena sve do
agresije na Bosnu 1992-95. U isti je mah otepio Pandorinu kutiju velikosrpske
idejne radijacije Andria, radijacije koje u Bosni sve do kraja osamdesetih
godina veina nije bila svjesna, ili se nije usudila biti svjesnom. Tko bi tada
smio misliti o nobelovcu Andriu poput drnog Filipovia? Tek 1995. obzna-
njena je monografija profesora Rizvia MUSLIMANI U KNJIEVNOM
SVIJETU IVE ANDRIA koja je apologija bosanskog i bonjakog dosto-
janstva.
Politiko-knjievna srbijanska i bosanskosrpska elita prepoznala je u
Andrievu djelu svoju balkansko-pijemontsku ideologiju, a znatan dio
hrianskog itateljstva u Andrievim Turcima prepoznao je junoslavenske
muslimane, krivce za hriansko namirivanje starih rauna iz kolonijalnog-
turskoga vremena. Tako je krenula velikosrpska ideologizacija Andrieva
djela, koje je u knjievnoj kritici i u kolskom obrazovanju politizirano do
stupnja da je junoslavenskim muslimanima pripisivana krivica za grijehove
Andrievih haralija i turskih surovih graditelja uprije na Drini. Da je Andri
historijska fakta knjievno manipulisao, preobratio, do te mjere izmijenio da
je takva prerada kao snana knjievna sugestija utjecala na meuhriansko-
muslimansku omrazu, knjievna kritika o Andriu nije decidnije konstantirala
sve do pojave pomenute monografije M. Rizvia 1995. Decenijama tako
Andrieva tendenciozna knjievna vizija i optuba turskog vladanja Bosnom i
Balkanom (koje je, po Andriu, uglavnom zlo donijelo) na junoslavensku
recepciju sugestivnije je djelovala od svake historijske istine, sa posljedicom
6
Muhamed Filipovi, BOSANSKI DUH U KNJIEVNOSTI TA JE TO?
Preuzeto iz ANTOLOGIJE BONJAKOG ESEJA XX VIJEKA, priredio A. Isakovi,
Sarajevo 1996, strana 147.
933
antimuslimanskog odiozuma. Upravo je ovdje upitan etiki humanum Andri-
eva djela jer je ono, in groso modo, rezultiralo uruavanjem bosanskog
duhovnog jedinstva u raznolikosti. Najeklatantniji dokazi dehumanom
poslanstvu Andrieva djela jesu dvije epizode u romanu NA DRINI UPRIJA,
tzv. danak u krvi i epizoda sa kmet Radisavom na turskom kocu: svima su
se ove epizode zbog stilske estine duboko urezale u pamenje. I ovdje je
Andri radi knjievne afektacije historijska fakta (o devirmi npr.) podredio
estetici uasa. U njenom je sreditu muenje raje od turskih silnika. Andri
je bio svjestan da e scene munog nabijanja i dugog umiranja Radisava na
kocu, i scene sa raspameenim majkama kojima janjiari, navodno, djecu iz
naruja otimaju proizvesti ne samo plemenito saosjeanje ve i tragino
osjeanje ugroenosti od turske vlasti, iskonsku ljudsku potrebu za otporom.
Sva ta produkcija istinski plemenitih osjeanja pretvara se, meutim, u svoju
negaciju kada se knjievno probueno slobodoumlje, u zbilji transformira,
izobliuje u protivmuslimanski prezir i hriansku odmazdu. Andri je u
toku pisanja od dobronamjernika nagovaran da ove scene ublai, kako ne bi
pobuivale resentimane iz srednjega vijeka. On, meutim, prema svjedoenju,
nije mogao usnuti dok dvije navedene epizode nije zavrio u vlastitoj zamisli,
u njihovoj stilski najokrutnijoj verziji.
7
Da li je Andri bio svjestan ideoloke manipulacije svog djela? Ili
jednaenja knjievne i historijske istine? Znajui za mo knjievne sugestije,
pred bosanski rat 1992-95. i u toku rata srpski lobi je pripadnicima UNHCR-a
i UN-a poklanjao Andrieva djela, sa Andrievim vienjem uzroka povijesnih
sukoba u Bosni. O uspjenosti takvog lobiranja navodim karakteristinu
recepciju Andria u Evropi. Prilikom promocije njene knjige u Berlinu
bosanskoj knjievnici prila je jedna Njemica pod nos joj podmetnuvi
Andriev roman NA DRINI UPRIJA, izustivi: Nije nikakvo udo to je
dolje nastao pakao, a glavni krivci su za to svakako muslimani; sve je tu
zapisano!
8
Takva recepcija moe biti paradigmom. Kroz Andria su ne samo
junoslavenski ve i evropski krani stvorili predrasude o junoslavenskim
7
Opirnije u navedenoj monografiji M. Rizvia, BOSANSKI MUSLIMANI U
ANDRIEVOM KNJIEVNOM SVIJETU, Sarajevo, 1995.
8
Opirnije u asopisu za knjievnost i kulturu Behar, godite VIII, broj 45, strana
14, Zagreb, 1999.
934
muslimanima. Uklanjanje predrasuda dug je proces. Jedan od modela bi bio
da budua ili postojea izdanja Andrievih djela sa historijskom podlogom
budu praena i obraena kritikom historijskom i knjievnom aparaturom i
komparacijom.
Ako je znatan dio knjievnog opusa nobelovca Andria bitno obiljeen
politizacijom, ta je u tom kontekstu mogue konstantirati za junoslavensku
knjievnost i njene knjievnike prije i poslije Andria ? Nije li politizaciji
knjievne rijei jedan od bitnih uzroka u injenici da se od zanata pisanja ni
ranije niti danas na Balkanu ne moe ivjeti? Prema mojim saznanjima, samo
je komediograf Branislav Nui od prodanih knjiga mogao sebi u vrijeme
Kraljevine Jugoslavije izgraditi kuu na Dedinju. Od pera je u vrijeme
komunistike Jugoslavije mogao ivjeti jo jedino omladinski pisac i humorist
Branko opi, a Ivo Andri tek nakon to je osvojio Nobelovu nagradu 1961.
Posljednjih godina Dobrica osi ivi od svojih prodanih knjiga zahvaljujui
njihovoj nacionalistikoj inspiraciji. I Andri je kao i mnogi balkanski pisci
bio decenijama opsjednut strahom od siromatva. Njegov, mada po italakoj
recepciji uspjeniji savremenik, Branko opi sam je sebi pred rat prekratio
ivot usljed paranoje od siromatva. Ova je ivotna injenica utjecala na
Andrievo politiko jugoslavenstvo, koje je, meutim, na ve komentirani
nain ideologijski zloupotrebljeno. Zloupotreba od drugog, meutim, ne
amnestira pisca od njegove knjievno-etike odgovornosti. Posebno u sluaju
kada knjievno djelo samo po sebi sadri motive za politizaciju navedenog
tipa, koju smo u Andrievu sluaju dokazali kroz krai komentar dviju epizoda
romana NA DRINI UPRIJA.
Andriev je primjer komentiran da bismo kritinije promiljali mani-
pulaciju knjievnog djela uope, njegovu, etiki i estetski nedopustivu,
politizaciju. iroj je javnosti ova manipulacija u principu nespoznatljiva,
budui da je njeni vinovnici vjeto plasiraju iza simbolikog plata knjievnog
teksta. U rjeim sluajevima, u tzv. knjievnim ispadima (kakav je npr. bio
zabrana NOA Vuka Drakovia zbog proetnikog resentimana) politizacija
je transparentna. Knjievna djela su tada najee u funkciji promocije
vladajueg establimenta, njegove ideologije, ili u funkciji grupe koja hoe da
se domogne vlasti. Ovim ne dovodim u pitanje politiku promociju knjievnog
djela, na koju svaki pisac ima pravo u materijalizaciji svojih ideja. Problem
etiki, politiki, nacionalni, estetski - nastaje, meutim, kada pisci i partije
935
iz sfere zagovaranja slobode i emancipacije iskorae u sferu osporavanja istih
ideja i prava drugom. Kada se drugom osporava ono to se sebi dozvoljava, ne
potuje se osnovno moralno naelo da se ne ini drugom ono to se sebi ne bi
inilo. Radi materijalizma i egoizma pisci tada knjievnu rije zloupotre-
bljavaju, najee pritom zaboravljaju da su rijei poput vatre i vode dobre
sluge, a zli gospodari. Tako lani pisci od krhke i mehke rijei, koja je ovjeku
u nevolji esto i od kruha nasunija, spravljaju otrov, od rijei kuju ma, njome
sablju prekivaju. Oni znaju da rije - ma moe tijelo probosti, ali zaboravljaju
da do srca, do onog najtananijeg i najplemenitijeg, moe dospjeti samo rije -
mehlem. Svjesno lica i nalija knjievne rijei, internacionalno udruenje
pisaca PEN u sreditu svog amblema ucrtalo je ma presjeen perom! Amblem
simbolizira trijumf duha - pera nad maem - silom! Time se rijei pripisuje
strahovita snaga. Pisci su svjesni da je svaki rat prvo poeo rijeima. U tom
kontekstu je umjesna asocijacija na prijetnju pjesnika Karadia u Skuptini
Bosne i Hercegovine, prijetnju o nestajanju jednog naroda, kojom je zapravo
poela agresija na Bosnu i Hercegovinu.
Demonska stigma knjievne i javno izgovorene rijei koja proizvodi
mrnju, sram i zloin, na Balkanu i u Bosni izronila je iz mraka nacionalizma
izazvanog slomom komunizma, u vrijeme potonulih dotadanjih, a jo
neetabliranih novih vrijednosti. To je vrijeme totalitarizma u kojem se savjesni
ljudi ne snalaze, ali shvataju svoju nemo da smisleno utjeu na ureenje
ivota. U takvim, vunenim vremenima, (sintagma za pjesniku zbirku R. P.
Noge) knjievnici i javne linosti nacionalistike vokacije nude javnosti svoje
ideje za rjeavanje krize. To je rjeavanje najee u funkciji podrke
vladajuoj grupi. Rjeavanje se realizira kroz osmiljene postupne etape
kojima se hoe osvojiti povjerenje mase. Zainje se raspirivanjem nacionalnog
nepovjerenja, buja kroz prezir drugog naroda, kulminira mrnjom i agresijom.
Pisci su inokosno ili kao savjetodavci partija ili vladara tako proizvodili
mrnju, doprinosei jo veoj sluenosti svog i susjednih naroda. Oni su
neupuenima podastirali naopaku istinu o ovjeku. Oblikovali su javnu svijest
bez savjesti. Iz takvog je psiholoko-etikog suodnosa logian stav da je
odgovornost pisaca (dakako i novinara) i javnih linosti priblina odgovornosti
vodeih politiara i vojnih lica u ratu i zloinu. Treba podsjetiti da je agresor u
Bosni prvo napao TV odailjae na Kozari i na Vlaiu, potom gradove i ljude.
Uslijedila je propagandna mainerija koja melje svijest i savjest. Mediji su
postali sijai smrti. Mediji su od ljudi pravili fairano meso. (A. Isakovi).
936
O tome da je agresija na BiH pripremana i knjievnom i javnom rijeju,
postoji ogromna objavljena i neobjavljena knjievna graa. U prilog tezi
navodim i komentiram tipine izjave najodgovornijih linosti iz knjievnog i
vjerskog ivota D. osia, M. Pavia i patrijarha Pavla. Ove su poruke
smiljene da proizvedu masovnu psihologiju nacionalne neravnopravnosti,
ugroenosti i straha, sa posljedicom agresije. Izjave su blagovremeno
tempirane 1991. godine pred agresiju na Bosnu. Tako npr. osi poruuje
da je Srbin novi Jevrej XX veka, rtva svih nepravdi, ako ne i istih progona
novi narod muenika. Osjeanje muenitva, iz kojeg e se postupno u
srpskom duhu oblikovati psihologija otpora, potom agonalni poriv, i na kraju
agresija, raspiruje u to vrijeme jednako popularni srbijanski romanopisac
M. Pavi: U ovom asu Srbi u Jugoslaviji nalaze se jo jedanput na popisima
za genocid onakav kakav se Srbima i Jevrejima dogodio tokom II svjetskog
rata. Ali ovo je prvi put da je srbofobija u ovom asu u Evropi pa i u cijelom
svetu ea od antisemitizma.
Pavi je u jednoj izjavi na sesiji Udruenja knjievnika Srbije (inae legla
srpskoga nacionalizma) 1990. godine eeljevski jo radikalniji: Zna se kako
se menjaju granice. Silom!
9
Poruka patrijarha Pavla jednako je obavijena oreolom srpskog mue-
nitva; na perfidno-lukavi nain poziva Srbe na odmazdu, velianjem nekad
proivljenih muka. Rije je, u propagandi ve dokazanom efikasnom metodu
pridobijanja mase iritacijom tzv. rana predaka koji kod plemenskih savreme-
nika trebaju proizvesti poriv odmazde: Kada bi se Srbi razmjerno osveivali
za sva zlodjela koja su im bila nanesena tokom ovog stoljea, to bi trebalo da
uine? Trebalo bi da zakopaju ive, da ive ljude peku na vatri, da im naivo
gule kou, da djecu sijeku na komade pred oima njihovih roditelja. A to Srbi
nisu nikada inili, ak ni divljim zvijerima, a jo manje ljudima.
10
Citirane poruke iz 1990. i 1991. su narednih godina u Bosni surovo
materijalizirane, po ko zna koji put najbrutalnije uz rijeku Drinu. Gotovo u
detalj poruka patrijarha Pavla podudara se krvavim iskustvom Bonjaka.
9
Preneseno iz asopisa Hrvatski obzor, godite V, 1999, Zagreb, 30. listopad 1999,
str. 11.
10
Sva tri citata (osia, Pavia i patrijarha Pavla) navedena su iz sarajevskog
asopisa za kulturu LICA, godite III, broj 11 12, str. 15.
937
U sve tri izjave rije je o psiholoko-etikoj zloupotrebi genocida nad Srbima:
umjesto da bude opomena, genocid se koristi kao emocionalni fitilj i kao tzv.
politika prednost kojom srpsko duhovno vostvo smjera unaprijed narod
amnestirati od predstojee agresije i potencijalnog zloina. Rije je o perfidnoj
lai kojom se producirala nacionalistika mrnja. La kroz medije stoput
ponovljena djeluje kao istina. La, meutim, u ovom sluaju zavrava
nasiljem. La postaje legitimno sredstvo vodeeg sloja koji svom narodu
obeava boljitak pozivanjem da unitava susjedni narod. La dobiva oreol
istine u ime cilja zbog kojeg se lae. Da bi se do cilja dospjelo susjeda protje-
ralo ili ubilo koristi se i religija kao pokrie: Jasno je da se nacionalistiko
rasplamsavanje vjerskih suprotnosti u zemlji (tj. u BiH, prim. R. D.) u kojoj
su dugo vremena one bile odsutne, uglavnom sproveli politiari, koji dotada
nisu pokazali naroite odanosti vjeri. Oni su bili uvjereni, naalost prilino
ispravno, da e biti lake privoliti obine ljude da ubijaju ili da istjeruju svoje
susjede, haraju njihovu imovinu i unitavaju njihove gradove, ako se moe
prikazati da je sve ovo dio velike vjerske obnove, krstaki rat da se ispuni vizija
Kosova, te da se jednom za svagda istjeraju Turci i muslimanski fundame-
ntalisti, kako bi se, to je R. Karadi esto naglaavao, ostvarila Boija volja
za nacionalni vaskrs Srba.
11
Postavlja se pitanje u kojoj su mjeri obini ljudi
bili svjesni medijske propagande, za njih mogue lai. Da li su kroz ratno-
hukaku propagandu zavedeni u rat jer su bili u zabludi? Granica izmeu
upakovane lai i zablude je tanka u vrijeme medijske indoktrinacije. Razli-
kovanje istine od lai stvar je individualne sposobnosti i dostupnih informacija.
Psiholoki je, meutim, sasvim mogue da su ljudi kroz medijsku propagandu
do te mjere bili izloeni zabludi, da su u zabludi do danas ostali. ovjek u
zabludi je rtva svjesno pripremane lai. U ovom sluaju je srpski establiment
lagao svoj narod, time nanio zlo, kako njemu, tako i susjedima. Stoga su
proizvoai lai jednako odgovorni za posljedice rata.
Na dosadanja dva znanstvena simpozijuma o genocidu u BiH 1992-
1995. markirana je ideoloko-politika uloga SANU u produkciji srpske
mrnje na susjedne narode, posebno kroz famozni MEMORANDUM iz 1986.
11
Adrian Hastings, THE CONSTRUCTION OF NATIONALHOOD: ETHNI-
CITY, RELIGION AND NATIONALISM (IZGRADNJA DRAVNOSTI: NARO-
DNOST, RELIGIJA I NACIONALIZAM), Cambridge 1997. Iz asopisa Forum Bosna,
1 2, 1998, str. 37, Sarajevo, 1998.
938
godine. O nacionalistiko-raspirivakoj ulozi MEMORANDUMA u raspadu
Jugoslavije pisali su domai i strani autori. Pored toga, MEMORANDUM je
kao kvazinauni poticaj za bosanski genocid koriten kao argument za srpski
nacionalizam u nekoliko priloga za oba prethodna simpozijuma. MEMO-
RANDUM je sistematskije opisan u dva priloga za pomenute simpozijume od
gospoe Elizabet fon Erdman Pandi. (Elisabeth Erdmann Pandi). U oba
priloga argumentirana je intelektualna, moralna i politika odgovornost
sastavljaa MEMORANDUMA sa pozicija srbijanskog balkanskog hegemo-
nizma i politike ideje jedan narod u jednoj dravi.
12
Historijski ideoloko-
politiki pandani MEMORANDUMU naeni su u NAERTANIJU Ilije
Garaanina, kao i u HOMOGENOJ SRBIJI etnikog advokata Stevana
Moljevia. U svom prilogu gospoa Pandi uspostavlja odnos izmeu ovih
projekata o Velikoj Srbiji i Vuk Karadieva nazora o srpskom jeziku,
njegovu temeljenju na tokavtini, rasprostiranju na jeziki i politiki plani-
ranom srpskom dravnom prostoru u sva tri navedena politiki programska
teksta, sa zapadnom dravnom granicom na liniji Virovitica Karlovac
Karlobag, granici koju su srpski mediji pred rat i u toku rata u Hrvatskoj i u
BiH propagirali, a eeljevi i Arkanovi etnici za nju ginuli. U realizaciji
velikosrpskog politikog projekta po nalazima gospoe Pandi sudjelovali su
i lingvisti, meu kojima su najodgovorniji Pavle i Milka Ivi, koji su nedjelju
dana prije agresije na BiH predali R. Karadiu etniko-jezike karte raene na
Vuk Karadievu filolokom stavu o teritorijalnom rasprostiranju tokavtine,
koju je Vuk Karadi smatrao srpskim jezikom.
Prethodno su ove etniko-jezike karte usvojene od Srpskog sabora u
Beogradu kojem je predsjedavao Pavle Ivi. Rije je o politikoj zloupotrebi
Vuk Karadieve ideje o jezikom junoslavenskom jedinstvu. Kao da se u
posljednjih stotinu i pedesetak godina na junoslavenskom prostoru u nacio-
nalno-politikom i u kulturnom smislu nita nije dogodilo.
Karadieva ideja jezikoga jedinstva je sve do raspada Jugoslavije
iskoritavana za srpski kulturni hegemonizam. U svom prilogu gospoa
Pandi je pored srbijanskih akademika na drugu poziciju odgovornosti
postavila Udruenje knjievnika Srbije, koje je pred rat i u toku rata djelovalo
12
Pogledati jedan od hronoloki prvih tekstova gospoe Pandi o neasnoj ulozi
srbijanske elite IDEOLOZI I INSPIRATORI RATA u FRANKFURTER ALLGEMEINE
ZEITUNG, 15. 10. 1992.
939
sa nacionalistikih pozicija, posebno kroz javne istupe Matije Bekovia,
Brane Crnevia, Antonija Isakovia, Vuka Drakovia, Mome Kapora,
Milorada Pavia i Predraga Palavestre. Zbog prostorno ogranienog priloga,
rad gospoe Pandi nije argumentirao nacionalistiku poziciju prozvanih. Iz
istog razloga mojim radom je prezentiran samo tipian izbor iz srpske prije-
ratne i postratne knjievnosti i esejistike.
Cijenim da bi ovaj trei simpozijum o bosanskom genocidu trebao
izabrati eksperte za analizu MEMORANDUMA SANU i za analizu nacio-
nalistikih sadraja djela pomenutih srbijanskih i bosanskosrpskih pisaca,
i na osnovu ekspertize utvrditi injenice strukovne i pojedinane odgovornosti
u raspirivanju nacionalistikih strasti. Pritom je bitno markirati da je politikoj
ocjeni MEMORANDUMA iz 1986. neophodno komparirati deset godina
kasnije objavljen ODGOVOR I KRITIKE SANU koautora Koste Mihailovia
i Vasilija Krestia, u kojima se nastoji dokazati da MEMORANDUM nije ni
nacionalni niti nacionalistiki program. Meutim, i letimian uvid u tekst kako
MEMORANDUMA tako i ODGOVORA dostatan je da se dokae njihova
nacionalistika idejna osnova, temeljna ideja u opoj neravnopravnosti
srpskog u odnosu na susjedne narode, o tzv. ugroenosti, (posebno u odnosu
na iptare) iz kojih e se postupno oblikovati duh nacionalistikoga
nezadovoljstva i srbijanske ratne agresije na susjedne narode. Kroz oba
teksta najvei je problem u nereenom nacionalnom srpskom pitanju koje se
hoe na anahron, savremenom svijetu neprihvatljiv nain rjeavati: Srpskom
narodu je nametnuto oseanje krivice, a jedino on nije reio nacionalno
pitanje, niti je dobio dravu kao ostale nacije. (ODGOVORI I KRITIKE, str.
144) No najveu nevolju ini to to srpski narod nema dravu, kao to je
imaju svi ostali narodi. (Isto, 145). Rije je o srpskom idealu, neprebolu
zbijenom u politikom cilju jedan narod u jednoj dravi, cilju koji je rezultirao
raspadom Jugoslavije i bosanskim genocidom. U realizaciji takve ideje bitno
su sauestvovali francuski i engleski mirovni posrednici, od Miterana, preko
Stoltenberga, lorda Ovena, Akaija, B. Butrosa Galija (Francois Mitterand,
Thorwald Stoltenberg, David Owen, Yasyshi Akashi, Butros Butros Ghali)
koji su u zapaljenoj Bosni bili trojanski konj. O njihovoj politiki difamirajuoj
ulozi navedene su brojne injenice u posljednjem zborniku GENOCID U
BIH 1991-95 posebice u tekstovima Frensisa Bojla, (Frencis Boyle) Adriana
Hestingsa, (Adrian Hastings) Li Brajana, (Lee Bryant), Muhameda Filipovia,
940
Harisa Silajdia, Edina arevia i dr. O politikim motivima B. Butros Galija
navodim hipotezu publiciste ivka Striia: Ne zaboravimo da je Butros
Butros (Petar, Petar) egipatski Kopt, dakle tamonji kranin. Kad sam to u
dananjem Egiptu uo, onda mi je politika oko Bosne postala jasnija. (...)
Dakle, ako Kopt eli napredovati u egipatskoj dravi, mora prijei u islam.
Ako je to tako, oj Bosno poharana, jo e dugo krvariti. A krv tvoje nevine
bosanske djece ni najmanje nee ganuti beutne politiare. Zaista ni naj-
manje.
13
Za takvu vrstu intelektualnog sauesnitva Nijemci imaju pojam
Schreibtischtter (poinilac za pisaim stolom). Srbijanski su agresorski
ciljevi u Bosni uglavnom ostvareni: Bosna e ostati etniki podijeljena ukoliko
se najmanje polovina od prognanih ne vrati u prijeratna prebivalita. Povijest
je dokazala da se poslije ratova na prijeratna prebivalita rijetko vrati vie od
tridesetak posto prognanih.
Dugo je prije agresije na Bosnu i u njenom toku u srpskom narodu
vrijedila maksima to jedan Srbin misli, to svi misle. Rije je o rijetko
ostvarenom jedinstvu u politikoj povijesti jednog naroda, o duhovnoj soli-
darizaciji i o visokom stupnju nacionalne poslunosti, iz kojih je mogue
izvesti tezu o kolektivnoj odgovornosti. Iz openacionalnog interesa da se
ratom ostvari ideja jedan narod jedna drava (u ijoj je realizaciji ue-
stvovao cijeli nacion) mogue je iz moderne etike i filozofije prava izvesti
kolektivnu odgovornost svakog, u ovom sluaju srpskog naroda: Ako izmeu
neposrednog izvrioca jednog zloina i dravne politike postoji unutranje
jedinstvo koje iskljuuje mogunost nekontroliranog pojedinca, odnosno
ako zloin nailazi na odobravanje, tanije na visoku lojalnost etnikuma,
kolektivna odgovornost mora biti navedena kao kategorija moderne etike i
filozofije prava.
14
Postavlja se, meutim, razumno pitanje ima li smisla pozivati na
odgovornost onoga koji nije pojmio dubinu vlastitog ponora. Takav proces
pretpostavlja nacionalnu moralno-psiholoku transformaciju i katarzu kroz
13
ivko Strii, MOJA PISMA JAVNOSTI, Zagreb 1999, str. 51.
14
GENOCID U BOSNI I HERCEGOVINI 1991-95, Zbornik radova sa Meu-
narodnog kongresa za dokumentaciju genocida u Bosni i Hercegovini, odranog u Bonu
31. avgusta do 4. septembra 1995, Sarajevo 1996, strana 516.
941
objektivnu rekonstrukciju raspada Jugoslavije, sa posljedicom rata i agresije.
Svako bi se trebao distancirati od zloinaca u svom narodu. U procesu osvje-
tavanja mediji imaju najbitniju ulogu, posebno televizija, potom radio i
novine. Knjievnost dakako nije nevana, ali po snazi utjecaja na drutvo
ona je na zaelju.
ta su mogli uiniti knjievnici i intelektualci u zatiranju nacionalizma u
svom narodu, nacional-ovinizma kao rak-rane kojom je Jugoslavija inficirana,
potom kao drava zagaena? Pisci su se mogli na vrijeme i efikasnije supro-
tstaviti onima koji su iza skuta majke nacije sviali svoje raune. Trebali su
na vrijeme jednom Dobrici osiu, Antoniju Isakoviu, Brani Crneviu,
Vuku Drakoviu, Momi Kaporu, ogama i Nogama njihovom palanakom
nacionalizmu suprotstaviti svoj etiko-humanistiki aktivizam, razobliiti
njihovo nadmeno preziranje drugih naroda i njihovih kultura. Trebalo je npr.
osiev slogan da Srbi u miru gube ono to u ratu dobiju ocijeniti uvredljivim
za srpski narod, jer sugerira nesposobnost. Ili ga ocijeniti militantnim,
prijeteim za susjedne narode. Pisci mogu argumentirati svoje pravo na
nacionalizam, smatrati nacionalizam svojim kuitem bia, knjievno-
motivskim podsticajem, stvaralakom vokacijom .
Piscima niko ne osporava nacionalnu projekciju njihova knjievnoga
svijeta. To nije u nauci o knjievnosti, u estetici uope, sporno. Etiko-estetski
problem nastaje, meutim, zloupotrebom nacionalizma, najee svoga protiv
tuega. Kod takvih knjievnih djela najdelikatnije je jasno racionalno razluiti
kada prestaje biti nacionalno a biva nacionalistiko, ovensko. Takve nacio-
nalistike knjievne crne rupe, rak-rane u tekstu i u metatekstu, nude brojne
stranice iz svih nacionalnih knjievnosti junih Slavena, posebno iz razdoblja
romantizma. Moda je najeklatantniji uveni Njegoev GORSKI VIJENAC, i
jednako kod nas i u evropskom knjievnom svijetu poznata Mauranieva
epopeja SMRT SMAIL-AGE ENGIA. Ili jedna savremena analogija u
piscu Vuku Drakoviu. Prije no to je preuzeo tzv. opozicionersku politiku
poziciju (ispod koje je velikosrpska ideologija) Drakovi je bio solidan
prozni pisac. Politiar je u Drakoviu, meutim, izjeo pisca. U posljednjoj
deceniji neuspjeno pehlivani izmeu politikog i knjievnog kameleonstva,
odluujui se posljednjih godina za politiku usljed materijalnih interesa.
Pritom bitno doprinosi rastu hrvatskog nacionalizma, posebno kroz javne
nastupe 1989. i 1990. u Hrvatskoj, porukama tipa: Srbi su tamo gdje su srpski
942
grobovi!. Izaziva srpsku nekrofiliju, izmijetanje srpskih motiju. Nasilnu
narav dokazuje u Novom Pazaru na javnom skupu, porukom o odsijecanju
svake ruke koja ponese zeleni barjak, tj. muslimansku vjersku zastavu.
Vladajua SPS Drakoviu zabranjuje podizanje spomen-obiljeja Drai
Mihailoviu, kojeg Drakovi smatra patriotom, a Kostu Peanca etnikom.
A u junu o. g. jedva je izbjegao atentatoru u Herceg-Novom. Rije je o jednoj
savremenoj, moda tipinoj pojavi balkanskog politiko-knjievnog kame-
leonstva koje se upravlja prema materijalnom interesu.
O Radovanu Karadiu kao pjesniku i (ili) zloincu prozborit u
sumiranjem studije istoimenog naziva autora Josipa Ostija,
15
bosanskog pisca,
knjievnog kritiara i prevodioca koji poslije bosanskoga rata ivi u egzilu u
Ljubljani. Osti je, naime, preko dvadeset godina sa Karadiem drugovao, kao
biveg kolegu po peru ga opisao, sve do njegove psiho-patoloke transfo-
rmacije pred agresiju na BiH. Osti nas upoznaje da je tajno organizirani i gajeni
srpski nacionalizam u Sarajevu crv koji je doveo do Karadieve psiho-
patoloke transformacije. U studiji su biografske injenice o Karadiu uspore-
ene sa politikom nacionalizma i poezijom. Osti kazuje da je sedamdesetih
godina Karadi smatrao Albance i Muslimane graanima drugog reda te
da je kao mnogi Srbi i Crnogorci uvaavao Hrvate kao narod uprkos
ispoljavanju prema njima tradicionalne srpske netrpeljivosti, ili, tanije reeno,
povijesne mrnje. Kroz susrete sa bosanskosrpskim piscima u Sarajevu 70-ih
i 80-ih godina Osti otkriva (a to mu se tek poslije ratne agresije na BiH
razaznaje) da su pisci u Srbiji u dosluhu, pa i u izravnoj saradnji sa piscima
Srbima iz BiH, krojili plan Velike Srbije, tako da su ga brojni pisci srpske
nacionalnosti u BiH na najsuroviji nain u protekle tri i pol godine nastojali
ostvariti. Time je dio pisaca koji su do pred rat bili za istim kavanskim stolom,
pa i u istim antologijama, otpoinjanjem rata, ne samo stao na stranu zloi-
naca, nego i postao zloincima. A dio pak, ne samo stao na stranu rtava, nego
i postao njihovim rtvama. Osti otkriva da su vodei bosanski politiari,
komunisti, vie tajno nego javno podravali pisce, ekstremne nacionaliste.
Zatim navodi da je R. Karadi naslijedio etniki gen od oca mu Vuka, te da
je ve 1968. u vrijeme studentskih nemira ispoljavao udnju za vlau. Osti
psiholoki pronie Karadia kao povodljiva i snishodljiva pa i servilna,
dokazujui to ispoljenim Karadievim strahopotovanjem prema profe-
15
Josip Osti, RADOVAN KARADI PJESNIK I / ILI ZLOINAC, Ljubljana
1996. (Biblioteca Egzil abc abv).
943
sorskom zvanju i doktorskoj tituli, te graanskom pedigreu Karadieva
politikog istomiljenika N. Koljevia. U krvavo kolo srpskog nacionalizma
Koljevi je uvuen djelovanjem njegovih glavnih aktera u Sarajevu Nikole
Koljevia i pjesnika R. P. Noge: A gotovo bih sa velikom sigurnou mogao
tvrditi, bar onoliko koliko poznajem Karadia, da su za ono to je postao i
to je poinio vei krivci oni koji su ga kao monika uspostavili. Moda najvie
R. P. Nogo, neosporno, jedan od elnika pjesnika ne samo njegove generacije
kojoj i Karadi pripada, kao i Nikola Koljevi.Tezu Osti argumentira Kolje-
vievom ANTOLOGIJOM POSLIJERATNOG BH PJESNITVA u kojoj je,
uz Nogu, Karadi gotovo najznaajniji pjesnik. Rije je o antologiji razdo-
blja 1945 1990.
Osti dovodi u historijski loginu vezu atentat mladobosanaca na
austrijskog prestolonasljednika 1914. sa nacionalistikim srpskim pokretom u
Sarajevu 70-ih i 80-ih. Vezu dokazuje poreenjem pjesama mladobosanaca sa
pjesmama R. Karadia, interpretirajui pritom pjesme JUTARNJA BOMBA,
ZBOGOM ATENTATORI, i U TA DA SE PUCA?
U odbijenom Karadievu rukopisu romana (kojem je jedan od rece-
nzenata bio Osti) otkriva Karadievu upletenost u nacionalistiku grupu
politiara, usljed ega je Karadi dospio u zatvor. Osti pretpostavlja da je
jedan od razloga za zatvaranje mogao biti navedeni rukopis romana. U njemu
je, naime, rije o jednom starcu koji nikako nije htio umrijeti, to je bila
aluzija na Tita. Taj argument, poto nije imao odrivo pokrie u samom
tekstu, mogao se knjievno-estetski osporavati, ali, ini mi se, o sudbini tog
romana odluivala je meni, tada neprozirna politika pozadina. Neto to su
tadanja vlast, Partija i policija znale o Karadievoj povezanosti sa srpskim,
proetniki orijentiranim nacionalistima i njihovoj ilegalnoj djelatnosti. to je
on znao vjeto kriti i od najbliih, pa i od mene, u vrijeme naeg druenja. A
to se, s vremenom, sve vie razotkrivalo. Ta mutna i mrana pozadina inila
je zagonetnim i sudski proces za vrijeme kojeg je Karadi proveo gotovo
godinu dana u istranom zatvoru. U isto vrijeme, i pod istom sumnjom, u
zatvoru se naao i Momilo Krajinik, koji je radio u poduzeu koje je gradilo
Karadievu vikendicu
Sa ovom studijom na oko 40 stranica Osti se pridruio malom ali asnom
i hrabrom broju pisaca koji su imenovali zloinca u tzv. pjesniku, sa studijom
je jasno razluen kolja od pjevaa. Istim se rijeima posluio i sarajevski
944
pisac Marko Veovi opisujui barbara i barabu Karadia u dnevnikim
zapisima u opkoljenom Sarajevu, objavljenim pod znakovitim simbolinim
naslovom SMRT JE MAJSTOR IZ SRBIJE. I u Veovievoj knjizi (kao i kod
Ostija) postaje jasno da je zlo koje je Karadi posijao nastalo usljed njegove
nezasite materijalne grabei i iz bolesnog astohljeplja, tatine za priznanjem i
slavom. Karadieva tzv. posveenost naciji je oblanda iza koje je Karadi sa
svojim istomiljenicima pljakao tuu imovinu kako prije tako i u toku agresije
na BiH.
Da je tzv. nacionalni pisac u principu (jer iznimci uvijek postoje) sumnjiva
etika i estetska vrijednost dokazuje jedna od tipinih knjiga Karadieva
politikog i knjievnog saputnika N. Koljevia, esejiste i profesora knjie-
vnosti, objavljena pod znakovitim nacionalnim predznakom - OTADBI-
NSKE TEME. Rije je o ideoloki tipinom spoju djela i pisca u kojem su
izjednaeni poetika i nacija.
16
Posljedica je totalna ideologizacija, koja umjesto
afirmacije rezultira alijenacijom i ovjeka i nacije. Recenzenti Koljevievih
politikih i knjievnih eseja (od kojih je prvih osam, drugih est) znani su
korifeji srpskoga nacionalizma Vasilije Kresti i Dragan Nedeljkovi, a pisci
predgovora i pogovora su nacionalni pjesnik R. P. Nogo i pravoslavolog
Jovan Zametica. Koljevi i njegovi trabanti zalau se za mononacionalnu
dravu kao najvredniju nacionalnu instituciju evropskog politikog nasljea,
osporavaju pomodni internacionalizam u srcu Evrope, pozivajui se pritom
na tada aktuelnog predsjednika francuske vlade iz 1994. njegove rijei o
tetnosti odbacivanja ideje drave zasnovane na naciji koju je zagovarao i
Adolf Hitler.
U est eseja o srpskoj knjievnosti Koljevi analizira gradivni duhovni
materijal srpskoga bia, po njemu sastavljena od pravoslavlja i od kolektivnog
pamenja, koje je olieno pre svega epskom poezijom kao naom narodnom
povesnicom. Svoju samosvijest Koljevi utapa u nacionalnu, sa vrelima u
junakoj epici, Njegoevu GORSKOM VIJENCU, Duievim nacionalnim i
nacionalistikim pjesmama. U posljednjem eseju o tzv. OTADBINSKIM
PESMAMA savremenog pjesnika Dejana Gutalja utapa se Koljevi kao u
turiju u nacionalistiku ekstazu, jedinei svoj duh sa Gutaljevim u antipjesmi
o Sarajevu:
16
Nikola Koljevi, OTADBINSKE TEME, Beograd, 1995.
945
O, Boe, koliko sam zamrzeo Sarajevo, lepi grad
Nad kojim se proleno nebo nesigurno klima.
Bolesnik koji iri nepodnoljiv smrad.
Govori poslednju elju: Smrt Srbima.
Ovaj karakteristian antipoesis Koljevia se ostrauje, sjedinjuje sa
Gutaljem koji moli Boga da proem kroz svaki grad, samo ne daj ni u snu da
proem Sarajevom! Ostraeno jedinstvo slijedi Koljeviev spoj poetike i
nacije. Zavrava Koljevievom ekstazom u ocjeni nacionalnog i nacionali-
stikog stihozborca Matije Bekovia: njega Koljevi smatra verovatno
najznaajnijim srpskim pesnikom druge polovice XX stolea.
U osam politikih eseja stilom postkomunistikog kritiara Koljevi
spaja nacionalnu kulturu, politiku i historiju. Karakteristian stav: Otud je
kultura za nas najvaniji uslov istorijskog opstanka i najdragoceniji politiki
sadraj. Pozivajui se na pomenute Baladira i Krestia, Koljevi smatra da
ovjeku danas nema reenja izvan punog i svestranog osveivanja o prirodi
istorijske snage nacionalne identifikacije kao ovekove neodoljive potrebe.
Koljevi je uvjeren da je nacionalno oseanje osnovni pokreta svih bitnih
historijskih tokova u naem vremenu (str. 181). Pritom zastupa interese samo
srpskog naroda, predbacujui krivicu Evropljanima za rat u Bosni usljed njena
dravnoga priznanja, odnosno zbog uskraivanja prava Srbima na samoopre-
djeljenje, a u ime jednog istorijski relativnog i daleko beznaajnijeg prava
potovanja unutranjih republikih granica (str. 180). U ovom je citiranom
stavu rije ne samo o danas politiki anahronom zahtjevu ve i o temeljnoj
srpskoj ideji i sumarumu svih politikih i ideolokih programa srpskog
dravno-nacionalnog organiziranja. I Koljeviu i njegovim recenzentima
najvei je politiki neprebol usljed nepodudaranja etnikih i politikih mapa
(str. 224). (Podsjetio bih ovdje na bitnu medijsku injenicu SDS i Karadi-
evu predratnu i ratnu opsjednutost tzv. mapama. Na srpski etniki iste mape
tj. na bosanske prostore agresijom oiene od Bonjaka i Hrvata, su usljed
politikog i vojnog pritiska kako agresora, tako i velikih sila, pristali politiki
predstavnici Bonjaka i Hrvata.) Iste idejno-politike osnove sadre spomenuti
dokumenti: MEMORANDUMA SANU IZ 1986., i ODGOVORA I KRI-
TIKA SANU iz 1995.: ideoloko-politiki svodivi na formulu jedan narod
u jednoj dravi. Koliko je ova idejna platforma danas politiki ideal i u isti mah
946
anahrona, kazuje podatak da u savremenom svijetu postoji cca 4.000 nacija (sa
priblino toliko jezika) a svega 200 zemalja nacionalnih drava. Ogromna
veina ostalih postojeih drava je multinacionalnog sastava. Mnogi se milom
ili silom zadovoljavaju ili mire sa injenicom da ive u jednoj dravi u kojoj
dominira jedna nacija koja nije njihova. Ovaj ideal srpske politike elite i
srpskoga naroda od srbijanske ekspanzije Balkanom (od balkanskih ratova) do
danas je nacionalizirao srpski duh, inficirajui ga do nacionalistikog paroksi-
zma. Istovremeno je taj ideal u politikoj koincidenciji sa slinim nacionalno-
politikim i dravotvornim pokretima i programima prisutnim u posljednja
dva stoljea ne samo na Balkanu ve i u Evropi, zapravo na cijelom prostoru
Planete, a kako se do sada, kroz prethodna blizu dva stoljea realizirala ideja
jedinstva nacije i drave u junoslavenskoj i u srbijanskoj zbilji, dokazuju
surova iskustva od Kneevine i Kraljevine Srbije, preko politikoga raspada
obiju Jugoslavija, poev od dinastije Obrenovia koji odsjeenu glavu Kara-
ora nose Turcima radi osvajanja njihove naklonosti, do posljednjih agresija
Srba na susjedne narode 1990-1999.
Ovo je politiko kameleonstvo i megalomanstvo skalpelski razotkriveno
i proniknuto socio-psiholokom analizom srpskoga mentaliteta u posljednja
dva stoljea rijeima A. Isakovia: Srbi nisu imali plemstva i graanski sloj
uvijek je bio tanak, tako je seoski mentalitet bio dominantan, a ono gradsko,
graansko, to se u Beogradu vremenom iskristaliziralo, razvaljeno je naglim
doseljavanjem i partizanijom koja je svoju seosku balkansku prostotu i uvezenu
sovjetsku aroganciju postavilo kao uzor. I, to je najzanimljivije, oni nikako da
se naviknu i da oproste drugima one nedostatke koje sebi pripisuju kao vrlinu.
Hrvate e optuivati za ustatvo jo dvije stotine godina, a glasaju za etnikog
vojvodu i biraju ga u Skuptinama svim bezobzirnim smicalicama; oni e
bezbroj puta ponoviti da su Hrvati genocidni, a sami e, etiri puta u XX vijeku,
initi genocid nad Muslimanima; oni hoe stopostotnu vladavinu na Kosovu,
a ine deset procenata kosovskog ivlja, jer ne mogu da pojme Albance to ele
da budu ono to su Srbi eljeli da budu u vrijeme turske okupacije; oni su deset
godina gorljivo optuivali Muslimane u BiH da ele Muslimaniju, a kada se
u praksi pokazalo da ne ele, sami su im to ponudili sa poklikom: Muslimanija
ili smrt! Oni su, kao veinski narod, u kratko vrijeme rasturili dvije Jugoslavije
moda tri? optuujui druge za ta oigledna historijska fakta; oni ve
dvjesta godina guslaju o svojoj irokogrudosti i svome epskom vitetvu, a u
947
ovoj, niim izazvanoj nastojaoj vojni primijenili su takve svireposti i uinili
tolike zloine prema svojim susjedima Muslimanima i Hrvatima, kakve i kolike
civilizirani i necivilizirani svijet nije zapamtio; i to je najgore, i s najteim
posljedicama: oni su postali velika balkanska tvornica za proizvodnju
mrnje.
17
Oblast kulture, knjievnosti posebno, najpodatnija je da se pod njenim
velom plasiraju jedva prepoznatljive dehumane ideje i namjere. Pod okriljem
suzbijanja kulturne izolacije, danas se nude brojne meunarodne institucije,
izdavake kue i pojedinci koji na perfidan nain plasiraju srpsku ideju na
izjednaavanju ratne krivice i podvoenju agresorskog u graanski rat u Bosni
i Hercegovini. (Mada nekompetentan i laik za oblast rata, ovdje ipak navodim
da je u drugoj fazi meuhrvatskog i meubonjakog sukoba bilo elemenata
graanskog rata). Javnim, knjievno-izdavakim plasiranjem ideje izjedna-
avanja krivice ili podmetanjem agresije pod srpski patriotizam, hoe se
obmanuti javnost, i ono to je jo opasnije - afirmirati srpski nacionalizam, koji
je zatrovao duh balkanskih naroda, i koji ve deceniju i due kao kuga inficira
duh evropskih zemalja. Da duh nacionalizma u posljednjoj deceniji postaje
bolest drutva, pokazuju izbori u Austriji, organizirani nacistiki nastupi u
Njemakoj i Francuskoj.
18
Srpski nacionalistiki lobi u emigraciji decenijama
organizirano djeluje u gotovo svim evropskim i vanevropskim zemljama.
Njemu je politiki vrh veine evropskih zemalja naklonjeniji nego Bosni i
Hercegovini. Niko ne osporava pravo na njegovanje nacionalne tradicije,
osim ako se pritom ne obmanjuje javnost i ne ispoljava krajnji nacionalistiki
egoizam. Komentiram dva karakteristina primjera u posljednjoj deceniji,
oba kao rezultat djelovanja srpskoga politikoga lobija u Evropi, oba kao
pokuaj obmanjivanja javnosti kroz knjievnu rije, prvi kroz izdavatvo
Vladimira Dimitrijevia u vicarskoj, drugi kroz jedan primjer austrijskog
pjesnika Petera Handkea.
U vrijeme agresije na Bosnu i Hercegovinu najvei vicarski izdava
AGE D HOMME vlanitva Vladimira Dimitrijevia objavljivao je uz
17
Alija Isakovi, ANTOLOGIJA ZLA, str. 330, 331.
18
Indikativno je nedavno istraivanje instituta Times Miror Centra iz USA
prema kojem je od 13.000 ispitanika u evropskim zemljama njih 50% protivnik jedne
ili veeg broja etnikih manjina u svojoj zemlji. U: Svob T., MILENIJSKI MITOVI I
MRNJE, Zagreb 1995, str. 109.
948
njemaku i francusku klasiku militantnu politiku beletristiku sa idejama
velikosrpstva i podvoenja ratnih srpskih zloina u Bosni i Hercegovini
pod patriotizam. Pored serijskih knjinih izdanja (govora S. Miloevia,
R. Karadia) takve su ideje godinama plasirane u asopisima Woz i
Weltwoche. U vicarskoj se od takve viegodinje izdavake politike niko
nije javno ogradio sve do momenta kada su kod Dimitrijevia poeli obja-
vljivati nacistiki opredijeljeni francuski, i poneki od vicarskih autora.
Uslijedili su protesti vicarske javnosti, sa jedinom posljedicom - smjenjivanja
Dimitrijevia sa funkcije predsjednika Drutva izdavaa vicarske. Jedini
stvarni otpor obmanjivanju javnosti organizirali su u Bernu u ljeto 1995.
preivjeli logorai iz Manjae i Omarske, koji su kao ivi svjedoci branili istinu
o agresiji na BiH.
19
Pjesnik Handke (Peter Handke) je zauzimanjem za srpsku istinu o ratu u
BiH izgubio knjievni ugled jer je svojim izletom uz rijeku Drinu pokuao
ispraviti krivu Drinu opeprihvaenu istinu o srpskoj agresiji na BiH.
Nesporno je pravo svakog ovjeka da se zauzme za srpski narod svojom
ocjenom uzroka rata, pobune Srba u Hrvatskoj. U tu svrhu Handke simulira
prosjenog mladog Srbina iz Hrvatske neposredno pred srpsko-hrvatski rat:
A kako bi se ja, da sam Srbin u Hrvatskoj, mogao odrediti prema takvoj
dravi, koja se prema meni i mome narodu postavlja kao neprijatelj? Da li
bih emigrirao kui u Srbiju, preko Dunava, iako sam, moda, duboko vezan
za neko mjesto, djelomice zbog svojih predaka? Moda. Da li bih, iako nena-
dano stavljen na mjesto graanina drugog reda, a prisiljen da budem graanin
Hrvatske, ostao u toj zemlji, tuan, pun crnog humora, ali u slubi dragocjena
mira? Moda. Ili bih, da je u mojoj moi, uzeo oruje, normalno uz brojne moje
sunarodnjake u nevolji, uz pomo bespomone JNA u raspadu. Vjerojatno.
Ili da sam takav Srbin, jo mlad i bez vlastite porodice, gotovo sigurno.
20
Potencijalno moralna dimenzija zauzimanja za Srbe P. Handkea prerasta
u svoju negaciju kroz injenicu da agresiju JNA u Bosni poima kao srpski
patriotizam. Iz takvog odnosa rezultiraju njegove konstrukcije i relativiziranje
19
Opirnije u tekstu S. Bergman Karabeg, objavljenom u novinama Ljiljan,
12.5.1995, str. 29.
20
Peter Handke, PUTOVANJE NA RIJEKE PRAVDA ZA SRBIJU. New York
Viking, 1997. Citirano prema Keit Doubt, O NEPRAVDI POSTMODERNIZMA. U
asopisu Izraz, Sarajevo proljee, 1999, str. 94.
949
zloina i pravde, potom otvoreno zauzimanje za srpsku istinu o ratu. Handke
ne djeluje ratiom ve emocijom, poput veine onih za koje se zauzima. Tezu
svjedoi njegovo reagiranje prigodom promocije knjiga u Frankfurtu: Prei-
vjeli iz koncentracionih logora iz Omarske je zamoljen da govori; Handke
ljutito naputa dvoranu; u Beu () primjedbu prisutnog u dvorani da Handke
nikad nije bio u ratnoj zoni, dok je on, taj prisutni, bio u Sarajevu dvadesetak
puta, Handke je prekinuo: Onda otii tamo i dvadeset i prvi put, ubre
jedno. Kada je ovjek koji je na slovenaki preveo est njegovih knjiga
protestirao otvorenim pismom da Handke iskrivljuje injenice, zanijekao je
da je taj ovjek njegov prevodilac.
21
Nakon proitavanja Handkeove istine i istina drugih o Handkeu, cijenim
da je Handkeov problem u predrasudama o Bosni i o junoslavenskim musli-
manima, tj. njihovu neprihvatanju od Handkea kao politike stvarnosti u
jugoslavenskom rasulu. Time ne opravdavam stav Handkea o uzroku rata u
Bosni, jer je imao znanstvene izvore da svijetu korigira velikosrpsku predstavu
Bosne i Bosanaca. Ili je moda i Handke (kao i mnogi diljem zapadne Evrope)
nekritiki prihvatio historiografske i knjievne izvore koji mu je ponudio srpski
lobi? Da je Handke, poput mnogih, nasjeo srpskoj propagandi, kazuje
njegovo nacionalno poistovjeenje Bonjaka (muslimana) i Srba: Kako se,
bila mi je prva misao, moe uope misliti da e se zavriti dobro ako je drski
establiment jednog naroda ako su muslimanski potomci Srba u Bosni koji
govore srpskohrvatski zapravo narod - u regiji na koju druga dva naroda
imaju pravo, jednako pravo.
22
Oito da Handke preuzima srpsku ratno-
nacionalistiku matricu. Na njoj poiva tip njegove kritike po kojoj je potrebno
negativno govoriti o njima, a pozitivno o nama. Takvom je logikom
Handke izazvao osude brojnih intelektualaca u Austriji, Njemakoj, USA,
izmeu ostalih Tilmana Cilha (Tilmana Zlcha), Eleonore Kol (Heleonore
Cohl), P. najdera (P. Schneidera), Keita Dauta (Keitha Doubta).
U toku i neposredno poslije agresije na BiH objavljeno je vie desetina
knjiga bosanskih i inozemnih autora antimilitantnog i antinacionalistikoga
sadraja. O Bosni i njenim ljudima nesumnjivo nikad se nije vie pisalo kao
posljednjih deset godina. Meu vie desetina knjiga kao literarne i dokume-
ntarne istine o ratu u Bosni 92-95. autora Nedada Ibriimovia, M. Jergovia,
21
P. Schneider, PISAC PJEKE. The New York, Republic 3. Marz 1997, str. 34-38.
22
Peter Handke, naveden izvor, str. 18.
950
Irfana Horozovia, Z. Filipovia, S. Mehmedovia, Seje Omeragia, Zilhada
Kljuanina, Ozrena Kebe, Mile Stojia, Tvrtka Kulenovia, Nenada Veliko-
via, Alije Isakovia, Nure Bazdulj-Hubijar, Muharema Ekia, Muhidina
Saria, Muhameda Gafia, Safete Obhoa, Marka Veovia, Alije Kebe,
Saliha Trbonje, Safeta Saria , ovdje, prema linom afinitetu, a ne prema
estetskom mjerilu, kratko prezentiram poezijsku zbirku TRAENJE ZAVI-
AJA, autora eljka Ivankovia, zbirku otroumnih novinarskih kolumni
SARAJEVSKI PASIJANS, Alme Lazarevske, i dokumentarnu prozu LJUBI
BLINJEG SVOG, amerikog autora Petera Maasa. Rije je o izabranim
piscima koji su cijelim svojim habitusom proivjeli ratni uas Sarajeva i
Bosne, koji su ivi svjedoci ratnog poara, pa su njime kontaminirani ostavili
trajna knjievna svjedoenja. Na kraju ovog poglavlja o antimilitantnoj knjizi,
preporuujem i komentiram satire beogradskog pisca Petra Lukovia koje je
prole godine objavio splitski izdava Feral Tribjun pod naslovom ORAVA
KUTIJA.
Pored pomenute pjesnike zbirke, Ivankovi je prethodno objavio dvije
knjige dnevniko-esejistikih ratnih zapisa. Zbirka poinje pjesmom POH-
VALA BARBARIMA u kojoj se ruitelje Sarajeva ne mrzi ve ih se prezire,
posebno predratne pjesnike koji su postali sinovi satane, jer bez grizoduja
pale i ubijaju. Osjeanjem prezira prema bivim pjesnicima koji zasipaju svoj
grad granatama proeta je i pjesma NERON U SARAJEVU, u kojoj se Neron
iz sna budi i uiva u Sarajevu koje tako divno gori. Potom posjeuje svoje
sljedbenike na Palama. Slijede pjesme o Kristu u kojima Krist nije mirotvorac
ve se kao ratnik solidarizira sa rtvama i braniteljima. Sve su ove pjesme
proete bosanskim domoljubnim kao ontolokim utoitem. Ovu inspiraciju
najbolje dokazuje ciklus pjesama nastalih u Kaliforniji zemlji bajkovite
ljepote kojom je pjesnik zanesen ali gdje pored privremenog boravita ne
moe nai stalno utoite. Zaviaj i iskon njemu moe biti samo Bosna u ijoj
povijesnoj memoriji i stvarnoj ljepoti pjesnik ostvaruje svoje duhovno ople-
menjenje i ispunjenje.
23
SARAJEVSKI PASIJANS Alme Lazarevske sastavljen je od satirinih
kolumni u kojima je u toku hiljadu dana opsade Sarajeva (maj 1990. septe-
mbar 1995) biljeila ratni uas, ludilo i primitivizam agresora, stilom ironijske
duhovne igre u kojoj se smjenjuju skepsa sa humorom i apsurdom. Za nau
23
eljko Ivankovi, TRAENJE ZAVIAJA, Zagreb 1997.
951
temu politikanske upotrebe knjievne rijei karakteristian je portret Voe
na Vidovdan 1989. na polju Kosovu i njegova dvorskog pjesnika koji je u kosi
voe vidio sunce. Sa iste kose, ako je vjerovati pjesniku, sijalo je sunce. Ovo
s prhuti, dodue, nije ulo u pjesmu. Ne zato to je dvorski trubadur kratkovid,
nego zato to se u detalj ne uklapa u mit koji se tog Vidovdana glorificirao na
Gazimestanu. (str. 56)
Od ukupno 43 teksta u knjizi, cijenim da je antologijske kvalitete tekst
DIVLJE SJEME, JALOVO KORIJENJE (68 72) u kojem je rije o seksua-
lnosti agresora kao instrumentu agresije i odmazde. Silovanje je ugraeno u
nacistiki projekat, sa ciljem trudnoom, ali ne i potomstvom: Onog trenutka
kada su sigurni da se abortus ne moe izvriti, trudnu enu odbacuju nasilnici.
() Idite, raajte etnike. Zloinaki je blagoslov koji prati bremenite Musli-
manke kada naputaju logore. Reenica izrie sutinu koncepta: iz nje je lako
prekodirati faistiki slogan, koji sve, pa i in raanja podreuje nacionalnoj
regrutaciji. (str. 70)
U istom satirikom tonu stravine nacionalistike homogenizacije
ispisane su brojne invektive. Invektiva o instrumentalizaciji materinstva
tematski se nadovezuje na ve komentiranu: to je dubok ponor u materinstvo
koje kroz homogenu nacionalizaciju dobija stravinu dimenziju. Upravo mi
zato smeta ve ustolieni manir u kojem ovdanji izvjetai naglauju da je
u kakvom zbjegu ili opsjednutom gradu roeno dijete. Neko je u zanosu
novootkrivenog patriotizma javio, te se nain po medijskoj inerciji usvojio
kao manir: da je roen jo jedan ljiljan! Ne raa ena nikakve ljiljane (ast
ljiljanima), ve prosto dijete, ovjeka! Autorica se okomljuje na nacionali-
stiko manipuliranje majinstvom: Srpska ena danas raa vojnike, tako
hoe sugerirati famozni kanal Srna. () Nije li u srpskoj eni koja je pristala
da na plahtu srpske istorije izruuje vojnike, umrla enska komponenta bia?
Nije li u njoj umrla majka, ta sigurno najtananija i najpostojanija potka ene?
Jao nama, ali jao i Srbima.
Vjerujem da e knjiga SARAJEVSKI PASIJANS radi svoje otroumnosti
i humanistikog aktivizma kao svjedok ljudske nesree i patnji u opsjednutom
Sarajevu imati svoje itatelje dugo poslije rata.
24
24
Alma Lazarevska, SARAJEVSKI PASIJANS, Sarajevo 1994.
952
U sklopu dokumentarne literature o ratu u Bosni 92-95. prezentiram
potresno optuujue svjedoanstvo Petera Masa, svjedoka agresije koji jasno
definira da zloin potjee od napadaa sa brda iznad Sarajeva.
25
Mas ne spada
u bijelo obuene promatrae koji krivicu jednako dijele na one koji pucaju i na
one koji ginu i moraju da se brane. Njegovi su zapisi plod proivljenog ratnog
iskustva: autor je Bosnom vie puta proao uzdu i poprijeko, doslovno
izmeu granata i ulijetao u unakrsnu vatru. Sam je sluao svjedoke o grozo-
tama koncentracionih logora, zapisao njihove prie, kao i prie onih koji su
pjeice sa djecom preko planina po dva mjeseca putovali od Foe do Splita.
Doivio je uas smrti svojih kolega novinara, nasluao se okrutnih pria o
silovanim enama, lai S. Miloevia i R. Karadia, za koje nije mogao nai
racionalno obrazloenje.
Knjiga nas osvaja istinom koja je poloena na linom iskustvu. Takva
istina na ovjeka djeluje kao mehlem na ljutu ranu. U ovom sluaju istina je
jednaka pravdi. To ovoj dokumentarnoj knjizi jami upotrebnu vrijednost
protiv zloinaca. Pritom je bitno markirati jedno svjedoenje tree, neutralne
strane, moralno dranje amerikog administrativca Dorda Kenija (Georga
Keneya) koji u toku agresije na BiH nije mogao vie tolerirati la agresora i
inertnost Evrope, pa je reagirao na slijedei nain: Ne bismo mi sjedili i
gledali kako u Evropi muslimani ubijaju krane. Jasno. Ali moemo gledati
kako krani ubijaju muslimane. Valja nam se zamisliti nad ovom ocjenom.
Angaman meunarodne zajednice rezultirao je embargom za bosansku
vojsku, kao i umorstvom i iseljavanjem junoslavenskih muslimana diljem
svijeta. Mas skida masku sa politikoga pojma meunarodna zajed-
nica, smatrajui da je to mutan i izlizan izraz kojeg valja zamijeniti imenima
etvorice ljudi koji su odreivali politiku: Bila Klintona (William B. Clinton),
britanskog premijera Dona Mejdora (John Major), francuskog predsjednika
Miterana (Francois Mitterand), ruskoga Borisa Jeljcina. Cijenim da e knjiga
P. Masa sa niz autentinih dokumenata o agresoru i njegovoj rtvi imati svoje
itatelje i u amerikom i u bosanskom izdanju.
Pasioniranom itatelju preporuujem po anru rijetku humoristino-
satiriku knjigu nastalu u toku rata, ORAVA KUTIJA - sa podnaslovom
GODINE RASPADA HRONIKA SRPSKE PROPASTI.
26
Autor je pome-
25
Peter Maas, LJUBI BLINJEGA SVOGA. Sa engleskog S. Kreso. Sarajevo, 1998.
26
Petar Lukovi, ORAVA KUTIJA - GODINE RASPADA - KRONIKA SRP-
SKE PROPASTI. Split, 2000.
953
nuti beogradski novinar i muziki kritiar Petar Lukovi. U ratnim i postratnim
vunenim vremenima rije je o izuzetnoj knjizi duhovitih vratolomija, ije
nas opservacije i burleskno, sasvim izokrenuto miljenje od opeprihvaenog,
uobiajenog, duhovno obnavljaju, na noge osovljuju. U poplavi mrtvoozbiljne
ratne i poratne beletristike, Lukovieva je naime knjiga satiriki raritet o
ljudskoj izopaenosti i gluposti, knjiga neodoljive komike, ali i crnog humora.
Knjiga je nastala kroz Lukovievo medijsko praenje kulminiranja srpskoga
(djelimice i hrvatskoga) nacionalizma, kroz njegovo reagiranje u svojstvu
urednika beogradskog radija na Zvezdari, ili kao kolumniste iji su tekstovi
objavljivani u svim tzv. nezavisnim listovima u razdoblju izmeu 1993-1999.
(poimence u splitskom Feral Tribjunu, sarajevskim Danima, beogradskom
Vremenu i Naoj borbi, ljubljanskoj Mladini). Pisati o ozbiljnim drutvenim
dogaajima raspadu jedne drave kroz bujanje nacionalizma na nain
kominosatirian i medijski dokumentirano-analitian, da se prate svi vaniji
politiki dogaaji u Srbiji i u Hrvatskoj doista je literarna pojava vrijedna
panje. Lukovi uneozbiljava mrtvo ozbiljne politiare, parodira ih poput
lutaka na vaaru tatine. Na stranicama knjige karikirani su gotovo svi imalo
znaajniji srpski i hrvatski politiari izmeu 1990. i 2000., pisci i novinari,
lingvisti, ansonjeri, folk pjevai jedna beskrajna galerija tipova koji iza
prividne svetosti nacionalizma ostvaruju svoje materijalne interese. Lukovi u
predgovoru knjizi biljei da je ona nastala kao otpor televizijskom teroru
nacionalizma koji je decembra 1990. dostigao vrhunac. Meutim, televi-
zija se nije zaustavila: kako se paranoja brzinom svetlosti prenosila sa ekrana,
tako je itav program poprimio sve apsurdnije dimenzije. itajui ponovo
ove tekstove, ini mi se da njihova relevantnost izvire iz injenice da sam
baratao sa ivim ljudima i njihovim karakterima: ako uopte neeg vanog
ima, to je prisustvo doslednog ludila kod onih linosti koje su nas poslednjih
godina uvukle u rat, u bedu i amotinju. O toj i takvoj doslednosti govori
sluajan podatak da se kroz ORAVU KUTIJU od njenog poetka povlae
gotovo isti likovi, sa istim replikama, istim mapama i istim sekirama; moda se
u toj odgonetki krije zagonetka kako nam se i zato ovo dogodilo. (Stranice
5, 6).
Razum i bistra svijest suprotstavljena je gluposti i sujeti politiara.
Nacionalistiko-mitolokoj matrici Lukovi odgovara graanskim individua-
lizmom. Svakom tekstu prethodi antimoto aktuelna izjava vodeih politiara:
antimoto je svojevrsna dokumentarna graa za raspoznavanje uzroka jugosla-
venskog raspada.
954
Da je rat nastavak politike, sigurno je najkraa i moda najpreciznija
definicija ovog drutvenog fenomena. S tim, da definicija podrazumijeva
neuspjenu politiku. Da je politika umijee izbora najmanjeg gubitka u
upravljanju interesima ljudi, moda je manje znano ali je jednako istinito.
Budui da se ljudi i ivot ne daju definirati, da su kao krvna zrnca u organizmu
u stalnoj transformaciji, politika se u zbilji iskazuje kao kontinuiran proces
organiziranja i funkcioniranja drutva (naroda, partije) kroz ispoljavanje
interesa. Sa ovako dva skicirana opojmljenja rata i politike i jednom srpsko-
bonjakom analogijom, kompariram oslobodilaki karakter srbijanskih
protuturskih ustanaka u prvoj polovici 19-og stoljea, njima slian karakter
bonjakog rata 1992-1995. Analogiju podupirem tezom historiara akade-
mika Envera Redia da su sve srpske revolucije i srpski ratovi u posljednjih
200 godina Srbima znaile borbu za slobodu, a u stvarnosti se zavravali
ubijanjem, pljakom i suavanjem ivotnog prostora junoslavenskih musli-
mana.
27
Ova povijesna teza je prihvaena od Bonjaka tek nakon posljednje
srpske agresije. Bitno je ovdje markirati etiku distinkciju izmeu srbijanskih
protuturskih ustanaka voenih protiv turskog kolonijalizma u odnosu na ostale
srbijanske ratove na balkanskom prostoru od balkanskih ratova do agresije
1992-1995. koji su voeni radi proirenja srpskoga ivotnoga prostora. Za
Bonjake je smisao i uzroke ratovanja 1992-1995. mogue svesti na njihovo
pravo da se politiki izjednae sa susjednim veinskim narodima. Budui da
su se dokazali i vojno respektabilnim, oekivati je respektiranje Bonjaka
od njihovih susjeda u svim podrujima drutvenog ivota. Moda je to za
Bonjake jedini, relativno trajniji ratni dobitak.
Na kraju, nekoliko teza o poricanju nacionalizma. (Pored neotuiva prava
ovjeka da njeguje svoje zaviajno-etnike i etiko-tradicionalne vrijednosti,
one koje su univerzalne, opeljudske prihvatljivosti.) O poricanju nacionalizma
preuzimam misao knjievnika Danila Kia: Nacionalizam je, dakle, preva-
shodno negativitet, negativna kategorija duha, jer nacionalizam ivi na
poricanju i od poricanja.
28
Ova je kratka definicija u osnovi kulturoloki,
27
Opirnije u asopisu nezavisnih sarajevskih intelektualaca DEVEDESET
DEVET, Revija slobodne misli Review of freee thought, 21-22, april juni 1999, str.
81-95.
28
Danilo Ki, AS ANATOMIJE. DJELA DANILA KIA, Zagreb Beograd
1983, str. 29.
955
psiholoki i socioloki tana. Za potpunije poimanje nacionalizma dodajem
krai komentar o socijalnoj opravdanosti postojanja i opstojanja nacionalnog
osjeanja i nacionalnog grupiranja u vremenima kada je jedna zajednica od
druge napadnuta. ovjek je tada u strahu, pa je nacionalno grupiranje koliko
psiholoke, toliko i bioloke motivacije. Tada se pojedinac osjea relativno
sigurnijim u okrilju zajednice. Kada, meutim, takva opasnost proe, treba
nestati potrebe za nacionalnim grupiranjem. Agonalni nacionalizam se
prirodno gasi sa nestajanjem uzroka koji su ga izazvali.
Druga, kulturoloki opravdana dimenzija opstojanja nacionalnog osje-
anja temelji se na psiholoki nasunoj i povijesno dokazanoj ljudskoj potrebi
kontinuiranog njegovanja svoga kulturnog nasljea i tradicije, onih njihovih
segmenata koji u sebi sadre univerzalne, opeprihvaene ljudske vrijednosti.
Tezu argumentiram injenicom da se koncepcija suvremenog svijeta i svijeta
budunosti idejno i kulturoloki temelji na njegovanju razliitosti kao uvjetu
duhovnog bogatstva. Ne mora kulturno bogatstvo ishoditi iz nacionalnog
izvora, ali je nesumnjivo da se to vrelo dokazalo bogatim u stvaranju ljudske
civilizacije. U prilog tezi navodim jedan od zakljuaka sa meunarodnog
kongresa internacionalnog udruenja futurologa: Kulturna razliitost
shvaena je kao osnovni razvojni resurs. Sudionici su se sloili da na poetku
21. stoljea kulturnu razliitost multikulturalizam dijalog sa drugim
kulturama, svaka zemlja treba prihvatiti kao vlastiti razvojni koncept.
29
Njegovati one etnike segmente kulture koji su opeljudskog vrijedno-
snog dometa jest prirodan in oljuenja. Uostalom, veina je tzv. univerzalnih
kulturnih vrednota u pravilu sublimacija etno-nacionalnih. Stoga je ljubav
prema svojoj izvornoj i nacionalnoj kulturi, vjeri i tradiciji prirodan put
ljudskog samoostvarenja. Takav je put u Bosni i na Balkanu poluio visoke
civilizacijske i kulturne domete, posebno u djelima koja su nacionalnu
inspiraciju uzdigli do vizionarske, univerzalne. Nacionalna je inspiracija u
Bosni i na Balkanu, meutim, najee izopaivana u zavist, prezir i mrnju
prema drugaijem od svoga, tako da su ovdje nacionalizmi ispoljavani najee
na nain da su se jedni ponosili onim ega su se drugi stidjeli. Usljed takvog
povijesnog iskustva u Bosni je u savremenom postratnom vremenu moduliran
ukupno negativan odnos spram svega to je nacionalnog obiljeja. Takav je
odnos rezultat tzv. modernizacije Bosne pod utjecajem zapadne kulture, ili
29
Citirano iz asopisa Zarez, godite II, broj 36-37, str. 5, Zagreb, 20. 7. 2000.
956
je nastao usljed predrasuda Bosanaca o nacionalnim vrijednostima vlastite
kulture, ili predrasuda kranske Evrope o Bosni i islamiziranim Bosancima.
Da se time ponavlja jedna od matrica komunizma, i da time ovjek osiro-
mauje svoju duhovnost, ne treba posebno dokazivati.
957
Novak Aneli
UTVRIVANJE ISTINE JE NUNO I NEODLONO
O spoljnim i unutranjim nacifaistikim agresijama na Bosnu i Herce-
govinu, na zajedniki ivot i na sam ivot njenih naroda do genocidnog
unitavanja Bonjaka, o inspiratorima, organizatorima i izvriocima agresija, o
zloinima i stradanju naroda, o unitavanju kulturne batine i prirode napisano
je ve desetine knjiga od strane meritornih autora, domaih i meunarodnih.
Veliki je broj i naunih i strunih radova. Ipak, potrebno je jo mnogo rada da
se prikupi to vie injenica i utvrdi puna istina o svemu to se dogodilo.
Potrebna je puna istina o uzrocima, posljedicama i o poiniocima zloina.
Svako odlaganje utvrivanja injenica i istine o svemu, dok su svjedoci
ivi, sjeanja svjea i svjedoanstva oigledna, omoguava krivotvorenja i
manipulacije. Jo se i danas manipulie sa brojem rtava u Drugom svjetskom
ratu, u Jasenovcu i na drugim stratitima. Polazei od ve utvrenog broja
mogue je da se izvri popis ubijenih i nestalih graana po jedinstvenom
upitniku, za svaku porodicu, stan, kuu, selo, naselje, mjesnu zajednicu,
optinu i cjelovito za Bosnu i Hercegovinu. Upitnik mora sadrati sve rele-
vantne elemente o dogaaju, rtvi i naravno poiniocu. Time bi bile onemo-
guene manipulacije i ispunjena obaveza prema rtvama. rtva ne smije biti
zaboravljena. Mora se saznati istina o dogaaju i iz toga se izvui zakljuak.
Ako taj posao ne bude uraen ovih godina, poslije nee biti mogue da se
taan broj usmrenih utvrdi ni decenijama. To vai i za utvrivanje istine o
ruenjima, pljakama, o priinjenim tetama o svim stradanjima i poslje-
dicama ratovanja.
Kanjavanje ratnih zloinaca ima vei znaaj od same kazne za uinjene
zloine. Ono je preventivna mjera za spreavanje buduih stradanja, a znaajno
je i za afirmaciju istine i humanistikog prava i morala kao jedinih instru-
menata za razumno ureivanje odnosa u ljudskom drutvu. Sakrivanje istine,
zloina i zloinaca u slubi je zloina.
958
Za ureivanje drutvenih odnosa ovjek je razvijao moral i pravo u
vjerskim uenjima, u drutevnim pokretima, u naunim znanjima i ukupnim
iskustvima istorije kao uiteljice ivota sve do uspostavljanja meunarodnog
humanistikog prava, do Povelje Ujedinjenih nacija i Opte deklaracije o
pravima ovjeka, to je najvee humanistiko dostignue civilizacije. Gae-
njem tih prava i morala ovjek ostaje varvarin, neovjek, bez ljudskog
dostojanstva, obraza, asti, potenja i svih drugih svojstava civilizovanog
ovjeka. Takav ovjek-neovjek vrio je zloine na ovim prostorima, i vri
sline u svijetu gdje se pojavi, bez obzira na stepen obrazovanja i pripadnosti
bilo kojoj nacionalnoj, vjerskoj ili drugoj zajednici.
Knjige, naravno, nisu istosmjerne. Posebno ilustrativna je knjiga lorda
Dejvida Ovena (David Owen) BAKLANSKA ODISEJA. Pisana da zamagli
mnoge injenice ipak otkriva istinu o mnogim nelegitimnim potezima
meunarodne zajednice. Mnogo govori i o tragediji naroda Bosne i Herce-
govine i ranije Jugoslavije i o svim uesnicima u rjeavanju krize, domaim i
meunarodnim. Sve lii na doziranje zloina, o nemoi, neznanju ili htijenju
da se rat sprijei i da se to bre prekine i zaustave razaranja i stradanja naroda.
Bez intervencije Ujedinjenih nacija i meunarodnih uesnika u rjeavanju
krize ratovanja da bi due trajala i stradanja bi bila masovnija i stranija.
Posebno smo zahvalni SAD za odlunu intervenciju da se rat prekine i dalja
stradanja naroda sprijee. Svo vrijeme pogrena dijagnoza je bila vladajua da
se u Bosni i Hercegovini vodi graanski rat, pa su i lijekovi bili neodgovarajui.
To se nastavlja i poslije Dejtona. Meunarodni uesnici u rjeavanju krize u
Bosni i Hercegovini priklanjali su se zahtjevima agresora za njenu podjelu,
umjesto da nepokolebljivo trae da se potuju Povelja Ujedinjenih nacija,
meunarodno pravo i Opta deklaracija o pravima ovjeka. Za stolovima
se sjedi, crtaju mape, pregovara se i cjenjka kome e koji dio Bosne i Herce-
govine da pripadne, i tako se mui, razara, sijee, kasapi ivo hiljadugodinje
tkivo zajednikog ivota naroda Bosne i Hercegovine, kao nikada ranije u
njegovoj istoriji. Takvo ponaanje UN ohrabruje nacifaistike agresore da
uporno insistiraju na postizanju nacionalnih homogenizacija sa traginim
posljedicama za sadanje i budue generacije. injenica je da su, i poslije pet
godina od Sporazuma u Dejtonu Parizu, jo skoro polovina Bosanaca i
Hercegovaca van svojih domova, rastjerani u vie od polovine drava svijeta i
da im nacionalistike snage spreavaju povratak, posebno u Republici Srpskoj
959
i Herceg-Bosni. To znai nastavljanje ratovanja za ouvanje ratom postignutih
nacionalnih homogenizacija, suprotno internacionalnim procesima u Evropi,
sa nesagledivim posljedicama za mir na ovim prostorima i dalje. Gaenje
meunarodnog i domaeg humanistikog prava i morala i ratovanja za nacio-
nalne homogenizacije vodi u zloine, u pakao.
Svi koji su optueni i koji e biti optueni, pa i Miloevi i Karadi, ne
bi bili pozvani u Hag da su potovali meunarodno i domae humanistiko
pravo i moralne obaveze ovjeka, niti bi bilo ratova i u ratovima stravinih
zloina, sem to je svaki rat zloin osim kada je odbrambeni u skladu sa
meunarodnim ratnim pravom.
Uspostavljanje Tribunala u Hagu za gonjenje tekih zloina na
prostorima bive Jugoslavije i zahtjev za uspostavljanje Stalnog meuna-
rodnog krivinog suda, zajedno sa aktiviranjem domaeg pravosua, koje je
zatajilo pred zloinima i destrukcijama ima nesaglediv znaaj za osiguranje
prava ovjeka i naroda u miru i napretku.
Druga istorijska vertikala u razvoju civilizacije kazuje da je ovjek glavne
umne snage korisito za odbranu od prirodnih nepogoda i opasnosti: gladi,
studeni, biolokih napasnika, poplava, groma, zemljotresa i drugih. U tome je
u velikoj mjeri uspio zahvaljujui razvoju nauka i tehnologija i ukupnom
ivotnom iskustvu. Najmanje je panje posvetio, sve do sada, prouavanju i
poznavanju samoga sebe i odnosa u ljudskom drutvu, ime se bavi manji broj
nauka i to nedovoljno razvijenih.
Dogovorom iz Karaoreva, nije bilo mogue razbiti mnogovjekovni
zajedniki ivot naroda Bosne i Hercegovine. Bez nasilja i zloina od toga ne
bi bilo nita. Spreavanje povratka svih u svoje domove, na itavoj teritoriji
Bosne i Hercegovine, takoe se vri nasiljem, mnogobrojnim diskrimina-
torskim mjerama do teroristikih akcija ruenjem, paljevinama, ubistvima,
ime se nastavljaju zloini. Povratak uprkos tome je dokaz da narodi Bosne i
Hercegovine mogu i hoe da obnavljaju zajedniki ivot. Nacionalistiki
ekstremisti, posebno oni koji su se zadrali na vlasti, u tome ih ipak spreavaju,
prkosei tako Ujedinjenim nacijama, cijeloj meunarodnoj zajednici, gae-
njem prava prognanih, izbjeglih i raseljenih utvrenim u Aneksu 7 Dejtonskog
sporazuma.
960
Pored oruane borbe, kao osnovnog vida otpora za odbranu od agresija,
bilo je i ima mnotvo oblika otpora graana agresorima u njihovoj borbi da
podijele Bosnu i Hercegovinu i unite zajedniki ivot njenih naroda, a time i
nju samu. O tome kazuju, pored ostalog, i knjige kao to su: LUCIFER POH-
ODI MOSTAR, autora Ljube Gordia, to je prva knjiga u biblioteci o
stradanju Mostara; RANIJI GRADONAELNICI ZA SARAJEVO 1992-
1996; BEZNAE ZLA, autora dr. Fadila Ademovia; DOBRI LJUDI U
VREMENU ZLA, autora Svetlane Broz; STVARANJE I RAZARANJE
JUGOSLAVIJE, zbirka radova vie desetina autora u izdanju Drutva za
istinu o Narodnooslobodilakoj borbi 1941 1945. i druge.
Izuzetno je znaajno da se evidentiraju svi vidovi otpora agresorima u
toku ratovanja i poslije Dejtona koje su vodili dobri ljudi za dobru Bosnu i
Hercegovinu, u samoj njoj i vani, posebno da se upoznaju i afirmiu i oni koji
su goloruki dali svoj ivot za odbranu drugog, kao to su Sran Aleksi u
Trebinju, Gojko Petrovi u Zvorniku i drugi.
Samo evidentiranje i utvrivanje injenica o zloinima i stradanjima, te
kanjavanje ratnih zloinaca nije dovoljno za osiguranje mira i za spreavanje
buduih stradanja. Nije dovoljno ni znanje da su agresije na Bosnu i Herce-
govinu za njeno razbijanje i gaenje prava ovjeka i naroda proizvod nacio-
nalnih i drugih mitova, istorijskih i drugih lai, iluzija, zabluda, prevara i svih
drugih duhovnih kontaminacija do stvaranja kolektivnog ludila. Nuno je sve
to osvijetliti, objasniti, razgraivati do pobjede normalnog razuma i sprea-
vanja destrukcija i zloina.
Nuno je da se osvijetli ponaanje i uloga i vjerskih organizacija i njihovih
hijerarhija i ponaanja vjernika, da se afirmiu koji su potovali i potuju
humanistika vjerska uenja i slue dobru ovjeka u svim vjerskim zajedni-
cama, za razliku od lanih vjerskih i konvertita koji su vrili zloine, saraivali
sa zloincima i odobravali zloine i time zloupotrebljavali i vjeru i vjerske
organizacije i odgovorne poloaje na kojima se u njima nalaze.
ta znai prisvajanje tue imovine; line, porodine, dravne, drutvene,
zadrune, stanova, kua ako ne varvarsko ugroavanje prava ovjeka? ta
znai ruenje vjerskih objekata druge vjerske zajednice i na ruevinama i
imanjima pripadnika drugih vjerskih zajednica podizanje svojih ako ne
zloupotrebu i sopstvene vjere i sluenju zlu?
961
Nuna je o svemu istina da bi se neutralisale vladajue lai i otklanjali
uzroci agresijama i buduim stradanjima da se preventivno spreavaju, da se
osiguraju prava ovjeka i naroda od ugroavanja i diskriminacija i u miru.
Tome bi doprinosilo angaovanje mnogih naunih i strunih disciplina,
naunika i strunih radnika: sociologa, psihologa, psihijatara, politologa,
istoriara, teologa, pravnika, ekonomista, ljekara, biologa, pedagoga, andra-
goga i svih drugih koji mogu doprinositi humanistikom ponaanju ovjeka
da se osvjetljavaju izvorita i motivacije za vrenje destrukcije i zloina, da se
nalaze i preventivno sprovode mjere po svim linijama ljudskog djelovanja i
meuljudskih komunikacija: u programima vaspitavanja i obrazovanja, u svim
vidovima pisane i usmene rijei, u radu zakonodavne, izvrne i sudske vlasti, i
izborima i imenovanju na funkcije i drugim da bi se osigurao mir i ivot
dostojan ovjeku u sadanjosti i u budunosti, da se potuje i dalje unapreuje
meunarodno i domae humanistiko pravo. Da se sauva ovjek to velia-
nstveno djelo prirode od neovjeka najveeg zlotvora na Zemlji.
Stradanje naroda Bosne i Hercegovine i ranije SFRJ, i slina u svijetu
izazivaju potrebu da se kritikoj valorizaciji podvrgnu sve vladajue vrije-
dnosti, shvatanja i ponaanja. Da pomenem samo neke. Valjalo bi da se raz-
motri mogunost razdvajanja, i po definicji, politike od politikog kriminala.
Destrukcije i zloini nisu rezultat politike ve politikog kriminala kao
sublimiranog izraza i djelovanja svih oblika kriminala, korupcije i anarhije,
diskriminatorskog prava kao ozakonjenja politikog kriminala. Politika je
nuan i astan posao (ne samo profesionalni) za multidisciplinarno vredno-
vanje i interdisciplinarno usklaivanje svih ljudskih aktivnosti u skladu sa
humanistikim pravom, moralom i ekolokim zakonitostima - za dobro
ovjeka i za dugorono odrivi razvoj u zdravoj ivotnoj sredini, prirodnoj i
drutvenoj. U tome pravcu valjalo bi da se afirmie strukovni moral u svim
djelatnostima i da se osposobe i potuju pravosue, pravnici, pravna struka u
cjelini kao svojevrsni tehnolozi drutvenih odnosa, umjesto to esto slue
ruiteljima prava i morala, diskriminatorskom pravu, a time ugroavanju prava
ovjeka i naroda. Slino vai i za strukovni moral drugih profesija.
U interesu je mira, zatite prava ovjeka i ivota uopte da se insti-
tucionie postupak za vrednovanje odluka veine i da se nauno i struno
argumentovano ospori njihovo sprovoenje ako bi se time ugroavalo humani-
stiko pravo i vrile destrukcije i zloini nad ljudima, kulturnom batinom i
prirodom i njihovo unitavanje.
962
Velike su odgovornosti i Ujedinjenih nacija i svih uesnika u rjeavanju
krize u Bosni i Hercegovini i ranijoj Jugoslaviji upravo u tome to njihovi
predstavnici, u ime njih, nisu bili dosljedni u potovanju meunarodnog
humanistikog prava i traenju rjeenja na tim osnovama. Umjesto toga oni
su pravili kompromise sa ruiteljima prava i morala. Pravdali su se da su oni
predstavnici veine koja je za njih u izborima glasala, i ako se suprotstavljaju
odlukama cijele meunarodne zajednice. Takvi kompromisi ne mogu se
opravdati. Time se ugroavaju interesi i odluke veine ovjeanstva usvojene
u Ujedinjenim nacijama, sadrane u meunarodnom pravu, a time i prava
ovjeka i naroda bilo gdje.
Arhainu drutvenu svijest koja ne uvaava meunarodno humanistiko
pravo, koja gazi svako humano pravo i priznaje samo silu ilustruje izjava
Gojka Klikovia, jednog od ranijih predsjednika vlade Republike Srpske,
sadrana u njegovom intervjuu u banjalukom Reporteru od 12. marta 1998.
godine, kae: Gospodo, ako je Amerika, da bi opstala, ubila etiri miliona
Amerikanaca, to smeta da i mi za Republiku Srpsku smaknemo nekoga? To
je normalno u svakome sistemu. Ili milom ili silom. (Repricira nekad ranije
kazano). Slino je arhaino shvatanje svih koji smatraju i kazuju da u svojoj
dravi svako moe da radi ta hoe.
Atomista Verner Hajdelberg u knjizi FIZIKA I METAFIZIKA (1952.
godine) pie da se mogu dogaati jo stravinije stvari od konclogora i atomske
bombe ako ovjek kao orijentir izgubi sredinji drutveni poredak, pod ime
podrazumijeva moralna uenja hrianstva na Zapadu. Sredinji drutveni
poredak za sav ljudski rod sada su Povelja Ujedinjenih nacija, Opta
deklaracija o pravima ovjeka i na toj osnovi ukupno meunarodno pravo.
Takoe, i domae pravo koje je saglasno sa tim. To je orijentir za potovanje i
za dalje unapreivanje humanistikog prava, ukljuujui i AGENDU 21,
kao program politike odrivog razvoja za dvadeset prvi vijek i dalje. Ta prava
obavezuju sve drave, organe vlasti i sve institucije i organizacije i sve graane
pojedinano. Niko, ni u svome domu, ne smije da radi ta hoe.
Umjesto ratova i unitavanja valjalo bi da se sve intelektualne i ukupne
sposobnosti ovjeka usmjere za ouvanje prirodnih uslova za ivot, koji su
katastrofalno ugroeni, i za stabilizaciju humanih ljudskih odnosa ipak u
duhu bratstva kako se upuuje sav ljudski rod u prvom lanu Opte dekla-
racije o pravima ovjeka. Negiranje vrijednosti bratstva meu svim ljudima, a
963
priznavanje bratstva samo unutar vjerske zajednice, rezultat je ogorenosti i
nepromiljenosti mnotva dobrih ljudi izazvanih zloinima koje su vrili
protivnici bratstva izmeu ljudi i naroda, nacifaisti bilo koje nacionalne
pripadnosti.
Divljako gaenje prava i morala, civilizovanosti i ovjenosti u agre-
sijama i ratovima protiv prava ovjeka i naroda u Bosni i Hercegovini i na
prostorima ranije Jugoslavije 1991 1995. godine i dalje valja preokrenuti u
prevladavanje svega to ugroava odnose potovanja, saradnje, povjerenja i
prijateljstva svih graana i naroda, u skladu sa Optom deklaracijom o pravima
ovjeka kao trajnim uputstvom za meusobne odnose svih ljudi i naroda na
ZEMLJI.
Uspostavljanjem sredinjeg drutvenog poretka radikalno se mijenja
uloga drave i svih dravnih, regionalnih i globalnih organizacija, vladinih i
nevladinih ija je obaveza da u okviru Ujedinjenih nacija potuju prava
ovjeka i naroda utvrena u tome poretku. Radi se o humanistikoj globali-
zaciji svijeta kao nunosti za spreavanje ugroavanja i ovjeka i prirode,
umjesto globalizacija sile i bespravlja bilo pod kojim i ijim zastavama.
Nune su radikalne promjene u organizaciji i programima vaspitavanja i
obrazovanja. Nuna je izrada i uspostavljanje zajednikih osnova opteg
obrazovanja za sva ljudska bia na ZEMLJI, kao zajednikoj domovini, u
ijem je sreditu poznavanje i potovanje Sredinjeg drutvenog poretka, to je
zajedniko dostignue i dobro ovjeanstva.
Demokratija i interesi rijei su u estoj upotrebi i zloupotrebi. I pod tim
zastavama vrene su nacifaistike agresije na prava ovjeka i naroda u Bosni
i Hercegovini. Kao primarne vrijednosti mnogi istiu interese: nacionalne,
vjerske, grupne, staleke, dravne, regionalne, line i slino svaki kao
parcijalni. Zanemaruju se interesi zajedniki za sve narode i graane, kao to
su: mir, ouvanje prirodnih uslova za ivot, potovanje prava ovjeka i drugi,
a time se ugroava i svaki parcijalni interes, bez izuzetka. Svi parcijalni interesi
snagom objektivne nunosti morali bi biti razumno usklaivani sa zajednikim
interesima svih graana i naroda. Ratovi, zloini i pustoenja u Bosni i Herce-
govini, i u svijetu, ubrzavaju ekoloke i drutvene katastrofe. Zajedniki je
interes ovjeanstva da se ratovi iskljue iz meuljudskih odnosa u dravama
i izmeu drava. Razumni, civilizovani ljudi mogu sukobe i usklaivanje
964
interesa da rjeavaju sporazumijevanjem koristei nauna i struna znanja i
iskustva. Upotreba sile opravdana je samo za spreavanje sile koja ugroava
ivot i prava ovjeka.
Borba samo za svoj narod, za svoju interesnu grupu, vodi ugroavanju
drugih, u sukobe, stradanja, zloine. Potovanje univerzalnih prava ovjeka
putokaz je za ostvarivanje drutva u kome vrijedi ivjeti.
Futuristi uvjerljivo, nauno utemeljeno, dokazuju kraj njutnovske
mehanistike paradigme linearnog rasta proizvodnje i standarda na osnovu
neobjavljenih prirodnih resursa (nafta, ugalj), kao i ogranienost obnovljivih, i
nunost neodloene transformacije ukupnih odnosa i razvoja civilizacije na
osnovu paradigme entropije (drugi zakon termodinamike), to je prioritetan
zadatak u narednom vijeku, da bi se sprijeilo neminovno propadanje i
produilo trajanje ljudske vrste, i mnogih drugih, na Zemlji. Strah me za
budunost ljudskog roda iji smo sastavni dio i za nae potomstvo iju sudbinu
odreuju ove generacije ako se ne sprijee destruktivna ponaanja ovjeka
neovjeka. I to je razlog i obaveza vie da se upoznaje istina o izvoritima i
motivacijama zloinaca za vrenje zloina i destrukcija bilo gdje, sa ciljem da
se pronalaze i sprovode preventivne aktivnosti za spreavanje njihovog
vladanja.
Za ekumenizam sveumlja i razliitosti u civilizovanom, civilnom drutvu,
umjesto vladajuih i ekumenizama jednoumlja i vraanja u varvarstvo, u
pakao.
965
Jasmina Kulauzovi
PROBLEMATIKA PREIVJELIH RTAVA RATNIH ZLOINA
KROZ PERSPEKTIVU PORODICE
Ratni zloini i porodica
Ratni zloin predstavlja povredu meunarodnog humanitarnog prava ili
ustaljenih zakona ratovanja, to povlai za sobom krivinu odgovornost.
Postoje tri grupe ratnih zloina: zloini protiv mira; krenje ustaljenih
zakonitosti ratovanja; i, zloini protiv ovjenosti. Uveliko je ve priznato da
su istorijski dogaaji u Bosni i Hercegovini predstavljali gnusno krenje
meunarodnog prava i zloin protiv mira. Prema tome proizilazi, openito
govorei, da se svi Bosanci mogu smatrati onima koji su preivjeli ratne
zloine.
Unutar te ire kategorije, moe se napraviti razlika meu onima koji su
direktno iskusili ratne zloine i onih koji nisu. Direktno iskusiti podrazu-
mijeva preivjele koji su pretrpjeli ili bili svjedoci bilo kakvih zloina, kao
npr. silovanja, muenja, etnikog ienja, nasilja nad civilima, masovnih
ubijanja i zatoenitva u koncentracionim logorima. Mnoge bosanske poro-
dice su direktno bile izloene ratnim zloinima. Skoro svaka bosanska poro-
dica ima barem jednoga lana porodice koji je direktno iskusio ratne zloine.
U ikagu, gradu sa 27.000 bosanskih izbjeglica, porodice se trude da
prihvate posljedice ratnih zloina. Porodice iz Bosne su preivjele etniko
ienje, politiko proganjanje, muenje, silovanje, ranjavanja, koncentracione
logore, glad, viestruke gubitke i sve druge mogue traume iz rata. Ove
porodice pokuavaju nadvladati svoja bolna iskustva, istovremeno nailazei na
pregrt problema prilikom prilagoavanja i potekoa zajednikih svim
raseljenim licima. Nakon to preivjeli Bosanci napuste svoju, ratom izmuenu
zemlju, nau se u situaciji u kojoj se moraju boriti sa nizom novih prepreka,
jednom kada ve dou u SAD. Za Bosance, familija je centar bosanskoga
966
ivota, kulture i drutva. Mnoge familije su bile raerupane, te je takav ogro-
man gubitak u znatnoj mjeri uticao na sve njih. U knjizi WHEN HISTORY IS
A NIGHTMARE - LIVES AND MEMORIES OF ETHNIC CLEANSING IN
BOSNIA-HERZEGOVINA (KAD ISTORIJA POSTANE MORA IVOT I
SJEANJA NA ETNIKO IENJE U BOSNI I HERCEGOVINI, 1999.),
Stiven Vejn (Stevan Waine) ilustruje koliko je neophodno istai kakve su
njihove posljedice iz perspektive porodice kada se govori o ratnim zloinima.
On kae: Za izbjeglice je njihova porodica postala jedina preostala drutvena
cjelina, jedini preostali dio njihovog uzdrmanog svijeta koji su napustili. to je
jo gore za mnoge preivjele, etniko ienje je takoe unitilo ili ozbiljno
naruilo njihovu porodicu, onakvu kakvu su oni poznavali. Muevi su bez ena,
ene bez mueva, roditelji bez djece i djeca bez roditelja, i sve druge mogue
konfiguracije nakon nenadomjestivog kidanja i praznine koja je nastala.
(Str. 69-70)
Vejn ide dalje da ukae koliko se potrebno usredsrediti na porodicu i kada
je rije o zdravstvenim uslugama u vezi sa mentalnim stanjem izbjeglica. On
dalje tvrdi da je susret sa cijelom porodicom esencijalan u okviru rada za
podrku i lijeenje trauma izbjeglica, jer je porodica najopipljiviji dio koji im
je jo preostao iz nekadanjeg ivota u Bosni (Vejn, 1999). Mnoge agencije
koje pruaju usluge, kao i programi za mentalno zdravlje izbjeglica fokusirale
su svoj rad na pojedince koji su pretrpjeli ratne zloine. Oni pruaju usluge
individualno osobama, umjesto cijeloj porodici. Te se usluge, konkretnije,
odnose na dijagnosticiranje i tretman PTSD kod pojedinaca. Ali, pored ovih
simptoma posttraumatskog stresa, mnogi od preivjelih nailaze na probleme
prilagoavanja i niz ostalih psihosocijalnih potekoa u vezi sa preseljavanjem.
Uticaj koji ratni zloini i posljedina borba preivljavanja imaju na porodicu
do sada nije bio prioritet na polju mentalnog zdravlja izbjeglica.
Pitanje da li da se usvoji pristup cijeloj porodici u tretmanu te proble-
matike, nije samo pitanje za strunjake za mentalno zdravlje. Advokati,
istraitelji ratnih zloina, posmatrai meunarodnog prava i novinari, svi
su oni ukljueni u istraivanje ratnih zloina poinjenih u Bosni i Hercegovini.
Na tom su putu, svi oni se suoavaju sa potekoama oko prikupljanja poda-
taka, evidencije dokaza i zapisa svjedoenja oevidaca. esto, ljudi sa kojima
se oni sastaju i koje sluaju i intervjuiu, odnosno zastupaju su sami preivjeli
ratne zloine ili su lanovi porodica rtava ratnih zloina koji su ili ubijeni ili
967
nestali. Da li bi pristup problematici sa stanovita porodice mogao da doprinese
njihovom boljem razumijevanju ratnih zloina i ljudi na koje oni utiu?
Porodice koje su preivjele ratne zloine
- Problemi u porodicama nastanjenim u ikagu i u Bosni i Hercegovini
Bosanske izbjeglice koje dolaze u ikago se suoavaju sa mnogim
potekoama i preprekama kada je u pitanju egzistencija preivjelih rtava
ratnih zloina. Serija istraivanja koju je proveo Vejn sa svojim saradnicima
meu Bosancima u ikagu koji su preivjeli ratne zloine, pokazala je da 75%
njih osjeaju znaajne simptome PTSD, dok priblino 8% tih istih osoba koristi
usluge slubi za mentalno zdravlje. Postoji nekoliko moguih razloga zbog
ega veina preivjelih rtava ratnih zloina ne trae medicinsku pomo: -
ogranien pristup uslugama, - otpor prema psihikom karakteru lijeenja, -
saznanje da si bolestan, - nedostatak informacija o postojeim uslugama, -
strah pred ponovnom traumatizacijom, - kao i nepoznavanje naina na koji
funkcionira sistem i grad.
Porodice u Bosni i Hercegovini se suoavaju sa mnogim drugim, ali isto
tako i sa nekoliko slinih prepreka. Porodice u Bosni su pod stresom, ne znaju
ta im budunost donosi, optereeni su nedostatkom finansijskih sredstava,
istovremeno se bore sa bolnim sjeanjima pokuavajui ih zaboraviti, to esto
sveukupno dovodi do nemogunosti komunikacije unutar jedne porodice. Rat
je oslabio porodicu, u smislu snage da izdri i da se adaptira na ivot nakon
rata, te jo i da prua emocionalnu podrku. Ovo je bio sluaj s mnogim
porodicama sa kojima sam se susrela i razgovarala u toku moga nedavnog
boravka u Bosni i Hercegovini. I porodice i zdravstveni radnici sa kojima sam
se sastala, otkrili su mi injenicu da je jedno osjeanje zajedniko svim porodi-
cama, a to je osjeanje nesigurnosti. Zajedniko im je i to da se svi osjeaju
umorni i da su na rubu emocionalne iscrpljenosti, zbog velikog broja dru-
tvenih i ekonomskih faktora, koji prevazilaze sve one predvidive fizike i
psihike faktore u vezi sa ratnim zloinima i njihovim psihikim posljedicama.
Meutim, postoji vrlo malo projekata iji je fokus bar minimalno usmje-
ren na porodicu. Realna slika je da je rad veine mentalno zdravstvenih
968
969
ustanova usmjeren na dijagnosticiranje i tretiranje osoba sa PTSD. Pored
toga, vrlo je malo strunih programa organizovanih od strane meunarodne
zajednice, s ciljem da obue bosanske zdravstvene radnike da se strunije
suoe sa traumama kao posljedicama ratnih zloina, tj. da stave porodicu kao
prioritet, na dnevni red svojih aktivnosti. Zauujua je stvar da, iako su
programi sa fokusom na porodicu rijetki, svi sa kojima sam razgovarala su
saglasni da, kada se govori o ratnim zloinima, definitivno postoji potreba za
pristupom problematici sa orijentacijom na porodicu.
Ratni zloini utiu na porodice na dva fundamentalna nivoa, bez obzira
na to gdje sada ive, u Bosni ili u SAD-u. Kada se efekti ratnih zloina odraze
na pojedince, oni se ustvari odraavaju u irem kontekstu na njihove porodice.
Pojedinci u jednoj porodici prolaze kroz traumu na linom nivou, i to
preivljavanje se i mora sagledati na tom osobnom nivou. Meutim, taj isti
pojedinac je dio ire grupe, ili porodice. Prema tome, efekti ratnih zloina se
moraju takoe sagledati i u odnosu na grupu ili porodicu. I sve dok pojedini
lanovi unutar familije preivljavaju posljedice ratnih zloina, porodica kao
cjelina istovremeno preivljava posljedice ratnih zloina na kolektivan nain.
Jedan primjer koji pokazuje na koji nain posljedice ratnih zloina utiu na
porodicu je sluaj Azra koja je preivjela Srebrenicu i iji je mu nestao i
smatra se mrtvim. Kao i druge ene iz Srebrenice, majke, supruge, sestre,
kerke i bake, Azra je bila svjedok nasilnom protjerivanju oko 8.000 muka-
raca, koje su srpski nacionalisti kasnije ubili na brutalan nain. M. Semjuels,
M. Kiou, S. Salki i Z. Ali (Samuels, Keough, Salki, Ali) ilustruju potrebu
za sagledavanjem problema iz perspektive porodice, ukazujui na Azru, koja
vie nema partnera u donoenju porodinih odluka.
1
Autori naglaavaju da
ona ne samo da mora samostalno odluivati za dobro svoje familije, nego joj
jo nedostaju sredstva i podrka, potrebni da bi obezbijedila ivot svojoj
porodici kakav ona to eli.
Ratni zloini su u Srebrenici oigledno bili poinjeni nad pojedincima,
ali su nesumnjivo imali uticaja na itave porodice. Porodice iz Srebrenice su
sada primorane da se suoavaju sa posljedicama ratnih zloina u direktnim
1
M. Samuels i dr. POTRAGA ZA NESTALIM TRAJNA TRAUMA BOSA-
NSKIH ENA KOJE TRAE ODGOVORE O SUDBINI NJIHOVIH NAJMILIJIH, u
zborniku radova: GRIJEH UTNJE- RIZIK GOVORA, Sarajevo, 1999, str. 103-108
i 443-448.
kontaktima sa strunjacima koji su ukljueni u istraivanje i dokumentovanje
ratnih zloina. ini se da su porodice iji su najdrai nestali, spremne da
saopte podatke o svojim najbliim koje su ratni zloini direktno pogodili
nadajui se da e to rezultirati barem nekim indicijama o tome gdje bi se
njihova tijela mogla pronai. esto oni sami moraju pokretati ili se ukljuiti u
sudske procese ije su im procedure strane. Azra, na primjer, nad kojom je
izvreno etniko ienje istjerivanjem iz vlastitog doma i koja sada moe biti
primorana da napusti kuu gdje trenutno stanuje, ukljuena je u sudski proces
koji e, nadati se, donijeti bolje rjeenje njenih stambenih problema.
Iako je situacija za bosanske porodice u ikagu bitno razliita od situacije
u kojoj se nalaze porodice u Bosni i Hercegovini, smatram da se ovoj proble-
matici mora pristupiti s gledita porodice u oba konteksta. Iskustvo naeg rada
sa stotinama bosanskih porodica u ikagu nauilo nas je i pokazalo potrebu za
ovakvim pristupom. Da bismo to postigli, u prilog tome slijedi niz zajednikih
problema sa kojima se suoavaju porodice u ikagu koje su preivjele ratne
zloine.
Problemi na koje nailaze porodice preivjelih rtava ratnih zloina
U ikagu, porodice onih Bosanaca koji su preivjeli ratne zloine nailaze
na razne prepreke koje ih spreavaju da, u sluaju potrebe, prime neophodnu
pomo. Isto se tako suoavaju sa mnogim problemima koji izuzetno oteavaju
njihovo prilagoavanje na ameriki nain ivota i prihvatanje situacije nakon
linih iskustava sa ratnim zloinima. Jedan od zajednikih problema skoro svih
preivjelih Bosanaca u ikagu je ogranien pristup ovim uslugama. Barijere
koje su ili kulturne ili drutveno-ekonomske prirode obezbjeuju Bosancima
minimalnu dostupnost i koritenje ovih usluga. U tom smislu se preivjeli
Bosanci suoavaju sa nedostatkom informacija. Informacije o uslugama koje
stoje na raspolaganju preivjelim izbjeglicama postoje. U stvarnosti, mogu-
nost dobijanja informacija o svim tim uslugama je relativno oskudna.
Bosanske porodice nisu upoznate sa injenicama o tome koje usluge uope
postoje, koje su usluge njima dostupne i koje su za njihove potrebe najpo-
godnije. Trei problem, zajedniki svim bosanskim porodicama preivjelih u
ikagu je njihova izolacija od ostalih bosanskih familija. Kada prvobitno
970
stignu, ove se porodice esto izoliraju od drugih Bosanaca, a neke ostanu
osamljene jo dugo vremena. Ova injenica, takoe moe uticati na mogunost
dobijanja adekvatnih informacija, a kao posljedica toga, naravno, i na njihovo
ukupno poznavanje situacije u vezi sa brojem i vrstama usluga koje stoje
Bosancima na raspolaganju.
Drugi problem koji je blizak bosanskim familijama je stigma protiv
stanja mentalnog zdravlja. Bosanci tradicionalno posmatraju mentalno
zdravlje kroz prizmu shvatanja koje se odnosi samo na bolesne ili lude
ljude. Veoma se vrsto opiru pomisli da bi oni sami ili neko od lanova njihove
porodice mogao trebati mentalnu zdravstvenu pomo. tavie, zbog takvih
porodinih vjerovanja u pogledu psihikog zdravlja, bosanske familije su
stekle takvu odbojnost prema traenju mentalne zdravstvene pomoi.
Problem prilagoavanja je sljedei zajedniki problem za sve bosanske
familije u ikagu. Porodice nailaze na mnogobrojne probleme u fazi prilago-
avanja u pogledu komunikacije sa drugim ljudima, nalaenja posla u okviru
vlastite profesije, probleme u znanju jezika, stanovanju i kolovanju, obezbje-
enju novca, dobijanju odgovarajue zdravstvene zatite, prevoza i sveuku-
pnog adaptiranja na ivot u Americi. Ove potekoe mogu biti nesnoljive za
porodice, te ih bukvalno mogu dovesti do ruba kada je u pitanju izdrljivost
i njihov opstanak. Ovo ni u kom sluaju ne predstavlja iznenaenje kada se
zna da porodice prolaze kroz sve ove problematine situacije dok se u isto
vrijeme jo uvijek suoavaju sa posljedicama ratnih zloina.
Jo jedan problem sa kojim se suoavaju porodice preivjelih Bosanaca je
nedostatak sredstava za pomo. Ovo se usko nadovezuje na problem njihove
izoliranosti i nedostupnosti informacija, kao to je prethodno ve spomenuto.
Porodice preivjelih u ikagu se mue da obezbijede sredstva koja bi im
pomogla u rjeavanju problema. Prave potekoe nastaju onda kada ljudi
konano i dou do informacija, ali ne znaju ta s njima da urade niti kako da
ih realiziraju. Obino je pravi razlog nedostatak sredstava za pomo porodici.
Najvie se to ogleda na polju dobivanja pravne pomoi, traenja prevodilaca
za komuniciranje sa predstavnicima nebosanskih slubi, otvaranja procesa
traenja i lociranja nestalih lanova familije, poznavanja naina zatite prava,
kao i pronalaenja naina za dobijanje ovjera i dozvola za bavljenje vlastitom
profesijom. Realna je situacija da e svaka familija prije ili kasnije trebati ovu
ili slinu vrstu pomoi. Naalost, zaista ne postoji jedna organizirana socijalna
971
mrea za pomo porodicama kod rjeavanja ovakvih problema i suoavanja sa
slinim potekoama. I zato, naroito sam zabrinuta to se sva gore navedena
problematika posmatra uglavnom sa stanovita pojedinaca.
Kljune pretpostavke pristupa problematici sa stanovita porodice
Definirali smo sedam pretpostavki ili miljenja za koja mislimo da su
vana u pogledu sagledavanja problema sa stanovita porodice i koja slue kao
okvir za CAFES-ove intervencije. Jedno od generalnih pretpostavki je saz-
nanje da su bosanske familije jake i ak da jo mogu ojaati. Mi smatramo da
priznavanje izdrljivosti jedne porodice rezultira perspektivnijom filozofijom
razmiljanja i pristupa problematici porodice s vie optimistike take gledita.
Ovo se razlikuje od opeg miljenja koje zastupaju zdravstveni strunjaci da su
familije pogoene ratnim zloinima koje trae pomo bolesne, ranjive i
bespomone. Mi vjerujemo da porodice nisu bespomone, one su ostale
onoliko snane koliko je to bilo mogue prolazei kroz sve ivotne tegobe iz
ega jo uvijek mogu crpiti svoju naslijeenu snagu i izgraditi novu kako bi
nastavili dalje.
Vjerovanje da porodice prolaze kroz prelazni period ili osjetljiva
vremena, kada se snaga jedne porodice iskuava pred tegobnom stvarnou
kao to je rat, trauma i raseljavanje, predstavlja jo jednu pretpostavku koja
zagovara pristup problematici sa stanovita porodice. Mi vjerujemo da tokom
takvih perioda porodice mogu drati pod kontrolom na pozitivniji nain
injenicu da se nalaze u prelaznom periodu razmiljajui o budunosti i
prerasporeujui svoje gubitke, prekretnice i traumatina iskustva u uvjerenje
da je porodica kao snana cjelina stavljena pred iskuenje.
Usko vezana je i pretpostavka o izdrljivosti jedne porodice i nae ubje-
enje da snaga jedne porodice lei u njenoj sposobnosti da ostane ujedinjena
tokom nepodnoljivih tekoa. Ovo vjerovanje pretpostavlja da porodica moe
funkcionirati kao jedinstvena grupa ili jedinica da bi na pozitivan nain
odgovorila na nove zahtjeve koji se pred nju stavljaju i time i dalje promoviraju
snagu porodine cjeline.
Jedna od pretpostavki se odnosi na sisteme porodinog vjerovanja, koje
mi smatramo kljunim u kreiranju interpretacije znaenja porodinog iskustva
972
preivljavanja pogubnih situacija i raseljavanja. Zbog injenice da porodice
mogu koristiti svoje sisteme ubjeenja kao okvir unutar kojega mogu razmi-
ljati o promjenama u svom ivotu, smatramo da ta ubjeenja treba da budu
fleksibilna. Mi vjerujemo da se porodice mogu usmjeriti i prema novo-
steenim ubjeenjima, kao i onim starim, koja su izgubljena kroz doivljene
traume i koja treba da se iznova rehabilituju, uz nastojanje da se uklope u
njihov sadanji kontekst porodinog ivota.
Znaaj identiteta porodice, kao i nae vjerovanje da porodice moraju
pokuati stei jasnu sliku o tome ta one predstavljaju ili ta su nekada bile,
jedna je od pretpostavki u prilog pristupu problematici sa stanovita porodice.
Ova pretpostavka se bazira na ideji da identitet porodice moe pomoi
porodicama da krenu naprijed. Bosanske porodice koje su preivjele ratne
zloine, traume i raseljenja, shvataju vrlo esto da one vie nisu iste kao to su
nekada bile. Imajui to u vidu, porodice mogu nai razne puteve kako da
zadre dio svoga linog identiteta i kako da ga uklope u sadanji kontekst
realnosti, kako bi sebi razjasnili ta su i ko su sada kao porodica.
Komunikacija unutar porodice je predmet sljedee pretpostavke koju
smo idendificirali. Smatramo da je efikasna komunikacija unutar porodice
vitalna za opstanak i prilagoavanje jedne porodice. Poto komunikacija pred
licem novih i tekih iskustava moe biti oteana, ideja je da se postigne jedna
vrsta ravnotee u porodici izmeu oajanja zbog prolih trauma i gubitaka,
ivljenja u sadanjosti i nade u bolju budunost. Familije mogu zajedniki
odluiti koja pravila treba potivati prilikom komuniciranja, a koja bi obogatila
njihovu komunikaciju i promovisala zdrave odnose meu lanovima porodice.
Jo jedna pretpostavka koja naglaava vanost pristupa problematici s
gledita porodice je izolacija porodica nakon rata, trauma, raseljavanja i
preseljavanja. Mi vjerujemo da ako se jedne porodice mogu povezati sa drugim
porodicama i mogu saznati o uslugama koje postoje i koje se nude, njihova
mrea socijalne podrke e se proiriti, to e im omoguiti iru bazu podrke
iz koje mogu crpiti tokom perioda svoga prilagoavanja. Kada stignu u
ikago, preivjeli Bosanci su veoma izolovani. Vrlo esto, oni ostaju tako
izolirani dugi vremenski period. Pored toga, mnoge porodice preivjelih
nemaju dostupa informacijama o uslugama koje su im na raspolaganju u ovom
gradu i koje bi im bile od pomoi. Ali, ako se porodice preivjelih poveu
meusobno i sa agencijama koje pruaju te usluge, njihova bi se izolacija
973
smanjila, oni bi stekli vie izvora beneficija za svoje porodice, a time e stei
i vie prilike da razmijene iskustva i informacije sa drugim porodicama prei-
vjelih koje prolaze kroz sline situacije.
Pomo porodicama preivjelih rtava ratnih zloina kroz pristup
porodici
Pristup problematici sa stanovita porodice kao to se ovdje primjenjuje u
odnosu na preivjele rtve ratnih zloina, bazira se na ideji da porodica kao
jedna jedinica prolazi kroz svoj posebni proces iscjeljenja i pomirenja kada je
rije o sposobnosti prihvatanja posljedica ratnih zloina. CAFES-ov projekat
Bosanska porodica je jedinstven po tome to tretira posljedice ratnih zloina u
odnosu na iri kontekst porodice. CAFES je interventna sluba, koju je stvorio
dr. Stiven Vejn (Dr. Stevan Weine) sa Univerziteta Ilinois u ikagu (University
of Illinois, Chicago), a koju uveliko podrava Nacionalni institut za mentalno
zdravlje (National Institute of Mental Health). CAFES (Coffee and Family
Education and Support) Agencija za podrku i odgoj porodice uz kafu),
nastala je na vjerovanju da su, uprkos njihovim traumatinim iskustvima,
viestrukim gubicima, prekretnicama i potekoama na koje nailaze u fazi
prilagoavanja, porodice preivjelih Bosanaca ostale i dalje nasljedno jake i
otporne, i da se mogu koristiti tom uroenom snagom u borbi sa posljedicama
ratnih zloina.
Rjeavanjem problema zajedno sa svim lanovima familija, mi im
pokuavamo pomoi da prevaziu prepreke ukljuivanjem u projekat. Ruko-
vodioci naih grupa u CAFES-u su obueni da pomognu familijama da rijee
neke od potekoa, koje ih spreavaju da se ukljue u na program. Naa ideja
je da rjeavanjem problema jedne porodice, mi im u osnovi ukazujemo na
tehniku rjeavanja problema, a koju e, kako se nadamo, oni dalje primjenjivati
u ostalim sferama svoga ivota. Drugi nain na koji pruamo pomo porodi-
cama preivjelih je taj to ih informiemo o uslugama i mehanizmima koji se
pruaju u cilju zadovoljenja njihovih potreba. Tako su sada nae familije u
mogunosti da proslijede ove iste informacije drugim porodicama. Najee ih
zanimaju informacije koje se odnose na medicinske i mentalno-zdravstvene
usluge, zapoljavanje, obrazovanje, prava izbjeglica, dravnu pomo, pravna
pitanja i pronalaenje nestalih lanova porodice.
974
Pokuavamo takoe povezati familije jedne s drugima. Tokom naih
grupnih seansi u CAFES-u, familije su u prilici da se susretnu sa drugim
familijama sa kojima dijele ista iskustva. Cilj nam je da u biti pomognemo
da ove familije proire svoj krug drutva, smanje svoju izolaciju i iniciraju
uzajamnu podrku. Novopreseljene familije tako mogu da ue od onih koje
su ve stekle nekakvo iskustvo. Na taj nain, same familije postaju za grupu
najznaajniji izvor meusobne podrke i razmjene informacija.
Mi isto tako nastojimo da obrazujemo familije u smislu kako da koriste
svoje vlastite snage kroz svakodnevnu borbu, ukazujui im na njihovu uroenu
snagu, te pokazujui im u kojoj su je mjeri oni do sada koristili, i kako da je i
dalje koriste za dobrobit svoje familije. Grupa omoguava uesnicima da se
kroz razgovor sjete vremena kad je njihova porodica morala ostati najjaa i
ohrabruje ih da tu istu filozofiju primijene i sada pri rjeavanju svojih tekuih
problema i potekoa. Pored toga, trudimo se uticati na familije da zauzmu
optimistiki stav i da se okrenu ka budunosti. Tokom grupnih rasprava vodi-
telji grupa pomau porodicama da sagledaju i stave naizgled nerjeive
probleme u perspektivu. Naglaavajui snagu jedne porodice, pokazujui im
tehniku rjeavanja problema, dajui im potrebne informacije, i, odravajui
orijentaciju cijele grupe prema budunosti, svaka porodica se naui da promi-
jeni stav prema svojim problemima i da im pristupi sa mnogo pozitivnije strane
gledita.
Mi smo pomogli mnogim porodicama preivjelih Bosanaca i mislimo da
jo mnogima moemo pomoi, stavljajui svakako naglasak nae intevencije
na porodicu. Naim uslugama, preko CAFES-a, porodici se obezbjeuje forum
za dobijanje i razmjenu informacija, diskusiju o njenim potrebama i njenim
brigama, za sklapanje prijateljstava i iznalaenje pristupanih sredstava, kao i
pruanje i primanje emocionalne podrke. Na ovaj su nain grupe postale
znaajan izvor podrke za porodice preivjelih, koje inae, kako nam sami
kau, nemaju nikakvu drugu vrstu podrke niti pomoi.
Primjena ovakvog pristupa ili razvoj novih intervencija
Rad CAFES-a i slinih slubi usmjerava panju na potrebe porodica
koje su preivjele ratne zloine posebno izbjeglica. Zbog prirode njihovog
975
976
statusa kao izbjeglica, svi se preivjeli Bosanci mogu smatrati ljudima koji su
preivjeli ratne zloine, ali intervencije i inicijative koje se direktno odnose na
sloene i specifine potrebe preivjelih Bosanaca (kao to je ve razmotreno),
na koje su uticali ratni zloini treba da se i dalje istrauju i razvijaju. Preivjeli
koji su zbog ratnih zloina izgubili nekog bliskog lana svoje porodice
(ukljuujui dijete ili supruga), doivjeli ili bili svjedoci silovanja i muenja,
bili zatvoreni u koncentracionom logoru, imaju potrebu za mnogo specifi-
nijim uslugama i dodatnom podrkom, kako bi se mogli uhvatiti ukotac sa
posljedicama ratnih zloina. Uvjereni smo da se intervencije ili pristupi sa
fokusom na porodicu moraju i dalje razvijati da bi odgovorili specifinim
potrebama ove kategorije preivjelih rtava ratnih zloina na taj nain to e im
se omoguiti dodatna podrka i sredstva koja su im potrebna.
Razmatrajui psiho-socijalnu podrku enama koje su bile rtve seksu-
alnog napastovanja u toku rata u Bosni i Hercegovini
2
Mujo Haskovi
naglaava vanost postojanja drutvenih veza i njihovu ulogu kod pomoi
onim enama koje su preivjele silovanja, kako bi mogle ivjeti dalje sa svojim
traumama. Haskovi naglaava da socijalna podrka, esencijalna za prihva-
tanje stvarnosti, obino dolazi od strane porodice. On dalje sugerira da pomo
porodicama treba usmjeriti u pravcu njihovog obuavanja, tako da one same
mogu na odgovarajui nain ispuniti svoju ulogu pruanja podrke kao
primarne socijalne mree preivjelim rtvama ratnih zloina.
3
Obuavajui
lanove porodice kako da budu tolerantni jedni prema drugima i kako da
potuju pojedince i njihovu samostalnost, porodice mogu postajati jaa mrea
drutvene podrke svojim vlastitim lanovima koji direktno prolaze kroz
proces prebroavanja posljedica ratnih zloina. A tamo gdje su i drutvene
organizacije za pomo i porodina struktura unitene, Haskovi naglaava
potrebu da se stvore nove mree socijalnih veza za podrku, kako bi se
pomoglo preivjelim rtvama ratnih zloina, posebno preivjelim rtvama
silovanja. U istom se smislu razni programi mogu modificirati odnosno kreirati
tako da ukljuuju temu i cilj/zadatak razvoja ili izgradnje socijalnih mrea
za pomo preivjelim rtvama ratnih zloina.
2
Dr. Mujo Haskovi, PSIHO-SOCIJALNA PODRKA ENAMA RTVAMA
SEKSUALNOG NASILJA TOKOM RATA U BOSNI I HERCEGOVINI, u zborniku
radova Meunarodne konferencije Krenje ljudskih prava ena u BiH, GRIJEH
UTNJE RIZIK GOVORA, Sarajevo, 1999, str. 191-200 i 533-542.
3
Isto.
Samjuels i dr. u navedenom radu raspravljaju o podrci porodicama u
pogledu preivljavanja ratnih zloina navodei da su ...dodatne usluge i
pomo moda potrebne da se prevaziu ovakve situacije, koje su ostavile
toliko mnogo pojedinaca i porodica bez mogunosti da udovolje osnovnim
ljudskim potrebama, da napreduju, da krenu naprijed i da prosperiraju
(str. 108 i 448.). Oni dalje tvrde da postoji neosporna potreba da se odrede i
obezbijede izvori i sredstva za pomo enama i porodicama, koje se jo uvijek
ue kako da prihvate sadanjost u tako tekim okolnostima. Na osnovu svega
ovoga, potrebno je razmotriti mogunost za razvoj ili novih inicijativa ili
modifikaciju starih programa u cilju obezbjeenja tih dodatnih resursa i
mehanizama podrke porodicama. Dodatni resursi i pomo takvim preivjelim
rtvama mogu se pruiti u vidu grupa za podrku domainstvima sa jednim
roditeljem, ljudima koji su preivjeli muenja, porodicama iji su pojedini
lanovi nestali ili ubijeni, ili enama iz krajeva kao to je Srebrenica, koje jo
uvijek pokuavaju nai svoje najdrae kojih nema.
Mogue je organizirati informativne skupove, odnosno grupe na kojima
bi se porodicama saoptavale konkretne informacije u vezi sa brojnim
pitanjima, te na kojima bi se porodice pripremale za susrete sa ispitivaima,
posmatraima meunarodnog prava, advokatima i piscima. Razgovori sa
ispitivaima, novinarima i sa advokatima, pokretanje sudskih procesa,
zastupanje samih sebe i svoje stvari i spoznavanje svojih prava u okviru
sistema humanitarnog prava mogu biti jedan od primarnih fokusa intervencija
porodicama koje se odnose na potrebe preivjelih rtava ratnih zloina. Rad na
ovom polju moe konano dovesti do osjeanja rjeenja za porodice kojima su
lanovi nestali, te mogu donijeti odgovore na pitanja u vezi sa pravima poro-
dica i zakona.
Pored toga, pristup s naglaskom na porodicu bi trebalo da se usvoji od
strane profesionalaca koji istrauju, biljee odnosno izuavaju ratne zloine,
kao i od strane onih koji zastupaju preivjele. Profesionalne grupe trebalo bi
da razmotre uvrtavanje tretiranja problematike sa orijentacijom iz perspektive
porodice u tekue protokole i praksu koja se primjenjuje prilikom voenja
istraga i sudskih procesa. Obuavanje ovih strunih grupa da prihvate perspe-
ktivu porodice i da preoblikuju svoj rad unutar konteksta porodice moe
dovesti do atmosfere sa vie podrke i razumijevanja preivjelih prilikom
njihovih susreta sa tim strunjacima. Ovo bi moglo ubrzati sveukupan proces
977
utvrivanja injenica. tavie, usvajanje ovog pristupa moe pomoi stru-
njacima da sagledaju svoj rad i njegov znaaj u odnosu na to koliku vanost
ima u iznalaenju istine i pravde. Po pravilu, oni postaju zastupnici preivjelih
rtava ratnih zloina i nastavak njihovog zastupnikog rada pomae da se
definie njihova vlastita uloga na polju meunarodnog prava i zatite ljudskih
prava. Kao zakljuak, kada se potrebe i snage jedne porodice tretiraju na prvom
mjestu, bolje su anse da se postigne vie efekta u pruanju pomoi preivjelim
rtvama ratnih zloina.
978
Heidi Rudolf
TRAUMATIZIRANJE PORICANJEM I IGNORISANJEM
OD STRANE ZAPADA
Uvod
Teme koje su organizatori Konferencije definirali, ostaju prije svega u
domenu kompetencija onih koji su preivjeli i pretrpjeli poinjene zloine i
genocid, bilo direktno ili indirektno kao njihovi krvni srodnici. Teza mog
referata je da je Bosna i Hercegovina konstantno traumatizirana i kroz
poricanje i ignorisanje teke tragedije i zloina od strane zapadnih zemalja;
te da je ova zemlja zbog toga, ponovo muena, deportovana, silovana,
prognana i osporavana. U svakom sluaju, ovo je moja osobna teza, na koji
nain ja razumijevam novi, savremeni nauni pristup ovoj problematici. Pa
ipak sam obavila mnoge razgovore sa svjedocima, sa bivim zatvorenicima
koncentracionih logora i sa silovanim enama, u toku kojih sam sluala o
uasnim i gnusnim zloinima, kao to je silovanje trinaestogodinje djevojice
koja je nakon toga ostavljena da iskrvari na smrt, ili pak ubistvo jednog mladia
koga su obukli u zapaljenu automobilsku gumu. Sluala sam o tome kako su
mlade ljude prisiljavali da zubima otkidaju genitalije jedni drugima prije nego
to ih ubiju, itd, i tako dalje.
Nakon to sam obavila intervjue sa svjedocima, morala sam obraditi
sve uase koje su mi oni prezentirali. Tek nakon toga, na osnovu njihovih
izjava, izvukla sam pravne i politike zakljuke. Pored toga, moj glavni
zadatak proteklih godina je bio kako politike, tako i psiholoke i socijalno-
kulturne prirode: usmjeravanje panje javnosti na rane, koje smo mi, pripa-
dnici Zapada, nanijeli rtvama ratnih zloina kako u vrijeme nastanka ovih
zlodjela, tako i danas. Prevashodno zbog nae indiferentnosti i zbog nedostatka
ljudske i politike volje da se suoimo sa injenicama. Da ih identifikujemo,
te da iz njih izvuemo potrebne zakljuke i da, shodno tome, preduzmemo
neophodne korake. U tom cilju, ja u pokuati povezati prolost i sadanjost
979
jednom crvenom niti da bih pokazala do koje mjere zapadni dio svijeta dijeli
odgovornost za zloine sve do dananjeg dana (ovaj put, naroitu panju sam
usmjerila na Bosansku krajinu).
Zbog ega smo mi oduvijek uljepavali, poricali i sakrivali injenice?
Zapad je izgubio priliku vrijednu zlata da oivotvori principe novog
svjetskog poretka, za koji tvrdimo da je na. Bar ukoliko se to odnosi na
odgovornost, pravdu, ljudsko angaovanje i afirmaciju etnikih, kulturnih i
religioznih razliitosti.
Istina o agresiji koju su poinile i srpska i hrvatska strana se otpo-
etka poricala. Zapad se izraavao u okviru ope terminologije graanskog
rata. Upotreba takve generalne terminologije nije bez osnova; uvijek se koristi
iz odreenih razloga, ali iznad svega ima tano odreene ciljeve. Ovo se odnosi
na sve proiene termine u vezi sa ratom, kao to to pokazuju slijedei
primjeri.
Graanski rat umjesto odbrambeni rat protiv agresije
U graanskom ratu niko ne smije, niti moe intervenisati izvana.
Meunarodni poredak zabranjuje bilo kakva uplitanja u unutranje poslove
jedne suverene drave. U to vrijeme, to je predstavljalo pogodan izgovor da
se nita ne uini... Meutim, ako neka jaa vojna snaga izvri napad izvana, u
tom se sluaju mora intervenisati bez obzira na to da li nam se to svia ili ne...
Ova terminologija ima i preventivni efekat: nakon rata protiv agresije,
agresor e biti odgovoran za svoja djela dok se u graanskom ratu nikada sa
sigurnou ne moe rei ko zapravo snosi najveu odgovornost... Na taj nain
svijet moe izbjei svoju odgovornost te sauvati relativno istu savjest...
Etniko ienje umjesto genocid
Etniko ienje kao termin sam po sebi krije svoje istinsko znaenje:
istoa ima pozitivne konotacije. Svi joj mi teimo. to se tie rijei etniko,
ona je u modi (na primjer etno-izgled)... Da je in genocida kao takav bio
priznat od strane nadlenih meunarodnih faktora, njegovi poinitelji bi morali
980
biti sa znatno vie napora otkriveni i osueni. Ne bi bili u mogunosti da
nesmetano lutaju naokolo te jo i da kao, na primjer, u Prijedoru, Kozarcu i
drugim mjestima obavljaju zvanine dunosti gradonaelnika ili upravitelja
kola... Da je genocid priznat, njegove rtve ne bi mogle biti ni vraene u
zemlju, niti nasilno upuene u izgnanstvo.
Stereotipi i zablude
Ljevica, koja je bila na strani Srba skoro do samoga kraja, sakrivala
se iza mitskih rijei: Srbi su drugovi te su zato napadnuti od strane faista i
Muslimana. Raniji drugovi ljeviari ni u kom sluaju nisu mogli biti nacio-
nalistiki poinitelji genocida. Takvi i slini stavovi su se naroito oigledno
manifestovali u toku priprema zasjedanja naeg Suda.
1
Zbog toga nije bilo ni
ljeviara ni pacifista da mariraju ulicama u znak podrke bosanskim
Muslimanima i da zahtijevaju njihovu zatitu od genocida. Oigledno, ovaj
problem njima nije bio vrijedan panje. A po mom miljenju, stav ove gru-
pacije je cinian i nehuman. tavie, kada je NATO bacio bombe na Srbiju,
oni su demonstrirali ulicama protestujui protiv NATO pakta. Optuivali su
NATO da je genocidni ratni huka. Tek su se u tom trenutku junaka srca
probudila. Ovo je izvanredno hipokritsko ponaanje posebno od strane onih
ljudi koji pretenduju na humanizam kao na svoj prerogativ. Upravo je ovaj
postulat trebalo da ih podstakne da se i duom i tijelom angauju u korist rtava
sve dok je rat u Bosni trajao.
Svi ovakvi stavovi jo uvijek izuzetno oteavaju istinsku promjenu u
Srbiji, jer uope ne utiu na vlade Zapada da kritiki sagledaju svoju politiku
prema Bosni.
1
Stalni tribunal naroda iz Rima (Permanent Peoples Tribunal Rome). Blie o
Sudu vidi Hajdi Rudolf SMISAO, CILJ I REZULTATI JEDNOG NEDRAVNOG
TRIBUNALA. Dva zasjedanja (u Bernu februara i Barseloni od 7. do 11. decembra 1995.
Sud je posvetio ratovima u bivoj Jugoslaviji i donio presudu u kojoj je SR Jugoslavija,
izmeu ostalog, osuena i za agresiju na Republiku Bosnu i Hercegovinu i zloin geno-
cida nad Bonjacima. Vidi: GENOCID U BOSNI I HERCEGOVINI 19911995, Sara-
jevo 1997. str. 558-562 i 755-761.
981
Srpska magla i mrea lai tokom rata...
(Ne gledaj, ne sluaj, ne govori, ne radi nita)
Ovo su razlozi zbog kojih bih, nakon preciznog ispitivanja izvjetaja
sredstava informisanja i zapisnika UN-a (prolih i sadanjih), eljela formu-
lirati slijedeu tezu: Voe zapadnih zemalja, koji su morali intervenirati jo u
toku rata u korist zatvorenika koncentracionih logora i rtava silovanja i
genocida, nisu to htjeli niti uti niti vidjeti jednostavno zato to nisu eljeli
nikakvu interveniju. I sve to uprkos tome to je trenutna intervencija trebalo
da bude hitna i neophodna na osnovu injenice da su Srbi napali Bosnu kao
suverenu zemlju-lanicu UN-a. Sagledati i suoiti se sa istinom bi imalo
takve posljedice koje niko nije namjeravao izazvati.
Ameriki je predsjednik u raznim televizijskim i novinskim intervjuima
isticao vojne razloge iza ovakve utnje: Ni jedan Amerikanac nee poginuti u
Bosni ili za Bosnu - i Evropljani su preutno zauzeli isto stanovite. Do danas
niko nije elio niti iko eli priznati na politiki opravdani nain da su ciljevi
srpskih i hrvatskih lidera, odgovornih za genocid i njegove posljedice po
bosanske Muslimane dovele do prvog genocida nakon Drugog svjetskog
rata.
utnja i pasivnost zapadnih vlada se nastavila i nakon zavretka rata. Oni
nisu eljeli da Armija RBiH i Hrvatska vojska oslobode Prijedor. Koncentra-
cione logore i masovne grobnice namjeravali su otvarati malo po malo, kako
bi odravali tetu unutar dozvoljenih granica. Sve do sada nikako nisam bila
u mogunosti interpretirati zvaninu svjetsku politiku na bilo koji drugi
nain.
Nikako drugaije ne bi bilo mogue razumjeti zato su mnogobrojna
medijska sredstva u zapadnim zemljama, i to uglavnom ljeviarska, tako
uporno nastojala postii takozvanu ravnoteu informacija. Vijesti o uasnim
ratnim zloinima Srba i Hrvata su kao protutea bile popraene intervjuima i
lancima o ili sa srpskim i hrvatskim politiarima, piscima itd. kao i sa
izjavama rtava nekih rijetkih prekraja koje je muslimanska strana poinila.
Mnogi istoriari su podravali ove medijske kampanje (kao npr. prof.
Tomas Flajner [Thomas Fleiner], izmeu ostalih), ali uglavnom su to bili Srbi
i Hrvati koji su ve decenijama ivjeli na Zapadu i kojima su mediji omogu-
982
avali da bez ikakvih potekoa mogu prenijeti putem medija svoje zamagljene
teorije, a tako i na organe koji donose politike odluke. Osobno sam bila u
prilici da nekoliko puta prisustvujem sastancima visokih vladinih zvaninika i
bila sam svaki put iznova okirana pristrasnim podacima na osnovu kojih su
oni zasnivali svoju aktivnost i konstantno nepovjerenje u pogledu rtava. To je
upravo i razlog zbog ega je trebalo proi dugo vremena prije nego to su ove
rtve velikoduno primljene u zemljama Zapada.
Prigodan izgovor za teoriju ravnotee zloina...
Pojedinanih, neorganiziranih zloina bilo je i od strane pripadnika
OS Republike BiH koja se branila. Pria o Fikretu Abdiu je bila vrlo pogodna
da se dokae da su sve strane u sukobu poinile jednake grozote i zloine.
Musliman koji sarauje sa izvriteljima zloina, poinje tretirati svoj soj na
isti nain na koji se prema njemu odnose agresori te jo i nailazi na nekakvu
podrku kod dijela stanovnitva. Ne elim umanjivati grozne inove Abdievih
trupa. On je vrlo izvjesno ratni zloinac i njemu se mora suditi u Hagu za
poinjene zloine. Nezgodno je samo to to je on u javnom mnijenju postao
zgodan izgovor: Vidite, svi su oni poinili masakre, sve tri etnike grupe su
iste. Iako ovakva izjava zaudara do neba, neprekidno se ponavljala. To je
jo jednom potvrdilo da su mnogi kreatori politike implicitno ili eksplicitno
vodili kulturni rat i krstake pohode protiv islama, tako da Muslimani, koji ne
mogu protiv toga nita uiniti, postaju rtvama i po drugi put.
I jo uvijek, zakoni i politika naih medija dozvoljavaju srpskoj propa-
gandi da se nastavlja i iri elektronskom potom po internetu. (Uporedi -
Posljednji propagandni napadi i zloupotreba elektronskih adresa na sajtu
Srebrenica lae i Kosovo lae iz jula 2002./Kosova Infopunkt, balcab,
Basler Zeitung - BAZ, Journalists, itd.)
Narod koji porie rtve koncentracionih logora i silovanja
Tokom rata dva su dogaaja uzdrmala graane naih zemalja iz njihove
letargije, privlaei panju javnosti na konflikt koji se i dalje nastavlja i
tjerajui njihove vlade da svaka odvojeno preduzme korake:
983
Slike i izvjetaji Roja Gatmana (Roy Gutman) o uasima koncen-
tracionog kampa u Trnopolju i
Izvjetaji o hiljadama viestruko silovanih ena koje je objavio Doku-
mentacijski centar o ratnim zloinima u Zenici.
Oba su probudila sjeanja na nacistiki teror tokom Drugog svjetskog
rata.
Ova su dva, posebno uasna aspekta genocida, izazvala najodvratnije
reakcije klevetanja koje su do dananjih dana ikada viene, a koje su prirodno
dovele do novih trauma.
Novinari lijevog krila, koji su tvrdili za sebe da su manje pristrasni i da
su profesionalno korektniji nego ostali, a iznad svega da su anti-militaristiki
nastrojeni, za mir i pravednu stvar (u vicarskoj, na primjer, Weltwoche i
Wochenzeitung izriito su istupili u ovom smislu, a ostali sa vie diskrecije).
Oni su demaskirali Roja Gatmana, optuivi ga za proislamsku propa-
gandu. Muslimani na slikama iz Trnopolja postaju Srbi oboljeli od tube-
rkuloze! Zamislite kako su se morale osjeati osobe kojih se to direktno ticalo.
Ljudska bia muena, silovana i poniavana na nezamislive naine, a
sve samo zbog svoga porijekla i svoje vjere. Narod izgladnjen i omravljen
do neprepoznatljivosti se u glasilima jednostavno naziva bolesnim
pripadnicima agresorske i zloinake strane. Sve to, uprkos njihovim
evidentnim stradanjima. A to je jo i gore, sve se to zbilo u dravi o kojoj
su mislili kao o sigurnoj luci spasa i u kojoj su se smatrali prihvaenim.
Ovakvim postupcima smo mi sami nametnuli novi uas rtvama i
doprinijeli teini njihovih trauma. Ne kaem ovo laka srca, jer jednom sam
provela po tri sata u uredima dva dotina urednika, zajedno sa grupom bivih
logoraa, meu kojima je bio i jedan ovjek koji se mogao prepoznati na
slikama Roja Gatmana. Unato prisustvu ovih rtava, nisam mogla izbjei
da neznanje i arogancija urednikog osoblja jo jednom ne povrijede u srce
ljudskog dostojanstva rtve bive zatvorenike koncentracionih logora.
Sjeam se ovjeka sa slike. Tokom razgovora je sjedio pored mene i oigle-
dno fiziki i psihiki izmuen i nanovo slomljen rekao je: Ja sam ovaj
ovjek na slici, ak iako me ne prepoznajete. Ja nisam Srbin, ja sam Musli-
man. Ovi ljudi jo uvijek nose rane koje su zadobili po drugi put u naoj
zemlji.
984
Planirano masovno silovanje muslimanskih ena (i mukaraca u
koncentracionim logorima). Silovanje koriteno sistematski kao sredstvo
ratovanja i genocida. I u ovom su se kontekstu mnoge stvari desile koje su jo
jedanput ponizile i istraumatizirale iste rtve.
Prva (nepromiljena ili namjerna) izjava koju su neprekidno pona-
vljali krojai politikih odluka: U svakom ratu ima silovanja ovo nije
nita novo!
Na ovaj je nain silovanje koje su velikosrbi koristili kao sredstvo
genocida dobilo znaenje triarije, a ene su se besramno pozivale da ne budu
preosjetljive s obzirom na injenicu da im se takve i sline stvari moraju
dogoditi tokom jednog rata... ...
Takoe se kae da muslimanski mukarci posebno teko nalaze nain
da se suoe sa sramotom koje je silovanje nanijelo njihovim enama.
Oni su pomalo retrogradni u tom smislu iz vjerskih razloga. (To nije
greka Srba...)
Tako je krivnja baena na same muslimanske rtve zato to nisu bili
sposobni da podnesu silovanje i obeaivanje svojih ena a djela koja su
Srbi poinili postaju trivijalna. Istovremno se iznova diskreditira religija koja
se eli oistiti jer nije u skladu sa evropskom.
Kae se da se prema islamu muevi moraju odrei svojih silovanih
ena i protjerati ih iz svojih porodica...
Neki muslimanski mukarci su bili indoktrinirani ovim potpuno pogre-
nim vienjem do te mjere da su ga djelimino i prisvojili.
2
Danas se psihijatri
suoavaju sa ovom problematikom kada muslimanski mukarci trae razvod
od svojih supruga...
Bonjaci (Muslimani) treba da sada velikoduno prihvate u svoje
redove djecu silovatelja svojih ena, jer one ne snose nikakvu odgo-
vornost...
2
Islamska zajednica je, naprotiv, odmah reagirala fetvom Rijaseta od jula 1992.
godine. Stav islamske zajednice u tom pitanju je potpuno suprotan i visokohuman. Fetve
(erijatska rjeenja) o tom problemu vidjeti u: Muharem Omerdi, PRILOZI IZUA-
VANJU GENOCIDA NAD BONJACIMA (1992-1995) El Kalem, Sarajevo 1999, str.
399-400.
985
Umjesto da se pomogne ovim rtvama, one se pozivaju da same izlaze na
kraj sa svojim traumatinim iskustvima i problemima. Mukarci mogu rijeiti
bez ikakvog razmiljanja ove probleme, sa kojima se ene moraju suoiti:
naime, odgojiti s ljubavlju dijete zaeto viestrukim silovanjem.
Cilj svih ovih tvrdnji je oigledan: sistematska silovanja moraju biti
degradirana sa nivoa genocida na nivo raznih ratnih nezgoda. Mi
nikada nismo htjeli tolerisati ovaj zloin pa ipak jesmo i to jo uvijek
radimo...!
Oni koji su uspjeli nai sigurno utoite na Zapadu...
Govorei uopeno, mnogi koji su preivjeli genocid, koncentracione
logore i silovanja ne samo da imaju ogromne potekoe da sami prevaziu
svoju istraumatiziranu prolost, nego se jo moraju prilagoditi injenici da su
uope preivjeli. To je, takoe izuzetno teko. I neprestano postavljaju sebi isto
pitanje zato ba ja...? Mnoge od rtava moraju nastaviti ivjeti sa neizbje-
nim osjeanjem krivice.
Njihova savjest dolazi nou da ih u snovima proganja. Osjeaju se
krivima pred onima koji se nisu vratili, naroito starijim osobama, kada
razmiljaju o njihovim sinovima i kerima. Ovo je pored nerjeivog trauma-
tinog iskustva jedan od razloga zbog kojeg su mnogi bivi zatvorenici
koncentracionih logora, ene, rtve viestrukih silovanja i drugi, fiziki i
psihiki bolesni, i u samoj Bosni, a i na Zapadu. Bolovi u leima, operacije
na leima, problemi sa unutranjim organima (bubrezima, izmeu ostalog),
srane i stomane tegobe, sve je to u osnovi bolesti. Traume doivljene na ovaj
nain dovode do nasilja kako fizikog, tako i psiholokog prema sebi i
prema lanovima porodice.
Razliite su faze na ovom putu patnje:
Po dolasku na Zapad, prevladavalo je osjeanje olakanja, kao i nade
u povratak kui nakon kratkotrajne privlanosti sigurnosti.
Egzil je, meutim, potrajao due. U neko doba ljudi su postali svjesni
injenice da u narednim godinama nee ponovo vidjeti ni svoju kuu
986
ni zemlju, te da se nee ukazati prilika za povratak. To saznanje je samo
povealo probleme, a i ba u tom periodu, ljudi su bili preputeni sebi
samima. Graani zapadnih drutava misle: Sada su ovdje ve dovo-
ljno dugo da bi se mogli pomoriti sa svojom sudbinom. Okolna
zajednica je zaboravila na uase rata. Oni bi sada trebali prestati sa
svojom Bosnom. Rat je sada zavren. Ima mnogo akutnih kriznih
podruja u drugim dijelovima svijeta.
A osjeanje traumatiziranosti zbog toga to su ostavljeni, to ih ne
shvataju ozbiljno, to su bespomoni, javlja se iznova bez izgleda na odgovor
i razumijevanje okolnog drutva. Takva osjeanja su destruktivna za prvu, ali
ak i vie za drugu generaciju. A zapadnjaka drutva nisu ak ni svjesna ove
injenice.
Ljudi koji pripadaju prvoj generaciji se pitaju zajedno sa svim drugim
raseljenim licima: Ko sam ja u ovom novom drutvu? Zatim dolazi razarajue
pitanje: Ko sam ja, zar ja tako malo vrijedim da mi druga ljudska bia mogu
uiniti ovakva zlodjela, a da za to ne budu kanjena? I zato jo do dana
dananjega nisu kanjeni? Ovakva muenja razaraju ljudske linosti. A poslje-
dice za drugu generaciju su neumitne. Oni postaju cvijee bez korijena i
snage, oni su odsjeeni od svojih domova, postaju utueni. Neki od njih
razvijaju agresivnost prema spoljanjem svijetu (ponaaju se agresivno prema
drugim ljudima, kradu i slino), dok drugi razvijaju agresivnost prema sebi
samima (neuredna ishrana, depresije, pomisli na samoubistva). I oni su ugla-
vnom preputeni sami sebi i svojim problemima. A mnogi od njih su ve imali
istraumatiziranu prolost s kojom se ne mogu nositi.
Ove se injenice odnose na sve azilante na Zapadu. Oni koji su sposobni
ivjeti na Zapadu, ive pod stalnim pritiskom elje ili potrebe za povratkom...
Oni ive s nama ali (skoro) niko ne eli da ih slua. Trebalo bi da nas
konano ostave na miru...!
Oni koji se moraju vratiti, ponovo e ivjeti u izgnanstvu u svojoj vlastitoj
dravi. I ponovo e doivljavati traume. Vratiti se u domovinu blizu svog
rodnog kraja, sa pogledom na svoju kuu, a bez stvarne mogunosti da se u
nju ikada vrati predstavlja jo jednu psiholoki stresnu situaciju. I zaista, veina
Bosanaca koji se vraaju u svoju domovinu sa Zapada se ne moe vratiti
svojim kuama.
987
Jednom kada se vrate, mnogi od njih e biti bez doma i bez posla; oni
nemaju nikakve perspektive, iako primaju finansijsku pomo od svojih drava.
Mnoga djeca ne vladaju vie sopstvenim maternjim jezikom. Njihova domo-
vina je bila zapadnoevropska sigurna luka spasa. Oni jednostavno poveavaju
broj izbjeglih u domovini i probuuju agresivnost kod onih koji su bili ostali
tokom rata.
Rezultat Dejtona - nagrada za genocid
Kada su zemlje Zapada prisilno vraale svoje azilante u domovinu bez
obzira na to da li se stvarno mogu vratiti na svoje ognjite, drastino su doli
do izraaja efekti Dejtonskog sporazuma. Naroito se pokazalo da cijepanje
Bosne i Hercegovine predstavlja nagraivanje poinitelja genocida.
Cijelom je svijetu poznato da se Muslimani i Romi ne mogu vratiti u
svoja mjesta odakle su doli pa ipak, u pisanim odlukama koje se
odnose na precedure dobivanja azila u raznim zemljama se moe
proitati da je nakon DejtonaBosna dovoljno bezbjedna da se njeni
stanovnici mogu vratiti...
Ali na kakvu se Bosnu misli u takvoj jednoj izjavi? Da li svijet shvata
injenicu da je Bosna samo ono to se zove Federacija? Zato se uporno
nastavlja sa zvaninom ideologijom da je Bosna jedinstvena drava? Zato se
smatra da bi trebalo da preostali dio zemlje prihvati pored Srba koji su voljni
da se vrate sve izbjeglice iz stranih drava, a da ne dobije nekakvu veliko-
dunu pomo u smislu Maralova plana, koja bi iskljuivala etnike
istae u takozvanoj Republici Srpskoj.
Cijelom je svijetu poznato da Srbi a takoe djelimino i Hrvati nisu
voljni niti da ponovo razmotre stvaranje multietnike Bosne niti da
prihvate miroljubivu koegzistenciju sa svojim susjedima...
Vlada bosanskog dijela Federacije primorana je, meutim, da ponovo
primi sve Srbe koji su se voljni vratiti kao i to da im preda natrag njihove
stanove i kue, uprkos injenici da su ih oni napustili jedino zbog propagande
koju je njihov vlastiti narod potpirivao, a da njihovi ivoti nikada nisu bili
doista u opasnosti. S druge strane, zato se odgovorni u Republici Srpskoj ne
primoraju da preduzmu iste korake za Muslimane. Takav poduhvat bi u
988
svakom sluaju zahtijevao da se preduzmu otre mjere bezbjednosti da bi se
zatitili oni koji se ele vratiti u taj kraj.
Cijelom je svijetu poznato da e dobrovoljni povratnici, kao i oni koji
su primorani da se vrate u svoj rodni kraj na primjer u Bosansku
krajinu biti izloeni stalnim prijetnjama. Poinitelji zloina su jo na
vlasti. Povratnici nemaju posla, kole, domova, a njihovi ivoti su u
opasnosti.
Uprkos svemu tome, oni nemaju zadovoljavajuu zatitu SFOR-a. Za
razliku od Srba u Sarajevu, oni su suoeni sa stvarnim opasnostima.
rtve su jo jednom kanjene, a agresori nagraeni. Dovoljan razlog
da jaa vojska napadne slabiju na kraju e u svakom sluaju biti nagra-
eni.
eljela bih da u vezi sa ovim pitanjem govorim o nekim iskustvima kroz
koje sam ja lino prola tokom moje posljednje posjete Bosanskoj krajini, u
aprilu 2000. godine.
Pet godina poslije Dejtona proputovala sam od Banje Luke preko
Kozarca, Trnopolja, Prijedora, Sanskog Mosta, Kljua do Zenice. Bilo je to
okantno putovanje, jo uvijek obilato nerijeenim pitanjima i problemima
ije bi rjeavanje zahtijevalo politiku dobru volju svih nas.
Nagrada za poinitelje zloina...?
Prije dvije godine, 1993. Banja Luka je bila mrtva. Ulice su bile
naputene. Narod utuen. ivot je bio uniten, ba kao i dvije srednjevjekovne
damije. Preivjele su zemljotres, ali ne i ienje. Praktiki nita vie nije
bilo u funkciji ni radnje, ni restorani. U aprilu 2000. sve se to bilo promijenilo.
Banja Luka postaje srpski grad koji cvate...
Prodavnice su obnovljene i nude sve o emu samo moete sanjati...
Ulice su prepune...
Grade se banke i proslovno-prodajni centri...
Kakva razlika od gradova u Federaciji otprilike iste veliine!
Mnoga me pitanja preokupiraju:
989
Koje je uslove Dejtonskih sporazuma Banjaluka vlada ispunila da
im se dodijeli tako velikoduna meunarodna pomo za ekonomsku
obnovu? (U Republici Srpskoj nije bilo razaranja kao posljedice
rata.)
Dejtonskim sporazumom je odreeno da se pomo za obnovu moe
odobriti pod uvjetom da se prognani narod moe vratiti. Je li nekolicina
ljudi koja se vratila u Banju Luku i tamo ive u stalnom strahu i u
najgorim uslovima dovoljno? Da li je ovaj uslov Dejtonskog spora-
zuma zaista ispunjen ako e ovi ljudi ostati neznatna manjina kako to
jasno naglaava nova veina?
Zato se gradovima i opinama iz Federacije, sa vie od 50% progna-
nih, ne uputi isto takva znaajnija pomo?
Doista, zato su ba one bosanske opine koje su uskratile svakom
ratnom zloincu obavljanje elnih funkcija liene finansijske pomoi?
Je li to njihova nova kazna?
I opet pitanje:
Da li je svijet spreman da nagradi protjerivanje i genocid pod okri-
ljem parole: Oni koji imaju dobie jo i vie?
Kozarac danas jo uvijek Tadiev grad
Ne mogu prestati razmiljati o razgovorima sa svjedocima tokom suenja,
ljudima iz Kozarca i njegove okoline. Devedeset pet posto od 25.000 stano-
vnika Kozarca (Muslimana i Roma) su protjerani sa tog podruja na kojem
nikada nije bilo ratnih okraja. Kue su im unitene, ljudi mueni, odvedeni u
koncentracione logore, silovani. Danas tu ive 4.000 Srba i 2.000 Muslimana
povratnika. Avetinjski grad. Arhitektonske ruine otrivaju da je jedna
graevina nekada bila mala damija. Muslimani koji su se vratili ive u strahu.
Mala djeca ne idu u kolu jer je srpski kolski program jedini koji se ovdje
ui, a pored toga, direktor kole je ranije bio glavnokomandujui u koncentra-
cionom logoru! Starija djeca idu u kolu u Sanski Most.
Povratnici u domovinu sluaju prijetnje: Za 20 godina, mi emo
dovriti ono to preostaje da se jo uradi. Ve smo dosta toga uinili, za
990
deset godina bivi zatvorenici koncentracionih logora e biti mrtvi, jer
nee moi dugo ivjeti s tim saznanjem. Ova e se predvianja
najvjerovatnije i ostvariti ukoliko ne doe do drutvenih i politikih
promjena i ukoliko izostane podrka i pritisak izvana da se stvari
promijene.
Pet godina nakon rata i genocida, onih malo koji su preivjeli logore i
masovna silovanja i vratili se moraju strahovati za bezbjednost svojih ivota,
dok su se ratni zloinci ustoliili kao gradonaelnici, direktori, itd., pletu sebi
lovorike na imovini otetoj od njihovih rtava. Ispred nosa takozvane svjetske
zajednice (SFOR, OSCE) rtve su bez ikakve zatite jo uvijek izloene
svojim bivim muiteljima, jo jednom betonirajui rezultate postignute
genocidom. Postoji pregrt dokaza ove injenice. Evo jednoga primjera:
Nekada neuglednu kuu Duka Tadia, osuenog u Hagu na kaznu od 25
godina zatvora, sada je njegov brat preuredio u veliko gospodarsko zdanje. I to
za njegov izlazak iz zatvora. U meuvremenu ga porodica Tadi koristi kao
svoj dom. Ispred i iza kue, u jednom kafiu, etnika milicija pod punim
naoruanjem uva strau titei ova skandalozna dogaanja. Nova Pravda
2000. u Bosni?
Nakon II svjetskog rata u Njemakoj je dolo do procesa denacifikacije,
ak i ako je ostala samo fragmentarna. Zato nedostaje politike volje za takav
jedan napor u Bosni? Zato to bi se Zapad morao suoiti sa svojom vlastitom
odgovornou?
Trnopolje - bijes i sramota...
Otprilike 200 metara od biveg koncentracionog logora Naselje atora
sa oko 90 ljudi. To su bivi logorai koji su nekada ivjeli u tom kraju... Tu su
se naselili spontano i dobrovoljno. ele se vratiti svojim kuama i na svoju
zemlju na kojoj sada ive Srbi iz hrvatske Krajine. Voda, eletrina struja,
sanitarne instalacije? Luksuz! Kuhaju na otvorenom na nekoj staroj pei na
drva. Djeca im idu u kolu u Sanski Most. To je opasna zona, naroito nou
bez trupa SFOR-a da zatiti ove ljude. Povratak u njihove kue izgleda nije u
planu... Grade malu baraku za ene i djecu. Pitam se da li e njihova hrabrost
ikada biti nagraena? Primjer iz prakse povratka u stilu Republike Srpske...
991
Nekoliko metara od kampa sa atorima skromne kolske uionice
koji su nekad bile prostorije koncentracionog logora. Sjeanja svjedoka
ponovo naviru, lebde u zraku, muenje, glad, ponienja hiljada ljudi i bolesti
tokom azila, agresija.
Oni koji su oekivali da vide spomenik rtvama zloina ne poznaju
Bosnu ili uzimaju Bosnu za poslijeratnu Njemaku. Tu nema spomenika
rtvama, ali zato ima drveni srpski orao vei od ovjeka. Znak pobjednika
nad rtvama, koji im pokazuje ko je glavni i eli da to i ostane. I niko
ne obara orla na zemlju. Ni SFOR niti drugi meunarodni predstavnici
uprkos ili zbog Dejtona. Ovdje lei odgovornost na meunarodnoj
zajednici za nastavak traumatiziranja rtava.
U Trnopolju stanje izgleda isto kao da su stari nacisti jo na vlasti u
Njemakoj i kao da su Ajhman (Adolf Eichmann) i njegovi sauesnici
gradonaelnici i upravnici kola. ista konfuzija i perverzija. A atmosfera je
takva da se i ja jedva usuujem pogledati u orla samo iz upaljenog auta.
Vozei kroz oieni Prijedor, moje misli ostaju jo u Trnopolju.
Na putu prema Sanskom Mostu i prema Kljuu su mnogobrojne fabrike
koje su bile pretvorene u koncentracione logore i polja koja su postala masovne
grobnice (ve poznate i one za koje se jo pretpostavlja).
Stvarni povratak za rtve bio bi blagodatan...
Prije dolaska u Klju, susret sa jednim svjedokom Hakog suda, koji je
bio zatvoren u logoru Manjaa, u kojem je izgubio dva sina. Sjeam se uasa
nabrajanja onih muenja. Dok su jo ivjeli u vicarskoj, cijela je familija
patila od depresije i straha od budunosti. Otac je imao slabe anse za dug ivot
s obzirom na stanje njegovog srca, bubrega i bolesti stomaka. ena je trpjela
nepodnoljive bolove u leima. Poto su bili iz Kljua, to danas pripada
Federaciji, ukazala im se prilika da se vrate u svoj stari dom. I pored toga to
su mogli ostati u vicarskoj, eljeli su se vratiti kui. Uz pomo sina, koji je
ostao u vicarskoj, oni sada popravljaju kuu i garau. Uprkos njihovih trauma
i smrti dva sina, porodica je u mnogo boljem stanju ovdje u svojoj kui i to i
fiziki i psihiki. Ovo iskustvo dokazuje:
992
Sigurni povratak u stvarne kue bi bio bolji za rtve nego azil. Ko e im
to omoguiti? Bez neodlunih i jalovih izjava?
Za kraj svoje prezentacije eljela bih opisati sjeanje koje se urezalo u
moje pamenje.
Specijalna ginekoloka ordinacija, dio Centra za medicinsku terapiju
Medica u Zenici, gdje su hiljade silovanih ena dovedene, neke od njih u
teretnim vagonima i nage. Soba u koju ene, izmeu ostalih, dolaze iz
Bosanske krajine, iz Trnopolja itd., gdje su mogle prekinuti trudnou sa djecom
svojih silovatelja i muitelja. Ta se ordinacija danas vie ne koristi, ali ostaje
kao sjeanje.
A mi, ta mi inimo? Mi aljemo ove duboko istraumatizirane ene natrag
u Bosnu pod izgovorom da e im biti bolje ako se o njima brine njihov narod
u za to posebnim institucijama... etiri centra u itavoj Bosni, svaki kapaciteta
od 10 - 20 terapijskih mjesta za hiljade ena u zemlji i izvan zemlje! Ovo je
novi oblik silovanja za sve ene na koje se to odnosi, zbog toga to se velika
patnja koja slama njihovu linost ne uzima ozbiljno.
Nadam se da emo mi u zapadnim zemljama prevazii i promijeniti
politiku tri majmuna (ne vidjeti, ne uti, ne govoriti i ne initi nita) i
prihvatiti nau odgovornost. Trebalo bi da se obezbijedi povratak u sigurnost
trebalo bi ga osigurati regionalnim sporazumima izmeu svih zemalja Balkana
i kroz velikoduno prihvatanje ljudi koji su izbjegli u nae zemlje da trae
sigurnost, tako da mogu ostati dok se zaista ne mognu vratiti svojim domo-
vima.
993
OSTALE TEME
Fatima Huki
ZLOINI U BOSANSKOJ KRAJINI SU PORUKA DA SE
UKLJUI ALARM SPRAM POTONUA TEMELJNIH
VRIJEDNOSTI OVJEKA
Danas 22. septembra 2000. godine, kada se odvano spremamo
zakoraiti u Trei milenij, sa veoma vane Meunarodne konferencije,
1
obraam se Tebi koji si ovjek. Ti ima pravo dostojanstveno koraati ovom
Planetom. Obraam se Tebi, svakom pojedinano, koji je u vremenu koje
nagriza uspio ostati ovjekom.
Bori se ovjee, ti ima pravo, ti mora imati snagu, ako ti poklekne
Planeti prijeti opasnost. Kataklizme koje su evidentne, irit e se geome-
trijskom progresijom.
Ti koji si ovjek u pravom smislu te rijei, isprsi se jo vie, nadvisi one
koji su izgubili kompas, one koji su zalutali, iji parametri vrijednosti ovjeka
su promjenjivi. Otvori im oi, privoli ih, da slijede tebe ovjee, koji naalost
broji manji procenat ovjeanstva od onih koji su zalutali.
Od Tebe se oekuje da bude u misiji dobra.
Danas se, takoe, elim ponovo zahvaliti gosp. Amoru Maoviu, koji
zasigurno pripada onom manjem dijelu ovjeanstva koga krasi ljudskost. Po
bosanskohercegovakim brdima i dolinama on lopatom sakuplja bosansko
bie koje je trebalo biti uniteno od strane agresora i onih koji su se priklonili
tada prividno jaem, ne znajui da snaga nije u mehanizaciji, da je snaga u
srcu, dui, htijenju.
Svi Vam dugujemo veliku zahvalnost na snazi due, htijenja, da se spozna
istina Bosne i Hercegovine. Hvala Vam to ste duu svoje due, srce svoga srca,
svoga dragog sina, doveli nad jamu uasa, dozvoljavajui da spozna uas, bol,
1
Meunarodna nauna konferencija: ''ZLOINI U BOSANSKOJ KRAJINI ZA
VRIJEME AGRESIJE NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU 1991. DO 1995.
GODINE'', odrana u Bihau od 22. do 24. septembra 2000. godine.
997
kako bi vidio, da ne zaboravi, to taj koji nije ovjek, moe uiniti, i kako bi
znao cijeniti onoga ko istraje biti ovjek. Dali ste primjer ostalim roditeljima
da nemaju pravo svoju djecu liiti istine ma kako ona bila okrutna.
Tuga i bol Bosanske krajine je najtea i najbolnija rana nas Bosanaca i
Hercegovaca. Tako je bolno i okrutno kada se okrene brat protiv brata.
Naunici e istraivati kako se uspjela ubaciti i razvijati klica razdora.
Takoe imamo i konstatacije posljedica tog razdora. Pitam se, to uiniti da
se slino nigdje i nikada ne ponovi? Pitam se, kakav ivot ostavljamo naoj
djeci? Je li to prelijep dar, ili preteko breme, ili moda gorina upakovana u
svilenu ambalau sa lepravim trakicama. Znam sigurno da nam je nae dijete,
neto to je najdrae, i da mu svjesno ne elimo nanijeti bol.
Naalost, bojim se, da vrlo nesvjesno, ili neoprezno, ili neudubljujui se
u posljedice, svojoj djeci i svoj djeci svijeta, ostavljamo ivot na Planeti,
nedostojan ovjeka.
Dau sebi slobodu da konstatujem: Danas na pragu novog milenija na
jednoj strani imamo veoma razvijenu tehnologiju, a na drugoj progresivno
gubljenje ovjeka u ljudskom biu. To dvoje kada se spoji, a spoj je neminovan
dolazi do katastrofe sa nesagledivim posljedicama.
2
Ozonske rupe na zemljinom omotau, rupe u djeijim i naim duama su
kataklizme sa katastrofalnim posljedicama.
Traiti zaustavljanje razvoja naunih dostignua je nedopustivo, zato
moemo, trebamo i moramo svi zajedno uloiti maksimum napora da se
sauva i njeguje ovjek u ljudskom biu.
Svi smo roeni kao nevina bia, a kao odrasli ljudi, produkt smo mnogo
vie odgoja sredine u kojoj smo ivjeli, nego genetskog nasljea. Danas
govorimo o Paktu stabilnosti jugoistone Evrope, jednog vrlo rovitog
podruja, a takvih podruja naalost ima i suvie. O kakvoj stabilnosti moemo
govoriti, bilo gdje, ako tu nemamo ovjeka.
Je li stradanje Bosanske krajine i Bosne produkt nedostatka ovjeka?
Govorimo o pravima ovjeka, ulaemo tako puno energije, sredstava da
zatitimo pravo ovjeka i samog ovjeka.
2
To je osnovna poruka Meunarodnog kongresa djeteta ''DJECA STUBOVI
SVIJETA'', odranog u Sarajevu od 21. do 26. jula 2000. godine. Autor, F. Huki, je
predsjednik asocijacije ''Fatma'' i udruenja graana ''DJECA STUBOVI SVIJETA''.
998
O koga?
Moemo li energiju i sredstva ulagati u ovjeka, koji nee ugroavati
pravo drugog ovjeka? Moda vam ovo zvui preambiciozno, apstraktno,
meutim samo ako sebi zacrtamo visoke ciljeve, do njih moemo i doi.
Agresija na Bosnu i Hercegovinu je stravina stvarnost, je stravino iskustvo
preivjelih i poslije ovako stravinih dogaanja, na prvi zadatak je pogledati
istini u oi.
Mislim da nigdje na Planeti, na tako malom prostoru, nije zgusnuto
toliko zloina, toliko zloinaca, toliko rtava, toliko bola. Istina je na naim
prostorima gorka, a vjerovatno najgorije pilule su i najdjelotvornije. Na ovim
prostorima kako porodice rtava, tako i porodice zloinaca, morae progutati
gorku pilulu istine i svaka na svoj nain odbolovati boli to su im nanijeli
zloinci rata.
Najveu bol su zadali djeci rtava rata, i svojoj djeci. Sigurno, svojoj
djeci i veu bol, jer e djeca rtava rata, koliko god skrhana bolom, moi
dostojanstveno koraati Planetom, a djeca zloinaca, na svakom koraku osjeat
e preteko breme na leima.
Da bi pokuali traiti recepte i lijekove za ivljenje dostojanstvenog
ovjeka na ovim prostorima, moramo prvo donijeti tano dijagnozu stanja.
Dijagnoza je: Ovdje se desila agresija na Bosnu i Hercegovinu, desio se
stravian zloin, zloin su uinili zloinci.
Ko su zloinci ovoga rata, kreatori i izvrioci? Rei emo to su neki ljudi,
ili radije rei: to su spodobe u ljudskom biu. Da nije bilo kreatora ne bi
bi lo ni izvrilaca. Kreatori zloina su uglavnom obrazovani, najee
veoma obrazovani.
Koliko znam, niti u jednoj obrazovnoj instituciji ne postoji usmjerenje za
zloince. Dakle, moemo rei oni su ili u obrazovne institucije zajedno sa
znanstvenicima koji su svoje znanje iskoristili za dobrobit ovjeanstva.
Zajedno su sticali znanja.
to je razlog njihovog razilaenja? to je razlog razilaenja znanstvenika?
Taj razlog bi mogao biti rjeenje problema.
Razlog njihovog razilaenja je njihov odgoj, u kome su usvojili razliite
parametre vrijednosti. Za jednog je vrijednost imati imanje, i to to vie i
999
vie imanja, vano je imati imanje, pa po bilo koju cijenu, pa i preko bezbroj
mrtvih. Drugom je vrijednost biti ovjek, istinski ovjek, pa makar to bilo i
preteko, pa makar branei ljudskost i ivot izgubio. Moemo zakljuiti -
radi se o dva razliita odgoja.
A to je to odgoj? to je to za pojedinca, a to za jedno drutvo, za sistem
jedne drave?
Odgoj je problem svih problema jednog drutva, jednog pojedinca. U
svijetu imamo vrlo razvijenih zemalja, gdje je zatajio odgoj, gdje je maloljetna
delikvencija u porastu, gdje se iz dana u dan sniava starosna dob maloljetnih
delikvenata. Tu je do perfekcije razraeno pruanje pomoi maloljetnim
delikventima, do perfekcije se bave posljedicama, ulau se strahovito velika
sredstva, a skoro da se nita ne radi na otkrivanju i otklanjanju uzroka.
to je to, to mlada bia vue u ponor? Gdje smo mi kao drutvo sutra?
Da li emo biti drutvo odraslih koji su izgubili kompas? Po kojoj konvenciji
o pravu ovjeka, pravu djeteta, su 1984. godine visoki funkcioneri vlade, jedne
visokocivilizirane zemlje, dozvolili da se zaraena krv sidom da pacijentima,
odraslim i djeci, koji su u te visoko obrazovane ljude gledali kao u svoje
spasitelje, a tom nazovi ovjeku, visokom funkcioneru, kome je narod dao
povjerenje, bilo je vano da tu krv ne dobije njegovo dijete, a tamo, neko,
neije dijete to e umrijeti u najveim mukama, onda kada mu je bilo najdrae
ivjeti, njega se nije ticalo.
Gdje je tu ovjek? Krajnje je vrijeme da ukljuimo sve alarme: Mi na ovoj
Planeti gubimo ovjeka?
Kako ga sauvati? Obrazovanje daje strunjaka, odgoj ovjeka. Obrazo-
vanje i odgoj moraju paralelno.
Druga polovica XX stoljea obiljeena je tako to je nauka krupnim
korakom ila ispred odgoja, pa smo dobili to to imamo. Mnogo ee moete
sresti robota u liku ovjeka, nego istinskog ovjeka.
Ne elim rei da razvoj nauke treba usporiti, naprotiv, trebamo teiti
novim naunim dostignuima, ali odgoj za naukom ne smije zaostajati, kaskati.
Odgoj mora pratiti nauku u korak, tako da svaki ovjek u novonastaloj
situaciji, mora ostati ovjek.
1000
Uruie se i vrlo stabilni drutveni sistemi, ako im budue generacije budu
u beznau, budu bez smisla ivljenja, a to e sigurno biti ukoliko za svakog
pojedinca, bez obzira kog je stupnja naobrazbe, ispred strunjak, ne bude
stajao najljepi epitet, ovjek. Biti ovjek, to je tako lijepo biti, tako veliko,
a istovremeno tako teko.
Bosna je osjetila surovost onih koji ne nose epitet ovjeka, oni su kroz
sebe ljudsko bie srozali ispod svih kriterija, gdje se ubijalo sa udaljenosti,
iz blizine, gdje se rtvi izravno u oi gledalo, gdje su se silovale ene, djevojke,
djevojice, pa tako i malene da su poslije tog gnusnog ina umirale.
Mi u Bosni i Hercegovini biemo odgovorni pred svjetskom javnou,
odgovorni za budue generacije svijeta, ako na vidjelo ne izae istina, ako
ne alarmiramo svjetsku javnost, da se to to se desilo Bosni nikada i nigdje ne
ponovi. Nikada i nigdje niko tako to nema pravo mirno posmatrati, inae je
sauesnik zloina.
Alarmirajmo svjetsku javnost da i posljednji zloinac mora doi pred sud
pravde za opomenu buduim generacijama, da e svaki zloin biti kanjen,
da se digne krivica sa jednog cijelog naroda ili jedne vee skupine kako ne bi
njihovo dijete sebi stalno postavljalo pitanje: Je li moj otac, moj brat ubijao,
silovao?
Pred meunarodnom zajednicom je velika odgovornost. Pred Bosnom i
Bosancima takoer. Bosna mora opominjati, govoriti da se ne bi zaboravilo i
ne daj Boe nigdje u svijetu ponovilo.
Mi u Bosni i Hercegovini imamo puno pravo i veliku obavezu, traiti od
Meunarodne zajednice da se vrlo ozbiljno, ne samo deklarativno, nego
konkretno zabavi problemom svih problema suvremenog drutva, problemom
odgoja djeteta, kako bi budue generacije inili ljudi, a ne roboti u ljudskom
liku. Tu je osnovno da svi faktori koji utiu na odgoj djeteta budu u sinhro-
nizaciji. Osnovni faktor je porodica. Njoj danas treba pomo da bi opstala,
zadrala harmoniju, jer samo u harmoninoj porodici moe rasti zdravo
potomstvo, a to nam je tako potrebno.
Vrlo vani faktori u tom su i obrazovne i vjerske institucije kao i mediji.
Kada bi uspjeli ta etiri kljuna faktora, porodicu, kolu, religiju i medije
staviti u sinhronizaciju djeca bi leerno ila kroz ivot.
1001
Ako na ovoj planeti odgoj djeteta postavimo kao problem svih problema,
odgoju damo znaaj koji mu pripada, vjerujte svi ostali problemi e se lanano
rjeavati, a nerijeeni dostojanstveno podnositi.
Bosna i Hercegovina je prvim Meunarodnim kongresom djeteta DJECA
STUBOVI SVIJETA napravila iskorak u tome pravcu.
Pod visokim pokroviteljstvom Predsjednitva Bosne i Hercegovine 22.
jula 2000. godine u Sarajevu su djeca svijeta ukljuila alarm da se njima
moramo vie baviti, da moramo ojaati svijest o zdravoj porodici u kojoj se
osjea sigurnost, utoite i ljubav, porodicu u kojoj e svako znati svoje mjesto
i svako graditi individualnost i biti cijenjen kao linost. Da moramo prihvatiti
vjeru koja plemenitim ini ljudski duh i prijei svakoga ovjeka da drugom i
sebi ini zlo. Da moramo koristiti pravo na obrazovanje i mogunost da se
tokom kolovanja nepristrasno pristupa istinama i tako nauimo znati, kako bi
mogli raditi i dostojanstveno ivjeti. Da moramo uticati na medije preko kojih
zlo nee bojiti bojama dobrog, gdje nee biti podjela na crne i bijele, nae i
njihove, drugaije i omrznute, gdje e se moi nauiti da se prihvatamo sa svim
svojim razliitostima.
Ideja o Meunarodnom kongresu djeteta pod nazivom DJECA STU-
BOVI SVIJETA je s razlogom roena i utemeljena u Bosni i Hercegovini.
Idui kongres e se odrati u Francuskoj, a nadamo se da e naredni obi -
i mnoge zemlje.
1002
1003
Faruk i Iskra Tabakovi
DRUTVENI ASPEKTI PORICANJA GENOCIDA POKUAJ
PSIHOLOKE INTERPRETACIJE AKTUELNE
DRUTVENO-POLITIKE KLIME U BiH
Poricanje tragedije je postao glavni princip po kojem istraumatizirana
populacija Bosne i Hercegovine pokuava nastaviti svoj ivot poslije rata.
Pod kulturom poricanja, kako bismo okarakterisali akutni pristup dogaajima
kroz koje je BiH prola u periodu 1991 1995, podrazumijevamo disfunkcio-
nalan nain na koji bosanskohercegovako drutvo prilazi gore pomenutom
historijskom periodu. Na ovom mjestu se valja upitati koji su to indikatori
poricanja, kako se ono manifestira, te zato ga obiljeavamo disfunkcionalnim
pristupom problematici.
Kao prvo, vano je istaknuti da brojni autori iz oblasti psihijatrije i
psihologije traume diferenciraju izmeu funkcionalnih i disfunkcionalnih
mehanizama koje odreeno drutvo kreira, usvoji u svom pokuaju da
interpretira i prevazie traumatski dogaaj.
1
Kao karakteristike pozitivnog, za drutvo unapreivajueg mehanizma
konfrontacije mogu se navesti sljedei principi:
drutvo, kroz dravne institucije, medije, itd., priznaje traumu time
to omoguava svojim lanovima suoavanje sa njom formiranjem
institucija koje se iskljuivo bave zbrinjavanjem rtava nuenjem
socijalne i psiholoke skrbi. rtve ni u kom sluaju nisu preputene
samima sebi, nisu zaboravljene niti zapostavljene, a time izolirane,
ve su kroz ve pomenute institucije postepeno integrisane u drutvenu
zajednicu. rtve su priznate od strane drutva kroz rituale (praznike,
proslave, komemoracije, itd.) koji su garant odavanja poasti i simbol
da se bol kroz koji je drutvo prolo nee zaboraviti. Ovakvim
djelovanjem rtve ponovo stiu osjeaj vlastite vrijednosti koji je
1
B. A. Van der Kolk, L. Weiseth, TRAUMATIC STRESS (TRAUMATSKI
STRES), The Guilford Press, New York, 1996.
1004
esencijalan za produktivnu individuu, a takoe stiu kontrolu nad
vlastitim ivotima.
Na ovom mjestu validno je spomenuti terminus takozvanog kohe-
rentnog mita o tragediji.
2
Pod ovim podrazumijevamo kreiranje prie o
prevazienom traumatskom doivljaju sa kojim se veinski dio populacije
moe identifikovati. Ovaj proces je esencijalan za stvaranje mehanizama
kako na individualnom tako i na kolektivnom nivou koji slue kao vodii i
putokazi u konfrontaciji sa buduim problemima sa kojim se individua i
drutvo u svom daljem razvoju susreu. Ako je veina stanovnitva da se
identificira sa jednom priom stvara se drutvena koherencija, solidarnost, i
lake je definirati ciljeve koje drutvo kao itavo tei da ostvari. Mit o
tragediji proizilazi iz ve gore navedenih rituala.
Odavanjem priznanja, te pruanjem pomoi posebnim grupama stano-
vnitva prenosi se poruka da su ovi ljudi cijenjeni i priznati i da je iskustvo
koje su stekli dragocjeno za sadanja i budua pokoljenja. Drugim rijeima
stvara se pozitivna ili herojska pria o preivjelima koja nudi afirmirajuu
percepciju drutva, individue i prolosti. U ovom sluaju rat nije dogaaj
iz kojeg nismo nita nauili niti smo svi mi nikakvi i bili smo ga zasluili
kao dio boije kazne, ve su ljudi koji su bili dio rata heroji koji su se uspjeli
suprostaviti zlu, ivjeti sa zlom i na kraju preivjeti zlo.
Ako razmislimo samo na trenutak o gore navedenim principima moemo
vrlo lako uoiti probleme koji se susreu u Bosni i Hercegovini. Manjak, u
nekim sluajevima ak i apsolutni nedostatak institucija koje se brinu i
bave rtvama je penetrantan. Nedostatak ovih je indikator drutvenog speci-
fikuma kojeg smo nazvali kulturom poricanja. Kultura poricanja zapostavlja
one lanove koji su proli kroz traumu. Ne odaje im priznanje niti im nudi
mogunost drutvene reintegracije. Drugim rijeima rtve su preputene
samima sebi.
Brojni primjeri iz svakodnevnice BiH, naalost, svjedoe u korist
ovog argumenta. Dovoljno je pomenuti udruenje ene Srebrenice koje ve
mjesecima apelira na javnost da im se odobri pokop ostataka njihovih
najbliih i koje periodino izlaze na ulice Tuzle sa jastuiima na kojima su
2
Isto.
1005
izvezena imena ubijene brae, mueva, sinova. Ostatak drutvenog kolektiva
nema nikakvog udjela u njihovoj boli ili ga ne manifestuje. Samim ovim
ne priznaje njihov gubitak niti ga uvaava.
Kao drugi primjer neadekvatnog, demoralizirajueg pristupa rtvama,
moemo navesti ophoenje drutva prema ratnim invalidima. U samom
Bihau izgraeno je naselje za paraplegiare, ali tako da su ti ljudi potpuno
izolirani iz zajednice. Njihovo psihiko stanje je kritino, s obzirom na
reducirane meuljudske kontakte i zapostavljanje od strane sugraana.
Konsekvence ovog pristupa su negativne:
Kao prvo, nepoznavanje rtava, njihovo zapostavljanje dovodi do
ponovne retraumatizacije ovo je takozvana druga sekundarna
traumatska povreda (Symonds, 1982.). Ovakve individue ispoljavaju
niz reakcija koje im onemoguavaju produktivnu drutvenu partici-
paciju od svjesne izolacije i fiksiranja ivota na traumatski dogaaj
do manifestiranja agresivnih i nasilnih obrazaca ponaanja. Nije
potrebno da budemo psihijatri ili psiholozi, a da moemo vizualizirati
drutvo sainjeno od isfrustiranih, nepoznatih ljudi koji se permanentno
bore sa niskim osjeajem vlastite vrijednosti i sa minimalnom
percepcijom moi vlastitog uinka.
Kao drugo, nesudjelovanje itave zajednice u obiljeavanju znaajnih
momenata prolosti, neodavanje poasti rtvama ima svoj ishod ne
samo gore navedene posljedice, ve takoe vodi direktno u dijaboliki
proces zaborava, ili jo katastrofalnije, omoguava da jedan novi
proces, proces izjednaavanja rtve sa agresorom stupi na snagu.
Dudit Herman (Judith Herman) kae: to je jai agresor, vee su
njegove anse da imenuje i definira realnost i njegov argument
nadvlada.
3
U odsutnosti jakih politikih pokreta za ljudska prava,
aktivan proces svjedoenja (zloina) ustupa mjesto procesu zaborava.
Potiskivanje, disocijacija i poricanje su fenomeni kako individualne
tako i kolektivne svijesti. Proces izjednaavanja se najee manifestira
3
Judith Herman, TRAMA AND RECOVERI (TRAUMA I OPORAVAK), Basic
Books, New York, 1992.
kroz izjave kao to su: Sve (tri) strane su podjednako krive. Ovim
se brie mogunost diferenciranja izmeu rtve i poinioca.
Mogue solucije: Situacija jeste tragina, ali nije beznadena. Vano je
uvidjeti potrebu strukturiranog, dakle svjesno planiranog pristupa problemima
ugroenih sakupina rtava. Bitno je uvidjeti da je ljudima potrebna struna
psihosocijalna pomo. Da bi se omoguio proces ozdravljenja kao i pomirenja,
potrebno je da cijelo drutvo sudjeluje u procesu lijeenja, a ne u procesu
zatakavanja ili poricanja psiholokih potreba. Moe se ii ak i toliko
daleko da se tvrdi da e doi do progresivne dezintegracije drutva ukoliko
se itavo drutvo ne motivira da reagira na potrebe posebno ugroenih, i da
uvidi njihovu potrebu da budu shvaeni i prihvaeni.
Prije svega moramo znati gdje elimo na kraju stii prije nego odaberemo
put kojim elimo ii.
1006
Rade Vukosav
DEJTONSKI SPORAZUM NIJE PO MJERI BOSNE I
HERCEGOVINE, PONIZIO JE RTVU, NAGRADIO AGRESORE
Politika, pa ak i geografska, podjela Bosne i Hercegovine na entitete
kakvi su sada ureena je na najgori mogui nain. to je jo gore, ni to se ne
potuje. Miloevievi velikosrpski i Tumanovi velikohrvatski imperijalisti su
razderali Bosnu i Hercegovinu unesreivi sva tri njezina naroda najkrvavijim
ratom to ga je BiH u svojoj historiji doivjela.
Dejtonskim sporazumom je rat u Bosni i Hercegovini samo zaustavljen -
za agresore na njima dosta povoljnim linijama, koje su sada mora i nesrea
za sve graane Bosne i Hercegovine.
Vatra je prekinuta. Rat nije zavren. On je nastavljen drugim sredstvima.
Visoke predstavnike meunarodne zajednice u BiH, sa gospodinom
Volfgangom Petriem (Wolfgang Petritsch) na elu, ne treba za to okrivljavati,
jer ovakvu BiH kakva je sada oni nisu oblikovali, nego im je takva servirana.
Oni ine ono to mogu. Ipak bi oni trebali biti tumai pred meunarodnom
zajednicom. Iznijeti im faktiko stanje: da je Sporazum bio sterilan ve od
poetka; da je neizvodljiv; da je u ovako oblikovanoj BiH sam sebi postao
suprotan. Sve upravo zato to su njime legalizovana ratna osvajanja agresora
kojih se agresorska strana ne eli odrei.
U nesretno i nespretno stvorenim entitetima nije izvrena denacifikacija i
dekriminalizacija; nije izvreno uklanjanje agresorskih oruanih snaga i
struktura vlasti koje su agresiju provodile. Priznate su tri kvazi-drave, tri
vojske, dva entiteta, vie carina, vie policije, vie obrazovnih sistema,
sportskih saveza, zdravstvenih i penzionih sistema. To je sadanje u ovoj (prvi
put u svojoj historiji) podijeljenoj zamlji na ovakav nain. Praktikuju se tri
jezika, kakvima se u Bosni i Hercegovini nikada nije govorilo i pisalo, posebice
ekavica i hrvatski novoizgovor. Republika Srpska i Herceg-Bosna su isto
neto to nikada nije postojalo, a to je nametnuto silom oruja.
1007
Dvojne kole su odbojnost i prepreka zbliavanja mladei. Tri su teritorije
sa tri sistema vlasti. U jednom od entiteta ak je za dravno znamenje uzet
grb sa kraljevskom krunom bivih srbijanskih kraljeva Karaorevia. Taj
oruanim nasiljem stvoreni entitet, stvoren pomou masovnih stratita i
muilita, ne dozvoljava rodbini stradalih da ta mjesta i grobove, (jame) svojih
najmilijih posjete. To je entitet u kome se povratnici i potencijalni
povratnici kamenuju da se ne bi vratili na svoja ognjita. I pet godina nakon
Dejtona oni rade ono to hoe.
Opstrukcije su novo oruje, koje zamjenjuje ono ratno. Nacionalisti u
entitetima su se ukopali na ratom dostignutim linijama i pomou opstrukcija,
drskosti i fizikih smetnji na terenu onemoguuju provedbu Dejtona. Oni
kao brane Dejton jer se boje promjena, a ne izvravaju ga. Ovakva provedba
Dejtona im upravo odgovara. Ako neko misli da e Republika Srpska i Herceg-
Bosna primiti sve prognanike i izruiti zloince Tribunalu taj se grdno vara.
Vara se da e svojom voljom priznati i provoditi konstitutivnost svih naroda
kao ravnopravnih graana. Oni se vrsto dre onoga to su im zacrtali
Krajinik, Karadi, Boban, Plavieva i oni iz matica prije nego Miloevi.
Pa zato su onda i ratovali!?
Dejtonski sporazum su kao garanti potpisali Miloevi i Tuman,
osvjedoeni agresori i neprijatelji Bosne i Hercegovne. Za veliko udo, delati
BiH svojim potpisima u Parizu garantiraju obnovu drave Bosne i Herce-
govine! Kakve?! Time su oni jo i nagraeni. Poaeni su u agresiji dostignutim
teritorijalnim ustupcima, priznati su voama svih Srba, odnosno svih Hrvata.
Sad se arhitekti Sporazuma ude to sve ide kilavo. Pa ide i ii e dok je ovakav
Sporazum na snazi. Na 31,3% Srba, RS je dobila 49% teritorije BiH i para-
dravu. Kada se odbije ona teritorija koju dri Herceg-Bosna, legitimnim
braniteljima Bosne i Hercegovine, lanice UN, ostaje neto oko dvadesetak
procenata njihove branjene domovine. Sporazum je potpisao i Alija Izet-
begovi. Kao nevoljnik, ali ga je potpisao.
Dejton je prekinuo istu dravnost BiH, jer je BiH imala svoj Ustav u
ijem lanu 155. stoji: Niko nema pravo da prizna ili potpie kapitulaciju, niti
da prihvati ili prizna okupaciju Republike Bosne i Hercegovine ili pojedinog
njenog dijela. Niko nema pravo da sprijei graane Republike Bosne i
Hercegovine da se bore protiv neprijatelja koji je napao Republiku. Takvi akti
1008
su protivustavni i kanjavaju se kao izdaja Republike. Izdaja Republike je
najtei zloin prema narodu i kanjava se kao teko krivino djelo.
Kad je bio Referendum za cjelovitost Bosne i Hercegovine, Karadi je,
na svome feudu, sprijeio graane da izraze svoju volju zabranivi im
izlazak na Referendum o cjelovitosti Republike Bosne i Hercegovine. I pored
toga je za cjelovitost glasala apsolutna veina. Svi potpisnici Sporazuma u
Dejtonu snose svaki svoj dio odgovornosti, jer je tim sporazumom prekinuta
dravnost BiH, lanice UN, koja je imala svoj Ustav. Takvim Sporazumom
su se potpisnici i meunarodna zajednica zapleli u labirint.
Tuman je otiao, a izgleda i njegova nacionalistika strategija u samoj
Hrvatskoj, a je li otila i BiH, vidjeemo. Pogubno je i po BiH i po ovaj dio
Europe ekati da i Miloevi ode s vlasti, da bi se tek potom rjeavali problemi
BiH, a posebice povratak prognanih jer, povratak izbjeglica je osnova za
opstanak BiH. Posebno je vaan povratak Podrinjaca. Oni su prvi protjerani i
najvie stradali. Podrinje je kamen-temeljac za opstanak Bosne i Herce-
govine.
Ne smije se zanemariti najsvetije pravo da stanovi, kue, posjedi i druga
imovina pripadaju onim ljudima, enama i djeci koji su 1991. godine tamo
ivjeli. Jo je svetije i nezaobilazno pravo za sve ljude na zemlji: Svoja kuica,
svoja slobodica. alosno je to se to ovim Dejtonom ne moe postii. Treba
vratiti gradove i sela onima od kojih su oteti okupacijom, onima koji su
1991. u njima bili u veini da e prognanici bez straha i smetnji doi na
svoje. Pet godina nakon Sporazuma se to kilavo povlai.
Vrijeme prolazi, a povratnici gube mogunost i motivaciju za povratak;
tamo su oni isti koji su ih ubijali i protjerali, a njegovo mjesto vie nema ni
svoj raniji naziv, nego je njegov bosanski prefiks izmijenjen sa srpsko ili
neko drugo njima strano ime. Povratnici se osipaju: umiru ili odlaze u tree
zemlje, jer im se sve prepreke podmeu da se vie ne vrate. Vrijeme radi za
naciste, a oni to dobro znaju i zato se tako i ponaaju: Ma kakav Dejton, kakav
Hag?! Zato da ne, kad im se tako moe?!
Sadanji meunarodni predstavnici nisu ni pozvani da mijenjaju
Sporazum nego da ga provode (da ne kaem implementiraju). Duni su
nadreenim kazati da ovako ne ide i da nee ii. Ako se za proteklih pet
godina vidi (a vidi se) da provedba Sporazuma, sa ovakvim entitetima i
1009
ovakvim ljudima ne ide onda ga treba mijenjati. Izvriti temeljne izmjene.
I neuk ovjek vidi da su nacionalistike strukture u RS i HB neke ljude, a
posebno izmanipulisane izbjeglice, zatrovali mrnjom, pa ih instrumenta-
liziraju i prisiljavaju da ostanu na tuim posjedima zarad uvanja statusa
quo - da se pravi vlasnici ne bi vratili. Oni za to prave administrativne smetnje
i kamenuju povratnike da bi sauvali etniko oieno podruje. Zar smo tako
brzo zaboravili ratne poruke sa Pala: Mi emo biti toliko drski i uporni,
neemo odustajati, a svijet e dii ruke od nas, i mi emo postii na cilj?
Zar ne vidimo da oni to upravo i ine? Ne zaboravimo i Mostar. Kakve se sve
smicalice i opstrukcije tamo vre da bi Mostar ostao podijeljen grad?! A tek
Sarajevo, Srpsko Sarajevo! Samo nam jo treba sarajevski zid! Nije ni
udo, osvojena i etniki oiena podruja su priznata. Uporno se uvaju
rezultati voenog rata.
Od 1945. do 1990. godine Bosna i Hercegovina je bila uzorna republika
zajednitva, dobrih komijskih odnosa, mjeovitih brakova i uzajamnih
pomaganja. BiH je zanimljiva bogatstvom svoje historije, ije je uenje
potiskivano. Poznata je po svom srednjovjekovnom kraljevstvu, bogumilstvu,
hrianstvu/krianstvu, islamu, dolasku Jevreja Sefarda prije 500 godina,
koji su protjerani iz panije, a u Bosni ljudski primljeni i ostali. U sjevernim
dijelovima je BiH naseljena i drugim narodima. BiH je okiena brojnim
stecima, jedinstvenim spomenicima bogumilstva. I Turci i Berlinski kongres
1878. godine su respektovali cjelovitost Bosne i Hercegovine, a u antifai-
stikoj narodnooslobodilakoj borbi 1941 1945. godine, svojom borbom su
graani Bosne i Hercegovine povratili dravnost Bosne i Hercegovine. Sva
ta etnika ienja u cilju homogene Srbije su se prenijela i na Sandak u kome
evo ve deset godina vlada presija, to je rezultiralo velikim brojem izbjeglica
kojih u BiH ima podosta, pa se treba boriti da se i oni vrate u svoj Sandak,
da budu ravnopravni graani u pravnoj dravi kojoj Sandak pripada, da ive
slobodno, bez represije.
Teritorija ne smije biti vanija od ljudskih prava, to, naalost, sada jesu.
Za mnotvo ogoljelih i gladnih prognanika se ne zna iji su, jer ih niko ne eli.
A za teritorije sa kojih su protjerani itekako se zna ije su. Ovo je zlo, koje
meunarodna zajednica moe, ako hoe, i mora rijeiti milom ili silom.
Dejtonski sporazum u kome se vie ugaalo Miloeviu i Tumanu da
se oni umilostive da ga potpiu, nego graanima BiH i cjelovitosti Bosne i
1010
Hercegovine treba mijenjati. Sporazum je, u ovakvoj BiH i sa ovakvim
entitetima sa tri vojske i tri vlasti neprovodiv, da ne kaem neimple-
mentaran.
Sporazumom je uinjen sramotan kukaviluk od strane onih koji su
presuivali, kao i od onih koji su asistirali agresorima. Kako prije, tako i na
samom Sporazumu, od kojih su omoguili nagradu agresorima pobjedu
mraka i nepravde nad pravom na ivot u svojim kuama i na svojim imanjima.
Agresori su podmuklo razmiljali kako e ak i Aneks 7 Sporazuma priznati
samo na papiru, a za njegovo provoenje su odluili simulirati i opstruirati, to
to, i ine. Jer, to je kljuni dio Sporazuma.
to se tie izruivanja zloinaca Tribunalu u Den Hagu njihov tretman
toga pitanja i pitanja te obaveze isto je to i pitanje Aneksa broj 7. Te sadanje
strukture vlasti nedenacifikovane i nepromijenjene, radile su i sudjelovale na
istom poslu koji su vrili zloinci koje treba predati Tribunalu. to bi neko
svoga pajdaa hapsio?!
Evo jo i ovo, u Distriktu Brko neki roditelji izjavljuju da svoju djecu
nee slati u zajednike kole, pa makar izgubili i kolsku godinu. Treba im
kategorino odgovoriti: Neka neete! Niko vas i ne prisiljava da ivite u
Brkom, niti vas je ko zvao da doete u Brko! Bezobrazluk se mora presjei
i nikakve ucjene se ne smiju uvaavati. Neemo nikakve torove i geta! To njih
na to potiu nacisti da bi sauvali rezultate rata. E, dosta je bilo bezobrazluka!
Krenimo na efektivne zahvate.
Ako elimo red i stabilnost u ovom dijelu Europe, Bosna i Hercegovina
mora postati prava i pravna drava sa osnovnim ciljem da bude dostojan
lan Europe.
Sve ovo kako se do sada radi jeste samo jalovo natezanje bez vidljivih
uinaka. Svako ekanje i oklijevanje je nenadoknadiv gubitak vremena. I
previe mnogo kota.
Nadajmo se novim formulama rjeavanja svih pitanja, a uz to i novim
uspjesima nabolje u Bosni i Hercegovini.
1011
1012
Ljubo Babi
VINOVNICI RATNIH ZLOINA I GENOCIDA MORAJU DA
ODGOVARAJU PRED SUDOM PRAVDE
elim da vas srdano pozdravim i da organizatorima i uesnicima ovog
naunog skupa poelim uspjean rad i oekivane rezultate.
1
Koristim priliku da izrazim uvjerenje da e vai nauno-struni radovi
pripremljeni za ovu Konferenciju, kao i zakljuci koje ete usvojiti, predsta-
vljati podrku i pomo i strunim kadrovima i aktivnostima na utvrivanju
objektivnog stanja o poinjenim ratnim zloinima i genocidu nad nevinim
stanovnitvom Bosanske krajine u toku traginog rata na prostorima Bosne i
Hercegovine. To e ujedno biti i va znaajan doprinos u realizaciji sveobu-
hvatnog i cjelovitog programa o utvrivanju objektivne istine o karakteru rata
i njegovim stravinim posljedicama u Bosni i Hercegovini tokom 1992 1995.
godine.
Opravdano je naglasiti izuzetan znaaj sloenosti i delikatnosti posla
koji je pred vama kao naunim i javnim radnicima. Prije svega, neophodno
je zavriti identifikaciju inspiratora, naredbodavca i izvrilaca poinjenih ratnih
zloina i genocida, etnikih ienja i drugih vrsta nasilja. Na osnovu
objektivno utvrenih injenica vinovnici moraju da odgovaraju pred sudom
pravde. Taj dio posla je relativno lake obaviti. Meutim, i ovom prilikom
moramo konstatovati da institucije i predstavnici meunarodne zajednice,
koji imaju odgovarajua ovlaenja od Savjeta bezbjednosti Ujedinjenih
nacija, nisu efikasni u obavljanju svoga dijela posla kada su ve identifikovani
poinioci ratnih zloina i genocida. U domaoj i svjetskoj javnosti poznato
1
Ljubo Babi je istaknuti prvoborac narodnooslobodilakog pokreta Bosne i
Hercegovine i Jugoslavije. Izmeu ostalog bio je prvi komandant Drvarske brigade, prve
krupne operativno-teritorijalne jedinice u Narodnooslobodilakom ratu 1941. do 1945.
godine i obavljao visoke dravne funkcije u Titovij Jugoslaviji. Jedan je od osnivaa i
utemeljitelja Drutva za istinu o antifaistikoj narodnooslobodilakoj borbi u Jugoslaviji
1941 - 1945.
je da su glavni inspiratori, naredbodavci i izvrioci najveih monstruoznih
zloina, genocida i etnikih ienja jo uvijek na slobodi. Dovoljno je
spomenuti samo tipini epilog Bonjaka-Muslimana u Srebrenici, dok se
glavni vinovnici slobodno kreu.
Za budunost i opstanak, na i generacija koje dolaze, od posebnog je
znaaja da struna i drutvena aktivnost u cilju uklanjanja i lijeenja pomenutih
posljedica traginog rata na prostorima Bosne i Hercegovine da i nae znanje
nauka i umijee, i kolektivno i pojedinano, bude usmjereno na podizanje
svijesti i saznanja o potrebi uspostavljanja uzajamnog povjerenja i tolerancije
u drutvu kao cjelini i meu pojedincima, posebno u multietnikim i
multivjerskim sredinama, a Bosna i Hercegovina je takva u cjelini. To e biti
izuzetno teak i dugoroan strateki cilj zadatak i obaveza za brojne budue
generacije, jer su skoro potpuno unitene komponente povjerenja mukotrpno
ostvarene kroz minule vijekove. Neophodno je postepeno i strpljivo raditi u
tom pravcu; to predstavlja ne samo proces uklanjanja ukorijenjene vjerske i
nacionalne mrnje, najmonijeg saveznika glavnih vinovnika za poinjene
ratne zloine i genocid. Racionalna spoznaja o neminovnosti zajednikog
ivota, najsigurniji je garant opstanka Bosne i Hercegovine i njenog uspjenog
razvitka kao multietnike i multireligijske drave ureene na demokratskim
principima, sposobne da se uspjeno razvija, a njeni ravnopravni graani da
budu zadovoljni.
1013
Mensur Seferovi
FRAGMENTI JEDNOG SUNOVRATA
S mrnjom poinje ludilo
Usred Beograda dva suprotna srpska informativna fronta, mnoga razliita
vienja ivota kojim se ivi.
Borba pie: Meunarodni komitet Crvenog krsta saoptio je jue da je
neistinita tvrdnja, koju je 6. oktobra iznela agencija Srna, da je 150 Srba u
Bihau ubijeno naoigled predstavnika ove organizacije. Delegati MKCK
ne mogu potvrditi navodni masakr, kae se u saoptenju koji je dostavljen
ovom listu.
MKCK je duboko zabrinut zbog brojnih pogrenih navoda i lanih
informacija. Informacije ove vrste raaju dalje nepoverenje i maltretiranje
civilnog stanovnitva na svim stranama, i mogu dovesti do eskalacije nasilja i
osvetnikih akcija. MCK poziva sredstva komunikacije da sve informacije
podvrgnu provjeri.
Prijatelji i rodbina pozivaju se da sa lanovima svojih porodica ostvare
direktan kontakt koristei sistem poruka Crvenog krsta.
Sutradan, i pored demantija, dnevno glasilo druge politike i idejne
orijentacije (Politika 12. oktobar 92) oglaava saoptenje Informativne slube
Drugog krajikog korpusa pod naslovom Neuvena zlodjela vrena su na
ulicama Bihaa.
Informativna sluba Drugog krajikog korpusa Vojske Republike Srpske
saoptila je imena zloinaca koji su masakrirali 150 Srba u Bihau 30.
septembra o. g. Na listi zloinaca su: Senad arganovi, efket Naki,
Miroslav Klepi, Evdin Pukar, Safet avki, Hasan Hromadi i Kasim
Begi, kao i dva lica s nadimcima Landi i Bu. Organi Drugog krajikog
korpusa utvruju podatke i o ostalim uesnicima tog zloina.
1014
Tog 30. septembra pripadnici muslimansko-hrvatskih snaga su upadali u
kue preostalih Srba u Bihau, izvodili ih na ulice i posle vieasovnog
muenja ubijali na javnim mestima. Zloici su pri tom upotrebili noeve,
sekire, ekie i kolje. Posle tog krvavog pira leeve su sakupili na trgu ispred
zgrade u kojoj je odrano Prvo zasedanje AVNOJ-a. Tu je nastupio drugi in
drame. Nad leevima su se iivljavale ak i ene odsecajui im delove tela.
Potom su leevi poliveni benzinom s namerom ubica da ih zapale ali se tom
poslednjem inu neko usprotivio.
Od vie odseenih glava Srba, dve su nabijene na kolac i stavljene na
Klokotski most na rubu Bihaa. Tih dana, takoe, na mostu na Uni su bile etiri
srpske glave, po dve na svakoj strani.
Informativna sluba Drugog krajikog korpusa je saoptila da e
zloincima biti sueno pred sudovima Republike Srpske kad Biha bude
osloboen.
Da bi se zameo trag onog to se inilo, u Prijedoru izmiljen je masakr
u Bihau.
O zloinima koji su preplavili jugoslovensko podneblje govorili su i
ljekari na Kongresu psihijatara Jugoslavije na temu Rat, psihijatrija i
nacionalizam. Pored politiara za raspirivanje nacionalizma, mrnje i
agresije slobodno se moe pripisati u greh i sredstvima javnog informisanja i
masmedijima uopte. Zatim da i psihijatri nisu uinili ono to je trebalo s
obzirom na injenicu da su uili da s mrnjom poinje ludilo, da se utke
prelazilo preko svega to se deavalo i deava.
Mediji, pre svega televizija, odigrali su najkrvoloniju, najsramniju
ulogu u ovom naem ratu, rekao je dr. Milinko Bjelogrli. Prenosima uasnih
prizora doprinosi se irenju epidemije mrnje i agresivnosti koji su na naim
prostorima sve prisutniji. Zalaem se za zabranu prenosa zverstava, ali i
skuptinskih zasedanja koja su otelovljenje onog najgoreg u naim ljudima.
Profesorica iz Ilijaa
Ponovo je ukljuio kasetofon novinar eljko Vukovi, dopisnik Borbe iz
opkoljenog Sarajeva. Sluao je ispovijest profesorice iz Ilijaa:
1015
Muslimanka sam, trideset i pet mi je godina. Ovom drugom, tek
roenom sinu, dala sam ime Dihad. Da ne zaboravi amanet majinu osvetu!
Kad sam ga prvi put podojila rekla sam mu: zaboravi li saprelo te ovo mlijeko.
Dabogda! Varate se, Srbi su me nauili mrziti. U zadnja dva mjeseca u meni
nema nieg. Ni bola, ni gorine. Samo mrnja. Djecu sam, takorei do jue,
uila ljubavi. Tako je. Profesorica sam knjievnosti, roena i zamalo umrla u
Ilijau. Moj ak, komijin jedinac Zoran, pomokrio mi se u usta. Dok su se
bradate vucibatine grohotom smijale rekao mi je: Nizato i nisi drugo,
smrdljiva bulo! Dijete, sjea li se Zvonimira Goloba? Ne znam da li sam prije
ula krik ili osjetila udarac. Kolega, profesor fizike je izbezumljeno vritao:
Ustaa, ustaa. I udarao. Kud god je stigao... Na bol sam otupjela. Ali, dua
boli. Uila ih ljubavi, a oni se spremali i vaspitavali da unite sve to nije
pravoslavno.
Iskljuujem kasetofon. Ne mogu vie. Nemam snage da jo jednom
sasluam ovu stranu ispovijest do kraja. Zlo koje su nanijeli profesorici i
njenoj porodici ledi. Neko e ga ve opisati. Koliko se do sada majki u Bosni
zaklelo da e djecu mrnji i osveti nauiti! Koliko e malih Muslimana, Srba i
Hrvata odrasti uz takve prie i nauke!
Mrnja je doivotna robija, napisalo je drugo beogradsko nedjeljno
glasilo (Vreme, 23. novembra 92). pominjui Miroslava Mandia graanina
sveta koji se ve dve decenija buni i suprotstavlja apsurdu, gluposti, mrnji,
lenjosti, povrnosti, agresiji, politici, institucionalizmu, nacionalizmu, udo-
bnom ivotu, koji kae:
Neposlunost je vii oblik odgovornosti Strano je to kako 1judi
pristaju na lai i gadosti svoje grupe i ne smeju da im se suprotstave. ovek
si onoliko koliko si slobodan. Slobodan si onoliko koliko ini ono to eli
da ini. Ali, nikada nemoj mrzeti, jer, mrnja je doivotna robija.
eljko i Predrag
itao sam tekstove eljka Vukovia iz opkoljenog Sarajeva, prve ratne
godine na stranicama Borbe, pa i kazivanja u Osloboenju Alije Isakovia,
knjievnika i jednog od najistaknutijih muslimanskih intelektualaca, kada
1016
je (krajem avgusta 92) izjavio da e ovim ratom bosanski Muslimani dobiti
najvie, relativno najvie, postat e svjesni sebe i postae ravnopravni, da
cijena koju e platiti bit e produktivna, da je to, istina, krvava ulaznica,
ali se ona nije mogla izbjei, to jest kada ovjek udari glavom o dno nita
mu ne preostaje nego da se die. Uz to, dodao je eljko svoj komentar,
Isakovi e, nema sumnje, biti u pravu samo ukoliko njegov narod preivi
stravini egzodus, ali na njegovu nesreu, a voljom politikih odnosa
ekskluzivnu brigu o njima prouzelo je rukovodstvo SDA - ti ljudi sa Alijom
Izetbegoviem na elu nisu mogli ili umjeli da odgovore istorijskoj odgo-
vornosti uloge koja im je pripadala.
To je Vukovi napisao 8. decembra 92. kada je sreno izbjegao iz
opkoljenog Sarajeva i postao graanin Beograda, i kada je njegova dotadanja
istinoljubivost poprimala druga osjenenja, idejnu i apolitiku usmjerenost.
ak je preuzeo i ulogu strunjaka vizionara. Tako je u komentaru Test
stvarnosti napisao:
...Prvo, ma koliko Karadievi Srbi i Miloevieva Srbija bili odgovorni
za poetak i eskalaciju rata, oni nisu jedini krivci. Drugo, kljueve rata i mira
sada dri Izetbegovi. On je i politiki i vojno poraen, pa svaki prekid (stvarni
i trajni) rata, za njega znai priznavanje poraza i kapitulaciju, dok za druge
strane u sukobu to ne znai.
Ostavimo strateka razmatranja novinskog izvjetaa i zabiljeimo ta
je u isto vrijeme filozof i pisac Predrag Matvejevi, Mostarac, povodom
nagrade Vejon za esej 92, za knjigu MEDITERANSKI BREVIJAR,
izjavio za list Novo Kotidijan, na pitanje ta misli o Muslimanima danas.
Ja sam hrianskog porijekla, a sada se sa Muslimanima identifikujem.
Branio sam sadanjeg predsjednika Bosne i Hercegovine Aliju Izetbegovia
kad je bio u zatvoru. Taj je ovjek visokih moralnih kvaliteta, autor veoma
zapaene knjige Islam izmeu Zapada i Istoka, objavljene u Beogradu kod
ilegalnog izdavaa koji je objavljivao i moja otvorena pisma. U itavoj bivoj
Jugoslaviji ne bi se mogao nai dravnik toliko iroke kulture. To je jedan
vjernik. Ja sam danas agnostik, ali me to ne spreava da prepoznam moralnu
snagu koju mu daje njegova vjera. Ali Srbi napadaju njegov fundametalizam,
to je apsurdna optuba. Hrvati mu zamjeraju to se nije svrstao uz njih, ali
kako bi to mogao uiniti predsjednik drave u kojoj Muslimani ine 44 odsto,
1017
a Hrvati 17 odsto. U Bosni ga optuuju da nije naoruao zemlju. Ali kako je
to mogao uiniti? On je ef drave bez institucija, armije bez oruja, republike
bez teritorije. Vie od tri etvrtine je okupirano.
Bogatstvo u gubljenju svega
Natka Buturovi, pristigla iz opkoljenog Sarajeva u Beograd sa eljkom
Vukoviem, svojim prilozima predoava moralnu snagu graana koji ve
hodaju kao sjenke, lelujaju od gladi, a opet imaju snage da stoje u redovima za
vodu, satima.
Jedna od njenih junakinja je i ana Jovanovi, glumica sarajevskog
Teatra 55 - beogradska Sarajka i sarajevska Beograanka, koja je trei
izmeu granata, ponekad ak i pored poginulih i ranjenih ljudi, zgrena od
straha, stizala do djece da bi bar nakratko odagnala njihovu zaplaenost.
ana nije vjerovala da je mogue da se Sarajevu dogodi rat, da se ljudi
koji su do jue ivjeli zajedno razdijele, pa jedni ostanu u gradu, a drugi odu
na brdo i pucaju po drugima, pa to njoj u pamet ne moe. I uprkos svemu,
eljela je da ostane sa prijateljima, kolegama, da bude sa ljudima Sarajeva, da
dijeli njihovu sudbinu, sve do kraja 92 godine. Dotad, teatarski ljudi osnovali
su Cvjetne ljubavi i u podrumima okupljali djecu na etrdeset i vie
predstava. Vidjela je i petomjesenu bebu koja je ostala bez obje noge, mnoge
malene bez ruke ili bez jedne noge ili sa povreenom kimom.
Srpkinja u Sarajevu kako to izgleda, pitala je Natka i glumica ana
Jovanovi je odgovorila:
Za svih sedam mjeseci rata niko mi nijedanput nije prigovorio ili me
mrko pogledao zbog mog ekavskog a to je, naravno, znailo da sam Srpkinja.
Sarajevo je napravilo razliku izmeu Karadievih etnika i svojih sugraana
Srba. Neto drugo mi se dogodilo. Svo zlo koje se Sarajevu dogaa pripisuje
se Beogradu. Nije mi bilo lako da to sluam, jer ja znam Beograd, znam da
postoji Beograd koji ne pripada tom zlu. ao mi je da do veine Sarajlija nisu
doprle vesti o mirovnim akcijama kojih je ovde bilo mene je zbunilo i
iznenadilo da mnogo ljudi u Beogradu ne zna istinu o Sarajevu. To me
rastuilo. ini mi se da je Sarajevo zaboravljeno. Informacije su veoma ture
1018
Ovaj svet ovde sada nakon Sarajeva meni izgleda nestvarno, kao da je
svet senki. Ja sama sebe skoro da ne prepoznajem. Skupila sam se, staloila,
smirila. Imam jedno ivotno iskustvo koje mi omoguava da sam sasvim
mirna ako kasnim na dogovoreni sastanak, ako se aa razbila, skoro da i ne
razumem zato se ljudi ljute i uzbuuju zbog nekih sitnica, prie neke, to se
svaaju Bilo bi mi iskreno ao da ovih sedam meseci nisam bila u Sarajevu.
Moda zvui paradoksalno, ali se sada oseam bogatijom, mada sam izgubila
sve to sam sticala tolike godine.
Ispod fotografije lijepe i plemenite ane Jovanovi pie: Bogatstvo u
gubljenju svega.
Jad i jed anonimnih bojovnika
Evo danas u prilogu Srbija jede svoju decu (Borba, 5-6. decembar
92) pie: Sve katolike i muslimane treba proterati. Milom ili silom. Tako kae
letak koji krui Zemunom. Tako treba! Do sada su se iz Srbije (Vojvodine)
masovnije iseljavali samo Hrvati, a sada je doao red na ostale katolike i
muslimane. Sledei su valjda ateisti i nepodobni pravoslavci. O drugima ne
treba ni govoriti. Zanemarljiv je broj sekti. Ko nije sa nama, taj je protiv nas!
Nije mu mesto u narodu i carstvu nebeskom! Tako treba! Lako emo iz Srbije
iseliti katolike jer ih je malo ostalo. Sa muslimanima e ii tee, ali kad se hoe
sve se moe. Milom ili silom....
Republika, list graanskog samooslobaanja, list bez mrnje, skandala i
nagradnih igara, u svom 43 broju donijela je prilog Jad i jed anonimnih
bojovnika, gdje se kae da je talas varvarizacije svakidanjeg ivota zahvatio
i potkazivaku potkulturu, da je jedna asistenkinja Univerziteta sa musli-
manskim prezimenom dobila pretee pismo u kome stoji da turadiji i iptariji
nema vie mesta u naoj Srbiji i Beogradu, srpskim studentima prljavo i
dvolino muslimane nee biti asistent. Naznaen je i krajnji rok do kada mora
da ode, da novu opomenu ne eka, da za svakog ubijenog i ranjenog Srbina
Bosanca nestae po jedna muslimanska porodica, i tako do istrebljenja gamadi
iz Beograda, uz potpis: etnika inkvizicija.
I u saoptenju nastavno-naunog vijea Pravnog fakulteta reeno je da se
osuuju pisma etnike inkvizicije, zasnovana na nacionalnoj diskriminaciji,
koje je dobio jedan lan njihovog kolektiva (Borba, 21. maj 93).
1019
Pozovi suseda radi pretnje
Razmatrajui prilike u kojima ive nesrbi u Srbiji, nedjeljna Borba je
jo 27-28. juna 92. preko cijele strane objavila lanak Pozovi suseda radi
pretnje, da su to dani skrivanja imena, da je vrijeme kad je bilo lepo
razlikovati se prolo, da mnogi graani nesrpske nacionalnosti u Beogradu i
Srbiji ive u strahu, takvom da veina ak ni anonimno o svojim iskustvima
nije htjela da govori za Borbu. Reeno je da graani nesrpske nacionalnosti
ive posljednjih mjeseci u komaru, da primaju prijetea pisma i telefonske
pozive, na njihova kuna vrata lijepe se parole sa pogrdnim rijeima, stradaju
ispred kua parkirani automobili, poela su iseljavanja, na TV voe ekstre-
mistikih partija i grupa pozivaju na proterivanje nesrpskih sugraana iz
Srbije, da je sve to poprimilo razmere koje bi svaku pravnu dravu, pa i
ovdanju da postoji, naterali na zabrinutost i akciju.
Sneana Bogavac pie i o sugraaninu, iji su susedi zabranili deci da
dolaze i igraju se sa njegovom, da: oni znaju da ja itam Borbu, a zatim:
Karakteristian je sluaj sugraanina K. (Redakciji je poznato ime) koji
ve skoro pola veka ivi u Beogradu. Najpre je pristao da, pod punim imenom,
ispria sve to kao nesrbin doivljava od prole godine. Nakon razgovora javio
se i zamolio, poto se posavetovao sa suprugom i decom, da njegovu priu
zaboravimo. Pa pogledajte ta su opet jue govorili u Skuptini, rekao je.
Jedan od poslanika je, naime, neometan, predloio da se iz Srbije izbace svi
ija imena ne zavravaju na i! Istog dana javila nam se i Beograanka . i
pitala da li je istina da je tako neto reeno za govornicom Skuptine. Ona je,
naime, odavno odustala od gledanja TV-prenosa iz srpskog parlamenta. Ali
desetogodinji sin je oajan doao kui i pitao zato i on ne moe da se preziva
kao druga deca. Utehe da je lepe razlikovati se nisu urodila plodom. Dete koje
se do tada nikada nije zapitalo o svom poreklu, jer porodica ve generacijama
ivi u Beogradu, palo je u histerian pla na mamino ve nervozno objanjenje
da ona ne moe nita zato to mu je deda Jevrejin i baka Hrvatica.
1020
Prof. dr. Mirko Pejanovi
DEJTONSKI MIROVNI SPORAZUM - ISTORIJSKO RJEENJE
ILI STRANPUTICA ZA DRAVU BOSNU I HERCEGOVINU
1. Uspostava mira u Bosni i Hercegovini jedini cilj Dejtona
Kada je Dejtonski mirovni sporazum potpisan 1995. godine radost je
stigla u sve domove graana Bosne i Hercegovine. Graani su htjeli mir i nisu
krili svoja osjeanja. Potvrda tome je i opta graanska podrka mirovnim
snagama meunarodne zajednice da u Bosni i Hercegovini zatite mir.
U pobjedi ideje mira koju je osigurao Dejtonski mirovni sporazum
sadrana je i pobjeda ideje suverene i cjelovite drave Bosne i Hercegovine.
Ove dvije injenice istovremeno i znae i glavnu istorijsku vrijednost
Dejtonskog mirovnog sporazuma. Ova istorijska vrijednost je pojaana
odlukom meunarodne zajednice da NATO-snage kao mirovne snage
osiguraju vojni i bezbjednosni aspekt implementacije Dejtonskog mirovnog
sporazuma.
Implementacija civilnog aspekta Dejtonskog mirovnog sporazuma
instalirana je putem Visokog predstavnika meunarodne zajednice. Posma-
trano u cjelini sa Dejtonskim mirovnim sporazumom osigurana je internacio-
nalizacija procesa rjeavanja bosanskog pitanja. A bosansko pitanje se
primarno odnosi na pitanje mira i intergracije drave Bosne i Hercegovine u
meunarodno priznatim granicama.
Po tome je postdejtonski politiki razvitak Bosne i Hercegovine primarno
odreen kao proces izgradnje mira civilnog drutva i integracije drave Bosne
i Hercegovine aktivnou lokalnih vlasti i posjedovanjem meunarodne
zajednice. Unutranji razvitak Bosne i Hercegovine po svemu uslovljen
specifinim oblikom kooperacije vlasti u Bosni i Hercegovini i Visokog
predstavnika meunarodne zajednice.
1021
Jedno od rjeenja Dejtonskog mirovnog sporazuma jeste unutranje
politiko ustrojstvo Bosne i Hercegovine. Ono je zasnovano i izvedeno na
etnikom konceptu, zapravo na dominaciji etnikog momenta u politikom
strukturiranju drave. Dravu ine dva entiteta; Republika Srpska i Federacija
Bosne i Hercegovine. Prvi entitet - Republika Srpska je jednonacionalan i to
je postao etnikim progonom Bonjaka i Hrvata tokom rata 1992 -1995.
godine. Drugi entitet - Federacija Bosne i Hercegovine je dvonacionalan:
federacija bonjakog i hrvatskog naroda u kojoj ivi i brojna skupina srpskog
naroda, te jevrejskog i pripadnici ostalih naroda.
Po rjeenju Dejtonskog mirovnog sporazuma dravne funkcije odbrane,
pravosua i bezbjednosti pripadaju entitetima, a ne centralnim, odnosno
zajednikim organima drave Bosne i Hercegovine. Ovakvim rjeenjem
drava Bosna i Hercegovina je konstrukcijom unutranjeg ustrojstva i
redukcijom nadlenosti centralnih institucija predodreena na tekoe i
blokade u svom funkcionisanju.
Primjeri blokade sistema odluivanja o dravnim poslovima najoitije se
iskazuju u radu Parlamentarne skuptine Bosne i Hercegovine.
Parlament drave Bosne i Hercegovine u pet godina svog postdejtonskog
rada nije mogao donijeti zakon o jedinstvenom pasou, zastavi, dravnoj
graninoj slubi i mnogim drugim pitanjima. Nepostojanje konsenzusa u
Parlamentu nadomjestile su odluke Visokog predstavnika meunarodne
zajednice. Vie od godinu dana Parlamentarna skuptina Bosne i Hercegovine
ne moe da izgradi konsenzus i donese izborni zakon. Po gleditima rele-
vantnih inozemnih i domaih teoretiara dejtonsko rjeenje unutranjeg
ustrojstva Bosne i Hercegovine samo po sebi ograniava i koi integraciju
drave Bosne i Hercegovine i njeno optimalno funkcionisanje. Zbog toga su u
politikoj strukturi bosanskohercegovakog drutva i dalje snane i skoro
preovladajue jednonacionalne politike stranke koje po osnovu ratnog
nasljea i dalje stvaraju strah i nepovjerenje u multietnikim odnosima.
Najnoviji primjer produbljivanja meunacionalnog nepovjerenja jeste projekat
Hrvatske demokratske zajednice BiH da provede stranaki referendum
hrvatskog naroda kako bi se stvorila osnova za zasebne politike institucije
hrvatskog naroda, a time i trei entitet. Zapravo, etnike partije smisao svog
postojanja vide u homogenizaciji i teritorijalizaciji svoje nacije na dijelu
prostora Bosne i Hercegovine.
1022
2. Politika zbilja u Bosni i Hercegovini, pet godina nakon Dejtona
U procesu implementacije Dejtonskog mirovnog sporazuma u proteklih
pet godina postignuto je vrlo malo. Takvo gledite omoguuje kritiko
promiljanje nasprem politike budunosti Bosne i Hercegovine koja se gradi
na temeljima Dejtonskog mirovnog sporazuma. Postoje miljenja da nisu
postignuti oekivani rezultati. Takoe postoje miljenja da se nije moglo postii
vie. Postoji i tree miljenje da valja izmijeniti Dejtonski mirovni sporazum
da bi se mogao cjelovito provesti.
Za nau analizu uzimamo najvanije spoznaje u socijalnoj i politikoj
zbilji Bosne i Hercegovine. Najprije vojno-bezbjedonosna komponenta.
Prisustvo vojnih snaga NATO-saveza i meunarodnih policijskih snaga
osigurali su povoljno bezbjednosno stanje na cijelom prostoru drave Bosne i
Hercegovine. Osigurana je sloboda kretanja ljudi i roba unutar Bosne i
Hercegovine. Otklonjene su mogunosti obnove etnikog sukoba. Obnovljeni
su glavni putni pravci, mada jo uvijek nije stavljen u funkciju eljezniki
saobraaj.
Donatorskim sredstvima meunarodne zajednice obnovljena je infra-
struktura: putevi, vodovodi, zdravstvene ustanove, kole. Zapoela je
privatizacija preduzea, ali nije dovrena. Nije izgraena nova privredna
struktura. Veoma je niska privredna produkcija. Nezaposlenost je u porastu.
Mladi ljudi odlaze iz zemlje. Procjenjuje se da je u postdejtonskom vremenu
iz Bosne i Hercegovine iselilo u prekookeanske zemlje preko 100.000 ljudi.
Stalno se uveava broj zainteresovanih za iseljenje u dobi do 40 godina starosti.
Povratak izbjeglica je jo uvijek neznatan u odnosu na broj od dva
miliona raseljenih i izbjeglih osoba tokom rata. Od svih povrataka 80% je
realizovano u Federaciji, a samo oko 20% u Republici Srpskoj. Poznato je da
Srpska demokratska stranka, kao najuticajnija partija u Republici Srpskoj,
raznim metodama pravi destrukciju povratka Bonjaka i Hrvata u Republiku
Srpsku, a istovremeno odvraa Srbe od povratka u njihove predratne gradove
i sela na prostoru Federacije. Povratak izbjeglica je jedno od krucijalnih pitanja
za obnovu meunacionalnog povjerenja i zajednikog ivota.
Rjeavanje ovog pitanja nije imalo dovoljnu materijalnu pretpostavku za
obnovu poruenih kua i stanova. Sve do sredine 2000. godine za povratak je
1023
nedostajala politika petpostavka. Sada je ta pretpostavka izvjesna i sadrana
je u Odluci Ustavnog suda Bosne i Hercegovine o konstitutivnosti bonjakog
i hrvatskog naroda u Republici Srpskoj i srpskog naroda u Federaciji. Ovim
je otklonjena diskriminacija na etnikoj osnovi za oko 1,300.000 graana
Bosne i Hercegovine u oba njena entiteta.
Zavreuje potcrtati da je ideju o postizanju konstitutivnosti na cijelom
prostoru drave pokrenulo Srpsko graansko vijee, kao nevladina organi-
zacija jo 1994. godine i da je od 1998. godine ovo pitanje postalo predmet
zajednike aktivnosti etiri nevladine organizacije: Srpsko graansko vijee -
Pokret za ravnopravnost BiH, Hrvatsko narodno vijee, Vijee kongresa
bonjakih intelektualaca i Asocijacija nezavisnih intelektualaca Krug 99.
Jedno od pitanja bitnih za politiki razvitak Bosne i Hercegovine u
postdejtonskom vremenu jeste rad i funkcionisanje centralnih institucija
drave Bosne i Hercegovine. U pitanju je Predsjednitvo drave, Ministarsko
vijee i Parlamentarna skuptina. Ove institucije su veoma neefikasne u svom
radu. Parlamentarna skuptina Bosne i Hercegovine, za veinu pitanja o
kojima je odluivala nije imala konsenzus izbornih poslanika. Nakon
neuspjenih pokuaja poslanika, odluke je u protekle dvije godine donosio
Visoki predstavnik meunarodne zajednice. Ove injenice potvruju tezu da
vladajue jednoetnike partije nemaju politiku odgovornost za izgradnju
konsenzusa o veini pitanja razvoja zajednike drave. A to, zapravo, znai da
pitanje egzistencije i funkcionisanja drave Bosne i Hercegovine, nema svoju
pretpostavku u zajednikom konsenzusu vladajuih nacionalnih, zapravo
etnikih partija. Ovaj problem zasluuje posebnu elaboraciju, jer postoji od
1990. godine, kada su bili prvi viestranaki izbori u Bosni i Hercegovini. Uz
sve ovo pobjednike nacionalne partije ni 1990. ni 1998. godine nisu potpisale
koalicioni sporazum o pitanjima bitnim za upravljanje dravom Bosnom i
Hercegovinom.
Postoji i vie gledanja na ovaj problem. Po jednom gledanju problem
konsenzusa u centralnim organima Bosne i Hercegovine proistie iz injenice
postojanja ekstremne politike nacionalnih partija koje su imale ratne planove
za etniku pobjelu Bosne i Hercegovine i koje se nisu odrekle tih planova. Po
drugom gledanju problem nastaje zbog dominantnog uticaja entitetskih
politikih elita na donoenje odluka Parlamentarne skuptine Bosne i Herce-
govine.
1024
Takoe postoji gledanje po kome iroka primjena principa konsenzusa
u centralnim organima drave Bosne i Hercegovine dovodi do blokade u
odluivanju.
Izgradnja racionalnog i optimalnog konsenzusa nije unaprijed osigurana
ni u jednom politikom sistemu. Konsenzus izgrauju izabrane parlamentarne
strukture kroz svoju odgovornost prema graanima i njihovom iskazanom
izbornom povjerenju. Meutim, u Bosni i Hercegovini, u njenim centralnim
tijelima, ne postoji uspjena izgradnja konsenzusa. Po svemu to je opti
problem za politiki razvitak Bosne i Hercegovine. Njegovo radikalno rjeenje
pretpostavlja promjenu koncepta politike reprezentacije. Sa dominantno
etnikog valja prei na politiko-interesni oblik predstavljanja graana. Tada
e otpasti formula: jedna partija - jedan narod - jedan voa. Nakon te promjene
nee biti mogue neslogu stranaka prenijeti na neslogu naroda kao cijelog
etnosa. Otkako je u Bosni i Hercegovini prisutna aktivnost meunarodne
zajednice i njenog Visokog predstavnika, nesloge vladajuih partija ne
uspijevaju podizati nacionalne tenzije. Ali, uspijevaju ostati na politikoj sceni
uz sistematsko stvaranje straha od druge nacije. Na ovoj osnovi nacionalistike
partije ostaju na vlasti, a graanske teko dobijaju povjerenje izbornog tijela. I
meunarodna zajednica se, mimo njene volje, pojavljuje u neeljenoj ulozi
podupiranja, nacionalizma, u Bosni i Hercegovini.
A nacionalizam se javlja u vrlo radikalnom obliku kad se odbija povratak
izbjeglica, kad se odbija Odluka Ustavnog suda o konstitutivnosti naroda na
cijelom prostoru drave Bosne i Hercegovine. Iako novembarski izbori nisu
dobili slubene i konane rezultate, sve ukazuje da su dvije nacionalne partije
- SDS i HDZ; ne samo zadrale ranije pozicije ve postale izrazito pobjednike
stranke. Sve dok etnike stranke imaju dominaciju u entitetskim parlamentima
unutranja integracija Bosne i Hercegovine i njeno ukljuivanje u Evropsku
uniju bie oteana, usporena, pa ak i upitna.
3. Odnos meunarodne zajednice prema Bosni i Hercegovini
Odnos meunarodne zajednice prema Bosni i Hercegovini uspostavlja se
i odvija kroz proces implementacije Dejtonskog mirovnog sporazuma. Na
poetku 2000. godine Visoki predstavnik meunarodne zajednice izdvaja
1025
tri pitanja kao prioritetna. To su: privredna reforma, povratak izbjeglica i
jaanje centralnih institucija drave Bosne i Hercegovine. Ova pitanja su
nesporni prioritet. Ali, ovaj krug pitanja nije dovoljan. U istoj ravni, po naem
miljenju, su jo neka pitanja. Jedno od tih pitanja je provoenje odluke
Ustavnog suda Bosne i Hercegovine o konstitutivnosti naroda, donesene u
julu 2000. godine. Odgovornost za provoenje Odluke jeste na parlamentima
Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine. Kada se usklade ustavi
entiteta sa Odlukom Ustavnog suda ustanovie se osnove za ravnopravnost
pripadnika naroda na cijelom prostoru drave Bosne i Hercegovine. Takoe
e se stvoriti osnova za masovni povratak izbjeglica.
A kad se ovi efekti postignu entiteti e imati novu i multietniku i
politiku strukturu. Tada e moi da se donese novi izborni zakon o kojme e
i graani i pripadnici naroda imati jednako i aktivno i pasivno birako pravo,
ma gdje ivjeli u Bosni i Hercegovini. Ovo je i put da se uvrste centralne
institucije drave Bosne i Hercegovine, naroito Predsjednitvo i Parlament.
Njihov legitimitet sa postizanjem konstitutivnosti naroda, dobiva novi sadraj
i snagu. Meutim, otpori provoenju Odluke Ustavnog suda o konstitutivnosti
naroda ostae i poslije novembarskih izbora. Bez odlunog angaovanja
Visokog predstavnika ovo pitanje e ostati na ekanju. To onda znai da e se
u Bosni i Hercegovini, i uz prisustvo meunarodne zajednice, tolerisati
diskriminacija na etnikoj osnovi oko 1,300.000 graana u oba entiteta.
Zbog toga je provoenje Odluke Ustavnog suda o konstitutivnosti naroda
Bosne i Hercegovine problem zatite jednakih ljudskih prava dravljana BiH i
mora biti u prioritetima Visokog predstavnika meunarodne zajednice.
Jo jedno pitanje zasluuje mjesto u krugu pitanja za prioritet. Radi se i o
ekonomskoj obnovi i o ubrzanom ekonomskom razvoju. Mnoge dobre
namjere prema Bosni i Hercegovini postaju i postae uzaludne ako se ne
zaustavi iseljavanje omladine iz ove zemlje. Omladina iseljava jer nema
zaposlenja i nema prepoznatljive perspektive razvoja drave Bosne i Herce-
govine i njenog pribliavanja prijemu u Evropsku uniju. Ovo pitanje po svemu
ide u vrh liste pitanja odabranih za prioritet. U cilju rjeavanja ovog pitanja
postoje dvije ideje. Jedna je izgradnja savremenih cesta - autoputeva na pravcu
sjever - jug i zapad - istok. Svi ovi pravci su i strateki za ekonomsko pove-
zivanje zemalja jugoistone Evrope. Sredstva za investicije bi se osigurala iz
fondova Evropske unije, a kao kreditna sredstva vraala bi se ostvarenim
prihodima i uz garanciju drave.
1026
Druga ideja je inoulaganje sredstava u obliku malih i povoljnih kredita
za poduzetnike aktivnosti graana Bosne i Hercegovine i kredita mladim
ljudima za rjeavanje stambenog pitanja.
Ove dvije ideje ine osnovu za mini Maralov plan za ekonomsku obnovu
Bosne i Hercegovine. Valja imati u vidu da je privreda Bosne i Hercegovine
tokom rata najveim dijelom unitena. Bez projektovane i ubrzane ekonomske
obnove Bosne i Hercegovine prijeti opasnost da ona demografski bude
oiena, pogotovo ako susjedne zemlje, kao to su Hrvatska i druge, dou do
ekonomske ekspanzije i iskau potrebe za radnu snagu iz Bosne i Hercegovine.
I, najzad, postoji jedno pitanje koje je bilo i ostaje prioritetno. To je
privoenje sudu pravde ljudi koji su poinili ratni zloin. Bez rjeavanja
ovog pitanja nema istinske obnove meunacionalnog povjerenja. A to
nadalje znai da nema ni stabilnog mira na prostoru Bosne i Hercegovine.
4. Izmjena ili dogradnja Dejtonskog mirovnog sporazuma
Tokom 1998. te 1999. i poetkom 2000. godine, dakle, protekle dvije i
po godine, otvoreno je u teorijskim razmatranjima, i u politikoj praksi, pitanje
izmjene Dejtonskog mirovnog sporazuma. Do sada se oblikovalo vie ideja za
izmjenu Dejtonskog mirovnog sporazuma. Meu prvim je ona koja zagovara
ukidanje entiteta.
Njoj bliska ideja, a koja iz ove prve proistie, odnosi se na regionalizaciju
cijelog prostora Bosne i Hercegovine, poznatija kao kantonizacija drave
Trea ideja je vezana za konstituisanje jo jednog, kao treeg entiteta na
etnikoj osnovi.
Spominje se jo jedno stanovite nasprem Dejtonskog mirovnog
sporazuma. To je promjena Dejtonskog mirovnog sporazuma, koja proistie
kao posljedica donesene Odluke Ustavnog suda Bosne i Hercegovine o
konstutivnosti naroda na cijelom prostoru drave. Radi se o tome da ovo
stanovite na ovaj nain zagovaraju snage u Republici Srpskoj koje su protiv
konstitutivnosti naroda na cijelom prostoru drave. Budui da po njihovom
miljenju Odluka Ustavnog suda dovodi do izmjene Dejtonskog sporazuma,
treba je odbiti.
1027
Valja podvui injenicu da Odluka Ustavnog suda BiH o konstitutivnosti
naroda ne pokree ni pitanje izmjene Dejtonskog ustava BiH ni pitanje izmjene
Dejtonskog mirovnog sporazuma. Odluka Ustavnog suda ustanovljava
obavezu da se Ustav Republike Srpske i Ustav Federacije BiH izmijene radi
usklaivanja sa Ustavom Bosne i Hercegovine. Ovdje je primarno pitanje
provoenja Dejtonskog mirovnog sporazuma u sferi zatite jednakih ljudskih
prava graana i pripadnika srpskog, hrvatskog, bonjakog i ostalih naroda
koji ive u Bosni i Hercegovini.
Iz ovog pregleda ideja za izmjenu Dejtonskog mirovnog sporazuma
vidljivo je da su sve tri ideje o izmjeni inicirane od politikih i nevladinih
organizacija na prostoru Federacije Bosne i Hercegovine. Neke ideje su nastale
prije izbora, a veina ih je promovisana u vrijeme kampanje za novembarske
izbore.
to je osobito bitno u vezi sa pitanjem mogue izmjene Dejtonskog
mirovnog sporazuma? Sporazum je meunarodni ugovor sa garancijom
velikih sila i cijele meunarodne zajednice za njegovo provoenje. On je
internacionalni sporazum i njegova izmjena podrazumijeva konsenzus unutar
organizacija meunarodne zajednice. Dejtonski mirovni sporazum je i okvir
za integraciju drave Bosne i Hercegovine i njen politiki razvitak u
budunosti. Teko je osigurati nove istorijske politike procese u Bosni i
Hercegovini, posebno integraciju drave Bosne i Hercegovine u Evropsku
uniju, to po naem miljenju predstavlja zavrni in internacionalizacije
bosanskog pitanja bez izmjena ili dogradnje Dejtonskog mirovnog sporazuma.
U ovom radu otvaramo tezu o potrebi dogradnje, a ne izmjene Dejtonskog
mirovnog sporazuma. A potreba je nuna nakon iskustva o petogodinjem
radu na provoenju Dejtonskog mirovnog sporazuma. Mnogo je elemenata
za nezadovoljstvo postignutim efektima provoenja Dejtonskog mirovnog
sporazuma. Svakako, nema mogunosti dogradnje Dejtonskog mirovnog
sporazuma bez konsenzusa i to uzajamnog, unutranjih politikih snaga i
meunarodne zajednice.
Povoljna je injenica da meunarodna zajednica u liku Visokog
predstavnika moe podstai, a donekle i nametnuti, rjeenja koja su u duhu
provoenja Dejtonskog mirovnog sporazuma.
Po naem miljenju postoji krug pitanja koji pretpostavljaju dogradnju
Dejtonskog mirovnog sporazuma u narednih pet godina. To su ova pitanja:
1028
A) Donoenje izbornog zakona u duhu Odluke Ustavnog suda BiH o
konstitutivnosti naroda, a to znai sa jednakim izbornim pravom graana u
izboru predstavnika za organe drave BiH.
B) Regionalizacija - kantonizacija na istim kriterijima i prostora
Federacije BiH i prostora Republike Srpske.
C) Uspostava zajednikih oruanih snaga, te organa pravosua i bezbje-
dnosti na nivou drave Bosne i Hercegovine.
Ovim se ne dovodi u pitanje postojanje entitetske strukture, ali se negira
jednonacionalna struktura, zatvaranje i samoizolacija entiteta kao i njihovo
jednostrano vezanje za Hrvatsku i Saveznu Republiku Jugoslaviju.
Ovim sadrajem dogradnje Dejtonskog mirovnog sporazuma stvorila
bi se osnova za potpunu izgradnju evropskih standarda i na temelju njih
ukljuivanje Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju. U okviru Evropske unije
Bosna i Hercegovina e biti ureena kao i sve druge evropske zemlje na
temelju jednakih prava graana i naroda i razvijene regionalne i lokalne
samouprave.
5. Ima li Bosna i Hercegovina svoju politiku budunost?
Ovo je pitanje koje okupira sve graane Bosne i Hercegovine. Odgovor
je potvrdan. Ima Bosna i Hercegovina svoju politiku budunost kao i sve
evropske zemlje unutar porodice evropskih naroda i drava. Ali isto tako
polazimo od teze da Bosna i Hercegovina nema ni pouzdanu ni stabilnu
politiku budunost ako nije sastavni dio istorijskog procesa evropskih
integracija. A to znai da Bosna i Hercegovina i od svojih demokratskih snaga
i kroz podrku meunarodne zajednice ima politiki projekat ukljuivanja u
Vijee Evrope, Partnerstvo za mir NATO-saveza i Evropsku uniju. Jednom
rijeju, da ima odabran evropski put svog politikog razvoja. Taj put podra-
zumijeva tri integracije: unutranju, regionalnu, evropsku. Ma koliko bio
prepoznatljiv ovaj evropski put kod bosanskohercegovakih politikih
struktura, on nije mogu, on e ostati iluzija ukoliko projekat integracije Bosne
i Hercegovine, a posebno u Evropsku uniju, nije istovremeno i internacionalni
projekat. Ovo znai da nastavak mandata meunarodne zajednice u Bosni i
1029
Hercegovini u narednoj deceniji, zapravo do 2010. godine nuno valja vezati
za internacionalni projekat ubrzanog prijema Bosne i Hercegovine u Evropsku
uniju.
Postii ubrzani proces prijema Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju
podrazumijeva i zaokret meunarodne zajednice u strategiji i taktici provo-
enja Dejtonskog mirovnog sporazuma i zaokret vostva Evropske unije da
prijem Bosne i Hercegovine u svoje lanstvo tretira kao strateko pitanje mira
i sigurnosti, ne samo na Balkanu, ve i u zapadnoj i centralnoj Evropi. A doi
do zaokreta znai uz pomo meunarodne zajednice izgraditi evropske
standarde u ekonomskoj, politikoj i kulturnoj sferi tokom naredne decenije.
Na ovoj osnovi bi se dovrio istorijski proces angaovanja meunarodne
zajednice na rjeavanju bosanskog pitanja. Prijemom Bosne i Hercegovine u
Evropsku uniju stvorile bi se osnove za optu bezbjednost i stabilan politiki
razvitak BiH u budunosti. Ovim bi se pronalo i istorijsko rjeenje za integritet
drave Bosne i Hercegovine, a bile bi poraene i sprijeene snage koje tee
etnikoj podjeli Bosne i Hercegovine.
1030
Dr. Ibrahim Karabegovi
LA KAO PRISTUP ISTRAIVANJU
Bezbroj je razloga da se neto kae povodom odravanja meunarodne
naune konferencije pod naslovom ZLOIN U BOSANSKOJ KRAJINI
ZA VRIJEME AGRESIJE NA REPUBLIKU BOSNU I HERCEGOVINU
1991 - 1995. GODINE. Sasluali smo ve desetine referata koji nam argume-
ntovano pokazuju i dokazuju razmjere srpske genocidne politike prema
Bonjacima i Hrvatima u Bosni i Hercegovini i posebno u Bosanskoj krajini.
O agresiji SRJ na Bosnu i Hercegovinu i njenim posljedicama objavljeno je
dosta knjiga, studija, zbornika dokumenata, izvjetaja i raznih svjedoenja.
Jednom rijeju, javno mnijenje u svijetu uglavnom je upoznato sa dogaajima
i dogaanjima na teritoriji Bosne i Hercegovine u periodu od 1991. i 1995.
godine. Ja bih ovom prilikom ponovio: prilikom agresije na Bosnu i Herce-
govinu i neravnopravnoj borbi za njen opstanak svaka strana je pokazala svoje
lice i nalije, svoj obraz. Istina se ne moe sakriti.
Direktan povod da se javim za diskusiju je lanak RAT U JUGOSLAVIJI
1991-1999. PRISTUP ISTRAIVANJU NEKIH FENOMENA, koji je
objavljen u ISTORIJI 20. VEKA, 1-2, Beograd, 1999. godine, asopisu Insti-
tuta za savremenu istoriju u Beogradu, str. 159-168. Autor lanka je Bojan B.
Dimitrijevi, istraiva-saradnik u navedenom institutu.
U svom kratkom lanku autor ukazuje na nekoliko aspekata, po njegovom
miljenju, izmiu iz uobiajenog sagledavanja ratne slike.
1
Nije nam
namjera da se ovom prilikom osvremo na sve aspekte kojim se autor
navedenog lanka bavi, a i ne poriemo potrebu to svestranijeg izuavanja
jedne od najveih tragedija i stradanja na naim prostorima, pri emu su stradali
svi, posebno Bonjaci. Jasno mi je da ne postoji jedna istina, istina ima vie,
sve ih treba sagledati i suoiti prije donoenja bilo kakvih konanih zakljuaka
1
Bojan B. Dimitrijevi, RAT U JUGOSLAVIJI 1991. DO 1999. - PRISTUP
ISTRAIVANJU NEKIH FENOMENA, Istorija 20. veka br. 1-2, Beograd, 1999, str.
159-168.
1031
i ocjena. Borba za istinom je veoma teka i dugotrajna, posebno na Balkanu
gdje je la, odnosno lana propaganda u dogaajima od 1991. do najnovijeg
vremena bila i ostala jedna od glavnih sredstava borbe za postizanjem
odreenih politikih ciljeva. U vezi s tim, potrebno je naglasiti da se meu
onima koji su u toku rata radili u sredstvima javnog informisanja nalazi dosta
ratnih zloinaca.
Javio sam se za diskusiju da apelujem na historiare u Bosni i Hercegovini
i sve druge objektivne i dobronamjerne ljude van Bosne i Hercegovine da
nastave borbu za istinito prikazivanje svega onog to se deavalo na ovim
prostorima prolih godina. Na primjeru pisanja navedenog istoriara iz
Beograda se najbolje moe vidjeti kako je borba za istinu teka i dugotrajna.
Pogledajte molim vas, ta ovaj istoriar, izmeu ostalog, pie u
pomenutom lanku: Rat u Bosni i Hercegovini doneo je daleko ei pristup
fikcionalizacije (podvukao I. K.) u stvaranju slike rata. Sarajevo je izgleda
bilo najvee poprite fiksionalizacije rata, koju je muslimanska strana
promovisala kao sasvim legitiman vid borbe za svoje ciljeve. Pored sopstvenog
stanovnitva, ovakva akcija imala je i meunarodnu nadgradnju: animiranje
svetskog javnog mnenja, funkciju u opravdanju donoenja odluka na tetu
protivnikih strana. Incidenti sa masovnim pogibijama civila, kojima su
uvek, sluajno, prisustovale TV kamere, granatiranje sopstvenih pozicija
i naselja bile su manifestacije fiksionalizacije rata (podvukao I. K.).
2
Koliko lai i licemjerja u nekoliko reenica! Alal vera i autoru i glavnom i
odgovornom uredniku asopisa!
Podsjeam vas da je ovo objavljeno 1999. godine, u vrijeme kada je cio
svijet ve bio upoznat sa injenicom da je samo u Sarajevu, od srpskih granata,
poginulo blizu 11.000 civila, pripadnika svih nacija i konfesija, najvie
nedunih, meu kojima oko 1.300 djece. Zar je potrebno da ovom istoriaru
skreem panju na tragediju Srebrenice, na Prijedor i poznate logore, na Brko,
na vie od milion prognanih Bonjaka itd., na injenicu da se na listi ratnih
zloinaca nalazi najvie Srba. Jesu li i to incidenti, da li je to fikcija (izmi-
ljotina)? Jesmo li se to mi Bonjaci sami bacali u jame i sami sebe granatirali
i ubijali? Da nisam proveo cijelo vrijeme u opkoljenom Sarajevu, u kojem sam
2
Isto, str. 163.
1032
dosta vidio sopstvenim oima, mogao bi i povjerovati ovim nevjerovatnim
laima koje, naravno, imaju za cilj da se prikrije odgovornost za zloine i
krivica prebaci na druge, na rtve srpske agresije. Borbu protiv ovakvih i
slinih lai moramo uporno nastaviti, ali ne poluistinama ve argumentovano
i dostojanstveno. Pri tome bi bilo neophodno najbolje lanke i studije
prevoditi na strane jezike kako bi naa istina doprla u sve dijelove svijeta
i u to ire javno mnijenje.
1033
1034
Dr. Hasan Bali
RTVA I NASILJE
1. Moe li rtva izbjei nasilje?
Ma koliko da raspravljamo o rtvama mi jo uvijek nemamo jedne
uoptene definicije koja bi mogla zadovoljiti sve ili skoro sve one koji se sa
znanstvene i praktine strane bave pitanjima rtve, njene viktimizacije i pravde
za rtvu. To je dobrim dijelom i razumljivo jer se u naunom smislu niti jedan
problem ne moe istraiti do kraja.
Uvijek se javljaju novi problemi, nove injenice koje treba istraivati i
uporeivati. Kada su u pitanju rtve nasilja da ne bi bilo veeg lutanja i
sporenja bar o centralnim pitanjima ili kljunim elementima definicije rtve i
pravde za rtvu Viktimoloko drutvo Bosne i Hercegovine prevelo je
MEUNARODNI PRIRUNIK O PRAVDI ZA RTVU.
1
U Predgovoru
izdanju na bosanskom jeziku prof. mr. Muharem Kreso, predsjednik toga
drutva u Bosni i Hercegovini, pojam rtve odreen je u irem i uem smislu i
izveden iz definicije rtve kako je data u Deklaraciji o osnovnim principima
pravde za rtve zloina i zloupotrebe moi usvojene od Generalne skuptine
UN 29. novembra 1985. godine. Po toj definiciji rtve su sve one osobe koje
su pretrpjele individualnu ili kolektivnu tetu.
2
Ovu definiciju ne treba dovoditi u sumnju. Nju treba dalje razvijati prvo
u znanosti a potom biti uporan na njenoj realizaciji u praksi. Ona pod tim
uslovima moe biti korisno sredstvo viktimologa u ostvarivanju pravde za
rtvu.
Ali poto je priroda ovoga rada drugaija i usmjerena je ka prevenciji
logino je da u centru panje naeg istraivanja bude definicija rtve iz
1
MEUNARODNI PRIRUNIK O PRAVDI ZA RTVE, Viktimoloko
drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2000. godine.
2
Isto, str. 10.
1035
Konvencije o spreavanju i kanjavanju zloina genocida iz 1948. godine.
Kada se paljivo ita preambula Konvencije i lanovi 1 i 2 da se zakljuiti da
je rtva definisana kao ovjeanstvo u kome su samo dio cjeline oni koji se
po neem razlikuju od zloinaca. To su npr. rasa, vjera, nacija, entitet i slino.
Konstatuje se da je zloin genocida kroz historiju nanio ovjeanstvu ogromne
tete pa se sve drave svijeta pozivaju da se udrue kako bi se to zlo
iskorijenilo. Uprkos tome zlo je u porastu.
2. Bosna i Hercegovina kao rtva nasilja
Kraj dvadesetog stoljea na prostorima bive Jugoslavije mimo realnih
oekivanja obiljeen je nasiljem. Ono je bilo toliko snano i brutalno da je
iznenadilo sve osim nasilnika. U prvom redu iznenadio je rtve meu kojima
je i drava Bosna i Hercegovina kao viktimoloka kategorija. Najveu estinu
toga nasilja od svih zemalja bive Jugoslavije osjetila je Bosna i Hercegovina.
Unutar nje najvea rtva je njen najmnogobrojniji narod. To su Bonjaci kojih
je po popisu stanovnitva iz 1991. godine bilo 1,907.317 ili 43,7% Srba je bilo
1,366.111 ili 31,3%, Hrvata 755.071 ili 17,3%, ostali 336.072 ili 7,7%.
Da su Bonjaci u agresivnom ratu na Bosnu i Hercegovinu 1992. do 1995.
godine stradali na genocidnoj osnovi postoji niz istorijskih dokumenata i
sudskih presuda. Ipak, nezaobilazan rad o nasilju nad Bonjacima postavljaju
dva djela profesora Mustafe Imamovia sa Univerziteta u Sarajevu. To su
HISTORIJA BONJAKA, prvi put objavljena u izdanju Preporoda,
Bonjake zajednice kulture, Sarajevo 1997. godine. Nakon toga uslijedila
su jo dva izdanja ovoga djela. Isti autor 1991. godine napisao je studiju
PREGLED HISTORIJE GENOCIDA NAD MUSLIMANIMA U JUGO-
SLOVENSKIM ZEMLJAMA.
3
Studija je objavljena u Glasniku Rijaseta
islamske zajednice Bosne i Hercegovine, br. 691 u Sarajevu. Iz njih se vide svi
ili skoro svi kriminogeni faktori koji su doveli do viktimizacije rtve. Tako on
konstatuje: Bosanski Muslimani nastanjuju sredinji junoslovenski etniki i
geografski prostor na kojem u teritorijalnom kontinuitetu ive od rijeke Vardara
3
Mustafa Imamovi, HISTORIJA BONJAKA, Preporod, Bonjaka zajednica
kulture, Sarajevo 1997, str. 8-9.
i planinskih masiva are i Prokletija na jugoistoku do rijeke Save i Une na
sjeverozapadu. Na tom svom prostoru Muslimani ive teritorijalno u veoj ili
manjoj mjeri izmijeani sa Srbima, Hrvatima, Crnogorcima, Albancima i
Makedoncima. Bosanski Muslimani su sa preko tri miliona ljudi prema
cenzusima iz 1971, 1981, i aprila 1991. godine trea najbrojnija jugoslovenska
nacija. Preko 80% Muslimana ivi u Bosni i Hercegovini.
U ovaj okvir dr. Imamovi je smjestio i prostor Bosanske krajine i grada
Bihaa u kome odravamo ovo savjetovanje. Organizator se pobrinuo da
obiemo i masovne grobnice rtava na ovom podruju. To nam je olakalo
posao da se ne moramo baviti geografskim pojmom Bosanske krajine i njenim
granicama. To je omoguilo da zloine u Krajini uzrono-posljedino
poveemo sa zloinima genocida nad Bonjacima u Bosni i Hercegovini u
ratu 1992-1995. godine. Tu su i zloini koje su poinili pripadnici Vojske
Narodne odbrane autonomaa Fikreta Abdia. Zlo koje je zadesilo Kraji-
nike Muslimane toliko je historijski, socioloki, politiki i moralno sloeno i
zasluuje posebne rasprave, istraivanja i studije. Znanstvenici sa ovih prostora,
prije svih, duni su ozbiljno pristupiti njegovom izuavanju. Oni moraju poslati
signal poruke irem krugu znanstvenika da ih ohrabre da se udrue u naporu
da se to zlo izui kako se vie nikada ne bi ponovilo.
3. rtva i okruenje
Moe li rtva izbjei zloin?
Praktinoj strani rjeavanje ovoga problema mogue je da bi vie
odgovaralo pitanje. Mogu li Bonjaci izbjei budui genocid ili masovna
stradanja? Logino je da se ovo pitanje odnosi i na bosanske Krajinike. Iz
gornjeg se vidi da je pitanje dosta prosto i jednostavno. Ali odgovor je teak i
slojevit. Mi emo se ograniiti samo na jedan, kriminoloki faktor, a odnosi se
na okruenje rtve zloincima.
Geografski posmatrano Bosna i Hercegovina je u okruenju susjednih
drava koje su preteno kranske. Historijski posmatrano nikada nisu bile
prijateljski raspoloene prema Bosni i Hercegovini a pogotovo ne prema
Bonjacima. U ratu i ratnim sukobima to je eskaliralo do otvorenog nepri-
1036
jateljstva. Tako Noel Malkolm (Noel Malcolm), profesor na Univerzitetu u
Kembridu (Cambridge) i publicista u djelu POVIJEST BOSNE navodi da
je u pojedinim periodima Odbrambenog rata 1992. do 1995. u Bosni i
Hercegovini bilo oko 80.000 vojnika iz bive Jugoslavije i oko 15.000 iz
Republike Hrvatske.
Na okolnost okruenja kao faktora genocida napisano je niz znaajnih
naunih radova. to se tie znanstvenika iz reda Bonjaka ako izuzmemo
profesora Imamovia gotovo svi ostali pojavili su se u toku ili poslije agresije na
Bosnu i Hercegovinu 1992 - 1995. Od institucija mislim da posebno mjesto
pripada Institutu za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meuna-
rodnog prava u Sarajevu. Zbornik radova, koji je izdao taj Institut, pod
naslovom GENOCID U BOSNI I HERCEGOVINI 1992 1995. GODINE,
predstavlja kapitalnu grau za dalja prouavanja pored ostalog i zloina
genocida i drugih masovnih zloina u Bosanskoj krajini u Bosni i Hercegovini
u cjelini. Kada su u pitanju zloini u Bosanskoj krajini posebnu panju privlae
dva rada: Muhameda Beia, vrsnog intelektualca iz Bosanske krajine, pod
naslovom ZLOINI U BOSANSKOJ KRAJINI i dr. Miljenka Aniia
STRADANJA BANJALUKE BISKUPIJE. Zajedniko im je to imaju
objektivan i nauan pristup injenicama koje su jedan od uzroka zloina nad
svim Krajinicima u ratu 1992. do 1995. a to je da su najvee rtve nesrpski
narodi.
4. Bosanska krajina kao rtva nasilja
Iz ova dva rada se moe izvesti opi zakljuak da je u agresivnom ratu na
Republiku Bosnu i Hercegovinu 1992. do 1995. godine viktimizirana cijela
Bosanska krajina kao geografski i historijski prostor, da su stradali njeni
graani i njihova imovina, kulturni, historijski i sakralni objekti. Da je u
najveoj mjeri uniteno na tim prostorima sve to je nesrpsko, te da je nad
Bonjacima u Bosanskoj krajini u ratu 1992. do 1995. izvren genocid. Taj
zloin kao u ostalom i u cijeloj Bosni i Hercegovini izvrili su preteno Srbi.
Pogreno bi bilo i krajnje netano tvrditi da su to uradili ili u njemu uestvovali
svi Srbi iz Bosanske krajine ili iz Bosne i Hercegovine. Zloinci imaju svoju
identifikaciju. Oni su individualni bez obzira kome narodu pripadaju. Njihova
1037
1038
krivnja je individualna, a to to su u ovome sluaju Srbi i to su pripadali
oruanim snagama Republike Srpske, ustvari Savezne Republike Jugoslavije,
istine radi, ne moe se izbjei. Na ovome skupu sa nama su antifaisti Titovi
partizani, koji ive u drugim dravama bive Jugoslavije. To su Krajinici iz
reda svih naroda. Gledao sam kako sa suzama u oima posmatraju prizore
zloina u masovnim grobnicama, paljivo sluao njihova izlaganja, inspira-
tivna i znanstveno snana. Jednom od njih je ak i pozlilo za govornicom. Oni
su dokaz da se treba i moe razlikovati individualna krivnja od neke vrste
kolektivne odgovornosti koju snose nacional-ovinistike ideologije. Njihovo
prisustvo ovdje hrabri sve nas koji se zalaemo i vjerujemo u pravdu i
razlikovanje dobra od zla. Dakle, tim antifaistima i njihovom pokretu, te
organizatoru koji ih je pozvao na ovaj nauni skup i ovom prilikom izraavam
duboku zahvalnost. Ali vratimo se naoj temi u najuem smislu. Bei
konstatuje da je po popisu stanovnitva iz 1991. godine u Bosanskoj krajini
ivjelo 1,145.539 stanovnika ili 25% od ukupnog broja stanovnika u Bosni i
Hercegovini. Od toga Bonjaka 478.952 ili 41,9%, Srba 532.104 ili 46,4%,
Hrvata 102.644 ili 8,9%, ostalih 31.840 ili 2,8%.
4
Dakle, Bosanska krajina historijski posmatrano je multietniki prostor u
kome su ivjeli vijekovima izmijeani jedni sa drugima Bonjaci, Srbi, Hrvati
i ostali.
5
Zbog toga ovaj zloin koji su poinili zloinci sa ciljem da unite
prirodno (multietniko) stanje Bosanske krajine predstavlja najsramniji dio
srpske nacional-ovinistike politike usmjerene i protiv Srba koji su za suivot
kao neminovnost globalizacije na kojoj e se zasnovati budue ureenje meu
ljudima i civilizacijama Planete. Kada jedna vojska, ma ija bila, pored toga
to masovno ubija civile, pljaka njihovu imovinu, nasilno ih progoni sa
njihovih stanita, minira i pali sve vjerske i sakralne objekte koji ne pripadaju
vjeri kojoj oni pripadaju, onda se pravno postavlja pitanje je li to vojska, jesu
li to ljudi ili vampiri. Trezveno razmiljajui oni jesu ljudi. Jesu Srbi i Hrvati,
jer su oni jedni drugima ruili bogomolje, a opet zajedno i pojedinano ruili
bonjake. Jedini koji u ratu 1992. do 1995. godine nisu ruili bogomolje to
4
Muhamed Bei, ZLOINI U BOSANSKOJ KRAJINI, u Zborniku radova
GENOCID U BOSNI I HERCEGOVINI 1992-1995, Institut za istraivanje zloina
protiv ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo 1998, str. 247-255.
5
Miljenko Anii, STRADANJE BANJALUKE BISKUPIJE, u istom Zbo-
rniku, str. 277-280.
1039
su bili pripadnici Oruanih snaga Republike Bosne i Hercegovine. O ovome
postoje brojni izvori sakupljeni materijali i brojna fotodokumentacija.
6
Da bi odgovorili na pitanje moe li rtva izbjei genocid potrebno je da
odgovorimo na pitanje zato je genocid izvren. Krivino-pravno posmatrano
genocid se moe izvriti samo sa umiljajem. U obinom ivotu to se
oznaava sa pojmom namjera. Zbog toga se i kae u namjeri da potpuno
ili djelimino uniti jedan narod, rasu, skupinu ili grupu. Onaj ko djeluje
sa pozicija mrnje taj djeluje i sa namjerom. Kako tu mrnju iskorijeniti? Kako
je pretvoriti u snoljivo stanje tolerancije? To su pitanja na koje ne mogu dati
odgovor samo zloinac i rtva. Jer rtva je po pravilu slabija i ona ne moe biti
zbog toga ravnopravan partner sa monijim zloincem. Dakle, rtva treba da
trai saveznika koji e joj biti od pomoi, koji e je zatititi od viktimizacije.
Problem je kako nai takvog saveznika. Stradanje Jevreja u Drugom svjetskom
ratu, stradanje Bonjaka u ratu 1992. do 1995. godine dovelo je u pitanje
iskrenost saveznika. Dobro je da rtva zna za ove sluajeve i da se ako moe
obezbijedi da se ne ponove. Kako e to uiniti stvar je znanstvene i praktine
analize preenog iskustva i realne procjene vlastitih mogunosti. U toj analizi
rtava pa i Bosanska krajina i Krajinici ne smiju raunati da se zloinac
humanizirao i da je odustao od svojih namjera.
Drugi mogui nain da rtva izbjegne ili ublai svoju viktimizaciju jeste
da sama ojaa i da kroz snagu vlastitih institucija odvrati zloinca od zloina.
Odnosno da on sam uvidi da e u napadu na rtvu pretrpjeti velike gubitke ili
da uope nee uspjeti u genocidnoj namjeri. Bar u posljednjih stotinu godina u
Evropi nije potpuno uniten ni jedan narod. 7,000.000 Jevreja je preivjelo
holokaust. Vie od 1,000.000 Bonjaka je preivjelo genocid 1992. do 1995.
godine. Nakon holokausta i zavretka Drugog svjetskog rata Jevreji su osnovali
svoju dravu Izrael. To je ve sada moderna i snana dravna zajednica koja
nee dozvoliti vie nikada i nikome da nad Jevrejima izvri genocid ili druge
masovne zloine.
Bonjaci su jedini narod u Evropi koji svoje masovno stradanje nije uspio
sam zaustaviti. Naprotiv, ubrzano je nastavljen. U ratu 1992. do 1995. godine
najvie su stradali u svojoj dugogodinjoj povijesti. O tome je veoma inspira-
6
Muharem Omerdi, PRILOZI IZUAVANJU GENOCIDA NAD BONJA-
CIMA (1992-1995), El Kalem, Sarajevo, 1999. godine.
tivan rad potkrepljen sa statistikim podacima napisao prof. dr. Rusmir
Mahmutehaji pod naslovom KRIVA POLITIKA, a izdala tamparska kua
Kameleon Tuzla, 1998. godine. Jo uvijek statistiki podaci o stradanju
Bonjaka i njihove imovine nisu konani. Ali iz izvora koje je pored Instituta,
Omerdia i Mahmutehajia obradio prof. dr. Ismet Grbo u djelu OGLEDALO
NASILJA, a izdala SDA, Sarajevo 1996. godine vidi se da su na cijelom
prostoru Bosne i Hercegovine preko 64% uniteni vjerski i drugi objekti
islamske civilizacije. Iz gornjih izvora vidi se da su Bonjaci svedeni da ive
na oko 26% teritorije Bosne i Hercegovine koja je preteno siromana
prirodnim resursima. U srpskom puku krui pria: Da sada od Trebinja do
Zvornika nema turskog uha i da je sve srpsko. Ustvari, tako i jeste. I jo
gore po rtvu, ako se izuzme enklava Gorade.
Prirodno je i logino da Bonjaci poput Jevreja ne mogu imati svoju
jednonacionalnu dravu. Njihova drava mora biti multinacionalna i odra-
avati prirodno stanje Bosne i Hercegovine. Zbog toga je sva ili skoro sva
mudrost kako uiniti da ta drava postane mona i u funkciji pravde za sve.
Ako se u tome uspije onda i Bonjaci imaju ansu. Sve drugo nije realno. Zbog
toga su potrebne dvosmjerne aktivnosti. Jedan smjer ide iz centra, iz glavnog
grada drave, iz Sarajeva, prema periferiji, prema rubnim podrujima prema
krajinama. Drugi ide iz krajina iz rubnih podruja prema centru drave. To
je prirodno stanje jedinstva multietnike i multikulturne Bosne i Hercegovine.
Poto je to sloen proces kome na putu stoje brojne neprijateljske snage sve
to je van znanosti i kritike analize preenog puta treba izbjegavati. Glumac
u monodrami NARODE MOJ kae: Narode moj, oni ne mogu opljakati
koliko Bonjak moe zaraditi. Narode moj, oni ne mogu ubiti koliko Bonja-
kinja moe roditi.
Kada se paljivo analiziraju ove poruke vidi se da se rtvom manipulie.
Umjesto da se hrabri i sprema na otpor od viktimizacije ona se poziva da
prinosi nove rtve. Njen jedini ispravni put je pored vlastitog snanog otpora
viktimizaciji, izbjegavanje sukoba kroz traenje kompromisa u toleranciji i
globalnom povezivanju sa demokratskim i drugim snagama i dravama.
Konkretno Bosna i Hercegovina treba da sahrani iluzije o tome da e joj
Hrvatska i Srbija i Crna Gora dopustiti da se na miru razvije. To mogu biti
privremena rjeenja koja umnogome zavise od trenutnih politikih odnosa i
struktura koje su na vlasti. Ali, Bosanci (Bonjaci, bosanski Hrvati i bosanski
1040
Srbi i svi drugi graani Bosne i Hercegovine) treba da imaju na umu da vuk
dlaku mijenja, ali ud ostaje ista. Vukovima treba Bosna i Hercegovina bez
Bosanaca, jer samo takva moe biti dio Srbije i Crne Gore ili Hrvatske. Sukob
sa tim dravama ne bi mogao donijeti Bosni i Hercegovini blagostanje. On bi
izazvao viktimizaciju rtava na svim stranama. Kao to je sukob sa zloincem
opasan, nita manje po rtvu nisu opasni beskonani neiskreni razgovori o
odustanku od nasilja. Zbog toga je za rtvu koja ivi u neprijateljskom
okruenju jedan od moguih izlaza globalizacija poput one kakva je Evropska
unija, NATO-pakt ili Partnerstvo za mir. Ali i dalje ostaje samoodbrana rtve,
kljuni faktor u suzbijanju njene viktimizacije.
1041
1042
ZAKLJUCI
Na osnovu rezultata naunih istraivanja izloenih u raznim i
brojnim referatima na Meunarodnoj naunoj konferenciji Zloini u
Bosanskoj krajini za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i
Hercegovinu 1991-1995. usvojeni su slijedei bitni
Z A K LJ U C I
1. autentini dokumenti, rezultati naunih istraivanja i materijalni
dokazi, prije svega masovne grobnice, uvjerljivo pokazuju da je na
Bosnu i Hercegovinu izvrena agresija, u okviru koje su i na teritoriji
Bosanske krajine poinjeni brojni zloini nad nesrpskim stanovni -
tvom, a posebno genocid nad Bonjacima;
2. u ocjeni zloina u Bosanskoj krajini uesnici su saglasni da je rije o
teritorijalnoj pretenziji Savezne Republike Jugoslavije i ranije
koncipiranih planova formiranja, faistikim metodama i sredstvima,
etniki iste srpske drave;
3. proglaenje AP Bosanska krajina rezultat je dogovora nosioca
velikosrpske i velikohrvatske politike i pristajanja na kolaboraciju sa
okupatorima;
4. rtve genocida su civili, meu kojima se nalazi veliki broj ena i
djece;
5. prioritetan zadatak istraivanja je da se, to prije, saini potpuna
evidencija rtava i poinilaca zloina prema vremenu i mjestu
izvrenja zloina, te drugim bitnim obiljejima;
6. na osnovu rezultata naunog istraivanja, utvrditi i psiholoke
pripreme agresora za vrenje fizike i psihike torture nad
Bonjacima, te metode i sredstva koji su koriteni nad zatoenicima
u logorima i gradovima u opsadi, i da se, na osnovu tih analiza i
problema pred kojima se sada nalaze osobe koje su preivjele torturu,
ostvare bitni preduvjeti za njihovu ekonomsku, socijalnu i psiholoku
sigurnost;
1045
7. saoptavanje istine o svim oblicima zloina podrazumijeva i
posjedovanje autentinih dokumenata o tim zloinima. Zato
Konferencija ukazuje na vanost prikupljanja i naunog analiziranja
svih relevantnih dokumenata;
8. sloen i naporan proces otkrivanja i identifikovanja masovnih
grobnica i, posebno, iskopavanje i identifikovanje rtava, zahtijeva i
velika novana sredstva. Potrebno je za to usmjeriti aktivnost na
iznalaenje sigurnih sredstava za uspjeno realiziranje navedenih
aktivnosti;
9. preduzeti sve aktivnosti da se ne dozvoli povlaenje Tube protiv
Savezne Republike Jugoslavije, koju je Republika Bosna i
Hercegovina podigla 1993.;
10. izdavati publikacije koje tretiraju genocid i druge oblike zloina
protiv ovjenosti i meunarodnog prava;
11. polazei od injenice da su u Bosni i Hercegovini izvreni brojni
zloini, neophodno je kanjavanje svih zloinaca;
12. zloini se ne smiju zaboraviti. Genocid nije greka nego najtei oblik
zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava, te se zalaemo da
se to uvai i u obrazovanju;
13. Dejtonski sporazum je zaustavio agresorska osvajanja, ali nije zausta -
vio patnje rtava agresije i genocida, niti je omoguio stvaranje uvje -
ta za pravedni mir. Zato se naglaava potreba za dogradnjom ili
razvojem, a posebno za energinijim ostvarivanjem onih aneksa
(posebno aneks 7) koji doprinose ekonomskom i drutvenom razvoju
drave Bosne i Hercegovine. Spreavanjem pretenzija entiteta da
prerastu u neije autonomne pokrajine ili drave mogue je
ostvariti regionalizacijom Bosne i Hercegovine, konstitutivnou
Bonja ka, Hrvata i Srba na cijeloj teritoriji Bosne i Hercegovine, itd.
1046

Zbornik Krajina PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zbornik Krajina PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

kraina_38:kraina 5/23/2011 10:32 AM Page 1

kraina_38:kraina 5/23/2011 10:32 AM Page 2

s verom u boga, za Slobu i otadbinu,

You might also like