MATEMATIKA DISKRETUA

Mara Merino Maestre

Mara Merino Maestre
Matematika Aplikatua eta Estatistika eta Ikerkuntza Operatiboa
Zientzia eta Teknologia Fakultatea
maria.merino@ehu.es
http://www.ehu.es/mae/html/prof/Maria.html
Aurkibidea
1. OINARRIZKO KONBINATORIA 1
1.1. Konbinatoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.2. Zenbaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
1.3. Lurra eta sabaia izeneko funtzioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.4. Zuhaitz-diagramak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.5. Potentzia faktorialak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.6. Sailkapenak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.7. Inklusio-esklusio printzipioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.8. Itzulpenak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.9. Usategia eta agurrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
2. KONBINAZIO-IDENTITATEAK 15
2.1. Konbinazio-identitateak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
2.2. Binomioaren formula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
2.3. Koeziente multinomialak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
2.4. Binomio generalizatuaren formula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
3. FUNTZIO SORTZAILEAK ETA ERREPIKAPENAK 25
3.1. Funtzio sortzaileak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
i
3.2. Funtzio sortzaileak eta konbinazio-problemen erabilerak . . . . . . . . . . . . . . . . 28
3.3. Errepikapenak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
4. ZENBAKI-FAMILIA GARRANTZITSU BATZUK 35
4.1. Fibonacciren zenbakiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
4.2. Catalanen zenbakiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
4.3. Zenbaki arrunten partiketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
4.4. Multzoen partiketak eta Bellen zenbakiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
4.5. Lehen motako Stirlingen zenbakiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
4.6. Bigarren motako Stirlingen zenbakiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
5. GRAFO-TEORIA 49
5.1. Oinarrizko kontzeptuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
5.2. Bideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
5.3. Zuhaitzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
5.4. Planotasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
5.5. Koloratzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
ii
iii
1. Gaia
OINARRIZKO KONBINATORIA
1.1. Konbinatoria
Helburua:
A multzo nitua, A = {x : x-k P propietatea betetzen du}, kalkula ezazu c(A).
Problema batzuk:
1. Zenbat elementu dago?
x +y = n ekuazioaren soluzioak, non x, y N diren.
137 tenis-jokalari badago, zenbat partidu egin daiteke?
Zenbat batugai dago hurrengo batuketetan?

1i<jn
a
ij
eta
n

i=1
n

j=i
a
ij
Zenbat 5 zifradun zenbaki dago sistema hamartarrean, non posizio bikotietan zenbaki
bakoitiak dauden?
2. Zenbat eratara egin daiteke?
Zenbat eratara joan daiteke R
2
planoan (0, 0) puntutik (3, 2) puntura unitate bat eskui-
nalderantz edo gorantz mugitzen bagara?
Zenbat eratara egin daiteke ondoko eragiketa?

5
x
2
y
3
f(x, y)
3. Zenbat eratara jaso daiteke gertaera?
Dado bat 4 aldiz botatzen bada, zenbat eratara lor daiteke 15 puntu?
1
2 Matematika diskretua (M. Merino)
1.2. Zenbaketa
Erabiliko dugun notazioa: N = {1, 2, 3, . . .}, N

= {0, 1, 2, 3, . . .} eta [n] = {1, 2, . . . , n}, n N.

Elementuen zerrenda egitea: A = {x
1
, x
2
, x
3
, . . . , x
n
} c(A) = n.
Oharrak:
Zerrenda egitea erreza, ez hain erreza edo eginezina izan daiteke.
Zerrenda egiteko errepikapen eta falta gabeko eraikitze-printzipioa behar da.
Problema zail baten aurrean bagaude, interesgarria liteke lehenik kasu partikular bat azter-
tzea.
Adibideak:
1. Ekuazio baten soluzioak
a) A multzoa, x + y = 5 ekuazioaren zenbaki arrunt ez negatiboen soluzioen multzoa da,
A = {(x, y) N

: x +y = 5}. c(A) = 6
b) (Orokorpena)A = {(x, y) N

: x +y = n}. c(A) = n + 1
c) (Aldaera)A = {(x, y) Z Z : x +y = 5, x 3, y 1}. c(A) = 8
d) (Orokorpena)A = {(x, y) Z Z : x +y = n, x 5, y 2}. c(A) = n + 4
e) (Aldaera)A = {(x, y, z) N

: x +y +z = 5}. c(A) = 21
f ) (Orokorpena)A = {(x, y, z) N

: x +y +z = n}. c(A) = (n + 1)(n + 2)/2

g) (Aldaera)A = {(x, y, z) Z Z Z : x + y + z = n, x 3, y 1, z 1}.
c(A) = (n + 4)(n + 5)/2
h) (Orokorpena)A = {(x
1
, x
2
, . . . , x
m
) N

. . . N

: x
1
+x
2
+. . . +x
m
= n}.
2. Zenbaki oso baten multiploak.
a) 1 eta 30 balioen arteko 7ren multiplo kopurua. c(A) = 4
b) (Aldaera) 1 eta 16234 balioen arteko 7ren multiplo kopurua. c(A) = 2319
c) (Orokorpena) 1 eta n balioen arteko 7ren multiplo kopurua. c(A) = n/7
d) (Orokorpena) 1 eta n balioen arteko aren multiplo kopurua. c(A) = n/a
3. Zenbaki arrunten eta multzoen partiketak
Denizioa 1 Izan bedi n N, nren partiketa zenbaki arrunten bidezko nren batura da.
Denizioa 2 Izan bedi multzoa. ren partiketa ezhuts eta binaka bateraezinak direnen
azpimultzoen multzoa da, horien bildura delarik, hots, ren elementu bakoitza zehatz-mehatz
behin azpimultzo batean dago.
Kalkula itzazu n zenbakien partiketak, n = 1, 2, 3, 4, 5.
Kalkula itzazu [n] multzoen partiketak, n = 1, 2, 3, 4, 5.
Gaia 1. OINARRIZKO KONBINATORIA 3
1.3. Lurra eta sabaia izeneko funtzioak
Denizioa 3 Izan bedi x R,
x = max{k Z : k x}, xren lurra edo zati osoa da.
x = min{k Z : k x}, xren sabaia da.
Oinarrizko propietateak:
Baldin x Z, orduan x = x = x
Baldin x Z, orduan x < x < x eta x = x + 1
x = n x [n, n + 1) n x < n + 1 x 1 < n x
x = n x (n 1, n] n 1 < x n x n < x + 1
x = x eta x = x
Denizioa 4 Izan bedi x R,
{x} = x x [0, 1), xren zatikizko atala da.
< x >= x x [0, 1), xren atal osagarria da.
Oinarrizko propietateak:
x = x +{x} eta x = x < x >
{x} =< x > eta < x >= {x}
x +y x +y. Orokorrean, x
1
+x
2
+. . . +x
n
x
1
+x
2
+. . . x
n

x +y x +y. Orokorrean, x
1
+x
2
+. . . +x
n
x
2
+x
2
+. . . +x
n

Adibideak:
1. Zein da 1 eta n balioen arteko aren multiplo kopurua?
_
n
a
_
.
[n] multzotik zenbaki bat zoriz hautatzen bada, zein da aren multiploa izateko probabilitatea?
1
a

1
n
{
n
a
}. Eta n doanean, nora doa aipatutako probabilitatea?
1
a
.
2. A = {(x, y) N

: x +y = n, x y}. c(A) =
_
n
2
_
.
3. Zein da b oinarrian nren digitu kopurua, d
b
(n)? d
b
(n) = log
b
(n) = log(n)/ log(b) .
4 Matematika diskretua (M. Merino)
4. Izan bedi A
n
, (0, 0) zentrudun eta n erradiodun zirkuluaren barruan dauden (x, y) puntu
arrunten multzoa, A
n
= {(x, y) N N : x
2
+y
2
n
2
}. Zein da c(A
n
)? Borna daiteke?
c(A
n
) =
n

k=1
_
_
n
2
k
2
_
eta
_
n
2
4
(2n 1)
_
c(A
n
)
_
n
2
4
_
0 1 2 3 4 5
0
1
2
3
4
5
(1) Zenbaki arrunten bikoteak
0 1 2 3 4 5
0
1
2
3
4
5
(2) Beheko azalera
0 1 2 3 4 5
0
1
2
3
4
5
(3) Goiko azalera
0 1 2 3 4 5
0
1
2
3
4
5
(4) Goiko azalera zabaldua
1.1. irudia: n = 5, 11 c(A
5
) 19, c(A
5
) = 15
0 2 4 6 8 10
0
2
4
6
8
1
0
(1) Zenbaki arrunten bikoteak
0 2 4 6 8 10
0
2
4
6
8
1
0
(2) Beheko azalera
0 2 4 6 8 10
0
2
4
6
8
1
0
(3) Goiko azalera
0 2 4 6 8 10
0
2
4
6
8
1
0
(4) Goiko azalera zabaldua
1.2. irudia: n = 10, 60 c(A
10
) 78, c(A
10
) = 69
0 5 10 15
0
5
1
0
1
5
(1) Zenbaki arrunten bikoteak
0 5 10 15
0
5
1
0
1
5
(2) Beheko azalera
0 5 10 15
0
5
1
0
1
5
(3) Goiko azalera
0 5 10 15
0
5
1
0
1
5
(4) Goiko azalera zabaldua
1.3. irudia: n = 15, 148 c(A
15
) 176, c(A
15
) = 162
5. Izan bedi s
n
= 1 +
1
2
+. . . +
1
n
, borna daiteke? log(n + 1) s
n
1 + log(n).
6. A
1
eta A
2
multzoak hurrenez hurren

1i<jn
a
ij
eta
n

i=1
n

j=i
a
ij
adierazpenen batugaien mul-
tzoak dira, zein da c(A
1
) eta c(A
2
)? c(A
1
) =
n(n1)
2
eta c(A
2
) =
n(n+1)
2
.
Gaia 1. OINARRIZKO KONBINATORIA 5
1.4. Zuhaitz-diagramak
Zuhaitz erregular batean enborretik 1. belaunaldiko r
1
adar ateratzen dira, horietako adar bakoit-
zetik 2. belaunaldiko r
2
adar (2. belaunaldikoak) eta horrela, hurrenez hurren. Orokorrean, (n1).
belaunaldiko adar bakoitzetik r
n
adar (n. belaunaldikoak) ateratzen dira. Orduan, n. belaunaldiko
adar kopuru osoa
r
1
r
2
. . . r
n
.
Zuhaitzaren bidez, zenbaketa arin egin daiteke zehaztutako zerrenda egin gabe. Zerrenda behar
bada, zuhaitzaren bidez ere egin daiteke.
Adibideak:
1. (Biderkadura kartesiarra) c(
1

2
. . .
n
) = c(
1
) c(
2
) . . . c(
n
).
2. (Menuak) Taberna batean 2 lehenengo plater, 3 bigarren plater eta 2 postre agertzen badira,
zenbat menu diferente dago?
3. (Testa) Test batean n kutxatila daude. 1. kutxatila betetzeko r
1
aukera dago, 2. bete daiteke
r
2
eratan, eta horrela hurrenez hurren. Zenbat eratara bete daiteke testa?
4. (Errepikatuzko aldakuntzak)
Denizioa 5 Izan bedi n osagaidun multzoa, = {
1
,
2
, . . . ,
n
}. k-naka hartutako n
elementuen errepikatuzko aldakuntzak, -tik ateratako k luzeradun segida posibleak dira,
osagaiak errepikatzea baimentzen bada.
V R
n,k
= n . . . n = n
k
.
5. (Aldakuntz arruntak)
Denizioa 6 Izan bedi n osagaidun multzoa, = {
1
,
2
, . . . ,
n
}. k-naka hartutako n
elementuen aldakuntz arruntak, -tik ateratako k luzeradun segida posibleak dira, osagaiak
errepikatzea baimentzen ez bada.
V
n,k
= n n 1 . . . (n (k 1)) = n
k
.
6. (Permutazioak)
Denizioa 7 Izan bedi n osagaidun multzoa, = {
1
,
2
, . . . ,
n
}. -tik ateratako ele-
mentuen permutazioak, n-naka hartutako n elementuen aldakuntz arruntak dira, hots, ren
elementuen ordenazioak.
P
n
= V
n,n
= n n 1 . . . 1 = n!.
Zenbat [n]tik [n]ra doan bijekzio posible dago? P
n
= n!.
6 Matematika diskretua (M. Merino)
7. (Konbinazio arruntak)
Denizioa 8 Izan bedi n osagaidun multzoa, = {
1
,
2
, . . . ,
n
}. k-naka hartutako n
elementuen konbinazio arruntak, -tik ateratako k osagaidun azpimultzoak dira.
V
n,k
= C
n,k
P
k
C
n,k
=
V
n,k
P
k
=
n
k
k!
=
n n 1 . . . (n (k 1))
k k 1 . . . 1
=
_
n
k
_
.
Zenbat segida osa daiteke p zero eta q bat erabiliz? C
p+q,p
8. (Errepikatuzko permutazioak)
Denizioa 9 Izan bedi n osagaidun multzoa, = {
1
,
2
, . . . ,
n
} eta r
1
+r
2
+... +r
k
= n
betetzen duten r
1
, r
2
, ..., r
k
zenbakiak, i = 1, 2, . . . , k, 0 r
i
n. r
1
aldiz
1
, r
2
aldiz
2
,
. . . , r
k
aldiz
k
errepikatuz osatzen den n luzeradun segidaren ordenazioak, n elementu horien
errepikatuzko permutazioak deitzen dira.
PR
r
1
,r
2
,...,r
k
n
=
n!
r
1
! r
2
! . . . r
k
!
.
a) Zenbat segida osa daiteke p zero eta q bat erabiliz? C
p+q,p
= PR
p,q
p+q
.
b) Zenbat segida osa daiteke p zero, q bat eta r bi erabiliz? C
p+q+r,p
C
q+r,q
= PR
p,q,r
p+q+r
.
c) Zenbat segida osa daiteke r
1
aldiz 1, r
2
aldiz 2, . . . eta r
k
aldiz k erabiliz?
C
r
1
+r
2
+...+r
k
,r
1
C
r
2
+...+r
k
,r
2
C
r
3
+...+r
k
,r
3
C
r
k1
+r
k
,r
k1
= PR
r
1
,r
2
,...,r
k
r
1
+r
2
+...+r
k
.
9. (Errepikatuzko konbinazioak)
Denizioa 10 Izan bedi n osagaidun multzoa, = {
1
,
2
, . . . ,
n
}. k-naka hartutako n
elementuen errepikatuzko konbinazioak, -tik ateratako k osagaidun multiazpimultzoak
(multzoak, baina errepikapenak onartuz) dira.
CR
n,k
=
_
n +k 1
k
_
.
a) Zein da x
1
+x
2
+. . .+x
n
= k ekuazioa betetzen duten zenbaki oso eznegatiboen kopurua?
CR
n,k
Ariketak:
(Alfabetoa) Izan bedi = {a, b, d, 0, 1, 2, 3, 4} 8 osagaidun alfabetoa.
a) Zein da 4 ikur duten hitzen kopurua? 8
4
Gaia 1. OINARRIZKO KONBINATORIA 7
b) Zein da k ikur duten hitzen kopurua? 8
k
c) Zein da letraz hasten, zenbakiz amaitzen eta k ikur duten hitzen kopurua? 3 8
k2
5
d) Zein da 2 letra eta 3 zenbaki duten 5 ikurreko hitzen kopurua?
_
5
2
_
3
2
5
3
e) Zein da m letra eta n zenbaki duten m+n ikurreko hitzen kopurua?
_
m+n
n
_
3
m
5
n
f ) Aurreko egoerapean, zenbat hasten dira letraz eta amaitzen dira zenbakiz?
_
m+n2
m1
_

3
m
5
n
g) Zein da n ikurreko hitzen kopurua, alboan dauden ikur guztiak desberdinak izanik?
8 7
n1
h) Zein da 8 ikurren permutazio kopurua, letrak jarraian ezin badira egon? 5!
_
6
3
_
3!
(Bolak kutxatan kokatzea) Zenbat eratara sar daiteke k bola n zenbakidun kutxatan? Sail-
kapena: alde batetik, bola bereizezinak eta bereizgarriak (zenbakidunak) eta beste aldetik,
kokapenak esklusio barik eta esklusioa erabiliz (ezin dira bi bola kutxa berberean egon).
(Laburpen osoa 4.2 laukian ikusiko da).
(Laginketa) Zenbat eratara atera daiteke k zenbakidun bola n bola duen kutxa batetik? Sail-
kapena: alde batetik, ordezkapena erabiliz (ateratako bola bakoitza berriro kutxara itzultzen
da) edo erabili barik, eta beste aldetik, laginaren ordena kontuan hartuta edo hartu barik.
1.1. laukia: Konbinatoriaren laburpena
errepikapenik ez errepikapenak
ordena P
n
= n! PR
k
1
,...,kr
n
=
n!
n
1
!n
2
!...n
k
!
V
k
n
= n(n 1)...(n k + 1) V R
k
n
= n
k
ordenik ez C
k
n
=
_
n
k
_
CR
k
n
=
_
n +k 1
k
_
1.5. Potentzia faktorialak
Denizioa 11 Izan bitez a C, k N

, orduan potentzia arrunta ondoko moduan denitzen

da
a
k
=
_
a a
(k)
. . . a, k 1
1, k = 0
Propietateak:
Baldin a = n N

, n
k
= V R
n,k
8 Matematika diskretua (M. Merino)
a
k+r
= a
k
a
r
(a)
k
= (1)
k
a
k
Denizioa 12 Izan bitez a C, k N

, orduan potentzia faktorial beherakorra ondoko

moduan denitzen da
a
k
=
_
a (a 1) . . . (a k + 1), k 1
1, k = 0
Propietateak:
Baldin a = n N, n
k
= V
n,k
Baldin n = k N, n
n
= P
n
Baldin n < k, n
k
= 0
Baldin n k, n
k
=
n!
(nk)!
a
k+r
= a
k
(a k)
r
Denizioa 13 Izan bitez a C, k N

, orduan potentzia faktorial gorakorra ondoko moduan

denitzen da
a
k
=
_
a (a + 1) . . . (a +k 1), k 1
1, k = 0
Propietateak:
Baldin a = n N, n
k
= (n +k 1)!/(n 1)!
a
k+r
= a
k
(a +k)
r
a
k
= (a +k 1)
k
eta a
k
= (a k + 1)
k
(a)
k
= (1)
k
a
k
eta (a)
k
= (1)
k
a
k
Adieraz daiteke potentzia arruntak potentzia faktorialen bidez eta aldrebes? Bai. Ikusiko dugu 4
gaian, lehenengo eta bigarren motako Stirlingen zenbakien ataletan.
Gaia 1. OINARRIZKO KONBINATORIA 9
1.6. Sailkapenak
Izan bedi {A
1
, A
2
, . . . , A
k
} multzoa ren partiketa, = A
1
+A
2
+. . . +A
k
. Orduan,
c() = c(A
1
) +c(A
2
) +. . . +c(A
k
).
Aplikazioak:
Hasierako egoera konplexu bakar batetik, egoera sinple batzuetara pasatzea.
Formulak lortzea
Errepikapen erlaziorik lortzea
Adibideak:
1. Izan bedi [n] = {1, 2, . . . , n} multzotik ateratako azpimultzo kopurua, a
n
, orduan
{a
0
= 1, a
n
= 2a
n1
} a
n
= 2
n
a
n
=
_
n
0
_
+
_
n
1
_
+. . . +
_
n
n
_
.
2. Kontsidera dezagun orain [n]tik ateratako k elementudun azpimultzo kopurua, orduan
_
n
k
_
=
_
n 1
k 1
_
+
_
n 1
k
_
_
n
k
_
=
_
k 1
k 1
_
+
_
k
k 1
_
+
_
k + 1
k 1
_
+. . . +
_
n 1
k 1
_
_
n
k
_
=
_
n 1
k
_
+
_
n 2
k 1
_
+
_
n 3
k 2
_
+. . . +
_
n k
1
_
+
_
n k 1
0
_
3. Kontsidera dezagun orain [n]tik ateratako k elementudun multiazpimultzo kopurua, orduan
CR
n,k
= CR
n1,k
+CR
n,k1
CR
n,k
= CR
1,k1
+CR
2,k1
+. . . +CR
n,k1
CR
n,k
= CR
n1,k
+CR
n1,k1
+CR
n1,k2
+. . . +CR
n1,0
4. Izan bedi a
n
zenbakia, n maila duen eskailera igotzeko era kopurua, oinkada bakoitzean maila
bat edo bi igotzen direnean.
{a
0
= 1, a
1
= 1, a
n
= a
n1
+a
n2
}
a
n
=
_
n
0
_
+
_
n 1
1
_
+
_
n 2
2
_
+. . . +
_
n
_
n
2
_
_
n
2
_
_
5. Izan bedi b
n
zenbakia n luzeradun segida kopurua, 0 eta 1 zenbakiek osatutako baina bi 1
jarraian ez duena. Orduan, {b
0
= 1, b
1
= 2, b
n
= b
n1
+b
n2
}. Hots, b
n
= a
n+1
.
10 Matematika diskretua (M. Merino)
6. Denizioa 14 A N zenbaki arrunten multzoa sakabanatua deitzen da, zenbaki kontseku-
tiborik ez badu.
Izan bedi c
n
zenbakia, {1, 2, . . . , n} multzotik ateratako zenbaki sakabanatuen kopurua. Or-
duan, {c
0
= 1, c
1
= 2, c
n
= c
n1
+c
n2
}. Hots, c
n
= b
n
= a
n+1
.
7. Izan bedi d
n
zenbakia 2 1 tamainako baldosak erabiliz 2 n tamainako gela betetzeko era
kopurua. Orduan, {d
0
= 1, d
1
= 1, d
n
= d
n1
+d
n2
}. Hots, d
n
= a
n
.
8. Zenbat eratara koka daitezke n + 1 bola bereizgarri n zenbakidun kutxatan, baldin kutxa
bakar bat hutsik geratu behar bada? n(n 1)
_
n+1
3
_
(n 2)! + n
_
n1
2
__
n+1
2
__
n1
2
_
(n 3)! =
n!
_
n+1
3
_
+
1
2
n!
_
n+1
2
__
n1
2
_
1.7. Inklusio-esklusio printzipioa
Ikusiko dugun printzipioa ondoko oinarrizko emaitzaren orokorpena da, 2 multzorako inklusio-
esklusio printzipioa dena. Izan bitez A, B azpimultzo nituak. Orduan,
c(A B) = c(A) +c(B) c(A B)
Adibideak:
1. Klase batean 100 pertsona daude, haien artean 50 euskaldunak dira eta 30 erdaldunak eta
euskaldunak dira. Zenbat dira erdaldunak?
2. {1, 2, . . . , n} multzoan zenbat 4 edo 6 zenbakien multiplo dago?
3. Zein da zifra berdinak jarraian ez duen 1122345 zenbakiaren permutazio kopurua?
Notazioa: I = {i
1
, i
2
, . . . , i
k
} denean, A
I
notazioa erabiliko dugu A
i
1
A
i
2
. . .A
i
k
= A
i
1
A
i
2
. . . A
i
k
adierazteko. Bereziki, I = denean, A

= .
Teorema 1.1 (Inklusio-esklusio printzipioa) Izan bitez A
1
, A
2
, . . . , A
n
azpimultzo ni-
tuak, n 2. Orduan,
c(
n
i=1
A
i
) =

=I{1,2,...,n}
(1)
c(I)1
c(A
I
)
Hots,
c(A
1
A
2
. . . A
n
) =
=

1in
c(A
i
)

1i<jn
c(A
i
A
j
) +

1i<j<kn
c(A
i
A
j
A
k
) . . . +
+(1)
k1

1i
1
<i
2
<...<i
k
n
c(A
i
1
A
i
2
. . . A
i
k
) +. . . + (1)
n1
c(A
1
A
2
. . . A
n
)
Gaia 1. OINARRIZKO KONBINATORIA 11
Korolarioa 1
c(A
1
A
2
. . . A
n
) = c() c(
n
i=1
A
i
) =

I{1,2,...,n}
(1)
c(I)
c(A
I
)
Aplikazioak:
1. Eulerren funtzioa
Denizioa 15 Izan bedi n = p
r
1
1
p
r
2
2
. . . p
rs
s
faktore lehenetan nren deskonposizioa.
Baldin p
1
|k, p
2
|k, . . . , p
s
|k betetzen bada, k nrekiko lehena dela esaten da. Izan bedi
A
n
ondoko multzoa, A
n
= {k {1, 2, . . . , n} : k lehena n-rekiko}, orduan (n) = c(A
n
)
Eulerren funtzioa deitzen da.
(n) = n
_
1
1
p
1
__
1
1
p
2
_

_
1
1
p
s
_
.
Leonhard Euler (1707 Suitza-1783 Errusia) matematikariaren biograa
1
weborrialdean kon-
tsulta daiteke.
2. Nahasketak
Denizioa 16 Elementu nkorik uzten ez duen {1, 2, . . . , n}ren f bijekzioari {1, 2, . . . , n}ren
nahasketa deitzen zaio, hots, f(i) = i, i = 1, 2, . . . , n.
Propietateak:
Izan bedi {1, 2, . . . , n}ren nahasketen multzoa, D
n
.
c(D
n
) =
n

k=0
(1)
k
_
n
k
_
(n k)! = n!
_
1
2!

1
3!
+
1
4!
+. . . +
(1)
n
n!
_
{1, 2, . . . , n}ren bijekzio bat zoriz hautatzen bada, zein da nahasketa izateko probabili-
tea?

n
k=0
(1)
k
k!
Eta n innitura doanean, nora doa probabilitea? e
1
Adibideak:
a) n senar-emazte dantzaldi batera doaz, zenbat eratara egin daitezke bikoteak emazte
bakoitza bere senarrarekin egon ez dadin?
b) n gutun eta n gutunazal badago, zenbat eratara sar daitezke gutunak helbide zuzenik
egon ez dadin?
1
http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Euler.html
12 Matematika diskretua (M. Merino)
1.8. Itzulpenak
Denizioa 17 Problema itzultzea baliokidea den beste problema bat formulatzean datza.
Itxuraz diferenteak diren problemak baliokideak izan daitezke.
Itzultzeko irudimena eta esperientzia behar da.
Problema itzultzea ez da ebaztea, baina lagungarria izan daiteke.
Adibideak:
1. Azpimultzoak 0 eta 1 zenbakien segidak
2. n zenbakidun kutxatan k bola bereizgarrien kokapena
2.1 Kokapena Aplikazioak Segidak (V R
k
n
)
2.2 Kokapena, esklusio erabiliz Aplikazio injektiboa Segidak (V
k
n
)
2.3 Kokapena, kutxa hutsik geratu gabe Aplikazio suprajektiboa Segidak (n!
_
k
n
_
)
2.4 Kokapena, kutxa hutsik ez eta esklusio bai Aplikazio bijektiboa Segidak (P
n
)
3. n zenbakidun kutxatan k bola bereizezinen kokapena
3.1 Kokapena 0 eta 1en segidak Ekuazioen soluzioak Azpimultzoak (CR
k
n
)
3.2 Kokapena, esklusio erabiliz
3.3 Kokapena, kutxa hutsik geratu gabe
4. Ibilbideak
4.1 Horizontal-bertikal ibilbideak h eta v letren segidak
Denizioa 18 Izan bitez M(a, b), N(c, d) ZZ, a c. M-tik N-ra doan horizontal-
bertikal ibilbidea M-n hasten den eta N-n amaitzen den lerro jarraia da, h : (x, y)
(x + 1, y) atal horizontalak eta v : (x, y) (x, y + 1) atal bertikalak dituena.
Zenbat (0, 0)-tik (p, q)-rainoko horizontal-bertikal ibilbide osa daiteke (p, q > 0)? C
p+q,p
.
4.2 Gora-behera ibilbideak g eta b letren segidak
Denizioa 19 Izan bitez M(a, b), N(c, d) Z Z, a c. M-tik N-ra doan gora-
behera ibilbidea M-n hasten den eta N-n amaitzen den lerro jarraia da, g : (x, y)
(x + 1, y + 1) atal gorakorrak eta b : (x, y) (x + 1, y 1) atal beherakorrak dituena.
Zenbat (0, 0)-tik (p, q)-rainoko gora-behera ibilbide osa daiteke (p, q N, p q)?
C
p,(p+q)/2
.
4.3 Gora-behera ibilbideak Gora-behera ibilbide bereziak
Gaia 1. OINARRIZKO KONBINATORIA 13
Denizioa 20 M-tik N-ra doan gora-behera ibilbidea berezia dela esaten da baldin
OX ardatza zeharkatzen ez badu. Hots y = 1 zuzena ikutzen ez badu; edo beste era
batean esanda, y 0 erdiplanoaren barruan badago.
Zenbat (0, 0)-tik (p, q)-rainoko gora-behera ibilbide ezberezi osa daiteke? C
p,(p+q+2)/2
.
Ikusi 3. ariketa-zerrendako 18. eta 19. ariketak.
Formula baten frogapen konbinatorioa. Esate baterako, tenisen txapelketa,
n 1 =
_
n
2
_
+
_
1
2
_
n
2
_
_
+
_
1
2
_
1
2
_
n
2
_
__
+. . .
1.9. Usategia eta agurrak
Usategiaren printzipioa
Printzipioa 1.2 (Dirichleten usategiaren printzipioa) Usategi batean uso kopurua horma-
habiarena baino handiagoa bada, orduan existitzen da gutxienez bi uso dituen hobi bat.
Beste era batean esanda, n > m bada, f : {1, 2, . . . , n} {1, 2, . . . , m} ezin da injektiboa izan.
Baliokideki, m kutxatan n bola kokatzen baditugu eta n > m bada, orduan badago gutxienez bi
bola dituen kutxa bat.
Izan bedi x
i
zenbakia i. kutxan dagoen bola kopurua, i =
1, 2, . . . , m; orduan, x
1
+x
2
+. . . +x
m
= n.
i) i : x
i

n
m
, hots, x
i

_
n
m
_
.
Partikularki, n > m bada, orduan i : x
i
2.
ii) j : x
j

n
m
, hots, x
j

_
n
m
_
.
Ikusi 4. ariketa-zerrendako 2. eta 4. ariketak.
Bikoitasuna
Izan bedi A multzo nitua, c(A) bakoitia edo bikoitia den jakiteko ez da beharrezkoa kopuru osoa
kalkulatzea.
Adibideak:
1. Izan bedi = {1, 2, . . . , n}, zein da P() parteen multzoaren bikoitasuna? Bikoitia
14 Matematika diskretua (M. Merino)
2. Izan bedi D
n
, nren zatitzaileen multzoa, bikoitia ala bakoitia da? Bakoitia n = d
2
Lema 1.3 (Agurren lema) Bilera batera n pertsona doaz. Bakoitia den gonbidatu kopurua agur-
tzen duten pertsona kopurua, m, zenbaki bikoitia da.
Ikusi 4. ariketa-zerrendako 8. ariketa.
2. Gaia
KONBINAZIO-IDENTITATEAK
2.1. Konbinazio-identitateak
Zenbaki konbinatorioen oinarrizko propietateak
C
n,k
=
_
n
k
_
=
n
k
k!
, n, k 0
i)
_
n
0
_
= 1 =
_
n
n
_
ii) Baldin k > n bada,
_
n
k
_
= 0
iii) Baldin 0 k n bada,
_
n
k
_
=
n!
k!(n k)!
=
_
n
n k
_
iv)
_
n
k
_
=
_
n 1
k
_
+
_
n 1
k 1
_
v) Baldin 1 k n bada,
_
n
k
_
=
n
k
_
n 1
k 1
_
vi) Baldin 1 k n bada,
_
n
k
_
=
n k + 1
k
_
n
k 1
_
vii) Baldin 0 r k n bada,
_
n
k
__
k
r
_
=
_
n
r
__
n r
k r
_
15
16 Matematika diskretua (M. Merino)
Tartaglia-Pascalen triangelua
_
0
0
_
_
1
0
_ _
1
1
_
_
2
0
_ _
2
1
_ _
2
2
_
_
3
0
_ _
3
1
_ _
3
2
_ _
3
3
_
_
4
0
_ _
4
1
_ _
4
2
_ _
4
3
_ _
4
4
_
_
5
0
_ _
5
1
_ _
5
2
_ _
5
3
_ _
5
4
_ _
5
5
_
1
1 1
1 2 1
1 3 3 1
1 4 6 4 1
1 5 10 10 5 1
Zenbaki konbinatorioen identitateak
1.
_
n
0
_
+
_
n
1
_
+
_
n
2
_
+. . . +
_
n
n
_
= 2
n
, n 0
2.
_
n
0
_

_
n
1
_
+
_
n
2
_
. . . + (1)
n
_
n
n
_
= 0, n 1
3.
_
n
0
_
+
_
n
2
_
+
_
n
4
_
+. . . =
_
n
1
_
+
_
n
3
_
+
_
n
5
_
+. . . = 2
n1
, n 1
4.
_
n
0
_
,
_
n
1
_
,
_
n
2
_
, . . . ,
_
n
n
_
segida gorakorra da bere maximoraino eta gero beherakorra.
Baldin n bikoitia bada, maximoa
_
n
n/2
_
da; bestela, maximoak
_
n
n1
2
_
eta
_
n
n+1
2
_
dira.
5.
_
n
k
_
=
_
n 1
k
_
+
_
n 2
k 1
_
+
_
n 3
k 2
_
+. . . +
_
n (k + 1)
0
_
6.
_
n
k
_
=
_
n 1
k 1
_
+
_
n 2
k 1
_
+
_
n 3
k 1
_
+. . . +
_
k 1
k 1
_
7. Vandermonderen identitatea: izan bitez m, n, r 0,
_
m+n
r
_
=
r

k=0
_
m
k
__
n
r k
_
=
_
m
0
__
n
r
_
+
_
m
1
__
n
r 1
_
+
_
m
2
__
n
r 2
_
+. . . +
_
m
r
__
n
0
_
8. (Ondorioa)
_
2n
n
_
=
n

k=0
_
n
k
_
2
Estrategiak:
Adierazpena aldatu ezagunekin erlazionatzeko
n balio batzuekin kalkulatu, aierua egin eta frogatu
Gaia 2. KONBINAZIO-IDENTITATEAK 17
Zenbaki konbinatorioen beste formula batzuk
1. 1.1 Baldin n 1,
n

k=1
k
_
n
k
_
= n2
n1
1.2 Baldin n 2,
n

k=2
k(k 1)
_
n
k
_
= n(n 1)2
n2
1.r (Propietate orokorra) Baldin n r 0,
n

k=r
k
r
_
n
k
_
= n
r
2
nr
2. 2.1 Baldin n 1,
n

k=1
(1)
k1
k
_
n
k
_
=
_
1, n = 1
0, n > 1
2.2 Baldin n 2,
n

k=2
(1)
k2
k(k 1)
_
n
k
_
=
_
2, n = 2
0, n > 2
2.r (Propietate orokorra) Baldin n r 0,
n

k=r
(1)
kr
k
r
_
n
k
_
=
_
r!, n = r
0, n > r
3. 3.1
n

k=1
k
2
_
n
k
_
2
= n
2
_
2(n1)
n1
_
3.2
n

k=2
k
2
(k 1)
2
_
n
k
_
2
= n
2
(n 1)
2
_
2(n2)
n2
_
3.r (Propietate orokorra)
n

k=r
(k
r
)
2
_
n
k
_
2
= (n
r
)
2
_
2(nr)
nr
_
4. 4.1
n

k=0
(1)
k
1
k + 1
_
n
k
_
=
1
n+1
4.2
n

k=0
(1)
k
1
(k + 1)(k + 2)
_
n
k
_
=
1
n+2
4.3
n

k=0
(1)
k
1
(k + 1)(k + 2)(k + 3)
_
n
k
_
=
1
2
1
n+3
5. 5.1
n

k=0
1
k + 1
_
n
k
_
=
1
n+1
(2
n+1
1)
5.2
n

k=0
1
(k + 1)(k + 2)
_
n
k
_
=
1
(n+1)(n+2)
(2
n+2
(n + 3))
5.3
n

k=0
1
(k + 1)
3
_
n
k
_
=
1
(n+1)(n+2)(n+3)
_
2
n+3
(n + 4)
(n+2)(n+3)
2
_
18 Matematika diskretua (M. Merino)
2.2. Binomioaren formula
Teorema 2.1 (Newtonen binomioaren formula) Izan bitez n N

, x, y, C,
(x +y)
n
=
n

k=0
_
n
k
_
x
k
y
nk
.
Kasu bereziak
1. (1 +x)
n
=
n

k=0
_
n
k
_
x
k
=
_
n
0
_
+
_
n
1
_
x +
_
n
2
_
x
2
+. . . +
_
n
n
_
x
n
.
2. (1 x)
n
=
n

k=0
(1)
k
_
n
k
_
x
k
=
_
n
0
_

_
n
1
_
x +
_
n
2
_
x
2
. . . + (1)
n
_
n
n
_
x
n
.
Aplikazioak (Binomioaren konbinazio-identitateak)
1. (1 +x)
n
binomioaren formulan x ordezkatuz,
Baldin x = 1 bada, 2
n
=
n

k=0
_
n
k
_
Baldin x = 1 bada, 0 =
n

k=0
(1)
k
_
n
k
_
2. (1 +x)
n
(1 +x)
m
binomioaren formulen biderkadura kontsideratuz,
Vandermonderen formula
_
m+n
r
_
=
r

k=0
_
n
k
__
m
r k
_
3. (1 +x)
n
+ (1 +x)
n+1
+. . . + (1 +x)
n+r
batura kontsideratuz,
_
n +r + 1
n + 1
_
=
r

k=0
_
n +k
k
_
4. (1 +x)
n
binomioaren formula r aldiz deribatuz,
n

k=r
_
n
k
_
k
r
x
kr
= n
r
(1 +x)
nr
Baldin x = 1 bada,
n

k=r
_
n
k
_
k
r
= n
r
2
nr
Baldin x = 1 bada,
n

k=r
_
n
k
_
(1)
kr
k
r
=
_
r!, n = r
0, n > r
Gaia 2. KONBINAZIO-IDENTITATEAK 19
5. (1 +x)
n
binomioaren formula (a, b) tartean integratuz,
n

k=0
_
n
k
_
b
k+1
a
k+1
k + 1
=
(1 +b)
n+1
(1 +a)
n+1
n + 1
Baldin (a, b) = (0, 1) bada,
n

k=0
1
k + 1
_
n
k
_
=
1
n + 1
(2
n+1
1)
Baldin (a, b) = (1, 0) bada,
n

k=0
(1)
k
k + 1
_
n
k
_
=
1
n + 1
Baldin (a, b) = (1, 1) bada,

k=0,2,4,...
1
k + 1
_
n
k
_
=
2
n
n + 1
6.
_
b
0
_
t
0
(1 +x)
n
dx dt garatuz,
n

k=0
_
n
k
_
b
k+2
(k + 1)(k + 2)
=
(1 +b)
n+2
1 b(n + 2)
(n + 1)(n + 2)
Baldin b = 1 bada,
n

k=0
1
(k + 1)(k + 2)
_
n
k
_
=
2
n+2
(n + 3)
(n + 1)(n + 2)
Baldin b = 1 bada,
n

k=0
(1)
k
1
(k + 1)(k + 2)
_
n
k
_
=
1
n + 2
2.3. Koeziente multinomialak
Denizioa 21 Izan bitez n, r
1
, r
2
, . . . , r
k
N

non r
1
+r
2
+. . . +r
k
= n betetzen den, koeziente
multinomiala ondoko eran denitzen da:
_
n
r
1
, r
2
, . . . , r
k
_
=
n!
r
1
! r
2
! . . . r
k
!
Esanahiak:
n luzeradun segida kopurua, x
1
balioa r
1
aldiz, x
2
balioa r
2
aldiz, . . ., x
k
balioa r
k
aldiz
agertzen direlarik.
k zenbakidun kutxatan n zenbakidun bola kokatzea, 1. kutxan r
1
bola, 2. kutxan r
2
bola, ...,
k. kutxan r
k
bola daudelarik.
20 Matematika diskretua (M. Merino)
Oinarrizko propietateak
i) k = 1 denean,
_
n
r
1
_
=
_
n
n
_
= 1
ii) k = 2 denean,
_
n
r
1
, r
2
_
=
_
n
r
1
, n r
1
_
=
n!
r
1
! (n r
1
)!
=
_
n
r
1
_
zenbaki konbinatoriak dira.
iii)
_
n
n, 0, . . . , 0
_
=
_
n
0, n, . . . , 0
_
= . . . =
_
n
0, 0, . . . , n
_
= 1
iv)
_
n
r
1
, r
2
, . . . , r
k
_
=
_
n
r
1
__
n r
1
r
2
__
n r
1
r
2
r
3
_

_
n r
1
. . . r
k2
r
k1
_
v) Baldin r
i
1 bada,
_
n
r
1
, r
2
, . . . , r
k
_
=
n
r
i
_
n 1
r
1
, . . . , r
i
1, . . . , r
k
_
vi)
_
n
r
1
, r
2
, . . . , r
k
_
=
k

i=1
_
n 1
r
1
, . . . , r
i
1, . . . , r
k
_
Denizioa 22 x
1
+ x
2
+ . . . + x
k
= n ekuazioaren zenbaki oso eznegatiboak dituzten soluzioen
multzoari S
k,n
denotatzen zaio.
c(S
k,n
) = CR
k,n
=
_
k +n 1
n
_
Teorema 2.2 (Multinomioaren formula) Izan bitez x
1
, x
2
, . . . , x
k
C,
(x
1
+x
2
+. . . +x
k
)
n
=

(r
1
,r
2
,...,r
k
)S
k,n
_
n
r
1
, r
2
, . . . , r
k
_
x
r
1
1
x
r
2
2
. . . x
r
k
k
Aplikazioak
1. Baldin x
1
= x
2
= . . . = x
k
= 1 bada, k
n
=

(r
1
,r
2
,...,r
k
)S
k,n
_
n
r
1
, r
2
, . . . , r
k
_
2. Baldin x
1
= x
2
= . . . = x
k/2
= 1 eta x
k/2+1
= . . . = x
k
= 1 badira,
k bikoitia denean, 0 =

(r
1
,r
2
,...,r
k
)S
k,n
_
n
r
1
, r
2
, . . . , r
k
_
(1)
r
1
+r
2
+...+r
k/2
k bakoitia denean, 1 =

(r
1
,r
2
,...,r
k
)S
k,n
_
n
r
1
, r
2
, . . . , r
k
_
(1)
r
1
+r
2
+...+r
k/2
Gaia 2. KONBINAZIO-IDENTITATEAK 21
3. x
1
-ekiko deribatuz, nk
n1
=

(r
1
,r
2
,...,r
k
)S
k,n
_
n
r
1
, r
2
, . . . , r
k
_
r
1
4. x
1
-ekiko integratuz,
k
n+1
(k 1)
n+1
n + 1
=

(r
1
,r
2
,...,r
k
)S
k,n
_
n
r
1
, r
2
, . . . , r
k
_
1
r
1
+ 1
5. Koeziente multinomialak eta zatigarritasuna
(r
1
!r
2
! r
k
!) kantitateak n! zatitzen du.
Partikularki, (r!)
k
kantitateak (kr)! zatitzen du.
Ondorioz, [((k 1)!)!]
k
kantitateak (k!)! zatitzen du.
2.4. Binomio generalizatuaren formula
Denizioa 23 Izan bitez C, k N

, orduan
_

k
_
ondoko moduan denitzen da
_

k
_
=

k
k!
=
_
1, k = 0
(1)(k+1)
k!
, k 1
Soilik N

denean, esanahi konbinatorioa dugu.

Oinarrizko propietateak:
i) k 1 bada,
_

k
_
=
_
1
k 1
_
+
_
1
k
_
ii) k 1 bada,
_

k
_
=

k
_
1
k 1
_
=
k + 1
k
_

k 1
_
iii)
_

k
_
= (1)
k
_
+k 1
k
_
Kasu bereziak:
N

denean,
_

k
_
= C
n,k
N

denean,
_

k
_
= (1)
k
CR
n,k
22 Matematika diskretua (M. Merino)
Taylorren garapena
Izan bedi P(x) = a
0
+a
1
x +. . . +a
n
x
n
, n mailako polinomioa. Orduan,
P
(k)
(x) = k
k
a
k
+ (k + 1)
k
a
k+1
x +. . . +n
k
a
n
x
nk
eta
P(x) =
n

k=0
P
(k)
(0)
k!
x
k
0ren ingunurean P(x) polinomioaren Taylorren garapena deitzen da.
Izan bedi innitu aldiz diferentziagarria den f : (a, b) R funtzioa. f(x) =

n
k=0
f
(k)
(0)
k!
x
k
+R
n
(x).
Baldintza batzuenpean, r > 0 non x (r, r), lm
n
R
n
(x) = 0 den. Eta
f(x) =

k=0
f
(k)
(0)
k!
x
k
0ren ingunurean f(x) funtzioaren Taylorren seriea deitzen da. Seriea (r, r) tartean absolutuki
konbergentea da eta (r, r) tartean f funtzio analitikoa dela esaten da. Adibidez, f(x) = e
x
funtzioaren Taylorren seriea ondokoa da: e
x
=

k=0
1
k!
x
k
, x C.
Binomio generalizatuaren formula
Izan bedi R eta f

(x) = (1 +x)

funtzioa.
f

(x) funtzioaren denizio-eremuak beti dauka (1, ) bere barnean.

Analisi Matematikoan (Kalkulu Diferentzialean) frogatzen da bere Taylorren garapena x = 0
puntuaren inguruan ondokoa dela:
f

(x) =

k=0
f
(k)

(0)
k!
x
k
=

k
k!
x
k
, |x| < 1
Ondoko adierazpenari binomio generalizatuaren formula deitzen zaio:
(1 +x)

k=0
_

k
_
x
k
, |x| < 1
Adibideak:
1. Izan bitez = n N

, x C,
(1 +x)
n
=

n
k=0
C
n,k
x
k
Gaia 2. KONBINAZIO-IDENTITATEAK 23
(1 x)
n
=

n
k=0
(1)
k
C
n,k
x
k
2. Izan bedi = 1,
(1 +x)
1
= 1 x +x
2
x
3
+. . ., x arrazoia duen serie geometrikoa da
(1 x)
1
= 1 +x +x
2
+x
3
+. . ., x arrazoia duen serie geometrikoa da
3. Izan bedi = 2,
(1 +x)
2
= 1 2x + 3x
2
4x
3
+. . ., xrekiko serie aritmetiko-geometrikoa da
(1 x)
2
= 1 + 2x + 3x
2
+ 4x
3
+. . ., xrekiko serie aritmetiko-geometrikoa da
4. Izan bedi = n, n N,
(1 +x)
n
=

k=0
(1)
k
CR
n,k
x
k
(1 x)
n
=

k=0
CR
n,k
x
k
5. Izan bedi = 1/2,
(1 +x)
1/2
=

_
1/2
k
_
x
k
=

(1)
k
(2k 1)!!
2
k
k!
=

_
2k
k
__
x
2
2
_
k
(1 x)
1/2
=

(1)
k
_
1/2
k
_
x
k
=

_
2k
k
_
_
x
2
2
_
k
6. Izan bedi a > 0, (a +bx)

k
_
b
k
a
k
x
k
, |x| < |b/a|
Aplikazioak:
1. Izan bitez , R, (1 + x)

(1 + x)

= (1 + x)
+
denez, Vandermonderen formula
orokorra
_
+
r
_
=
_

0
__

r
_
+
_

1
__

r 1
_
+. . . +
_

r
__

0
_
2. Izan bitez R, r, k N

, (1+x)

+(1+x)
+1
+. . . +(1+x)
+r
=
1
x
[(1+x)
+r+1
(1+x)

]
denez,
_
+r + 1
k + 1
_

_

k + 1
_
=
_

k
_
+
_
+ 1
k
_
+. . . +
_
+r
k
_
24 Matematika diskretua (M. Merino)
3. Gaia
FUNTZIO SORTZAILEAK ETA
ERREPIKAPENAK
3.1. Funtzio sortzaileak
Potentzia-seriea
Denizioa 24 Izan bedi a
n
osagai orokorra duen (a
n
)
n0
C zenbaki konplexu edo errealen segida.

n=0
a
n
x
n
= a
0
+a
1
x +a
2
x
2
+. . . +a
n
x
n
+. . . potentzia-seriea deitzen da.
Teorema 3.1 Izan bedi = 1/ lmsup
n
_
|a
n
|. Orduan,
Baldin |x| < bada, seriea absolutuki konbergentea da.
Baldin |x| > bada, seriea ez da konbergentea.
Baldin |x| = bada, ez dago emaitza orokorrik seriearen konbergentziari buruz.
seriearen konbergentzi erradioa deitzen da.
Gogora ezazu ere ondoko emaitza: lm
n

a
n
a
n1

= l lmsup
n
_
|a
n
| = l
25
26 Matematika diskretua (M. Merino)
Segidaren funtzio sortzailea
Denizioa 25 Izan bedi a = (a
n
)
n0
C segida eta > 0 konbergentzi erradioa duen

n=0
a
n
x
n
potentzia-seriea. Orduan, a segidaren funtzio sortzailea ondoko funtzioa da:
g
a
(x) =

n=0
a
n
x
n
, |x| <
Funtzio sortzaileen propietateak:
i) g
a
innitu aldiz diferentziagarria da (, ) tartean. Bere deribatuak ondoko serieak dira
k N

:
g
(k)
a
(x) =

n=k
(n)
k
a
n
x
nk
= k
k
a
k
+ (k + 1)
k
a
k+1
x +. . . , |x| <
ii) g
(k)
a
funtzioa a
(k)
n
= (k +n)
k
a
k+n
osagai orokorra duen segidaren funtzio-sortzailea da.
iii) g
a
funtzioaren Taylorren seriea ondokoa da:
g
a
(x) =

n=0
g
(n)
a
(0)
n!
x
n
iv) Baldin g
a
(x) = g
b
(x), x < min(
a
,
b
) betetzen bada, orduan a = b segida berbera da.
Funtzio sortzaileen arteko eragiketak:
Izan bitez a = (a
n
)
n0
eta b = (b
n
)
n0
segidak eta beraiei lotutako funtzio sortzaileak g
a
(x) =

n=0
a
n
x
n
, |x| <
a
eta g
b
(x) =

n=0
b
n
x
n
, |x| <
b
.
(Batura)
g
a
(x) +g
b
(x) = g
a+b
(x), |x| < min(
a
,
b
).
Hau da, g
a
+g
b
funtzioa a +b = (a
n
+b
n
)
n0
segidaren funtzio sortzailea da.
(Eskalar batekiko biderkadura)
g
a
(x) = g
a
(x), |x| <
a
.
Hau da, g
a
funtzioa a = ( a
n
)
n0
segidaren funtzio sortzailea da.
(Biderkadura)
g
a
(x) g
b
(x) = (

a
n
x
n
) (

b
n
x
n
) =

(a
0
b
n
+a
1
b
n1
+. . . +a
n
b
0
)x
n
=

c
n
x
n
= g
c
(x),
|x| < min(
a
,
b
).
Hau da, g
a
g
b
funtzioa c = ab = (c
n
)
n0
segidaren funtzio sortzailea da. c = ab biderkadurari
a eta bren arteko konboluzio biderkadura deitzen da.
Gaia 3. FUNTZIO SORTZAILEAK ETA ERREPIKAPENAK 27
I motako problemak: (a
n
)
n0
ezaguna izanik, aurki ezazu g
a
a) e
x
eta (1 +x)

oinarrizko funtzioei lotutako adibideak

1. (a
n
) = 1, 1,
1
2!
,
1
3!
, . . .
2. (a
n
) = 1, 1,
1
2!
,
1
3!
, . . .
3. (a
n
) = 1, 0, 1, 0,
1
2!
, 0,
1
3!
, . . .
4. (a
n
) = 1, ,

2
2!
,

3
3!
, . . .
5. (a
n
) =
_

0
_
,
_

1
_
,
_

2
_
,
_

3
_
, . . .
6. (a
n
) =
_

0
_
,
_

1
_
,
_

2
_
,
_

3
_
, . . .
7. (a
n
) =
_

0
_
,
_

1
_
,
2
_

2
_
,
3
_

3
_
, . . .
8. (a
n
) = 1, 1, 1, 1, . . .
1. g
a
(x) = e
x
2. g
a
(x) = e
x
3. g
a
(x) = e
x
2
4. g
a
(x) = e
x
5. g
a
(x) = (1 +x)

, |x| < 1
6. g
a
(x) = (1 x)

, |x| < 1
7. g
a
(x) = (1 +x)

, |x| < 1/||

8. g
a
(x) =
1
1x
, |x| < 1
b) g
a
menpeko funtzio sortzaileak
1. (b
n
) = 0, 0, 0, a
0
, a
1
, a
2
, . . .
2. (b
n
) = a
3
, a
4
, a
5
, a
6
, . . .
3. (b
n
) = a
0
, 0, 0, a
1
, 0, 0, a
2
, . . .
4. (b
n
) = a
0
, a
1
,
2
a
2
,
3
a
3
, . . .
5. (b
n
) = a
0
, a
1
,
2
a
2
,
3
a
3
, . . .
6. (b
n
) = a
0
, 0, a
2
, 0, a
4
, 0, . . .
7. (b
n
) = 0, a
1
, 0, a
3
, 0, a
5
, 0, . . .
1. g
b
(x) = x
3
g
a
(x)
2. g
b
(x) =
1
x
3
(g
a
(x) a
0
a
1
x a
2
x
2
)
3. g
b
(x) = g
a
(x
3
), |x| <
3

a
4. g
b
(x) = g
a
(x), |x| <
a
/||
5. g
b
(x) = g
a
(x), |x| <
a
/||
6. g
b
(x) =
1
2
(g
a
(x) +g
a
(x))
7. g
b
(x) =
1
2
(g
a
(x) g
a
(x))
c) segida ezagunen menpeko segida
1. c
n
= 2
n
+
1
n!
2. c
n
= 1 +
1
1!
+
1
2!
+
1
3!
+. . . +
1
n!
3. c
n
= 1
1
1!
+
1
2!

1
3!
+. . . +
(1)
n
n!
4. c
n
=
_

0
_
+
_

1
_
+
_

2
_
+. . . +
_

n
_
5. c
n
= a
0
+a
1
+a
2
+. . . +a
n
6. c
n
= n
_

n
_
1. g
c
(x) =
1
12x
+e
x
, |x| < 1/2
2. g
c
(x) =
1
1x
e
x
, |x| < 1
3. g
c
(x) =
1
1x
e
x
, |x| < 1
4. g
c
(x) =
(1+x)

1x
, |x| < 1
5. g
c
(x) =
1
1x
g
a
(x), |x| < min(1,
a
)
6. g
c
(x) = x (1 +x)
1
, |x| <
a
28 Matematika diskretua (M. Merino)
II motako problemak: g
a
ezaguna izanik, aurki ezazu (a
n
)
n0
a) g
(n)
a
kalkulatzeko erreza bada, a
n
=
g
(n)
a
(0)
n!
erabiliz
1. g
a
(x) = e
x
2. g
a
(x) = (1 +x)

3. g
a
(x) = log(1 +x)
4. g
a
(x) = sin x
5. g
a
(x) = cos x
1. a
n
=
1
n!
2. a
n
=

n
n!
3. a
n
=
(1)
n1
n
4. a
2k+1
=
(1)
k
(2k+1)!
5. a
2k
=
(1)
k
(2k)!
b) Polinomioen zatidurak
1. g
b
(x) =
1
x +
, = 0
2. g
b
(x) =
1
(x +)
m
, m N, = 0
3. g
b
(x) =
1
x
2
3x + 2
4. g
b
(x) =
x
1 x x
2
1. b
n
=
(1)
n

n+1
2. b
n
=
_
m
n
_

n

n+m
3. b
n
= 1
1
2
n+1
4. b
n
=
1

5
__
1+

5
2
_
n

_
1

5
2
_
n
_
c) Beste batzuk
1. g
c
(x) = e
x
4
2. g
c
(x) = e
x
(1 +x)
2
3. g
c
(x) = (1 +x)

(1 +x)

4. g
c
(x) = (1 +x)

(1 x)

1. c
4n
=
1
n!
2. c
n
=

n
k=0
(1)
k
k!
_
2
nk
_
3. c
n
=

n
k=0
_

k
__

nk
_
=
_
+
n
_
4. c
2n
=

2n
k=0
_

k
__

2nk
_
(1)
2nk
=
_

n
_
(1)
n
Denizioa 26 (a
n
)
n0
segidaren funtzio sortzaile esponentziala
_
an
n!
_
n0
segidaren funtzio
sortzailea da. Hau da, f
a
(x) =

n=0
an
n!
x
n
.
Adibidez, 1, 1, 1, . . . segidaren funtzio sortzaile esponentziala e
x
da.
3.2. Funtzio sortzaileak eta konbinazio-problemen erabilerak
nren menpeko problema konbinatorioa dugunean eta a
n
era kopurua kalkulatu behar badugu,
funtzio sortzaileak lagungarriak izan daitezke. Batzuetan errezagoa da g
a
(x) f.s. aurkitzea eta horren
ondorioz, a
n
kopurua x
n
osagaiari lotutako koezientea bilatzea.
Gaia 3. FUNTZIO SORTZAILEAK ETA ERREPIKAPENAK 29
Ekuazioaren soluzioak
Teorema 3.2 Izan bedi a
n
kantitatea zenbaki oso eznegatibo dituen x
1
+ x
2
+ . . . + x
k
= n ekua-
zioaren soluzio kopurua.
g(x) = (1 +x +x
2
+. . .) (1 +x +x
2
+. . .)
(k)
. . . (1 +x +x
2
+. . .) = (1 x)
k
, |x| < 1
funtzioa a = (a
n
)
n0
segidaren funtzio sortzailea denez, g(x) seriearen x
n
osagaiari lotutako a
n
koezientea
_
k
n
_
(1)
n
=
_
n+k1
n
_
da.
Orokor dezagun aurreko emaitza.
Teorema 3.3 (Funtzio sortzaileen teorema orokorra) Izan bitez A
1
, A
2
, . . . , A
k
N

azpi-
multzo ezhutsak, A
1
= {a
11
, a
12
, a
13
, . . .}, A
2
= {a
21
, a
22
, a
23
, . . .}, . . . , A
k
= {a
k1
, a
k2
, a
k3
, . . .} eta
a
n
kantitatea x
1
A
1
, x
2
A
2
, . . . , x
k
A
k
dituen x
1
+ x
2
+ . . . + x
k
= n ekuazioaren soluzio
kopurua.
g(x) = (x
a
11
+x
a
12
+x
a
13
+. . .) (x
a
21
+x
a
22
+x
a
23
+. . .)
(k)
. . . (x
a
k1
+x
a
k2
+x
a
k3
+. . .), |x| < 1
funtzioa aurreko a = (a
n
)
n0
segidaren funtzio sortzailea da.
Aplikazioak
1. Baldin 10 dado airera botatzen badira, zenbat eratara lor daiteke 24 puntu?
a
24
=
_
10
0
__
23
9
_

_
10
1
__
17
9
_
+
_
10
2
__
11
9
_
2. Baldin x
1
eta x
2
zenbaki bikoiti eznegatibo eta x
3
eta x
4
zenbaki oso eznegatibo badira,
zenbat x
1
+x
2
+x
3
+x
4
= n ekuazioaren soluzio dago?
a
n
=

n
r=0
(1)
r
(r + 1)
_
nr+3
3
_
3. Baldin zentimoko 1eko txanponak, 5 zentimoko txanponak eta 20 zentimoko txanponak ba-
ditut, zenbat eratara lor daiteke n zentimo?
g
a
(x) =

m=0
x
m

r=0
x
5r

s=0
x
20s
=

m+5r+20s=n, m,r,s,0
x
n
m + 5r + 20s = n
betetetzen dutenen a
n
soluzio kopurua x
n
-ren koezientea da.
4. Partiketak.
a) Zein da 5 baino txikiago edo berdineko osagaiak dituzten nren partiketa kopurua?
g
a
(x) =
1
1x
1
1x
2
1
1x
3
1
1x
4
1
1x
5
b) Zein da 7 baino txikiago edo berdineko osagaiak eta guztiak diferenteak dituzten nren
partiketa kopurua?
g
a
(x) = (1 +x)(1 +x
2
) . . . (1 +x
7
)
c) Zein da 7 baino txikiago edo berdineko osagai bakoitiak dituzten nren partiketa kopurua?
g
a
(x) =
1
1x
1
1x
3
1
1x
5
1
1x
7
30 Matematika diskretua (M. Merino)
3.3. Errepikapenak
Errepikapenak aplikazio ugaritan agertzen dira, besteak beste, Biologian, Ekonomian, seinale digi-
talaren prozesaketan.
Gogora ditzagun sailkapenen 1.6 atalean ikusitako adibide batzuk.
Adibideak:
1. {1, 2, . . . , n} multzoko azpimultzo kopurua. {a
0
= 1, a
n
= 2a
n1
}
2. {1, 2, . . . , n} multzoko ondoz ondoko zenbakirik ez duen azpimultzo kopurua.
{a
0
= 1, a
1
= 2, a
n
= a
n1
+a
n2
}
3. 0 eta 1 zenbakiez osatutako eta bi 1 jarraian ez duen n luzeradun segida kopurua.
{a
0
= 1, a
1
= 2, a
n
= a
n1
+a
n2
}
4. Oinkada bakoitzean maila bat edo bi igotzen direnean, n maila duen eskailera igotzeko era
kopurua. {a
0
= 1, a
1
= 1, a
n
= a
n1
+a
n2
}
5. 2 1 eta 2 2 tamainako baldosak erabiliz 2 n tamainako gela betetzeko era kopurua.
{a
0
= 1, a
1
= 1, a
n
= a
n1
+ 2a
n2
}
Ikus ditzagun adibide berri batzuk. Has dezagun Lucas
1
en Brahmaren dorrearekin.
1. Hanoi edo Brahmaren dorrea hiru makila eta n diska dituen joko
matematiko bat da, Francois Edouard Anatole Lucas (1842-1891,
Frantzia) matematikariak asmatutakoa. Hasieran diska guztiak ma-
kil batean daude sartuta txikienetik handienera, helburua diska guz-
tiak hasieran dauden moduan beste makil batera pasatzean datza.
Bi arau ditu: (1) mugimendu bakoitzean diska bakar bat mugi dai-
teke; eta (2) ezin daiteke jarri diska bat bera baino txikiagoa den
beste diska baten gainean. Zein da a
n
mugimendu kopuru minimoa?.
{a
0
= 0, a
n
= 1 + 2a
n1
}
n a
n
1 1
2 3
3 7
4 15
5 31
6 63
7 127
8 255
9 511
10 1023
.
.
.
.
.
.
2. Kontsidera ditzagun n zuzen, binaka ebakitzen direnak baina haietatik edozein 3 zuzen puntu
berberetik pasatzen ez direnak. Izan bedi a
n
kantitatea aurreko zuzenek mugatutako eskualde
kopurua. {a
0
= 1, a
n
= n +a
n1
}
3. Izan bedi a
n
kantitatea [n] multzoko inboluzio kopurua.
{a
0
= 1, a
1
= 1, a
n
= a
n1
+ (n 1)a
n2
}
1
http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Lucas.html
Gaia 3. FUNTZIO SORTZAILEAK ETA ERREPIKAPENAK 31
Denizioa 27 Izan bedi multzoa. f : aplikazioa inboluzioa da baldin f f iden-
titatea bada.
4. Zenbaki poligonalak
(k = 3) T
0
= 0, T
n
= T
n1
+n
(k = 4) C
0
= 0, C
n
= C
n1
+ 2n 1
(k = 5) P
0
= 0, P
n
= P
n1
+ 3n 2
Zein da zenbaki poligonalen formula orokorra? K
0
= 0, K
n
= K
n1
+n + (k 3)(n 1)
Errepikapen batetik a
n
ren formula orokorrera pasa daiteke?
1. mailako errepikapen linealak
Teorema 3.4 Izan bedi ezhomogenoa eta koeziente konstantedun 1. mailako ekuazio lineala den
ondoko errepikapena:
_
a
0
a
n
= a
n1
+, n 1
Orduan,
g
a
(x) =
a
0
1 x
+
x
(1 x)(1 x)
funtzio sortzailea da
a
n
=
n
a
0
+(1 + +
2
+. . . +
n1
) =
_
a
0
+n, = 1

n
a
0
+
1
n
1
, = 1
Kasu bereziak:
= 1 bada, a
n
= a
0
+n, a
0
-n hasten den eta diferentzia duen progresio aritmetikoa da.
= 0 bada, a
n
=
n
a
0
, a
0
-n hasten den eta arrazoia duen progresio geometrikoa da.
Adibidez, Brahmaren dorrerako a
n
= 2
n
1.
32 Matematika diskretua (M. Merino)
2. mailako errepikapen linealak
Teorema 3.5 Izan bedi homogenoa eta koeziente konstantedun 2. mailako ekuazio lineala den
ondoko errepikapena:
_
a
0
, a
1
a
n
= a
n1
+a
n2
, n 2
Orduan,
g
a
(x) =
a
0
+ (a
1
a
0
)x
1 x x
2
funtzio sortzailea da.
a
n
-ren adierazpen orokorra emateko bi kasu desberdindu behar dira:
i) Baldin 1 x x
2
polinomioak bi erro diferente baditu, 1 x x
2
= (1 rx)(1 sx)
delarik, orduan
g
a
(x) =
A
1 rx
+
B
1 sx
eta a
n
= Ar
n
+Bs
n
.
Baliokideki (metodo aljebraikoa erabiliz), baldin r eta s balioak x
2
x polinomioaren
erro bakunak badira, hots, x
2
x = (x r)(x s) bada, orduan
{a
0
= A +B, a
1
= Ar +Bs, a
n
= Ar
n
+Bs
n
}.
ii) Baldin 1xx
2
polinomioak erro bikoitza badu, 1xx
2
= (1rx)
2
delarik, orduan
g
a
(x) =
a
0
(1 rx)
2
+
(a
1
a
0
)x
(1 rx)
2
eta a
n
= (n + 1)a
0
r
n
+n(a
1
a
0
)r
n1
.
Baliokideki (metodo aljebraikoa erabiliz), baldin r balioa x
2
x polinomioaren erro bikoitza
bada, hots, x
2
x = (x r)
2
, orduan {a
0
= A, a
1
= (A +B)r, a
n
= (A +nB)r
n
}.
Adibideak: kalkula itzazu g
a
(x) f.s. eta a
n
osagai orokorra ondoko kasuetan
1. {a
0
= 0, a
1
= 1, a
n
= a
n1
+a
n2
} Sol.: g
a
(x) =
x
1xx
2
, a
n
=
1

5
__
1+

5
2
_
n

_
1

5
2
_
n
_
2. {a
0
= 0, a
1
= 1, a
n
= 3a
n1
2a
n2
} Sol.: g
a
(x) =
x
13x+2x
2
, a
n
= 2
n
1
3. {a
0
= 0, a
1
= 2, a
n
= 2a
n1
a
n2
} Sol.: g
a
(x) =
2x
12x+x
2
, a
n
= 2n
4. {a
0
= 0, a
1
= 1, a
n
= 4a
n1
4a
n2
} Sol.: g
a
(x) =
x
14x+4x
2
, a
n
= n2
n1
Teorema 3.6 (1. aldaera) Izan bedi ezhomogenoa eta koeziente konstantedun 2. mailako ekuazio
lineala den ondoko errepikapena:
_
a
0
, a
1
a
n
= a
n1
+a
n2
+, n 2
Orduan,
g
a
(x) =
a
0
+ (a
1
a
0
)x +
x
2
1x
1 x x
2
funtzio sortzailea da
Gaia 3. FUNTZIO SORTZAILEAK ETA ERREPIKAPENAK 33
Teorema 3.7 (2. aldaera) Izan bedi ondoko errepikapena:
_
a
0
, a
1
a
n
= a
n1
+a
n2
+
n2
, n 2
Orduan,
g
a
(x) =
a
0
+ (a
1
a
0
)x +(x)x
2
1 x x
2
funtzio sortzailea da
non (
n
)
n
ren funtzio sortzailea (x) den.
k. mailako errepikapen linealak
Teorema 3.8 Izan bedi ondoko errepikapena:
_
a
0
, a
1
, . . . , a
k1
a
n
=
1
a
n1
+
2
a
n2
+. . . +
k
a
nk
+
nk
, n k
Orduan,
g
a
(x) =
P
k1
(x) +(x)x
k
1
1
x
2
x
2
. . .
k
x
k
funtzio sortzailea da
non (
n
)
n
ren funtzio sortzailea (x) den eta P
k1
(x) polinomioa (a
0
, a
1
, . . . , a
k1
,
1
, . . . ,
k1
,
k
)
koezienteen menpeko k 1. mailako polinomioa den.
Ariketak: kalkula itzazu g
a
(x) f.s. eta a
n
osagai orokorra ondoko kasuetan
1. {a
0
= 1, a
1
= 1, a
n
= a
n1
+ 2a
n2
+ 1}
Sol.: g
a
(x) =
1 x +x
2
(1 x)(1 x 2x
2
)
=
1/2
1x
+
1/2
1+x
+
1
12x
, a
n
=
_
2
n
, n bikoitia
2
n
1, n bakoitia
2. {a
0
= 1, a
1
= 1, a
n
= a
n1
+ 2a
n2
+n 2}
Sol.: g
a
(x) =
1 2x +x
2
+x
3
1 3x +x
2
+ 3x
3
2x
4
=
1
12x
+
1/4
1+x
+
1/4
1x
+
1/2
(1x)
2
, a
n
=
_
2
n

n
2
, n bikoitia
2
n

n+1
2
, n bakoitia
3. {a
0
= 1, a
1
= 1, a
2
= 1, a
n
= a
n1
+ 4a
n2
+ 4a
n3
}
Sol.: g
a
(x) =
1 + 2x 2x
2
1 +x 4x
2
4x
3
=
1
1+x
+
1/2
12x
+
1/2
1+2x
, a
n
=
_
1, n bikoitia
2
n
1, n bakoitia
4. {a
0
= 1, a
1
= 1, a
2
= 1, a
n
= a
n1
+ 4a
n2
+ 4a
n3
+ 1}
Sol.: g
a
(x) =
1 +x 4x
2
+ 3x
3
1 5x
2
+ 4x
4
=
1/6
1x
+
7/6
1+x
+
7/12
12x
+
7/12
1+2x
, a
n
=
_
1, n bikoitia
7
6
2
n

4
3
, n bakoitia
34 Matematika diskretua (M. Merino)
4. Gaia
ZENBAKI-FAMILIA
GARRANTZITSU BATZUK
4.1. Fibonacciren zenbakiak
Fibonacciren zenbakiek Leonardo Pisanoren (1170-1250, Italia) goitizena dute (ikusi matematika-
riaren biograa
1
weborrialdean).
Fibonacciren F
n
zenbakien propietate ugariak hainbat egilek asmatu eta ikertu dituzte. Fibonacci
Elkarteak 1963 urtetik hona The Fibonacci Quarterly
2
izeneko ikerkuntza-aldizkari matematikoa
argitaratzen du.
Denizioa 28 Ondoko errepikapenak sortzen duen (F
n
)
n0
segida Fibonacciren segida deitzen
da
_
F
0
= 0, F
1
= 1
F
n
= F
n1
+F
n2
, n 2
Oinarrizko propietateak:
i) (F
n
)
n0
-ren funtzio sortzailea: F(x) =
x
1 x x
2
, |x| <
2
1 +

5
.
ii) F
n
-ren adierazpen orokorra:
F
n
=
1

5
__
1 +

5
2
_
n

_
1

5
2
_
n
_
1
http://www-history.mcs.st-and.ac.uk/Biographies/Fibonacci.html
2
http://www.fq.math.ca/
35
36 Matematika diskretua (M. Merino)
Batuketaren propietate batzuk:
1. F
1
+F
2
+F
3
+F
4
+. . . +F
n
= F
n+2
1
2. (n + 1)F
0
+nF
1
+ (n 1)F
2
+ (n 2)F
3
+. . . + 2F
n1
+F
n
= F
n+4
(n + 3)
3. F
1
+F
3
+F
5
+F
7
+. . . +F
2n1
= F
2n
4. F
0
+F
2
+F
4
+F
6
+. . . +F
2n
= F
2n+1
1
Biderkaketa eta zatigarritasunaren propietate batzuk:
1. F
n
F
n+2
F
2
n+1
= 1
2. F
n+m
= F
m
F
n+1
+F
m1
F
n
3. n, k 1, F
n
| F
kn
4. F
2
n1
+F
2
n
= F
2n1
5. F
2
n+1
F
2
n1
= F
2n
Esanahi konbinatorioak:
a) Hurrengo arauei jarraituz,
Lehenengo hilabetean untxi-bikote bakarra dago;
Hilabete bat betetzetik aurrera untzi-bikoteak ugal
daitezke eta ez dira hiltzen;
Hilabete bakoitzean edozein bikotek beste bat sortzen
du (sortutako bikoteak soilik haien artean estaltzen
direlarik).
Untzi-bikote batengandik a
n
untxi bikote sortuko dira n.
hilabete pasatu ondoren. Zenbat da a
n
?
a
n
= F
n
b) Oinkada bakoitzean maila bat edo bi igotzen direnean, n maila duen eskailera igotzeko era
kopurua. b
n
= F
n+1
c) 2 1 tamainako baldosak erabiliz 2 n tamainako lurra betetzeko era kopurua. c
n
= F
n+1
d) 0 eta 1 zenbakiek osatutako baina bi 1 jarraian ez duen n luzeradun segida kopurua. d
n
= F
n+2
e) [n] multzotik ateratako eta zenbaki kontsekutiborik ez duen azpimultzo kopurua. e
n
= F
n+2
f) Mezu kodikatuen irakurketak. Letra bakoitzak gehienez bi ikur, eta , dituen alfabetoa
erabiliz, zehaztutako n luzeradun segida irakutzeko era kopurua. f
n
= F
n+1
Gaia 4. ZENBAKI-FAMILIA GARRANTZITSU BATZUK 37
4.2. Catalanen zenbakiak
Eug`ene Charles Catalanen (1814-1894, Belgika) biograa
3
weborrialdean kontsulta daiteke.
Denizioa 29 Ondoko (C
n
)
n0
segida Catalanen segida deitzen da
C
n
=
1
n + 1
_
2n
n
_
.
Oinarrizko propietateak:
i) C
n
=
_
2n
n
_

_
2n
n + 1
_
ii) C
n
N, n N

. Ondorioz, n + 1 |
_
2n
n
_
Teorema 4.1 (Catalanen zenbakien esanahi konbinatorioa) Izan bedi I

2n,0
multzoa, (0, 0)-
tik (2n, 0)-ra doazen gora-behera ibilbide berezien
4
multzoa. Orduan,
c(I

2n,0
) = C
n
, n 0
Frogapena:
Izan bedi I
p,q
, (0, 0)-tik (p, q)-ra doazen gora-behera ibilbideen multzoa.
Gogora ezazu c(I
p,q
) =
_
_
p
p+q
2
_
, baldin p q eta bikoitasuna berdina
0, beste kasuetan
_
c(I
2n,0
) =
_
2n
n
_
.
c(I
p,q
I

p,q
) = c(I
p,q+2
) =
_
p
p+q+2
2
_
denez, c(I
2n,0
I

2n,0
) =
_
2n
n+1
_
.
Beraz, c(I

2n,0
) = c(I
2n,0
) c(I
2n,0
I

2n,0
) =
_
2n
n
_

_
2n
n+1
_
= C
n
.
Denizioa 30 (0, 0)-tik (2n, 0)-ra doan gora-behera ibilbidea extraberezia dela esaten da baldin
gora-behera ibilbide berezia bada eta soilik OX ardatza (0, 0) eta (2n, 0) puntuetan ikutzen baditu.
Erabil dezagun I

2n,0
notazioa gora-behera ibilbide extraberezien multzoa adierazteko.
Korolarioa 2
c(I

2n,0
) = C
n1
, n 1
Frogapena:
Izan ere, c(I

2n,0
) = c(I

2n2,0
) =
_
2n2
n1
_
= C
n1
3
http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Catalan.html
4
Gogora ezazu 1.8 atalean emandako denizioa
38 Matematika diskretua (M. Merino)
Propietateak:
1. Catalanen zenbakien errepikapen erlazioa
_
C
0
= 1
C
n
= C
0
C
n1
+C
1
C
n2
+. . . +C
n1
C
0
, n 1
2. (C
n
)
n0
segidaren funtzio sortzailea:
C(x) =
1

1 4x
2x
, |x|
1
4
Catalanen zenbakien beste bi esanahi konbinatorio
1. Poligono konbexoen triangularizazioa
Denizioa 31 Poligono konbexoaren triangularizazioa poligonoa triangeluen bidez banatzean
datza, non triangeluen barnealdeak binaka bateraezinak diren eta triangeluen erpinak poligonoaren
erpinak diren (hots, triangeluen aldeak poligonoaren aldeak edo diagonalak dira).
Kontsidera dezagun n aldeko poligono konbexoa eta jarraian erpin bakoitzari zenbaki bat esleituko
diezaiogun, erloju-orratzen kontrako noranzkoan. Izan bedi T
n
balioa n+2 erpin zenbakituak dituen
poligono konbexoaren triangulazio kopurua. Adibidez,
4.1. irudia: Poligono konbexoen triangularizazioa-
ren zuhaitza, n {1, 2, 3, 4}
n = 1, (3 erpin) triangeluak T
1
= 1
n = 2, (4 erpin) karratuak T
2
= 2
n = 3, (5 erpin) pentagonoak T
3
= 5
n = 4, (6 erpin) hexagonoak T
4
= 14
. . .
n = k, (k + 2 erpin) poligonoak T
n
=?
Orrokorrean,
_
T
0
= 1
T
n
= T
0
T
n1
+T
1
T
n2
+. . . +T
n1
T
0
, n 1
2. Parentesiak
Gaia 4. ZENBAKI-FAMILIA GARRANTZITSU BATZUK 39
Izan bedi P
n
kantitatea x
1
x
2
. . .x
n+1
biderkaketa egiteko era kopurua, osagaien ordena mantenduz.
Orduan,
_
P
0
= 1
P
n
= P
0
P
n1
+P
1
P
n2
+. . . +P
n1
P
0
, n 1
n = 1 P
1
= 1 x
1
x
2
n = 2 P
2
= 2 x
1
(x
2
x
3
)
(x
1
x
2
)x
3
n = 3 P
3
= 5 x
1
(x
2
(x
3
x
4
))
x
1
((x
2
x
3
)x
4
)
(x
1
x
2
)(x
3
x
4
)
((x
1
x
2
)x
3
)x
4
(x
1
(x
2
x
3
))x
4
4.3. Zenbaki arrunten partiketak
Denizioa 32 Izan bedi n N, nren partiketa
n = x
1
+x
2
+. . . +x
k
motako adierazpena da, non x
1
, x
2
, . . . , x
k
zenbaki arruntak diren. x
i
batugaiak zatiak deitzen dira
eta k batugai kopuruari partiketaren tamaina esaten zaio. Orokorrean partiketa ezordena-
tuak erabiliko ditugu eta ohikoa da x
1
x
2
. . . x
k
eran partiketa adieraztea. Hau da, bi
partiketa berdinak dira bere diferentzia bakarra batugaien ordena bada. Desberdintzat ematen badi-
tugu partiketa ordenatuei buruz egongo gara berbetan.
Teorema 4.2 (Partiketa ordenatuak) Izan bedi
n
kantitatea nren partiketa ordenatuen kopu-
rua eta
(k)
n
, k tamainako nren partiketa ordenatuen kopurua. Orduan,

(k)
n
=
_
n 1
k 1
_

n
= 2
n1
Teorema 4.3 (Partiketa ezordenatuak) Izan bedi p
n
kantitatea nren partiketa (ezordenatuen)
kopurua eta p
k
n
, k edo txikiagoko zatiak dituzten nren partiketa (ezordenatuen) kopurua. Orduan,
(p
k
n
)
n0
segidaren funtzio sortzailea: P
k
(x) =
1
1 x
1
1 x
2

1
1 x
k
, |x| <
1
2
(p
n
)
n0
segidaren funtzio sortzailea: P(x) =

r=1
1
1 x
r
, |x| <
1
2
40 Matematika diskretua (M. Merino)
Teorema 4.4 (zati desberdineko partiketa ezordenatuak) Izan bedi d
n
kantitatea zati guz-
tiak desberdinak dituzten nren partiketa kopurua eta d
k
n
, k tamainako edo txikiagoko nren zati
desberdineko partiketa kopurua. Orduan,
(d
k
n
)
n0
segidaren funtzio sortzailea: D
k
(x) = (1 +x)(1 +x
2
) (1 +x
k
), |x| <
1
2
(d
n
)
n0
segidaren funtzio sortzailea: D(x) =

r=1
(1 +x
r
), |x| <
1
2
Teorema 4.5 (zati bakoitien partiketa ezordenatuak) Izan bedi i
n
kantitatea zati guztiak
bakoitiak dituzten nren partiketa kopurua eta i
k
n
, k edo txikiagoko zati bakoitien nren partiketa
kopurua. Orduan,
(i
k
n
)
n0
segidaren funtzio sortzailea: I
2k1
(x) =
1
1 x
1
1 x
3

1
1 x
2k1
, |x| <
1
2
(i
n
)
n0
segidaren funtzio sortzailea: I(x) =

r=1
1
1 x
2r1
, |x| <
1
2
Teorema 4.6 (Eulerren teorema)
D(x) = I(x) d
n
= i
n
, n 0
Zati desberdinen kopurua eta zati bakoitien kopurua berdina da.
Ferrerren diagramak
x
1
x
2
. . . x
k
betetzen duen n = x
1
+x
2
+. . .+x
k
partiketa grakoki adieraz daiteke diagrama
baten bidez, errenkada kopurua k -zati kopurua- eta zutabeen kopurua x
1
-zati handiena- izanik,
lehenengo ilaran x
1
puntu egonda, bigarren ilaran x
2
puntu, hirugarrenean x
3
puntu eta horrela,
hurrenez hurren. Esate baterako, 14 = 5 + 4 + 2 + 1 + 1 + 1 partiketaren diagrama ondokoa da:

Diagrama hauek Ferrer izena hartzen dute, Norman Macleod Ferrer-ek (1829-1903) asmatu zituen
eta.
Gaia 4. ZENBAKI-FAMILIA GARRANTZITSU BATZUK 41
Denizioa 33 Izan bedi partiketa. Bere Ferrer diagraman errenkadak eta zutabeak elkaraldatuz
lortzen den partiketari -ren konjugatua esaten zaio. Baldin eta -ren konjugatua berdinak
badira, autokonjugatua dela esaten da.
Aurreko diagraman ilarak eta zutabeak elkaraldatzen badira, 14 zenbakiaren beste partiketa baten
diagrama lortzen da. Aurreko adibidearen kasuan,

hots, 14 = 6 + 3 + 2 + 2 + 1 partiketa lortzen da, aurrekoaren konjugatua dena.

5 + 4 + 3 + 2 + 1 partiketa 15 zenbakiaren autokonjugatua da. Izan ere, diagrama diagonalarekiko
simetrikoa da.
4.4. Multzoen partiketak eta Bellen zenbakiak
Eric Temple Bell (1883 Escozia-1960 AEB) matematikariaren biograa
5
weborrialdean kontsulta
daiteke.
Denizioa 34 Izan bedi multzoa. multzoaren partiketa ezhuts eta binaka bateraezinak
direnen azpimultzoen bilduma da, horien bildura delarik, hots ren elementu bakoitza zehatz-
mehatz behin azpimultzo batean dago.
Denizioa 35 [n] multzoaren partiketa kopurua B
n
Bellen zenbakia da.
Errepikapen erlazioa:
_
_
_
B
0
= 1
B
n+1
=
_
n
0
_
B
0
+
_
n
1
_
B
1
+. . . +
_
n
n
_
B
n
, n 0
Pascalen triangeluaren bidez, oso arin kalkulatu ahal dira. Izan ere, B
n+1
lortzeko
__
n
0
_
,
_
n
1
_
, . . . ,
_
n
n
__
(B
0
, B
1
, . . . , B
n
)
t
5
http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Bell.html
42 Matematika diskretua (M. Merino)
Konboluzioaren adierazpena:
_
B
n+1
n!
_
n0
=
_
B
n
n!
_
n0

_
1
n!
_
n0
Teorema 4.7 (B
n
)
n0
segidaren funtzio sortzaile esponentziala
B(x) = e
e
x
1
4.5. Lehen motako Stirlingen zenbakiak
x
n
garapena n. mailako polinomioa da, x
n
=
_
1, n = 0
x(x + 1) (x +n 1), n 1
Denizioa 36 Izan bitez k, n N

, x
n
garapenaren x
k
ren koezientea lehen motako Stirlingen
zenbakia deitzen da eta
_
n
k
_
ikurraren bidez adierazten da.
x
n
=
n

k=0
_
n
k
_
x
k
=
_
n
0
_
+
_
n
1
_
x +
_
n
2
_
x
2
+. . . +
_
n
n
_
x
n
Beraz, x ezezagun batekiko koeziente errealak dituzten polinomioen espazioan,
__
n
k
__
n,k0
ma-
trizea {1, x, x
2
, . . .} oinarri kanonikotik {1, x
1
, x
2
, . . .} oinarri superkanonikora pasatzen den oinarri-
aldaketaren matrizea da.
Propietateak:
i)
_
n
k
_
= 0, k > n
ii) n = 0 bada, 1 =
_
0
0
_
iii) n 1 bada, a)
_
n
0
_
= 0, b) n! =
_
n
0
_
+
_
n
1
_
+
_
n
2
_
+. . . +
_
n
n
_
, c)
_
n
n
_
= 1, d)
_
n
1
_
= (n 1)!,
e)
_
n
n 1
_
=
_
n
2
_
iv) x
n
=
n

k=0
(1)
n+k
_
n
k
_
x
k
Gaia 4. ZENBAKI-FAMILIA GARRANTZITSU BATZUK 43
Errepikapena:
_

_
_
n
0

= 0, n 1,
_
n
n

= 1, n 0,
_
n
k

= 0, k > n,
_
n
k

=
_
n1
k1

+ (n 1)
_
n1
k

, n 1, 1 k n 1
Lehen motako Stirlingen zenbakien Pascalen triangelua
_
0
0

_
1
0
_
1
1

_
2
0
_
2
1
_
2
2

_
3
0
_
3
1
_
3
2
_
3
3

_
4
0
_
4
1
_
4
2
_
4
3
_
4
4

_
5
0
_
5
1
_
5
2
_
5
3
_
5
4
_
5
5

_
6
0
_
6
1
_
6
2
_
6
3
_
6
4
_
6
5
_
6
6

_
7
0
_
7
1
_
7
2
_
7
3
_
7
4
_
7
5
_
7
6
_
7
7

1
0 1
0 1 1
0 2 3 1
0 6 11 6 1
0 24 50 35 10 1
0 120 274 225 85 15 1
0 720 1764 1642 735 175 21 1
Esanahi konbinatorioa: permutazioak eta zikloak
1, 2, . . . , nren edozein permutaziok ([n]tik [n]ra doan bijekzioak) ziklo bateraezinen biderkadura
moduan adiera bakarreko deskonposizioa du. Izan bedi s(n, k) balioa k zikloren biderkadura moduan
adierazten diren permutazio kopurua. Orduan,
s(n, k) =
_

_
s(n, 0) = 0, n 1
s(n, n) = 1, n 0
s(n, k) = 0, k > n
s(n, k) = s(n 1, k 1) + (n 1)s(n 1, k), n 1, 1 k n 1
Beraz, s(n, k) =
_
n
k

eta n! = s(n, 0) +s(n, 1) +s(n, 2) +. . . +s(n, n) interpretagarria da.

44 Matematika diskretua (M. Merino)
4.6. Bigarren motako Stirlingen zenbakiak
x
n
garapena n. mailako polinomioa da, x
n
=
_
1, n = 0
x(x 1) (x n + 1), n 1
Denizioa 37 Izan bitez k, n N

, {1, x
1
, x
2
, . . .} oinarrian x
n
garapenaren x
k
ren koezientea
bigarren motako Stirlingen zenbakia deitzen da eta
_
n
k
_
ikurraren bidez adierazten da.
x
n
=
n

k=0
_
n
k
_
x
k
=
_
n
0
_
+
_
n
1
_
x
1
+
_
n
2
_
x
2
+. . . +
_
n
n
_
x
n
Beraz, x ezezagun batekiko koeziente errealak dituen polinomioen espazioan,
__
n
k
__
n,k0
ma-
trizea {1, x
1
, x
2
, . . .} oinarri infrakanonikotik {1, x, x
2
, . . .} oinarri kanonikora pasatzen den oinarri-
aldaketaren matrizea da.
Propietateak:
i)
_
n
k
_
= 0, k > n
ii) n = 0 bada, 1 =
_
0
0
_
iii) n 1 bada, a)
_
n
0
_
= 0, b)
_
n
1
_
= 1, c)
_
n
2
_
= 2
n1
1, d)
_
n
n
_
= 1
iv) x
n
=
n

k=0
(1)
n+k
_
n
k
_
x
k
Errepikapena:
_

_
_
n
0
_
= 0, n 1,
_
n
n
_
= 1, n 0,
_
n
k
_
= 0, k > n,
_
n
k
_
=
_
n1
k1
_
+k
_
n1
k
_
, n 1, 1 k n 1
Gaia 4. ZENBAKI-FAMILIA GARRANTZITSU BATZUK 45
Esanahi konbinatorioa: multzoen partiketak eta Bell zenbakiak
Izan bedi S(n, k) balioa k azpimultzotan [n] multzoaren partiketa kopurua. Orduan,
S(n, k) =
_

_
S(n, 0) = 0, n 1
S(n, n) = 1, n 0
S(n, k) = 0, k > n
S(n, k) = S(n 1, k 1) +kS(n 1, k), n 1, 1 k n 1
Beraz, S(n, k) =
_
n
k
_
eta Bellen zenbakien arteko erlazioa:
B
n
=
_
n
0
_
+
_
n
1
_
+
_
n
2
_
+. . . +
_
n
n
_
Bigarren motako Stirlingen zenbakien Pascalen triangelua
_
0
0
_
B
0
_
1
0
_ _
1
1
_
B
1
_
2
0
_ _
2
1
_ _
2
2
_
B
2
_
3
0
_ _
3
1
_ _
3
2
_ _
3
3
_
B
3
_
4
0
_ _
4
1
_ _
4
2
_ _
4
3
_ _
4
4
_
B
4
_
5
0
_ _
5
1
_ _
5
2
_ _
5
3
_ _
5
4
_ _
5
5
_
B
5
_
6
0
_ _
6
1
_ _
6
2
_ _
6
3
_ _
6
4
_ _
6
5
_ _
6
6
_
B
6
_
7
0
_ _
7
1
_ _
7
2
_ _
7
3
_ _
7
4
_ _
7
5
_ _
7
6
_ _
7
7
_
B
7
1 1
0 1 1
0 1 1 2
0 1 3 1 5
0 1 7 6 1 15
0 1 15 25 10 1 52
0 1 31 90 65 15 1 203
0 1 34 301 350 140 21 1 848
Aplikazioak:
1. n zenbakidun kutxatan, kutxa hutsik geratu gabe, k bola bereizgarri sartzeko era kopurua.
n!
_
k
n
_
2. [k]tik [n]ra doazen aplikazio suprajektibo kopurua.
46 Matematika diskretua (M. Merino)
3. Konbinazio-identitatea:
n!
_
k
n
_
=
n

r=0
(1)
r
_
n
r
_
(n r)
k
4. Konbinazio-identitatea:
n
k
=
n

r=0
_
n
r
__
k
r
_
r!
5. Konbinazio-identitatea:
_
n + 1
r + 1
_
=
n

k=0
_
n
k
__
k
r
_
Stirling eta zenbaki konbinatorioak
Hurrengo 4.1 laukian, Stirlingen zenbakiak eta zenbaki konbinatorioen oinarrizko propietateak la-
burbiltzen dira.
4.1. laukia: Stirling eta zenbaki konbinatorioen laburpena
_
n
k
_
=
_
n 1
k 1
_
+
_
n 1
k
_
(1 +x)
n
=
n

k=0
_
n
k
_
x
k
_
n
k
_
=
_
n 1
k 1
_
+ (n 1)
_
n 1
k
_
x
n
=
n

k=0
_
n
k
_
x
k
_
n
k
_
=
_
n 1
k 1
_
+k
_
n 1
k
_
x
n
=
n

k=0
_
n
k
_
x
k
Kutxatan bolen kokapenaren laburpen osoa
Ondoko 4.2 laukian n kutxatan k bola kokatzeko era kopuruen laburpena dugu, kutxak eta bo-
lak bereizeinak edo bereizgarriak kontsideratzen dira eta kutxa hutsik egon ahal edo ezin izatea,
bestalde n = k denean kasu partikularra zehazten da.
Gaia 4. ZENBAKI-FAMILIA GARRANTZITSU BATZUK 47
4.2. laukia: n kutxatan k bola kokatzeko era kopurua
Bola bereiz- Zenbakidun Kutxa Kokatzeko n = k Zein ataletan
garriak? kutxak? hutsik? era kopurua denean? ikusi da?
Ez Ez Ez p
n
k
p
n1
k
1 4.3
Bai p
n
k
p
n
4.3
Ez Bai Ez CR
kn
n
=
_
k 1
k n
_
=
_
k 1
n 1
_
=
(n)
k
1 1.8, 4.3
Bai CR
k
n
=
_
n +k 1
k
_ _
2n 1
n
_
1.8
Bai Ez Ez
_
k
n
_
1 4.6
Bai
_
k
1
_
+. . . +
_
k
n
_
B
n
4.4, 4.6
Bai Bai Ez n!
_
k
n
_
=

r
i
=k, r
i
N
_
k
r
1
, r
2
, . . . , r
n
_
n! 1.8, 4.6
Bai n
k
=

r
i
=k, r
i
N

_
k
r
1
, r
2
, . . . , r
n
_
n
n
1.8, 2.3
48 Matematika diskretua (M. Merino)
5. Gaia
GRAFO-TEORIA
Notazioa: Izan bedi A multzoa, gai honetan |A| notazioa erabiliko dugu multzoaren kardinala, c(A),
adierazteko.
5.1. Oinarrizko kontzeptuak
Denizioa 38 G grafoa V eta E izeneko bi multzo nituren bidez denitzen da, G = (V, E) adie-
razirik. V multzo ez hutsaren osagaiei erpinak esaten zaie eta Eren osagaiak, ertzak deitutakoak,
orden gabeko erpinen bikoteak dira.
Ohikoa da grafoa irudi baten bidez adieraztea. Erpin bakoitza puntu baten bidez eta ertzak lerroekin
marrazten dira.
Denizioa 39 Bi grafo isomorfoak direla esaten da, baldin haien erpinen artean bana-banako
korrespondentzia badago, haien ertzen arteko bana-banako korrespondentzia bihurtzen dena. G
1
=
(V
1
, E
1
) eta G
2
= (V
2
, E
2
) grafo isomoforfoak baldin eta soilik baldin f : V
1
V
2
funtzio bijek-
tiboa existitzen bada, erpinen arteko auzokidetasuna mantenduz, hots, u, v V
1
, uv E
1

f(u)f(v) E
2
.
Adibidez, ikuz ditzagun G(V, E) grafoaren adierazpen isomorfo batzuk. V = {v
1
, v
2
, v
3
, v
4
} eta
E = {v
1
v
2
, v
1
v
3
, v
1
v
4
, v
2
v
4
}. G
1
, G
2
, G
3
eta G
5
grafoak isomorfoak dira.
v
4
v
3
v
1
v
2
G
1
v
4
v
2
v
1
v
3
G
2
v
4
v
2
v
1
v
3
G
3
v
4
v
3
v
1
v
2
G
4
v
4
v
3
v
1
v
2
G
5
49
50 Matematika diskretua (M. Merino)
Denizioa 40 Grafo denizioaren hedadurak.
Eren bikoteak ordenatuak badira, E V V , grafo zuzenduak lortzen dira. Horrela, ertz
bakoitzak bere orientazioa du.
E multzoa multzo anizkoitza izatea onartuz gero, hots, ertz bat behin baino gehiagotan agertzen
bada, ertz anizkoitza deitzen da eta bere maiztasuna ertzen anizkoitasuna eta emaitzari
multigrafoa edo grafo anizkoitza esaten zaio.
Ertz baten bi erpinak berdinak badira, ertza begizta dela esaten da eta emaitzari seudogra-
foa esaten zaio.
Ertzak erpinen azpimultzoak badira, hypergrafoak lortzen dira.
V edo E multzo innituak badira, grafo innituak lortzen dira.
Zuzendua Multigrafoa Seudografoa Hypergrafoa
Denizioa 41 Grafoaren osagaiak.
Grafoaren maila, bere V erpinen multzoaren kardinala da eta grafoaren tamaina, bere E
ertzen multzoaren kardinala da.
Ertz bat osatzen duten bi erpineei auzokideak esaten zaie eta ertzaren bidez konektatuta
daudela esaten da. v erpinaren auzoa, N(v), berarekiko auzokideak diren erpinen multzoa da:
N(v) = {u V |uv E}.
Ertz baten erpina eta erpina bera erasotzaileak edo intzidenteak direla esaten da. Erpin
bati lotuta dagoen ertzen kopurua erpinaren maila deitzen da, d(v) adierazirik. Erpina-
ren maila bikoitia edo bakoitia denean, erpina bikoiria edo bakoitia dela esaten da, hurrenez
hurren.
Izan bitez G = (V, E) grafoa eta v V , Gv notazioak zera adierazten du: G-tik v erpina
ezabatzea eta berari lotutako ertz erasotzaile guztiak. Baldin E
1
erpinen multzoa bada, GE
1
notazioak G grafoa adierazten du non E
1
en erpin guztiak eta ertz erasotzaileak ezabatu diren.
Izan bedi uv E, Guv notazioak zera adierazten du: G-tik soilik uv ertza ezabatzea (u
eta v erpinak geratzen dira).
Gaia 5. GRAFO-TEORIA 51
v
4
v
3
v
1
v
2
G
v
4
v
1
v
2
Gv
3
v
4
v
2
G{v
1
, v
3
}
v
4
v
3
v
1
v
2
Gv
1
v
3
Teorema 5.1 G(V, E) grafoan (edo multigrafoan), erpinen mailen batura ertzen kopuruaren bi-
koitza da:

vV
d(v) = 2 |E|
Korolarioa 3 Edozein grafotan (edo multigrafotan) erpin bakoitien kopurua bikoitia da.
Denizioa 42 Grafo mota batzuk.
u, v V, uv E betetzen duen n mailako grafoa, n erpineko grafo betea deitzen da eta
K
n
notazioarekin adierazten da.
E multzo hutsa duen n mailako grafoa, n erpineko grafo hutsa deitzen da eta E
n
notazioa-
rekin adierazten da.
Izan bedi G grafoa, bere erpinen multzo berbera duen eta G grafoan ez dauden ertz guztiak
dituen grafoari Gren grafo osagarria esaten zaio, G adierazirik.
Grafo bat erregularra dela esaten da, baldin erpinen guztien maila berbera bada. r mailako
grafo erregularra da baldin d(v) = r v V . Esate baterako, K
n
n1 mailako grafo erregularra
da eta E
n
0 mailako grafo erregularra.
G
1
= (V
1
, E
1
) grafoari G = (V, E)ren azpigrafoa esaten zaio baldin V
1
V eta E
1
E
betetzen bada. G
1
G adierazten da. Baldin V
1
= V , G
1
azpigrafo sortzailea dela esaten
da.
G grafoa zatibikoa dela esaten da baldin erpinen multzoaren partiketa badago V bi zatitan
banatzen dena -V
1
eta V
2
- G grafoaren ertz bakoitzaren muga bat V
1
azpimultzoan eta bestea
V
2
azpimultzoan egonda. Zatibiko grafo betea dugu, K
|V
1
|,|V
2
|
adierazirik, baldin V
1
eta V
2
azpimultzoen arteko konezio posible guztiak agertzen badira, hots, E = {v
1
v
2
|v
1
V
1
, v
2
V
2
}
K
5
E
5 G
G
52 Matematika diskretua (M. Merino)
Zatibikoa Ez zatibikoa
K
1,4
K
2,3
5.2. Bideak
Denizioa 43 G = (V, E) grafoan, i = 1, 2, . . . , k 1 guztietarako v
i
v
i+1
E betetzen duen
v
1
, v
2
, . . . , v
k1
, v
k
erpinen segidari v
1
eta v
k
ren arteko bidea esaten zaio, baldin erpin guztiak
desberdinak badira. Bidearen luzera ertzen kopurua da. Baldin bideak v
1
= v
k
betetzen badu, hots,
bide itxia bada, orduan v
1
, v
2
, . . . , v
k
erpinen segidari zikloa edo zirkuitoa esaten zaio. n erpineko
zikloa C
n
grafoa da eta n erpineko bidea P
n
grafoa da.
Denizioa 44 Grafo bat konexua dela esaten da baldin eta edozein bi erpin lotu ahal badira bide
baten bidez.
Denizioa 45 Bide berezi batzuk.
Ertz bakoitzetik behin igarotzen den bideari Eulerren bidea esaten zaio.
Eulerren bide itxia Eulerren zikloa deitzen da.
Erpin bakoitzetik behin igarotzen den bideari Hamiltonen bidea edo bide hamiltondarra
esaten zaio.
Hamiltonen bide itxia ziklo hamiltondarra deitzen da.
G
1
G
2
G
3
G
4
Teorema 5.2 Grafo (edo multigrafo) batek Eulerren zikloa badu, orduan bere erpin guztiak bikoitiak
dira.
Gaia 5. GRAFO-TEORIA 53
Teorema 5.3 Grafo (edo multigrafo) batek Eulerren bidea badu, orduan gehienez bi erpin bakoiti
ditu.
Korolarioa 4 Eulerren bidea duen edozein grafok (edo multigrafok) 0 edo 2 erpin bakoiti ditu.
Adibidez, etxetxoak Eulerren bidea du, baina gutun-azalak ez du Eulerren biderik.
Aplikazioa: Konigsberg-eko 7 zubiaren problemak ez du soluziorik.
5.1. irudia: Konigsberg-eko 7 zubiak
Teorema 5.4 Erpin bakoitirik ez duen edozein grafo (edo multigrafo) konexuak Eulerren zikloren
bat dauka.
Teorema 5.5 Zehatz-mehatz bi erpin bakoiti dituen edozein grafo (edo multigrafo) konexuak Eu-
lerren bideren bat dauka.
Adibidea:
1
2
3
4
5
6 7
8
1
2
3
4
5
6 7
8
(A zikloa)
1
2
3
4
5
6 7
8
(B zikloa)
1
2
3
4
5
6 7
8
(C zikloa)
1
2
3
4
5
6 7
8
(D zikloa)
54 Matematika diskretua (M. Merino)
5.3. Zuhaitzak
Zuhaitzak hainbat arlotan erabiltzen diren grafo bereziak dira. Zuhaitzak ditugu egituretan, sailka-
pen tekniketan, kodikazioaren teorian, optimizazio problemetan, besteak beste. Zuhaitzak, grafo
bereziak bezala, ikasi zituen lehenengoa Gustav Robert Kircho (1824-1887) izan zen, elektrizita-
tearen uxuan agertzen diren Ohm legeak zabaltzeko erabili zuen zuhaitzen kontzeptua.
Denizioa 46 Ziklo gabeko grafo konexua zuhaitza deitzen da.
Adibidea, n = 6 erpineko zuhaitzak:
Teorema 5.6 Edozein zuhaitzetan (erpin bakarrekoan izan ezik) existitzen da 1 mailako erpinik.
Teorema 5.7 n erpineko zuhaitzak zehatz-mehatz n 1 ertz ditu.
Teorema 5.8 Edozein zuhaitzaren u eta v erpinen artean bide bakarra dago.
Teorema 5.9 Zuhaitz baten auzokideak ez diren bi erpin konektatzen badira ertz baten bidez, or-
duan ateratzen den grafoak ziklo bat izango du.
Teorema 5.10 Zuhaitz baten edozein ertz ezabatzen bada, orduan ateratzen den grafoa ez da ko-
nexua.
Teorema 5.11 n erpineko grafo konexuak n 1 ertz baditu, orduan zuhaitza da.
Teorema 5.12 n erpineko eta ziklo gabeko grafoak n 1 ertz baditu, orduan zuhaitza da.
Laburbilduz, zuhaitzaren bi karakterizazio ikusi ditugu. Izan bedi G n erpineko grafoa. Orduan,
G zuhaitza
_
konexua
n 1 ertzekoa
_

_
ziklo gabekoa
n 1 ertzekoa
_
Gaia 5. GRAFO-TEORIA 55
Denizioa 47 Izan bitez u, v V zuhaitz baten bi erpin, u eta vren arteko distantzia u-tik v-ra
doan bide bakarreko ertzen kopurua da.
Zenbat n erpineko zuhaitz dago?
Denizioa 48 Zuhaitzaren erpin bakoitzak izena badu zuhaitz etiketatua deitzen da. Bi zuhaitz
etiketatuak baliokideak dira baldin eta bere erpinen eta (ordenik gabeko) ertzen izenak berdinak
badira.
Adbidez, G
1
eta G
3
zuhaitz etiketatu baliokideak dira, baina ez G
2
zuhaitz etiketatuarekiko.
G
1
v
1
v
2
v
3
v
4
G
2
v
1
v
2
v
4
v
3
G
3
v
4
v
3
v
2
v
1
Teorema 5.13 Izan bedi v
1
, v
2
, . . . , v
n
erpineko zuhaitz etiketatua, non i = 1, 2, . . . , n d(v
i
) =
d
i
+1 v
i
erpinaren maila den. Orduan, zuhaitz etiketatuen kopurua ondoko koeziente multinomiala
da:
_
n 2
d
1
, d
2
, . . . , d
n
_
Adibidez, n = 4 denean, V = {v
1
, v
2
, v
3
, v
4
} erpinen multzoa dugu. Baldin d(v
1
) = 3 eta d(v
2
) =
d(v
3
) = d(v
4
) = 1 erpinen mailak badira, orduan zuhaitz etiketatu bakarra dago. Baldin d(v
1
) =
d(v
2
) = 2 eta d(v
3
) = d(v
4
) = 1 erpinen mailak badira, orduan zuhaitz etiketatu bi daude. Izan ere,
_
2
2, 0, 0, 0
_
= 1 :
v
1
v
2
v
3
v
4
_
2
1, 1, 0, 0
_
= 2 :
v
4
v
2
v
1
v
3
v
4
v
1
v
2
v
3
Teorema 5.14 a
1
, a
2
, . . . , a
n
zenbaki arrunten segida zuhaitz baten erpinen mailak dira baldin eta
soilik baldin haien batura 2(n 1) bada.
Teorema 5.15 (Cayleyren formula) n erpineko zuhaitz etiketatuen kopurua n
n2
da.
Adibidez, n = 4 bada, bi motako zuhaitz daude eta zuhahitz etiketatuak 12 + 4 = 16 = 4
2
dira
56 Matematika diskretua (M. Merino)
Denizioa 49 Sustraidun zuhaitzean 1 mailako erpin bati sustrai-erpina deitzen zaio. Sus-
traidun zuhaitza hirubaliokoa da baldin erpin bakoitzaren maila 1 edo 3 bada. 1 mailako erpin
guztiak (sustrai-erpina izan ezik) goiko lerro berberean kokatzen badira, lerro horretan dagoen erpin
kopuruari zuhaitzaren maila esaten zaio. (Kontsideratuko ditugun zuhaitzak ordenatuak izango
dira).
Adibidean, hirubalioko sustraidun zuhaitzak ditugu, guztiak 4 mailakoak. Zuhaitz ordenatuak kon-
tsideratzeagatik, G
1
eta G
2
berdinak dira, baina desberdinak G
3
zuhaitzarekiko.
G
1
G
2
G
3
Teorema 5.16 n mailako eta ordenatutako sustraidun zuhaitz hirubaliokoen kopurua Catalanen
(n 1). zenbakia da, hots, C
n1
,
1
n
_
2n 2
n 1
_
.
Adibidean, 4 mailako eta ordenatutako sustraidun zuhaitz hirubaliokoen kopurua C
3
= 5 da.
(x
1
x
2
)(x
3
x
4
) ((x
1
x
2
)x
3
)x
4
x
1
(x
2
(x
3
x
4
)) x
1
((x
2
x
3
)x
4
) (x
1
(x
2
x
3
))x
4
Teorema 5.17 n erpineko eta ordenatutako sustraidun zuhaitzen kopurua Catalanen (n2). zen-
bakia da, hots, C
n2
,
1
n 1
_
2n 4
n 2
_
.
(x
1
x
2
)(x
3
x
4
)
=
((x
1
x
2
)x
3
)x
4
=
Gaia 5. GRAFO-TEORIA 57
5.4. Planotasuna
Denizioa 50 G grafoa planoan irudika badaiteke eta ertzak soilik erpinetan ikutzen badira, pla-
narra dela esaten da.
Denizioa 51 G grafo planarraren eskualdea planoaren atal handiena da non grafoa ikutzen ez
duen kurba baten bidez edozein bi puntu lotu ahal diren. Sortzen den eskualdeen multzoari F
esaten zaio eta bere kardinala ez dago grafoaren irudikapenaren menpe. R eskualdearen maila,
b(R), bera mugatzen duten ertzen kopurua da.
Adibidez, K
4
planarra da, baina K
5
ez da planarra.
Teorema 5.18 (Eulerren formula) F eskualdeen multzoa duen G = (V, E) grafoa konexua eta
planarra bada, orduan ondokoa betetzen da:
|V | |E| +|F| = 2.
Teorema 5.19 K
3,3
zatibiko grafo betea ez da planarra.
Teorema 5.20 Izan bedi n 3. n erpineko G = (V, E) grafo planarra badugu, orduan |E| 3n6.
Baldin |E| = 3n 6, orduan eskualde guztien maila 3 da (hau da, triangeluak).
Korolarioa 5 K
5
ez da planarra.
Teorema 5.21 G grafo planarra bada, existitzen da erpinen bat non bere maila 5 baino txikiago
edo berdin den.
Aplikazioa: gorputz platonikoak.
Denizioa 52 Gorputz platonikoak poliedro erregular konbexuak dira, haien aurpegiak poli-
gono erregularrak dira eta edozein erpinetan aurpegi kopuru berbera agertzen delarik. Tetraedroak,
oktaedroak, kuboak, dodekaedroak eta ikosaedroak aurreko propietateak betetzen dituzte.
Gorputz platoniko bakoitza grafo planar baten bidez adieraz daiteke, aurpegi bakoitza eskualde
baten bidez adieraziz. Horretarako, irurdika ezazu arrain-begi objektibo duen kamara erabiliz, po-
lidroen argazkiak ateratzen direla.
58 Matematika diskretua (M. Merino)
Tetraedroa Oktaedroa Kuboa Dodekaedroa Ikosaedroa
5.2. irudia: Gorputz platonikoen adierazpen planarrak
Izan bitez p, aurpegi bakoitzak duen ertzen kopurua eta q, erpin bakoitzean dagoen aurpegien
kopurua. Orduan,
q|V | = 2|E| eta p|F| = 2|E|
Grafo planarra |V | |E| |F| p q
Tetraedroa 4 6 4 3 3
Oktaedroa 6 12 8 3 4
Kuboa 8 12 6 4 3
Dodekaedroa 20 30 12 5 3
Ikosaedroa 12 30 20 3 5
Teorema 5.22 Zehatz-mehatz 5 gorputz platoniko existitzen dira.
5.5. Koloratzea
Denizioa 53 Grafo bat koloratua da baldin erpin bakoitzak kolore bat badu eta auzokideak di-
ren erpinen koloreak diferenteak badira. G grafoa koloratzeko behar den kolore kopuru txikienari
grafoaren zenbaki kromatikoa esaten zaio, (G) adierazirik.
Adibidez, kuboaren zenbaki kromatikoa 2 da; E
n
grafo hutsak (E
n
) = 1 zenbaki kromatikoa duten
bakarrak dira eta K
n
grafo beteak (K
n
) = |V | = n duten bakarrak dira.
Koloratzearen teoria mapen eskualdeen koloratzeari lotuta dago, mapak
1
grafo planarren bidez
adierazten baitira.
1
Demagun eskualdeak konexuak direla eta eskualdeen arteko mugak soilik puntuak ezin direla izan.
Gaia 5. GRAFO-TEORIA 59
Teorema 5.23 (Bost koloretako teorema) Izan bedi G grafo planarra, orduan (G) 5.
Frogapena:
Izan bedi G = (V, E) eta |V | = n, indukzioz n gainean frogatuko dugu. n 5 bada, egiazkoa
da. Demagun n 1 erpineko grafo planar guztietarako (G
n1
) 5. Orduan, 5.21 teorema dela
kausa, existitzen da v non d(v) 5 den. G

= G v grafoa planarra eta n 1 mailakoa denez,

(G

) 5 induzkio hipotesiagatik. Erabil ditzagun 1, 2, 3, 4, 5 koloreak G

koloratzeko, elkaraldatu
nahi ditugu v erpinaren auzokideen koloreak kolore bat askatzeko.
v
v
5
v
1
v
2
v
3
v
4
?
v

?
v
5
1
2
3
4
1. kasua: ez da existitzen soilik 1 eta 3 koloreak dituen v
1
-etik v
3
-ra doan biderik.
v
?
5
1
3 1
3 1
3 1
2
3
4
=
v
1
5
3
1 3
1 3
1 3
2
3
4
2. kasua: soilik 1 eta 3 koloreak dituen v
1
-etik v
3
-ra doan bidea existitzen da. Orduan v erpinarekin,
1 eta 3 koloretako zikloa osatzen da, v
2
bere barnean duena
v
?
1
2
1
1
3
3
3
4
5
=
v
2
1
4
1
1
3
3
3
4
5
edo 1 eta 3 koloretako zikloa osatzen da, v
4
bere barnean duena
60 Matematika diskretua (M. Merino)
v
?
1
2
1
1
3
3
3
4
5
v
=
4
1
2
1
1
3
3
3
2
5
Teorema 5.24 (Lau koloretako teorema) Izan bedi G grafo planarra, orduan (G) 4.
Lau koloretako teoremaren frogapenak mende bat baino gehiago behar izan zuen, gaur egun ere
interes handiko problema da, hainbeste argitalpenean artean, kontsulta ditzakezue ondoko
2
zabal-
kunde artikulua.
Izan ere, problema planteatu zenetik ebatzi arte ehun urte baino gehiago pasatu ziren. 1852 urtean
Francis Guthriek bere anaiari eta Augustus de Morgani planteatu zien eta 1878 urtean Arthur
Cayleyk aieruaren enuntziatua argitaratu zuen. Sir Alfred Bray Kempek frogapen bat argitaratu
zuen 1879 urtean baina 1890 urtean Percy Heawoodek akats bat topatu zuen (eta bost koloretako
teorema frogatu zuen Kemeperen ideiekin). 1976 urtean Ken Appel eta Wolfgang Haken matekati-
kariek frogatu zuten ordenagailu baten laguntzarekin (50 eguneko kalkuluak) eta 1995 urtean Neil
Robertson, Daniel P. Sanders, Paul Seymour eta Robin Thomas egileek frogapena hobetu zuten.
2
http://www.ehu.es/
~
mtwmastm/Paseo0405.pdf