tasavvuf

ve Akademik Dergisi
Ankara 2005





Tasavvuf zerine Yaplan Tezler XIII


Vahit GKTA
Ar. Gr.
Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

KK, Sezai, XIX. Asrda Mevlevlik ve Mevlevler, Marmara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Danman: Prof. Dr. H. Kamil YILMAZ, stanbul
2000, 420 s. (Simurg Yaynlar tarafndan yaymland).

zet
[Vahit Gkta, Tasavvuf zerine Yaplan Tezler XIII, Tasavvuf
lm ve Akademik Aratrma Dergisi, Ankara 2005, Y. 6, S. 14, ss. 729-734]
Sezai Kk tarafndan hazrlanan doktora tez almas alt asrlk
Mevlevlik tarihinden bir kesit olarak bir asrlk (XIX. asr) zaman
diliminde yer alan Mevlevleri, Mevlev eyhlerini, Mevlevhaneleri ve bu
tarikat ilgilendiren ekonomi, kltr, siyaset ve sanat olaylarn
kapsamaktadr.

Giri

Tez giri ve drt blm ve sonutan olumaktadr.
Tezin giri ksmnda ncelikle kaynaklarn deerlendirilmesi yaplmtr. Tezi
alrken kullanlan kaynaklar mellif u ekilde belirtmektedir: Mevlevlik tarihi
zerine yaplacak her trl aratrmada bavurulacak baz kaynaklar vardr ki bunlar;
bata Sipahsalarn Risalesi olmak zere, Ahmed Eflknin Menkbl- rifni, Sakp
Dedenin Sefne-i Mevleviyyesi ve Esrar Dedenin Tezkire-i ur-y Mevleviyyesidir. Bu
kaynaklar ncelikle Mevlevilin ilk dnemleri ve XIX. asr ncesi dnemler iin bu
kullanlmtr. Fakat, Mevlevlerin terceme-i halleri ve Mevlevhanelerin tarihleri iin
ise Sefne-i Mevleviyye ve Tezkire-i ur-y Mevleviyye XVIII. asr iinde telif edildii
iin bu iki kaynak XIX. asr ncesi Mevlevler ve Mevlevhaneler iin kullanlmtr.
Bunlarn dnda kullanlan temel kaynaklar ise unlardr:
Seyyid Sahih Ahmed Dede (.1229/1813), Mecmatt-Tevrihil-Mevleviyye.
erifzde Muhammed Fzl b.Mustafa (erifzde Mehmed Fazl Paa) (.
1299/1882), erhl-Evrd el- Msemma bi Hakayk Ezkr Mevln.
Ali Nutk Dede (.1219/1804), Defter-i Dervin I.
Abdlbki Nsr Dede (.1236/1821), Defter-i Dervin II.
Hseyin Fahreddin Dede (. 1329/1911), Mecmua.
tasavvuf

730
Mehmet Ziya (. 1927), Merkiz-i Mhime-i Mevleviyyeden Yenikap
Mevlevhanesi.
Abdlbk Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik,
Konya Mevln Mzesi Arivi

Tezde kullanlan temel kaynaklar ksaca tantldktan sonra Kk, yine tezin giri
ksmnda XIX. asra kadar Mevlevlik tarihine ksa bir bak yapmtr. Burada daha
sonraki Mevlevlik tarihini btn ynleriyle etkileyen ve tarktatn pri olarak kabul
edilen Mevlnnn hayat, onun adna tarkat tesis eden olu Sultan Veled ve onu
takib eden Mevlev eyhleri ile Mevlevliin yaylmasna katkda bulunan Mevlev
mntesipleri zet bir ekilde aktarmtr.
Tezin birinci blm en geni blmdr (39-285). Bu blmde Mevlevhaneler
ve Mevlev eyhlerinin hayat hikayeleri ele alnmtr. lerinde ile karlan, Mevlev
dedelerinin yetitirildii sitnelerle, bulunduklar yerlerde Mevlevliin temsilciliini
yapan zviyeler ayr balklar altnda mtalaa edilmitir. XIX. asrdaki Mevlev sitneleri,
eyhleriyle birlikte unlardr:

Mevlev sitneleri Ve eyhleri
Konya Mevlevhnesi
H. Mehmed elebi
Mehmed Said Hemdem elebi
Mahmud Sadreddin elebi
Fahreddin elebi
Mustafa Safvet elebi
Abdulvahid elebi

stanbul Galata Mevlevhnesi
Mehmet Rhi Dede
Mahmud Dede
Mehmet Kudretullah Dede
Mehmet Atullah Dede

stanbul Yenikap Mevlevhnesi
Ali Nutk Dede
Nsr Abdlbki Dede
Recep Hsn Dede
Abdrrahim Knh Dede
Osman Selhaddin Dede
Mehmed Celaleddin Dede

stanbul Beikta/Bahriye Mevlevhnesi
Yusuf Zhd Dede
Mahmud Dede
Mehmed Kadr Dede
Mehmed Said Dede
Hasan Nazif Dede
Hseyin Fahreddin Dede

vahit gkta / tasavvuf zerine yaplan tezler

731
stanbul Kasmpaa Mevlevhnesi
Seyyid Ali Dede
Mehmed emseddin Dede
Ali Rza Dede

Afyonkarahisar Mevlevhnesi

Bursa Mevlevhnesi
Ahmed Dede
Salih Dede
Mehmed Dede
Nizmeddin Dede
Mehmed emseddin Dede

Halep Mevlevhnesi
Muhammed Ali Dede
Abdlgan Dede
Vcid Dede
mil elebi

Manisa Mevlevhnesi
Ktahya Mevlevhnesi
Eskiehir Mevlevhnesi
Msr (Kahire) Mevlevhnesi
Gelibolu Mevlevhnesi

Mevlevi Zviyeleri
skdar Mevlevhnesi
Karaman Mevlevhnesi
Sivas Mevlevhnesi
Samsun Mevlevhnesi
Amasya Mevlevhnesi
Tokat Mevlevhnesi
Edirne Mevlevhnesi
ankr Mevlevhnesi
Gaziantep Mevlevhnesi
orum Mevlevhnesi
Kastamonu Mevlevhnesi
Kayseri Mevlevhnesi
Nide Mevlevhnesi
Urfa Mevlevhnesi
Antalya Mevlevhnesi
Kilis Mevlevhnesi
Kbrs Mevlevhnesi

Balkanlarda Bulunan Mevlev Zviyeleri
Saray Bosna Mevlevhnesi
Selnik Mevlevhnesi
tasavvuf

732
Hanya (Girit) Mevlevhnesi

Arap Topraklarnda Bulunan Mevlev Zviyeler
am Mevlevhnesi
Trabluam Mevlevhnesi
Kuds Mevlevhnesi

Ad geen Mevlevhneler incelenirken nce ksa olarak sz konusu derghn
tarihine ksa bir bak yaplm, daha sonra dergah eyhleri, Mevlevhnede yetien
Mevlevler ile derghn sosyo-ekonomik, mimr ve kltrel yapsna deinilmeye
allmtr. Konu ilenirken sitnelere zellikle de Konya, Galata, Yenikap, Beikta,
Kasmpaa, skdar sitnelerine geni yer ayrlmtr.
Tezin ikinci blmnde XIX. asrda devlet ricli ile Mevlevler arasndaki ilikiler
ele alnmtr. zellikle III. Selim, II. Mahmud, Abdulmecid, Abdlaziz ve II.
Abdulhamid gibi padiahlarn Mevlevlerle olan ilikileri ayr balklar altnda ele
alnmtr. Mevlevlerin padiahlarla olan mnasebetlerinin yannda devlet erkn
arasnda Mevlev muhibbi kiilerin derghlarla olan temaslarna ve katklarna iaret
edilmitir.
Mellif Eflknin u rivayetini nakleder: hreti Belhi aarak Anadoluya kadar
uzanan Mevlnnn babas Bahddin Veled Konyaya gelince bizzat Seluklu
yneticilerinden iltifat grm, ehre geliinde btn kalem erbab ve ilim sahipleri
sultan ve halkla birlikte onu karlam, Sultan Alaaddin atndan inip gidip Sultan
Veledin dizini pm ve gelen misafirleri saraynda konuk etmek istediini
bildirmitir.
Mevlnnn babasnn zamannda balayan bu scak iliki Mevlna zamannda da
devam etmitir. Seluklu sultanlarndan; Sultan II. zzettin Keykavus (643/1245-
655/1257), IV.Ruknettin Kl Arslan (655/1257-644/1266) Mevlnnn
sohbetlerinde bulunmular, sema meclislerine itirak etmilerdir. Daha sonraki
yzyllarda ise durum bundan farkl olmamtr. A. Glpnarlnn ifadesiyle
Mevlevlik XVII. Yzyldan itibaren bir devlet messesesi olmutur.
Kkn u cmleleri, Mevlevlerin devlet erknyla arasndaki mnasebetleri
ortaya koymas asndan nemlidir: Bir tarkat olarak ortaya kndan itibaren,
yneticiler ve toplumun elit kesimiyle srekli yaknlk iinde bulunmu, iir musk ile
nsiyeti olan aydn kesimin, tarkat tercihi yaparken kendisine ynelmesini temin etmi
ve tarih boyunca, gerek bu kesimden gerekse yneticilerden olan paalar, beyler ve
sanat zevki olan zengin eraf tarafndan tercih edilen ve desteklenen tarkat olmutur.
Mevlevlik, tesis ettii tarkat anlay neticesinde ilk dnemlerinde yayld kk
yerleim yerlerinden yava yava ehirlere ekilmesi ve saraya yakn olmas sebebiyle
XVII. asrdan itibaren bir devlet tarkat grnts vermitir.
XIX. asra gelindiinde kendisinin de Mevlev olduu bilinen III. Selimin Konya
Mevln derghna, stanbuldaki Mevlevhanelere ve Mevlevlere yapm olduu
yardmlar malumdur. III. Selimin Beikta Mevlevhnesini tamir ettirmesi neticesi
Esad isimli bir Mevlev air u msralarla tarih dmtr:
kp bir pr-i rendil didi tarh-i itmmn
Yeniden kld bu dergh pr-i eh Selim bnyd (1219/1804)
II. Mahmud dneminde de Glpnarlnn da ifade ettii gibi Mevlevliin gerek
halk gerekse padiah nazarnda kymeti artmtr. III. Selim dneminde, yneticilerle
Hac Mehmet elebi arasnda vuku bulan ve elebinin Nizm- Cedde muhalefetinin
vahit gkta / tasavvuf zerine yaplan tezler

733
neden olduu sknt, gerek III. Selimin Mevlev olmas gerekse Konya Mevln
derghnn o zamanki gc sebebiyle, her iki taraf asndan da daha sonraki
dnemlere tesir edecek kt bir sonu getirmemitir. Aksine 1826da Yenieri
ocann kapatlmas ve yenierilerin ounun Bekti olmas, Bektliin ilgsn icab
ettirmi, halk zerinde en az Mevlevler kadar tesirli olan bu tarikatn kaldrlmasyla
beraber ortaya kan boluu Mevlevlik doldurmutur.
Aratrmacnn tespitlerine gre; Sultan Abdlmecid de babas gibi Mevlevleri ok
seven bir padiahtr. Bu yzden Konya elebisinin hibir istei geri evrilmemitir.
Tahta ktnda Konya eyhi Said Hemdem elebiye bin kuruluk bir maa
balamtr.
II. Abdlhamid dnemi Mevlevler iin, farkl bir dnem olarak dikkat
ekmektedir. II. Abdlhamidin tahta gemesinde Yenikap Mevlevhnesi eyhi
Osman Selahaddin Dedenin nemli bir rol oynamas, padiahn ilk dnemlerinde
Mevlevler iin bir avantaj gibi grnse de, bu durum uzun srmemi, gerek padiahn
kukucu tavr, gerekse Mevlevlerin siyas anlamda II. Abdlhamid kart hareketlerin
iinde yer almalar, kendilerini g duruma drm, her kesimden insanlarn takip
edildii gibi Mevlevler de takibata uramtr. Bu durumun ortaya kmasnda
Abdlhamid kart faaliyetlerde bulunan Jn Trkler hareketi iinde Yenikap Dergh
ve mensuplarnn da bulunmas etkili olmutur. Bununla beraber, zamann Konya
eyhi Abdlhalim elebinin II. Abdlhamidin uygulad politikalar beenmeyip
onun aleyhinde davranmas, Bektai merep tavrn ekinmeden sergilemesi, veliaht V.
Reatn Mevlev olmas sebebiyle, II. Abdlhamidin V. Read tahta geirmek iin
kendisi aleyhine geliecek bir hareketin nnde Mevlevlerin olabilecei zehbna
kaplmas da nemli bir etken olmutur. Bunun yannda, II. Abdlhamid kendisine
siyasetten uzak duran Mevlevleri de koruyup gzetmi, onlarn faaliyetlerine destek
vermitir.
Tezin nc blm XIX. Asrda Mevlev Derghlarnda Gzel Sanatlar bal
altndadr. Bu blmde Mevlevhanelerdeki sanat faaliyetlerine ve buralardan yetien
Mevlev sanatkarlara yer verilmitir. Mellif tezin bu blmnde; XIX. asrda yaam
olan Mevlev bestekar, kudmzenba, yinhan ve neyzenlerin, Mevlev irlerin ve
hattatlarn ksa hayat hikayelerine ve ortaya koyduklar eserlere deinilmitir. Ayrca bu
blmde; Mevlevlerin resim, tezhib, nak gibi gzel sanatlardaki faaliyetleri
nakledilmitir.
Aratrmacnn tespitlerine gre XIX. asrn balarndan itibaren, III. Selim ve II.
Mahmutun Mevlevleri maddi ve moral alanda desteklemesi ve derghlar ziyaret edip
ayinlere katlmas, bu asrn ilk yarsnda Mevlevlerin zellikle msikde verimli bir
dnem geirmelerini temin etmitir. III. Selimin msikinas ve air olmas, II.
Mahmutun da bu sanatlara ilgi duymas, msikinas Mevlevleri grp gzetmesi ve
sarada fasllar tertip etmesi neticesinde msik gelimi ve nemli bestekarlar
yetimitir. Bu asrda ok sayda Mevlev yini bestelenmitir.
Mevlevlerin dier sanat dallarna ilgisi msik kadar olmasa da devam etmitir.
Ancak ilm anlamda fazlaca telifat olmamtr. Mevlevler nceki asrlarda yazlan
nemli eserleri bu asrda erh etme yoluna gitmilerdir. iirde durum bundan farkl
deildir. Mevlevlerin yetitirdii en neli ir eyh Galible birlikte Mevlev iiri adeta
son bulmu, Mevlevler iinde eyh Galib gibi airler yetimemi, sadece bu gibi
airleri taklit eden Mevlev airler kendilerini gstermitir.
zellikle XIX. asrn son eyreinde, Osmanl Devletinin iine dt ekonomik
problemler Mevlevhaneleri de etkilemitir. Dergh gelirlerinin azalmas bu gelirlerle
tasavvuf

734
geinen eyh ailelerini de zor duruma drmtr. Mevlevhanelerin tamiri maddi
yetersizliklerden yaplamamtr. Eserinde Mevlevhane demirbalarndan da rnekler
veren Kk, Mevlevliin son eyrek asryla ilgili u deerlendirmeyi yapmaktadr:
yle ki eya listelerine bakldnda Mevlevhanelerde eya namna neredeyse hibir
ey kalmamtr. Derghlarn ekonomik zafiyetleri, tekkelerde ikamet eden dervi
saysn da etkilemi, neyzen ve semazenlerin yokluu sebebiyle tekkelerdeki tasavvuf
faaliyetler durma noktasna gelmi, ou tekkelerde yin icra edecek kadar Mevlev
dervii dahi bulunamaz olmutur. Tekkelerin kapatlmasyla birlikte zaten harabe
haline gelmi olan Mevlevhaneler tarihe karmtr.
almann drdnc blmnde; Mevlevlerin XIX. asrdaki tasavvf faaliyetleri
sadedinde, Mevlevlerin Bekt, Melm, Nakbend ve dier birok tarkatla olan
ilikileri anlatlmtr. Ve u deerlendirmeler yaplmtr: Her eye ramen
Mevlevlerin zellikle stanbul ve Konya gibi sitnelerde tasavvuf faaliyetleri
kesintiye uramam, dergahlarda dzenli sema trenleri tertibi srm, mevcud dier
tarkatlerle iliklilerinin devaml olmas ve bu asr iinde Mevlevler iinde yetien
nemli smalar vastasyla, Mevlevlie olan tevecch devam etmitir.
Mevlev tarkatinin bu asrda dikkat eken en nemli zelliklerinden biri de, zaten
Mevlevliin tarihi iinde var olan Melm-Bekt nevenin, 1242/1826 ylnda
Bektliin yasaklanmas sebebiyle, Mevlev derghlarnda Mevlev sret, Bekt
sret dervilerin artm olmasdr.
Bunun yannda Mevlevliin zhd kolu, Yenikap Mevlevhnesi nclnde
faaliyetlerini srdrmtr. Bu anlay, Abdlaziz dneminde alan Drl-
Mesnevlerde grev alan Nak eyhlerinin mesnevhan olarak bulunmalar, tarkat
iinde bu anlayn arln devam ettirme frsatna katkda bulunmutur.
Sonu olarak tez Mevlevlin son yzyln gemiten gnmze tam, bir
tarkatn eitli ynleriyle birlikte kurumsallamas, sosyo-ekonomik yaplanmas, siyas
yn, kltrel yap ve rnlerini bizlere sunmutur.

KK, Sezai, The Mawlaw Order and Mawlaw Sufis in the
Nineteenth Century, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Ph.D. Dissertation, Supervisor Prof. Dr. H. Kamil YILMAZ, Istanbul
2000, p. 420 (Published by Simurg Press)

Abstract
This Ph.D. dissertation, prepared by Sezai Kk, explores the Mawlaw
history, focusing on the nineteenth-century Mawlaw figures and taqqas. In
addition, it investigates economic, cultural, political and artistic aspect of this
Order.