NATIONAL SENIOR CERTIFICATE

KREITI YA 12

SEPEDI LELEMETLALELETO LA BOBEDI (SAL) LEPHEPHE LA PELE (P1) NOFEMERE 2008

MEPUTSO: 120 NAKO: 2 Diiri

Lephephe le, le na le matlakala a lesometshela (16).

Tokelo ya ngwalollo e ileditwe

Phetla

Sepedi Lelemetlaleleto la Bobedi (SAL)/P1

2 NSC

DoE/Nofemere 2008

DITAELO: 1. Lephephe le, le arotwe ka dikarolo te NNE, e lego A, B, C le D. Karolo ya A: Tekatlhaologanyo Karolo ya B: Kakareto Karolo ya C: Thutapolelo le Thomiopolelo Karolo ya D: Dingwalo 2. 3. 4. Araba dipotio ka moka. Karolo ye nngwe le ye nngwe e ngwalwe letlakaleng la yona. Badiia ditaelo ka edi, gore o kgone go araba dipotio go ya ka moo o laelwago. Badiia dipotio pele o ka thoma go di fetola. Tatelano ya dikarabo e swane le ya dipotio. Ngwala ka bothakga, o omie polelo ya maleba ye e hlwekilego.

5. 6. 7.

Tokelo ya ngwalollo e ileditwe

Phetla

Sepedi Lelemetlaleleto la Bobedi (SAL)/P1

3 NSC

DoE/Nofemere 2008

KAROLO YA A TEKATLHAOLOGANYO POTIO 1 1.1 Badiia temana ye gore o kgone go araba dipotio ta go latela.

Bosenyi Bosenyi bo amana le go tshela melao yeo e beilwego. Bo arotwe ka dihlopha te di latelago: Bja go amana le ekonomi: Mohuta wo o akareta go hweta thelete goba dithoto ka tsela ye e sego ya maleba. Se se upa bofora meomong, bohodu le go teela batho dithoto ka kgapeleto. Bja go amana le dintwa goba go omia maatla: Mohuta wo o akareta go bolaya, go kata le go betha goba go gobata motho. Te di latelago le tona ke bosenyi: Go otlela o khoe madila, go reka diphahlo ta go utswiwa le te dingwe. Bafsa ke bona ba amegago kudu tabeng ya bosenyi. Se se dira gore ba phele ka lethogo. Ba ikwa ba se ba bolokega le ge ba le ka gae, dikolong le motseng. Se se dira gore bafsa ba hloke lethabo, ba be ba palelwe ke go oma gabotse dithutong ta bona. Tabakgolo le ge e le go fedia bosenyi, ba intasteri ya ta thireleto ba hweta thelete ka lebaka la bosenyi bjo. Ba direla batho magora a mohlagase, masoro a thireleto le dialamo. O ka tsebia maphodisa ka bosenyi bjo o bo bonago ka go leleta nomoro ye 0860010111. O ka thoma dihlopha ta go fedia bosenyi sekolong goba motseng wa geno.

1.1.1 1.1.2

Efa mehuta ye mebedi ya bosenyi go twa temaneng ye. Go ya ka temana ye, ke sehlopha sefe sa batho seo se amegago tabeng ya bosenyi? Na o ikwa bjang ka bosenyi mo nageng ya geno? Ngwala dikeleto te pedi te o ka di fago batho ba go senya. Ngwala nnete goba maaka mafokong a a latelago: (i) (ii) (iii) Maphodisa a thua kudu tabeng ya bosenyi. Bosenyi bo dira gore batho ba phele ba thogile. Go lokelela batho dialamo ke bosenyi.

(2)

(1) (2) (2)

1.1.3 1.1.4 1.1.5

(3)

Tokelo ya ngwalollo e ileditwe

Phetla

Sepedi Lelemetlaleleto la Bobedi (SAL)/P1

4 NSC

DoE/Nofemere 2008

1.1.6

Mmuo wa geno o ahlola bjang motho ge a bolaile motho yo mongwe? Ge nkabe o le mmuo, o be o tla otla bjang batho ba go utswa? Kgetha karabo ya maleba: Go otlela o khoe madila ke go: (i) (ii) (iii) otlela o tagilwe. otlela ka lebelo. otlela o enwa tuse.

(1) (1)

1.1.7 1.1.8

(1) (2) [15]

1.1.9

Na o bona bosenyi bo hlolwa ke eng? Efa dintlha te pedi.

1.2

Lebelela seswantho se gomme o arabe o dipotio ta go latela:

(Bona : 2006 ) 1.2.1 1.2.2 Na o bona nke seswantho se se emela tiragalo efe bophelong? Efa dihlopha te tharo ta batho teo di twelelago mo seswanthong. Tiragalo ye e twelelago mo seswanthong e diragala lefelong lefe? Efa mabaka a mabedi. Go ya ka tsebo ya gago, na go na le phapano tiragalong ya mohuta wo gare ga seto sa Bathobaso le Makgowa? Fahlela karabo ya gago ka dintlha te pedi. (2)

(3)

1.2.3

(3)

1.2.4

(3)

Tokelo ya ngwalollo e ileditwe

Phetla

Sepedi Lelemetlaleleto la Bobedi (SAL)/P1

5 NSC

DoE/Nofemere 2008

1.2.5

Go ya ka kweio ya gago, na maikemieto a tiragalo ye ke afe mo bophelong? Ka tsebo ya gago matoba ke seka sa eng?

(2) (2) [15] 30

1.2.6

PALOMOKA YA KAROLO YA A:

KAROLO YA B KAKARETO POTIO 2 Akareta temana ye e latelago ka mantu a e ka bago a 50 60.

Rosina ke mosetsana wa go homola, wa go bonala a na le tlhompho. E ile ya ba maswabi mohla a lemoga gore o imile. Motseng ka moka go be go bolelwa ka yena ka ge e be e sa le yo monnyane. O be a na le mengwaga ye lesome. Batswadi ba gagwe ba ile ba nyama, kudu ka ge a be a sa tsebe le gore o imiitwe ke mang. Dingaka le baoki ba be ba makete ge Rosina a fihla sepetlele go tlo belega. Rosina o tlabilwe ke ngwana. O no mo kuka, a mo lebelela ge a lla. Rosina o belege a ngwadile mphato wa boupa gomme a twelete. O re o nyaka go twela pele ka dithuto ta gagwe. Batswadi ba gagwe ga ba ome, ba iphelela ka mphiwafela wa tatagwe wa bogole. Thelete yeo e ka se kgone go hlokomela Rosina le ngwana wa gagwe. Ba Kgoro ya Maphelo ba re bafsa ba ima ka bonti matati a. Taba ye e oketa bodiidi ka malapeng a manti. Borasaekholoti ba re Rosina o tshete magato a mangwe a bophelo. Ba re go bohlokwa gore motho a fete magato ka moka a bophelo. Ba lemogile gore go ima ga bafsa go hlolwa ke gore batswadi ga ba bolele le bana ba bona ka ta thobalano.

PALOMOKA YA KAROLO YA B:

10

Tokelo ya ngwalollo e ileditwe

Phetla

Sepedi Lelemetlaleleto la Bobedi (SAL)/P1

6 NSC

DoE/Nofemere 2008

KAROLO YA C THUTAPOLELO LE THOMIOPOLELO POTIO 3 Bala polediano yeo e twelelago mo seswanthong gomme o arabe dipotio ta go latela.

Ke kgopela tshwarelo hle! Hlogo ya lapa ke nna. Sepela ga geno mosadi!

(Seipone : 2007)

3.1

Na o bona nke monna yo o ikwa bjang (maikutlo) ge a bolela le mosadi wa gagwe? Ngwala lefoko leo le laetago gore monna yo o gatelela mosadi. Hlogo ya lapa e ra go reng? Ngwala nyenyefato ya mantu a: (i) sehlare (ii) seeta.

(2) (2) (2)

3.2 3.3 3.4

(2)

Tokelo ya ngwalollo e ileditwe

Phetla

Sepedi Lelemetlaleleto la Bobedi (SAL)/P1

7 NSC

DoE/Nofemere 2008

3.5

Ngwala lefoko le le latelago ka polelotiriwa (tirwa) Mosadi o kgopela tshwarelo. Thoma lefoko la gago ka gore: Tshwarelo Ngwala lefoko le le latelago ka polelotharedi: Sepela ga geno mosadi. Thoma lefoko la gago ka gore: Mosadi o laelwa gore

(2)

3.6

(2) [12]

POTIO 4 Bala temana ye e latelago gore o tle o kgone go araba dipotio.

Mmuo o dira phoo ye kgolo ka go fa digole le basadi meomo. Batho bao ga ba tsebe selo ebile ga ba na bokgoni go ta kgwebo. Mothomotho ke monna, o kgona dilo ka moka, ebile ke moetapele wa nnete. Seboledi se se lebala gore: Se bone go akalala ga bonong, go wa fase ke ga boyona.

4.1 4.2 4.3

Ngwala mafokonolo a mabedi ao a bopilego lefoko le le swiswaditwego. Tsopola lefoko leo le laetago kgethologanyo go twa temaneng ye. Efa mohuta wa lehlaodi le le latelago: Ye kgolo

(2) (2)

(2)

4.4

Hlama dipotio ka mabotii a a latelago: (i) (ii) Na mang

(2)

4.5

Tsopola seema se se diriitwego mo temaneng ye. Efa tlhaloo ya sona ka boripana.

(2) [10]

Tokelo ya ngwalollo e ileditwe

Phetla

Sepedi Lelemetlaleleto la Bobedi (SAL)/P1

8 NSC

DoE/Nofemere 2008

POTIO 5 5.1 Temana ke ye e a latela, e ngwalolle gomme o lokele maswaodikga mo go swanetego:

Ge letati le hlaba Sofonia o tea dipuku ta gagwe o ya sekolong Yena o tsena sekolo Gauteng Afa o tla Fihla ka nako lehono Ruri ge a ka tla ka nako ya mehleng ke tla mo ruta go phela le batho

(5)

5.2.

Kgetha lentu la maleba go ao o a filwego ka maakaneng mafokong a a latelago. 5.2.1 5.2.2 5.2.3 5.2.4 5.2.5 Modimo ke (Mmopi, Mobupi) wa diphedi tohle (Diboofolo, Diphoofolo) di filwe maina ke batho. Letati la (boshupa, boupa) le kgethilwe go ba lona la go khuta. (Ipotie, Iputie) gore wena o khuta neng. Ruri! (lefase, lefaase) ga le na khuto. (1) (1) (1) (1) (1) [10]

Tokelo ya ngwalollo e ileditwe

Phetla

Sepedi Lelemetlaleleto la Bobedi (SAL)/P1

9 NSC

DoE/Nofemere 2008

POTIO 6 Bala ditaba teo di lego mo seswanthong se gomme o arabe dipotio te di latelago:

(The Star : 2008)

Bafsa ba ba opela gabotse. Babogedi ba thabile kudu. Ke letati la bona la June 16. Bao ba opelago ba ete ba lapile. 6.1 6.2 6.3 Na babogedi ba laeta maikutlo afe? omia lentu le ete bjalo ka lethui lefokong. Ngwala lentu leo le laetago ka mokgwa woo babogedi ba thabilego ka gona. Tsopola lealarui leo le diriitwego ditabeng ta ka godimo. Tlia lediri le, opela, ka lefetile. (2) (2)

(2) (2) (2) [10]

6.4 6.5

Tokelo ya ngwalollo e ileditwe

Phetla

Sepedi Lelemetlaleleto la Bobedi (SAL)/P1

10 NSC

DoE/Nofemere 2008

POTIO 7 7.1 Lebelediia seswantho se se latelago gore o tle o kgone go araba dipotio:

3. Lena le oma nako ye telele eupa ga le belaele.

2. Ke mohumagadi Sephamola. O hlokomela balweti mo kliniking.

4. Ke yo mogolo mo kliniking. Ke swanete go bona gore tohle di lokile.

1. Ke mang mosadi yola a bolelago le Mosima?

(Soul City : 2007)

7.1.1 7.1.2 7.1.3

Ngwala khutsofato/kopanafato ya lentu le, mohumagadi. Efa lelatodi la lentu le, mogolo. Ngwala lentu le tee sebakeng sa lefoko le: mosadi yo a hlokomelago balweti. Tsopola mafoko a mabedi ao a kopanywago ke lentu le, eupa. Ka magato a papeto re re: Ye telele - Ye teletana - Ye teleletelele. Wena feleleta mo: Yo mogolo - ------------------- ------------------------

(1) (1)

(2) (2)

7.1.4 7.1.5

(2)

Tokelo ya ngwalollo e ileditwe

Phetla

Sepedi Lelemetlaleleto la Bobedi (SAL)/P1

11 NSC

DoE/Nofemere 2008

7.2

Bala ditaba te di lego mo seswanthong gomme o arabe dipotio ta go latela. Baithuti ba banti ba leka go hweta thelete ya go reka dijo. Ke rekia dipene. Rekang! Di thiphile!

Hee! Lehono ke ithutile se sengwe. Ke tla lokieta batho dietana gore le nna ke hwete thelete.

(Sowetan: 2008)

7.2.1

Ngwala lefoko le le latelago ka kganeto: Ke rekia dipene. (2)

7.2.2

Laeta sediri, tiro le sedirwa lefokong le le latelago: Moemane o reka dijo. (3) (1)

7.2.3 7.2.4

Na moselana wa -ana o laeta eng mo lentung le: dietana? Ngwala mantu a a latelago ka botee: (i) (ii) Baithuti Dietana

(2)

7.2.5

omia lentu le ithutile mafokong a mabedi go laeta gore le na le ditlhaloo ta go fapana?

(2) [18] 60

PALOMOKA YA KAROLO YA C:

Tokelo ya ngwalollo e ileditwe

Phetla

Sepedi Lelemetlaleleto la Bobedi (SAL)/P1

12 NSC

DoE/Nofemere 2008

KAROLO YA D Araba potio e TEE. POTIO 8 MALEBANA M.L : HLAKOLENG GO A SEPELWA Ke bjona bophelo bjo Tahlego a ratago re bo phela lapeng le? Ga a sa tsena sekolo ka tshwanelo, o lala ntle kua Hilbrow ga sehlola se sengwe sa mosadi, go thwe ke Gautana, fela o ka se tsebe gore o rekia eng seo se sa rekwego. Ruri, mala a basadi a rwala dithila ka mabaka a mangwe, a realo a gamola bjalwa bjo a ponte le mahlo. Ke ile ka bona gore ge nka ya le yena, nka se fete, ka napa ka lebana le mosadi yoo. Bothata ke eng ngwanaka ge le emaemia batswadi ba lena ka tsela ye? Ka realo ke lebiite mahlo go Thiba, yoo ke ilego ka lemoga ka morago gore ke morutwana sekolong seo ke rutago go sona. Ge re dirang Thithere? Ge le dirang? Mokgekolo Gadifele a mo tsena ganong. Bota thithere gore Tahlego o go bakia monna. 8.1 8.2 8.3 Kanegelo ye e go ruta eng? Leina la Tahlego le a ipolela. Wena o reng? Fahlela. Tahlego o tloga a emela bafsa ba lehono. Wena o reng? Fahlela karabo ya gago. Mmolelwana wo mala a basadi a rwala dithila o re bota eng mabapi le bana? Ke ka lebaka la eng mongwadi a tweledite polediano gare ga Thithere le Thiba? Efa baanegwa ba babedi bao ba twelelago setsopolweng. Bothata gare ga Tahlego le Thiba ke gore: (i) (ii) 8.8 Ba baka monna Ba rekia bjala (2) (2)

(2)

8.4

(2)

8.5

(2) (2)

8.6 8.7

(2)

Tikologo ya setsopolwa se ke ya sebjalebjale. Wena o reng? Fahlela karabo ya gago. Maikutlo a gago ke afe mabapi le bophelo bja Tahlego. Ke ka lebaka la eng lefoko le le thaletwego le ngwadilwe ka gare ga ditsebjana.

(2) (2)

8.9 8.10

(2) [20]

Tokelo ya ngwalollo e ileditwe

Phetla

Sepedi Lelemetlaleleto la Bobedi (SAL)/P1

13 NSC

DoE/Nofemere 2008

POTIO 9 MOLOTO P.S : E GANGWA KE NNA Kgomo e a tsha E gangwa ke mang E gangwa ke lesogana phathekga, Ke phathekga diphathekgo ke bofa moraba, wena montataleeto bofa seeta se kgwahle, O se tlo ba mpa wa paralala bosele. Bomogaditong ba sega wa tengwana magalagapa. Ke Thabo Mbeki `a bo Goven Mbeki, Sona setlogolo sa beng Thoseng `boNongausi, Nna ke retha ke reteleta mosakofeisi, mafega a menamiwa, Ka gorogela kgorong gwa swa gwa ala molora, Go se go bole hle gwa senyega. Ke hwidihwita moretlwa bobodu ka senya bosenyi, Ka hloelwa go tumolwa ka medu tsogolekobong, Ba kgopo ba atolwa ke atotwe ka sefepi, Megola ya Afrika Borwa ya segela thameng. Ke Thabo Mbeki ke yo hlahla yo Afrika Borwa, Boka Mandela le nna mankakakaleng ka mo goroa, Ke bokoloti re tlo neetana bohle ke lethetho, Fela ka boineelo, boikgafo, bohlale le ka kgopolo. Amandla bana ba tie kgalaka, Amandla! Mayibuye iAfrika, maibuye! Amandla! Viva Presitente Mbeki viva! Viva Presitente ya Afrika BORWA viva! 9.1 Ngwala nnete goba maaka. Fahlela karabo ya gago (i) (ii) 9.2 Sereto se ke sonete. Sereto se ke thetogale.

(2)

Tsopola poeleto ye e bonalago mothalothetong wa 1 le wa 2 o be o laete gore ke ya mohuta mang? Ke morumokwano ofe wo o tweletwago mothalothetong wa 7 le 8.

(2) (2)

9.3

Tokelo ya ngwalollo e ileditwe

Phetla

Sepedi Lelemetlaleleto la Bobedi (SAL)/P1

14 NSC

DoE/Nofemere 2008

9.4

Pana A le B A Gwa swa gwa ala molora tsogo le kobong B Gwa senyega Ditiro ta go kgethologanya Go fedia

(a) (b)

(i) (ii) (iii)

(2)

9.5

Poeleto ya lentu le viva mathomong a methalotheto ye meraro ya mafelelo e oma moomo ofe? Kgetha karabo ya maleba (i) (ii) Moreti o reta Thabo Mbeki Thabo Mbeki o a itheta

(2) (2)

9.6

9.7

Moreti o omiite leswao la ! temathetong ya mafelelo. Moomo wa lona ke eng? Mothalothetong wa bo17 Thabo Mbheki o bapetwa le Mandela ka gore------Efa mohola wa matseno a sereto se. Ka mafoko a mabedi efa dikgopolo te di twelelago seretong se.

(2) (2) (2) (2) [10]

9.8 9.9 9.10

POTIO 10 M.G. MZIMBA : DIPHEAMARE Seeta: Mokgaeti, nna ke senakangwedi, ke nna letoba la lefase. Ke nna theledi se leta masogana. Go bonolo gore ke hwete monna wa go bogega, wa go ba le sa gagwe. Naa nka palelwa ke eng gore ke mo hwete? Seeta, gabotse o tshephile? Bobotse bja motho bo ka gare ga pelo ya gagwe, le gona o nyaka monna wa mohuta mang? dikgope le makgwahla ga ba kaaka? Ke tla mo nyaka ka ba ka mo hweta ke tla mo tsoma ka gare ga meetse, sebakabakeng le fa gohle! bjale gona o thoma go nthoa. Ke lena le thubago malapa a batho ba bangwe. o se ke wa thoga, nka se thube la gago. Ke tla le phatlaphatla. (Ba a sega) a re tlogele kgang ye. Malebogo o re emete, a re tswalele re sepele. (Ba tswalela lebenkele ba twa ba sepela)

Mokgaeti:

Seeta:

Mokgaeti:

Seeta:

Mokgaeti:

Tokelo ya ngwalollo e ileditwe

Phetla

Sepedi Lelemetlaleleto la Bobedi (SAL)/P1

15 NSC

DoE/Nofemere 2008

10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6

Mantu a Mokgadi a laeta gore Mokgadi ke motho wa mohuta mang? Makgarebe a selehono ke boSeeta. Wena o reng? Thekga karabo ya gago. Na wena o bona tlhalano e lokile? Thekga karabo ya gago. Na wena maikutlo a gago ke afe mabapi le maitshwaro a Seeta? Mongwadi o rata go re ruta eng ka papadi ye? Tsopola lefoko leo le upago gore ge re re motho o botse re ra ge a lokile ka pelong. Papadi ye e ka bapalega. Dumela goba o ganete, thekga karabo ya gago. Ke ka lebaka la eng mantu a a thaletwego a ngwadilwe ka maakaneng? Kgetha karabo ya maleba. Ke nna letoba la lefase Mokgaeti, nna ke senakangwedi. Mantu a: (i) (ii) a tweleta kgatelelo a laeta tshwanthokgopolo

(2) (2) (2) (2) (2)

(2) (2) (2)

10.7 10.8 10.9

(2)

10.10

Ngwala nnete goba maaka mafokong a a latelago: (i) (ii) Seeta o nyaka lesogana. Taba ye ya Seeta e kgahla Mokgaeti. PALOMOKA YA KAROLO YA D: PALOMOKA YA TLHAHLOBO:

(2) [20] 120

Tokelo ya ngwalollo e ileditwe