Mvzu 10. 3.5 Topoqrafiya dzlii.

Hr eydn nc qeyd edk ki, hm relyefin aa dmsi (yni mahid nqtsindn aada ktl ksikliyi var) v hm d relyefin ykslmsi (yni mahid nqtsindn yuxarda ktl artql var) mahid olunmu arlq qvvsinin azalmasna gtirir. Dorudan da mahid nqtsindn yuxarda yerln ktl (kil 3.3) cazib qvvsinin yuxar ynlmi vertikal komponentini yaradr ki, bu da arlq qvvsinin azalmasna sbb olur. Relyefin qravitasiya tsirini hesablamaq n onu analitik sulla effekti hesablana biln hndsi cisimlrl approksimasiya etmk lazmdr. ox zaman traf mhit mrkzi mahid nqtsind olan konsentrik dairlr v radial xtlrl bir sra dairvi sektorlara blrlr. Real relyefin tsiri hr bir sektor n oturaca dairvi sektor, hndrly is sektor daxilind qalan relyefin orta qiymtin brabr olan yrixtli prizmann tsirin brabr olaraq, hesablanr. kil 3.3

kil 3.4

Bel prizmann qravitasiya tsiri analitik olaraq hesablanr. Nticd btn sektorlarn effektlri toplanaraq, relyefin qravitasiya tsirini ld edrik. Bu mliyyat mahid nqtsi yerln sektordan baqa btn sektorlar n aparlr. Bu sektor n digr metodlarla qravitasiya effekti hesablanr. Burada relyef maili mstvi, konik sth v s. qbul etmk olar. Relyef tsirini hesablayan analitik ifadni xarmaq n silindrin oxu zrindki nqtd silindrik hlqnin vertikal cazib komponenti formulunu istifad ed bilrik. (kil 3.4) Koordinat mrkzini hesablama nqtsind qbul edib, vertikal silindrik koordinat sistemind qravitasiya tsirini vertikal komponent olaraq, hesablayaq: 2 r2 h rz g = K 2 drd dz 2 3/2 (3.9) 0 r1 h1 ( r + z ) r1 v r2 hlqnin daxili v xarici radiuslar, h v h1 is mahid nqtsindn hlqnin aa v st oturacaqlarna qdr olan msafdir. nteqrallama nc ya, sonra r - v n sonda is z - gr aparlr. ya, sonra r - inteqrallamadan sonra aadakn alrq. n sonda z - gr inteqrallamadan sonra alrq: g = 2k ( r12 + h 2 r12 + h12 r22 + h 2 + r22 + h12 ) (3.10) Relyefin tsirini hesablayanda h1 = 0 olduundan g = 2k ( r12 + h 2 r1 r22 + h 2 + r2 ) (3.11) olur. gr silindrik hlqni vertikal mstvilrl n brabr hissy blsk, hr bir hlq sektorunun effekti n df az olar: 2k (3.12) (rm+1 rm + h 2 + rm2 h 2 + rm2+1 ) g cn =
n

Burada rm v rm-1 qonu dairlrin radiuslardr. Sektorlarn effektlrini toplayaraq, relyefin dzliini ld edirik:
g = 2k n

(r
n m 1 n =1 m =1

m +1

2 2 rm + h 2 + rm h 2 + rm +1

(3.13)

h/r nisbtinin kiik qiymtlrind 12n ifadsi sadlir. Sa trfi h/rm v h/rm+1 nisbtlrin gr sraya ayraraq, ancaq ikinci trtibl kifaytlnsk, aadak kimi yazarq.
h2 h2 rm 1 + 2 1 rm +1 1 + 2 rm rm +1 h2 h2 = 2rm 2rm +1

v sonda
g = 2 k n

m 1

n =1 m =1

h2 2

1 1 r rm + 1 m

(3.14)

Bilavasit mahid nqtsi il bal olan zona maili mstvi kimi qbul edilrs, bu halda hlqli sektorlarn tsirini meyl buca I il bal hesablamaq olar. Bu halda (3.9) ifadsindki - ya gr 0 dan - y qdr, r - gr 0 dan R - qdr v n sonda is z- gr 0 dan RtgI y qdr aparlr (kil 3.5 a). r - v z - gr aparlan inteqrallamadan sonra (3.15) g = kR (1 cos I ) ld edirik. = 2,0 q/sm3 v R i metrl ifad etdikd, milliqalla aadak dzlii ld edirik. (3.16) g = 0,0419 R (1 cos I ) Mrkzi zona meyl bucaqlar I1 v I2 olan iki yarmstvi il approksimasiya edilrs, bu zaman (3.17) g = 0 , 0419 R ( 2 cos I cos I )
1 2

kil 3.5 Mrkzi zona mahid nqtsi tpd olan konus olduundan (kil 3.5 b)
g = 2kRtgI (1 sin I )

(3.18) (3.19)

olur. gr h konusun hndrlydrs,

g = 2kh (1 sin I )

olar. gr mrkzi hiss irisindn konus xarlm silindrdirs, (kil 3.5 c) bu halda relyefin bu hisssinin qravitasiya tsiri (3.20) g = 2kR (1 cos I ) il hesablanr.

3.6 Relyef dzliinin hesablanma metodlar Yuxarda ld etdiyimiz formullar topoqrafiya dzliini hesablamaq n ttbiq ednd hlq radiuslarn v hr hlqdki sektorlarn sayn semk lazmdr. Praktikada topoqrafiya dzlilrinin hesablanmasn tezldirmk mqsdil xsusi cdvl v nomoqramlardan istifad edilir. Bu
4

tip cdvllr v nomoqramalar Hayford, Hammer, Lukavenko v baqalar trfindn hazrlanmdr. Bunlarn arasnda frq r radiuslarnn v n sektor saylarnn seilmsinddir. Nmun olaraq, Lukavenko trfindn hazrlanan cdvl v nomoqramalarla tan olaq. Lukavenko cdvl v nomoqramlar (3.16) formulu sasnda hazrlanmdr. Cdvl sasn, relyefin tsiri 30 km radiusda, nomoqrammaya gr is 400 km - qdr hesablamaq olar. Lukavenko nomoqram kil 3.6 d verilmidir. kil 3.6

Burada 30 km radiusda razi relyefi hr biri bir ne sektora blnm 19 konsentrik zona olaraq, gstrilmidir. 30 km dn 400 km- qdr is hr biri bir ne sektora blnm 8 konsentrik zona vardr. 30 km dn byk radiusda is topoqrafiya dzlii hesablanan zaman yerin yriliyi d nzr alnr. Nomoqrammalar iki kalas olan dz xtlrdir. Sol trfdki kalada ykskliklr metr il, sa trfdkind is milliqaln yzd birlri il
5

dzlilr gstrilmidir. Hr bir vertikal xtt bir zonaya uyun glir. Nomoqrammann altnda zonalarn daxili v xarici radiuslar gstrilmidir.