NEUSPEH ENEVSKE KONFERENCIJE.

ODLUCUJUCI ZNAAJ UNUTRANJIH SNAGA UJEDINJENJA

A. T R U M B I C A. K O R O E C U Pariz, 31. okto\jra Francuski e ambasador v j e r o j a t n o traiti Vae m i l j e n j e 0 pitanju, k o j e ini glavnu opreku izmeu Jugoslavenskog Odbora i Predsjednika Srpske Vlade g. Paia. Cak ako Vas francuski ambasador nita i ne upita, m o l i m Vas, da poaljete odmah francuskoj, engleskoj j amerikoj vladi, preko njihovih predstavnika u Bernu, slijedeu dep e g u potpisanu od Vas i od svih Vaih kolega, k o j i su s V a m a doli u vicarsku: Mi potpisani i z j a v l j u j e m o u ime Jugoslavenskog Narodnog Vijea, koje je nedavno obrazovano u Zagrebu, kao vrhovna vlast za s v e jugoslavenske zemlje pod Austro-Ugarskom, da cijeli jugoslavenski narod ima neogranieno p o v j e r e n j e u Jugoslavenski Odbor u L o n d o r f podrazumijevajui tu i njegove sekcije u Parizu, u Rimu, u Washing^ o n u j u Valparaisu, u Odbor obrazovan u m a j u 1915. pod p r e d s j e d n i t v o m doktora Ante Trumbia. Osim toga i z j a v l j u j e m o , da mi i cijela nacija odobravamo potpuno politiku, koju j e o v a j Odbor v o d i o z a v r i j e m e r a t a u saveznikim zamljama, da cijela naa nacija smatra Jugoslavenski Odbor kao svoga ovlaenog predstavnika, svoj organ i svoga mandatara. Prema tomu m o l i m o u ime jugoslavenskog naroda saveznike vlade i vladu Sjedinjenih Drava, da izvolite priznati Jugoslavenski Odbor za predstavnika i mandatara jugoslavenskog naroda iz Austro-Ugarske Monarhije. U isto v r i j e m e m o l i m o ih, da izvole priznati jugos. narod kao savezniki narod, nezavisan od Austro-Ugarske, kao i trupe jugoslavenskih boraca u srpskoj vojsci u Srbiji, u Crnoj Gori, na Murmanu, u Rusiji i u Srbiji kao pravilno ratujuu stranku sa Austro-Ugarskom i njezinim saveznicima. Mi i z j a v l j u j e m o jo, da Jugoslavensko Narodno Vijee u Zagrebu trai kao jedini svoj ratni cilj osloboenje jugoslavenskog naroda ispod austro-ugarskog gospodarstva i svoje ujedinjenje sa svojom braom po rasi u Srbiji i u Crnoj Gori u jednu nezavisnu dravu na bazi principa narodnosti i prava naroda, da raspolau sami sobom. Mi i z j a v l j u j e m o , da o v a j program odgovara eljama i aspiracijama Srba, Hrvata i Slovenaca u Austro-Ugarskoj. Mi obraamo panju saveznikih vlada, da je priznanje, k o j e gore traimo, apsolutno potreb no > jugoslavenski nacionalni pokret dobio meunarodnu posvetu, ?to J.e P~ trebno, da se odri red i da se sprijee anarhistike tenje, koj e ^ m o ~ g e izbiti u jugoslavenskim zemljama. . . Izvolite istu depeu poslati gospodinu Paiu sa svim j?tp l s i r n a Preko srpskog poslanstva u Bernu. 8 115

im to bude uinjeno, m o l i m Vas, da izravno brzojavite na m o j u adresu Paris, Rue Cadet 17.: C'est fait. 1 Jankovi Krizman, Graa, 426427. ZAPISNIK KONFERENCIJE U ENEVI 6. do 9. novembra 1918. Prisutni: 1. U ime kraljevske srpske vlade g. ministar predsednik i ministar inostranih dela N i k o l a P a i . 2. Predstavnici parlamentarnih grupa Srpske Narodne Skuptine gg. D r a k o v i , M a r i n k o v i i T r i f k o v i . 3. U zastupstvu Narodnoga Vea u Zagrebu predsednik Dr. K o r o e c is n j i m gg. Dr. M e 1 k o i n g r i j a i Dr. e r j a v. 4. U zastupstvu Jugoslovenskoga komiteta u Londonu: predsednik Dr. A n t e T r u m b i i gg. Dr. G r e g o r in, V a s i 1 j e v i (dne 6. i 7.), Nikola Stojanovi (dne 7. popodne, 8. i 9. nov.), B a n j a n i n (dne 9. nov.) Debata u k o j o j uestvuju svi prisutni, tie se ovih pitanja. I. Priznanje Narodnog Vea u Zagrebu kao reprezentanta i vlade Slovenaca, Hrvata i Srba u bivoj monarhiji. I I . Stvaranje zajednikih organa drave SHS. I I I . Protest protiv okupacije naega podruja od strane italijanske vojske. I V . Odnosi prema Crnoj Gori. I Zakljuuje se da kraljevina Srbija priznaje Narodno Vee kao reprezentanta i vladu, i to sve u smislu rezolucije Narodnog Vea od 3. novembra 1918. (Prilog br. 1.) Ovo priznanje odmah je prevedeno (Prii Sukob izmeu Jugoslovenskog odbora i srpske vlade oko naina ujedinjenja svoj vrhunac dostigao je uoi odravanja konferencije u enevi, a glavni povod bilo je pitanje meunarodnog priznanja Odbora. Sa svoje strane A. Trumbi, koristei primer priznanja Poljaka i ehoslovaka od strane Saveznika, pokuavao je jo od 19. jula 1918. preko Francuske da obezbedi Odboru meunarodni status. Svi ti zahtevi nailazili su od strane Srbije, ve od samog poetka, na energian otpor. U tome se posebno isticao N. Pai, koji je, ohrabren pobedama srp ske i saveznike vojske, samouvereno isticao tezu da je Srbija ta koja ujedinjuje svoju brau i da ona ima iskljuivo pravo da ih u inostranstvu zastupa. U razgovoru sa Trumbiem Pai je naglaavao da je Srbija bila ta koja je Jugoslovenski odbor osnovala pa je zapretio da se jo uvek mogu formirati novi jugoslovenski odbori. Spor izmeu Odbora i srpske vlade bio je poznat svetskoj javnosti i za politiku ujedinjenja znaio je veliko negativno optereenje. Dolazak A. Koroeca u vajcarsku Trumbi je pokuao da iskoristi za svoju bitku oko meunarodnog priznanja Odbora. Za srpsku vladu (a i za Odbor) bilo je vanije da stupe u razgovore sa zastupnicima Narodnog vijea SHS, kao novog politikog i dravnopravnog subjekta, jer su i Odbor i srpska vlada procenjivali da bi za pobedu njihovih shvatanja bila presudna njegova podrka. Razlog je bio vrlo jednostavan: za razliku od Odbora. Narodno vijee SHS imalo je formalni i stvarni legitimitet da predstavlja Jugoslovene iz Monarhije, odnosno novostvorenu Dravu Slovenaca, Hrvata i Srba. To je i bio razlog zbog koga je sazvana konferencija u enevi. Ona je odrana od 6. do 9. novembra 1918. i na njoj su pored predstavnika srpske vlade, Jugoslovenskog odbora i Narodnog vijea SHS bili zastupljeni i predstavnici parlamentarnih grupa srpske Narodne skuptine.

log 2. i 3.), koje je g. Pai, kao predsednik ministarstva i ministar inostranih dela kraljevine Srbije upravio Dr. Korocu, predsedniku Narodnoga Vea u Zagrebu i vladama Engleske, Francuske, Italije i Sjedinjenih Drava. Citava konferencija obvezuje se raditi svom snagom oko toga, da se postigne efektivno priznanje Narodnoga Vea u smislu rezolucije pod I.

II.
Osniva se zajedniko ministarstvo za kraljevinu Srbiju i podruja Narodnoga Vea u Zagrebu, komu je zadatak, da organizuje zajedniku dravu SHS, k o j o j e konstituanta doneti ustav. U tu svrhu vlada kraljevine Srbije i Narodno Vee u Zagrebu ne dirajui opstojei upravni sistem, poveravaju jo danas ove poslove zajednikom ministarstvu Srba, Hrvata i Slovenaca. 1. itavu spoljnu politiku i organe za njeno provaanje, sve pripreme za konferenciju mira i propagandu. 2. Vojne poslove, u koliko se odnose na bezbednost dravne teritorije kao celine i sve vojne poslove, na koje e se odnositi pregovori 0 miru. Dislokacija ostaje u kompetenciji narodnih vlada u dotinim zemljama, kao i administracija vojnih poslova tih zemalja. 3. Rukovoenje ratne mornarice. 4. Rukovoenje pomorstva, pomorske trgovine i pomorskog saniteta. 5. Poslove pripremanja konstituante i one mere, koje e sluiti za prelaz iz provizornog dravnog ivota u redovni dravni ivot, koji e se obrazovati na temelju buduega zajednikoga ustava. Postepeno bratske vlade moi e poveriti prema potrebi i sporazumu i druge poslove zajednikoga ministarstva. Nadalje poverava se zajednikom ministarstvu staranje oko koordiniranja i oko jednoobrazovanoga reenja dravnih poslova, koji ostaju u kompetenciji narodnih vlada dotinim zemljama. Ti su poslovi ovi: 6. Promet i saobraajna sredstva, kao to su: eljeznice, plovidbe po rekama, pota i telegraf u cilju, da saobraajni ivot u celokupnoj dravi uzmogne harmonino funkcionirati i zadovoljiti neodlone potrebe naroda i drave. 7. Ishrana graanstva i rekonstrukcija narodne ekonomije, poremeene ratom. 8. Povraaj i opskrbljenje zarobljenika, sirotinje i udovica poginulih i nesposobnih vojnika, invalida, izbeglica, ekspatriiranih, utamnienih i iseljenika. 1 u Zajednike financije, u koliko je odnose na potrebe itavog deiokruga ministarstva, udeavanje odnosa raznih valuta i raznih bankarstava na dravnoj teritoriji zateenih. Zajedniko ministarstvo ima da se samo konstituie i da izvede pode I u poslova i da da sebi poslovni red. 117

r Sve e te poslove kao i one svoga redovnog funkcionisanja zajedniko ministarstvo obavljati autonomno u granicama gore oznaenoga delokruga. Zajedniko ministarstvo stajat e u vezi s vladom kraljevine Srbije i sa Narodnim Veem u Zagrebu. Organi koji su dosada kod narodnih vlada obavljali poslove, koji odsada prelaze u delokrug zajednikoga ministarstva, prei e odmah na potpuno raspoloenje zajednikoga ministarstva. Ovaj poredak moe se promeniti samo meusobnim sporazumom vlada kraljevine Srbije i Narodnoga Vea, a prestat e onda po sebi, kad nova dravna organizacija bude stvorena na osnovi ustava, to e ga konstituanta doneti za celu dravu. Zasada, bez prejudica za budunost, imenuje u zajedniko ministarstvo polovinu vlada kraljevine Srbije, a drugu polovinu Narodno Vee u Zagrebu. B r o j ministarstva zasada je 12. Odmah se imenuje samo 6, a ostalih 6 docnije, nakon odnosnih zakljuaka kraljevske vlade i Narodnoga Vea. Kad pristupi Crna Gora, pregovarat e se s njom u pogledu sudelovanja u zajednikom ministarstvu. Imenuje se lanovima zajednikoga ministarstva: 1. Sa strane vlade kraljevine Srbije gg. D a v i d o v i L j u b a , G a v r i l o v i Mika i P a v l o v i Draa. 2. Sa strane Narodnoga Vea gg. B r e j c J a n k o, Dr. i n g r ija M e l k o i V a s i l j e v i Duan. Ministri imenovani od strane kraljevine Srbije poloit e zakletvu po srpskom ustavu svome vladaru, a ministri imenovani od Narodnog Vea u Zagrebu, poloit e zakletvu Narodnom Veu u Zagrebu pred njegovim predsednikom Dr. Korocem. 0 stvaranju zajednikog ministarstva stvorena je deklaracija, koja e se objaviti u novinama. III. Zakljuuje se prosved, koji e se upraviti sa strane predsednika Narodnog Vea vladama Engleske, Francuske, Italije i Sjedinjenih Drava i nakon toga e se objaviti u novinama. Ministar spoljnih poslova kraljevine Srbije podnet e protest u istom smislu. IV. Glede odnosa prema Crnoj Gori zakljuuje se stajati na ovome stanovitu: 1. Narod Crne Gore je sastavni deo SHS. 2. Na program je, da se u dravi SHS ujedini takoer dananja kraljevina Crna Gora ovako, da na konstituanti bude stvoren ustav za itavu zemlju SHS, ukljuivo Crnu Goru. 3. Mi elimo pregovarati radi pristupa Crne Gore u nau zajedniku dravnu organizaciju i to tako, da se pregovori vode u isto vreme sa predstavnicima celoga crnogorskoga naroda. Gg.. Dr. K o r o e c . Dr. i n g r i j a, Dr. Z e r j a v izvjetavaju, da su 8. novembra 1918. u tom smislu razgovarali sa g. ministrom 118

crnogorskim V u j o v i e r n , koji se je njima predstavio kao slubeni izaslanik kraljevske crnogorske vlade, te da je on njima odgovorio, da e takova konferencija biti mogua, kroz 14 dana od prilike, u Parizu. Zakljuuje se, da ove pregovore bude vodilo ve izabrano zajedniko ministarstvo. eneva, 9. novembra 1918. Predsednik ministarskog Saveta i ministar inostranih dela: Nikola Pai. Predsednik Narodnog Vea u Zagrebu: Dr. Anton Koroec. Predsednik Jugoslovenskog odbora u Londonu: Dr. Ante Trumbi. Predstavnici sporazumnih skuptinskih grupa: Marko Trifkovi, narodni poslanik, M. Drakovi, narodni poslanik, Dr.V.Marinkovi, narodni poslanik. Dr. ingrija, lan Narodnog Vea u Zagrebu, Dr. Gregor 2erjav, novinar. lanovi Jugoslovenskoga odbora u Londonu: Dr. Gustav Gregorin, Dr. Nikola Stojanovi, Jovan Banjanin, Duan Vasiljevi. F. ii, Dokumenti, 238241. DEKLARACIJA eneva, 9. novembra 1918. Zajednikim naporom saveznikih naroda i Sjedinjenih Drava Severne Amerike, snagom naroda Srba, Hrvata i Slovenaca, slomljene su na bojnim poljima i na moru sve nasilne prepreke njegovom ujedinjenju. Predstavnici Vlade Kraljevine Srbije i skuptinskih politikih grupa, predstavnici Narodnog Vea u Zagrebu, predstavnici Jugoslovenskog Odbora u Londonu, skupljeni u enevi, varoi slobode, sretni su to mogu jednoduno sveano i pred celim svetom konstatovati svoje ujedinjenje u dravu Srba, Hrvata i Slovenaca. Narod Crne Gore, kome je otvoren na bratski zagrljaj, nesumnjivo e pohitati da pozdravi i pridrui se ovom delu, koje je od uvek bilo njegov najvei ideal. Dananjim danom i ovim aktom nova drava se pojavljuje i prikazuje kao jedna nedeljiva dravna celina i lan drutva slobodnih naroda. Nema vie granica koje su nas razdvajale. U svim spoljnim manifestacijama prava, snage i volje, tu dravnu zajednicu predstavljat e zajedniko ministarstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, preko redovnih organa, za to stvoreno kao i ovaj akt u duhu istoga. Sastav te vlade objavljen je. Naknadno e se objaviti dalji delokrug njenog rada, jer su potpunim meusobnim priznanjem svih na cionalnih faktora i organa, konstatovanom jednodunou u pogledu njihovih ciljeva i metoda rada, uravnati putovi kojima e se kretati javni, opti, zajedniki poslovi nove drave. Vlada Kraljevine Srbije i Narodno Vee u Zagrebu produit e otpravljati poslove svaki u svom unutranjem pravnom i teritorijalnom delokrugu na redovan nain kakav gde postoji, dok Velika Skuptina U'rl l i y e n i ' 1 S r l ? a . Hrvata i Slovenaca (Konstituanta), izabrana optim, jednakim, neposrednim i tajnim glasanjem svih graana, ustavom ne propie definitivno ustrojstvo drave. T a j ustav e biti osnova elom dravnom ivotu, izvor i utoka svih vlasti i prava, i po njemu e se, u demokratskom duhu, ureivati ceo dravni ivot. 119

Granice dravne prema susednim dravama povui e se po naelu prava narodnosti i prava samoopredjeljenja svakog naroda. U nesaloml j i v o m pouzdanju i veri naeg naroda u svoje pravo, u principima pravde proklamovanim od naih Saveznika, p r i m l j e n i m javnom saveu eelog prosveenog sveta lei jamstvo to. Srbi, Hrvati i Slovenci! Na vekovni san je java. Mi smo ujedinjeni u slobodi. Slavimo ove velike dane najvie narodne sree i radosti, i o d r a v a j m o red. Bez reda nema snane drave. Samo snana drava moe na vreme obezbediti blagostanje graana i ispuniti svoje socijalne dunosti i svoju misiju, brinui se o optem razvoju drutva, o zatiti slabih, o porodicama postradalih i invalidima. P o t u j m o uspomenu svih boraca, k o j i su pali za ostvarenje naeg narodnog i ljudskog ideala. Poklonimo se svi sa potovanjem pred istori jskim podvizima nae v o j s k e i prenosimo na budue narataje nae srene zahvalnosti, k o j e imamo za plemenite narode, s k o j i m a smo izvojevali pobedu u svetu. Jugosloveni! Neka veito ivi u asti i slavi meunarodna naa lepa, draga mlada Otadbina. eneva, 9. novembra 1918. Predsednik Ministarskog Saveta i Ministar Inostranih . ; Dela: Nikola P. Pai. Predsednik Narodnog Vea u Zagrebu: Dr. Anton Koroec. , Predsednik Jugoslovenskog Odbora u Londonu: Dr. Ante Trumbi. Predstavnici sporazumnih skuptinskih grupa: M. Trifkovi, biv. min. predsednik, M. Drakovi, narodni poslanik, ' Dr. V. Marinkovi, narodni poslanik. Dr. M e l k o ingrija, lan Narodnog Vea u Zagrebu. Dr. Gregor Zejav, novinar. s 1 1 lanovi Jugoslovenskog Odbora u Londonu: Dr. Gustav Gregorin, nar. poslanik. Jovan Banjanin, , Duan Vasiljevi, V.;,. Dr. Nikola Stojanovi, nar. poslanik. 2 F. ii, Dokumenti, 236237. '

* Izuzetna popustljivost N. Paia tokom enevskih pregovora nije bila uslovljena samo injenicom da su protiv njegovih stavova prema ujedinjenju bili svi uesnici konferencije, ve i neobavetenou, karakteristinom za sve prisutne na^ konferenciji, o pravom stanju i razvoju dogaaja u zemlji. Naime Pai je doao u enevu u uverenju da je A. Koroec, kao formalni predsednik, odluujua linost u Narodnom vijeu SHS i da bi ga, zbog sukoba sa Trumbicem, trebalo po svaku cenu privui na svoju stranu. Upravo tada Pai je nameravao da u osloboenoj Srbiji sastavi novu vladu, pa je u formalnim zahtevima Koroeca i Trumbia oko metoda ujedinjenja pristajao na ustupke, verujui da e se oni, ako bude potrebno i kad uvrsti svoju vlast, moi lako korigovati. Na direktni pritisak Francuske Pai je priznao vladu Narodnog vijea SHS, ali n. j, Dravu SHS, to je bilo karakteristino za njegovu enevsku transformaciju" pogleda na ujedinjenje. Formalno gledano, kroz zakljuke enevske konferencije oko obrazovanja privremenog zajednikog ministarstva, koje je imalo zadatak da organizuje novu 120

S. P R O T I N. P A I U Krf, 11. novembra/29, oktobra 1918. Lino. K a d sam v a m jue poslao telegram k o j i m sam dao m o j pristanak na predlog Trumbiev o zajednikom Ministarstvu, ja sam zamiljao da e ministri: spoljnih poslova, vojni, financija, marine, saobraaja biti ministri za celu zemlju, onako kako se ministruje u elom svetu. Iz depee k o j a nam je noas stigla, vidim, da sam se prevario.* Ono to gospoda sada istiu i ele to je jedna nakarada od Ministarstva kakvog nigde nikad n i j e bilo; to je izraz nepoverenja i vama lino i Srb i j i koja n i j e zasluila takvo postupanje; to je neto to nikad ne biva meu ljudima k o j i istinski hoe narodno jedinstvo. Nalazimo da je i sa svim neumesno da Ministri osim naem Kralju, k o j i je na zajedniki K r a l j , polau zakletvu jo nekome. Zato vam m o r a m rei da mi takve kombinacije o d b i j a m o odluno i m o l i m o da uvaite nae ostavke, odnosno podnesite ih na uvaenje Prestolonasledniku. Molimo, pored toga, za doputenje izjaviti vam, da po naem miljenju, u takvoj situaciji, ni vama vie nema mesta u takv o j vladi, j e r je oigledno da vam se ovakvim nainom i z j a v l j u j e nepoverenje... Jankovi Krizman, Graa, 553.

A. K O R O E C V L A D A M A F R A N C U S K E , V. B R I T A N I J E , I T A L I J E I SJEDINJENIH A M E R I K I H DRAVA Pariz, 14. novembra 1918. Ekselencijo, Potpisanom predsjedniku Narodnog vijea u Zagrebu ast je saopiti vladama Francuske, V. Britanije, I t a l i j e i Sjedinjenih Amerikih Drava, da je 17. oktobra osnovano u Zagrebu Narodno vijee, k o j e predstavlja vrhovnu vlast Srba, Hrvata i Slovenaca iz bive Austro-Ugarske monarhije. To su Narodno vijee izabrali svi nacionalni faktori cjelokupnog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca bive monarhije i ono je po samom narodu priznato; upravlja kao suverena vlada junoslavenskim zemljama i ima svoje vlastite oruane snage. dravu do sazivanja ustavotvorne skuptine, njegovom paritetnom sastavu i dr., u potpunosti su pobedila gledita predstavnika Narodnog vijea i Jugoslovenskog odbora. Ona su jasno izraena i u tzv. enevskoj deklaraciji. Upravo je takav ishod federalno-konfederalnog" sporazuma u enevi i bio razlog za njegovu brzu suspenziju. Neposredno po zavretku konferencije naglo se izmenio odnos snaga izmeu enevskih pregovaraa u korist centralistikih snaga. Jugoslovenski odbor je sve vie gubio znaaj i lanovi Koalicije u Narodnom vijeu traili su njegovu likvidaciju. Voe Koalicije u Zagrebu aktivno su podravale srpsku vladu i dvor, odnosno njihova stara shvatanja o metodu ujedinjenja. iJirektni kontakti izmeu Koalicije i srpske vlade ostvareni su ve 10. novembra, rasicev zamenik u vladi S. Proti, na osnovu izvetaja Tresi-Paviia na Krfu, ne n h P r o c c r n ji v a o , zajedno sa regentom Aleksandrom, da Koroec i Trumbi p -,Pf e .,^avljaju u Zagrebu nikakvu vlast i da je pravi ovek za pregovore S. Krf i ^ ' Pdsticaj regenta, Proti je telegramom upuenom N. Paiu sa mop novembra, tj. svojom ostavkom, suspendovao sporazum u enevi. Na Dita ' m o n a r h i s t i k i oblik vladavine i dinastije Karaorevia dou u Inak1'6'^ v0t!^ Je bio spreman da u pitanje dovede i jugoslovensko ujedinjenje." u^uJua osnova za ovakav razvoj dogaaja bile su pobede zapoete proboie zeba 1 s o ^ u n s ' s o 8 fronta i uspostavljanje direktne veze izmeu Beograda i Zani

u ime jugoslovenske nacije Srba, Hrvata i Slovenaca iz bive austro-ugarske monarhije, potpisani moli saveznike vlade kao i vladu Sjedinjenih drava Amerike, da izvole priznati zagrebako Narodno vijee kao redovitu vladu spomenute nacije i da j o j , istovremeno, priznaju svojstvo saveznikog i prijateljskog naroda kao i subjekta prava i interesa. Potpisani i z j a v l j u j e u ime Narodnog vijea u Zagrebu da je Vijee osnovano na programu osloboenja naroda Srba, Hrvata i Slovenaca, k o j i ive unutar granica bive austro-ugarske monarhije, od svakog tuinskog gospodstva te njihova u j e d i n j e n j a sa braom u S r b i j i i Crnoj Gori u jednu nezavisnu dravu, na temelju narodnosnog principa i prava naroda na samoopredeljenje. U duhu tog programa dolo je ovih poslednjih dana do konferencije predstavnika Kraljevine Srbije, raznih politikih grupa srpske Narodne Skuptine, zagrebakog Narodnog v i j e a i londonskog Jugoslovenskog odbora. Na t o j se konferenciji proklamiralo u j e d i n j e n j e u jednu dravu Srba, Hrvata i Slovenaca iz navedenih krajeva i objavila priloena deklaracija, u k o j o j se sve to o b j a v l j u j e . Istovremeno, sastavljena je i zajednika vlada drave Srba, Hrvata i Slovenaca. Ta vlada predstavlja zajedniki organ tog naroda, ovlaten da pred drugih poslova otpravlja i sve poslove vanjske politike srpsko-hrvatsko-slovenake drave. Do asa, kad taj organ bude mogao otpoeti djelovati, potpisani, u svojstvu predsjednika Narodnog vijea u Zagrebu i u ime V i j e a daje mandat gosp. dr. Anti Trumbiu, predsjedniku Jugoslovenskog odbora u Londonu, da predstavlja Narodno vijee kod saveznikih vlada kao i vlade SAD. Bratska je vlada K r a l j e v i n e Srbije, sa svoje strane, sve to ve prihvatila i priznala u s v o j o j noti od 8. novembra, koju je g. Nikola Pai, predsjednik vfade i ministar vanjskih poslova kraljevine Srbije, uputio potpisanom. Potpisani moli Vladu Francuske Republike, da sa svoje strane, iz voli priznati Narodno vijee u Zagrebu i dra. A. Trumbia kao njegova predstavnika kod francuske vlade. G. Trumbi vrit se svoje f u n k c i j e sve dok se ne organizira zajednika drava Srba, Hrvata i Slovenaca. M o l i m Vas, Ekselencijo, da primite izraz mog dubokog potovanja i visokog uvaenja. Koroec 3 Jankovi Krizman, Graa, 571572.
3 Suspenziju enevskog sporazuma, koju je postigao ostavkom svoje vlade, N. Pai je saoptio Koroecu i Trumbiu u Parizu 14. novembra, istakavi da je sa Krfa dobio odgovor da rad u enevi nije naiao na odobrenje" regenta i vlade. Koroec je, meutim, nastavio i posle toga da vodi samostalnu politiku kod sila Antante za priznanje Narodnog vijea SHS kao redovne vlade, Jugoslovena iz bive Monarhije za saveznike i si. On je zajedno sa Trumbiem polseivao razne politike linosti u Francuskoj u nastojanju da dobije podrku za ove svoje zahteve. N. Pai im je, meutim, u razgovoru 18. novembra jasno stavio do znanja da se i Vijee i Odbor moraju prilagoditi situaciji. Zatim je

1 9"?

D. S I M O V I V R H O V N O J K O M A N D I S R P S K E V O J S K E Zagreb, 14. novembra 1918. Stanje u Hrvatskoj je sledee: Svi Srbi bez izuzetka su za dinastiju Karaorevia. To je gledite svih dalmatinskih Hrvata, veeg dela bosansko-hercegovakih Hrvata, skoro svih Hrvata iz P r i m o r j a i sve mlae hrvatske inteligencije. Isto gledite dele i Slovenci, izuzev klerikalaca. Ovi ljudi predstavljaju veinu srpsko-hrvatsko-slovenakog naroda. Za republiku propagiraju oni k o j i su dosada bili najvee pristalice Habsburke dinastije: frankovci, Radieva stranka, Ivan Lorkovi i ljudi oko O b z o r a " . Starevieva stranka podeljena u dva dela: jedan je blizak Srbima, a drugi trai obrazovanje federativne republike Jugoslavije, zasebnu dravu Hrvatsku u istoj. Zagreb je danas u veini zapojen i d e j o m jugoslovenske solidarnosti, ali prestavlja kolebljiv elemenat, na k o j i se ne moe sa pouzdanjem raunati. Pored toga opkoljen je elementima seljakim i uopte nepouzdanim, dok su nai elementi dalje od Zagreba. Republikanska akcija pojaava nepouzdanost situacije u Zagrebu, ma da se je situacija znatno popravila. K a o garancija mira i bezbednosti u varoi i stub ideje jugoslovenske slui na puk obrazovan u Zagrebu od zarobljenika. 2 hrvatska peadiska puka imaju svega dve do tri stotine ljudi, k o j i prestavljaju k r a j n j e nepouzdan elemenat za ma kakvu akciju. Veina Narodnog V i j e a i Vlade stoji na gleditu nerazdvojne i nedeljive drave Srba, Hrvata i Slovenaca pod dinastijom naom. Ukoliko jugoslovenski odbor u enevi ne bi zastupao isto gledite, neka Vlada S r b i j e izjavi da lanovi jugoslovenskog odbora ne poznaju mnjen j e naroda i da trai da se direktno saslua Narodno vijee u Zagrebu. Gospodin Pribievi moli za izvetaj o novim informacijama od Paia o detaljima postignutoga sporazuma sa jugoslovenskim o d b o r o m u enevi i za obavetenje, da li e naroito zajedniko ministarstvo k o j e e se obrazovati iz vlade Srbije i Narodnog V i j e a biti samo ministarstvo za spoljanje poslove, a da ostanu pokrajinske vlade, ili tim obrazovan j e m prestaju f u n k c i j e pokrajinske vlade, kao to bi to trebalo. Po njegovom m i l j e n j u treba odmah i to pre pristupiti i obrazovati tu zajedniku vladu, k o j a bi odmah preduzela prethodne radove za opte stvaranje drave, j e r je svaki provizorijum opasan. Meutim Srpska Vlada jo n i j e ni odgovorila na notu vlade Narodnog Vijea, k o j o m je izraena elja za prisajedinjenje jugoslovenskih oblasti Kraljevini Srbiji. Potrebno je o v o uiniti to pre, j e r e tek t a j odgovor sluiti kao osnova za dalji rad Narodnog Vijea. Jankovi Krizman, Graa, 576. sfvn is/?S Protest A. Koroeca i M. ingrije upuen preko londonskog poslandinistir V n 0 v ^ m b r a Prestolonasledniku Aleksandru, u kojem su dali podrku a sa iedn t r e v i a < ali> istovremeno, i doveli u pitanje ovu podrku u vezi iziava S ri r 1 n 0 m o d I u k o m suspenziji dogovora u enevi. Zbog ovakvih svojih l o v a n i a Koroec je bio zadran protiv svoje volje u inostranstvu unravn1 on 1I 7 U - l T e m e k a d se u zemlji vodila odluujua bitka oko ujedinjenja. Naime, decemh iKo Sa A- Trumbiem bio spreen da bude u Beogradu na dan 1. odloi p , r 9 s n o v n i cilj A. Koroeca i A. Trumbia, da se putem dogovora r a l l s t i ki metod ujedinjavanja do saziva ustavotvorne skuptine, nije bio po

IZ Z A P I S N I K A SA SEDNICE SREDINJEG VIJEA SHS

ODBORA N A R O D N O G

Zagreb, 14. novembra 1918.

. . . Konano je stvoren o v a j zakljuak: Predsjednitvo vlade Narodnoga vijea S.H.S. u Zagrebu mora to p r i j e stupiti u dodir sa srpskom vladom u Beogradu glede obrazovanja zajednike vlade za itavu suverenu dravu S.H.S. Meu zajednike poslove spadat e: pitanje eljeznica, vojske, financija i vanjskih poslova. P r i j e nego li se zapone o v o m akcijom, mora se saekati obavijest od Jugoslovenskoga odbora u inozemstvu . .. Jankovi Krizman, Graa, 577578.

J. J O V A N O V I P R E S T O L O N A S L E D N I K U A L E K S A N D R U London, 18/5. novembra 1918. Lino Koroec i ingrija predstavnici Narodnog Vea iz Zagreba poslali ovu N e m o e m o primiti pre roka reservu Paieve izjave da je Naslednik Prestola odbio da potvrdi na sporazum (?) postignut u enevi i da je zbog toga on Pai podneo ostavku Kabineta. Znajte da bi svaka opstrukcija enevskom sporazumu, a naroito svaka izmena u sporazumu pregovaranom (?) u enevi smatrana kao povreda Jugoslovenske ideje. Mi elimo da podrimo ovu (?) i doli smo ovamo u uverenju da je Pai u punoj harmoniji sa Jugoslovenskim odborom na bazi K r f s k e Deklaracije. alimo to je Pai svojim radom gotovo unitio tu harmoniju i stvorio situaciju koja moe biti opasna za Dinastiju, ako ! se dopusti da i dalje traje. N a j i v l j e elimo da Naslednik Prestola sprei to; bude li se produila i podravala ta opstrukcionistika Paieva politika moe doi sam poloaj Dinastije u pitanje. Bili bi smo sreni dobiti neposredno od Naslednika Prestola obavetenje, kako On gleda na o v a j rad." 4 Jankovi Krizman, Graa, 605.
4 U odgovoru na ovaj neutivi telegram" S. Proti je sa Krfa 25. novembra poruio J. Jovanoviu da saopti A. Koroecu i M. ingriji iznenaenje zbog njihovih stavova, posebno prema kruni", i izmeu ostalog navodi: Mi smo od bive Austro-Ugarske bili svikli sluati i primati takve aluzije i pretnje i nismo mogli nikad misliti da emo ih opet uti od predstavnika nae brae za ije je osloboenje odista bila metnula na kocku svoj opstanak i Srbija i njena viteka narodna dinastija." Proti je optuivao da se u enevi pravi front prema Srbiji i upozoravao Koroeca i pristalice njegovih shvatanja da, ako ne prihvate uslove Srbije, mogu ii svaki svojim putem: Srbi sa Srbima, Hrvati i Slovenci sa Hrvatima i Slovencima." enevska konferencija je potvrdila postojeu polarizaciju jugoslovenskog pokreta i njegovih istorijskih osnova. Dogovoreno federalistiko reenje bilo je po svojoj sutini dualistiko i jo uvek je izraavalo antagonistike naboje subjekata ujedinjenja, koje je trebalo prevazii, ne samo dobrom voljom i verbalizmom ve i konkretnom istorijskom praksom. Postojee stanje i novo koje se zelelo, kroz nejasne vizije i razreenja, poev od imena drave pa do njene unut.rsnje organizacije, izraavali su brojna meusobna podozrenja i u sutini razliite interese. Ovi antagonizmi upravo su enevskim nesporazumom" dobili nove podsticaje, jer kao to srbijanska oslobodilaka" ideologija 1 P ^ 1 3 koju je povodom suspenzije enevskih dogaaja najdrastinije i z r a z i o s. Miotic,

P R E D L O G ODBORA S E D M O R I C E I N A P U T A K N A R O D N O G VIJEA SHS Prihvaeni predlog odbora sedmorice glasio je ovako: Narodno Vijee SHS u skladu sa svojim dosadanjim zakljucima i prema izjavi vlade kraljevine Srbije, proglauje u j e d i n j e n j e drave Slovenaca, Hrvata i Srba, obrazovane na cijelom neprekinutom jugoslovenskom podruju bive austro-ugarske monarhije, s kraljevinom S r b i j o m i Crnom Gorom u jedinstvenu dravu Srba, Hrvata i Slovenaca i izabire odbor od 28 lica s punom vlau, da u sporazumu s vladom kraljevine Srbije i predstavnicima sviju stranaka u Srbiji i Crnoj Gori bezodvlano provede organizaciju jedinstvene drave prema priloenim naputcima, a dotine zakljuke ratificirat e na svom p r v o m sastanku Dravno Vijee, kome e pripadati uz predstavnike kraljevine Srbije i Crne Gore svi lanovi dananjeg Narodnog V i j e a u Zagrebu, pojaani sa predstavnitvom Jugoslovenskoga odbora. U odbor, k o j i e izvriti g o r n j e naloge biraju se: Dr Barac Fran, Dr. Cankar Izidor, Dr. Cabraji Luka, Dr. Drinkovi Mate, Gri epan, Dr. Hrasnica Halid, Kora Vitomir, Dr. Koroec Anton, Dr. Kramer Albert, Kristan Antun, Dr. Laginja Matko, Dr. Lorkovi Ivan, Dr. Lukini Edo, Dr. Ljubibrati Savo, Dr. Paleek Ivan, Dr. Paveli Ante, Dr. Petrii ivko, Dr. Popovi Duan, Pribievi Svetozar, Radi Stjepan, Dr. Smodlaka Jozo, Staji Vaso, Dr. Sunari Jozo, Svrzo Hamid, Dr. imrak Janko, Sola Vojislav, Dr. Tresi Pavii Ante, Dr. Trumbi Ante. lanovi odbora, ako su zaprijeeni, ovlateni su imenovani sebi zamjenika pismenom punomoi. Naputak Narodnog Vijea za delegaciju koja putuje u Beograd glasio je ovako: 1. Konanu organizaciju nove drave moe odrediti samo sveopa narodna ustavotvorna skuptina svega ujedinjenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca s veinom od dvije treine glasova. Konstituanta mora se sastati najkasnije 6 mjeseci poslije sklopljena mira. I z r i j e k o m se konstituanti pridrava pravo, da odredi ustav, razumijevajui o v d j e naroito dravnu f o r m u (monarhija ili republika), unutranje dravno ustrojstvo i osnovna prava d r a v l j a n a ; ' z a t i m dravnu zastavu, te sjedite vlade i drugih dravnih vrhovnih organa. 2. Do sastanka konstituante vrit e provizorno zakonodavnu vlast Dravno v i j e e " kome pripadaju: svi lanovi N a r o d n o g v i j e a " u Zagrebu, k o j i e se nadopuniti s 5 lanova Jugoslovenskog o d b o r a " u Londonu; zatim razmjerni b r o j predstavnika kraljevine Srbije, k o j e e odabrati Narodna skuptina u dogovoru s tamonjim politikim strankama; te razmjeran b r o j predstavnika Crne Gore, k o j e e odabrati onamonja Narodna skuptina. 3. Dravno v i j e e Srba, Hrvata i Slovenaca odredit e na prvom sastanku provizornu dravnu i pomorsku zastavu. 4. Vladarsku vlast vrit e do odluke konstituante kralj Srbije, odnosno prijestolonaslednik Aleksandar kao regent drave Srba, Hrvata imala istorijsku perspektivu, isto tako, ni prenaglaeno isticanje posebnosti ruh racu . n zajednitva, koje je tek trebalo elementarno utemeljiti i ouvati od broji unutranjih protivnika, nije bilo plod dravnike mudrosti i realne Politike procene.

i Slovenaca. Regent nije odgovoran Dravnom vijeu", pred kojim polae zakletvu. On e po naelima parlamentarne vladavine imenovati vladu, koja uiva povjerenje Dravnog vijea". On ima pravo zakonodavne inicijative i sankcije. Dravno v i j e e " moe se odgoditi samo vlastitim zakljukom, a ne moe se raspustiti p r i j e sastanka konstituante. 5. Provizorno sjedite dravne vlade i Dravnog v i j e a " odredit e se sporazumno. 6. Dravno vijee bit e duno, da provede izbore za konstituantu i da ju odmah sazove. Izborni red za konstituantu odredit e Dravno vijee na osnovu opeg, izravnog, proporcionalnog i tajnog prava glasa sa zastupstvom manjina. 7. Dravna vlada, odgovorna Dravnom vijeu, upravljat e dravnim poslovima, pa e biti sastavljena od ministra predsjednika i ministara za sve grane dravne uprave, te od 7 dravnih tajnika, koji e imati mesto i glas u ministarskom vijeu, i to po jedan za Srbiju, za Hrvatsku i Slavoniju, za Bosnu i Hercegovinu, za Sloveniju, za Dalmaciju, za Crnu Goru, te za Baku, Banat i Baranju. Dravni tajnici imaju zastupati interese svoje zemlje u dravnoj vladi pa predlaui dravnoj vladi prijedloge zemaljskih vlada imaju paziti, da se tim prijedlozima ne vrijeaju ni zakoni ni dravni interesi. 8. Poslovi spoljanji, vojni, pomorski, dravne financije, pote i brzojavi izuzeti su iz djelokruga zemaljskih odnosno pokrajinskih vlada, te pridrani iskljuivo dravnoj vladi. Druge poslove vode zemaljske odnosno pokrajinske vlade u autonomnom djelokrugu po uputama i pod nadzorom dravne vlade. 9. U autonomnim poslovima vre nad zemaljskom vladom nadzor zemaljski sabori, odnosno pokrajinska e se vijea sastaviti po dogovoru stranaka dotine pokrajine; ne postigne li se sporazum, odluit e dravno vijee. Na elu pokrajinskih vlada stoje predstojnici, a u Zagrebu na eltj zemaljske vlade ban, koje imenuje vladar, odnosno regent na prijedlog zemaljskih sabora odnosno pokrajinskih vijea. 10. Zemaljskim vladama doznaivat e potrebita financijalna sredstva dravna vlada u okviru dravnog prorauna, prihvaena od Dravnog vijea. 11. Na snazi ostaju svi dosadanji zakoni i drugi propisi, isto tako i organizacija sudova, na dosadanje administrativno ustrojstvo i sadanji organi zemaljskih vlada. 5 F. ii, Dokumenti, 275276; JankoviKrizman, Graa, 646.
5 Posle predloga Pokrajinske vlade za Dalmaciju od 16. novembra 1918. u kome je zbog italijanske opasnosti hitno traeno ujedinjenje sa Srbijom i Crnom Gorom, kao i obrazovanje zajednike vlade na elu sa regentom Aleksandrom Karaoreviem (dok bi se o obliku dravnog ureenja odluivalo kasnije u ustavotvornoj skuptini), poelo se i u Narodnom vijeu u Zagrebu odlunije raditi na ujedinjenju. Vesti da su raspoloenja naroda u jugoslovenskim zemljama bive Austro-Ugarske preteno republikanska, bile su podsticaj za to bre delovanje unitaristikih i centralistikih snaga da blagovremeno ostvare ujedinjenje prema svojim shvatanjima i interesima. Diskusija o predlogu Dalmatinske vlade u Narodnom vijeu SHS odvijala se u atmosferi prenaglaavanja opasnosti od italijanske okupacije, restauracije Habsburga i si., koju su stvarale pristalice S. Pribievia. U takvim okolnostima odlueno je da se obrazuje Odbor sedmorice koji bi izradio zakljuak o proglaenju ujedinjenja Drave SHS sa Srbijom i Crnom Gorom. Odbor je izabrao delegaciju od 28 lanova kojoj je stavljeno u zadatak, odnosno dato ovlaenje, da sprovede ujedinjenje. Odbor sedmorice takoe je izradio i Naputak" za delegaciju Narodnog vijea.

ODLUKA V E L I K E NARODNE

SKUPTINE

VOJVODINE

Novi Sad, 25. novembra 1918. 1. M o l i m o vladu bratske Srbije, da na kongresu mira, zastupa nae interese. 2. P r i k l j u u j e m o se Kraljevini Srbiji koja s v o j i m dosadanjim radom i razvitkom ujemava slobodu, ravnopravnost, napredak u svakom pravcu ne samo nama, nego i svima slovenskim, pa i neslovenskim narodima, k o j i sa nama zajedno ive. 3. Ovaj na zahtev hoe da pomogne ujedno tenje sviju Jugoslovena, j e r je naa iskrena elja da srpska vlada udruena sa Narodnim veem u Zagrebu uine sve, da doe do stvaranja jedinstvene drave Srba, Hrvata i Slovenaca, pod vodstvom kralja Petra i njegove dinastije. 4. I za to, da bi ova skuptina pomogla sa svoje strane ostvariti jedinstvenu dravu sviju Slovena, Srba, Hrvata i Slovenaca bira dva lana, k o j i e stajati na usluzi N a r o d n o m veu u Zagrebu: dr Jovan Manojlovi (Subotica), Vasa Stoji ( N o v i Sad) i bira dva lana k o j i e stajati na usluzi Srpskoj vladi: Jaa T o m i i Blako R a j i (Subotica). Ne srpskim i ne slovenskim narodima, k o j i ostaju u naim granicama, obezbeuje se svako pravo, k o j i ele, da, kao manjina, sauvaju i r a z v i j a j u svoje narodno bie. A isto tako, zahteva Skuptina da se onim Srbima, Bunjevcima i okcima, k o j i i dalje ostaju izvan naih granica u drugim dravama, obezbedi pravo zatite manjine, njihov narodni opstanak i razvitak, kao i pravo, da se ti Srbi od srpske drave mogu slobodno, kulturno i ekonomski potpomagati i u tom se strogo drati naela uzajamnosti (reciprociteta). Ovo naroito vai za Srbe u Budimskoj eparhiji i za Bunjevce i o kce izvan granica nae zemlje, k o j i e ostati izvan okvira srpske z e m l j e i k o j i m a se ima obezbediti deo narodno-crkvenog imetka odnosno prihoda dosadanje Karlovake Mitropolije. 6 M. Vojvodi D. ivojinovi, Veliki rat, 490. Sve ove dokumente koje je Odbor sainio usvojio je Sredinji odbor Narodnog vijea SHS na svojoj sednici od. 24. novembra 1918. Usledila je zatim iznenadna odluka S. Pribievia i njegovih pristalica da izabrana delegacija Narodnog vijea otputuje u Beograd 27. novembra radi proglaenja ujedinjenja. Kao izabran lan hrvatskog dela delegacije S. Radi nije otputovao u Beograd. On se nije slagao sa odlukom veine politiara u NVSHS o nainu ujedinjenja. Meutim, on tada nije imao dovoljno politikog ugleda ni veeg autoriteta da bi mogao ozbiljnije da utie na tok zbivanja. Slovenaki delegati, bez dr. A. Koroeca, stigli su u Beograd tek 30. novembra, kada su, na redakcijskom sastanku i dali svoju saglasnost na sadraj Adrese Narodnog vijea SHS. Sam A. Koroec stigao je u Ljubljanu tek 2. decembra, tj. kada je ujedinjenje ve izvreno. Meutim, on se odmah ukljuio u propagandu oko afirmacije legitimiteta ujedinjenja, Kako bi i sebi obezbedio naklonost snaga koje su u tom trenutku odnele pobedu, a pre svega regenta Aleksandra. v 6. U Vojvodini i pored toga to su veinu stanovnitva inili Srbi, koji su cijv- u sa radikalskim prvakom J. Tomiem bili za direktno ujedinjenje sa Mjom, bilo je, uglavnom iz redova demokrata (grupa T. Ostojia), i pristalica uied'8^ ^ r a a v a l e elju za osloncem na Narodno vijee SHS u Zagrebu. Pristalice sa Srbijom organizuju krajem oktobra Srpski narodni odbor u Novom ' r a z n ' h t ' - 1 ? o j i ' e o k u P i o predstavnike gotovo svih politikih partija i grupa iz majeva Vojvodine. Velika narodna skuptina, odrana u Novom Sadu 25. nov no e T , r a . uz prisustvo 757 izabranih poslanika, odluila je da se Vojvodina direktprikljui Kraljevini Srbiji. Bio je to prvi praktini korak ujedinjenja u poplavi

O D L U K A V E L I K E N A R O D N E S K U P T I N E U CRNOJ G O R I
Podgorica, 26/13. novembra 1918.

Velike

ODLUKA Narodne Skuptine Srpskog naroda u Crnoj Gori

donijeta na sjednici od 13. nov. 1918. g. u Podgorici. Na osnovu istaknutoga naela: samoodreenja naroda, k o j e je prihvatio i proklamovao kao uslov budueg svjetskog mira apostol o v j e anstva, predsjednik Sjedinjenih Sjeverno-Amerikih Drava g. Wilson, a usvojile ga nae velike saveznice i prijateljice Engleska, Francuska i Italija, Velika Narodna Skuptina Srpskoga Naroda u Crnoj Gori, izabrana slobodnom v o l j o m narodnom i okupljena u Podgorici 11. novembra tekue godine, da se u pitanju svoje zemlje opredijeli, i z j a v l j u j e : 1. Srpski narod u Crnoj Gori jedne je krvi, jednoga jezika i jednih tenji, jedne v j e r e i obiaja s narodom k o j i ivi u Srbiji i drugim srpskim krajevima; zajednika im je slavna prolost, k o j o m se oduevljavaju, zajedniki ideali, zajedniki narodni junaci, zajednika pa tnja, zajedniko sve to jedan narod ini narodom. K a d je u Srednjem V i j e k u formirana srpska drava pod dinastijom slavnih Nemanjia, odmah u poetku njenog stvaranja srpski narod u granicama dananje Crne Gore uao je u sastav njen i za sve v r i j e m e njenog trajanja (oko 200 godina) igrao u n j o j vanu ulogu. Pred najezdom turskom pala je ta naa drava i srpski narod dopao ropstva. Za v r i j e m e robovanja injeni su oajni pokuaji u narodu da se ropstva oslobodi, i dizati radi toga, vie puta, narodni ustanci, k o j i su u krvi uguivani. U tome je srpski narod u Crnoj Gori prednjaio i uspio da u svojim krevima zasnuje gnijezdo slobode i oslobodi se turskoga ropstva. I od tada njegove tenje i njegovi ideali bili su: osloboenje i u j e d i n j e n j e cijelog srpskog plemena; to je bio njegov vjekovni san. Poetkom X I X . vijeka ustaju Srbi u Srbiji pod vitekim Karaorem, oslobaaju se turskog jarma i udaraju temelj dananjoj Srbiji. Od tada Srbi iz Srbije i Srbi iz Crne Gore rade uvijek zajedniki na zajednikom idealu: osloboenju i ujedinjenju srpskog naroda. Voeni su radi toga ideala oslobodilaki ratovi, proliveno more srpske krvi uvek zajedniki. Ali uspjeh je svakad bio mali: Turska je jo uvijek bila toliko mona da sama osujeti nae osloboenje i ujedinjenje, a uz to je u tom poslu imala iskrenog pomagaa, v j e k o v n o g neprijatelja naeg na roda, podmuklu Austro-Ugarsku, koja je svagda gledala u naem uspjehu svoj neuspjeh, u naoj srei svoju nesreu, u naem jedinstvu svoj raspad. Na Berlinskom Kongresu, poslije krvavog rata, k o j i su vodile Srbija i Crna Gora, pomagane bratskom Rusijom, za osloboenje i ujedi njenje svojih suplemenika, Austro-Ugarska je uspjela, da im osujeti i oduzme sve plodove te borbe, da prigrabi sebi d v i j e klasine srpske oblasti, Bosnu i Hercegovinu, u kojima je i pukla prva puka za osloboenje, i da izmeu Srbije i Crne Gore u Novopazarskom Sandaku, naseljenom kompaktnom masom srpskog ivlja, ostane i dalje turska vlast, slinih zahteva koji su stizali u Beograd i u Zagreb iz razliitih mesta i okruga, kao, na primer, iz Srema, Banjaluke, Bihaa, Gacka, Bijeljine, Zvornika i dr.

a uz nju austrijski garnizoni, te da Austrija i Turska zajedniki uvaju da se Srbija i Crna Gora ne ujedine, da i pokuaj za to onemogue. Balkanski rat imao je takoer cilj: osloboenje i ujedinjenje Srpstva. Srbija i Crna Gora, kao dvije sestre ule su zajedniki u rat, prolile dosta krvi i postigle znatne rezultate: veliki dio naega naroda bio je osloboen turske vlasti i prisajedinjen Srbiji i Crnoj Gori. Nestalo je tada i onog pojasa koji ih je dotle razdvajao, i narod je ivo nastojao da ostvari svoju zavjetnu misao: ujedinjenje, ali tome su stali na put dinastiki interesi i na vjekovni neprijatelj, Austro-Ugarska, koja je bila rijeena da ak i maem sprijei nae ujedinjenje, s toga nas je napala i time izazvala svjetski rat, uzevi kao izgovor za taj rat ubijstvo austro-ugarskog prestolonasljednika u Sarajevu. Cio na narod zna da bi nas Austro-Ugarska napala i da nije bilo toga ubijstva, i da se ona za taj napad, jo prije toga ubijstva, urno spremala. 2. Ekonomski interesi Crne Gore nerazdvojno su vezani za Srbiju i ostale srpske krajeve. Odvojeni od njih, a pri tome po samoj prirodi zemljita najsiromaniji kraj, moda u cijelom svijetu, ona ne bi imala nikakvih uslova za samostalni ivot, ona bi bila unaprijed osuena na smrt. Nama je dobro poznato kako je i do ropstva austro-ugarskog bilo teko ivjeti u Crnoj Gori, i da je veliki dio nae radne snage bio prinuen da odlazi u Ameriku, da u tekim radovima tamo zarauje nasuni hlijeb i alje svojima na domu. Poslije ovoga rata u kome je ne prijatelj opljakao i oduzeo svet naem narodu do gole due, ostavio ga bez igdje iega, opstanak Crne Gore kao zasebne drave postao je jo vie nemogu. Dakle i ekonomski interes srpskog naroda u Crnoj Gori imperativno trai ujedinjenje sa braom u Srbiji i ostalim naim krajevima. Politiki interesi takoer iziskuju ujedinjenje. Pored velike ujedinjene Jugoslavije, kakav bi bijedan politiki znaaj imala malena, slaba, sirota Crna Gora, mislimo nije potrebno naroito isticati. . . . Na osnovu svega izloenog, srpska Velika Narodna Skuptina u Crnoj Gori, kao vjeran tuma elja i volje cjelokupnog srpskog naroda u n j o j , vjerna istorijskim predanjima i zavjetima svojih predaka, koji su se za njih vijekovima herojski borili, jednoglasno i poimeninim glasanjem odluuje: 1. da se kralj Nikola I. Petrovi Njego i njegova dinastija zbaci s crnogorskog prijestolja; 2. Da se Crna Gora s bratskom Srbijom ujedini u jednu jedinu dravu pod dinastijom Karaorevia, te tako ujedinjena stupi u zajedniku Otadbinu naeg troplemenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca; 3. Da se izabere Izvrni Narodni Odbor od 5 lica, koji e rukovoditi poslovima, dok se ujedinjenje Srbije i Crne Gore ne p r i v e d e kraju; , 4 - D a se o ovoj skuptinskoj odluci izvijeste: bivi kralj C r n e ^ A 0 x .., Nikola Petrovi, Vlada Kraljevine Srbije, prijateljske S p o r f z u m n e i>uc i sve neutralne drave. Predsjednik: Savo Cerovi. Podpredsjednici: Lazar Damjanovi, Savo Fati. Sekretari: Ljubomir Vuksanovi, Milan Baji, Radovan B P k o v l c ' Luka Vukoti.
'J Jugoslav,--i ,, ,

r Slijede potpisi ostalih 163 poslanika. Od ukupnoga broja od 168 falila su samo trojica, tada boleu zaprijeeni da dou u Podgoricu. 7 Jankovi Krizman, Graa, 655658.

! ^ J i l i J ^ l t W . l W , !

N A R O D N O V I J E E U B A N J A L U C I V O J V O D I S. S T E P A N O V I C U Banjaluka, 27/14. novembra 1918. Odbor Narodnoga V i j e a U Banjaluci pokoravajui se n e o d o l j i v o j elji Naroda bez razlike vere i imena proklamavao je danas potpuno sjedinjenje sa K r a l j e v i n o m S r b i j o m p o d ezlom N j . V. K r a l j a Petra I. iveo na kralj Petar I. Jankovi Krizman, Graa, 659. NARODNO VIJEE U KOTORU KRALJU PETRU Kotor, 27/14. novembra 1918. Sreni smo to te m o e m o pozdraviti kao naeg oslobodioca i na dananjoj sednici Narodnoga Vea i jednoglasno priznati za svog Vladaoca. Jankovi Krizman, Graa, 659.

VEST O DOLASKU DELEGACIJE NARODNOG VIJEA SHS U BEOGRAD Zemun, 28. novembra 1918. Sino (27. novembra) prispjeli su delegati Narodnog V i j e a iz Zagreba u Zemun. U .Batajnici doekalo ih je odaslanstvo mjesnog odbora Narodnoga V i j e a zemunskog i izaslanici srpske vojske. U Zemunu ih
7 U stvari, za ovu rezoluciju glasalo je svih 160 poslanika, koliko ih je i bilo prisutno. Pitanje ujedinjenja Srbije i Crne Gore, koje je tokom rata uglavnom egzistiralo kao dinastiko pitanje, odlukom Velike narodne skuptine ostvareno je prema eljama srpske vlade i Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje, odnosno pristalica unionistikog pokreta u Crnoj Gori na ijoj se strani nalazio vei deo stanovnitva. Unionisti su bezuslovno prihvatili stav srpske vlade, tj. uslove ujedinjenja koje je sadrala Krfska deklaracija. Osnovno njihovo uverenje da su Crnogorci Srbi nije otvaralo nikakve probleme Crnogoraca i Crne Gore izvan dravnopravnog i drutvenog konteksta Srba i Srbije. To to je kod veine unionista bila prisutna ideja o ureenju drave na irokim autonomijama, takoe nije bilo daleko od pogleda Radikalne stranke u Srbiji (S. Proti). U ujedinjenju sa Srbijom unionisti su pored ostvarenja vjeitih ideala" videli i jedine osnove daljeg razvoja i prosperiteta Crne Gore u osloncu, pre svega, na srpske ekonomske potencijale. Stoga su bili za ujedinjenje bez uslova. Protivnici unionista (bjelaa"), pristalice ustavnopravne samostalnosti Crne Gore i dinastije Petrovia (zelenai"), iskazali su svojim otporom ujedinjenju sa Srbijom egoizam poraene bive vlasti, koju su sa istorijske scene potisnule nove progresivnije drutvene snage, sazrele u uslovima rata i raspadanja starih struktura. U odbrani svojih vladajuih pozicija i privilegija zelenai" nisu prezali ni od pozivanja strane sile (Italije) da se umea u unutranje crnogorske i jugoslovenske prilike (npr. u tzv. boinoj pobuni januara 1919), ime su potvrdili da su objektivno bili i protiv stvaranja zajednike jugoslovenske drave. Na izborima za veliku narodnu skuptinu 19. novembra 1918, ove snage doivele su potpuni poraz.

je doekalo mnogobrojno graanstvo, inovnici, razne korporacije, sokolska udruenja i odred srpske vojske. Na veer je bio banket, na kojem je potpukovnik srpske vojske, Tucakovi, u ime srpske vojske pozdravio delegate Narodnog Vijea, koje je zakljuilo obrazovanje jedinstvene drave SHS pod dinastijom Karaorevia. Zatim je upnik V u e t i u ime odbora mjesnoga Narodnog Vijea, toplim rijeima pozdravio izaslanstvo, koje je donijelo odluku o dravi, u k o j o j e Srbi, Hrvati i Slovenci biti potpuno ravnopravni i jednaki. Na pozdravima zahvalio se delegat Svetozar P r i b i e v i , te nazdravio narodu i vojsci kraljevine Srbije. U 10 sati prije podne preli su delegati iz Zemuna u Beograd. Pred laom pozdravili su izaslanstvo u ime srpske vlade ministri gg. L j u b a J o v a n o v i i M o m i l o N i n i , a u ime grada Beograda potpredsednik opine. Beogradska pjevaka zadruga pjevala je Naprej zastava slave", Lijepu nau domovinu" i srpsku himnu. Pred velikim mnotvom svijeta, koje je klicalo dravi SHS, zahvalio je na srdanom doeku delegat g. Dr. P a v e 1 i . Delegati su odsjeli u Grand hotelu. Beograani su toplo doekali izaslanstvo. Svi vieniji ljudi, koji se nalaze u Beogradu, bili su na doeku. U Beogradu na stanu prestolonaslednika Aleksandra, v i j e se slovenska, hrvatska i srpska zastava. F. ii, Dokumenti, 261262. A. SOLA S. P R I B I E V I U Sarajevo, 28/15. novembra 1918. Sino je iz Banja Luke Glavni Odbor Narodnog Vijea u Sarajevu dobio ovaj brzojav: Odbor Narodnog Vijea u Banja Luci pokoravajui se neodoljivoj elji naroda bez razlike vere i imena, proklamirao je danas potpuno sjedinjenje sa Kraljevinom Srbijom pod ezlom N j . V. Kralja Petra I iz slavne dinastije Karaorevia. iveo na kralj Petar I ! " Mislim da se odmah sredini odbor narodnoga Vijea SHS stavi u sporazum sa Kralj. Srp. vladom, principijelan zakljuak o ovoj stvari, da o tome odmah obavijesti Narodnu Vladu za Bosnu i Hercegovinu i da potrebne instrukcije kako da dalje postupa. Ujedno napominjem, da je prisajedinjenje proglaeno u okrugu Bihaskom; uje se da e se to uiniti i u okrugu Tuzlanskom, eventualno i Mostarskom. Poto Banja Luki okrug izjavljuje da se podvrgava jedino Kralj. Srp. vladi ili od nje postavljenoj vlasti, molim da Kralj. Srpska ^ Vlada i Sredini odbor SHS u tome pogledu donesu naelno resenje i izdadu potrebna nareenja. Stvar je veoma urna, bojati se anarhije; s toga odmah brzojavno odgovorite. Predsednik Narodne Vlade za Bosnu i Hercegovinu Atanasije ola. F. ii. Dokumenti, 662663. D A L M A T I N S K A ZEMALJSKA VLADA V L A D I SRBIJE Split, 30. novembra 1918.
st

vi
9

francuski i ameriki komandanti na naim obalama bez pre0 b. a v jetavaju, je li definitivno provedeno ujedinjenje kraljene Srbije i jugoslovenskih zemalja bive Austro-Ugarske te istiu neod11

godivu potrebu toga, zbog ureenja internacionalnog poloaja Slovenaca, Hrvata i Srba. Z a k l j i n j e m o u ime itavoga puanstva Dalmacije sve kompetentne faktore, da bez daljega oklijevanja i bez obzira na sporedna pitanja provedu formalno i definitivno u j e d i n j e n j e svih Slovenaca, Hrvata i Srba od Jadrana do Vardara u jedinstvenu dravu te da odmah stvore jedinstvenu reprezentaciju i vodstvo. F. ii, Dokumenti, 263264

j-jj

m i
( '

/'. it, ' i>} i

It,