Mvzu 8. FSL 3. AIRLIQ QVVSNN REDUKSYASI 3.

1 Reduksiya anlay v onlarn formalar Geoloji mqsd n qravimetrik llrin istifad edilmsi myyn razi daxilind l nticlrinin qarladrlmasn v mqayis edilmsini nzrd tutur. Amma, l nticlrini birbaa mqayis etmk mmkn deyildir. nki, mahid olunan arlq qvvsin nqtlrin ykskliklri v topoqrafiya mxtlif tsir edir. Qravimetrik l nticlri mqayis edilnd mahid olunmu g arlq qvvsindn, arlq qiymtinin normal qiymtini mahid olunmu qravitasiya qvvsindn xrlar.
g = g m

Bellikl biz, g anomaliyas ld etmi oluruq. ox vaxt, Yeri frlanma ellipsoidi kimi qbul edirlr v frlanma ellipsoidi zrind hesablanm normal qravitasiya sahsind 0 la iar edirlr.
g = g m 0

g anomaliyas yalnz yerd ktlnin qeyri bircins paylanmasn znd ks etdirir v anomal qravitasiya qvvsi il st st dr. Mahid olunmu qravitasiya qvvsi hmi yerin fiziki sthin aid olur. 0 normal qiymti ellipsoidin sthin aid olur. Arlq qvvsinin anomaliya qiymtini ld etmk n mahid edilmi g qiymtlrini ellipsoid zrin gtirmk lazmdr. Ellipsoid zrin gtirilmi arlq qvvsi qiymti g0 kimi iar olunur. Burada sas rt llm qravitasiya sahsini ellipsoid zrin gtirmk demk deyil. Bzn daha uyun sviyyy bu qiymtlri damaq olar. Eyni hquqla 0 qiymtini d fiziki sth zrin gtirmk olar. Bu mliyyatn aparlmas arlq qvvsin bir sra dzlilr edilmsin gtirir ki, buna da reduksiya deyilir. Bzn bu mliyyata arlq qvvsinin myyn sviyyy gtirilmsin d deyilir. Prinsipc, qravitasiya anomaliyasnn mahid olunmu arlq qvvsinin ellipsoid zrin danaraq v ya ksin ellipsoid zrindki arlq qvvsini fiziki sth zrin dayaraq, ld etdiyimiz anomaliyalar arasnda he bir frq yoxdur, yni
g = g = g 0 0

Geoloji tdqiqatlarda normal arlq qvvsini ellipsoid sthindn yerin fiziki sthin reduksiya etmk daha lverilidir, nki ktl paylanmasn
1

gstrn anomaliyan l aparlan sthd bilinmsi daha ox lazmdr. Reduksiya mliyyat praktiki olaraq, aparldqda yer sthinin dniz sviyysindn olan ykskliklri istifad edilir. Buna gr d 0 v g0 mxtlif sthlr aid olurlar. Bu qayda il tyin ediln anomaliyalar, eyni sthd tyin ediln tmiz anomaliyalardan frqli olaraq, qarq anomaliya deyilir. Qarq anomaliya ktl paylanmasndan v geoidin ellipsoiddn olan ykskliyindn asldr. Geoloji interpretasiya n sbbi ancaq sxlq paylanmas olan, anomaliyalar nm dayr. Amma bu anomaliyalar geoid ykskliyini sferoid zrind dyimsinin tsirin mruz qalaraq, xtal ola bilr. Aradrlan razid yksklik n qdr zif dyirs, bu xta da bir o qdr az olar. gr razi qit lsnddirs, bu zaman geoidin sferoiddn frqin gr olan dzli nzr alnmaldr. Bu halda dzliin qiymti 40mQal a atr. Geoloji msllrin hllind sasn aadak dzlilrdn istifad edilir. 1. yksklik dzlii (Faya dzlii) 2. ara tbq dzlii 3. Prey dzlii 4. topoqrafik dzlilr

3.2 Yksklik dzlii v srbst hava reduksiyas (Faya reduksiyas) Srbst hava dzliinin mahiyyti normal arlq qvvsinin mahid nqtsi il dniz sviyysi arasnda czb edn ktlnin olmamas rti il mahid nqtsin gtirmkdir. Frz edk ki, g arlq qvvsi dniz sviyysindn (geoiddn) h ykskliyind olan B nqtsind tyin olunmudur. (kil 3.1) Dniz sviyysi zrin B nqtsinin proyeksiyas B' d normal arlq qvvsi 0 olsun. Normal arlq qvvsi 0 geoddn h ykskliyind olan B nqtsin reduksiya olunmaldr. g 0 ox kiik olduundan geoid zrindki arlq qvvsini aadak kimi yaza bilrik. M (3.1) 0 2
R

burada R Yerin orta radiusudur. kil 3.1

2

Bu yaxnlamada Yerin R radiuslu kr olduu qbul edilir. h ykskliyi R radiusundan ox kiik olduundan srbst hava dzliini (3.1) formulunu R - gr differensiallayaraq taparq. Bu zaman sonlu artmlara kerk, R i h il vz edirik. Bellikl, aadak formulu alrq.
d 0 d 0 2 2kM = = 3 = 0 dh dR R R

Yksklik dzliini aadak formulla hesablayrq. g = 2 0 h (3.2)

R

Yer krsinin hr yerind 0 n orta qravitasiya qvvsin (980 mQqal) v R in Yerin orta radiusuna (6371 km) brabr olduunu qbul etsk, g = 2 0 h = 0,3086h (3.3)
R

alarq. Burada h metrl, g is mQal il verilir. (3.2) formulundak 2 0 /R msal arlq qvvsinin qradiyentinin Wzz aquli komponentinin normal qiymtidir. Bu zaman bel ntic alnr ki, ykskliyin bir metr dyimsi zaman arlq qvvsi 0,3 mQal dyiir. Demli, h ykskliyind olan mahid nqtsin reduksiya edilmi normal arlq qvvsi
= 0 0,3086h

olur. Yksklik dzlii nzr alndqdan sonra arlq qvvsi anomaliyas g F = g = g 0 + 0,3086h (3.4) formulu il hesablanr.
3

Bu qayda il ld edilmi gF anomaliyasna srbst hava v ya Faya anomaliyas deyilir. Bu formulu xaran zaman mahid nqtsi il geoid arasnda qalan ktl nzr alnmamdr. Bu ktl mahid olunan arlq qvvsini (g) artrr v bunun da nticsi olaraq, g frqi, yni anomaliya da artar. H ykskliyi artdqca, anomaliya da artr. Bellikl, yksklik dzlii edilmi anomaliya mahid nqtsinin ykskliyindn asldr. Bu effekt dalq rayonlarda daha qabarq kild zn gstrir. Faya anomaliyasnn bu xsusiyyti onun geoloji mqsd n istifadsini yararsz edir. nki, yksklik effekti anomaliyas sxlq anomaliyasndan yetrinc byk olur v relyef kskin dyind geoloji anomaliyalar tamamn grnmz edr. lbtt, dznlik sahlrd yksklik az olduundan bu qayda dznlik sahlrd aparlan qravimetrik ilr n kerli deyildir. Ara tbqnin tsirini aradan qaldrmaq v anomal ktl effektini ayrmaq n lav ara tbq dzlii daxil edilir.