HARRAN NVERSTES LAHYAT FAKLTES

HARRAN UNIVERSITY FACULTY OF THEOLOGY

INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON MAWLANA JALAL AL-DIN RUMI AND MAWLAWISM

ULUSLARARASI MEVLNA VE MEVLEVLK SEMPOZYUMU

Mevlna Celaleddin Rumi'nin 800. doum yldnm ansna

BLDRLER I
2628 EKM 2007 ANLIURFA

Uluslararas Mevlana ve Mevlevilik Sempozyumu

ULUSLARARASI MEVLNA VE MEVLEVLK SEMPOZYUMU BLDRLER-I ISBN 978-605-89998-1-7 Dzenleyen Kurulular Harran niversitesi lahiyat Fakltesi anlurfa Mevlevihanesi Yaatma ve Kltr Dernei Editrler Prof. Dr. Abdurrahman ELMALI Prof. Dr. Ali BAKKAL Dzenleme Kurulu Bakan: Prof. Dr. Abdurrahman ELMALI Sekreterya: Dr. Hseyin KURT Prof. Dr. Ali BAKKAL, Prof. Dr. Musa Kazm YILMAZ, Prof. Dr. Adnan DEMRCAN, Prof. Dr. Yusuf Ziya KESKN, Do. Dr. Murat AKGNDZ, Yrd. Do. Dr. Cneyt GKE, Yrd. Do. Dr. Harun AHN, Yrd. Do. Dr. . Hakk NAL, Yrd. Do. Dr. Yasin KAHYAOLU, Yrd. Do. Dr. Ahmet ASLAN, Dr. Celil ABUZER, Dr. Halil ZCAN, Dr. Kadir PAKSOY, Dr. Veysel KASAR, Dr. Vehbi AHNALP, Okt. Kadir ALPEREN, Okt. Abdlkadir AYDIN, Okt. Mehmet OYMAK Bilim ve Danma Kurulu Prof. Dr. brahim DZEN Prof. Dr. Ethem CEBECOLU Prof. Dr. Osman TRER Prof. Dr. Mustafa KARA Prof. Dr. Abdullah ZBEK Prof. Dr. Abdlhakim YCE Prof. Dr. smail YAKIT Prof. Dr. Ali BAKKAL Prof. Dr. Musa Kazm YILMAZ Prof. Dr. Adnan DEMRCAN Dizgi-Tasarm Ar. Gr. Dr. Hseyin KURT Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Grafik Tasarm r. Gr. Haldun ZBUDUN Harran niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Adres Harran niversitesi lahiyat Fakltesi, Osmanbey Kampus/ anlurfa

MEVLNNIN DNCESNDE EDEP Dr. Vahit GKTA*

zet Tasavvufi eitimde edep uyulmas gereken temel ilkelerden birisidir. Bu manada sufiler tasavvufu, edepten ibarettir demek suretiyle onu, gzel ahlakn z eklinde tarif ettikleri grlmektedir. Kuran ve snneti tasavvuf dncesinin merkezine yerletiren Mevlana, gzn a da, batan baa Allahn kelam olan Kuran- Kerime bak! Kurann btn ayetleri edep talim eder, edep retir diyerek edebin slamn hlasasn tekil ettiini ifade eder. Mevln insann bana gelen sknt ve gamn sebebini edepsizlie balar. Ona gre edepsizliin zarar sadece bunu ileyenin kendisiyle snrl kalmamakta fesatnn evresine verdii zarar gibi edepsiz de evresine zarar vermektedir. Mevln dem ile eytan arasnda kyaslama yaparak demin edebi sayesinde affedildiini eytann ise edepsizlii dolaysyla huzurdan kovulduunu ifade eder. Mevln dier sfilerde olduu gibi edebi nimete ulamak iin vazgeilmez bir unsur olarak grr. srailoullarnn nimetlerinin elinden alnmasna; s-i edeplerini sebeb gsterir. Mevlnya gre edepsizlik ayn zamanda lanet ve mahrumiyetin de sebebidir. Anahtar kelimeler: Tasavvuf, Mevln, edep, ahlak. Mevlnnn dncesinde edep konusuna gemeden nce edep teriminin anlamna ve dini literatrndeki kullanmna ksaca deinmek gerekir. Edep, erken dnemlerden itibaren dini literatrde geni bir kullanm alan bulmu bir terimdir. Mslman ilim adamlarndan bazlar kitaplarnn bir blmn edep konusuna ayrm ve bu blmleri edep bal altnda vermilerdir. Buharinin elCamius-sahih eserinin bir blm Kitabl-Edep baln tar. Yine onun, zellikle geni anlamda ahlaka dair derledii hadis ve haberleri ihtiva eden eserinin ad da el-Edebl-mfreddir. Bunun yan sra Ahmed b. Hseyin el-Beyhakinin el-db adl eseri de ahlak ve muaarat konularna dair hadislerden oluur. Dier pek ok hadis mecmuasnda da edep blmlerinin bulunduunu grmek mmkndr. Hz. Peygamberin snnetinde mekked ve zevaid snnet dnda kalan davranlar fkh literatrnde genel olarak edep kavramyla ifade edilmi olup fkh kaynaklarnda vacip snnetlerden sonra db bal altnda ele alnmtr.1 Edep, szlk anlam olarak zerafet, iyi ahlak, ilke, ince duygu, erdem, her eyin hakkn vermek, gzel terbiye, insanlara kavlen ve fiilen gzel davranta bulunmak gibi anlamlara gelmektedir.2 Seyyid erif Crcani edebi yle tarif eder: Edep kendisiyle her trl hatadan saknlabilen eyi bilmekten ibarettir. 3 Ayrca edep, bir toplumda rf, det ve kural halini alm iyi tutum ve davranlar kazandran bilgi anlamnda da kullanlmaktadr. bn Manzur edep kelimesinin kknn edb olduunu belirtir ve bunun davet etme manasna geldiini ifade eder. Kuran- Kerimde edep veya bundan tretilmi her hangi bir kelime gemez. Ancak Ali mran 3/11, Enfal 8/52,54 ayetlerinde det, alkanlk, eskilerin uygulamalar anlamnda deb, Yusuf 12/47 ayetinde ayn manada deeb ve brahim 14/33 ayetinde ise srekli anlamnda dibeyn eklinde yer almaktadr. Hadislerde ise hem edep hem de oulu db ile ayn kkten fiil ve isimler kullanlmtr. Edep kavram batan beri ahlaki-dini konular, gelenek ve grenek, muarat kurallar gibi anlamlar yan sra aydn olabilmek iin gerekli bilgileri ve genel kltr ifade eden
Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Manzur, Lisanl Arab, edb md.; bn Kuteybe, s.162, 558 2 Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara 1997, s. 236 3 Crcani, Ali b. Muhammed, Tarifat, s.14
* 1 bn

292

Uluslararas Mevlana ve Mevlevilik Sempozyumu

bir terim olarak kullanlmtr.1 Edep kavram hakknda ksa deerlendirmeden sonra tasavvuf eitiminde edebin yerine ve nemine deineceim. Tasavvufun eitim sisteminde edep ilkesine uymak temel arttr. Bu manada Eb Hafs el-Haddd (. 260/874): Tasavvuf, edepten ibrettir.2 diyerek onu, gzel ahlkn z eklinde trif etmitir. Edebi terk eden bir kimse sorumluluk bilinciyle hareket etme uurundan uzaklar. Ayn zaman sosyal hayatta da musamaha ve hogry de terk etmeye balar. Dolaysyla nesebi ile vnmek, mal, mlk ve hret peinde komak gibi davranlar edinir. Bu tr psikolojik problemli davranlar edinmemenin yolu edepli olmaktan geer. Mevlana edepli olma hususunda Cenab- Hakka niyazda bulunmay tavsiye eder ve yle der: Kendinizi kontrol ederek, Cenab- Hakktan edebli insan olmak hususunda bizi baarya ulatrmasn niyaz edelim. nk edebi olmayan Allahn ltfundan mahrum kalr. Edebi olmayan yalnz kendisine ktlk etmi olmaz, belki edebsizlii yznden btn dnyay atee vermi olur.3 Sfilere gre her vaktin, her hlin, her makmn bir edebi vardr. Bu edepleri gzetenler hedeflerine ularlar, gzetmeyenler ise tam ulatk dedikleri srada bile edepsizlikleri yznden hedeften uzaklatrlrlar.4 Kuran ve Snneti tasavvuf dncesinin merkezine yerletiren Mevln; Gzn a da, batan baa Allah kelam olan Kuran- Kerime bak! Kuran- Kerimin btn ayetleri edep talim eder, edep retir diyerek edebin slamn hlasasn tekil ettiine vurgu yapar. Aklm, kalbime: mn nedir? diye sordu. Kalbim ise aklmn kulana eilerek: mn edepten ibrettir. dedi.5 szleriyle de Raslllah (s.a.v.)in manla edep arasnda kurmu olduu ilikiye telmihte bulunur. Hz. Aieye Peygamber efendimizin ahlakn sorduklarnda Onun ahlak Kurandan ibaretti.6 buyurmutur. Mevlana dier sufilerde olduu gibi edebi nimete ulamak iin vazgeilmez bir unsur olarak grr. srailoullarnn nimetlerinin ellerinden alnmasna s-i edeblerini sebep gsterir. Mesnevde bu husus yle anlatlr: Msa kavmi arasndaki birka edepsiz hani sarmsak? Hani mercimek? diye sylendiler. Bunun zerine, gkten gelen sofra ve ekmek kesildi. Bize de ekip bime tela, apa ve orak meakkati kald. Sonra sa geldi, efaatte bulundu. Allah da tekrar sofra ve tabak iinde ganimetler gnderdi. Gkten sofra gelmee devam ediyordu. nk sa Ey rabbimiz, bize gkten sofra indir diye dua etmiti. Kstahlar tekrar edeb snrlarn inediler. Kleler gibi kn kn yiyecek saklamaya koyuldular. Hazret-i sa onlara yalvarrcasna dedi ki: Bu sofra daima gelecektir. Yeryznden eksilmeyecektir. Byk bir ztn sofrasna oturup da doymayacam diye korkmak, hrs ve tama ile agzllk et mek nimete nankrlk olur. O dilenci suratl grgsz kimselerin hrs ve edebsizlii yznden ilahi rahmet kaps yzlerine kapand. 7 Mevlna, bunun yannda edebi insan olma uurunun temeline yerletirir ve yle der: Efendi! Bilmi ol ki edep, insann bedenindeki ruhtur. Edep, riclullhn gz ve gnlnn nrudur. Eer eytann ban ezmek istersen, gzn a ve gr; eytan kahreden edeptir. nsanolunda edep bulunmazsa, o gerekte insan deildir. nsan ile hayvan arasndaki fark edeptir.8 Bireyin ve toplumun ruh sal edebe baldr. Bu konuda Mevln insann bana gelen sknt ve gamn sebebini edepsizlie balar. Ona gre edepsizliin zarar sadece bunu ileyenin kendisiyle snrl

1 bn 2

Manzur, ayn yer; Mucem, edb md. Kueyri, Risale, s.559; Slemi, Tabakat, Kahire 1969, s.119 3 Mevlana, Mesnevi, ev., efik Can, stanbul 1997, c.I, 78-79 4Kueyri, Risale, s. 559; Slemi, Tabakat, Kahire 1969, s.199 5 Mevlana, ayn yer 6 Mslim, Msafirun, 139 7 Maide, 5/114; Araf, 7/160; Mevlana, Mesnevi, c.I, 78-91 8 Mevlana, age. S.245-246, b.3056-3064

Uluslararas Mevlana ve Mevlevilik Sempozyumu

293

kalmamakta fesatnn evresine verdii zarar gibi edepsiz de evresine zarar vermektedir. 1 Mevln dem ile eytan arasnda kyaslama yaparak demin edebi sayesinde affedildiini eytann ise edepsizlii dolaysyla huzurdan kovulduunu ifade eder.2 Burada demin Rabbimiz, kendimize zulmettik diyerek yapt yanl hareketi kendi stne alarak edepli davranmtr. Buna karlk iblis ise Sen beni azdrdn diyerek suu kendi stnden atarak edepsizlik yapmtr.3 Bu husus Mesnevde u ekilde anlatlr: Madem ki can, szle mny ayn anda kapsayamyor, ikisinin birden nasl yaratcs olabilir? Fakat Cenab- Hak her eyi kuatmtr ey oul! Onu bir i, dierinden alkoyamaz. Aalk eytan, "beni saptran sensin!" diyerek kendi fiilini rtbas etti. Adem ise, "kendimize biz zulmettik" diyerek hatay kendine nisbet etti. Fakat O, Hakk'n fiilinden ve yaratndan bizim gibi gafil deildi. O hatann ilenmesinde de kendisine kudret verenin Cenb- Hak olduunu; Adem, edebinden dolay gizledi de haty kendi zerine ald. Cenab- Hak, dem'e, tevbesinden sonra buyurdu ki: Ey dem, senden meydana gelen o hata ve imtihan ben yaratmad m idim?4 Senin hatan, benim kaderimin neticesi deil miydi? Nasl oldu da, zr dilediin vakit onu gizledin? Adem dedi ki: Korktuum iin edebi terketmedim.' Cenab- Hak da dedi ki: "Ben de seni, edeb haddini amaktan muhafaza ettim". Her kim bir hrmet gsterirse hrmet grr. eker getiren, badem helvasna nail olur. Mevln dier sfilerde olduu gibi edebi nimete ulamak iin vazgeilmez bir unsur olarak grr. srailoullarnn nimetlerinin elinden alnmasna; s-i edeplerini sebeb gsterir. Mevlnya gre edepsizlik ayn zamanda lanet ve mahrumiyetin de sebebidir. Bu nedenle Mevln, insann kendisini kontrol ederek Cenab- Hakktan, edebli bir insan olmas hususunda baarya ulatrmasn niyaz etmesi gerektiini ifade etmitir. Bu durumda insann Allahn ltfundan mahrum kalmaz. Mevln edebin ne olduunu soran bir kiiye yle cevap vermitir: Edep; edepsizlerin her iine, kabalklarna ve kt szlerine sabretmekten ibarettir. Bu ifadeyle benzer bir ifadeyi eyh Sdi irazi de kullanmtr. Ona gre, edep Allahn nrundan bir tacdr. Onu bana koy, nereye gidersen git, huzr bulursun. Edebi edepsizlerden renmekten ile kastedilen aslnda insann edepsizlerin ktlklerine sabretmekle mnen ykanaca ve temizleneceidir. Bu itibarla Mevln, insanoluna tavsiye mahiyetinde yle bir ifadesi vardr. Kimi; filann tabiat pis, huyu kt diye serzenite bulunduunu grrsen bil ki, aslnda bu serzenite bulunan kt huyludur. nk o kt huylunun ktln sylemek suretiyle edepsizliini ortaya koymutur. Gzel huyun, ktlklere sabrederek kazanlacann farkna varamamtr. Bu konuda insanlara en gzel rnein peygamberler olduuna iaret etmitir. nk peygamberler, ktlklere tahamml etmek suretiyle tabiatlarn deitirmilerdir. Bu sayede tabiatlarndaki nefsani huylar yok etmilerdir.5 Varlk aacnn meyvesi olan insan, melek olmad iin her an hata yapmaya meyilli olan bir varlktr. nsan hatasyla kabul edebilmek byk bir erdemdir. Onun iin Mevln eyann esiri olan insan benlik balarndan kurtarp eyaya hkim olan bir yapya kavuturmak ister. Bylece insan kendini tanyp yaratc gcn farkna varr ve esere deil messire bakmay renir.6 Eer maddeye balanr, dnyev arzu ve isteklerin peinde hrsla koarsa asl gayesi olan Allah tanma ve Ona kar sorumluluk bilinciyle ibadet etme grevini unutur. Mevlanaya gre ham tamahla hrs lokmasna den kiinin ne sann soluu ile ne de Lokmann hikmeti ile bir ii vardr.7 nsan yaratcsna kar grevlerini yerine getirmedii iin edepsizlik etmi olur. Mevlna burada
1 Mevlana, Mesnevi, 2 Mevlana, Mesnevi,

c.I, b.80 c.I, b.1488-85 3 Araf sresinin 23. ayetine iaret vardr. 4 Mevlana, Mesnevi, c.I, b.1480-93 5 Mevlana, Mesnevi, b.771 6 Mevlana, Divan- Kebir, haz.Abdlbaki Glpnarl, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1992, C.VII, b.345 7 Mevlana, age., b.4141

294

Uluslararas Mevlana ve Mevlevilik Sempozyumu

kiinin Cenab- Hakkn vermi olduu trl trl nimetler karsnda Ona ibadette noksanlk etmeyip baka kaplardan medet ummay edepsizlik olarak telakki eder, bu hususla ilgili kpek rneini verir ve yle der: Bir kpee bir kapdan bir lokma ekmek verilse, o kapya balanr, o kapnn minnetdr ve hizmetkr olur. O kpee eziyet edilse, ona bir ey verilmese bile, o kapdan ayrlmaz, orann muhafz ve bekisi olur. det o kapnn avuu olur, orada yerleir kalr. Bir baka kapnn evresinde dolamay nankrlk, kfr bilir. O mahalleye baka bir yerden bir garip kpek gelirse, hemen o mahalle kpekleri bir araya toplanr, gelen garip kpee havlarlar; onu edebe dvet ederler. Ona derler ki: lk nce ekmeini yediin kapya dn! Orada yediin nimetlerin hakk, senin gnln oraya balamandr! Haydi git! Vakit geirmeden eski yerine git, orada nil olduun nimetlerin hakkn yerine getir! diye ona barrlar, onu srrlar. Ey sana verilen mnev yemekleri unutan kii! Sen de gnl kapsndan ve gnl sahipleri kapsndan ka kere b- hayat itin, gzlerin ald? Hatrlamyor musun? O gnl ehlinin kapsndan aldn mnev gdalarla, mnev zevklerle bir ok defa det mest olmu, kendinden gemi bir hlde ayrlrdn?1 Bu beyitlerde de grld zere, nimet verene kar sadakat kpek metaforuyla dillendirilir. Hz. Mevln, kpek nimete nail olduu kapya nasl edeplenmek zere sadakatle balanrsa, bir slikin de ayn sadakatle, o byk kapya ayn ekilde balanmas gerektiini syler. Mevln burada Lokman (a.s) rneini verir. Lokman o kadar edepli birisi ki efendisinden gelen ac karpuzu bile yzn buruturmadan kabul ediyor. nk efendisinin kendisine olan ltuflarn asla unutmuyor. Mevln arkada seimi esnasnda da edepli insanlarn aranmas gerektiini, kaypak ve sznde durmayan insanlarla dostluk kurmaktan uzak durmalarn tavsiye eder. Bu tip insanlar sarholara benzetir ki onlar yalnzken kahramanlk taslarlar, fakat mcadele ve mcahede esnasnda kaacak delik ararlar. 2 Mevln bunu u beytinde dile getirir: Er olmayan kaypak arkadalara uyma, evir onlardan yapran! nk onlar sizinle yolda olurlarsa gaziler de saman gibi isiz bir hle derler. Size uymu grnrler, sizinle beraber safa girerler. Ama sonra kaarlar, saf da bozar, perian ederler. 3 Mevln, peygamberlere kar saygszca deil edepli davranlmas gerektiini belirtir. nk onlar ancak bu tr davrana layktr. Bu, Kurann ifadesiyle evlere kaplarndan girmektir.4 Peygamberlere kar edepsiz ve uygunsuz davran eve bacasndan girmek eklinde bir tebihle ortaya koymutur. Onlarn huzuruna layk vechiyle varan kiinin istedii her eyi onlarn huzurunda bulacan da ifade etmitir. Bu hususla ilgili olarak Mevln; bir ihtiya sebebiyle gklere kan cinlere dahi yeryzne dnmeleri ve peygamberlere uramalarnn tavsiye ve emredildiini ifade eder.5 Peygamberlerin varisleri olan evliyaullaha kar da s-i edepte bulunmak kiinin amellerini boa karr. Bu husus Mesnevde u ekilde ifade edilir: Hakkn has kullarna edepsizce konumak kalbi ldrr. Ve bu, amel defterini simsiyah yapar.6
1 Mevlana, Mesnevi,

c.I, b.287-290 c.III-IV, b.4000-4006 3 Mevlana, age., b.4072-4024 4 Birr (iyi davran) evlere arkalarndan (pencerelerinden) gelip girmeniz deildir (Bakara, 2/189) yetine atf vardr. 5 Mesnev, IV/202a, 3326-3327, (IV/464). Burada Cin Sresinin ba taraflarna atf vardr. 6 Mesnevi, c. II, b. 1740.
2 Mevlana, Mesnevi.,

Uluslararas Mevlana ve Mevlevilik Sempozyumu

295

Sonu olarak Mevlnnn dncesinde her olu edeple meydana gelmektedir. rnein gklerdeki k ve nr edep sayesinde vardr. Melekler ise edeplerinden tr temiz ve masum olmulardr. 1

1 Mevlana; Mesnev, c. I. b. 78-91