3.

1 Posebne (ravnotene) promjene stanja iz podruja zasiene u podruje pregrijane pare esto se javljaju problemi kod kojih se ravnotena promjena stanja pare odvija iz zasienog u pregrijano podruje ili obratno. Budui se pri tome prelazi iz heterogenog u homogeno podruje, gube se specifinosti ponaanja pare samo unutar zasienog podruja. U okviru ovog odlomka obrauju se karakteristine promjene stanja u zatvorenom sustavu, a to su: izobarna, izotermna, izohorna i izentropska promjena stanja. Vidi se da je u ovom sluaju, za razliku od sluaja promjena stanja pare unutar zasienog, razdvojena izobarna od izotermne promjene stanja. Dakako to i mora biti tako, budui da se pri prijelazu izobare pare u pregrijano podruje mijenja i njezina temperatura, a to nije bio sluaj kod izobarne promjene stanja u zasienom podruju. 3.1.1 Izobarna promjena stanja Neka se u vertikalnom cilindru s pominim stapom, na kojem se nalazi teret stalne mase mt nalazi zasiena para poetnog sadraja x1 i tlaka koji je odreen masom tereta mt i povrinom stapa A, kako je to prikazano na slici V- 32.
mt mt
1 2

q12
Slika V-32. Izobarna ekspanzija pare iz zasienog u pregrijano podruje

Dovoenjem topline para e se izobarno iriti do konanog stanja 2 u kojem je isti tlak p i temperatura T2. Slike V- 33a,b,c prikazuju opisani proces u p,v, T,s i h,s - dijagramu
p

Kr

T
Kr

h h2 Kr h1
T1 T2

T1

2 1

v1

s1

s2

s1

s2

Slika V-33a,b,c Prikaz izobarnog procesa u p,v; T,s i h,s - dijagramu

Brojevi jednadbi na koje se poziva u tekstu vezani su za udbenik: A. Galovi; Termodinamika I, FSB, Zagreb, 2004.

Promatrani izobarni proces je ujedno i izotermni samo u podruju zasiene pare tj. od stanja 1 do stanja 1''. Nakon toga pari se mijenja temperatura. Za energijski opis promatranog procesa polazimo od jednadbe (I-109)* q12 = (u 2 u1 )sust + pdv
v1 v2

Kako se ovdje radi o konstantnom tlaku rjeenje gornjeg integrala je w12 =

v2

v1

pdv = p(v

v1 )

(V-126)

(Vrijednost gornjeg integrala, koji ustvari predstavlja ravnoteni izobarni rad, prikazana je osjenanom povrinom na slici V-33a!) Uvrtavanjem jed. (V-126) u jed. (I-109), te koristei jednadbu (I-56), dobiva se izraz za izmijenjenu specifinu toplinu tijekom ovog izobarnog procesa
q12 = h2 h1

(V-127)

Tu se toplinu lako prikazuje u h,s dijagramu kao razliku ordinatnih vrijednosti konanog i poetnog toplinskog stanja pare, slika (V-33c). Dakako, ta se toplina takoer vidi kao povrina ispod izobarne promjene stanja, kako je to prikazano u T,s dijagramu na slici (V-33b). Specifina entalpija h2 odnosi se na pregrijanu paru i obino se oitava iz h,sdijagrama. Specifina entalpija h1 se odnosi na zasienu paru i nju se takoer moe oitati iz h,s- dijagrama, odnosno raunati prema jednadbi (V-52). Kako je u promatranom sluaju h2>h1, tada je q12>0, to znai da moramo imati na raspolaganju ogrjevni toplinski spremnik temperature Tg T2. I promjene ostalih dviju energijskih veliina su pozitivne, tj. w12 >0, kao i usust= (u2-u1)sust>0. Promjenu specifine unutranje energije sustava (pare) raunamo prema jednadbi:

(u 2 u1 )sust

= h2 h1 p(v 2 v1 )

(V-128)

Jasno je da za su za sluaj odvoenja topline ( q12<0) i ostale energijske veliine negativne pa je w12 <0, kao i usust= (u2-u1)sust<0. Dakako, u tom sluaju moramo imati na raspolaganju rashladni toplinski spremnik temperature Th T2. (U dijagramskom prikazu na slikama V-33a,b,c, stanja 1 i 2 zamjenjuju svoja mjesta!)

3.1.2 Izotermna promjena stanja Neka se u vertikalnom cilindru s pominim stapom nalazi zasiena para temperature zasienja T ', odnosno pripadajueg tlaka zasienja p1, i poetnog sadraja pare x1, koja izotermno ekspandira do tlaka p2, tako da se kod tog toplinskog stanja para nalazi u pregrijanom podruju, slike V-34 i V-35a,b,c.

F2 F1
1 2

q12
Slika V-34. Izotermna ekspanzija pare iz zasienog u pregrijano podruje
p Kr

T
Kr

T 1=T 2

h2 h1

T1= T2

Kr

v1

s1

s2

s1

s2

Slika V- 35a,b,c Prikaz izotermnog procesa u p,v; T,s i h,s- dijagramu

Ako se na promatrani proces primijeni jednadbu (I-109) q12 = (u 2 u1 )sust + pdv

v1 v2

tada je jasno da se ne moe u ovom sluaju lako dobiti izraz za q12, budui da se ne moe a priori rijeiti integral, koji predstavlja ravnoteni specifini mehaniki rad. Taj se integral lako rjeava samo unutar zasienog podruja, u kojem uz konstantnu temperaturu imamo i konstantan pripadajui tlak zasienja. Problem nastaje u pregrijanom podruju, u kojem se pri konstantnoj temperaturi mijenja tlak, budui da u njemu ne poznajemo eksplicitnu vezu izmeu tlaka p i specifinog volumena v na pripadajuoj izotermi, jer se para u pregrijanom podruju openito ponaa kao realni plin. Stoga se specifinu toplinu q12, zbog izotermnosti procesa, rjeava primjenom II. zakona termodinamike, jed. (IV-31) q12 = Tds = T ' (s 2 s1 )
s1 s2

(V- 129)

(Ovaj se iznos topline vidi kao povrina samo ispod promatrane izoterme u T,s - dijagramu!) Budui su nam u procesu poznata toplinska stanja 1 i 2, promjenu specifine unutranje energije sustava (pare) raunamo prema jednadbi, koja proizlazi iz jed. (I-56)

(u 2 u1 )sust

= h2 h1 ( p 2 v 2 p1v1 )

(V-130)

Koristei jed. (V-129) i (V-130), moe se izraunati specifini mehaniki rad tijekom ovog izotermnog procesa w12 =
v2

v1

pdv = T (s
'

s1 ) + h1 h2 + p 2 v 2 p1v1

(V-131)

(Ovaj se rad vidi kao povrina ispod promatrane izoterme u p,v - dijagramu!) Veliine indeksirane s 2 odnose se na stanje pregrijane pare i obino se oitavaju iz h,s dijagrama, dok se veliine indeksirane s 1 odnose na stanje zasiene pare i obino se raunaju prema konstitutivnim jednadbama za zasienu paru uz koritenje odgovarajuih toplinskih tablica. Kako je u promatranom sluaju s2 > s1, to znai da je q12>0, tj., tada za realizaciju ovog procesa moramo imati na raspolaganju ogrjevni spremnik temperature Tg T'. I izvreni mehaniki rad, w12, tijekom ove izotermne promjene je pozitivan budui je v2 > v1, dok bi primjena I. glavnog zakona termodinamike pokazala da je i promjena specifine unutranje energije, usust, takoer pozitivnog predznaka. Ako bi se radilo o izotermnoj kompresiji od pregrijane, (stanje 1),do zasiene pare (stanje 2), tada bi sve energijske veliine bile negativne, a za realizaciju procesa morali bi imati na raspolaganju rashladni spremnik temperature Th T'. 3.1.3 Izohorna promjena stanja Neka se u zatvorenoj posudi vrstih stijenki, ili u cilindru s fiksiranim stapom, nalazi zasiena para specifinog volumena ukupnog volumena V odnosno specifinog volumena v i poetnog sadraja pare x1, kako je to prikazano na slici V- 36.

q12
Slika V-36. Izohorna promjena stanja od zasiene do pregrijane pare

Dovoenjem topline kroz stijenku posude, dolazit e do procesa isparivanja pri emu e rasti kako tlak tako i temperatura pare. Dok se proces odvija unutar zasienog podruja, tlak i temperatura pare meusobno su vezani prema liniji napetosti kapljevina-para. Po izlasku iz zasienog podruja, para prelazi u pregrijano podruje i proces dovoenja topline se

zaustavlja kada je postignuto eljeno stanje 2. Tijek dotine izohorne promjene stanja u p,v; T,s i h,s dijagramu prikazuje slika V-37a,b,c.
p
Kr

T
Kr

h 2 h2
Kr
T2

1
T1

T1

h1

v1=

s1

s2

s1

s2

Slika V-37a,b,c Prikaz izohorne promjene stanja od zasiene do pregrijane pare u p,v; T,s i h,s dijagramu

Kako se ovdje radi o izohornoj promjeni stanja, tada je w12 = 0, pa iz jednadbe (I-109) proizlazi da se dovedena specifina toplina tijekom ovog procesa potroila na poveanje specifine unutranje energije sustava (pare), tj., moe se pisati q12 = (u 2 u1 )sust (V-132)

Veliine u2 i u1 izrazit emo iz jed. (I - 56), koristei pri tome injenicu da se radi o v=konst.
u 2 = h2 p 2 v u1 = h1 p1v

pa se jed. (V-132) moe napisati u obliku

q12 = h2 h1 v( p 2 p1 )

(V-133)

Veliine stanja indeksirane s 2 odnose se na pregrijanu paru i oitavaju se obino iz h,s dijagrama, dok se veliine stanja oznaene s 1 odnose na zasieno podruje, pa se specifinu entalpiju h1 rauna prema jednadbi (V-52), a tlak p1 je poznat kao veliina poetnog stanja. U promatranom sluaju q12 0, pa je i usust > 0, a za realizaciju ovog procesa moramo imati na raspolaganju ogrjevni toplinski spremnik temperature Tg T2. Za sluaj izohornog odvoenja topline od pregrijane pare (poetno stanje 1), do zasiene pare, (konano stanje 2) je q12 < 0 i usust < 0, a na raspolaganju moramo imati rashladni spremnik temperature Th T2. 3.1.4 Izentropska promjena stanja Pratimo jednu izentropsku kompresiju pare, koja se nalazi unutar izoliranog vertikalnog cilindra s pominim stapom, od zasienog stanja 1, koje je odreeno sa specifinom entropijom s i poetnim sadrajem pare x1, do stanja 2 koje pada u pregrijano podruje i koje je odreeno istom specifinom entropijom s i primjerice zadanim tlakom p2, slika V- 38.

F1
1

F1
2

q12=0
Slika V-38. Izentropska kompresija od zasiene do pregrijane pare

Dotina promjenu stanja prikazana je na slici V-39a,b,c u p,v; T,s i h,s - dijagramu.
p Kr T
Kr

h 2 h2 Kr
T2

T1

h1
T1

1 v1 v s1=s2 s1=s2 s

Slika V-39a,b,c Prikaz izentropske kompresije pare od zasienog do pregrijanog podruja.

Iz prikaza u T,s i h,s dijagramu je vidljivo da poetna vrijednost specifine entropije s mora biti vea od vrijednosti specifine entropije u kritinoj toki tj., mora biti s >sKr, da bi se nakon izentropske kompresije postiglo stanje pregrijane pare. Kako tijekom izentropske promjene (ravnotena adijabata!) nema izmjene topline, tj., q12 = 0, iz jednadbe (I-109) proizlazi da je utroeni ravnoteni mehaniki rad jednak w12 =
v2

v1

pdv = (u

u 2 )sust = u sust

(V-134)

Taj se rad vidi samo u p,v dijagramu kao povrina ispod promatrane izentrope. On se ne moe izraunati izravnim razrjeenjem gornjeg integrala, budui da ne poznajemo eksplicitnu vezu izmeu tlaka p i specifinog volumena v na promatranoj izentropi kako u zasienom tako i u pregrijanom podruju. No, kako se vidi iz gornje jednadbe, ta veza nije potrebna budui da se utroeni rad rauna iz promjene unutranje energije poetnog i konanog stanja sustava (pare), koja lee na zadanoj izentropi s. Koristei jednadbu (I-56) vrijednosti specifinih unutranjih energija mogu se izraziti na sljedei nain
u1 = h1 p1v1

u 2 = h2 p 2 v 2

pa se izraz za rad moe napisati i u sljedeem obliku

w12 = h1 h2 ( p1v1 p 2 v 2 )

(V-135)

Jasno je da, za promatrani sluaj, veliine h2, v2 najee oitavamo iz h,s dijagrama dok veliine h1, v1 raunamo prema konstitutivnim jednadbama za zasienu paru, kako je to prikazano u pasusu 1.5 u V. poglavlju Termodinamika I. U promatranom sluaju je w12< 0 i usust. > 0, dok je za sluaj izentropske ekspanzije od pregrijane do zasiene pare w12 > 0 i usust. < 0. Kako se vidi iz danog prikaza sve su energijske veliine izraene po kilogramu pare, dakle izraene su kao specifine veliine u J/kg. Jasno je, ako se eli iste veliine u J, tada te specifine vrijednosti treba pomnoiti s masom m, kg, pare, (masa zatvorenog sustava!) Antun Galovi