Navoji Dosjedanje navoja Pritezanje vijaka Materijali za izradu vijaka i matica Tvrdoa vlana vrstoa Mehanike osobine Povrinska

a zatita Primjeri oznaavanja vijaka

NAVOJI

Navoji kao nezaobilazni dijelovi pojedinih elemenata strojeva openito slue za pretvorbu rotacionog gibanja u pravocrtno. Ovo je svojstvo iskoriteno da bi se parom vijak matica spojilo dva ili vie dijelova i time ostvario tzv. rastavljivi spoj. Obinim promatranjem navojnog para vijak matica uoavamo i prvu podjelu navoja na vanjski i unutarnji. Vanjski navoji se najee izrauju valjanjem, narezivanjem, tokarenjem,... dok se unutarnji gotovo iskljuivo izrauju urezivanjem a rjee tokarenjem i uvaljivanjem. Postoje i druge tehnologije izrade navoja ali se koriste vrlo rijetko i u iznimnim sluajevima. U masovnoj proizvodnji vanjski se navoj iskljuivo izrauje valjanjem jer je takva proizvodnja u usporedbi sa bilo kojom tehnologijom rezanja viestruko produktivnija. Valjanjem se dobiva najfinija povrina obrade, ne prekidaju se silnice materijala pa je i sam navoj vri, poveava se i vlana vrstoa uslijed hladne deformacija materijala. Slijedea znaajna podjela navoja odnosi se na geometrijske karakteristike uvjetovane najee zahtjevima konstrukcije. Tako razlikujemo: metriki (normalni i fini), colni (normalni-UNC, finiUNF), cijevni, Whitworthov, kosi, obli, trapezni navoj itd. Na slici su prikazane osnovne mjerne veliine po kojima se pojedine spomenute vrste navoja razlikuju. D1 nazivni, vanjski promjer navoja, D2 srednji promjer, D3 - unutarnji promjer, P korak, boni kut navoja.

Vano je jo spomenuti da korak navoja odreuje i tzv. finou navoja. Kod metrikih navoja izraava se u milimetrima, dok se kod colnih izraava brojem navoja na duljini jednog cola, tj. ina (25.4mm). Fini navoji u usporedbi sa normalnim imaju manju dubinu i manji korak pa se preteno koriste za kratke vijke, tankostjene cijevi ili za navoje za podeavanje. Boni kut kod metrikih i colnih navoja iznosi 60, dok kod Whitworthovih i cijevnih 55 . Nazivna mjera cijevnih navoja izraava se u colima, ali treba pripaziti jer kod ovih navoja jedan col ne iznosi 25.4mm, ve 33.25mm.

Uobiajeni su desni navoji, koji se priteu okretanjem u desno. Lijevi navoji se koriste u iznimnim sluajevima, na primjer kod vratila pritegnutih maticama preko kuglinih leajeva smjer navoja odabire se tako da se vratilo svojom rotacijom samo pritee. Takvo vratilo s jedne strane ima desni, a s druge lijevi navoj. Ukoliko se ne bi potovalo ovo pravilo, zbog vibracija i rotacije vratila dolo bi do odvrtanja matice i do kvara na stroju.

Dosjedanje navoja
Dosjedanje navoja podrazumijeva meusobni odnos tolerancijskih polja vijka i matice. U opoj primjeni razlikujemo tri vrste dosjeda. Dosjed sa zazorom Tolerancijska polja H/g. Sa, ili bez galvanske presvlake omogueno je lako uvrtanje rukom, ili alatom. Dosjed u najiroj upotrebi. U ovu grupu ulazi i dosjed za navoje prije toplog cinanja koji podrazumijeva da e nakon toplog cinanja vijak biti u polju tolerancije 8g. Dosjed bez zazora Tolerancijska polja H/h. Mogue je uvrtanje rukom, ili alatom bez, ili sa tankim galvanskim presvlakama. Najea upotreba je u finoj mehanici. vrsti dosjed Tolerancijska polja H/m, H/h. Ovakav dosjed sa preklopom dozvoljava uvrtanje jedino koritenjem zakretnog momenta. U upotrebi je kod svornih vijaka.
Vijak => tolerancijsko polje 6g (normalni navoj)
n a zivn e m je re n a vo j M3 M4 M5 M6 M7 M8 M 10 M 12 M 14 M 16 M 18 M 20 M 22 M 24 M 27 M 30 M 33 M 36 M 39 M 42 M 45 M 48 M 52 M 56 M 60 M 64 M 68 M 72 M 76 M 80 M 85 M 90 M 95 M 100 k o ra k
0 .5 0 .7 0 .8 1 1 1 .2 5 1 .5 1 .7 5 2 2 2 .5 2 .5 2 .5 3 3 3 .5

ve lik i p ro m je r D1 m in m ax 2 .8 7 4 3 .8 3 8 4 .8 2 6 5 .7 9 4 6 .7 9 4 7 .7 6 0 9 .7 3 2 1 1 .7 0 1 1 3 .6 8 2 1 5 .6 8 2 1 7 .6 2 3 1 9 .6 2 3 2 1 .6 2 3 2 3 .5 7 7 2 6 .5 7 7 2 9 .5 2 2 3 2 .5 2 2 3 5 .4 6 5 3 8 .4 6 5 4 1 .4 3 7 4 4 .4 3 7 4 7 .3 9 9 5 1 .3 9 9 5 5 .3 6 5 5 9 .3 6 5 6 3 .3 2 0 6 7 .3 2 0 7 1 .3 2 0 7 5 .3 2 0 7 9 .3 2 0 8 4 .3 2 0 8 9 .3 2 0 9 4 .3 2 0 9 9 .3 2 0 2 .9 8 0 3 .9 7 8 4 .9 7 6 5 .9 7 4 6 .9 7 4 7 .9 7 2 9 .9 6 8 1 1 .9 6 6 1 3 .9 6 2 1 5 .9 6 2 1 7 .9 5 8 1 9 .9 5 8 2 1 .9 5 8 2 3 .9 5 2 2 6 .9 5 2 2 9 .9 4 7 3 2 .9 4 7 3 5 .9 4 0 3 8 .9 4 0 4 1 .9 3 7 4 4 .3 9 7 4 7 .9 2 9 5 1 .9 2 9 5 5 .9 2 5 5 9 .9 2 5 6 3 .9 2 0 6 7 .9 2 0 7 1 .9 2 0 7 5 .9 2 0 7 9 .9 2 0 8 4 .9 2 0 8 9 .9 2 0 9 4 .9 2 0 9 9 .9 2 0

s re d n ji p ro m je r D2 m in m ax 2580 3 .4 3 3 4 .3 6 1 5 .2 1 2 6 .2 1 2 7 .0 4 2 8 .8 6 2 1 0 .6 7 9 1 2 .5 0 3 1 4 .5 0 3 1 6 .1 6 4 1 8 .1 6 4 2 0 .1 6 4 2 1 .8 0 3 2 4 .8 0 3 2 7 .4 6 2 3 0 .4 6 2 3 3 .1 1 8 3 6 .1 1 8 3 8 .7 7 8 4 1 .7 7 8 4 4 .4 3 1 4 8 .4 3 1 5 2 .0 8 8 5 6 .0 8 8 5 9 .7 4 3 6 4 .7 4 3 6 7 .7 4 3 7 1 .7 4 3 7 5 .7 4 3 8 0 .7 4 3 8 5 .7 4 3 9 0 .7 2 3 9 5 .7 2 3 2 .6 5 5 3 .5 2 3 4 .4 5 6 5 .3 2 4 6 .3 2 4 7 .1 6 0 8 .9 9 4 1 0 .8 2 9 1 2 .6 6 3 1 4 .6 6 3 1 6 .3 3 4 1 8 .3 3 4 2 0 .3 3 4 2 2 .0 0 3 2 5 .0 0 3 2 7 .6 7 4 3 0 .6 7 4 3 3 .3 4 2 3 6 .3 4 2 3 9 .0 1 4 4 2 .0 1 4 4 4 .6 8 1 4 8 .6 8 1 5 2 .3 5 3 5 6 .3 5 3 6 0 .0 2 3 6 4 .0 2 3 6 8 .0 2 3 7 2 .0 2 3 7 6 .0 2 3 8 1 .0 2 3 8 6 .0 2 3 9 1 .0 2 3 9 6 .0 2 3

m a li p ro m je r D3 m ax 2 .3 6 7 3 .1 1 9 3 .9 9 5 4 .7 4 7 5 .7 4 7 6 .4 3 8 8 .1 2 8 9 .8 1 9 1 1 .5 0 8 1 3 .5 0 8 1 4 .8 9 1 1 6 .8 9 1 1 8 .8 9 1 2 0 .2 7 1 2 3 .2 7 1 2 5 .6 5 3 2 8 .6 5 3 3 1 .0 3 3 3 4 .0 3 3 3 6 .4 1 6 3 9 .4 1 6 4 1 .7 9 5 4 5 .7 9 5 4 9 .1 7 7 5 3 .1 7 7 5 6 .5 5 9 6 0 .5 5 9 6 4 .5 5 9 7 5 .8 8 2 7 2 .5 5 9 7 7 .5 5 9 8 2 .5 5 9 8 7 .5 5 9 9 2 .5 5 9

3 .5 4 4
4 .5 4 .5 5 5 5 .5 5 .5 6 6 6 6 6 6 6 6 6

Vijak => tolerancijsko polje 6g (fini navoj)

nazivne mjere navoj M3 M4 M5 M6 M7 M8 M10 korak

0.35 0.5 0.5 0.5 0.75 0.75 0.75

vanjski promjer D1 min max 2.896 3.874 4.874 5.784 5.838 6.838 7.838 7.794 9.838 9.794 9.760 11.838 11.794 11.760 11.732 13.794 13.732 15.794 15.732 17.794 17.732 17.682 19.794 19.732 19.682 21.794 21.732 21.682 23.794 23.732 23.682 26.794 26.732 26.682 29.794 29.732 29.682 29.577 32.732 32.682 32.577 35.732 35.682 35.577 2.981 3.980 4.980 5.980 5.978 6.978 7.978 7.974 9.978 9.974 9.972 11.978 11.974 11.972 11.968 13.974 13.968 15.974 15.968 17.974 17.968 17.962 19.974 19.968 19.962 21.974 21.968 21.962 23.974 23.968 23.962 26.974 26.968 26.962 29.974 29.968 29.962 29.952 32.968 32.962 32.952 35.968 35.962 35.952

srednji promjer D2 min max 2.687 3.580 4.580 5.570 5.391 6.391 7.391 7.212 9.391 9.212 9.042 11.385 11.206 11.028 10.854 13.206 12.854 15.206 14.854 17.206 16.854 16.503 19.206 18.854 18.503 21.206 20.854 20.503 23.199 22.844 22.493 26.199 25.844 25.493 29.199 28.844 28.493 27.803 31.844 31.493 30.803 34.844 34.493 33.803 2.754 3.655 4.655 5.655 5.491 6.491 7.491 7.324 9.491 9.324 9.160 11.491 11.324 11.160 10.994 13.324 12.994 15.324 14.994 17.324 16.994 166.631 19.324 18.994 18.663 21.324 20.994 20.663 23.324 22.994 22.663 26.234 25.994 25.663 29.324 28.994 28.663 28.003 31.994 31.663 31.003 34.994 34.663 34.003

mali promjer D3 max 2.551 3.367 4.367 5.367 5.058 6.058 7.058 6.747 9.058 8.747 8.438 11.058 10.747 10.438 10.128 12.747 12.128 14.747 14.128 16.747 16.128 15.508 18.747 18.128 17.508 20.747 20.128 19.508 22.747 22.128 21.508 25.747 25.128 24.508 28.747 28.128 27.508 26.271 31.128 30.508 29.271 34.128 33.508 32.271

1
0.75 1 1.25 0.75 1 1.25 1.5 1 1.5 1 1.5 1 1.5 2 1 1.5 2 1 1.5 2 1 1.5 2 1 1.5 2 1 1.5 2 3

M12

M14 M16 M18

M20

M22

M24

M27

M30

M33 M36

1.5 2
3 1.5 2 3

Vijak => tolerancijsko polje 6g (fini navoj) NASTAVAK

nazivne mjere navoj korak
1.5 2 3 1.5 2 3 4 1.5 2 3 4

vanjski promjer D1 min max 38.732 38.682 38.577 41.732 41.682 41.577 41.465 44.732 44.682 44.577 44.465 47.732 47.682 47.577 47.465 51.732 51.682 51.577 51.465 55.732 55.682 55.577 55.465 59.732 59.682 59.577 59.465 63.682 63.577 63.465 67.682 67.577 67.465 71.682 71.577 71.465 75.682 75.577 75.465 79.682 79.577 79.465 84.682 84.577 84.465 89.682 89.577 89.465 94.682 94.577 94.465 99.682 99.577 99.465 38.968 38.962 38.952 41.968 41.962 41.952 41.940 44.968 44.962 44.952 44.940 47.968 47.962 47.952 47.940 51.968 51.962 51.952 51.940 55.968 55.962 55.952 55.940 59.968 59.962 59.952 59.940 63.962 63.952 63.940 67.962 67.952 67.940 71.962 71.952 71.940 75.962 75.952 75.940 79.962 79.952 79.940 84.962 84.952 84.940 89.962 89.952 89.940 94.962 94.952 94.490 99.962 99.952 99.940

srednji promjer D2 min max 37.844 37.493 36.803 40.844 40.493 39.803 39.118 43.884 43.493 42.803 42.118 46.834 46.483 45.791 45.106 50.834 50.483 49.791 49.106 54.834 54.483 53.791 53.106 58.834 58.483 57.791 57.106 62.483 61.791 61.106 66.483 65.791 65.106 70.483 69.791 69.106 74.483 73.791 73.106 78.483 77.791 77.106 83.483 82.791 82.106 88.493 87.791 87.106 93.473 92.779 92.092 98.473 97.779 97.092 37.994 37.663 37.003 40.994 40.663 40.003 39.342 43.994 43.663 43.003 42.342 46.994 46.663 46.003 45.342 50.994 50.663 50.003 48.342 54.994 54.663 54.003 53.342 58.994 58.663 58.003 57.342 62.663 62.003 61.342 66.663 66.033 65.342 70.663 70.003 69.342 74.663 74.003 73.342 78.663 78.003 77.342 83.663 83.003 82.342 88.663 88.003 87.243 93.663 93.003 92.342 98.663 98.003 97.342

mali promjer D3 min 37.128 36.508 35.271 40.128 39.508 38.271 37.003 43.128 42.508 41.271 40.033 46.128 45.508 44.271 43.033 50.128 49.508 48.271 47.033 54.128 53.508 52.271 51.033 58.128 57.508 56.271 55.033 61.508 60.271 59.033 65.508 64.271 63.033 69.508 68.271 67.033 73.508 72.271 71.033 77.508 76.271 75.033 82.508 81.271 80.033 87.508 86.271 85.033 92.508 91.271 90.033 97.508 96.271 95.033

M39

M42

M45

M48

M52

M56

M60

M64

1.5 2 3 4 1.5 2 3 4 1.5 2 3 4 1.5 2 3 4 2 3 4

2 3 4 2 3 4 2 3

M68

M72

M76

M80

M85

M90

M95

M100

4 2 3 4 2 3 4 2 3 4 2 3 4 2 3 4

Pritezanje vijaka

Prilikom projektiranja neke konstrukcije, koja je spojena vijcima, moramo voditi rauna o silama koje na te vijke djeluju. Sile mogu biti vlane, tlane, savojne, uvojne, odrezne, itd. Optereenje moe bit statino, ili dinamino. Moe varirati od minimuma do maksimuma, od minimuma do nule ili od nule do maksimuma. Na vijak moe djelovati jedna od spomenutih sila ili kombinacija vie sila. Sve nam je to potrebno da bismo odredili potreban broj vijaka, njihov nazivni promjer i razred vrstoe. Nikad ne smijemo smetnuti s uma da na svaki vijak uvijek djeluju najmanje dvije sile, a to su sila od pritezanja i sila od optereenja. Iz ovoga je vidljivo da ukoliko vijak stegnemo prejako, prilikom maksimalnog optereenja moe doi do loma. Ako ga pak stegnemo preslabo u radnim uvjetima moe doi do odvrtanja. U donjoj tablici nalaze se preporueni momenti pritezanja dobiveni proraunom.

Preporueni momenti pritezanja

nazivne mjere navoj korak M4 M5 M6 M7 M8 M10 M12 M14 M16 M18 M20 M22 M24 M27 M30 fini navoj M8 M10 M12 M12 M14 M16 M18 M20 M22 M24 M27 M30
1 1.25 1.25 1.5 1.5 1.5 1.5 1.5 1.5 2 2 2 0.7 0.8 1 1 1.25 1.5 1.75 2 2 2.5 2.5 2.5 3 3 3.5

4.6 1.18 2.26 3.82 9.81 19.61 34.32 51.98 81.40 107.87 161.81 207.90 264.78 392.27 539.37

moment pritezanja M (Nm) 5.8 8.8 10.9 1.96 4.71 6.37 15.69 33.34 55.90 86.30 135.33 181.42 254.97 343.23 451.11 627.63 882.60 2.84 5.88 9.81 24.52 48.05 84.34 132.39 205.94 284.39 402.07 539.37 696.27 1029.70 1421.96 4.02 8.34 13.73 34.32 67.67 117.68 186.33 289.30 397.17 568.79 764.92 980.67 1471.00 1961.33

12.9 4.90 9.81 16.67 40.21 81.40 142.20 225.55 348.14 475.2 676.66 912.02 1176.80 1765.20 2353.60

10.30 19.91 36.29 34.32 56.88 84.34 122.58 171.62 230.46 279.49 431.49 598.21

16.87 33.34 59.82 56.88 94.14 142.20 205.94 284.39 372.65 441.30 715.89 990.47

26.45 51.00 93.16 88.26 147.10 220.65 318.72 451.11 598.21 764.92 1127.77 1569.06

37.27 71.59 132.39 122.58 205.94 308.91 451.11 627.63 843.37 1078.73 1569.06 2206.50

44.13 86.30 156.91 147.10 245.17 372.65 539.37 755.11 1029.70 1274.87 1912.30 2647.80

Materijali za izradu vijaka i matica

Vijci i matice se danas ovisno o namjeni proizvode od razliitih materijala kao to su plastine mase, drvo, elik. Zbog svoje raznolike obradivosti, irokog raspona tehnikih karakteristika koje se mogu postii te povoljne cijene, u najiroj primjeni su vijci i matice od elika. Prema zahtijevanoj vlanoj vrstoi koja se kod vijaka i matica naziva kvaliteta te prema ostalim uvjetima kojima e vijani elementi biti izloeni ovisit e i vrsta materijala od kojih e biti izraeni. Kvaliteta (klasa vrstoe) se kod vijaka oznaava sa dvije brojane oznake odijeljene tokom, dok se kod matica oznaava jednom brojanom oznakom. Kod vijaka prvi broj (lijevo od toke) predstavlja stoti dio deklarirane minimalne vlane vrstoe (Rm), a drugi omjer izmeu granice teenja (Rp02) i vlane vrstoe (Rm). Kod matica brojana oznaka predstavlja stoti dio deklarirane minimalne vlane vrstoe. Uobiajeno je da se prilikom naruivanja vijane robe od proizvoaa postavi zahtjev na klasu kvalitete, dok se odabir materijala obzirom na tehnologiju proizvodnje preputa proizvoau.

Vijci i matice odnos materijala i klase kvalitete

KLASA KVALITETE 4.8 5.8 6.8 8.8 10.9 12.9 POSEBNI UVIJETI OTPORNOST NA KOROZIJU OTPORNOST NA POVIENE TEMP.

VRSTE MATERIJALA QST32.2, D9-2, ST37-2 QST 36.3, QST 38.3, CQ15, ST52-3 QST38-3, CQ15, 19MnB4 (bez termike) 19MnB4, 23MnB4, C45 23MnB4, 30MnB4, 34Cr4, 42CrMo4 41Cr4, 42CrMo4, 30CrNiMo8

A2 (AISI 304, W.nr. 1.4301) A4 (AISI 316, W.nr. 1.4571) 22 CrMo 4 4, 24 CrMoV 5 5

Tvornica vijaka DIV prvenstveno koristi borove elike zbog bolje prokaljivosti, poveane otpornosti na dinamika optereenja te bolje ilavosti i izduenja na povienim i niskim temperaturama. Na donjim tablicama nalaze se usporedbe nekih vanih mehanikih svojstava elika obzirom na klase kvalitete vijaka 8.8 i 10.9 te vrsta elika kojima se te vrstoe postiu. Na prvoj tablici je prikaz opadanja tvrdoe mjereno na udaljenostima od povrine elika iz ega je vidljivo da borovi elici imaju konstantniju tvrdou po cijelom presjeku vijka. Time je postignuta homogenija struktura koja se odraava na mehanike osobine vijka kao i na pouzdanost u eksploataciji.

padovi tvrdoa su izraeni u HRC

8.8 DUBINA (mm) 2 4 6 8 CK45 - 6 - 16 - 26 - 30 19MnB4 - 0 - 3 - 9 -14 42CrMo4 -0 -1 -1 -2

10.9 23MnB4 -0 -0 -1 -1

Druga tablica pokazuje odnose izmeu maksimalnih istezanja prije nego to doe do loma. Ovdje se takoer moe vidjeti kako elici legirani borom imaju znaajnu prednost pred elicima od kojih su se do sada standardno proizvodili vijci viih kvaliteta vrstoe. Naime, ta prednost se iskazuje u prosjeno dvostruko veoj otpornosti na istezanje te su zbog toga vijci znaajno otporniji na promjenjiva i dinamika optereenja.

8.8 CK45 Istezanje (%) 10 - 18 19MnB4 30 - 35 42CrMo4 15 - 21

10.9 23MnB4 29 - 36

Tvrdoa vlana vrstoa

Prilikom izrade spojnih elemenata treba potovati zadani parametar razreda vrstoe koji je vezan uz potrebnu vlanu vrstou. O tome ovisi vrsta materijala, tehnologija izrade i termika obrada. Vlana vrstoa se kod veine vijaka odreuje na kidalici. Ali kod matica, podloki, pa i pojedinih vijaka zbog specifinosti forme nije mogue izraditi epruvetu za kidanje. Zato se kod takvih dijelova ispituje samo tvrdoa dok se vlana vrstoa oitava iz tablice. Matice se jo ispituju optereivanjem zadanom silom pri kojoj navoj matice ne smije popustiti do zadane sile.

TVRDOA HB 109 111 114 116 118 121 123 126 128 131 133 137 140 143 146 149 152 156 159 163 167 170 174 179 183 187 192 HRC

VRSTOA EL. C 390 400 410 420 430 440 440 450 460 470 480 490 500 520 530 540 550 560 570 590 600 610 630 640 660 670 690 Cr 380 390 400 410 410 420 430 440 450 460 470 480 490 500 510 520 530 550 560 570 580 600 610 630 640 660 670 Cr - Ni 370 380 390 390 400 410 420 430 440 450 460 470 480 490 500 510 520 530 540 550 560 580 590 610 620 640 650

TVRDOA HB 197 201 207 212 217 223 229 235 241 248 255 262 269 277 285 293 302 311 321 330 341 352 363 375 400 417 434 HRC 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 28 29 30 31 32 22 34 35 36 37 38 40 41 42 44

VRSTOA EL. C 710 720 750 760 780 800 820 850 870 890 920 940 970 1000 1030 1040 1090 1120 1160 1190 1220 1270 1310 1350 1400 1440 1490 Cr 690 700 730 740 760 780 800 820 840 870 890 920 940 970 1000 1020 1060 1090 1120 1160 1190 1220 1270 1310 1360 1400 1450 Cr - Ni 670 680 700 720 740 760 780 800 820 840 870 890 920 940 970 990 1030 1060 1090 1130 1160 1200 1240 1280 1320 1360 1410

14

Mehanike osobine

U slijedeoj tablici nalaze se odnosi pojedinih mehanikih svojstava prema klasama vrstoe.

Red. broj 1i2 3 4

Mehanika svojstva Vlana vrstoa 2 Rm (N/mm ) Tvrdoa po Vikersu HV, F >/= 98N Tvrdoa po Brinelu HB, F = 30 D2 nazivna min min max min max HRB min HRC Tvrdoa po Rockwelu HRB max HRC Povrinska tvrdoa, HV 0.3 max nazivna Granica razvlaenja 2 ReL (N/mm ) min nazivna Granica min Rp 0.2 (N/mm2) Sp/ReL ili Rp 0.2 Isplatno 2 (N/mm ) naprezanje Sp Izduenje, A5 (%) min

4.6

4.8

5.6

Klase vrstoe 5.8 6.8 8.8

<

9.8 10.9 12.9 900 900 280 360 266 342 28 1000 1040 310 382 295 363 32 1200 1220 372 434 353 412 39

/=M16 >M16

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

500 600 800 800 400 400 420 500 520 600 800 830 120 130 155 160 190 230 255 220 250 300 336 114 124 147 152 181 219 242 209 238 285 319 67 71 79 82 89 22 23 99,5 32 34 320 356 240 320 300 400 480 240 340 300 420 480 640 640 640 660 0.94 0.91 0.94 0.91 0.91 0.91 0.91 22 14 20 10 8 12 12

37 39 44 380 402 454

720 900 1080 720 940 1100 0.91 0.88 0.88 10 9 8

225 310 280 380 440 580 600 650 830 970 Svi vijci (osim svornih) moraju imati min. Rm datim pod rednim brojem 2 u ovoj tablici. 30 30 25 20 15 25 bez prijeloma
1

vrstoa vijka na kosom osloncu Udarna ilavost (J) min Otpornost glave na savijanje Minimalna visina nerazugljiene zone navoja, E Maksimalna dubina potpunog razugljienja, G (mm)

/2 H1

/3H1 /4H1

0.015

Povrinska zatita

Mehanike osobine spojnih elemenata predstavljaju vanu stavku u projektiranju metalnih konstrukcija ili strojnih sklopova. Na te osobine tijekom vremena znaajan utjecaj u negativnom smislu ima korozija. Vijek trajnosti pouzdanosti spojnog elementa moe se uvelike poboljati pravilnim odabirom povrinske zatite, tj. prevlake. Bruniranje - postupak kojim se na eliku stvara zatitna prevlaka eljeznog oksiduloksida i na taj nain se povrina titi vlastitim oksidom od atmosferskih utjecaja. Vijci se najprije zagrijavaju na 400 C. Njihovim ohlaivanjem u specijalnoj uljnoj emulziji na povrini se stvara tanki oksidni sloj (do 0.1 m) koji u nauljenom stanju stvara nepropusni povrinski film. Poboljani vijci u klasama vrstoe 8.8, 10.9 i 12.9 nakon poboljavanja imaju istu antikorozivnu zatitu kao i tanko fosfatirani i nauljeni proizvodi sa debljinama fosfatnog sloja od 3 do 6 m. Nagorjele pocrnjele povrine nemaju popratna djelovanja na mehanika svojstva vijanih proizvoda. Fosfatiranje - vijci se nakon odmaivanja i dekapiranja u kupkama prevlae sa srednje ili finozrnatim fosfatnim slojem. isti eljezno-fosfatni slojevi sa debljinama 0.2 m suvie su tanki, radi ega se ee primjenjuju cinkovi i manganovi ili mijeani fosfatni slojevi sa uobiajenim debljinama od 4 do 10 m. Budui da struktura nije nepropusna, sam fosfat ne osigurava zatitu protiv korozije. Tek nakon nauljivanja postie se dobra antikorozivna zatita koja je postojana i kod veih tlanih optereenja. Zbog toga se fosfatirani spojevi mogu ee poputati i ponovno pritezati bez da se koeficijenti trenja bitnije izmijene. Osim za ulje, fosfatni slojevi su dobra podloga za boje i druge premaze, to zajedno dodatno poboljava zatitu od korozije. Mana im je to su nepostojani kod viih temperatura, tako da se primjena ne preporua iznad 70 C. Galvansko prevlaenje Cink najire koritena metoda povrinske zatite metalnih predmeta. Povrina je glatka, sjajna i stoga estetski vrlo prihvatljiva. Pod utjecajem elektrine struje u elektrolitu na povrini metalnog predmeta taloe se estice Cinka. Uobiajena debljina sloja kree se od 4 do 8m. Debljine slojeva preko 10m se ne preporuaju jer se pojavljuje opasnost od ljutenja prevlake. Ovako tanke prevlake uz dobru zatitu od korozije pogodne su za zatitu sitnih dijelova i dijelova kod kojih je vano da prevlaka ne utjee bitno na dimenzije. Dodatno poboljanje zatite od korozije postie se pasivizacijom koja moe biti bijela (plava), crna, uta ili maslinasta

Tijekom galvanizacije u povrinu baznog materijala upija se Vodik koji kod poboljanih elika iznad 1000 N/mm2 moe izazvati krtost. Da bi se to sprijeilo provodi se postupak dehidrogenizacije. Postupak se sastoji u dranju predmeta, ovisno o njegovoj povrini presjeka, na temperaturi od 200 do 400 C 2 i vie sati. Postupak se mora zapoeti u roku 4 sata, a najbolje bi bilo odmah nakon galvanizacije. Radi ispitivanja trajnosti zatite od korozije predmeti se podvrgavaju testu u solnoj kupelji. Kao referentna toka uzima se vrijeme za koje 5% povrine baznog materijala biva zahvaeno korozijom. U donjoj tablici nalaze se vrijednosti testa u solnoj kupelji galvanski pocinanih prevlaka debljine ~8m obzirom na vrstu pasivacije.

PASIVACIJA Bijela (Plava) Crna uta

KOROZIJA CINKA (H) 4 24 72

KOROZIJA BAZE (H) 100 130 180

Galvansko prevlaenje Cink-Nikal ova prevlaka je razvijena kao zamjena za prevlaenje Kadmijem. Kadmiranje je metoda koja prua viestruko bolju zatitu od klasinog Galvanskog cinanja za istu debljinu sloja, ali je neprihvatljiva u smislu zatite okolia. Cink-Nikal prevlaka ne samo da je zamijenila Kadmijevu, ve je i viestruko premauje. Trajanje zatite od korozije je u prosjeku deset puta dulje od standardnog Galvanskog cinanja i tri puta od Kadmiranja. Postoje dvije vrste kupki za Cink-Nikal galvanizaciju: alkalna i kiselinska. U vijanoj industriji najee se koristi alkalna kupka jer osigurava ravnomjernu debljinu sloja, te ravnomjernu raspodjelu Cinka i Nikla presjekom prevlake. Postupak je lake kontrolirati i postiu se vee debljine sloja nego kiselinskom otopinom. Udio Nikla u leguri s Cinkom iznosi 4-10%. Prevlaka zadrava karakteristike zatite od korozije i do 120 C. U sluaju oteenja ili napuknua estice prevlake se sele na oteeno mjesto i nastavljaju tititi materijal. U donjoj tablici nalaze se usporedni rezultati testa u solnoj kupelji dijelova prevuenih Cinkom i Cink-Niklom obzirom na razliite pasivacije. Debljina sloja je ~8m.

PASIVACIJA Bijela (Plava) Crna uta

KOROZIJA CINK (H) 100 130 180

KOROZIJA CINK-NIKAL (H) 900 1500+ 1500+

U tvornici vijaka DIV imamo mogunost, prevlaenja vijaka dodatnim slojem laka koji se nanosi nakon pasivacije. Time se povea zatita od korozije jo cca 60%. Nai proizvodi su uglavnom standardno svi presvueni tom dodatnom prevlakom bez posebne napomene u narudbi.

Vrue pocinavanje - postupak uranjanja proizvoda u Cink rastaljen na 450 do 480 C pri kojem se na povrini stvara prevlaka debljine 0.043 do 0.1 mm. Zbog vee debljine prevlake trajnost zatite od korozije znatno je vea od galvanskog cinanja, ali se smanjuje zazor izmeu navoja vijka i matice pa vrue pocinavanje nije preporuljivo za navoje ispod M12. Na donjoj ilustraciji prikazano je kako debljina sloja prevlake poveava srednji promjer navoja vijka (D2). D2 = D2' + 2b = D2' + 2 (a /sin 30) = D2' + 4a D2 - srednji promjer vijka a - debljina prevuenog sloja D2' - smanjeni srednji promjer vijka b - debljina prevuenog sloja okomito na os vijka

Iz ovoga je vidljivo da je srednji promjer vijka d2 potrebno izraditi za 2b manji od eljene tolerancije da bi nakon prevlaenja konani d2 bio unutar tolerancijskog polja.

Na donjoj tablici nalaze se usporedne prosjene vrijednosti trajanja zatite od korozije izmeu Galvanski cinanih, Cink-Nikal i Vrue cinanih prevlaka. Vrijeme je izraeno u godinama do 5% prekrivenosti korozijom. Debljine slojeva su ~10m, te vrueg cinka 43-100 m. OKOLI Unutranji prostor Ruralno podruje Manji gradovi Vei gradovi Primorje Manja industrija Srednja industrija Teka industrija CINK 50 8 5 2 5 4 2 1 CINK-NIKAL 72 45 18 45 36 18 9 VRUI CINK 40 28 11 28 20 11 5

Dodatni sloj laka na Cink i Cink-Nikal prevlaci poveava otpornost prema koroziji za jo 60%.

Vano je jo napomenuti da metoda solne kupelji u sluaju Vrueg cinanja ne daje realnu sliku o trajanju zatite. Razlog je tome to u normalnim uvjetima sporim djelovanjem atmosfere Cink na povrini razvija zatitni sloj cinkovih karbida. Ubrzano djelovanje solne kupelji ne doputa stvaranje cinkovih karbida i do korozije dolazi mnogo ranije, pa je i rezultat nerealan.

Oznaavanje povrinske zatite prema DIN 267/9 Primjer: vijak DIN 931 M12X65 8.8 A2L (primjeri oznaavanja vijaka nalaze se na slijedeoj stranici)

A 2 L
SIMBOL A B C D E F G H J K L N S SIMBOL 1 2 3 4 5 6 7 8 9 SIMBOL A B C D E F G H J K L M P R S T PREVLAKA Cink Kadmij Bakar Bronca Nikal Krom-Nikal Bakar-Nikal Krom-Bakar-Nikal Kositar Bakar-Kositar Srebro Bakar-Srebro Cink-eljezo DEBLJINA PRVLAKE 1 sloj 2 sloja 3 5 2+3 8 3+5 12 4+8 15 5+10 20 8+12 25 10+15 30 12+18 10 4+6 POVRINA Mat PASIVACIJA Bez boje Plavo (metalno) uto Maslinasto Bez boje Plavo (metalno) uto Maslinasto Bez boje Plavo (metalno) uto Maslinasto Kao B, C ili D Crno-Smee do Crno Crno-Smee do Crno Crno-Smee do Crno

Polu svijetla

Svijetla Ovisno Mat Polu svijetla Svijetla

Primjeri oznaavanja vijaka

Radi lakeg sporazumijevanja i izbjegavanja moguih pogrenih narudbi, tj. isporuka, primjenjuje se ope prihvaeni nain oznaavanja vijane robe. Osnovna zamisao je da karakteristike artikla budu u potpunosti i nedvosmisleno iznesene. NAZIV - vijak, podloka, matica, rascjepka, uskonik, tirfon vijak,... STANDARD - DIN 931, HRN MB1.051, ISO 7380, UNI 5587 (br. crtea, za nestandardne ali esto Standardno izraivane proizvode u DIV-u smo uveli vlastiti standard Oznake DIV + numeriki broj npr. DIV 5135, sa time da se brojevi DIV standarda i DIN standarda na podudaraju radi lakeg snalaenja) DIMENZIJA - promjer navoja, korak navoja, duljina; promjer, duljina;... KLASA KVALITETE -4.6; 4.8; 5.6; 5.8; 6.8; 8.8; 10.9; 12.9; 14.9; 5, 6, 8, 10, 12, 14 POVR. ZATITA Zn (plavo), Zn, Dc, TZn, Fe (bez zatite), Br, ZnNi, Ni Primjeri: NAZIV VIJAK VIJAK VIJAK VIJAK MATICA MATICA STANDARD DIMENZIJA M10x1.25x50 M12x45 M16x150 M20x65 M14 M12 KLASA - POVR. KVALITETE ZATITA 8.8 5.8 10.9 8.8 8 10 Zn TZn Fe TZn Br Zn

DIN 931 DIN 7990 DIN 6914 nacrt br.35.10.15.11 DIN 934 DIN 6915

Dimenziju podloke u tvornici vijaka DIV oznaavamo nazivnim promjerom vijka za koji je podloka predviena. PODLOKA PODLOKA RASCJEPKA VIJAK SKELE HANGAR V. DIN 125 DIN 127 DIN 94 DIV5160 DIV5000 M8 M10 5x50 1/2"x73 8x70 4 8 4 5.8 5.8 Zn Br Zn Zn Fe

Ako klasa kvalitete nije navedena to znai da je odreena navedenim standardom ili crteom, tj. ako nije niti jedno od toga podrazumijeva se tako zvana "obina kvaliteta". A to je klasa kvalitete 5.8, tj. 5 ili nia. Kod vijaka korak je potrebno upisivati samo ako spada u grupu finih navoja. Standardni korak za dotini navoj se podrazumijeva.