Khaocohoc VN

TRNG AI HOC A LAT
GIAO TRNH
KHO C HC VIT NAM

(Giao trnh dung cho he ai hoc t xa)
TRN VN BO
2002
http://www.ebook.edu.vn
Khao co hoc Viet Nam
-2-
M AU .......................................................................................................................3 CHNG I: THI AI KIM KH TRUNG VA NAM TRUNG BO ....................4 I. LCH S PHAT HIEN VA NGHIEN CU ........................................................4 1. Giai oan trc 1975.........................................................................................4 2. Giai oan sau 1975............................................................................................5 II. CAC DI TCH TIEN SA HUYNH.......................................................................6 1. Giai oan Xom Con ..........................................................................................6 2. Giai oan Long Thanh ......................................................................................9 3. Giai oan Bnh Chau .......................................................................................14 4. Cac di tch Sa Huynh.......................................................................................15 CHNG II: THI AI KIM KH MIEN ONG NAM BO .............................21 I. LCH S PHAT HIEN VA NGHIEN CU .......................................................21 II. DI TCH VA DI VAT .........................................................................................22 1. ac iem phan bo va cau truc di tch ............................................................22 2. ac trng di vat ...............................................................................................23 III. NIEN AI VA CAC GIAI OAN PHAT TRIEN VAN HOA .......................28 IV. I SONG VAT CHAT VA TINH THAN .....................................................30 CHNG III: VAI NET AC TRNG HAU KY A MI S KY KIM KH NAM TAY NGUYEN .................................................................................................32 I. AC TRNG DI TCH .......................................................................................32 1. ac trng phan bo di tch................................................................................32 2. ac trng mo tang...........................................................................................36 II. AC TRNG DI VAT .......................................................................................37 1. Gii thieu khai quat cac su tap khai quat ....................................................37 2. Cac su tap khac Nam Tay Nguyen ...........................................................41 PH LC: HAU KY ONG THAU VA S KY SAT MIEN BAC VA BAC TRUNG BO - VAN HOA ONG SN .....................................................................45 I. A VC PHAN BO ...........................................................................................45 II. AC IEM VA LOAI HNH DI TCH VAN HOA ONG SN ...................45 III. CAC AC TRNG C BAN CUA VAN HOA ONG SN .......................47 IV. CAC LOAI HNH A PHNG ...................................................................49 V. CAC GIAI OAN PHAT TRIEN .....................................................................50 VI. NIEN AI .........................................................................................................51
MC LC
Tran Van Bao
Khoa Lch S
-3-
M AU
Mon Khao co hoc c giang cho sinh vien Khoa Lch s, ai hoc a Lat la mon hoc bat buoc. Noi dung mon hoc nay c chia thanh hai phan.
Phan th nhat: C s Khao co hoc Bao gom 3 chng Chng mot. Dan luan Chng hai. Phng phap nghien cu khao co Chng 3. Cac thi ai khao co Phan nay giang cho sinh vien nam th nhat, nham cung cap cho sinh vien nhng khai niem c ban cua khao co hoc, phng phap ieu tra va khai quat khao co. Noi dung chnh cua phan nay la gii thieu nhan thc cua gii Khao co hoc Viet nam hien ai ve thi ky tien s khu vc mien Bac va Bac Trung bo, t s ky a cu en thi ai kim kh. Phan th hai: Khao co hoc Viet Nam Phan nay cung chia thanh 3 chng Chng mot. Thi ai kim kh Nam Trung bo Chng hai. Thi ai kim kh ong Nam bo Chng ba. Vai net ac trng hau ky a mi-s ky kim kh Nam Tay nguyen. Ngoai ra con co phan phu luc ve van hoa ong Sn
Tran Van Bao
Khoa Lch S
-4-
CHNG I: THI AI KIM KH TRUNG VA NAM TRUNG BO

I. LCH S PHAT HIEN VA NGHIEN CU
1. Giai oan trc 1975
Trong Nien giam 1909 cua tap san Trng Vien ong Bac co, chung ta nhan c nhng thong tin au tien noi ve phat hien mot kho chum khoang 200 chiec nam cach mat at khong sau, trong mot con cat ven bien vung Sa Huynh ... Tac gia ban bao cao nay laVinet a dung thuat ng kho e dien ta nhom di tch nay. Nam 1923, c s bao tr cua Trng Vien ong Bac co, Labarre a tien hanh cac cuoc ao bi vung Sa Huynh, nham tm kiem hien vat trong cac kho chum. Tai lieu ma Labarre tm c con lu gi Bao tang Lch s Viet Nam, sau nay c Parmentier gii thieu trong mot bai bao ngan. Nam 1934, Colani c Trng Vien ong Bac co phai ti Sa Huynh. Tai a iem Thanh c, Colani tm thay 55 chum gom va Phu Khng 187 chum. Colani con phat hien them ba khu mo chum Tan Long ma qua phuc tra, chung ta biet rang o la cac a iem ong Cm va Ba Na. ong thi Colani c nhan dan cho biet them hai a iem na ong Phu va Phu Nhuan. Nam 1935, Colani ti Quang Bnh va phat hien hai khu mo chum na Cng Ha va Co Giang. Nam 1939, nha khao co hoc Thu ien O.Janse lai khai quat khu vc Sa Huynh va phat hien c 84 mo chum Phu Khng. Hien vat cua t khai quat nay b lay mang i va bao cao khoa hoc th khong c cong bo. Ve hoat ong cua O.Janse Sa Huynh chung ta ch nhan thc c qua vai bao ngan. Nam 1951, Malleret a en khao sat va ao tham sat Sa Huynh nhng khong thu c ket qua g mi. Nam 1959, ong cho cong bo bai viet Mot vai o gom Sa Huynh trong moi tng quan vi cac di ch khac ong Nam A. Trong cac thap ky 60 va au 70 nhng ong gop cua Saurin va Fontaine a nhan thc ve van hoa Sa Huynh len mot bc mi. Nam 1966, Saurin cong bo ve phat hien a iem Dau Giay (ong Nai). Nam 1973, ong cong bo tiep phat hien a iem Hang Gon (ong Nai). Hai a iem mi nay la nhng khu mo chum a b ao pha e xay dng. Nam 1972, Fontaine cong bo phat hien mot canh ong chum mi Phu Hoa cung thuoc tnh ong Nai. Nam 1973, Fontaine va Hoang Th Than cong bo tiep mot ghi chu mi ve khu mo Phu Hoa.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
-5-
Nhng phat hien mi lu vc song ong Nai a m rong a ban phan bo van hoa Sa Huynh ve pha nam va cung cap nhng nien ai C14 au tien cho nhom di tch mo chum thuoc van hoa Sa Huynh ong Nai. ang lu y la trong giai oan nghien cu nay, ngi co nhieu cong lao nghien cu va at van hoa Sa Huynh trong boi canh ong Nam A la hoc gia My W.C.Solheim II. Tai Philippiness, Solheim a nghien cu gom cac a iem Kalanay trong s so sanh vi gom Sa Huynh va neu len mot phc he gom Sa Huynh - Kalanay". Sau nay, ong a ra cai goi la truyen thong gom Sa Huynh Kalanay" ong Nam A. Neu phc he gom Sa Huynh - Kalanay" c Solheim chap nhan nien ai khoang na cuoi thien nien ky I trc Cong nguyen, th truyen thong gom Sa Huynh - Kalanay" c ong m rong khung nien ai en thien nien ky II trc Cong nguyen. Trong nhieu bai viet cua mnh, Solheim a neu len nhng o gom thuoc truyen thong Sa Huynh - Kalanay co mat tai Viet Nam va Philippines nh Thai Lan, Malaixia, Indonexiava gan chu nhan cua truyen thong gom nay vi c dan noi ngon ng Nam ao (Malays - Polynesian). i xa hn, ong con xac nh que hng au tien cua chu nhan gom Sa Huynh - Kalanay la vung ong Bac Indonexia va Nam Philippines. Tuy nhien, nhieu gia thuyet cua ong khong phai a c moi nha khao co hoc nghien cu ve ong Nam A ong tnh. Tom lai, thi ky nghien cu cua cac hoc gia nc ngoai ve van hoa Sa Huynh Viet Nam t 1909 en 1975 a co mot so ong gop nhat nh trong nhan thc chung ve van hoa nay. Trong qua trnh 65 nam tm kiem, cac hoc gia nc ngoai a phat hien c gan 20 a iem mo tang, vi so lng vo tang khoang gan 1000 chiec. o tuy tang thu c khong nhieu, bao gom cac chung loai a, ong, sat, thuy tinh va o gom. ang chu y la so vi cac chung loai hien vat van hoa ong Sn th o sat a chiem so lng ang ke. Mi tnh trong ba khu mo Hang Gon, Phu Hoa, Sa Huynh, so lng o sat a len en 250 hien vat bao gom cong cu san xuat, vu kh va o trang sc. Trai lai, o ong thau trong van hoa Sa Huynh tm c rat t, tren di 50 hien vat va chu yeu la o trang sc. o a va thuy tinh kha phong phu ve so lng va loai hnh, gom cong cu san xuat nh ru, cuoc va o trang sc nh hat chuoi, khuyen taio gom Sa Huynh rat phong phu ve so lng va loai hnh, bao gom noi, a, bat chan cao, bnh co num, bnh lo hoa, en gom, gom minh khVo tang co loai hnh trng, hnh cau nhng chu yeu la loai hnh tru. Nap ay vo tang co hnh bat bong, hnh tru va hnh non cut.
2. Giai oan sau 1975

Nam 1976 va 1977, co hai t ieu tra va tham sat tai khu vc Sa Huynh do Vien Khoa hoc Xa hoi thanh pho Ho Ch Minh va Vien Khao co hoc to chc. ang chu y la nhng t nghien cu khu vc Sa Huynh lan sau a phat hien c mot khu c tru vi tang van hoa co o day tren 2m.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
-6-
Cung trong nam 1977, Vien Bao tang Lch s phoi hp vi S Van hoa Thong tin Ngha Bnh (cu) khai quat 250m2 tai mot a iem cung tren go cat co ten go Ma Vng thon Long Thanh II. Hai ho khai quat c tien hanh hai a iem cach nhau 200m. t khai quat nay cung phat hien c mot khu c tru co tang van hoa day 1,8m vi hai lp van hoa ngan cach nhau bi mot lp cat trang day 0,2m. Trong lp at c tru a phat hien dau vet con lai cua cac mo chum ma trc ay a b ao pha va 3 mo chum con kha nguyen ven. Tom lai trong vong 20 nam nghien cu cua giai oan sau nam 1975, chung ta a phat hien va nghien cu mot loat di tch mi, phan bo tren hau het cac tnh ven bien mien Trung t Quang Tr en Bnh Thuan va ca mot so tnh mien nui nh Gia Lai - Kontum hay cac tnh mien ong Nam Bo nh ong Nai, Bnh Dng, Bnh Phccung cap nhieu t lieu mi, phong phu a dang. ac biet phai nhan manh en viec tm ra vet tch c tru cua van hoa Sa Huynh ma trong giai oan nghien cu trc cac hoc gia nc ngoai khong phat hien ra nh khu vc Sa Huynh hay cha khang nh c nh Hang Gon, Dau Giay ieu can nhan manh na la trong khi nghien cu van hoa Sa Huynh giai oan nay, chung ta a tm ra mot loat cac di tch Tien Sa Huynh co nien ai sm thuoc thi ai ong thau, co moi lien he nguon goc va phat trien noi tiep vi cac di tch Sa Huynh co ien - Sa Huynh thuoc thi ai sat sm.
II.CAC DI TCH TIEN SA HUYNH

1. Giai oan Xom Con
1.1. a vc phan bo Khac vi giai oan Long Thanh hay Bnh Chau, giai oan Xom Con a c xac lap thanh mot van hoa khao co rieng biet. Cho en nay a phat hien c 8 a iem thuoc van hoa Xom Con. Cac di tch nay phan bo ong bang ven bien va cac ao ven b hai tnh Phu Yen va Khanh Hoa. ay la nhng ong bang nho hep, khong tach biet vi vung nui ve mat nguon goc phat sinh. Tren ong bang ngi ta con thay co nhng con cat trang boc nhng am pha ln, ng b bien lo nho dang rang ca, xen ke la nhng vung vnh t nhien kha kn, che chan cho cac bai bien trong vung. C dan van hoa Xom Con a tu c nhng con cat tren dai ong bang ven bien ay, hoac tren cac hon ao khong xa b. Trong so 8 a iem van hoa Xom Con, ve mat t nhien co the nhan ro 2 loai a hnh c tru: trong at lien (Xom Con, Go Oc, Giong on) va cac ao gan b (Bnh Hng, Bnh Ba, Bch am, Bai Tru va am Gia). Du c tru at lien hay tren ao, ngi co Xom Con eu tu c tren cac con cat, mot mat lien ke vi bien,
Tran Van Bao
Khoa Lch S
-7-
mot mat lien ke vi nhng vat rng chan nui. Bien nui la nguon cung cap thc pham chnh cho c dan co ay. 1.2. ac trng van hoa o a van hoa Xom Con la mot trong nhng tieu ch quan trong e nhan dien van hoa, qua 2 nhom di vat. Nhom cong cu san xuat bao gom cac loai: 23 cong cu ghe eo va manh tc; 81 ru, bon, uc mai toan than; 108 cong cu khong gia cong nh chay, hon ghe, hon ke, ban mai. Nhom o trang sc co 8 tieu ban gom vong tay va hat chuoi. Nhn chung, o a c lam t a tram tch bien chat hoac a cuoi khai thac tai cho. Ghe eo va mai la hai thu phap ky thuat c dung trong che tac cong cu nh ru, bon, uc. Ky thuat khoan ca, anh bong c dung che tac o trang sc. ac trng noi bat trong di vat a la s oc ton loai ru, bon, uc khong co vai, pho bien loai ru bon hnh thang oc thuon nho, mat cat ngang hnh ch nhat hoac thau knh. ay cung co mat cong cu ghe eo kieu Hoa Bnh va o trang sc nhng rat hiem. o xung va nhuyen the trong van hoa Xom Con co so lng ang ke va kha a dang ve loai hnh. ay la nhom di vat tao nen ac trng ro net cua van hoa nay. Theo thong ke nam 1996, trong 8 a iem cua van hoa Xom Con a phat hien c 84 cong cu lao ong vi mot vai mui dui, mui lao lam bang xng hoac sng, con tuyet ai a so lam bang v nhuyen the bao gom cac loai hnh nh cong cu ghe eo, cong cu nao va hon ghe. Ben canh o con co 18 manh vong trang sc bang vo oc tai tng va mot so loi vong cung bang vo oc. Nhng loai hien vat nay lan au tien phat hien thay Viet Nam. Song chung a c tm thay nhieu khu vc cc Nam Nhat Ban, ong ai Loan, Bac Philippines va Nam Thai Lan. o gom xuat hien trong hau khap cac di ch van hoa Xom Con, vi so lng khac nhau, chang han Xom Con co 33.000 manh, Bch am co 7.800 manh, Go Oc co 1900 manh o gom trong cac di tch van hoa Xom Con kha ong nhat ve chat lieu, ky thuat che tao, loai hnh va hoa van trang tr. Loai gom co xng mau en chiem a so (86%), con loai xng o chiem t hn (14%). Phan ln gom trong van hoa Xom Con a s dung at set pha cat bien, hat cat tng oi mn (oi vi loai gom xng en). Xet ve loai hnh gom th n ieu, nhng rat phong phu ve kieu dang, vi nhng bien the khac nhau. V nh, trong cung mot loai noi ay tron mieng loe, co dang loe va, co dang loe gay; co dang vanh mieng hi khum long mang; co kieu mieng mep tron, co kieu mieng mep vuong. Co noi vai hi xuoi, co noi vai cong tron.v.v. o gom ay chu yeu c nan bang tay ket hp vi ban ap hon ke. Ky thuat ban xoay dng nh ch c ap dung khau hoan thien. Mat ngoai o gom
Tran Van Bao
Khoa Lch S
-8-
thng c phu bang van chai, rat t van thng. Hoa van trang tr la van khac vach, in cham, dan them, to mau. Loai van in cham vi phng phap dung que nhieu rang tao nhng ng in cham ziczac rat ac trng cho gom Xom Con. Ben canh o a thay xuat hien van ve mau tren nen ao o hoac da cam vi nhng ng xoan oc, tng t hoa van gom Ban Chiang (Thai Lan). ieu ghi nhan na la ngoai cac kieu dang noi gom, trong van hoa Xom Con con tm thay mot so loai hnh bat va a mam bong co to mau o, nhng lai thieu vang bi gom, doc xe ch va ch li. Hien nay van e chu nhan va nien ai cua van hoa Xom Con con qua t t lieu. Ket qua giam nh rang ngi co Bnh Ba gi ra rang, chu nhan van hoa Xom Con cothe thuoc chung Australo Mongoloid, trong o net Mongoloid noi troi hn. Hien nay mi co 2 nien ai C14 cho 2 a iem van hoa Xom Con. Tai Xom Con mau oc lp cuoi la 4140 80 nam canh ngay nay va Bch am (lp di) la 2935 65 nam cach ngay nay. Vu Quoc Hien cho rang, Xom Con thuoc thi ai ong va nien ai trong khoang 3500 - 3000 nam cach nay. Trong cac di tch Xom Con cha tm thay di vat ong hoac x ong. Tuy nhien, trong tang van hoa cua di ch Bch am a phat hien c 1 chiec khuon uc bang a, co kha nang la khuon uc h, mot mang. Bang chng o gop phan khang nh van hoa Xom Con a bc vao thi ai kim kh. Nhng t lieu tham sat va khai quat t cac di tch thuoc van hoa Xom Con a xac nhan rang, c dan co ay la nhng ngi san bat, anh ca, khai thac nguon li bien. Co nhieu kha nang ho a biet en trong trot va chan nuoi. Va ho a biet che tao o trang sc dung e trao oi vi cac ni khac. Phng thc khai thac bien t nguon thc pham en nguyen lieu e che tac cong cu va o trang sc a xac nhan rang, ho la chu nhan cua nen van hoa bien tieu bieu Nam Trung Bo. Van hoa Xom Con la mot iem sang trong nen canh van hoa tien s mien Nam Trung bo, the hien tren nhng net chnh sau ay: - Van hoa Xom Con la mot van hoa bien, vi tch tu day vo cac loai nhuyen the bien, vi s oc ton cua ru khong co vai mai nhan toan than, s pho bien cong cu va o trang sc lam t vo oc bien, vi s ap ao cua gom van chai, va s oc ao trong trang tr in cham nhng ng ziczac va ac biet la s co mat ong thi gom to mau va ve mau. Nhng ac trng o, khien khong the lan van hoa Xom Con vi bat c mot van hoa tien s nao a biet o Viet Nam. Van hoa Xom Con co the c coi nh mot cau noi cac van hoa ng thi lu vc song ong Nai vi khu vc mien Trung va Tay Nguyen, mot trong so nhng nguon hp tao dng van minh Sa Huynh Nam Trung Bo.
-
Tran Van Bao
Khoa Lch S
-9-
Xac lap van hoa Xom Con la mot thanh tu quan trong cua khao co hoc Viet Nam, ong thi cung at ra cho chung ta nhieu van e can tiep tuc i sau nghien cu nh nguon goc, nien ai va chu nhan van hoa Xom Con.
2. Giai oan Long Thanh

2.1. a vc phan bo Nhn tren ban o phan bo cac di tch van hoa Sa Huynh, chung ta nhan thay rang hau het cac di tch van hoa Sa Huynh eu phan bo doc ven bien Nam Trung bo Viet Nam. V tr phan bo hoac tren cac oi go cat ven bien hoac tren cac oi at, chan nui. Thnh thoang chung ta cung gap cac khu mo hoac cac khu c tru gan cac dong song o ra bien hoac tren cac ao cat nho gan b do cac dong hai lu tao nen. Nhng phat hien Quang Nam, a Nang, Quang Ngai, Bnh nh gan ay cung cap them nhng t lieu mi ve nhng loai hnh Sa Huynh vung nui, cach xa bien 50 60 km co nhng sac thai van hoa nui rat ac sac trong noi dung van hoa cua cac di tch o. Phan ln ay la nhng di tch Sa Huynh kha muon, thuoc s ky sat, tr mot vai di tch co the thuoc s ky ong thau nh Go Mieu, Tra Xuan, Tnh Tho C dan Sa Huynh trong qua trnh van ong a chiem lnh, hoa ieu va bien cai moi trng song vi the trc mat la bien khi, pha sau la dai ong bang trc nui va xa hn la cac day nui iep trung, a trai dai qua hang nghn nam vat lon vi song bien va bao cat, khac nhau ve o cao va quy mo, co xu hng chuyen dan vao noi a va lan dai ong bang von a nho hep. Mot loat cac a iem thuoc nhom di tch s ky ong thau trong van hoa Sa Huynh eu phan bo doc duyen hai mien Trung, tren cac dai ong bang ven song, tren cac oi go trc nui, chng to s chiem lnh ong bang cua cac c dan thi ai ong thau xay ra nhanh chong va eu khap tren nhieu a ban, sau mot thi ky bien tien va rut i a tao nen mot dai ong bang phu sa mau m, thuan tien cho viec trong trot va nong nghiep trong lua. ang chu y la phan ln cac di tch sm cua giai oan nay lai la cac di tch c tru xen lan khu mo tang cung thi hoac muon hn, nh di tch Long Thanh, Bau Tram, Suoi Chon, My Tng, Hon o (lp I va II), Truong Xe, Nui Sa.v.v. 2.2. Cac ac trng van hoa e nhan thc ay u tnh chat van hoa giai oan s ky ong thau cua cac di tch Tien Sa Huynh, trc het chung ta can xem xet cac ac trng van hoa c ban cua giai oan nay. Trong bo cong cu a, noi net co cac loai cuoc a to ban, li hnh vong cung khong co vai, than mong c cac nha khao co quen goi la cuoc hnh li meo. Trong di tch Long Thanh a tm thay hang loat manh v cua loai cuoc nay. ang
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 10 -
chu y la 2 chiec cuoc con nguyen ven c phat hien trong 2 ngoi mo chum la mo 14 va mo 15 giup chung ta co y niem cu the ve cuoc a giai oan nay. Cuoc dai 17 18 cm, chuoi rong 7 8 cm, li rong 11 cm. Cuoc c lam t a badan co mau xanh en. Trong cac di tch sm, nhieu hn ca van la ru a, pho bien loai ru hnh t giac, li rong, kch thc nho va trung bnh, dai t 4 en 10 cm, li rong t 2 en 6 cm. Nhin chung ru t giac cua giai oan nay co than thuon dai, oc hep va n rong phan li. Nhn ve kieu dang chung ta de nhan ra s khac biet vi ru t giac trong cac di tch kim kh sm Bac Bo. Ben canh loai ru t giac, mot so tieu ban ru a co vai cung phat hien c trong cac di tch Ninh Thuan, Bnh Thuan, Quang Ngai, Bnh nh, Quang Nam, a Nang. ac biet trong nhom ru co vai can ghi nhan ac trng noi bat cua giai oan Long Thanh la ru co vai kieu rang trau. ac trng nay giup chung ta tm ra moi quan he nguon goc gia cac di tch Tien Sa Huynh vi cac van hoa sm hn mien Trung Viet Nam (Bau Tro). Cung la mot trong nhng tieu ch e chung ta nhn nhan dien mao van hoa va truy tm nguon goc van hoa Sa Huynh la trong giai oan Long Thanh co mat loai ru a khong vai, oc hep hoac nhon, li xoe, toan than co hnh tam giac. Loai ru nay rat pho bien trong cac van hoa hau ky a mi - s ky ong lu vc song ong Nai. Trong o a, chung ta gap rat nhieu ban mai cac loai. Co loai e mai cong cu a nh cuoc, ru, o la loai ban mai co long chao. Co loai e mai mat trong cua vong. Ngoai ban mai con gap mui khoan a bang thach anh. Trong cac di tch s ky ong thau, chung ta van thng gap hien vat pho bien trong cac van hoa hau ky a mi la chay nghien va hon ke. Trong cac di tch nhom Long Thanh nhieu tieu ban cua chay nghien va hon ke cung a c phat hien. Chay nghien la nhng vien cuoi hnh tru, mat tac dung thng b mon vet hai au. Hon ke cung la loai a cuoi bien, tren be mat co cac vet lom lo cho an sau xuong do lc tac dung vao. Rai rac trong mot so di tch Ninh Thuan, Bnh Thuan, Quang Nam, a Nang chung ta thay hien dien cac dao hai bang a, mot so uc nho bang a, chay ap vo cay..v.v.. o trang sc bang a giai oan Long Thanh co khuyen tai, vong tai va hat chuoi. Khong phai o trang sc bang a eu c phat hien trong tat ca cac di tch. Nhng nhng di tch phat hien c hat chuoi hay khuyen tai eu cung cap nhng tieu ban rat ac trng va oc ao. Trong di tch Long Thanh a phat hien thay 2 oi khuyen tai trong mo so 7. Mot oi khuyen tai co ban det, lam t Nephrit mau trang nga. Khuyen tai co ban rong va mong, ben trong co lo nho. Ban vong co khe h e eo vao tai. Khuyen tai co ng knh 5 cm. oi khuyen tai khac co hnh tron nh chiec a, xung quanh co 4 mau det. Tren mau co khac hnh tai thu.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 11 -
Vong tai co khe h nho e kep vao tai. ng knh vong 8,5 cm, ban vong rong 0,7 cm. Hat chuoi co 3 loai. Loai hnh ong co khac ngoai noi nh ot truc, loai hnh ong trn va loai hat chuoi gan tron giong hat cm. Tat ca eu c lam t a Nephrit mau trang hoac xanh nhat. Ngoai viec s dung a ngoc e lam o trang sc chung ta con phat hien thay c dan Sa Huynh giai oan nay a dung vo so, che tac thanh o trang sc nh hat chuoi hoac ghe mat lng vo oc tien e eo.v..v..Trong di tch My Tng a phat hien c 800 vo oc co lo mat lng trong mot ngoi mo chum. Hien vat bang xng trong cac di tch giai oan nay rat hiem gap. Cac nha khao co mi ch phat hien c mot so li cau va mui lao xng trong di tch c tru Long Thanh. Trong bo hien vat cua giai oan nay, nhieu nhat va ang lu y nhat la o gom. Gom giai oan Long Thanh va co nhieu loai hnh, va co nhieu the loai va rat phong phu ve hoa van. ong thi moi khu vc van hoa lai bieu hien nhng net kha rieng biet, mang ac thu a phng cua tng vung. Khu vc Quang Ngai, Bnh nh co o gom oc ao va ep nhat trong cai nhn chung vi cac khu vc khac nh Quang Nam, a Nang, Ninh Thuan, Bnh Thuan khu vc nay sac thai cua bien c the hien am a nhat trong cac mo tp hoa van. Phong cach tao dang gom uyen chuyen va tinh te. Noi en Quang Ngai tc la chung ta lai quay ve vi khu vc Sa Huynh, vi di tch Long Thanh, vi nhng khu mo chum ay sc quyen ru. o gom ay, ngoai nhng manh thu c trong khu c tru ma chung toi co dp noi ti trong khi mieu ta ve a tang, chu yeu van la o gom nguyen dang c phat hien trong cac mo tang bao gom cac the loai nh bnh, noi, bat, doi xe ch, ch li. Co the noi rang, t duy my thuat cua c dan Sa Huynh the hien chu yeu phong cach tao dang cac loai bnh vo va khac hoa cac o an hoa van tren gom. giai oan Long Thanh chung ta nhan thay ieu nay rat ro. Bnh Long Thanh la loai bnh co dang cao, thanh manh co va m rong phan than di. Mieng bnh thng n rong, chan e thap. ay la dang bnh ma chung ta thng goi la bnh hinh lo hoa. Do cac bien tau cua mieng, co va than ma bnh c chia lam 5 loai. Tat ca cac loai eu c trang tr hoa van ep va trang nha. Hoa van trang tr thng tong hp cac yeu to khac vach, in rang so, to mau, van thng Noi dung cac bang hoa van the hien cac bien tau cua song bien. Cung kha ac sac la cac loai bat sau long co chan e cao, loe choai, mep mieng n va co ng g chay quanh. Tren thanh mieng bat co trang tr hoa van khac vach cach quang. Hoa van c trang tr trong va ngoai bat. Kieu dang bat
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 12 -
giong nh nhng nap ay mo chum. ng knh mieng bat 16 -17 cm, long bat sau 6 - 8 cm. Ngoai bat co chan e, chung ta thnh thoang cung gap nhng bat khong chan e co ay tron nh hien vat phat hien trong mo 5 di tch Long Thanh II. Co theloai hien vat nay co chc nang la nap ay hn la bat. Tren than co trang tr hoa van lan song uoi nhau. Hien vat co ng knh 15 cm, cao 8 cm. Noi la loai o gom thng gap trong cac mo tang va di ch c tru. Hau het eu co than phnh, ay tron, mieng loe, dang thap. Co dang noi thng dung va co dang noi minh kh. Noi dang minh kh c lam bang tay co trang tr hoa van. ang chu y la mot vai noi ln cung co trang tr hoa van than. Tuy nhien hoa van cua noi co phan gian n hn so vi hoa van tren cac bnh vo. Trong nhom o gom con co loai ch li bang at nung hnh bau duc. Loai ch li nay rat pho bien trong cac di tch hau ky a mi - s ky ong Viet Nam. Cung can ke en nhng doi xe si oc ao hnh ong ch hai au loe co trang tr cac vong tron tren mat, cac khuyen tai at nung co mat cat hnh tron, vat co hnh tru bop hai au, tren than co trang tr cac ng vach, vat co dang tng t nh cac con lan in hoa van bang gom, vat hnh sinh thc kh n oc ao. Net noi bat trong o gom Tien Sa Huynh giai oan Long Thanh cung la net tao thanh mot trong nhng ac trng cho van hoa Sa Huynh sau nay la cac chum hay vo ln, co nap ay hnh bat c dung lam quan tai giai oan sm, chum co dang hnh trng va nap ay la nhng bat mam bong hnh non cut, e thap. Than bat ben ngoai trang tr cac hoa van khac vach uon ln nh tren cac bnh hnh lo hoa va tren mep mieng c cat thanh hnh rang ca, cum thanh tng nhom. Ben canh loai hnh, hoa van trang tr ong vai tro rat quan trong e nhan thc ay u hn ac trng o gom ay. Trong tong so 8693 manh gom ho II di tch Long Thanh co 6893 manh co trang tr hoa van bao gom van thng, van khac vach, van to mau, van in. Van thng la van chu ao trang tr tren cac mo chum, tren than noi, tren than vo va ay bnh. Tren cac mo chum, van thng la thng tho trang tr t vai ti ay. Tren cac noi, bat, bnh trang tr van thng mn va ket hp vi cac loai van khac e tao nen cac o an khac nhau. Van khac vach bao gom cac hoa tiet sau: van vach hnh tam giac trong cac bang nam ngang, van vach nhng ng xien cheo nhau, van vach nhng ng cong vong xuong long vao nhau va cach quang tren nen to mau en, van vach cac ng thang ng thanh tng nhom, van vach hnh bong lua nam ngang, van vach tng ng cong hnh lan song ln, van vach tng ng cong toa t mot vong trung tam, van vach hnh ch chiCac hoa tiet tren c trang iem cho tng bo phan rieng cua gom.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 13 -
Van to mau tao nen cac bang chu ao tren gom, chu yeu la cac bang hnh lan song. Nguyen lieu to mau la nhng thoi ch c mai thanh bot, co le c to ve len gom trc khi nung. Cac bang to mau c miet lang bong ep. Van in kha pho bien trong o gom giai oan nay. Thong thng, c dan tien Sa Huynh dung loai vo so bien e in tren than gom, tao nen nhng dau ch V lan tan tren mat gom. Co loai so nho tao nen hnh bo gay va cung co loai hnh tron giong cong ra Ngoai cac loai hoa van chu ao tren ay, thng gap mot so loai khac nhau nh van cham dai, van bam rach Gom s ky ong trong van hoa tien Sa Huynh a tao nen phong cach ac thu rieng biet cho tng khu vc. Tuy nhien, tai lieu cac khu vc khac con qua t e t o xac lap nen nhng truyen thong, nhng loai hnh rieng trong cai nhn tong the. S tan man va t oi cua t lieu ch cho phep chung ta neu len nhng suy ngh, nhng gi m ban au. Hien nay co the xem gom sm khu vc Sa Huynh tieu bieu cho giai oan nay. Song song vi viec nghien cu cac hien vat bieu th cho be noi van hoa, chung ta hay xem xet phong cach mai tang cua c dan tien Sa Huynh - giai oan au tao dng van minh. Trong giai oan sm, mo thng c chon ngay trong di ch c tru. Trong khu mo, cac mo tang chum nam thanh tng nhom 5 - 15 mo hoac nhieu hn. Vo mo eu c chon ng va co nap ay. oi khi chung ta gap trng hp mo co uc lo ay hoac thanh vo. Hien vat tuy tang eu c at trong vo, t khi at ngoai. Vo tang co nhieu loai. C to hn la cac chum vi hnh dang khac nhau. Chu yeu pho bien loai chum co dang thuon ve ay, ay tron. Loai nay chung ta thng goi la chum hnh trng. Loai co kch thc nho hn ta goi la cac vo tang. Vo tang thng co dang hnh cau. Vo tang (noi) co kch thc cao 30 - 40 cm, ng knh mieng 25 - 35 cm, bung rong 35 - 45 cm. Loai chum co ng knh mieng 40 - 60 cm, ng knh than 50 - 70 cm, cao 70 -100 cm. o tuy tang c at co y thc trong vo. Qua xem xet chung toi cho rang mot so loai hien vat de v c at sau khi vo tang a ha huyet. Trong mot so t vo tang co phat hien c mot t xng rang tre em, con phan ln khong co vet tch xng cot. Mo tang eu khong b cat pha nhau va chon tren cung mot bnh dien a tang. Cac chum gom dung cho viec mai tang eu c che tac chac chan va ch phuc vu cho chc nang nay. ang chu y la cac nap ay mo vo. Dang c ban cua chung la hnh mam bong hay long ban. Cac chan e (hay num cam) eu b ap v khi ay len mo chum. Cac khu mo ien hnh co phong cach tang nh tren la Long Thanh, My Tng, Truong Xe, Nui Sa Qua tnh chat va thanh phan cac o tuy tang, chung toi cho rang a co s phan hoa tai san trong c dan Tien Sa Huynh ngay t giai oan sm. ieu nay cung noi
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 14 -
len s phan hoa xa hoi a hnh thanh trong tng cong ong ngi than toc. Viec chon ngi chet ngay trong khu c tru bieu hien mot t duy ton giao nguyen thuy, mot moi quan he mat thiet gia ngi song va ngi chet.
3. Giai oan Bnh Chau

3.1. Cac ac trng van hoa Hien nay viec xac nh co giai oan ong thau phat trien trc van hoa Sa Huynh co ien c tam chap nhan qua phan tch t lieu (con kha tan man) cua mot so di tch. ac biet la trong cac di tch giai oan nay a xuat hien nghe luyen kim ong thau. Tuy san pham ong thau cha lan at c cac cong cu a co truyen nhng s co mat ro rang cua nghe uc ong trong giai oan nay chng to i song kinh te xa hoi a co bc tien quan trong. Giai oan nay c goi la giai oan Bnh Chau, ten mot di tch Quang Ngai co t lieu oc ao, phong phu va c nghien cu ay u nhat. Thuoc nhom di tch nay co cac di tch Bau Tram (lp tren va mo tang), khu c tru di tch Bau Hoe va co the mot so mo tang thuoc thi ky ong thau cua di tch nay, di tch Xom Oc (ao Ly Sn), Go Mieu, Phu Trng.. Nhng phat hien cac di tch giai oan Bnh Chau cho thay dien phan bo cua c dan thi ky ong thau cha trai eu cac khu vc phan bo chu yeu cua van hoa Tien Sa Huynh va Sa Huynh t s ky ong en s ky sat. Hien nay nhom di tch Bnh Chau c biet chu yeu hai khu vc Quang Ngai va Quang Nam, a Nang. Ngoai ra, nhng phat hien le te cha c khai quat con cho thay khu vc Bnh Thuan, Ninh Thuan cung co cac di tch dang Bnh Chau phan bo, nh di tch Phu Trng xa Ham Nhuan, huyen Ham Thuan co cac cong cu a, vong tay ong va mo vo. Ban than di tch Bau Hoe cha ng noi dung van hoa cua giai oan hau ky ong thau. Ben canh hang loat cong cu ong thau van co nhieu cong cu a. Trong khi o co mot so mo a co cong cu sat chng to co mot giai oan muon thuoc s ky sat ay. Nh vay, tang van hoa di tch Bau Hoe co mot qua trnh phat trien lien tuc, lau dai t thi ky ong thau en sat sm. Cac di tch nhom Bnh Chau Quang Ngai, Bnh nh va Quang Nam, a Nang lai cho thay s phat trien t s ky ong thau en hau ky ong thau. Nh vay, s phat trien an xen cua cac nhom di tch tren ay cho thay qua trnh phat trien van hoa Sa Huynh la kha lien tuc t s ky ong en s ky sat. Cac di tch mang y ngha trung chuyen hay chuyen tiep van hoa c chung toi xep vao nhom di tch Bnh Chau. Nhom di tch Bnh Chau phan bo chu yeu cac go cat ven bien hoac ven ca song vi the at thuan li, co bien pha trc, pha sau la dai ong bang at pha cat phu sa hoac cac dai at thap vi mot he thong am nc ngot.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 15 -
Trong giai oan nay co s oi mi ve phong tuc chon cat. Cac khu mo a tach khoi khu c tru va a c chon mot khu vc rieng cach khong xa ni . Trong di tch Bnh Chau, hau het cac manh gom eu to mau, chu yeu la mau o, mau en anh ch. Cach to mau gom giai oan Bnh Chau thng c phoi hp vi nhng yeu to khac nh van thng, van khac vach, van cham dai Ve tuc mai tang, trong giai oan nay a xuat hien cac phng thc mai tang khac nhau nhng chu ao van la chon trong vo. ay la phong cach mai tang truyen thong cua c dan van hoa Sa Huynh. Trong khu mai tang Bau Tram a phat hien c nhieu cum mo vo va co the xac nh c 3 mo vo. Mo vo c chon ng va co nap ay. Vo ln co hnh cau, ng knh 40cm, cao khoang 40-50cm. Cac vo tang loai nho thuoc dang noi c trung bnh. Nap ay mo vo ln nhat hnh non cut nhng nap ay loai vo nho co hnh long ban. ay la loai nap ay pho bien trong giai oan s ky ong cua van hoa Sa Huynh. Rieng Bnh Chau a ton tai mot tuc tang kha oc ao la cac noi vo thng c at up mieng xuong at. Trong moi mo thng co khoang 3-5 noi, vo hoac bat bong xep gan nhau. Trong o gom to nhat thng at cac o tuy tang nho hn nh cac noi vo c nho, o ong thau, qua can gom, khuyen tai gom ..v..v.Mo thng nam o sau 0,50 0,85 so vi mat go. Trong mo khong co hien tng rai gom hay rai a va khong con dau tch xng ngi. Trong giai oan nay, cong cu a van chiem v tr chu ao, thng gap loai cuoc hnh li meo co dang n rong ve phan li, oc hep rat thuan li cho viec canh tac nong nghiep tren cac dai ong bang at pha cat vung duyen hai. Loai cuoc nay ro rang la tieu ch xac nh ac trng van hoa cho cac di tch tien Sa Huynh. Chung co mat giai oan Long Thanh va tiep noi truyen thong giai oan Bnh Chau. Loai ru a oc nhon, than hnh tam giac cua giai oan s ky ong van ton tai giai oan nay va van bao lu kha lau dai
4. Cac di tch Sa Huynh

4.1. Nhng moi quan he van hoa Khong tnh nhng a iem a biet t trc ngay giai phong Mien Nam, nhng a iem quan trong mi c phat hien va khai quat bao gom: Tam My, ai Lanh,Que Loc, Phu Hoa, Suoi Chon, Bau Hoe, ong Lang, Hon o II, Pa Xua, Tien Ha, Phc Hai ac trng cua bo di vat mi phat hien a cung cap nhng nhan thc cu the nhieu mat ve mot giai oan hoi tu cac dong chay e hnh thanh Sa Huynh nh cao thi ky nay. Cac nhom c dan Sa Huynh khong nhng phan bo doc duyen hai mien Trung ma con phan bo cac vung trung du va mien nui vung Quang Nam, a Nang, Quang Ngai, Bnh nh. a vc phan bo khac nhau a tao trong van hoa Sa
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 16 -
Huynh mot s a sac van hoa trong khoi nen chung. Sac thai van hoa nui a dan hien len nh nhng net oc ao cua van hoa Sa Huynh ben canh cac sac thai bien truyen thong. Gan ay, khao co hoc con phat hien cac mo chum ak Lak, Gia Lai va ac biet la di ch mo tang chum Lung Leng (Kon Tum). Khac cac di tch c phat hien trc kia ch bao gom cac khu mo tang, thc ra phan ln cac di tch a biet thng co khu c tru lien ke. ac trng chung cua hien vat trong cac mo tang cho thay ro ky thuat nong nghiep dung cuoc, ru a cua giai oan Long Thanh va Bnh Chau a c thay the c ban bang cac cong cu sat nh cuoc, thuong, liem, dao. Hien vat ong trong giai oan hng thnh nay t c s dung e lam cong cu ma c dung e lam o trang sc va vu kh nh vong, nhac kh, ru, giao, qua. ang chu y la o sat khong ch c s dung lam cong cu ma con dung lam vu kh nh kiem, giao o trang sc c phat trien hoan my, nhieu the loai vi chat lieu a quy hiem nh a ngoc, ma nao o thuy tinh a ra i va chiem v tr quan trong trong ky nghe lam o trang sc nh khuyen tai ba mau, hat chuoi Cach thc mai tang dung vo chum van la ac trng noi net, ngoai ra van con ton tai dang mo noi, vo nho. ac trng mo vo a co s chuyen bien hnh dang, khong pho bien loai hnh trng nh trong giai oan s ky ong ma pho bien loai hnh tru vi nap ay hnh non cut va loai mo vo hnh cau ay tron. Vi mot so nien ai C14 co c Que Loc: 2100nam, sai so 50 nam cach ngay nay, Hang Gon: 2100nam, sai so 150 nam ; 2190nam, sai so150; 2300nam, sai so 150 nam cach ngay nay, Phu Hoa (ong Nai): 2590nam, sai so 290; 2400nam, sai so 140 nam cach ngay nay, chung ta co the xem giai oan s ky sat nay cua van hoa Sa Huynh ton tai trong khoang thien nien ky I trc Cong nguyen en au Cong nguyen. 4.2. Con ngi va cuoc song Co the khang nh rang c dan thi ai kim kh Viet Nam la c dan nong nghiep. C dan Phung Nguyen ong Sn, Cau Sat Doc Chua la nhng c dan lam nong tren cac dai ong bang chau tho Song Hong, Song Ma, Song Ca, song ong Nai. Ho la nhng c dan trong lua nc. Chng tch khao co hoc, co thc vat hoc a noi len ieu o. a hnh phan bo cua c dan Sa Huynh chu yeu ven bien nen c tang kinh te cua ngi Sa Huynh la lam nong tren ong bang duyen hai. Cac khu c tru cua ngi Sa Huynh nam ven cac ca song gan bien, cac am nc ngot ven bien. Vi cac lp van hoa day, co ni ti 2m, chng to ho a tu c lien tuc, on nh va gan quyen vi nhau thanh mot khoi cong ong. Trong giai oan van hoa sm, ho a s dung cong cu a nh cuoc, ru, dao Nen nong nghiep dung
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 17 -
cuoc a chi phoi toan bo c tang kinh te cua c dan Sa Huynh t sm ti muon. Ch khac la giai oan phat trien hng thnh nhat, cuoc sat a ra i va tao nen bc ngoat ln trong nong nghiep. o sat trong giai oan nay chu yeu la cong cu san xuat nh cuoc, thuong, liem, dao, ru. Cong cu san xuat bang a a mat han v tr nh trc ay va bong dang cua chung khong con in am trong noi dung van hoa giai oan nay. Chung ta cha phat hien c cac hat lua nguyen dang trong van hoa Sa Huynh nhng trong gom Sa Huynh co pha trau. Ro rang lua la thanh phan cay lng thc chnh. Hnh ve ve cay lua con in dau tren gom Bnh Chau nh mot mo tp hoa van. Hnh bong lua cung la mot bieu tng quen thuoc cua gom Sa Huynh. Ngoai lua, co the co mot so cay lng thc khac nh khoai, san, lac, au.v.v. ma at phu sa cat rat thch ng cho viec canh tac nhng loai cay tren. Co the cay lay si nh bong, ay, gai van c c dan Sa Huynh trong e phat trien nghe det si. Cac doi xe si a noi len s phat trien cua nghe thu cong nay trong van hoa Sa Huynh. Ngi Sa Huynh co nghe gom rat phat trien. Cac chum gom ln, cac bnh vo co hoa van ep chng to ky thuat va oc tham my cua ngi Sa Huynh rat cao trong viec che tac gom. Ngi Sa Huynh cung biet che tao ong thau e lam cong cu, vu kh va o trang sc. Nghe luyen kim ong thau khong phai t ni khac du nhap vao Sa Huynh ma chnh do ngi Sa Huynh sang tao va lam ra. C dan Bnh Chau, Bau Tram a biet ti ky nghe nay. Trong cac khu c tru va mo tang giai oan nay chung ta a phat hien c noi nau ong, khuon uc, x ong va hien vat ong. Tuy nhien s phat trien cua nghe luyen kim ong thau khong the so sanh c vi ong Sn va Doc Chua. Do vay, c dan Sa Huynh a trao oi va du nhap san pham ong thau cua ong Sn va ong Nai. Noi bat hn Sa Huynh la nghe ren sat. Hang loat o sat Sa Huynh a noi len ieu o. Ngoai viec ren sat, tai lieu khu mo ai Lanh a cho ta thay ngi Sa Huynh con biet uc gang. o sat Sa Huynh khong nhng c dung Sa Huynh ma da vao the manh nay c dan Sa Huynh a trao oi buon ban vi cac c dan khac. Nhieu nha nghien cu khao co Philippines a cho o sat co mat trong van hoa s ky sat khu vc nay co nguon goc t Sa Huynh va co moi quan he mat thiet vi Sa Huynh. Chac chan o sat Sa Huynh, bang viec trao oi, buon ban tren bien va at lien, a en nhieu khu vc khac na. Thanh tu ln cua ngi Sa Huynh la biet nau thuy tinh e lam o trang sc nh vong tay, khuyen tai, hat chuoi vi nhieu kieu loai, trong o ac sac nhat la khuyen tai hai au thu va khuyen tai ba mau nhon. Nhng loai khuyen tai nay c cac c dan ong Nam A rat a chuong. S co mat cua chung nhieu khu vc khac
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 18 -
nhau ong Nam A a noi len ieu o. Trong van hoa ong Sn, khu mo Lang Vac (Nghe An) cha nhieu o thuy tinh nhat, trong khi o cac ni khac rat hiem gap. Chnh trong khu vc nay cung phat hien c chiec mau nhon cua loai khuyen tai ba mau Sa Huynh. Buon ban trao oi cung la mot nghe nghiep. Buon ban noi len moi giao tiep van hoa, moi quan he toc ngi, ngon ng. Mot c dan co nen van hoa phat trien phai co nghe buon ban phat at. Hang hoa, san pham la ch so o mot nen van minh. Co hang hoa mi co buon ban trao oi. C dan Sa Huynh a lam ra san pham, hang hoa e thc hien cong viec nay. Hang hoa, san pham cua ngi Sa Huynh la o sat, o thuy tinh, o gom vi ky thuat va my thuat cao. Ngi Sa Huynh co quan he buon ban vi ngi Viet co Bac Bo va Bac Trung Bo, vi c dan lu vc song ong Nai. Bang ng bien ho a ti Philippines, Indonesia, Malaysia, Hng Cang va co the con i xa hn. Buon ban ay ham ngha cac nhom, cac hoi buon nho lam thanh nhng ng day lien he van hoa. Co ban th co mua, ngi Sa Huynh cung a mang ve que hng ho nhng san pham cua cac van hoa lang gieng va nhng ac san t cac ni xa. o ong ong Sn, ac biet la trong a co mat ngay trong a ban Sa Huynh. San pham van hoa Doc Chua cung xuat hien trong van hoa Sa Huynh nh Suoi Chon, Bau Hoe (o ong). Vai tro cua buon ban co y ngha rat quan trong trong s phat trien van hoa cua cac c dan ong Nam A. Giao s Hutteer, nha nghien cu noi tieng ngi My ve khao co hoc ong Nam A ac biet nhan manh yeu to nay. Ong viet :Hoat ong buon ban ong vai tro ln trong s phat trien van hoa ong Nam A va lam ong lc gian tiep e bien oi van hoa Ben canh cuoc song vat chat a dang cua c dan Sa Huynh, ngi Sa Huynh cung co au oc tham my cao, mot nen nghe thuat phat trien. Ho cung la nhng c dan co nhng yeu to tam ly rieng, phong tuc, nghi le rieng trong cai nen chung cua khoi cong ong c dan ong Nam A thi ai kim kh. T duy tham my c khac hoa trong nghe thuat trang tr gom Sa Huynh la s chat loc nhng net ep cua thien nhien e a vao sang tac nghe thuat. o chnh la s ong ieu sau sac gia con ngi va moi trng song ma ho a gan bo, rung ong va ong cam vi no trong suot cuoc i. Do vay, cot loi cua nghe thuat Sa Huynh la mieu ta thien nhien ma chu yeu la bien ca. Bien a an sau vao tiem thc ngi Sa Huynh va ho a khong kho khan g khi the hien no. Ngon ng the hien ay cho ta thay c tng trang thai cua thien nhien, luc hien lanh, luc d tn. Khi the hien luc bien lang song yen, chung ta thay hoa van tren o gom la cac bang chnh nam ngang. Khi bien song nhe, cac bang chnh chuyen thanh cac lan song thap lan tan, khi bien hung d, cac bang lan song thay oi bien o dao ong, luc xuong thap, luc len cao, luc vn uoi nhau, luc quat vao nhau tung toe bot nc. Ngoai ra, thu phap bieu hien chu e song toe con don vao bieu hien s chuyen ong cua song: luc mieu ta song di chuyen d doi vao b, luc the hien song o up
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 19 -
vao nhau Can lu y rang, noi dung bieu hien cua cac bang hoa van trong mot o an trang tr eu gan bo vi nhau theo mot chu e chnh. Neu nh bang hoa van chnh the hien s hung d cua bien ca th cac bang hoa van phu tr cung bieu hien noi dung nh vay. C dan Sa Huynh la nhng ngi nam chac c s thong nhat gia hnh thc va noi dung ma ac biet trong nghe thuat trang tr, hai yeu to o la mot cap pham tru khong the tach ri c. T duy tham my cua ngi Sa Huynh trong cac giai oan sm, thi ky ong thau, don vao o gom th en giai oan muon don vao che tao o trang sc. Khuyen tai hai au thu la mot s sang tao ac sac cua ngi Sa Huynh. Nhng tieu ban khuyen tai hai au thu con che tac d ai Lanh cho ta thay tnh ban a cua chung. Hai au thu ay, co kha nang la au de, the hien sac thai van hoa trung du. S hoa ong van hoa nui bien trong giai oan sat sm van hoa Sa Huynh dien ra manh me. Khuyen tai hai au thu vi tnh cach ieu cao the hien phong cach nghe thuat ieu khac a cua c dan Sa Huynh, ong thi cung bieu hien the gii quan cua cua ngi Sa Huynh. Sinh vat, vu tru ton tai c nh ket hp gia cac cap oi lap am dng, trong mai, nc la ay chnh la quan iem phon thc cua c dan Sa Huynh. Khuyen tai hai au thu Sa Huynh lam chung ta lien tng en nghe thuat trang tr trong van hoa Xt Bac Bien en. Mau hnh ong vat trang tr la nhng cap oi cach ieu giong khuyen tai Sa Huynh. Han trong thi ai sat sm, cac c dan co tren the gii a co moi giao tiep van hoa rong rai. ac biet bang ng bien ho a vn ti nhieu mien xa xoi ngoai sc tng tng cua chung ta hien nay. Tai lieu khao co ch noi len mot phan nho moi giao tiep van hoa nay. Nghe thuat Sa Huynh con toat len cho chung ta nhng sac thai tam ly rieng cua c dan Long Thanh - Sa Huynh. Ho la nhng c dan a chuong mau sac ti mat cua t nhien. Mau vang, trang, o cua o gom, mau xanh nc bien cua thuy tinh, mau en anh ch cua hoa van gom.. Tat ca hoi tu lai a noi len mot cuoc song noi tam cua ngi Sa Huynh, boc lo s ti mat, gian d va yeu t nhien. C dan Sa Huynh co phong tuc mai tang trong vo, chon tren cac con cat, con at ven bien, ven song, gan hoac ngay trong ni c tru. Hien nay chung ta cha co nhieu c lieu e xac nh o la tuc cai tang, hoa tang, chon nguyen hay chon tng bo phan t thi. Chac chan mot ieu la mot bo phan trong o dung e mai tang tre em nguyen t thi, tc la chon lan au. Tuc mai tang trong vo cua ngi Sa Huynh chon ng, co nap ay, la mot trong nhng truyen thong mai tang noi bat ong Nam A, ac biet la hai ao ong Nam A trong thi ai kim kh. Trong giai oan hau ky a mi - s ky ong thau va muon hn, mo vo ong Nam A co phong cach chon nguyen va cai tang. en giai oan sat sm va muon hn, tuc hoa tang lan rong ong Nam A t cac trung tam van minh Trung Quoc, An o va vo gom c dung rong rai e thc
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 20 -
hien nghi le nay. Trong cac mo tang Sa Huynh, chung ta khong tm thay mo nao cha ng nguyen xng cot ngi ln hoac xng cot b ot chay. Viec hoa tang cua cac khu mo Sa Huynh trong boi canh ong Nam A cung thi co the b loai tr. Tai lieu cua cac khu mo vo Philippines, Trieu Tien, Indonesia, An o, Trung Quoc, Malaysia thi ai ong thau - sat sm a noi len ieu nay. Dau sao cac vo tang Sa Huynh, ke ca chum ln, cung kho ma tin c la e dung cho viec chon nguyen thi the ngi ln. Viec bo tr o tuy tang, ac biet la o gom trong mo cho thay khong co tuc chon nguyen ngi ln trong vo. Cac bnh gom tuy tang eu c at trong vo vi t the ng ay phan ln con nguyen dang khong b v nat. Do vay khong co the chon ngi chet ngay tren cac bnh gom tuy tang. Viec khong co xng ngi ln cung noi len ieu nay. Tuy nhien trong cac khu mo Sa Huynh chung toi khong he thay khu mo nao chon nguyen t thi. Do vay kha nang c dan Sa Huynh tra t thi ve vi than bien co the hp ly. ay la quan niem va tap tuc mai tang cua c dan vung bien nhieu khu vc tren the gii van con ton tai en ngay nay. Cuoc song cua ho luon luon gan vi bien, phu thuoc vao bien, v vay ho ton thi Than Bien. a ngi chet ve vi bien co ngha la hoan thanh mot vong luan hoi cua tao hoa: Con ngi t nhien sinh ra va tr ve vi t nhien (bien). Nhng ngoi mo vo tren mat at la nhng mai nha hoac cac ngoi mo tng trng e cac linh hon co cho tru ngu tren que quan. V the, khong phai la hien tng ngau nhien ma chung ta thay cac mo Sa Huynh tap trung theo tng nhom, nam thang hang trat t tren cung mot bnh dien a tang va oi chiec con co lo thung nhan tao ay vo nh o ca e linh hon vao ra. Con tre th th c chon nguyen trong vo v chung con non dai can c s che ch cua ngi ln, do vay chung thng c chon ngay trong ni c tru. Quan niem nay va tuc mai tang nay van con thc hanh nhieu ni tren the gii, v du nh Philippines. Trong van hoa Ngng Thieu (Trung Quoc), mo vo c xem nh mo chon ngi chet khong lanh, tc la mo cua nhng ngi chet troi, chet chay, chet nga, chet chem Do quan niem ngi chet khong lanh th linh hon ho cung ac nen mo vo c chon rieng cach xa khu mo cua th toc e khoi lam hai linh hon ngi cung dong ho. Tang tuc mo vo han co quan he vi c dan Nam ao. a ban phan bo mo vo ong Nam A cung nam trong khu vc c tru cua ngi Nam ao khu vc nay. Hien nay, chung ta van cha co t lieu khao co hoc e chng minh moi quan he tiep noi gia ngi Sa Huynh va c dan Cham Pa. Tuy vay, bang s lien tuc khong t quang ve thi gian, s trung hp ve khong gian phan bo, nhieu nha nghien cu cho rang chnh ngi Sa Huynh, t khi tiep xuc, du nhap van hoa An o, a xay dng nen vng quoc co Cham Pa.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 21 -
CHNG II: THI AI KIM KH MIEN ONG NAM BO

I. LCH S PHAT HIEN VA NGHIEN CU
Vung lu vc song ong Nai ngay nay cung c goi la vung ong Nam bo, bao gom cac tnh Tay Ninh, ong Nai, Bnh Dng, Bnh Phc, Ba Ra, Vung Tau, mot phan Lam ong, Bnh Thuan, Long An va Thanh pho Ho Ch Minh. Khu vc nay co dien tch t nhien khoang 2.448.000 ha, o cao trung bnh so vi mat bien khoang 100 200m, kh hau nong am, anh sang nhieu, thi tiet thuan li, hau nh khong co bao. ay la mot vung tho nhng c ban thuoc at phu sa co. Theo cac nha a chat, vao khoang au Ky th ba va Ky th t (tc au Pliocene hay au ai Tan sinh) tren dien tch tng ng vi ong bang Nam Bo hien nay a bat au hnh thanh mot vung trung rong ln. T o, cac thanh tao a chat cua Ky th ba va Ky th t dan dan lap ay vung trung nay, tao nen mot tram tch vi be day con thay c t tren 2000 m. ay chnh la ong bang Nam Bo mau m va tru phu hien nay. Trong buoi au thi Toan tan, khi song Cu Long cha oi dong, bac them phu sa co nay hnh thanh nen mot vong cung rong ln t Vung Tau en Ha Tien. Bc vao thi ai ong thau, con ngi t nhng vung trc nui bat au tran xuong chiem lnh ong bang, at chan len cac giong at, tao lap can c e lam chu vung ong bang rong ln ma ngay nay c goi la vung Tay Nam Bo. Chung ta a khai quat cac di tch An Sn , Loc Giang, go Cao Su, Rach Nui trong so hang chuc di tch c phat hien Long An. Cac mo ong nguyen thuy Bay Nui, Phu Quoc cung a c lu y khao sat bc au. Trong o noi bat hn ca co le la cum di tch Oc Eo, thuoc vung chau tho song Cu Long rong ln. Xu the con ngi tran xuong chiem lnh ong bang rong ln la noi dung chu yeu cua thi ai o ong va s ky thi ai o sat, cach ngay nay t tren di 4000 nam en au Cong nguyen. Ve mat a ly, mien ong Nam Bo co dang bac them ro ret, a hnh cao nhat khong qua 500m, trong o khoang 60% dien tch co o cao di 100 m, bao gom dang hnh cao nguyen, nui thap, oi ln song, bac them song va bien. Kh hau khu vc nay chu yeu nong , am, lng ma ln. He thong thuy van be mat vi cac con song ong Nai, Sai Gon, La Nga, Song Be, Vam Co
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 22 -
ong va Vam Co Tay tao thanh he thong song ong Nai Sai Gon phan cach a hnh ong Nam Bo.
II. DI TCH VA DI VAT

1. ac iem phan bo va cau truc di tch
Cac di tch thuoc thi ai kim kh c biet en, chu yeu nam trong vung ha lu song ong Nai, thuoc cac tnh ong Nai, Bnh Dng, Bnh Phc va thanh pho Ho Ch Minh. Cac di tch nay nam trong vung at o trung du, ben cac them phu sa co, cac doi at cao ven song suoi, ven theo cac b bien co trong vung ong bang thap thanh tao muon co o cao khong eu nhau, t 1m en 150m so vi mat bien nh Cai Van, An Sn, Rach Nui(vung thap) Hng Thnh, Suoi Chon, Cau Sat, Phc Tan(vung cao). Mat o phan bo cua cac di tch nay kha am ac va gan gui nhau. Cung giong nh cac di tch cung thi vung ong bang chau tho song Hong, cac di tch ong Nam bo co dien tch c tru kha ln, tham ch rat ln, en hang van met vuong (nh Cau Sat, Ben o) hay hang chuc van met vuong (nh Cai Van). lu vc song ong Nai, cung co mat ay u dang hnh di tch. Co nhng di ch c tru (Cau Sat, Ben o, ND11), co nhng di tch va la di ch c tru, va la khu mo tang (Suoi Chon, Doc Chua, An Sn, Rach Nui) co di tch la cong xng che tac (Bng Bac, Suoi Linh, oi Phong Khong, My Loc). Ve cau truc, cac di tch khao co hoc khu vc nay cung kha a dang, o day mong cua tang van hoa khao co khong eu nhau. Co di tch ch co mot tang van hoa (Cau Sat, Ben o, Hoi Sn, Ngai Thang), co di tch co nhieu tang van hoa sm muon khac nhau (Doc Chua, An Sn). o day tang van hoa mong nhat 0,40m (Go a), day nhat t 3m en 5m (Bnh a, Rach Nui, An Sn). Mot a tang tch tu day, xen ke cac lp cng, mem, mau sac khong ong nhat la mot ac iem pho bien cua cac di ch tien s mien ong Nam Bo nam phc he a ly - van hoa a, b. o la cac di ch Rach Nui, Loc Giang, An Sn, Co Sn T, go O chua (Long An), Dinh Ong (Tay Ninh), Bnh a (ong Nai) va Doc Chua (Bnh Dng). Cau tao a chat ong bang Nam Bo khong thuan nhat la ieu kien tao nen s a dang trong cau tao tang van hoa trong cac di tch khao co ni ay. Nhng di tch nam trong vung thap ke ben vung snh lay ven bien cha c boi tu (Cai Van, An Sn, Rach Nui) tang van hoa la loai at phu sa pha cat mn. di tch Rach Nui, trong lp sinh tho con thay nhng tch tu cat set lan tan tch thc vat vung am lay. Ngc lai, cac di tch nam trong vung at o badan, tang van hoa la loai at badan
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 23 -
co lan soi san ran chac nh Suoi Chon, Hng Thnh, Cau Sat, Phc Tanvi nen at la phong hoa cua cao nguyen badan cua khu vc nay. Tren vung ven bien, cac di ch nh Bng Bac, Bng Thm, Cai Lang thuoc loai hnh tch tu van hoa la bun at snh lay, nhieu coc go, tang van hoa mong nhng dien tch kha ln, dau tch cua rng ngap man nhieu thien ky. Nhng gan ke o, qua vnh Ganh Rai la hn 20 di tch va la di ch c tru va mo chum (Giong Phet, Giong Ca Vo, Giong Ca Trang, Ly Nhn, Giong Cay Keo) cung a so la cac di tch Oc Eo nh Giong Am, Giong at o, Giong Bay Liep, Giong Chay, Giong Ong Mai eu la cac oi sot at o badan nam trong vung ca song snh lay ngap man.
2. ac trng di vat
Nhng cuoc ieu tra, tham sat va khai quat a a len khoi long at mot khoi lng ln, het sc phong phu nhng hien vat khao co hoc, bao gom u cac loai chat lieu, a, ong,sat, gom, xng.Viec nghien cu nhng hien vat nay se giup cho viec xac lap mot ban sac van hoa rieng khu vc nay. o a Net noi bat khi nghien cu cac di tch khao co hoc thi ai kim kh mien ong Nam Bo chnh la bo hien vat a het sc to ln phat hien trong cac di ch. a iem khao co hoc Phc Tan cha c khai quat nhng qua vai lan khao sat t nam 1969 en nam 1975 a phat hien gan 3000 di vat a. Cho en nay, chung ta cha thay mot a iem khao co nao Bac Bo va Trung Bo lai co khoi lng o a ln nh vay. Go a (My Loc) Trong vong na tieng ong ho Holb a nhat c 100 chiec ru a. Trong hang loat cac a iem khac nh Hoi Sn, Ngai Thang, Cu Lao Rua, Suoi Linh, oi Phong Khongcung tm c so lng ln cong cu a. Nhieu nha nghien cu a tien hanh nhng so sanh so lng hien vat a tren 1m2 gia cac di ch khao co vung ong Nai vi cac di ch khao co thuoc van hoa Phung Nguyen va Go Mun Bac Bo va eu nhan thay rang mat o phan bo cac di vat cac di ch pha Bac thap hn cac di ch pha Nam. Chat lieu dung che tac cong cu a trong cac a iem khao co vung ong Nai chu yeu la a badan, mot so t hn c che tac t a grant. ay hau nh vang bong loai a ngoc Nephrit von c cac c dan vung chau tho Song Hong a chuong trong viec che tac cong cu va o trang sc. Ky thuat che tac chu ao cua c dan co ong Nai la ghe tao dang va mai hoan chnh. Ngi thi ai kim kh mien ong Nam Bo t s dung ky thuat khoan hn ngi mien Bac. Trong che tac cong cu hay o trang sc, ky thuat ca hau nh vang mat, viec ghe eo tao phac vat vong dng nh chiem u the hn ky thuat khoan (di ch oi Phong Khong hay di
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 24 -
ch Bng Bac). Thu phap thng dung e tu chnh lai cong cu a la ghe nho tao lai ra li sau mot thi gian s dung, roi mai lai. Chnh thoi quen nay khien cho di vat cong cu co li tu, ay vet tu chnh thanh xuan hoa ra li. Bc sang thi ai o sat, trnh o ky thuat hai vung co nhng net tien bo tng t nhng bieu hien ra cung co nhng net khac biet. ieu nay, chu yeu la do chat lieu quyet nh. Ve hnh loai, bo hien vat a vung lu vc song ong Nai cung het sc a dang. Chung ta gap ay cac loai ru vai, ru khong vai, ru t giac, ban mai, uc mui nhon, mai, cuoc kch thc ln. Trong phan ln cac a iem, bat gap loai dao cat, dao hai, o trang sc chu yeu la vong tay.Loai hnh hien vat chiem so lng nhieu nhat, the hien mot phong cach rieng cua khu vc nay trong bo hien vat a la ru bon vi ac trng noi bat la ru bon co vai. Ben canh loai ru bon co vai la loai ru bon khong vai. Tuy nhien ty le gia hai loai nay co s khac biet. Pham Quang Sn a nghien cu so lng ru bon bon a iem: Phc Tan, Ben o, Hoi Sn, Cu Lao Rua. Ket qua cho thay:
a iem
Phc Tan So lng Ty le (%)
Ben o So lng Ty le (%)
Hoi Sn So lng Ty le (%)
Cu Lao Rua So lng Ty le (%)
Hien vat
Cong cu co vai Cong cu khong co vai Tong cong
1216 124
90,7 9,3
644 57
91,8 8,2
75 9
88,7 11,3
93 67
58,1 41,9
1340
100
701
100
84
100
160
100
Qua bang thong ke cua 4 a iem tieu bieu tren, ro rang chung ta thay cac a iem nay, tuy co s khac biet ve ty le nhng eu phat hien c ca hai loai ru bon vi mot so lng kha ln. a iem Rach Nui (Long An) ket qua khai quat cho thay loai ru co vai bang a hau nh vang bong (ch phat hien c mot tieu ban ky hieu O5 nhng lai co cau tao ac biet, cha thay ong bang Nam Bo). Tuy nhien, ay lai la ni cho en nay, phat hien c nhieu nhat loai cong cu co vai c che tac t mai rua: 18 chiec trong tong so 25 hien vat xng a phat hien c ay. Tuy nhien, s chenh lech ch dien ra cac di ch co nien ai sm nh
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 25 -
Phc Tan, Ben o va giam dan cac di ch co nien ai muon hn sau nay ma ro net nhat la Cu Lao Rua, Doc Chua, oi Xoai, oi Mt Ru bon co vai tm c ay co nhieu loai khac nhau: vai ngang, vai xuoi, rong, hepChiem so lng nhieu hn ca la loai ru bon vai xuoi. Ru bon vai xuoi ton tai kha pho bien cac nen van hoa a mi muon - ong sm. Thach Lac, Bau Tro cung co loai ru nay. cac a iem kim kh sm vung ong Nam Bo, loai ru nay co cau tao chuoi dai, vuong canh, mat cat gan vuong. Nhng yeu to nay a tr thanh mot ac trng oc ao cua vung nay. Ben canh o la loai ru bon co vai nhon cung tm c kha nhieu trong cac a iem. Cuoc khai quat Ben o a tm c 14 chiec loai nay. Ru bon t giac cac di ch vung lu vc song ong Nai co cau tao khac han nhng hien vat cung loai vung lu vc Song Hong, Song Ma. Neu vung lu vc Song Hong, Song Ma, ru bon t giac co dang vuong hoac gan vuong th ay, ru bon t giac lai co dang hnh thang ro ret, ru co phan oc hep, li xoe rong, chieu dai co khi ln gap 2 hay gap 3 lan chieu rong. Co loai ru oc thu hep gan nh nhon tao cho ru co dang gan nh hnh tam giac, loai ru nay hnh nh mi ch thay cac a iem co nien ai sm va c coi nh mot ac trng cho cong cu a giai oan nay vi cac a iem Cau Sat va muon hn, Ben o, Phc Tan, Hoi Sn Tom lai, loai hnh cong cu ru bon vung ong Nai chiem mot v tr ac biet quan trong vi solng ln va loai hnh phong phu. No tr thanh mot ac trng hang au khi nhan dang dien mao van hoa ni ay. ieu can lu y la loai ru conac ton tai nh mot ac trng trong cac a iem khao co vung ven bien va hai ao ong Bac nc ta, th ay, chung hau nh vang bong. Mot ac iem quan trong cua cong cu a vung lu vc song ong Nai la loai hnh cong cu cuoc, loai cong cu co y ngha rat ln khi nghien cu hnh thai kinh te cua c dan ni ay thi tien s ma chung toi se e cap en phan sau. a iem Rach Nui, trong so 128 cong cu a co 43 cuoc a, a iem Go a con so nay la 27, Phu Loc co 4 chiec rat nguyen ven, Bnh a co 15 chiec tm thay trong cuoc khai quat 1993, Bng Thm co 7 chiec Cac a iem khac nh Loc Chanh, Cai Van, Ben o, Phc Tan, Hng Thnhcuoc a cung co mat vi mot so lng kha ln. ay la nhng chiec cuoc co kch thc kha ln (thng dai tren 15 cm), vai vuong van, li c mai vat mot mat hoac ca hai. Li thng xoe rong va co dang cong loi. uc a cung tm c kha nhieu trong cac a iem. ay la loai uc co li sac, hi nhon, che tac kha s sai. Phai tha nhan rang vao thi ai kim kh, cung vi ru bon a cac loai, uc a chiem mot v tr quan trong. Cung vi nhom ru bon, no hnh thanh nen bo cong cu chu ao trong cac hoat ong kinh te.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 26 -
o gom Nhn chung, o gom trong cac a iem khao co hoc ay chu yeu c che tao bang ban xoay ma dau vet con e lai kha ro tren thanh mieng hay num nhon di tron o ng (Ben o, Cai Van, My Loc). Ben canh o, mot so o gom tm c Cau Sat, Rach Nui cho thay chung c lam bang phng phap dai cuon va nan bang tay. Mac du gom a c xoa lp ao mn, van co the nhan thay vet dai cuon khong phang eu va nhieu vet lom cua tay ngi th. Kieu dang gom ay chu yeu la cac loai vo, noi, bnh, bat vi nhieu loai kch thc khac nhau. Noi vo la loai co ay tron, mieng loe xien thang hoac loe xien hi lom, trang tr van thng hoac van chai suot t co hoac gia vai xuong ay. Bnh gom co rat nhieu kieu dang khac nhau. Trong cac di ch Bnh a, Suoi Linh, An Sn, Loc Giang, ton tai mot loai bnh gom co vai ap noi nhieu g hoac mot g, mieng loe gay, hi lom. Than hnh tru hi thon vao va khong hoa van. e gan nh phang va co chan e thap ap ri. Trong cac di ch mo chum nh Phu Hoa, Dau Giay, Suoi Chon, Giong Ca Vo, Giong Phet th loai hnh o ng bang gom, ac biet loai bnh gom co nhieu kieu loai. Tuy cha tm c loai hnh gom chan gio nh vung lu vc Song Hong, Song Ma, nhng a phat hien c loai chan gom hnh ong tron dai, loai hien vat kieu mieng bo, kieu en, nhng kieu pheu, nhng thoi at nung giong chiec gay nhng au nhon, nhng hien vat co e hnh bon canh. Loai hnh bep un nau (ca rang) bang gom la mot ac trng doc ao cua ngi Viet co phng Nam. Neu ngi Viet co mien Bac dung 3 ong au rau ri e bac bep un nau, th ngi mien Nam lai tao bep un nh dang mot cai chau thap, rat rong mieng va co 3 vat hnh li ln hay hnh sng bo gan vao lam ong au rau. Loai bep nay, co chan e va khong chan e, co the de dang s dung un nau tren thuyen go, thuyen nan ch khong ch tren nen snh lay ngap nc. Loai manh gom tron co lo thung gia c phat hien ay nhieu hn so vi lu vc Song Hong. An Sn, phat hien c 55 manh, Cau Sat co 12 manh trong khi o Go Mun, ong au, ch thay mot vai manh. Doi xe si c phat hien hau khap cac a iem thuoc thi ai kim kh, song cac tnh pha nam, chung lai co so lng rat ln. Doc Chua qua 3 lan khai quat, phat hien ti 295 chiec. Bi gom phat hien c hau nh eu khap cac a iem khao co thuoc nhng thien nien ky II, I trc Cong nguyen, chung a ton tai vi mot so lng ln Ben o. Cong dung cua loai hien vat nay van con cha co nhng y kien nhat tr. Gom ay nhon Ben o eu c gan chan e. Ngi xa tren at nc ta vao thi ky nay rat a thch loai dung cu co chan e cao kieu mam bong. Vao cuoi giai oan ong, ngi mien ong Nam Bo a thch che tao va s dung khuyen tai bang gom
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 27 -
cac loai hnh thoi lom, hnh thoi tron gan moc, hnh trai le, hnh qua, hnh hoa. Cac di ch mo chum nh Phu Hoa, Suoi Chon, Dau Giay, Giong Phet, Giong Ca Vo va cac di ch c tru nh lp tren Doc Chua, Long Bu, go Cao Sua tm thay loai trang sc gom nay, ac biet Giong Ca Vo a tm c ti hn 200 tieu ban. Hoa van trang tr tren gom khu vc nay cung gom cac loai van thng, van khac vach, van cham dai thanh mangSo vi hoa van tren o gom vung Song Hong, hoa van gom ay co ve n gian hn. o ong va o sat e tm hieu ac trng cua o ong vung lu vc song ong Nai, can phai lu y trc het a iem khao co hoc Doc Chua. Trong hai mua khai quat lien tiep nam 1976 1977, t Doc Chua, chung ta a co mot bo o ong phong phu gom 68 hien vat ong vi nhieu chung loai khac nhau va tap hp khuon uc ong vi 76 tieu ban. ay la so khuon uc ong c tm thay nhieu nhat t trc en nay tren at nc ta. Ve so lng va hnh loai, o ong vung lu vc song ong Nai t oi so vi vung lu vc Song Hong, Song Ma,.nhng lai phong phu hn o ong ven bien duyen hai mien Trung, trong van hoa Sa Huynh. Giao tm c ay la loai giao hnh la hay hnh bup a co than rong, song khong noi cao, mat cat ngang hnh thoi hay hnh bau duc, hong tra can ngan, co mat cat hnh tron. Ca ru va giao ong eu thuoc loai kch thc trung bnh. Bo o trang sc ong cung ngheo nan ve so lng va hnh loai. o trang sc mi ch thay mot vai a iem nh Doc Chua, Suoi Chon. o la loai vong tay co mat cat hnh ban nguyet hay det. o thuy tinh o thuy tinh tm c ay la loai vong tay mat cat hnh tron, ch D, khuyen tai hai au thu, khuyen tai co ba mau, khuyen tai mat cat tam giac va hat chuoi. o thuy tinh c phat hien nhieu trong cac a iem mo chum co o sat nh Phu Hoa, Suoi Chon, Hang Gon, Giong Phet, Giong Ca Vo Nhng di vat ac biet - Qua ong Long Giao V tnh chat ac biet cua phat hien nay nen theo chung toi, can tach rieng bo su tap qua a phat hien vung lu vc song ong Nai (ma chu yeu la bo qua ong Long Giao) thanh mot phan rieng e xem xet.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 28 -
Qua Long Giao co kch thc ln va rat ln, nang, chieu dai toan than bo qua 30 - 70cm, nang 0,8 - 2kg, toan bo hai mat c trang tr van hnh hoc tinh xao, can xng giong het nhau. Hoa van trang tr la hoa van cac ng ch S noi nhau hay oi xng, hoa van cham, khac vach, van hnh tam giacac biet chiec qua mang ky hieu 83 KG-16 phan bang co trang tr mot num tron noi vi 12 tia hnh tam giac. Nhng ngi trc tiep nghien cu nhom qua nay a chia toan bo qua thanh 4 loai vi nhieu kieu khac nhau. Mo tang Loai mo at cac a iem Doc Chua, An Sn, go O Chua, Rach Rng. o la loai mo co huyet, dang gan hnh ch nhat, kch thc trung bnh 1,50m - 3,00m dai, 1,50m - 2,00m rong. Cac mo thng c xep a tang xung quanh, gia co rai gom va a cuc nho, nam trong lp at sau t 1m -1,80m. Phan ln cac mo eu co chon theo hien van, so lng hien vat khong eu nhau. Mo giau co ti hn 30 hien vat, mo ngheo ch co 1,2 hien vat. Nhieu mo phat hien c dau vet xng cot, qua o nhan thay t thi trong t the nam thang, chan tay duoi. Loai hnh mo th hai la mo vo gom. ay la loai mo ma ao quan la nhng chum hay vo bang gom co kch thc ln a phat hien Phu Hoa, Hang Gon, Dau Giay, Suoi Chon.Loai mo nay mi ch thay cac a iem co nien ai muon. Hien vat chon theo c e ben trong vo gom nh giao, ru, kiem, khuyen tai, hat chuoic lam bang sat, a, thuy tinh
III. NIEN AI VA CAC GIAI OAN PHAT TRIEN VAN HOA

Di ch khao co hoc Cau Sat c coi la a iem tieu bieu cho giai oan phat trien sm nhat cua thi ai kim kh vung lu vc song ong Nai. Vet tch vat chat ac trng cho giai oan van hoa nay la s ton tai cua loai ru a co vai kch thc nho va trung bnh vi ty le ln hn han nhng loai hinh cong cu khac, s pho bien loai dao hai ghe eo hoac mai, nhng cong cu mui nhon c che tac t manh tc. o trang sc co loai vong a kch thc nho, mat cat ngang hnh thang. ogom chu yeu c che tac bang ban xoay, mot so c che tao bang tay nhng co trnh o ky thuat cao, kieu dang phong phu, o nung cao, thanh gom mong Cha tm c dau vet kim loai, mo tang cua giai oan nay. Ve nien ai, trc ay, nhieu y kien cho rang Cau Sat thuoc hau ky thi ai a mi. Gan ay, nhieu y kien a khong coi Cau Sat thuoc thi ai a mi hoac cho rang no thuoc giai oan chuyen tiep t a mi sang ong thau. Tuy nhien, can c vao ky thuat che tac o a, ngi Cau Sat a s dung thanh thao cac ky thuat ghe
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 29 -
eo, ca, mai va ban xoay trong che tao gom, co the tng ong vi giai oan Phung Nguyen pha Bac, thuoc pham tru thi ai ong. Hien nay, co ngi cho di ch Suoi Linh cung thuoc giai oan nay, va goi la giai oan Cau Sat - Suoi Linh. Giai oan phat trien tiep sau la Ben o. ay la giai oan co thi gian ton tai kha dai va tap hp nhieu a iem khao co nhat. giai oan nay, nhng cong cu co kch thc ln nh cuoc, mai, cac loai ru vai cung vi kch thc tng oi ln, phat trien rat manh. o trang sc la loai vong hnh a co mat cat hnh tam giac. Noi chung c dan thuoc giai oan nay a tiep thu va phat trien hoan thien truyen thong ky thuat che tac a cua ngi Cau Sat. o gom c che tac hoan tan bang ban xoay gom cac loai bnh, bat, a, kieu dang mieng phong phu vakch thc khac nhauCung cha tm thay hien vat ong giai oan nay. Cac a iem tieu bieu la Ben o, Phc Tan, Hoi Sn, Ngai Thang, ND 11. Nien ai C14 a iem Ben o la 3040 nam, sai so 140 nam cach ngay nay va 3000 nam, sai so 110 nam cach ngay nay. Tiep theo Ben o la giai oan Cu Lao Rua. giai oan nay, a hoan toan vang mat loai dao hai va uc von co mat rat nhieu giai oan Cau Sat va Ben o, loai cong cu co vai kch thc ln va rat ln giam manh va hau nh khong thay loai cuoc, mai. Loai cong cu khong co vai tang len ro ret. o trang sc la loai vong tay mat cat hnh bau duc. Bi gom va doi xe si tm c rat nhieu. Viec tm thay khuon uc ong va ca ru ong Cu Lao Rua a chng to c dan ay a biet luyen kim va che tac kim loai tai cho phuc vu cho i song cua mnh. a iem Go a, Doc Chua lp di co the coi la nhng di tch tieu bieu. Nien ai cua giai oan nay vao khoang na au thien nien ky I trc Cong nguyen. Nhng nien ai C14 cua Doc Chua: 3145 nam, sai so 105 nam va 2990 nam, sai so 105 nam cach ngay nay co the cho ta tham khao. Giai oan phat trien th t cua thi ai kim kh ni ay la giai oan Doc Chua vi cac a iem tieu bieu Long Giao, Suoi Chon va Doc Chua lp tren. giai oan nay loai ru bon t giac chiem u the tuyet oi so vi ru bon co vai. Bi gom va doi xe ch tiep tuc c phat hien vi so lng ln, xuat hien nhieu o gom co kch thc ln vi loai mieng mep uon cong ra ngoai. Ton tai loai vong trang sc mat cat hnh ch D. o ong ac biet phat trien va phong phu ca ve so lng va loai hnh vi cac loai ru, giao, lao, vong trang sc, tng ong vatLoai ru ong ac trng nhat la loai ru can li cong hnh hypebol, mot mat phang, mot mat loi. Bo qua ong o so va ep cung cha ni au co. ay cung la giai oan chung ta co mot su tap khuon uc ong nhieu nhat trong ca nc, chng tch cua mot nghe luyen kim ban a va hoan thien.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 30 -
Ve nien ai, nhng a iem thuoc giai oan nay a bc vao thi ai sat, khoang na sau thien nien ky I trc Cong nguyen, co the tng ng thi ky van hoa ong Sn mien Bac. Co the cac a iem Bng Bac, Bng Thm cung thuoc giai oan nay.
IV. I SONG VAT CHAT VA TINH THAN

Cuoc song Mat o am ac cac di tch trong vung song ong Nai cho thay c dan co ni ay vao thi kim kh a co mot cuoc song kha on nh. Tang van hoa khao co trong cac di tch kha day, nhieu a iem, tham ch rat day. Hien vat phat hien c trong cac a iem phong phu va a dang vi nhieu loai chat lieu: a, ong, sat, gom, xng, thuy tinh Chu nhan cac di tch trong lu vc song ong Nai thi ai kim kh la c dan nong nghiep. Nhan nh nay co can c la to hp nong cu a phat hien c: o la khoi lng rat ln nhng loai ru bon co vai hay t giac, mot tap hp khong t loai dao hai va dao cat kha oc ao va rat nhieu o ng gom co chc nang ro rang. Ho rat thanh thao trong ky thuat o a va gom nen a tao ra c nhng cong cu co hnh dang on nh, can oi, co hieu qua. o gom mong nhng co o ben cao, gom c che tao bang ban xoay, co o nung cao. giai oan Ben o, loai cong cu a co kch thc ln phat trien rat manh, loai hnh cuoc a tm c tm rat nhieu Tuy nhien, trong tat ca cac a iem sm cung nh muon, hau nh khong phat hien c loai cong cu cay von c phat hien rat nhieu trong van hoa ong Sn mien Bac cung nhng chiec nhp co cau tao li kieu rang liem. Tat ca nhng ly do o cho thay nen nong nghiep ni ay thi tien s la mot nen nong nghiep dung cuoc nhng a vao trnh o cao. Phng thc hoat ong kinh te quan trong khac la khai thac, trong o san bat gi v tr ac biet, nhat la giai oan sm. cac a iem a phat hien nhieu than tro vi xng rang ong vat ln nho nh bo rng, ham ln rng, rang te giac, mai rua, xng ca. Rat t xng rang ong vat nuoi (ch mi co xng cho nha, ln nha) cho thay chan nuoi cha phat trien manh e co the vn tr thanh mot hoat ong kinh te chnh cua i song. Trong cac giai oan phat trien muon hn, ben canh nen nong nghiep dung cuoc van gi vai tro chu ao, xuat hien cac nghe thu cong mang tnh chat chuyen hoa ro ret ma ien hnh la cac cong xng che tac Suoi Linh, oi Phong Khong, My Loc, Bng Bac, Doc Chua
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 31 -
My Loc, mot cong xng che tac cong cu a, c coi la mot trong nhng iem quan trong nhat ong Nam A. a iem oi Phong Khong c ghi nhan la xng chuyen san xuat vong tay a. Nghien cu bo o a va tap hp khuon uc ong Bng Bac, chung toi a coi ay khong ch la mot xng che tac o trang sc a ma con la ni chuyen san xuat khuon uc ong cung cap cho nhieu ni, nh Doc Chua. Viec phat hien an a Bnh a vi nhng dau tch che tac tai cho cho thay co mot nghe thu cong san xuat loai nhac cu nay. Vet tch nay con thay ca Go Me, a Kai.a iem Ben o, ngoai tnh chat di ch, ay con co the goi la mot kho bi gom. Doc Chua, ngoai bo khuon uc ong cha au sanh c, con phat hien c mot khoi lng doi xe si cung vao loai nhieu nhat t trc en nay la mot chng lieu het sc quan trong e khang nh s ton tai chac chan cua nghe thu cong det vai ni ay. S co mat cua loai hnh qua can Doc Chua va nhieu ni khac la t lieu quan trong e nhan biet ve mot nen thng nghiep ni ay. Nh vay, ong Nam Bo thi tien s qua nhng chng c khao co hoc t long at ni ay cho thay, mac du khong co nhng su tap li cay ong thau ln nh Co Loa (Ha Noi), chng tch cua mot nen nong nghiep dung sc keo vao thi van hoa ong Sn, cung nh khong co bo o ong phong phu vi nhng trong thap, tho, dao gam, ru xeonhng san pham cua mot nghe luyen kim ong rc r va hoan thien, nhng vi s co mat cua mot khoi lng het sc ln nhng cong cu a, cua bo khuon uc ong nhieu vao loai nhat Viet Nam, va Nam ong Dng, cua nhng xng che tac a lna cho thay s ton tai cua mot nen nong nghiep dung cuoc trnh o cao. S co mat cua nhieu nganh thu cong nghiep: che tac a, det vai, lam gom, che tac thuy tinh khong han ch gi v tr phu tr cho nong nghiep. Nhng dau hieu o cho thay, vao thi ai kim kh, ni ay a co mot s phan cong chuyen hoa mot trnh o nhat nh. e che tac nhng bo khuon uc nh Doc Chua, Bng Bac, e che tac nhng bo an a Bnh a, a Kairo rang phai can ti oi ngu nhng th thu cong lanh nghe co ky thuat cao vi nhng trang thiet b ky thuat bao am cho cong viec san xuat. Va do o, cung khong loai tr kha nang oi ngu th thu cong nay a tach khoi hoac hoan toan, hoac mot phan, cac hoat ong nong nghiep. e khang nh van e nay con can phai c nghien cu tren c s cac cuoc khai quat khao co hoc vi pham vi rong ln. Qua tm hieu bo o ong vung lu vu song ong Nai vi nhng ac trng ky thuat co the thay ro rang mac du co nhieu bong dang cua o ong ong Sn nhng ve c ban, o ong ni ay van mang nhieu net rieng tieu bieu cho mot nen van hoa ong thau - sat sm vung nay thi tien s.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 32 -
CHNG III: VAI NET AC TRNG HAU KY A MI S KY KIM KH NAM TAY NGUYEN
Nam Tay nguyen gom hai tnh ac Lac va Lam ong. Ve c ban tng ng vi cac vung a ly: Nui thap Ch jiu, Cao nguyen Buon Me Thuot, Cao nguyen Mrac, Ban hnh nguyen La Sup, Trung Krong Pach- Lac( Thuoc phan nam khu a ly ac Lac Bnh Phu); cac vung: Nui trung bnh Ch Yang Sin, Cao nguyen ac Nong, Cao nguyen Di Linh, Nui thap Di Linh, oi Cat Tien (thuoc khu cc Nam Trung Bo)
I. AC TRNG DI TCH
1. ac trng phan bo di tch
Trong so cac vung a ly o, khao co hoc tm thay dau vet hau ky a mi s ky kim kh tm thay 19 a iem 5 vung a ly sau: Vung cao nguyen Buon Me Thuat (con goi la cao nguyen ac Lac), ban bnh nguyen Ia Sup, trung Krong Pach Lac. Cao nguyen ac Nong va vung oi Cat Tien. + Tai vung cao nguyen Buon Me Thuat a phat hien 2 a iem: Ea HLeo va Ea Kao. Dien tch cua vung nay rong khoang 3667 km2, giap vi cao nguyen ac Nong va ban bnh nguyen Ia Sup pha tay. ay la vung cao nguyen basalte tre, t b chia cat, gn song. o cao trung bnh 500 600m, hi thoai dan t bac xuong nam va t tay sang ong. - a iem EaHLeo, nam gan quoc lo 14, xa EaHLeo, huyen EaHLeo, giap vi huyen Ayunpa cua tnh Gia Lai, ni au cua cac nhanh suoi o vao song Ba. Di ch do Nguyen Khac S va Vo quy xac minh au nam 2000. Tang van hoa mong, b xao tron nghiem trong. Tai ay a tm thay 1 manh tc va 7 ru bon a mai toan than (2 ru vai xuoi, 3 ru vai ngang, 1ru t giac va 1 bon hnh rang trau) - a iem Ea Kao, th xa Buon Ma Thuat do can bo Bao tang thu lm c tren mat gom 13 hien vat a va 3 e o gom. Trc o, can bo Bao tang Lch s Viet Nam tai thanh pho Ho Ch Minh a tiep can di tch nay va thu lm c kha nhieu o gom, song cha co thong bao chi tiet. Tai ay a thu thap c 13 hen vat a, chu yeu la ru khong co vai cung vi mot so o gom. - Tai vung ban bnh nguyen Ia Sup a phat hien 1 a iem Ia Rop, huyen Ia Sup. ay la vung a hnh thuoc dang ong bang boc mon vi oi nui sot ln song, o cao tuyet oi ch at 300 200m, co le la mot trong nhng vung thap nhat cua Nam Tay Nguyen.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 33 -
a iem Ia Rop, huyen Ia Sup c phat hien au nam 2000, trong khi ao at lam vn, dan a phng a thu c 2 cuoc co vai, cuoc a dang phac vat, cha mai. Cuoc lam t a phtanite, mau trang uc; co vai xuoi, than hnh ch nhat, mong, mat bung gan phang, mat lng hi cong khum, toan than co vet ghe nho, cha c mai. Mat bo doc hnh ch V hi vat ve mat trong, mat cat ngang gan hnh thang ay cong loi. Nhn chung, cuoc c che tac vi ky thuat ghe kha hoan thien. Tren ra li co nhieu vet ghe nho tu chnh tao ra li mong va sac. Kch thc 1 chiec than dai 12,6 cm, li dai 9 cm, li rong 6,8 cm, vai rong 6 cm, than dai 1,7 cm, chuoi dai 3,6 cm, rong 2,2 cm, day 1,6 cm; chiec con lai than dai 12,5 cm, li dai 9,5 cm, li rong 6,8 cm, vai rong 6 cm, than dai 1,8 cm, chuoi dai 3,8 cm, rong 2,5 cm, day 1,7 cm. + Tai vung cao nguyen ac Nong a phat hien 10 a iem khao co. Vung cao nguyen ac Nong nam sn tay cua day Trng Sn Nam, pha bac giap vi vung Ia Sup, pha ong va ong nam giap vung nui thap Ch Yang Sn, co dien tch 3820m2. a hnh vung nay la cao nguyen basalte b xam thc chia cat manh, phan ln dien tch cua vung co o cao tuyet oi trung bnh t 700 800 m. ay la mot trong nhng vung co a hnh cao nhat Nam tay Nguyen . 1. a iem oi ch (Go Ch), nam th tran Kien c, huyen ac Rlap, cach thanh pho Ban Me Thuat 180 km ne pha tay nam, cach quoc lo so 14 t Sai Gon i Ban Ma Thuat 1 km ve pha bac. Di ch c phat hien 1987, dan a phng a su tam c 32 hien vat a, 1 hien vat gom. 2. a iem oi Nghia Trang, cach di tch Go Ch khoang 1 km theo ng chim bay ve pha bac. Di tch phan bo tren phan gan nh qua oi, ni quy hoach xay dng Ngha Trang liet sy cua huyen ac Rlap (mi tach ra t huyen ac Nong nam 1985). Do vay hau nh toan bo di tch a b san ui e lam Ngha Trang liet sy. Tai ay tham sat 4m2 va khai quat 30 m2, co tang van hoa mong, thu c o a va o gom. 3. Vn ca phe nha ong Pham Kien, cach oi Ngha Trang khoang 900 m ve pha bac. Tai ay a ao mot ho tham sat vi dien tch 2 m2 thu c 2 ban mai va mot so manh gom ve chat lieu, mau sac va hoa van giong gom oi Ngha Trang. 4. Vn nha ong Hoang Van ang ben trai con ng t th tran xuong xa Chau Giang, cach di ch oi Ngha Trang hn 1km ve pha ong bac. Di tch nam o cao khoang 20m so vi mc nc suoi ve mua kho, tang van hoa gan nh a b pha huy, ch con nhat c mot so manh gom. 5. Vn nha ong Hoan, cach vn nha anh ang khoang 200m. Tang van hoa ay cung b pha huy, ch nhat c mot so manh gom.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 34 -
6. Vn nha anh Nguyen Van Hoa, cach vn nha anh Hoan 450 m, ho tham sat cho thay tang van hoa a b pha hoai gan het, thu c 3 ban mai va mot so manh gom. 7. Vn nha anh Quyet, cach vn nha anh Hoan hn 200m. Tai ay ch thu c mot so manh gom, tang van hoa a b pha hoai het. 8. Vn nha ong Phu, cach vn nha anh Hoa gan 200m, di tch cung a b pha huy het bi may ui san oi lam vn, ch con nhat c mot so manh gom. 9. Vn nha ong Khoan, cach tru s Uy ban Nhan dan huyen ac Rlap cach di ch oi Ngha Trang khoang 1,2 km ve pha ong. Nam 1994 , khi ao ho lam vn ong Khoan a phat hien c 3 ru t giac bang a phtanit , 5 phac vat ru t giac. Mot ho tham sat m cach ho ao cua ong Khoan 50 m cung ch thu c mot vai manh gom, tang van hoa a b pha huy het. 10. a iem raisi b song Mado, gan buon raisi, tren iem cao 510 520m.Buon raisi thuoc xa 10, huen 5 (trc 1975), nay thuoc huyen ac Rlap. Nam 1974, can bo Vien Khao co hoc ao tham sat. Tang van hoa nam o sau 0,8 1,3m, a thu c 1 cuoc a , 2 dam a, 1 ru vai xuoi, 1 ban mai, 45 manh gom va mot so manh a nguyen lieu. Di vat ang chu y nhat la 1 chiec cuoc chim va 2 dam a. Ngoai 10 a iem noi tren, trong vung a ly nay con phat hien le te nhieu o a, ang chu y la cac su tap sau: - Su tap Quang Trc Quang Tan gom 15 hien vat a ; - Su tap ac Nang, huyen Krong No gom 18 cuoc hnh thang. - Su tap ak Ton, xa Thng Xuan, huyen ac Nong gom 4 hien vat a (1 vien a ghe tron co lo thung gia, 2 bon t giac va 1 bon co vai). Vi 10 a iem va mot so su tap noi tren cho thay, vung a ly cao nguyen ac Nong la ni tap trung cao nhat cac di tch hau ky a mi s ky kim kh Nam Tay Nguyen. Trong o xung quanh th tran ac RLap, trong dien tch khoang 4 km2 (moi chieu 2 km) la ni tap trung nhat. + Tai vung trung Krong Pak Lac a phat hien 5 a iem. Vung trung Krong Pak Lac, nam kep gia cao nguyen Buon Ma Thuat va day nui Ch Yang Sin; co be mat san bang co, kieu a hnh ong bang tch tu boc mon vi am ho va oi sot. Do hoat ong cua song Krong Ana va song Krong Kno nen be mat a hnh vung nay tng oi bang phang, o cao trung bnh 400 500m. Kh hau hi kho hn cac vung khac. He thong song suoi tha, co ho nc ln (ho Lak rong 876 km2). Cac phat hien di tch va di vat au ky a mi huyen Krong Ana, huyen Lac gom : 1. a iem Quang ien, huyen Krong Ana, dan lam vn phat hien mot so ru a. Thang 4 1991, Nguyen Th Mai su tap them ay mot so ru bon a.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 35 -
Nam 1993, can bo Vien Khao co a ao tham sat a iem nay va thu thap tren mat c mot so di vat ac trng cho hau ky a mi. Di tch hau nh a b pha huy hoan toan do qua trnh canh tac, sau ui vn e trong cay. Trong cac ho tham sat, tang van hoa day khoang 5 cm 10cm, a b xao tron. 2. a iem Buon Triet, canh Ho Lac, thuoc huyen lac, cach th xa Buon Me Thuat 50 km ve pha ong nam, giap vi tnh Lam ong la mot di ch khao co hoc quan trong. Cuon nam 1978, trong luc canh tac, dan a phng a thu nhat c nhieu ru bon a va thong bao cho Bao tang ac Lac. Nam 1991, can bo Bao tang ac Lac a ti ieu tra vung nay, m mot ho tham sat va a thu thap c mot so hien vat a cung o gom. 3. Cuoi nam 1993, can bo Vien Khao co hoc va Bao tang ac Lac a ao mot ho tham sat co dien tch 2m2 tai vn nha ong Tr, xa Buon Triet. Trong ho ao a tm thay mot chiec cuoc a, 2 ru bon co vai, 2 mo vo gom c chon up mieng vao nhau, 2 hien vat gom chan cao a b v va nhieu manh gom. Ngoai ra con thu thap c trong nhan dan . Thu thap trong khu di tch c 7 ru bon mai toan than (1 bon co vai, 1 bon hnh rang trau va 5 ru bon t giac. Thang 12 1994, Vien Khao co hoc va bao tang ac Lac a khai quat di ch Buon Triet. Ho khai quat canh ho tham sat, thu c 2 ru co vai, 2 phac vat ru, 3 doi xe ch va 1187 manh gom. a iem Buon Duc on, xa Ngang Tao, cach a im Buon Triet khoang 17 km ve pha ong nam, vao cuon nam 1997, anh Ma Din Tc Y No Lc a phat hien 2 cuoc a, 3 ru t giac va mot ban mai trong mot ho ao lay nc, o sau 1,3 m so vi mat vn hien nay. Chung toi a ti kiem tra , nhng khong tm thay dau vet tang van hoa trong ho ai nay. M rong khu vc tm kiem, chung toi phat hien mot so manh gom van thng va van chai tren mat vn. Mot ho tham sat 2m2 c m cho thay, tang van hoa a b xao tron va b pha huy hau het. 4. a iem Ea Ga, xa C Ni, Huyen Ea Ka. Thang 4 - 2000, khi ao at trong vn ca phe, ti o sau 1m, ong Ama Thi a tm thay mot so cuoc a trong vung at en. Tin nay c bao ve Phong Van hoa huyen, roi ve Bao tang tnh. Thang 5 2000, can bo Vien Khao co hoc tr lai di tch nay, nhng dan a ao pha di tch e tm hien vat. Tai ay hien con 7 cuoc va 1 ban mai nam sau di 1m, tap trung vao goc ong nam cua ho at en. Dien tch vung at mau en kha rong, co hnh gan bau duc, chieu dai ti 4m, chieu rong 3,5 m. Nhng ngi khao sat cho rang, ay khong phai la di tch mo hoac c tru. Ho at en nay co the lien quan en viec cat tr dang nha kho, khong loai tr kha nang la vet tch nha phong ho cua cac bo lac co. Can tiep tuc ao rong trong khu vc nay.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 36 -
5. a iem Xuan Phu, huyen Ea Kar do can bo Vien Khao co hoc va Bao tang ac Lac di s chu tr cua TS Vu The Long xac minh thang 8 2000. Di ch rong gan 10.000m2, cha tm thay tang van hoa va o gom. Ch trong thi gian rat ngan, oan a thu c 8 phac vat ru co vai, 140 manh tc, 11 hach a , 5 ban mai. Tr 5 ban mai bang sa thach, so con lai eu la a la. Nhng hien vat nay nhat c tren mat at do dan ao xi lam vn. ay la mot di ch xng che tac ru a vi quy mo ln ac Lac. + Tai vung oi Cat Tien a phat hien c 1 a iem Phu My, ven b ta ngan thng lu song ong Nai thuoc huyen cat Tien, cach trung tam huyen l Cat Tien hn 1km. Di ch c can bo Vien Khao co hoc va Bao tang Lam ong ao tham sat nam 1996 va khai quat vao nam 1998. Hai ho khai quat eu trong vn nha ong Tran nh Kha vi tong dien tch 97m2 (ho I rong 63m2, ho II rong 35 m2). Hai ho cach nhau 4.4 m. Trong qua trnh khai quat do b re cay da an ra qua nhieu khong the khai quat sau c nen dien tch khai quat ho II ch con 28m2. Tang van hoa day trung bnh 20 25 cm, trong o tm thay 16 hien vat a va 116 hien vat at nung. T nhng iem trnh bay tren co the ch ra mot so ac trng chnh ve dien phan bo cac di tch hau ky a mi s ky kim kh Nam Tay Nguyen nh sau: - Cac a iem khao co hau ky a mi s ky kim kh Nam Tay Nguyen phan bo rai rac mot so vung a ly vi mat o khong eu: Cao nguyen Buon Me Thuat (2 a iem), Ban bnh nguyen Ia Sup (1 a iem), Trung Krong Pak Lac (5 a iem), cao nguyen ak Nong (10 a iem) va oi Cat Tien (1 a iem). Trong o, Cao nguyen ak Nong va Trung Krong Pak Lac la ni tap trung cao nhat. - Cac di tch hau ky a mi s ky kim kh Nam Tay Nguyen phan bo cach cac song suoi, chu yeu thuoc he thong cac song o nc ve pha tay hoac canh ho ln - Ho Lac. Ngoai di ch Phu My (Lam ong) thuoc he thong song ong Nai ra so con lai eu thuoc he thong cac song o nc sang Campuchia.
2. ac trng mo tang
Cho en nay trong cac a iem hau ky a mi - s ky kim kh Nam Tay Nguyen duy nhat tm thay mo noi vo up nhau trong ho tham sat buon Triet vao nam 1993. Tai ay trong vn nha ong Tan, mot doi at nam lien ke ben ho Lac trong ho tham sat vi dien tch 2m x 2m c m theo hng Bac Nam, sau khi ao qua tang van hoa vi o day trung bnh 0,3m -0,4m chung toi thay xuat hien mot phan
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 37 -
pha Bac cua ho tham sat co mot vet at mau xam hi en. Tiep tuc ao ho at mau xam en nay chung toi a tm thay hai mo noi vo up nhau cung mot so hien vat chon theo ngoai hai chiec vo. Ca 2 chiec vo eu a b v, chung ch gi nguyen c hnh dang khi con ang nam trong at va c chon nghieng khoang 15o so vi mat bang. Hai chiec vo eu co mau xam hong, gom mong. Mot chiec co ng knh mieng 30cm, chiec con lai ng knh mieng la 32cm. Trong ca hai chiec vo khong co xng, rang, dau vet than tro cung hien vat chon theo. Trong ho at mau xam en ben canh 2 chiec vo chung toi con tm c 1 chiec ru co vai va 2 hai chiec cuoc co vai. Ca 2 chiec cuoc co vai eu la loai vai vuong, c che tac t a badan. Chiec cuoc mang ky hieu 93BTTS1 co chiec dai o c 20,5cm; rong li 6,0cm; rong vai 5,2cm; rong chu 2,3cm; day 2,2cm, mat cat ngang hnh gan ch nhat, la mot chiec cuoc kh dep. Ho at tm thay mo noi vo nam o sau 0,6m va an sau vao sinh tho o sau 1,05m. Nh tren a biet cho en nay ca khu vc nam Tay nguyen ch mi tm thay 2 mo noi vo up nhau di ch buon Triet, bi vay viec khai quat mot ac trng ve mo tang khu vc nam Tay Nguyen la ieu rat kho khan. Qua so sanh, oi chieu mo noi vo di ch buon Triet vi mo noi vo cac di ch Lung Leng, Tron Dom khu vc Bac Tay Nguyen chung toi thay rang chung co nhng mat tng oi giong nhau: Cac mo vo up nhau eu nam trong cac ho at xam en lp sm cua tang van hoa va eu an sau vao sinh tho. ay la lp tm thay ru, cuoc co vai thuoc giai oan sm.
II. AC TRNG DI VAT

1. Gii thieu khai quat cac su tap khai quat
e tm hieu ac trng di vat a va gom cua cac di ch hau ky a mi - s ky kim kh nam Tay Nguyen, chung toi xin gii thieu khai quat cac su tap khu vc nay. Chung toi chu yeu da vao to hp hien vat o a va o gom trong 3 di ch a khai quat la Ngha Trang, Buon Triet va Phu My; ong thi gii thieu them mot so su tap hien vat tieu bieu t cac a iem khac do tham sat hoac su tap nhat co a ch ro rang. Trc het xin gii thieu s bo 3 su tap hien vat do khai quat: - Su tap hien vat oi Ngha Trang
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 38 -
Trong ho tham sat 4m2 a thu c 28 manh gom, 15 manh tc, 1 ban mai. Trong t nay con thu lm c: 5 ru t giac, 4 manh ban mai a b lo ra trong qua trnh san ui. Trong ho khai quat thu c: 2 ru t giac, 1 phac vat ru t giac, 3 manh vong, 25 ban mai va 3.241 manh gom. Ca 2 chiec ru t giac eu c lam t a badan, chiec ky hieu 95 rL H1- 01, tren mot mat van con nhng vet ghe eo cha c mai het: than dai 5,7cm, rong li 2,9cm, rong oc 1,4cm, day 2cm. Trong so 25 ban mai co 1 chiec ban mai ranh, mang ky hieu 95rL H1 - 09; so con lai eu la loai ban mai co vet mai phang hoac hi lom. Tat ca ban mai eu c lam t a cat co hat tho tng oi mn. Phan ln co kch thc nho va mong. Nhng chiec ban mai thu c oi Ngha Trang khac vi nhng chiec ban mai khu vc Gia Lai - Kon Tum. Tai cac a iem Bien Ho, Lung Leng so lng ban mai thu c t hn, kch thc nho hn. Ban mai ay eu co kch thc ln hn, chung c che tac t loai a co o cng va hat mn hn nhieu va eu la loai ban mai lom. Ca ba manh vong thu c oi Ngha Trang eu co thiet dien cat ngang hnh tam giac nh nhng manh vong Go Cho. Gom a iem oi Ngha Trang chu yeu la loai gom mong: 2.760 manh tren tong so 3.241 manh gom ca ho khai quat, chiem 85,15%. Can c vao mau sac cua gom chung c chia thanh may loai sau: Gom nau hong: 1.872 manh, chiem 57,75%. Gom nau xam: 834 manh, chiem 25,73%. Gom xam hong: 715 manh, chiem 16,50%. Gom c lam t at set pha cat va mot t ba thc vat. Xng gom co mau nau en lan nhng hat nau xam trang, gom tng oi mn va cng. Trong tong so 3.241 manh gom co: 430 manh gom van thng tho, chiem 13,26% 202 manh gom van thng mn, chiem 6,23% 90 manh gom van chai, chiem 2,77% 14 manh gom van cham giai, chiem 0,43% 28 manh gom van in vo so, chiem 0,86% 12 manh gom van khac vach, chiem 0,37% So lng manh gom trang tr van cham giai, khac vach, in vo so chiem ty le rat nho. Chung c trang tr thanh hang thang tren co cua o gom, hoac c cham
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 39 -
trong khuong cua nhng ng khac vach giong nh gom Phung Nguyen. Van khac vach c trang tr ket hp vi van cham giai tao thanh nhng o an ep. So lng manh mieng thu c 324 manh, trong o: Mieng loe la 213 manh, chiem 65,74% tong so manh mieng; mieng khum 91 manh, chiem 28,08% va loai mieng gan ng 20 manh, chiem 6,17%. Tong so co 82 manh e, gom loai e choai chan cao va e thap. T ket qua tham sat nam 1993 va khai quat nam 1995 cho thay di tch oi Ngha Trang va la ni c tru, va la ni che tac cong cu, mot di ch xng. - Su tap hien vat Buon Triet Di ch Buon Triet c ao mot ho tham sat co dien tch 2m2 vao nam 1993. Trong ho ao tm thay 1cuoc a, 2 ru bon co vai, 2 mo vo gom c chon up mieng vao nhau, 2 hien vat gom chan cao a b v va nhieu manh gom. Ngoai ra con thu thap trong khu di tch c 7 ru bon mai toan than (1 bon co vai, 1 bon hnh rang trau va 5 ru bon t giac). Ho khai quat mo trum len ho tham sat cua nam 1993 vi dien tch 80m2. Trong ho khai quat ch thu c: 1 ru co vai; 1 ru co vai li nhon; 1 cuoc t giac (a b gay phan chuoi); 3 doi xe ch va 1184 manh gom. Chiec ru co vai li nhon mang ky hieu 94BT.4 co the c che tac t mot chiec cuoc co vai kch thc ln a b gay phan li. Kch thc cua hien vat o c la: dai 10,1cm; rong chuoi 3,2cm; dai chuoi 3,7cm; day 2,0cm. Trong 3 chiec doi xe chi, hai chiec co tiet dien na hnh cau kep hp vi non cut. Gom Buon Triet co mau nau hong, xng gom mau xam en, o nung tng oi cao. Trong tong so 1184 manh gom thu c trong ho khai quat co 87 manh c trang tr van chai, chiem ty le 7,34%; 52 manh van thng chiem t le 4,38%; 22 manh van song chiem t le 1,85%; 11 manh van khac vach chiem t le 0,92%; 7 manh van cham rai chiem t le 0,59%. Cac loai van nay thng ket hp vi nhau thanh o an tng oi ep. So manh mieng thu c la 25 manh va 8 manh e.. Loai hnh mieng vi 2 loai: mieng loe va mieng khum. - Su tap hien vat Phu My Mot phat hien khao co hoc ang chu y Lam ong la di tch Phu My huyen Cat Tien vao nam 1996. Tai ay, can bo Vien Khao co hoc va Bao tang Lam
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 40 -
ong a ao tham sat, xac nhan di ch co tang van hoa cha hien vat a va gom thuoc thi ai kim kh. Cuoi nam 1998, Vien Khao co hoc va Bao tang Lam ong a tien hanh khai quat a iem Phu My. Di tch Phu My nam ven b ta ngan thng lu song ong Nai thuoc huyen Cat Tien, cach trung tam huyen l Cat Tien hn 1km. - o a: 16 tieu ban gom: Khuon uc ong: 9 chiec (1 chiec loai nhieu mang va 8 chiec 2 mang). Khuon nhieu mang ky hieu 98 PM H2 L1- 4(HV3), lam bang a sa thach hai ben khuon co hnh mau vat lom vao, o la vat co mui (hay goc) nhon. Khuon co hnh gan ch nhat, chieu dai con lai 5,5cm, chieu rong 6,5cm, day 2,4cm. Khuon hai mang tm c 8 chiec. Chiec ky hieu 98 PM H2 L16 lam t a cat, co dang mot na hnh tru bo doc, chieu dai 13,3cm, rong 6,5cm, day 2,3cm, vat uc la 1 chiec ru co 2 canh eu cong lom, oc tng oi phang. Phan oc ru co trang tr mot con chon, hai ben goc co hoa van gan vong tron, co ng xuyen gia la mui nhon la goc ru. ac biet ngi xa tao ra au rot cung la au ngot phan ra cua li ru. Ban mai: 4 chiec, ien hnh la chiec ky hieu 18 PM H1L1 - 30, bang a cat, nhieu vet s dung, vet mai hi lom, kch thc dai 10,4cm, rong 8,2cm, day 2,2cm. Ru a: 2 chiec eu trong ho I. Chiec th nhat, ru t giac, ky hieu 48 PM H1L121 co mau xam xanh, c che tac t a badan, mot mat c mai nhan, mat kia mot ra canh b v, phan oc va ra canh kia b v mot mieng ln. Ru dai 8,0cm, rong 3,9cm, day 2,6cm. Chay: 1 chiec, ky hieu 98 PM H1L2 - 46, lam t a cuoi, mot au a b v, chay co hnh tru, thuon dan ve mot pha, chay dai 7,5cm, day 3,7cm. o gom: 116 hien vat vi cac loai: Ban ap: 95 chiec, chiem 81,7% tong so hien vat gom. Ban ap gom co chung mot dang hnh, o la hnh chop cut dai phan tay cam, pha di be ra nh chiec banh day, au phan pha tay cam thng co lo. Toan bo cac hien vat eu khong c trang tr hoa van. Chiec ban ap mang ky hieu 98 PM L1 - 32 con nguyen ven, tay cam hnh chop cut dai, pha di loe ra nh hnh non, co xuyen lo phan gia tay cam. Khong trang tr hoa van, gom tho mau o. Kch thc dai 9,0cm ng knh ln nhat 6,5cm. Doi xe ch: 11 chiec ( ho I co 10 chiec). Doi xe ch eu cung mot loai hnh chop cut vi cac o cao khac nhau, tat ca eu khong c trang tr hoa van.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 41 -
Chiec doi xe ch mang ky hieu 98 PM H1 L2 - 109 c lam bang at nung pha nhieu cat, mau hong nhat co hnh chop cut ay phang, co lo xuyen tam. ng knh tren 2,0cm, ng knh di 3,2cm, cao 1,1cm. Chiec ky hieu 98 PM H1 L1 - 15 co mau hong nhat, hnh chop cut co lo xuyen tam; ng knh tren 2,4cm; ng knh di 3,0cm; cao 2,1cm. Con dau: 1 chiec, c lam bang at nung pha nhieu cat mau hong xam, co dang na hnh cau, mat di gan phang, tron c trang tr hoa van hnh xoan oc tron. ng knh ln nhat 2,5cm, cao1,7cm. Bat: 1 chiec, ky hieu 98 PM H1 L2 - 45 con nguyen ven, co mau nau hi o, lam bang gom tho pha nhieu cat, bat co mieng loe rong; ng knh mieng 19cm; cao 6,9cm. Hien vat gom hnh sng bo: 1 chiec ky hieu 98 PM H1 L2 (cha ro cong dung) lam t gom tho co mau xam nhat, hnh dang hi giong sng bo ben trong rong, au gan nhon. Than dai 2,5cm; ng knh ln nhat 4,2cm; ng kinh lo 1,3cm. Nghien gom: 1 chiec ky hieu 98 PM L1 H2 - 112 co mau vang sam, ng knh 4,2cm, ng knh lo 2,0cm, cao 2,7cm. Bi gom: 2 vien, chiec ky hieu 98 PM H1 L2 - 113 co mau hong nhat, lam bang at nung pha nhieu cat, ng knh 2,2cm. Ngoai so hien vat tren ay, hai ho khai quat con thu c 28.850 manh gom. Nhng ngi khai quat cho rang, di tch Phu My co nien ai vao khoang tren di 3000 nam cach ngay nay, tng ng vi cac di tch Cai Lung, Cai Van phan bo ha lu song ong Nai.
2. Cac su tap khac Nam Tay Nguyen

- Su tap o a a iem Ea HLeo co 7 ru bon a. - Su tap hien vat Ea Kao, thanh pho Buon Me Thuat gom 3 hien vat gom va 13 hien vat a. 3 o gom co chan e cua o ng chan cao, kch thc va hnh dang khac nhau nhng ve chat lieu va ky thuat che tac giong nhau. o la loai gom at set, pha cat, hat tng oi tho, o nung kha cao, cng, mau nau o, khong trang tr hoa van. o a co 13 tieu ban, gom 6 ru nguyen ven, 3 manh ru, 1 hon ghe, 2 ban mai, 6 chiec ru dang phac vat ru t giac hoac hnh hanh nhan, vet ghe nho va eu, co mot vai chiec c mai, tat ca lam t a ba dan mau xanh sam, mat ngoai t nhieu b phong hoa, ky thuat che tao khong c trau truot, tinh sao lam. Kch thc tng oi ln.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 42 -
- Su tap hien vat oi Ch, th tran ac Rlap, thuoc cao nguyen ac Nong. Nam 1987, anh Pham Van Hai a thu nhap Go Ch do may ui tien san qua oi c 5 phac vat ru, 21 chiec ru bon a, 5 manh vong trang sc, 1 chiec ban ap vo cay; 1doi xe si bang gom hnh banh xe co xuyen lo. Can bo Vien Khao co va Bao tang ac Lac a phan loai su tap nay. - Cuoc co vai: 1 chiec, c lam t a badan co mau xam nhat, vai xuoi c mai nhan toan than, ra co vet me do qua trnh s dung. Cuoc dai 27cm, rong li 6,6cm, rong chuoi 30cm, rong vai 4,8cm, dai chuoi 6,0cm, day chuoi 2,0cm. - Ban ap khac ranh, co ky hieu 87 GC - 11 c lam t a cat hat tng oi mn. Cac ranh cua ban ap c tao hai mat ben co dien hep hn so vi hai mat kia. 2 mat rong khong c tao ranh co hai vet lom xuong theo chieu doc. Thiet dien ngang cua ban ap co hnh ch nhat vi 1 goc hi khuyet. Kch thc: dai 9,3cm, rong 5,1cm, day 4,3cm. Hnh dang va kch thc chiec ban ap nay giong loai ban ap khac ranh trong di ch Phung Nguyen. - Hien vat hnh banh xe co lo thung gia, ky hieu 87 GC 31, lam t a badan, mau xam hi en; ng knh ngoai 9,6cm, ng knh lo 2cm, than day 4cm. - Vong tay: 5 manh, eu c che tac t a badan, mau xam hi xanh, mat cat ngang hnh tam giac. - Ru t giac: 12 chiec, chiem 50% su tap ru bon. Ru t giac thng co tiet dien ngang than hnh gan ch nhat, chuoi nho hn li, vi chieu dai tap trung trong khoang t 7,5cm en 9,5cm, eu c lam bang a badan vi ky thuat che tac khong that la hoan hao. - Ru co vai Go Ch co 8 chiec, trong o 6 chiec vai xuoi, 2 chiec vai ngang. Chiec mang ky hieu 87 GC - 23 thuoc vai xuoi, che tac t a badan, co mau xam nhat, li co vet me, kch thc than dai 67cm, li rong 4,2cm, chuoi rong 2,2cm, vai rong 3,8cm, chuoi dai 2,0cm, than day 1,2cm. Ru co vai ngang ky hieu 87 GC - 10 co phan chuoi dai gan gap oi phan than, c lam t a badan, mau xanh nau; than dai 5,0cm, than day 1,8cm, chuoi dai 3,2cm, chuoi rong 3,9cm, chuoi day 1,7cm. - Ru hnh tam giac: 4 chiec, chuoi hep, li xoe rong, eu lam t a badan, tren than co vet mai nhng con dau ghe eo. Chiec mang ky hieu 87 GC - 8 co chuoi rat nho, li xoe rong, than day, c che tac t a badan, doc than ru van con vet ghe cha c mai het. Ru dai 8,8cm, rong li 3,7cm, rong chuoi 0,9cm, day 1,8cm. Chiec ky hieu 87GC - 13, ra li co vet me do s dung, doc than con vet ghe cha mai het. Kch thc than dai 7,0cm, rong li 3,3cm, rong chuoi 1,4cm, day 1,7cm. - Su tap ac Min, th tran ac RLap, gan bien gii Viet Campuchia.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 43 -
Su tap co 8 ru bon cha hoan thien, 7 ru bon mai toan than (ru t giac va bon rang trau) - Su tap hien vat a Quang Trc, Quang Tan. Gom 3 ru t giac, 4 bon rang trau, 8 ru, bon co vai. Ve nguyen lieu va ky thuat che tac ca 3 chiec ru t giac Quang Trc eu rat giong vi nhng chiec ru t giac tm c vn nha ong Khoan. Chung eu c che tac t a phtanit, c mai chu yeu phan li, tren than con rat nhieu vet ghe. Mot trong 3 chiec nay la chiec ru mang ky hieu BTL 601.38 KC91 co mau xam trang, li co vet me do s dung va c mai, con lai hau nh toan bo phan than ru van con vet ghe eo. Kch thc: Than dai 10,6cm, rong li 4,7cm, rong chuoi 2,8cm, day 1,2cm. Bon bon rang trau eu con kha nguyen ven, c che tac t a phtanit. Chiec mang ky hieu BTL 604/41. KC 91 co mau xam nhat, mai nhan toan than, vai rat xuoi. Kch thc: than dai 6,6cm, rong li 4,0cm, rong vai 3,7cm, dai chuoi 3,3cm, rong chuoi 2,2cm. Tam ru, bon co vai Quang Trc, Quang Tan eu c che tac t a phtanit. Trong o 4 chiec co ky hieu: BTL 615/52. KC91, BTL 614/51 KC91, BTL 613/49 KC91 con mang vet ghe hau nh tren toan than, nhng ra li van sac ben co the s dung c. Kch thc: than dai 10cm; rong li 5,1cm; rong vai 3,9cm, dai chuoi 2,7cm; rong chuoi 1,8cm; day 1,3cm. Bon chiec ru co vai con lai eu b v, gay li, trong o chiec mang ky hieu KBTL 611/48. KC91 c ghe lai li. Ve mat hnh dang, chat lieu, cung nh ky thuat s dung cho thay no giong vi nhng hien vat tm thay di tch Lung Leng (Kon Tum). Lung Leng phat hien c rat nhieu di vat thuoc loai nay va c chung toi goi la ru li nhon. o la nhng chiec ru co vai a b v, gay phan li trong qua trnh s dung sau o chung c ghe tao lai li bang cach ghe thu nho 2 ben ra canh than ru lai, tao cho chiec ru co hnh dang nh mot mui nhon co chuoi. Su tap hien vat a Quang Trc - Quang Tan du nam gan cum di ch th tran ac RLap, nhng co s khac biet ve loai hnh cong cu. Trong su tap Quang Tan - Quang Trc ngoai 3 chiec ru t giac con co 4 chiec bon rang trau va 8 chiec ru co vai. S co mat cua nhng chiec bon rang trau cung vi chiec ru li dam a. Cuoc than day, dai, cong khum, mat ln gan hnh tam giac, li rong chuoi thu nhon, 2 canh ben phang, mat cat ngang hnh thang ma canh ln la lng, toan than c mai nhan. Hai dam a co dang mai con mc, than mong, det, dai va cong khum. Hai au thuon nho eu, mong dan ra 2 ra canh, mat cat ngang na hnh bau duc. Chiec ln than dai 27,2cm, ngang rong 5cm, li rong 5cm, than day 1,8cm.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 44 -
ay la cong cu lam at kha oc ao, cho en nay cha gap di ch nao tren at nc ta. - Su tap ac Nang (huyen Krong No) Gom 18 cuoc, bon a do Quang Van Nghiem phat hien au tien nam 1999 sn oi Canh Nam, xa ak Nang. 18 di vat eu tm thay trong 1 ho, c ngi ta at va vui xuong co chu y. Tat ca eu co dang hnh thang, lam t a basalte, co mau en nhat, mat ngoai b phong hoa, vet mai khong nhan bong. Mat cat ngang than gan hnh ch nhat, li mai vat ve mot mat. Chung ch khac nhau ve kch thc, trong o: 4 chiec ln (than dai 21cm, rong 5,5cm, day 2,5cm), 7 chiec trung bnh (than dai 15,0cm, rong 5,0cm, day 2,0cm) va 7 chiec nho (than dai 8,2, rong 4,0cm va day 1,5cm). - Su tap ac Ton, xa Trng Xuan (huyen ak Nong) ven b suoi ac Ton, hai ong Nguyen Xuan An va Nguyen Thieu Dung a thu nhat c 14 chiec ru a, 3 manh vong tay va 1 chiec ban ap vo cay co tay cam. Nam 1999 tai ay anh Le Bnh a su tam them 4 hien vat: 1 vien a ghe tron co lo thung gia, 2 bon t giac va 1 bon co vai. Vien a ghe eo hnh cau det, lam t a badan, patin phu ngoai mau en, co uc lo thung giao nhau. ng knh ngoai 13cm, ng knh trong 3,5cm, day 6,5cm. ay la loai di vat gap Giai Lai va Kon Tum, lan au tien thay ac Lac. Bon t giac (2 chiec), lam t a badan, than hnh thang, oc hep, li rong, mat cat ngang hnh ch nhat, li mai vat ve mot ben. Chiec ln than dai 10cm, rong li 5,5cm, rong chuoi 2,0cm, day 1,6cm. Chiec nho than dai 7,0cm, rong li 3,6cm, day than 1,8cm, rong chuoi 2cm. Bon co vai nhon (1chiec), mat cat ngang hnh ch nhat, li mai vat lech ve mot mat. Than dai 3,5cm, li rong 3,2cm, day 0,6cm; chuoi dai 2,5cm, rong 1,2cm, day 1,2cm. - Su tap o a Bao tang ac Lac Gom 44 tieu ban, thu thap le te o Huyen Lac, ak Rlap, Krong No va ak Nong. Net noi bat trong su tap o a huyen ak Rlap (ac Lac) la ban ap vo cay (hoac ban ap hoa van) co khac ranh va nhng vien a ghe tron co khoet lo gia e tra vao gay choc lo. Su tap Ea Ga, xa C Ni, huyen Ea Ka gom 8 cuoc (1 chiec a that lac), 7 chiec con lai co kch thc. Mot trong 7 chiec b gay chuoi, ngi xa a mai hi vat theo vet v va dung no nh mot cuoc t giac. Cuoc co vai vuong, than hnh ch nhat, mong, mai toan than vat hi cong ve li.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 45 -
PH LC: HAU KY ONG THAU VA S KY SAT MIEN BAC VA BAC TRUNG BO - VAN HOA ONG SN
I. A VC PHAN BO
Ke t khi di tch ong Sn c phat hien vao nam 1924 en nay a hn bay thap ky troi qua, nhng di tch cung van hoa vi di tch nay a phat hien khap mien Bac nc ta, trong mot khu vc lien khoanh t bien gii mien Bac en eo Ngang thuoc tnh Quang Bnh, tap trung am ac lu vc ba con song ln: Song HOng , Song Ma, Song Ca. So lng di tch ong Sn cua cac tnh di ay bao gom cac di tch, cac su tap hien vat ong phat hien ngau nhien. Lao Cai va Yen Bai: 30 a iem, Sn La: 20 a iem,Ha Giang: 4 a iem, Thai Nguyen: 4 a iem, Quang Ninh: 4 a iem,Phu Tho va Vnh Phuc: 18 a iem, Ha Noi: 20 a iem, Bac Ninh va Bac Giang: 13 a iem, Hai Dng va Hng Yen: 7 a iem, Hai Phong: 4 a iem, Ha Tay va Hoa Bnh: 28 a iem, Thai Bnh: 3 da iem, Ha Nam va Nam nh: 13 a iem, Thanh hoa: 70 a iem, Nghe An va Ha Tnh: 26 a iem, Quang Bnh: 8 a iem. Trong van hoa ong Sn, tai mot so vung, cac di tch co xu hng phan bo thanh cum. Cum di tch vinh Quang huyen Hoai c (Ha Tay) Cum di tch Co Loa (Huyen ong Anh, Ha Noi) lu vc Song Ma, Song Chu (Thanh Hoa), s phan bo cac di tch ong Sn ac biet phong phu. Ch trong mot huyen a co hang chuc di tch. ang chu y la cum di tch ong Lnh xa ong Lnh. Cum di tch Quy Ch xa Hoang Quy, huyen Hoang Hoa phan bo tren con go ben b Song Doc, mot nhanh cut cua Song Ma. Cum di tch nh Cong nam xa nh Cong huyen nh Yen cung bao gom nhng di tch ong Sn muon, tai ay phat hien c nhieu trong ong ong Sn.
II. AC IEM VA LOAI HNH DI TCH VAN HOA ONG SN

Di ch c tru- mo tang ay la mot loai di ch hon hp, va la di ch c tru va la la khu mo tang. Loai di tch nay a phat hien c 22 a iem, trong o 9 a iem a c khai quat. + Di tch Lang Ca thuoc thanh pho Viet Tr, tnh Phu Tho, a c phat hien t nam 1959, di nhng ten goi khac nhau: Chnh Ngha, Lang Ca, Viet Tr.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 46 -
+ Di tch Vinh Quang co dien bien cua di tch phc tap hn di tch Lang Ca. ay la di tch c tru - mo tang ong Sn nam trum len di ch c tru van hoa Go Mun. cac nha khao co hoc phai lay ten xa e at ten, nay la lang Cat Que, huyen Hoai c, tnh Ha Tay. + Di tch Chien Vay thuoc xa Kim Hoang, huyen Hoai c, tnh Ha Tay, nam tren mot qua go cao hn mat ruong 1m 2,5m, rong khoang 600m, cach Song Hong 6,5 km, cach Song ay 5,4 km. + Di tch ong Sn thuoc xa ong Sn , phng Ham Rong, thanh pho Thanh Hoa, nam hu ngan Song Ma. Di tch gom hai khu vc: khu vc trong lang trong mot thung lung hep, nam uoi Nui Rongva Nui Ln co dien tch khoang 1000m2; khu vc quan trong cua di tch ong Sn chnh la thuoc vao loai hnh di tch c tru - mo tang. Khu vc nay trai dai tren b Song Ma t ca lo cao cua nha may phan lan Thanh Hoa ti uoi Nui Rong dai 300m - 400m, rong 50m - 60m. Mo tang Nhieu di tch ong Sn c biet en chnh la nh nhng nhom hien vat phat hien ngau nhien. Khi khao sat ve tnh chat cua nhng di tch nay ngi ta thng chu y ti kha nang chung thuoc cac khu vc mo tang. tat ca 32 di tch thuoc nhom mo tang , mot na trong so nay a c khai quat nhng phan ln la nhng khu mo quan tai hnh thuyen. Cho ti nay khoang 15 di tch mo quan tai than cay khoet rong c xac nh thuoc van hoa ong Sn, tap trung nhat ong bang trung cua Song Hong, Song ay va Song Nhue, tren nhng huyen pha nam cua tnh Ha Tay nh Thanh Oai, ng Hoa, Phu Xuyen en huyen Duy Tien cua tnh Ha Nam. + Di tch Chau Can thuoc xa Chau Can, huyen Phu Xuyen, tnh Ha Tay, cach Song Nhue 1km, cach Song Hong 7 km. + Di tch Nui Nap xa ong Hng, huyen ong Sn, tnh Thanh Hoa. + Di tch Lang Vac I c phat hien vao thang 5 nam 1972, huyen Ngha an, tnh Nghe An. Di ch xng Hien nay mich biet co 3 di tch thuoc loai nay, eu thuoc xa ong Lnh, huyen ong Sn, tnh Thanh Hoa. o la Con Cau lp tren, Bai Te va Ma Chua. Cac su tap ngau nhien Nhng di tch nay tng oi nhieu: 134 di tch. o la nhng nhom o ong ong Sn phat hien ngau nhien trong qua trnh san xuat.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 47 -
III. CAC AC TRNG C BAN CUA VAN HOA ONG SN

- o ong Noi en van hoa ong Sn, ieu gay an tng nhat chnh la bo o ong cc ky phong phu, a dang ve chung loai, trnh o cao ve ky thuat che tac va nang khieu tham my. +Vu kh Trong cac di tch van hoa ong Sn hai loai hnh hien vat cong cu va vu kh co ty le xap x nhau. Giao: Can c vao cach tra can co the chia giao thanh hai loai ln: giao co chuoi tra can va giao co hong. Giao co hong tra can chiem tuyet ai a so. Lao phan ln co hnh dang dong nh giao, co hong tra can. Dao gam co nhieu kieu phan chia theo oc cam. Pho bien nhat la loai co chan tay hep giong sng trau. Ru chien thng co dang li xeo Bua chien Mui ten kha giong mui lao nhng nho hn, gom nhieu loai: Canh en, hnh la, tam giac Tam che ngc Trong nhom vu kh cua van hoa ong Sn con co qua + Cong cu san xuat Ru. Tat ca nhng loai ru a tm c eu co mot ac iem chung la thuoc ru co hong. Noi chung co hai xu hng: ru co li can xng va khong can xng. Li cay ong. Cho ti nay a co hn 200 hien vat c xep vao nhom cong cu nay. Co the phan chia thanh 4 kieu: Kieu li cay hnh tam giac phat hien c con t, kieu li cay hnh tim tm c nhieu nhat. Gan 100 chiec li cay e trong trong Co Loa I thuoc kieu nay. Kieu li cay hnh canh bm hay hnh chan vt co so lng th hai. Kieu li cay co vai ngang hoac vai nhon cung rat t. xeng gan giong xeng sat hien ai. cuoc ong nhom thuong hay mai nhom cong cu thu hoach la nhng li dao gat hay con goi la nhp Nhom dui, uc, dua.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 48 -
Cong cu san xuat con co li cau, kim, inh ba, inh hai, moc,dao,dao khac + o dung sinh hoat. Thap .eu co dang mot chiec chum than bau, ay va mieng hi thu vao. Gan mieng co quai. Co loai thap khong nap va loai co nap. Tho trong giong nh chiec lang hoa hien ai, than hinh non cut, mieng va e co vanh loe ra. Bnh, au ong giong mot chiec bat sau long, thanh cao. Khay ong. a ong tng oi giong nhng a sat hien ai, long nong, mieng rong, loe, ay bang. Chau ong co mot y ngha va gia tr nghien cu ac biet. Ve hnh dang gan giong nhng chau ong hien ai, vanh mieng loe, mieng rong hn ay, ay bang. Ngoai ra con Lo ong, am ong, muoi ong, tha ong, qua can ong. + Nhac cu. Trong ong la loai di vat ien hnh nhat cua van hoa ong Sn. Tat ca nhng trong ong tm c eu thuoc cung mot loai, loai I theo cach phan loai cua F.Heger. Ngay nay chung ta a thong nhat goi loai trong nay la trong ong Sn. Chuong ong co loai tng oi ln, hnh bau duc, mat cat hnh bau duc, nh co quai, trong long co thanh ngang treo qua lac. Co loai chuong nho hoac rat nho goi la nhac hay luc lac. Ngoai ra con khen, cong, chieng, thanh la mi ch thay hnh anh tren trong ong ma cha tm thay vat that. + o trang sc: o trang sc chu yeu cua ngi ong Sn la vong, c chng thc tren nhng tng ngi tm thay, tat ca eu eo vong tay va vong tai. n gian nhat la nhng vong giong mot si day ong uon tron. Kieu vong co hong khoa gan giong nh kieu tren.Vong co tiet dien hnh song trau.Vong co tiet dien hnh ch T, hnh ch nhat det, vong ong, vong co mau Con co loai hien vat e eo bang ong giong nh kieu vong tuy nhien co kch thc be hn rat nhieu, ch va e eo vao ngon tay, co the la nhan. Khoa that lng ong la nhng hien vat mang tnh nghe thuat cao, gom hai manh moc vi nhau bang moc va khau. Tng ong la nhng khoi tng ngi va ong vat c uc thanh can dao gam. Ngoai ra con co nhng hien vat rat kho biet trong thc te c dung vao cai g. o la nhng khung cham hnh vuong, mot loai hien vat khac hnh canh cay... ieu cuoi cung co the neu len ac iem chung cua o ong ong Sn la nhng o minh kh.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 49 -
-o sat o sat chu yeu co hai nhom, cong cu va vu kh. Nhng li cuoc co so lng nhieu hn ca. Li mai co hong tra can hnh ch U, li rong bang hong. Cong cu thu hoach co liem, cong cu chat co ru: Kieu ru hnh ch nhat, li rong bang hong; kieu ru li xoe can xng gan bang vai, mat cat hong hnh ch nhat. Nhom vu kh co kiem va giao. -o a o a thuoc hai nhom chnh la cong cu san xuat va o trang sc. Ve cong cu san xuat so lng t, chu yeu la ru va bon. Ngoai ra co hon ke, hon ghe, ban mai, chay. Mot loai hien vat mi xuat hien la nhng qua can. Ve o trang sc co cac kieu vong tay, vong tai nhng che tac co phan n gian hn so vi giai oan trc. -o thuy tinh Gom ca hien vat hat chuoi mau xanh luc, vong tai, co loai vong tay bang thuy tinh mat cat hnh ch T. -o gom La loai di vat nhieu nhat thu c trong cac di tch gom cac loai hnh: noi, cho, bnh, vo, chau, bat, cac noi nau va rot ong, ch li va doi xe ch, chac gom va chan gio. Gom ong Sn thng tho, e trn, hoa van ngheo nan va n ieu. -o xng o xng trong van hoa ong Sn con lai rat t, co nhng hien vat con cha ro cong dung. -o tre go o la nhng can giao bang song, cac mai cheo go La oi, ong Sntay thc, phao go, tng ngi bang go.
IV. CAC LOAI HNH A PHNG

Loai hnh Song Hong Ve vu kh co t le cao hn, pho bien giao co hong tra can, hong bang 1/3 chieu dai cua li; ru chien hnh ban chan got vuong; mui ten ba canh, mui ten canh en vot chuoi.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 50 -
Ve cong cu san xat pho bien kieu ru li xeo hnh got vuong hoac got tron; ru li can hnh ch nhat, ru li hnh cung xoe rong, ru kieu li can hnh ban nguyet la ac trng cua vung Song Hong. Li cay hnh trai tim hoac hnh tam giac, thuong hong dai, nhp. loai hnh Song Hong loai thap co nap nhieu hn. Gom ong Sn vung Song Hong c goi la gom ng Co co mau trang moc hoac mau trang hi hong, xng gom en xam. Loai hnh Song Ma Ve vu kh, pho bien cac kieu giao co hong tra can, phan hong bang chieu dai cua li; dao gam oc cu hanh chan tay hnh sng trau, dao gam oc hnh thuan. Ve cong cu san xuat co nhieu ru li xeo hnh dao th giay, got cao mui chuc ; li cay ong hnh canh bm hay hnh chan vt. Nhng dung cu sinh hoat nh thap tho khu vc nay nhieu hn ca. Thap khong nap ay nhieu hn thap co nap. giai oan ong Sn sm, gom thng co mau socola. Giai oan ong Sn ien hnh, gom thng co mau o ti. Giai oan muon gom thng co mau nau chay. Loai hnh Lang Vac (Song Ca) Ve o ong, so lng dao gam khu mo nay nhieu hn bat c mot khu mo ong Sn nao. Tng t, o trang sc bang ong va thuy tinh Lang Vac cha co mot di tch nao sanh kp ve so lng va loai hnh. Vong tai vong tay bang thuy tinh rat giong di vat cung chung loai van hoa Sa Huynh. Lang Vac co ca mot mau cua khuyen tai ba mau cua van hoa Sa Huynh. Loai tng tron Lang Vac phat trien hn cac loai hnh a phng khac cua van hoa ong Sn. Ve o gom, ao gom Lang Vac thng bong, gom khong c mn, vo gom co mau vang cam hoac mau hi hong.
V. CAC GIAI OAN PHAT TRIEN

Van hoa ong Sn trai qua mot thi k phat trien dai, tren di mot thien ky nen co the phan ra thanh ba giai oan chnh: Giai oan sm, o ong t. Giai oan ong Sn ien hnh, o ong phat trien rc r, nhieu ve so lng, phong phu ve loai hnh. o sat xuat hien nhieu hn. o gom n gian. S phan biet giau ngeo trong cac khu mo tang kha sau sac. Giai oan ong Sn muon c anh dau bang s xuat hien cua o minh kh ban a va s co mat cuacac di vat Han ngoai nhap. o ong kem rc r ve mat ky thuat va my thuat. o sat va o thuy tinh co chieu hng tang ro ret.
Tran Van Bao
Khoa Lch S
- 51 -
VI. NIEN AI
Nien ai ong Sn sm the ky VIII VI trc cong nguyen. Nien ai ong Sn ien hnh the ky V- III trc cong nguyen. Nien ai ong Sn muon the ky II trc cong nguyen en the ky I, II sau cong nguyen. Van hoa ong Sn a at en mot s thong nhat cao tren mot khu vc rong ln lien khoanh, trong tat ca cac loai hnh moi trng. Ngi ong Sn a lam chu vng chac c nhng vung at trung, nhng vung nui ma cac giai oan van hoa khac cha vn ti. S thong nhat cua van hoa ong Sn cung trnh o ve i song kinh te cho phep gia thiet ve s ton tai mot nha nc s khai. S phan biet giau ngheo a ro rang. Co nhng ngoi mo cc ky giau co vi hn 100 hien vat nh mo quan tai hnh thuyen Viet Khe. Co nhng ngoi mo chon nhieu o tuy tang bang ong quy gia nh Lang Vac. Co nhng ngoi mo ch chon theo mot t hien vat thoi ma la nhng hien vat khong phai bat c ai, bat c tang lp nao trong xa hoi cung chiem hu c. Kho mui ten ong va sau nay la kho o ong Co Loa a gop phan xac nh them trung tam chnh tr Co Loa vi vai tro thu lnh cua vua An Dng Vng a c s sach xa ghi nhan. T le rat ln vu kh ong thau la bieu hien cu the cua lc lng vu trang thng trc, mot cong cu e tran ap nhng bat hoa trong noi bo, mot phng tien e chong lai nhng xam lan t ben ngoai.
Tran Van Bao
Khoa Lch S

Khaocohoc VN

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Khaocohoc VN

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRNG AI HOC A LAT

KHO C HC VIT NAM

Khao co hoc Viet Nam

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

CHNG I: THI AI KIM KH TRUNG VA NAM TRUNG BO

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

2. Giai oan sau 1975

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

II.CAC DI TCH TIEN SA HUYNH

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

2. Giai oan Long Thanh

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

3. Giai oan Bnh Chau

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

4. Cac di tch Sa Huynh

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

CHNG II: THI AI KIM KH MIEN ONG NAM BO

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

II. DI TCH VA DI VAT

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

Phc Tan So lng Ty le (%)

Ben o So lng Ty le (%)

Hoi Sn So lng Ty le (%)

Cu Lao Rua So lng Ty le (%)

Cong cu co vai Cong cu khong co vai Tong cong

Tran Van Bao

Khao co hoc Viet Nam

Tran Van Bao