Ondokuzmays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal

BOGOMLZM VE BOSNA- HERSEK BOGOMLLER

Hazrlayan smajil Hodzi

Danman Do. Dr. Mahmut Aydn

Yksek Lisans Tezi

Samsun, 2007

Ondokuzmays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal

BOGOMLZM VE BOSNA- HERSEK BOGOMLLER

Hazrlayan smajil Hodzi

Danman Do. Dr. Mahmut Aydn

Yksek Lisans Tezi

Samsun, 2007

KABUL VE ONAY

smail HODZ tarafndan hazrlanan

Bogomilizm ve Bosna-Hersek

Bogomilleri balkl bu alma, 23 /02 /2007 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda baarl bulunarak jrimiz tarafndan Yksek Lisans Tezi olarak kabul edilmitir.

Bakan: Prof.Dr. Mustafa Zeki TERZ _________________________

ye: Do. Dr. Mahmut AYDIN (Danman) _________________________

ye: Do. Dr. Erkan PEREMBE

_________________________

Yukardaki imzalarn ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

__ /__ /__

BLDRM

Hazrladm tezin tamamen kendi almam olduunu ve her alntya, kullandm baka yazarlara ait her zgn fikre kaynak gsterdiimi bildiririm. 16 /03 /2007

smail HODZ

i NSZ

Bulgaristan, Gneydou Avrupada, Balkan Yarmadasnn merkezinde, corafik konumu gerei dou ve batnn kesitii bir noktada yer alan bir lkedir. lke, batda Srbistan ve Makedonya Cumhuriyeti, douda Karadeniz, kuzeyde Romanya, gneyde ise Yunanistan ve Trkiye ile evrilidir. Bu corafik konumundan dolay ok erken dnemlerden itibaren uluslararas ticaretin kprs olan Bulgaristan, ayn zamanda eitli kltr ve inan hareketlerine de ev sahiplii yapm, ayrca bununla da kalmayp zaman ierisinde adeta deiik inanlarn ss olmutur. Ancak IX. yzyln ortalarnda Bulgaristann hkimiyetinin zayflamasyla doan siyasi boluk, dini, sosyal ve kltrel atmalar da beraberinde getirmitir. Batdan gelen Katolik basklara kar Ortodoks Slavlarn direnii, zellikle dalk arazide yaayan ve eski pagan inanlarn devam ettiren insanlarn varl ve dini ve kltrel atmalar iktidar boluu nedeniyle yaanan gelimelerden bir ka olarak zikredilebilir. Ayrca snr komusu olan Bizansta var olan Pavlosular, Messelianlar, Ermeni Monofizitler, Yahudiler ve Mslmanlarn kendilerine taraftarlar bulmaya almas da Bulgaristanda iinden klmaz dini ve kltrel atmalara neden olmutur. Bu atmadan kurtulmak iin Bulgar hkmdar Boris, 864 ylnda Ortodoks Hristiyanl semitir. Bulgaristanda Hristiyanln resmi din olmasyla birlikte sorunun zld dnlse de, tam tersine bu ksa vadeli bir zm olarak kalm, zellikle ar Peter (MS 927969) dneminde durum daha da ktlemitir. Hatta var olan inanlarn yan sra birtakm deiik inan ve gruplar da ortaya kmtr. Papaz Bogomil nderliinde kurulan ve daha sonra Bogomilizm olarak adlandrlacak hareket de bu dnemde ortaya kan dinsel gruplardan biridir. Bosna Hersek ise Avrupa ktasnn gneybat, Balkan yarmadasnn ise kuzeybatsnda yer alan, 51.129 kilometre yz lmne sahip bir lkedir. Byk lkelerin baz ehirlerinden ok daha az bir yz lmne sahip olan Bosna Hersek, sahip olduu tarihsel, dinsel, etnik ve kltrel doku asndan ise, ou lkeden daha zengin bir mirasa sahiptir. Bu nedenle Bosnann, lke olarak kk ama tarihi adan nemli lkelerden biri olduu sylenebilir. Bosna Hersek, ifade ettiimiz

ii zellikleri nedeniyle birok milletin mcadelesine sahne olmasnn yan sra, ayn zamanda eski pagan inan ve gelenekler ile Hristiyanlk, Bogomilizm ve slam gibi dinlerin mcadelesine de sahne olmutur. Bizim almamzn konusunu Bosna Bogomilleri tekil etmektedir. almamz balca kinci ana blmden Bogomilizm olumaktadr. ile Birinci blmde Bogomilizmin durumunu, Bulgaristanta ortaya k, yayl ve Bulgaristan dnda yaylmasn inceledik. blmde tanmadan nce Bosnann Bogomilizmin Bosnaya yaylp zirve noktasna ulamasn ve tarih sahnesinden siliniini ele almaya altk. nc ve son blmde ise Bosna Bogomil Kilisesinin kurumsallamas, hiyerarik yaps ve inan esaslarn ortaya koymaya altk. Tez konusunun ve snrlarnn belirlenmesinden tezin dil, muhteva ve teknik oluumuna kadar almamn btn aamalarnda bana rehberlik eden danman hocam Do. Dr. Mahmut Aydna, almamn tmn okuyarak dil ve slup konusunda katklarda bulunan Ar. Gr. Sleyman Turana, arkadam Ahmet Ateyrek ve katkda bulunan dier herkese teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim.

iii

[HODZ, smail]. [Bogomilizm ve Bosna-Hersek Bogomilleri], [Yksek Lisans], Samsun, [2007].

Bogomilizm ve Bosna Hersek Bogomilleri adl almamzda Avrupann dousunda yer alan Bulgaristanta X. yzylda ortaya kan Bogomilizm inancn, bu inancn Bosna topraklarna geliini, burada yayln ve tarih sahnesinden siliniini, son olarak da heretik olarak kabul edilmesini salayan inan esaslar ve pratiklerini ortaya koymaya altk. Bu erevede almamz blmden olumaktadr; Birinci blmde Bogomil kelimesinin etimolojik yaps ve Bogomillere verilen farkl isimler zerinde durduktan sonra Bogomilizmin Bulgaristanda ortaya k, yayl ve Bulgaristan dnda tamas hususlarn ele almaya altk. Bu gelimelerin daha iyi anlalmas iin Bulgaristann Hristiyanlk ncesi ve sonras durumunu da ortaya koymann uygun olacan dndk. kinci blmde Bogomilizmin geliinden nce Bosnann durumunu ve Bonak halkn Hristiyanlkla tanmasn akla kavuturduktan sonra Bogomilizmin Bosnada ortaya kn, yaylmasn, zirve noktaya ulamasn, Osmanlnn blgeyi fethediini ve son olarak da zayflama srecine giren bu heretik Hristiyan mezhebin tarih sahnesinden siliniini inceledik. nc ve son blmde ise Bosna Bogomil Kilisesinin kurumsallamas, hiyerarik yaps ve inan esaslarn ortaya koymaya altk. Netice olarak bu almamzda, Bulgaristann X. yzyldaki kendine has artlar ierisinde ortaya kan Bogomilizmin Ortodoks ve Katoliklerin iddialarnn aksine XIX. yzyln ikinci yarsna kadar varln srdren kurumsal bir kiliseye, kendine has kurumlara ve farkl inanlara sahip bir hareket olduunu grdk. Anahtar Szckler: Balkanlar, Bulgaristan Bogomilizm, Hristiyanlk, Bosna-Hersek,

iv

ABSTRACT

[HODZ, smail]. [Bogomilism and Bogomils of Bosnia-Herzegovina], [Masters Thesis], Samsun, [2007].

This thesis, called Bogomilism and Bogomils of Bosnia-Herzegovina, deals with the following issues, how Bogomilism came out as a religious sect in Bulgaria, its arrival in Bosnia, its spread and development in Bosnia, its disappearing from the world scene, its main beliefs and rituals. This study consists of three main chapters. In the first section we have examined emergence of Bogomilism in Bulgaria and its spread to other parts of the Balkans and Europe. While doing this, first of all we have thought to explore the situation of Bulgaria before and after Christianity came to this region. In the second section first of all we examined the situation of Bosnia before the arrival of Bogomilism. Secondary we have studied arrival of Bogomilism to Bosnia, its expansion and development as a separate church after giving some information about the arrival of Christianity to Bosnia. Thirdly, we have dealt with the conquest of Bosnia by the Ottoman Empire and as parallel to this the decline and disappearing of Bogomilism from the world scene. In the third and final section we have pursued institutionalization of Bosnian Bogomilism, its main beliefs and rituals. In the end of the thesis we have concluded that Bogomilism emerged as a separate religious sect within the context of special circumstances of tenth century Bulgaria and it kept its existence with its own church structure, belief system and rituals contrary to the claims of Orthodox and Catholic Churches. Key Words: Balkans, Bogomilism, Christianity, Bosnia and Herzegovinia, Bulgaria

KISALTMALAR

a.g.e

Ad Geen Eser Ad Geen Makale Akademija Nauka i Umjetnosti Bosne i Hercegovine Cilt eviren Editr Glasnik Zemaljskog Muzeja Hazrlayan slam Aratrmalar Merkezi Jugoslovenska Akademija Znanosti i Umjetnosti Milli Eitim Bakanl Yaynlar Milattan nce Milattan Sonra Preveo/Prevela Sayfa Sayfalar Say Trkiye Diyanet Vakf

a.g.m : ANUBH: c. ev ed. haz. : : : :

GZM : SAM : JAZU : MEBY : M MS Prv s. ss. S. : : : : : :

TDV :

vi

NDEKLER

NSZ.................................................................................................................... I Z.......................................................................................................................... III ABSTRACT ........................................................................................................ IV KISALTMALAR ................................................................................................... V NDEKLER.................................................................................................... V GR ......................................................................................................................1 BLM I. BOGOMLZMN ORTAYA IKII VE YAYILII 1.1. Bogomilizm nanc ve Mensuplar..................................................................5 1.2. Bogomilizmin Bulgaristanda Ortaya k................................................11 1.2.1. Hristiyanlk ncesi Bulgaristan ............................................................12 1.2.2. Hristiyanlk Sonras Bulgaristan ...........................................................16 1.2.3. Papaz Bogomil ve Bogomilizmin Ortaya k....................................24 1.3. Bogomilizmin Bulgaristan Dnda Yaylmas.............................................28 1.3.1. stanbulda Bogomilizm ........................................................................29 1.3.2. Karadada Bogomilizm........................................................................31 1.3.3. Srbistanda Bogomilizm .......................................................................33 1.3.4. Bosnada Bogomilizm ...........................................................................35 1.3.5. talyada Bogomilizm ............................................................................36 1.3.6. Fransada Bogomilizm...........................................................................38 BLM II. BOSNA BOGOMLLER VE BOGOML KLSES 2.1. Bogomilizm ncesi Bosna Hersek ...............................................................43 2.1.1. Bosna Hersekin Corafik ve Siyasi Yaps............................................43 2.1.2. Bosna Hersekin Hristiyanlkla Tanmas ............................................46 2.2. Bosna Bogomilleri ve Bogomil Kilisesi........................................................53 2.2.1. Bogomilizmin Bosnada Ortaya k .................................................53 2.2.2. Bogomilizmin Bosnada Yaylmas ......................................................60 2.2.3. Bogomilizmin Bosnada Zirve Noktaya Ulamas ................................66

vii 2.2.4. Bosnann Osmanl Devleti Tarafndan Fethedilmesi ve Bogomilizmin Tarih Sahnesinden Silinmesi ...........................................................................68 BLM III. KURUMSAL BOSNA KLSES VE KLSENN NAN YAPISI 3.1. Bosna Bogomil Kilisesinin Kurumsallamas ..............................................73 3.2. Bosna Bogomil Kilisesinin Mahiyeti Ve Hiyerarik Yaps .........................77 3.3. Bosna Bogomil Kilisesinin nan Yaps .....................................................80 SONU VE DEERLENDRME........................................................................ 91 BBLYOGRAFYA .............................................................................................. 94 EKLER................................................................................................................ 102 Ek 1: Bosna Ban' Kulin'e Ait Bir Ahitname......................................................102 Ek 2: Bosna Hristiyanlarna Ait Bir Apokalips Metninin Giri Ksm...............103 Ek 3: Bogomillere Ait Baz Mezar Ta Resimleri.............................................104 Ek 4: Bogomil Hkmdarlar Dneminde Kullanlan Para rnekleri.................105 Ek 5: Orta ada Bosna Hersek Blgesini Gsteren Bir Harita........................106 Ek 6: XVII Yzyla Bir Ait Bosna Hersek Haritas............................................107

GR

nsanlk tarihi incelendiinde tarihin belli dnemlerinde ok eitli inanlarn ortaya kt, bu inanlarn bir ksmnn tarihsel srete ortadan yok olduu, evrensel olarak nitelendirdiimiz bir ksmnn ise gnmze kadar varln devam ettirdii grlmektedir. Bu dinlerden biri olan ve bugn mensuplar dnya nfusunun yaklak % 30nu oluturan Hristiyanlk, dier byk dinler olan slam ve Yahudilie nazaran daha ok blnme yaamtr ve bu nedenle ierisinde daha fazla mezhep barndrmaktadr. Elbette ister beeri isterse manevi olsun hkim grten farkl dnen deiik anlay, inan ve yaaylarn bulunmas insanln doas gereidir. Hatta bazen bu inan ve anlaylarn ortaya ktklar corafyada ana inantan daha fazla kabul grmeleri bile sz konusudur. Mezhep ve inanlarn okluu olgusunun bizi ilgilendiren yn, tez konumuzu oluturan, ortaada ortaya kp Avrupann dou ve batsnda pek ok lkede insan kitlelerini etkilemi heretik bir Hristiyan mezhep olan Bogomilizmin de bu tarz gruplardan biri olmasdr. Bogomilizm, ortaya kt ve yaylma alan bulduu deiik yerlerde Katharizm, Albigenler, Poturlar, Babunlar gibi farkl isimlerle anlmlardr. Bu isimleri kendilerine muhalifleri tarafndan verilmitir. Katolik ve Ortodoks gibi baskn ve hkim inan gruplar arasnda yaam alan bulmaya alan bu inan, bahsi geen inanlar tarafndan bask ve zulmlere maruz braklm, tabiri caizse kknn kaznmas iin gereken ne varsa yaplmtr. Bu basklarn bir neticesi olsa gerektir ki Bogomilizm hakknda gnmze ulaan ok fazla kaynak yoktur. Bugn biz Bogomilizmi Bogomillerin yazd eser ve kaynaklardan deil onlarn muhaliflerinin yazm olduu kaynaklardan aratrmak durumundayz. Elimizde Bogomillere ait herhangi bir yazl belge bulunmamaktadr. Ortaa Avrupasnda zellikle Balkanlarda kilise, devlet, edebiyat, din ve folklor alanlarnda yzyllarca etkisini gstermi bir mezhep olarak dikkate deer olsa da Bogomilizm, gnmz itibariyle yaayan bir inan olmamasndan dolay gzlerden kam ve zerinde fazlaca aratrma yaplmamtr. Hlbuki bu tarz heretik

2 akmlarn nasl ortaya ktklar ve hangi sebeplerle ortadan yok olduklarnn aratrlp ortaya konulmas gnmze de k tutmas aan nemli olsa gerektir. Bogomilizm ve Bogomillere ynelik doru ve geerli bilgilere ulaamamann bir nedeni de konuyla ilgili ciddi aratrmalarn yaplmam olmasdr. Bogomilizm hakknda yaplan almalarn mazisi ok eskilere dayanmamaktadr. Yaplan almalarn ou ise, rksal ve siyasi sebepler ieren nyarglarla yaplmtr. Hlihazrda Bosna Hersekte bulunan millet olan Bonak, Hrvat ve Srplarn tarih boyunca aralarnda yaadklar problemler de bu konuya olan yaklam etkilemitir. Bonaklar, nceki inanlarnn Bogomilizm olduunu savunurken Hrvat ve Srplar, Bogomilizm diye bir inancn olmadn, eskiden Bogomil inancna sahip olduklarn iddia eden bu insanlarn aslnda Hrvat veya Srp olduunu iddia etmektedir. almamzda yeri geldike bu tarz iddialarn doruluk deerini ortaya koymaya altk. Tarihi ve kltrel balarmzn bulunduu bu corafyayla ilgili Trkiyede yeterli derecede almann yaplmam olmas bizi bu aratrmaya iten nemli sebeplerden biridir. Konuyla ilgili Trkiyede yaplan en ciddi alma Kadir Albayrakn Bogomilizm ve Bosna Kilisesi isimli eseridir. Bu alma byk oranda Trke ve ngilizce tarih kitaplarndan ve ansiklopedi maddelerinden yararlanarak hazrlanmtr. Konuyla ilgili bu ve dier almalardan farkl olarak biz, konuyla ilgili birincil yani Slavca yazlan kaynaklardan hareket etmeye altk. Bu kaynaklarn en nemlilerinden saylan Franjo Rakinin Bogomili i Patareni eserini almamzda sklkla kullandk. Bunun yannda konuyla ilgili nemli saylan Salih Jalimamn, Historija Bosanskih Bogomila ve Dominik Mandiin, Bogomilska Crkva Bosnaskih Krstjana isimli eserinden de almamzda istifade etmeye altk. Bunlarn yan sra Bogomilizm ve Bosna Kilisesi hakknda ikincil kaynaklar olarak nitelendirilebilecek eitli kitap ve makaleler ile baz noktalarda nemli grdmz internet sitelerinden de yer yer yararlandk. Blgenin dini ve siyasi tarihi ou zaman birbiriyle i ie ele alnmtr. Bu adan bakldnda almamz tarih ve dinler tarihi disiplinlerini ilgilendiren disiplinler aras bir yap arz etmektedir. Bunun nedeni blge halknn siyasi karlarnn korunmas noktasnda kilisenin ou zaman siyasete mdahil olmas ve bazen de

3 siyasi bir ara olarak kullanlmasdr. almamz ierisinde de grlecei zere blgedeki neredeyse her nemli gelime kilise ve kilise mensuplarnn konumunun da deimesine neden olmaktadr. Bu nedenle almamzda dini gelimeleri siyasi gelimelerle birlikte ele almay uygun grdk. almamzda objektif olma ilkesine sadk kalmak suretiyle yeri geldike kendi kanaatlerimizi ve aratrmalarmz sonucunda ulatmz sonular da ifade etmeye altk. Slavca kaynaklara inmemiz ve tarihsel srete kullanlan yer, mekn ve kii isimlerine ska atfta bulunmamz nedeniyle kullandmz zel isimlerin ncelikle Trkesini vermeye kelimenin asln ise ilk getii yerde parantez ierisinde vererek daha sonra getii yerlerde ise sadece Trkesini vermeye altk. Yine okunuta ve yazlta farkllklar olduunda da ayn yntemi takip etmeye altk.

4 BLM I. BOGOMLZMN ORTAYA IKII VE YAYILII

Giri Bulgaristan, Gneydou Avrupada, Balkan Yarmadasnn merkezinde, corafik konumu gerei dou ve batnn kesitii bir noktada yer alan bir lkedir. lke, batda Srbistan ve Makedonya Cumhuriyeti, douda Karadeniz, kuzeyde Romanya, gneyde ise Yunanistan ve Trkiye ile evrilidir. Gnmzdeki Bulgaristan topraklar ilkada Trakya ad ile biliniyordu. lkede yaad bilinen en eski topluluk, M.. 1. yzylda Romallarn egemenliindeki Hint-Avrupa kkenli bir kavim olan Traklardr. Blge daha sonra, Bulgarlarn geliine dek Bizans mparatorluunun bir paras olarak kalmtr. Bulgarlarn kkeni 679 ylnda Tuna rman geip Bizansllar yenen ve zamanla blgede yaayan yerli Slav boylaryla karan Kuman Trklerine dayanr (Albayrak 2004: 93). Aristokrat tabakay oluturan ve egemenlii ellerinde tutan Trk Bulgarlar Slavlar ile birleip kurduklar devlete Trk adn vermelerine ramen, bu kaynama onlarn zaman ierisinde Slavlaarak, dillerini ve kltrlerini kaybetmelerine neden olmutur (Kuyucuklu 1992: 395). IX. yzyln sonuna doru ise Ortodoksluu kabul edip din deitirerek asimile olmulardr. Ortaya kan Bulgar Kilisesi ise stanbula balanmtr (Kuyucuklu 1992: 395). Bu corafik konumundan dolay ok erken dnemlerden itibaren uluslararas ticaretin kprs olan Bulgaristan, ayn zamanda eitli kltr ve inan hareketlerine de ev sahiplii yapm, ayrca bununla da kalmayp zaman ierisinde adeta deiik inanlarn ss olmutur. Ancak IX. yzyln ortalarnda Bulgaristann hkimiyetinin zayflamasyla doan siyasi boluk, dini, sosyal ve kltrel atmalar da beraberinde getirmitir. Batdan gelen Katolik basklara kar Ortodoks Slavlarn direnii, zellikle dalk arazide yaayan ve eski pagan inanlarn devam ettiren insanlarn varl ve dini ve kltrel atmalar iktidar boluu nedeniyle yaanan gelimelerden bir ka olarak zikredilebilir. Ayrca snr komusu olan Bizansta var olan Pavlosular, Messelianlar, Ermeni Monofizitler, Yahudiler ve Mslmanlarn kendilerine taraftarlar bulmaya almas da Bulgaristanda iinden klmaz dini ve

5 kltrel atmalara neden olmutur. Bu atmadan kurtulmak iin Bulgar hkmdar Boris, 864 ylnda Ortodoks Hristiyanl semitir (Raki 2003: 38). Bulgaristanda Hristiyanln resmi din olmasyla birlikte sorunun zld dnlse de, tam tersine bu ksa vadeli bir zm olarak kalm, zellikle ar Peter (MS 927969) dneminde durum daha da ktlemitir. Hatta var olan inanlarn yansra birtakm deiik inan ve gruplar da ortaya kmtr. Papaz Bogomil nderliinde kurulan ve daha sonra Bogomilizm olarak adlandrlacak hareket de bu dnemde ortaya kan dinsel gruplardan biridir. Biz, bu blmnde Bogomil kelimesinin anlam, Bogomilizmin Bulgaristanda ortaya k Hristiyanlk ncesi ve sonras olan siyasi, iktisadi, sosyal, kltrel ve dini yapsn ve ayrca Bogomilizmin Bulgaristan dnda yaylmas konularn drt ana balk altnda incelemeye alacaz. 1.1. Bogomilizm nanc ve Mensuplar Heretik bir dinsel mezhep olarak kabul edilen Bogomilizm, Bulgar ar Peter (MS 927969) zamannda Bulgaristanda ortaya kmtr (Albayrak 2004: 89). Faranjo Rakiye gre Bogomiller, pesimist bak asna sahip Hristiyanlar olup, Messelianlar (Euchitler)1 ve dalist2 anlaya sahip Pavlosularn (Paulikanlar)3 tesirinde gelien ve ana gvde Hristiyanlktan ayrlan bir Hristiyan grubunu temsil etmektedir (Raki 2003: 29). Bu grubun mensuplar, Yunan kaynaklarnda
1

Messelianlar (Euchitler) MS 4. yyda Mezopotamyada ortaya kan bir Hristiyan mezhep. Messelianlar, demin gnahyla (ilk gnah) ilikili olarak, her kiinin yapsnda ruhuyla btnlemi bir eytann bulunduu ve bunun vaftizle karlmadn savunurlard. Onlara gre bunu def etmenin tek yolu, arzu ve ihtiraslar yok etmek amacyla srekli dua ve ibadet etmektir (Gndz 1998: 258). Dalizm, yilik ve ktln ya da k ve karanln birbirinden ayr ve birbirine eit derecede olan iki ezeli ve ebedi gten kaynaklad grn savunan bir metafizik sistem. kicilik ya da iki tanrclk. Dalizm terimi, Thomas Hyde tarafndan 1700lerde kullanlmaya baland. Genellikle dalist sistemlerde dalizmin iki kutbunu oluturan tanrsal gler arsnda bitmek tkenmek bilmeyen bir ekime ve mcadelenin varl kabul edilir. Mecusilikte, Hinduizmde ve btn gnostik dinlerde dalizme rastlanr (Gndz 1998: 103). Pavlosular (Paulikanlar, Pavlikanlar, kaynaklarda ayn mezhep iin farkl ekilde ifade edilmektedir) Bizans imparatorluundaki bir Hristiyan mezhep. Bu mezhebin kurucusunun Mananalili Konstantin olduu sylenir. Konstantin, Kibossada bir cemaat teekkl ettirmi ve 684te heresi ile sulandndan dolay talanarak ldrlmtr. zellikle 9. yzylda iddetle takibat altnda alnan Paulikanlar birou Mslman olmu, bir ksm ise Bogomillerle birlemilerdir. Paulikanlar, dalist bir inan sistemine sahip olduklar ve sann bedenini reddettikleri sylenir. Ayrca onlar tpk Marcion gibi, Eski Ahiti tanmadklar, kaynak olarak ise Luka ncili ve Pavlusun Mektuplarna zel bir ilgi gsterdikleri belirtilir (Gndz 1998: 302).

6 fundagiagita (Yunancada Founda; anta, torba anlamna gelir), Slav kaynaklarnda ise babuni veya torbei olarak zikredilmitir. Bogomilizm adnn, mezhebin kurucusu papaz Bogomilden geldii (Albayrak 2004: 89) ifade edilmekle birlikte, bu ismin gerekten hareketin kurucucusunun adndan m yoksa kendilerini Tanrnn sevdii veya Tanry seven olarak ifade eden inan sahiplerinin kendi kendilerini bu ekilde tanmlamasyla m ortaya kt bugne kadar netlik kazanmamtr. Bogomilizme ynelik bu ksa giriten sonra imdi de mezhebin mensuplar iin kullanlan eitli isimleri ortaya koymak istiyoruz. 1. Bogomil: Slavcada Bog=Tanr, o=nn ve mil=sevimli kelimelerinin karl olup bu balamda Bogomil kelimesi Tanrnn sevdii anlamna gelmekte ve Yunanca Theophilus teriminin karl olarak kullanlmaktadr. Kelimenin Slavca n eki olan Bog, byk ihtimalle dou ve ran etkisi altnda Slavcaya gemi bir kelimedir (Albayrak 2004: 90). Bogomil isminin bir Bulgar heretiinden tremi olup daha ok Bulgar ve Bizans yazarlarnca kullanld ve Bulgaristan ve Bizans dnda ok bilinmedii ifade edilmektedir (Albayrak 2004: 21,90). Alija Avdibaiin Trajanje Bosne adl eserinde ifade ettiine gre ise, Bogomil ad, Messelianlar iin kullanlan Ermenice kkenli bir kelime olup msln kknden tremitir ve ibadet eden anlamna gelmektedir. Messelianlar literatrde ou zaman Bogomillerle eanlamda kullanlmaktadr. Ayrca Kilise belgelerinde bu mezhep mensuplarn ifade etmek iin euchitler tabiri de kullanlmaktadr. Yunanca olan bu kelime Bogomol anlamna gelmektedir. Zamanla Bogomol kelimesi harf deiimine urayarak Bogomil halini almtr. Bu noktadan hareketle baz aratrmaclara gre Bogomil kelimesi, aslnda daha nce ifade ettiimiz zere Tanrnn sevdii deil de aslnda Tanrya ibadet eden anlamna gelmektedir (Alibai 1995: 55). XIX. yzyln sonlarna doru ve XX. yzylda Bosna heretiklerini ifade etmek iin Katolik, Mslman ve nadir da olsa Ortodoks yazarlarca Bogomil ismi kullanlmtr.4

Burada btn yazarlar tek tek yazmak niyetinde deiliz, birka rnek vermekle yetineceiz. Katolik yazarlar, Franjo Raki, Dominik Mandi; Mslman yazarlar, Mehmed Handi, Salih Jalimam; Ortodoks yazar, A.V. Solovjev.

7 2. Phundait: Yunan kaynaklarda bu mezhebin mensuplarn ifade etmek iin uval ve torba anlamna gelen Founda kknden treyen fundagiagita ismi kullanlr. Heretiklerin yanlarnda tadklar deriden yaplm bir kese veya torbadan dolay bu ad aldklar tahmin edilmektetir. Bu kavram sadece XII. yzyl Bizans yazarlarnca kullanlmtr (anjek 1975: 67). 3. Kuduger: Bu kavramn kkeni ve anlam konusunda iki farkl gr mevcuttur. Birinci gr XV. yzyl Bizans yazarlarndan Thessalonicia Metropoliti Symeone aittir. O, mezhebin mensuplarn ifade etmek iin kullanlan Kuduger kelimesinin, Vodena yaknndaki Kutugertsi veya Kotugri kasabasna nispetle kullanldn ileri srmtr (Albayrak 2004: 21). Vlad Skariin ifade ettiine gre (Skari 1932: 357) ikinci gr, XV. yzyl Bizans tarihisi Laonik Halkokondila aittir. Halkokondila, Bosna Hersekteki Bogomilleri ha kartlar olduklar iin ha kart anlamna gelen Kudugeri olarak adlandrmtr. 4. Babun/Babuna/Babuni: XIV. yzyla kadar Srbistan ve Bosnadaki dalist heretikleri ifade etmek iin kullanlan bir isimdi. Bogomilizm X. yzyldan XIV. yzyln sonuna kadar btn Balkan Yarmadas, talya, spanya, Fransa, Almanya, Avusturya, Bohemya, Macaristan, Anadolu zerinden Ermenistan ve dier lkelere kadar yayld. Makedonyada nce Vardar Irma, Ohri Gl ve Babusna Da arasnda uzanan topraklarda Bogomil belediyeler kuruldu. Bogomil Ky, Babuna Dann civarnda bulunduundan bu hareketin mensuplarna bulunduklar yere nispetle Babunallar da denmitir (Albayrak 2004: 21-22). 5. Pataren: Kelimenin Patareni, Patarinus, Paterini, Patrini, Patrini, Patarelli, Patari, Patalini ve daha baka birok kullanmlar vardr. Pataren kavramnn kkeni konusunda farkl grer mevcuttur. Bu ismin, Valentinizm5 deki en byk aeon6
5

Valentinus, MS 2.yyda yaayan bir Hristiyan gnostik ve Valentinianlar ekoln kurucusu. Aslen Msrl olduu sylenen Valentinus, bir mddet Romada kalm ancak oradaki Hristiyanlarla dt ayrlk nedeniyle Romadan ayrlmtr. Valentinusa gre tanrsal alem olan Pleroma, birok ilahi alemden (aeondan) oluur. te yandan maddi alem ise yce bir varlk olan Sophiaann d sonucundan oluur. Maddi alemin yaratcs olan demiurg, Sophiann karanlk alemdeki bir yansmasdr. Bu yaratc tanr, Eski Ahitin tanrsyla zdeletirilmitir. Valentinian ekolne mensup gnostikler, ihtiras ve gnah nedeniyle d olayn yaayan Sophiann, daha sonra yaptna piman olduuna ve k aleminden gelen ilahi eli tarafndan uyarldna inanrlar. Genelikle Gereklik ncili (The Gospel of Truth)nin yazarnn Valentinus olduu sylenir Gndz 1998: 381).

8 olan Pateradan tremi olabilecei ifade edilmektedir (Basler 1975: 481). Bir dier gre gre Pataren kavram, orta ada Avrupada yaylmakta olan dinsel bir mezhep iin kullanlm olup, yaygn dnceye gre adn Milann d mahalesi olan Patariadan, daha dorusu Patta kelimesinden almaktadr. Bu kelime, o yresel dilde eskimi elbise anlamna gelmektedir (Mandi 1962: 253). Farnjo anjek, bu balamda vakayinameci Arnulfusun grlerine yer vermektedir. Arnulfusa gre Pataren kavram, Yunanca Pathos kknden tremi olup kaos, huzursuzluk ve devrim anlamlarna gelmektedir ve XI. yzyldan itibaren kullanlmaya balanmtr (anjek 1976: 300). Aratrmac uro Basler ise, Pataren isminin kkeni hakknda ilk bilgi veren kiinin A. Dondaine olduunu ifade etmektedir. Pataren kkeni aratrrken, Dondaineyi yol Pataraya7 gtrmtr. nk O, Patarann XI ve XII yyda dalistlerin merkezlerinden biri olarak kullanldn tespit etmitir (Basler 1974: 1204). Bu topraklarda VI. yzylda Montanistler8 yaamt. Dolaysyla Dondaineye gre Pataren ismi Anadoludaki Patera ehrinin adndan tremitir. Bu sonuca varan tek aratrmac Dondaine deildi. Ayn veya benzer sonulara A. Frugoni, Ernest Werner ve Milan Budimir de ulamtr (Basler 1974: 1205). I. Justinyanus (527567)un kanunname kodeksinin heretiklere ynelik birinci kitabn VIII. blmndeki XIX maddenin eki, Gazaros, Patarenos, Leonistas eklinde balamaktadr. Bu metnin devamnda ise, heretiklerin mallarna el konulmas ve dier kiilerin onlardan etkilenmemesi emredilmektedir. Bu kanun, her ne kadar heretikler hakknda detayl bilgi vermiyorsa da, en azndan metinden Pataren isminin ge antikada bilinen ve heretikler iin kullanlan bir terim olduunu reniyoruz (Basler 1974: 1205). Bir Hristiyan olan Justinyanusun bu kanunu heretiklere
6

Aeon (Aion, Eon), Yunanca a, devir, zaman anlamlarna gelir. Gnostisizmde ilahi lemleri ifade etmek iin kullanlan bir terimdir. Yeni Ahitte dnyann geirdii devirleri ifade eder. Gnostik geleneklerde Ik lemini oluturan bu ilahi meknlarn 7, 9, 365 gibi eitli rakamlarla ifade edildii gibi, baz metinlerde bunun sonsuz sayda olduu da belirtilir. Ik leminin merkezinde yer alan yce tanry evreleyen btn bu varlklar (Aeonlar ve buralarda ikamet eden k varlklar) bir bakma yce tanrnn tezahrlerinden ibarettir Gndz 1998: 18). Patara; Roma dneminde bir ehir olup, bugnk Antalya iline bal Ka ve Kalkan arasnda bulunduu ifade edilir. Bununla birlikte bu yerin baka blgelerde olduuna dair rivayetler de mevcuttur. Montanizm; Hristiyanlkta 2. yyda, Semavi Kuds yaknnda Frigyadaki Pepuza yaknlarnda bir yere ineceini ilan eden Montanusun kurdu apokaliptik bir akmdr. Montanistler, Kutsal Ruhun abuka inmesini bekleyerek yaadlar ve ok sk bir yaant srdrdler. nl kilise babas Tertulliann bir Montanist olduu belirtilmektedir (Gndz 1998: 266).

9 ynelik kartmas onlarn antitrinitaryanist9 olduklarn gstermektedir. Aratrmalar Pataren isminin, ilk defa yazl olarak, 1179 ylnda toplanan III. Lateran Konsilinin10 XXVII. kanonunda11 kullanldn gstermektedir. Zikredilen metinde kavram daha ziyade yresel heretikler iin kullanlmtr. XI. yzyln balarnda Milan Kilisesi iindeki ar reformcu bir topluluk iin kullanlan bu isim (Albayrak 2004: 22) zellikle XIII. yzyldan sonra olmak zere talyada ok sk kullanlm oradan da Dalmayaya gemitir. Bosna dalist heretikleri de ayn ekilde talyan ve Dalmayal yazarlarca Patarenler olarak adlandrlmtr. Dier taraftan Pataren veya Patareni tabirinin Maniheist nitelendirmesi gibi btn heretiklere ynelik bir isimlendirme olduu da ifade edilmektedir (anjek 1976: 22; Albayrak 2004: 22). 6. Kathar: Yunanca Katharos kelimesi saf, temiz anlamna gelmektedir.12 Bunun Cathari, Kathati, Catari veya Almanca Ketzer ya da hatal bir seslendirme sonucu Yunanca Cazari veya Gazari kelimesinden tredii ifade edilmektedir (Albayrak 2004: 21-23). Bu adn byk ihtimalle Yunanca Carharaoiden geldiini ve heretiklerin bu ad ilk balarda sekin veya mkemmel kiiler iin kullandklarn, ancak daha sonra btn mezhebin mensuplarn kapsadn sylemek mmkndr. Kathar kavram, ilk olarak XII. yzyln ortalarnda Almanyada Ekcbert tarafndan kullanlmtr. Ayn zamanda talyada Moneta ve Sacconi da bu kavram kullanmtr. Fransada dalistler iin yaygn olarak Albigenler ad kullanld iin Katharlar ifadesi fazla yaygn deildi. Aratrmac Mosheim ise, Kathar kelimesinin Gney Rusyada yaayan Yahudi Hazar Trklerinden kaynaklandn ileri srmtr (Albayrak 2004: 22). Bugn bu kavram, daha ok ortaadaki dalistler,
9

10

11

12

Antitrinitaryanizm (Antiteslisciler); Hristiyan geleneinde teslis fikrini reddeden ekolleri ifade iin kullanlan bir terim. Antitrinitaryanist ekoller arasnda Ebonitler, Subordinationizmi savunanlar, Modalistler, Donatizm ve Arianizm taraftarlaryla modern dnemdeki Unitaryanizm taraftarlar saylabilir (Gndz 1998: 35). Konsil; eitli dinsel geleneklerde (zellikle Hristiyanlk ve Budizmde) inan esaslar, ibadet ve ynetim gibi konulardaki sorunlar grmek ve karara balamak gayesiyle st dzey din adamlarnn bir araya gelerek yapt toplant. Hristiyanlkta belirli blgelere snrl olan yerel konsiller var olduu gibi btn Hristiyan gruplarn veya byk ounluunun temsilcilerinin katld evrensel konsiller de vardr. Bu tr konsillere genel konsiller ya da kmenik konsiller ad verilir (Gndz 1998: 222). Kanon; (1) Herhangi bir katedral ya da kilisede grev yapan laik grevlilere verilen rtbe. Kanonlar iki gruba toplanr; Kalc kanonlar, bir katedralde maala alan ve grevlerini yapmakla sorumlu olanlar ierir. Kalc olmayan kanonlar ise maasz olarak bir grev stlenmi kiilerdir. (2) Hristiyan literatrnde kutsal kitap olarak deerlendirilen kitaplar listesini, Komnyon Ayininin (Mass) temel yapsn ve kilise disiplini ve yaantsyla ilgili kuralar ifade eder (Gndz 1998: 211212). Kelime ile ilgili daha fazla bilgi iin Bkz. http://www.hercegbosna.org/ostalo/mitovi.html

10 Fransadaki Albigenler, talyadaki Patarenler, Bulgaristandaki Bogomiller ve Bosnadaki Krstjanlar ifade etmek iin bir teknik terim kullanlmaktadr (anjek 1976: 300). 7. Albigenler: ( Latincesi Albigenses, Franszcas Albigeois) XII. yzyln sonuna doru kullanlmaya balanan bu kavram, XIII. yzylda daha ziyade gney Fransadaki Katharlar veya Bogomilleri ifade etmek iin kullanlmtr (Albayrak 2004: 23). Gney Fransadaki Albi eyaletinin ayn ad tayan Albi ehrinde ok sayda Bogomilin olmas, Bogomillerin Albigenler olarak adlandrmasna neden olmutur. Nitekim Fransann Albi eyaleti ve Albi ehri Bogomillerin kalesidir. Albigenler iin kullanlan bir baka isim ise Bugri (Bougres, Bogres)dir ki bu kelimenin de Bulgar kkenli olduu dnlmektedir. Albigenler iin verilen ve fakir anlamna gelen bu ikinci ad halen kullanlmaktadr (Raki 2003: 35). Fransadaki Bogomillere nadir de olsa Publikani veya Pobulikani de denilmitir. Franjo Raki Bogomili i Patareni (Bogomiller ve Patarenler) adl eserinde Bogomillerin kendilerini bu isimlerle deil de Hristiyanlar (cristiani ) veya iyi Hristiyanlar (bos crestias, boni cristiani ) olarak adlandrdklarn ve kendilerinin gerek Hristiyanlar olduklarn gururla iddia ettiklerini belirtmektedir. Yine Rakiye gre Bogomiller, kendilerini iyi insanlar olarak da (boni homines, bos hommes, le bos hommes) adlandrmlardr (Raki 2003: 35). Bogomiller, kendilerinin gerek Hristiyanlar, kendilerine ait kilisenin de gerek Hristiyan kilisesi olduunu iddia etmilerdir. Bogomillerin bu inanlar, Katolik ve Ortodoks Kilisesi tarafndan adeta kendilerine ynelik bir sava ilan olarak kabul edilmitir. Bogomilizmin varl ve hiyerarik yaps hakknda elimizde yeteri derecede bilgi bulunmakla birlikte, hareketin kurucusu olan Papaz Bogomil hakknda pek fazla bilgiye sahip deiliz. Sadece nceleri Ortodoks bir papaz iken daha sonradan, dalist esasa dayal bir reti vaaz etmeye balad bilinmektedir (Imamovi 1998a: 89; Albayrak 2004: 89). Aada ayrntl olarak ele alacamz zere, baz kaynaklarda, Bogomilizmin kurucusu saylan papaz Bogomilin gerek isminin muhtemelen Yeremya olduu da iddia edilmektedir (Albayrak 2004: 26; Raki 2003: 38).

11 Yukarda farkl blgelerde ve lkelerde Bogomiller iin kullanlan baz isimlere deinmitik. Dier blmlere ve balklara gemeden nce yanl anlalmalarn olmamas iin Bogomil ismi hakknda nemli bir hususun altnn izilmesi gerekmektedir: fade edildii zere her ne kadar Bogomillere iaret etmek iin farkl blgelerde farkl isimler kullanlm olsa da bazen ayn blgede ya bilgisizlikten ya da isimlerin karmas nedeniyle farkl tarihlerde ve farkl kiiler tarafndan da farkl isimlerin kullanld grlmektedir. rnein; Bogomiller iin talyada Pataren ve Katar, Fransada Katar ve Albigen isimleri kullanlmtr. Bu almada bir kavram kargaasna meydan vermemek iin dier kavramlar kullanmay zorunlu klan haller dnda biz Bogomil kavramn tercih edeceiz. 1.2. Bogomilizmin Bulgaristanda Ortaya k Bogomilizm hareketi, sadece ortaya kt Bulgaristan snrlar iinde kalm olsayd muhtemelen bu kadar byk ilgi ekmeyecekti. Bilindii zere hareket geliirken dier lkelerde de geni bir yaylma ve etki alan bulmu ve bu srete Bulgaristana zg olmaktan kp, btn Avrupaya yaylan bir ideoloji haline gelmitir (Albayrak 2004: 122). Bogomilizmin ortaya kn hazrlayan hatta belki de ortaya kn zorunlu klan artlar konusunda bilgi sahibi olabilmek iin Bulgaristann o dnemdeki yapsn masaya yatrmak gerekmektedir. Papaz Bogomilin Bogomilizm doktrinini yaymaya balad dnemde Bulgaristanda dini, siyasi, iktisadi, ekonomik, sosyo-kltrel, ksaca her adan olduka karmak bir durum hkimdi. Corafi bakmndan ise Bulgaristan ok nemli bir yere sahipti. nk Bulgaristan, o dnemde doudan ve kuzeyden gelen kavimlerin, beraberinde getirdikleri dinlerin ve deiik heretik akmlarn kesitii bir blgedir. Bulgaristana gelen bu dinler veya heretik akmlar, oradan Balkanlara, batya ve kuzeye, bazen ise gneye ve douya doru yaylma gstermitir. Bulgaristan, o dnemde adeta bir datm ebekesi vazifesini gryordu. Bulgaristann, o dnemde, yeni dinlerin, mezheplerin ve Hristiyanlarca heretik saylan akmlarn ortaya kmasna ok uygun bir ortam haline gelmesi, hem var olan heretik akmlarn yaylmas hem de yeni baka akmlarn ortaya kmas iin bir frsat olmutur. Elbette bu durum sadece heretik akmlar iin deil, ayn zamanda

12 Bulgaristanda veya komu lkelerindeki var olan dier dinler13 ve heretik akmlar iin de nemli bir frsatt. Nitekim bu frsattan yararlanarak o dnemde deiik blgelerde var olan Yahudiler, Saracni (Mslmanlar)14, Ermeniler, Mslman Trkler, Maniheistler, Pavlosular ve Messelianlar (Babi 1963: 38), Bulgar halk arasnda dorudan veya dolayl yollarla kendilerine taraftar bulmak suretiyle doktrinlerini yaymaya almlardr. Hristiyanlk, Bizansn tesiriyle Malamir Han zamannda (MS 831836) Bulgarlar arasnda yaylmaya balam ve bu yaylma Persiyan Han (MS 836852) dneminde de devam etmitir. Nihayet Boris Hann (MS 859890) Hristiyanl kabul etmesiyle (Yce 1992: 390) Hristiyanlk, Bulgaristanda resmi din olmu ve Bulgar kilisesi ise stanbula balanmtr (Kuyucuklu 1992: 395). Peki, Boris Hann Hristiyanl kabul etmesi, Bulgaristanda Hristiyanln resmi din olmas ve Bulgar Kilisesinin stanbula balanmasyla, Bulgaristanda din ve dinsizlik sorunu zld m ve din, bir at altnda toplanabildi mi? Bu ve buna benzer sorulara makul yantlar bulabilmek iin, aada izah etmeye alacamz, Hristiyanlk ncesi ve Hristiyanlk sonras Bulgaristann durumu hakknda az da olsa bir bilgi sahibi olmak gerekmektedir. 1.2.1. Hristiyanlk ncesi Bulgaristan Ortaya kt dnemde var olan mevcut inanlarn Bogomilizmin, ortaya knda ve ekillenmesinde herhangi bir katksnn olup olmadn daha iyi anlayabilmek iin Hristiyanlk ncesi Bulgaristann durumu ve buradaki halklarn inanlaryla ilgili ksaca bilgi vermek istiyoruz. Bilindii gibi eski Bulgarlar, mene itibariyle Trk rkna mensuptular. Gebe Trk boylarna mensup bu halk, II. yzylda Orta Asyadan Avrupaya balayan gle Bulgaristana kadar gelmiti (Kuyucuklu 1992: 394). Deiik Trk kavimlerinin yan sra Slavlar da VII. yzyln ilk yarsna kadar Bulgaristan ve Srbistanda
13

14

Bizans, VIII. yzyln banda dou komusu olan Mslman Araplar saldrlara balaynca, snrlarda olan heretikleri, Pavlosular, Messelianlar ve Suriye Monofizitlerini Anadoludan Trakyaya nakletmitir (Babi 1963: 38). Saracni, arapada arkiyyun kelimesinden tremi olup doulu anlamna gelmektedir. Hal seferleri esnasnda Mslmanlar iin genel bir isim olarak kullanlmtr. Daha fazla bilgi iin bkz. Alibai 1995: 61; Klai: 1962: 1303.

13 yerlemilerdir (Malcolm 1995: 9). Slavlar eitli tanr ve tanralara tapan, pagan inancna sahip bir milletti. Bu dnemdeki tanr isimleri, Yugoslavyada baz yer isimleri eklinde bugne kadar varln srdrmtr. Boynuzlu srnn tanrs olan Veles ve yldrm tanrs Perun veya Pirinin, ehir isimleri olarak kullanlmas bu duruma rnek olarak verilebilir (Malcolm 1995: 11). Trk kabileler, Bizansla bazen savamlar bazen ise iyi ilikiler kurmulardr. Slavlar ve Slav kabilelerle olan ilikileri de benzer ekilde olmutur. Ancak Krum Han (MS 803814) Slav-Bulgar (Trk) Devletini gl klabilmek iin Slav nfus ile Bulgar nfusunu birletirmeye kalknca devletilik konusunda baarl olmu ancak Trklerin Slav dili ve kltr iinde erimesine neden olmutur. Daha nce ifade ettiimiz zere bu dnemde Bulgaristana komu lkelerde Hristiyanlk ve heretik olarak saylan deiik dinler ve inanlar mevcuttu. IX. yzyln banda Bulgaristann snr komusu olan Bizansta ortaya kan Pavlosular bu akmlardan biriydi. ar V. Konstantin Kopronim (MS 741-775) snrlarn korumak amacyla Asyadan Pavlosular getirerek Trakyaya ve Makedonyaya yerletirmitir (Geresdorfer 1975: 138). leriki yllarda Pavlosular Bizans ierisinde o kadar oalmt ki ar Nikophoros (MS 802-811) onlara 810 senesinde vatandalk hakk vermitir. ar Mihayl II (MS 811813) ve arie Theodora (MS 845) ise Pavlosulara kar deiik bask ve yaptrmlar uygulamlardr. Geri bu bask ve yaptrmlara ramen onlar yok etmeyi baaramayp tam tersine onlarn saysnn oalmasna katkda bulunmulardr. Kaynaklar, daha sonraki dnemde stanbulda ve Trakyada da Pavlosularn saysnn oaldn, hatta Bizans ar Nikifor Phokasn MS 896 senesinde yaplan bir savata onlardan istifade ettiini ifade etmektedir (Raki 2003: 40). ar Teofil (MS 829841) ise Asyadan getirdii Mslman Trkleri Selanik eyaleti snrlarndaki Vardar vadisine yerletirmitir. Bunlara Vardar Trkleri denmektedir (Handi 1999: 21). Franjo Rakiye gre Vardar Trkleri ilk bata Mslman idi. Ancak bu blgeye yerletikten bir mddet sonra dinlerini deitirmiler yahut Hristiyanlatrlmlardr. stelik bu halk, Bulgar halk zerinde kolayca etki yapabilecek gteydi (Raki 2003: 40). Muhammed Hadijahie gre Vardar Trklerinin Slav kkenli olma ihtimali de mevcuttur. Bizans hkmdarlarnn ok

14 sayda Slav Anadoluya yerletirdii, bu Slavlarn deiik mnasebetler sonucunda Araplarn safna getii ve eitli grevlerde bulunduklar bilinmektedir. Dolaysyla ar Teofil Mslman olmu Slavlar aa Vardar blgesine yerletirmi olabilir. Ayrca Trk ad Balkanlarda etnik anlamda kullanlmyordu. rnein XIX. yzyln banda Selanik blgesinde Ortodoks Trklerin bulunmas, onlarn IX. yzylda Vardar Trkleri olarak adlandrlan toplulukla balar olduu anlamna gelmez (Hadijahi 1998: 14). Bizansn slam ve Mslmanlarla ilk temas, ar Teofilin Asyadan Vardar vadisine yerletirdii Mslman Trkler sayesinde olmamtr. Mslmanlar MS 634ten itibaren Bizans topraklarnda fetihlere balam ve birok baarsz fetih denemesinde bulunmulard. Bununla birlikte Mesleme komutasnda austos 717austos 718 tarihleri arasnda stanbul kuatlm, Galata ele geirilmi ve burada bir Cami ina edilmitir. Ancak ksa zaman sren kuatma baarsz olunca ele geirilen Galatya tekrar Bizansn eline gemi ve yaplan cami Bizansllar tarafndan kiliseye evrilmitir. Bununla birlikte stanbulun 1453 ylnda fethinden sonra, ilk yapl amacna uygun olarak tekrar camiye evrilmitir. Araplarn Balkanlar ile ilk temasnn bu dnemde gerekletii ifade edilir (Hadijahi 1998: 13). Franjo Rakiye gre bunlarn yansra, gerek kilise gerekse devlet tarafndan tm yasaklamalara ramen ayn dnemde dalist kkenli Messelianlar (Euchitler) de doudan batya doru yaylmtr. Raki, Messelianlarn varlndan bahsetmekle birlikte detayl bilgi vermemektedir (Raki 2003: 40). 745de Ermenistandan Trakya ve Makedonyaya g edip yerleen Messelianlar, kaynaklarda Suriye heretikleri olarak zikredilmektedirler MS 745te (Alibai 1995: getirilerek 55). Baka bir ve kaynakta ise Messelianlarn lke snrlarnn korunmas iin ar V. Konstantin Kopronim tarafndan Asyadan Trakyaya Makedonyaya yerletirildii ifade edilir (Geresdorfer 1975: 138). Hristiyanlk asndan heretik kabul edilen deiik inanlarn yan sra tam anlamyla heretik olmasa da kiliseye, zelikle dou kilisesine sorun tekil eden konoklasizm de zikredilmelidir. konoklasizm sorunu, III. Lav (MS 717741) zamannda balamtr. O, 726 ylnda yaynlad emriyle tm lkeyi kapsayacak ekilde ikonalara kar sava amtr

15 (Gluac 1992: 36). Kilise, III. Lavn bu kararna kar kmasna ramen o, ikonalar yok etme kararndan vazgemedi. Patrii grevden ald onun yerine kararn destekleyen bir patrik grevlendirdi. Lavn lmnden sonra olu olan V. Konstantin, bu karar daha titiz bir biimde uygulad (Gluac 1992: 36-37). Kaynaklarda, V. Konstantinin snrlar korumak iin Asyadan 745te Messelianlar ve 757de Ermeni Pavlosular getirip Trakyaya ve Makedonyaya yerletirdiine (Geresdorfer 1975: 138) yer verildiine deinmitik. Onun, konoklasizmin ateli taraftar olarak bu dalistleri sadece snr gvenliini salamak iin deil ayn zamanda konoklasizmi uygulamalar iin de grevlendirdii ihtimali mevcuttur. Bu dneminde keiler, ikence ve srgn cezasna arptrlyor, Manastrlar ise askeri klalara ve ahrlara evriliyordu. konoklasizm sorununa ok ksa bir sre ara verildiyse de bu sorun uzun zaman devam etti. Sonunda arie Theodora MS 842de ikonalar serbest brakt (Gluac 1992: 37). konoklasizm sorununun Hristiyanlkta slamn etkisiyle balayp balamad kesin olarak bilinmemektedir. Ancak konoklasizm sorununun zelikle Bizansn bakenti olan stanbulun, slam ve Mslmanlarla olan ilk ciddi karlamasndan, yani stanbulun Mslmanlar tarafndan ilk kuatld MS 717-718den sonra balamas dikkate deer bir noktadr. Bulgaristann ierisinde ve komu lkelerde Hristiyanlk d baz inanlar ve hareketler olmasna ramen Boris Han zamannda (MS 864) Hristiyanlk, Bulgarlarn resmi dini olmutur. Daha nce ifade ettiimiz zere Hristiyan Bulgar kilisesi, daha sonra stanbula balanmtr (Kuyucuklu 1992: 394). Kilise, stanbula balanmasna ramen Bulgar Devleti, snrlarn devaml geniletmek eiliminde olmutur. Bulgar ordusu, Gelibolu yarmadasn ve Girite kadar olan blgeyi ele geirip stanbul surlarna dayanm, stanbulu almak iin giritii hazrlklar ise Simeon (MS 893927)un lm nedeniyle yarda kalmtr. Simeon dneminin nemli olay, Bulgar kilisesinin tahminen MS 907 ylnda bamszln ilan etmesidir (Raki 2003: 38). Yukarda Hristiyanlk ncesi Bulgaristanda mevcut olan deiik inanlardan ana hatlaryla bahsettik. Ancak bu inanlarn Hristiyanlk sonras dnemdeki durumlar,

16 Hristiyanlarla mnasebetleri ve ortadan yok olmalar hakknda da bilgi vermek btnlk olmas asndan yararl olacaktr. 1.2.2. Hristiyanlk Sonras Bulgaristan Bulgar devletinin snrlarn devaml geniletmek eiliminde olmas, devletin bymesini salamakla birlikte, ekonomi, iktisadi, sosyal, kltrel ve zelikle inan alannda bir takm sorunlar da beraberinde getirmitir. nk daha nce deindiimiz zere o dnemde fethedilen her yeni blge veya lke, yeni din veya yeni bir inan ile tanmak ve karlamak, anlamna gelmekteydi. Bu da her alanda olduu gibi dinsel alanda da adeta sorunlarn oalmas anlamna geliyordu. Nitekim Bulgaristan devletinin resmi dini Hristiyanlk olmasna ramen kaynaklar halk arasnda var olan eski pagan inanc ve dier inanlarn daha uzun sre devam ettiini gstermektedir (Raki 2003: 39). Devletin bandaki hkmdarn resmi din olarak Hristiyanl semesi, btn halkn Hristiyan olduu anlamna gelmez. Kaynaklara baklacak olursa iktidarn gerekletirdii bu din deitirmenin halka ramen yapld grlecektir. nk bunun hemen akabinde halkn memnuniyetsizliinin bir ifadesi olarak, silah gcyle bastrlan srekli devam eden ayaklanmalar ve var olan inanlarn glenmesine ek olarak yeni inanlarn da ortaya kmas bu durumun bir gstergesidir. Halkn eski inan, kltr, rf ve adetlerini terk etmesi, kolay gerekleebilecek bir ey deildir. Zamanla halk, Hristiyanl kabul edecek duruma gelmeye baladnda, Bulgaristan dnda varln srdren dier bir takm inanlar da Bulgaristana akn etmitir. Onlar arasnda monofizit15 Ermeniler de vard. Bu dnemde Selanikte ok sayda Ermeni yayordu (Raki 2003: 39). Ancak onlarn hangi dine mensup olduklar bilinmemektedir. Ermenilerin yansra Selanikte eskiden beri yaayan Yahudiler de bulunmaktayd. te ticaret vb amalarla blgeye gelen dier inan mensuplar
15

Monofizitizm: Hristiyan teolojisinde sadaki insani tabiatn ilahi tabiat ierisinde yok olduunu ve dolaysyla onda yalnzca bir tek ilahi tabiatn bulunduunu savunan Kristolojik doktrin. skenderiye ekolne mensup olan Cyrill tarafndan savunulan monofizit akide, 431 Efes Konsilinde kabul edilmi ve buna kar Diyofizitizmi (sada hem insan emde ilahi tabiat var olmas) savunan stanbul patrii Nestoryus azledilmitir. Daha sonra 449da Efeste toplanan bir dier konsilde bu gr tekrar edilmitir. Ancak 451 Kadky Konsilinde monofizit akide reddedilerek sada blnmez, birleemez, ayrlmaz ve deimez iki tabiatn bulunduu kabul edilmitir. Bunun zerine Monofizitizm taraftarlar olan Sryaniler, Kptiler ve Ermeniler ana cemaatten ayrlmlardr (Gndz 1998: 266).

17 zellikle Boris Han (852889) zamannda kendi dinlerini yaymaya balamlard (Raki 2003: 39-40). Bu dnemde ayn ey Mslmanlar iin de geerlidir. Onlar da kitap datmak suretiyle slam yaymaya almlardr. Bilindii gibi bu dnemde Mslmanlar, Akdeniz sahilinde fetihlerde bulunuyorlard. Kaynaklar, Boris Han henz Hristiyanl kabul etmeden nce (864) slamn Bulgaristanda yayldn gstermektedir. Bu husus, Papa I. Nikolann (858867) Responsa Nikolai I Papae ad consulta Bulgarorum adl mektubunun C II blmnde zikredilmektedir: Elinizdeki Saracenilerden aldnz iddia ettiiniz Tanr tanmaz kitaplar ne yapmanz gerektiini soruyorsunuz? Elbette onlar muhafaza etmemek lazm, nk (Korintlilere mektupta) yazld zere Kt konumalar salkl ahlak bozar. Bundan dolay bu zararl ve tanr tanmaz kitaplar atee atn.16 Bu mektup bize baz somut bilgiler vermekle birlikte aklmzda bir takm soru iaretlerinin domasna da neden olmaktadr. Mektup, Mslmanlar tarafndan datlan ve slami doktrini tantan kitaplarn Hristiyanlk lkede resmi din olmadan nce, yaklak olarak IX asrn ilk yarsndan itibaren Bulgaristana girdiini gstermektedir. Yani bir dier ifadeyle o dnemde Bulgar halk slamdan haberdardr ve blge halk arasnda slamla ilgili pek ok kitap bulunmaktadr. Nitekim yukardaki alntda slamla ilgili bir kitaptan deil de kitaplardan bahsedilmesi bunu gstermektedir. Burada sorgulanmas gereken nokta udur: Eer bu kitaplar Arapa yazlmsa bu durumun bir tehlike arz etmemesi gerekir. nk gney Slavlarn arasnda Arapa bir kitab anlayacak kimse neredeyse yok gibidir. Dolaysyla bu kitaplar Arapa yazlm olsayd, Hristiyanla daha yeni gemekte olan Bulgar halk iin hi bir tehlike arz etmeyecek ve nitekim atee atlmaya lzum kalmayacakt. Bu varsaymdan hareketle varlan sonu, bu kitaplarn halkn anlayaca bir dilde yazlm olduudur. Bu kitaplarn Vardar Trkleri vastasyla m yoksa Mslman tccarlar vastasyla m Bulgaristana ulat kesin olarak bilinmemekle birlikte ikinci ihtimalin daha kuvvetli olduu sylenebilir. nk dier dinleri olduu gibi slam da birok blgeye nce tccarlar gtrmlerdir. Nitekim kaynaklar, Bulgaristana en yakn ticaret merkezi olan stanbulun o dnemde slamdan haberdar olduunu ifade etmektedir.

16

fadenin asl iin bkz Alibai 1995: 60.

18 Aleksandar Milanovie gre Bizansllar arasnda Kurann tmnden haberi olan ilk kimse, nl Bizans teolog Fotiyenin etrafnda toplanan bir grubun ierisinde yer alan Nikita isimli bir zattr.17 Elbette Bizansllarn slamla ilgili ilk bilgileri bundan ibaret deildir. Daha nce Bizansn 634ten itibaren Mslmanlarla ve slamla kar karya gelmeye baladndan bahsetmitik. Daha sonraki dnemde rnein MS 856 ylnda Bizans ar III. Mihayln (842867) temsilcisi olarak Halife Mtevekkile gnderilen Krill18in de slam hakknda bilgi sahibi olduu bilinmektedir (Alibai 1995: 60). Nitekim sz konusu olayda Georgiy isimli temsilci esir deiimi iiyle megul olurken Krill ise, slam limleriyle teslis konusunda bilimsel tartmalarda bulunmu ve teslisin uknumlarndan biri olan sa konusundaki grlerini desteklemek iin Kuranda sadan sz eden ilgili olan ayetlerden yararlanmtr (Hadijahi 2004: 12). Avdija Alibaiin verdii bilgiye gre bu tartma, ar Konstantinin biyografisinde ve Taberinin Kitabud-din veddevle adl eserinde yer almaktadr (Alibai 1995: 60). Bulgaristanda Hristiyanlktan nce slamn mevcut olmasnn Bogomilizmin ortaya kmasn hazrlayan nedenler arasnda olup olmad hakknda kaynak yetersizlii nedeniyle kesin olarak bir ey sylemek gtr. Ancak, her ne kadar bu konu aratrmaclar tarafndan yeteri kadar aratrlmam ve kaynak noktasnda da sknt yaanmsa da, yine de konuyla ilgili u hususu hatrlatmakta yarar vardr: Bogomilizmin ortaya kmas ve ekillenmesi ile Gney Slavlarn Hristiyanlatrlmas hususlarndan bahsederken blgede yaayan Mslmanlarn varln da daima gz nnde bulundurmamz gerekmektedir. Nitekim Papann mektubu bunu gstermektedir.
17 18

http://eumenes.tripod.com/Radovi/Islam.html Krill ve Metodis kardeler, Selanik blgesinde domu, bym ve Ortodoks evrede yetimilerdir. Bundan dolay Slavlarn havarileri saylmaktadrlar. Krill (827869) miladi 9. yzyln ikinci yarsnda Bizans mparatorluunda yaam olan en mehur ilahiyatlarndadr. Kardei Metodis ile birlikte Slavca harfleri ilk bulan kiilerdir. Bu harfleri dua, misyon ve dinsel ayinlerde kullanmlar, fakat Almanlar bundan honut olmamlardr. nk onlara gre branice, Yunanca ve Latince dndaki kutsal olamayan dilleri liturjide kullanmak caiz deildir. Bununla ilgili olarak Papa I. Nikola ve onu takip edenlere ikyetlere bulunuldu. Bundan dolay Slav dili ayinlerde ve kilise ierisinde zaman zaman yasaklanm Krill ve Metodis ise Papa tarafndan sorgulanmtr. Bu iki karde Slav dilinden dolay ciddi tartmalara neden olmular ve hatta bazen heretisizmle sulanmlardr. Krillin lmnden sonra Latin kilisesi tarafndan Banunya ve Seramyaya Papaz olarak atanan Metodis, kardeinin retilerini devam ettirmitir. Kendisinden sonra onun rencileri Balkan Yarmadasnda insanlar Hristiyanlna davet etmilerdir (Gluac 1992: 60).

19 Bulgaristann snr komusu olan Bizansta dalist anlaya sahip Pavlosuluun ok yaygn olan bir inan olduundan bahsetmitik. Pavlosular muhtemelen Hristiyanlktan nce Bulgaristana szmlard. Bizans, Hristiyanl setikten sonra Pavlosular blgede kendi inanlarn yaymak iin harekete gemilerdi. Nitekim Sicilyal Peterin, 868 ylnda ar I. Basilin (867886) temsilcisi olarak Tefricada bulunduu ve Pavlosularla sk sk bir araya geldii belirtilir (Raki 2003: 40). Bunun sonucunda Peter, History of the Paulicians isimli kitabn kaleme alarak Bulgaristan piskoposuna ithaf etmitir. O, Tefrica ziyaretine ilikin u arpc ifadeyi kullanmaktadr: Bu aalk zndklarn kendilerinden bazlarn Bulgaristana gndererek insanlar Ortodoksluktan dndrp kendi sefil heretik inanlarna kazandrmaya niyetlendiklerini duydum (Albayrak 2004: 94). Anlalan o ki Pavlosular uzun bir sredir Bulgar snrna yakn yerlerde yaamakta olup faaliyetlerinden phe duyulmaktadr. Peterin verdii bilgiler Tefricadaki Pavlosu liderlerin Trakya Pavlosularyla dzenli bir balantlarnn olduunu gstermektedir (Albayrak 2004: 94-95). Messelianlar da tpk Pavlosular gibi Bizans tarafndan Anadoludan getirilerek Trakyaya yerletirilmi, oradan da Bulgaristana ve Makedonyaya gemilerdi. Onlarn retisi Pavlosularn temel retileriyle rtmekle birlikte kurtulua ulamak iin asketik bir yaant ve srekli ibadet yapmak gerektii noktasnda Pavlosulardan ayrlyorlard (Babi 1963: 43). Bu yaam tarz, onlarn retilerinin keiler arasnda yaylmasn kolaylatryordu. Boris Han (852859), Hristiyanl kendi devlet dini olarak tesis etmek istediinde, bunu gerekletirmek iin, tereddt iinde kald iin, lkesine hem Ortodoks hem de Katolik misyonerleri davet etmi ve bir mddet sonra 864te Ortodoks Hristiyanl tercih etmitir (Gluac 1992: 52). Bununla birlikte tereddt bir mddet daha devam etmitir. Bu teredddn bir neticesi olarak Boris Han, iki sene sonra 866da Roma Katolik Kilisesiyle yakn ilikiler ierisinde olmusa da bu iliki, 870e kadar devam etmi ve Katolik kilisesiyle balar bu tarihte yeniden kopartlmtr. Bu dnem, ayn zamanda Dou ile Bat kilisesi arasnda dogmatik ve hiyerari konusunda ayrln balad dnemdi (Babi 1963: 40). Bilinen o ki, IX. asrn sonuna doru Pavlosular Trakyada bir hayli oalm ve belli bir g oluturur hale gelmilerdir. Daha nce ar Nikifor Phokasn 896

20 ylnda talyada yaplan bir savata onlardan istifade ettiini ifade etmitik (Raki 2003: 40). Gn getike onlarn says daha da artmtr. X. yzyln bana gelindiinde Trakyann zellikle Plovdiv ehrinde Pavlosu gruba ait byk bir nfus olumutur. Pavlosularn says Bulgar ar Simeon zamannda da (893927) artmaya devam etmitir. ar Simeon, Bulgar devletinin snrlarn daha da geniletmi ve Bulgaristann Hristiyanlatrmasndan sonra Bizansa bal olan kilisesinin bamszln, Bizans tanmasa da, 907 ylnda ilan etmitir. Yine Simeon dneminde Trakya ele geirilmi ve 914 senesinde stanbul kuatlarak Bizans haraca balanmtr (Gluac 1992: 59). Bu sava sayesinde Trakyada youn olarak yaayan Pavlosular Bulgaristan ilerine girmeye balamlardr. Simeon zamannda Bulgaristan, en parlak dnemini yaamasna ramen srekli savalardan dolay halk yorgun dm ve fakirlemitir. Nitekim Simeondan sonra gelen, Bizansn damad olan ar Peter (927- 968) zamannda Bulgaristan, zayflama dnemine girmitir. Bizans ile Bulgaristan arasndaki snr, 927 ylnda Bizansn lehine belirlenmi buna karlk Bizans da Bulgar kilisesinin bamszln tanmtr (Raki 2003: 41). fade ettiimiz zere ar Peter zamannda birinci Hristiyan Bulgar devletinin sonu yaklamaya balamt. Peterin ynetimi dneminde topraa bal kyllerin durumu ok daha arlam ve kyller feodal ynetim karsnda giderek gelien bir tepki oluturmaya balamlard. Sonunda bu tepki, bir din adam olan Papaz Bogomil liderliinde yeni bir hareketin ortaya kmasna yol amtr. Bogomilizm olarak tarihte yer alan hareket, ar Peter dneminde ortaya km bir hareket olup iktidara ynelik tepkiler nedeniyle bata kyller arasnda olmak zere ok hzl bir ekilde yaylma imkn bulmutur (Mandi 1962: 150). ar Peter, bu durum karsnda stanbul Patrii Theophylacta iki mektup gndermi ve ortaya kan bu yeni heretik hareketten kurtulmak iin ne yaplmas gerektii hususunda ondan tavsiye ve yardm istemitir (Solovjev 1953: 2). Bogomiller bu dnemde Papaz Cosmasn da tanklk ettii ok ar zulmlere maruz kalmlardr. Yakalanarak zincirlenmiler ve hcrelere atlmlardr. Theophylact, yeni ortaya kan bu hareketi Maniheizmin Pavlosulukla karm olan bir heretik akm olarak tarif etmitir. Bu heretik akm, daha sonra Bulgaristan ve Avrupann eitli blgelerine yaylma imkn bulacak ve ona Bogomilizm ad verilecektir (Solovjev 1953: 2).

21 Bogomiller sadece ncile dayanp resmi Hristiyan kilisesinin grlerini reddetmilerdir. Din konusunda bunalan ve Feodal dzenden ikyeti olan geni kyl kesim ile kendilerini ezilmi hisseden teki kiiler, Bogomilliin ilke ve inanlarna byk bir samimiyetle sarlm ve gnlk feodal hayattan ve dini bunalmdan kap huzuru adeta Bogomilizmde bulmulardr. Yani Bogomilizm, sadece inan alannda deil ayn zamanda sosyal alanda da zmler sunmutur. Ancak kilise ve iktidar, bu duruma iddetle kar kmtr (Kuyucuklu 1992: 395). Bulgaristan halknn ou putperest idi yani somut Tanr inancna sahipti. Tanrlarnn putlarn ellemeye, koklamaya ve gerekirse bir yerden baka bir yere tamaya almlard. Oysa yeni din Hristiyanln soyut Tanr inancnn yansra bu dinin temel ve karmak dogmas olan teslis de iin iine girince putperest olan Bulgar halk iin yeni din aklla idrak edilebilecek bir ey olarak kabul edilememitir. Teslis doktrini, Hristiyanlk tarihindeki nemli tartmalarn nedenlerinden biri (Gndz 2006: 64) olup Hristiyanlar iin de aklla kavranlabilecek bir ey deildir; ancak imanla idrak edilebilecei dnlmektedir (Gndz 1998: 367). Hristiyanln Bulgaristanda resmi din olmasyla halk asndan ortaya kan iki teolojik problem gze arpmaktadr. Birincisi, putperest Bulgar halknn somut Tanr inancndan, soyut Tanr inancna gemesi; ikincisi, Hristiyanln temel doktrini olan teslis inancnn, yani Baba, Oul ve Kutsal Ruh lemesinin, Hristiyan teologlar tarafndan farkl ekilde yorumlanmas ve kar klmas (Gndz 2006: 80; Aydn 2002a) ve buna bal olarak da zerinde ittifak edilebilir bir husus olmamasdr. te bu iki sebep, Bulgar halknn ok tanrl inanlarn tamamen terk etmelerini engellemitir (Gndz 1998: 367). Byle bir durum karsnda Bulgar halknn, eski inanlarna sarlmalarna ve yeni bir inan tesis etmelerine armamak gerekir. Yeni dinin Bulgaristanda yaratt teolojik kargaann yan sra bitmek bilmeyen savalar ve bu savalarn sonucunda doan yoksulluk ve srekli g, Bulgar halk iinden klamaz bir bunalma srklemitir. Ayrca 927-928 yl k aynn ok iddetli gemesi ve ktln yaanmas ve bir ka yl st ste hasadn iyi olmamas, feodal snfa halkn topraklarn ok dk fiyatlarla ya da az miktarda

22 gda maddesi karlnda satn alma olanan vermiti.19 Bu ekonomik koullar, Bogomilizmin ortaya k ve yaylmasna hi kukusuz katk salamtr. Halkn bylesine kargaa dolu bir ortamda yaad bir dnemde Papaz Bogomil, kolayca yeni bir din tesis edebilirdi. Bogomilizm, ortaya kt andan itibaren iki kilise olarak kurulmutur: 1. Bulgaristanda 2. Makedonya eyaletinde Dragovica kynde. Bu iki kilise dnda en yakn dnemde Plovdiv ve stanbulda Bogomil kiliseleri kurulmutur (Raki 2003: 44). ar Peter zamannda balayan Bulgaristann zayflama dneminde devlet, ciddi tehlikelerle kar karya kalmtr. Bizans imparatorluu genilemeye alyor, imparator II. Basil, kuzey komusunu igal etmeyi arzuluyordu. Bulgarlarn bu saldrlara kar kendilerini hazrlamalar gerekiyordu. Ancak devletin ok fazla zayflamas nedeniyle Bulgarlar yeteri ekilde hazrlanma imkn bulamamlardr. Durum byle olunca ar Peterin lmnden sene sonra 971de Bulgaristan, Bizansn bir eyaleti haline gelmi Bulgar kilisesi de tekrar stanbula balanmtr. Bylelikle birinci Bulgar devleti yok olmutur. Bylece ksa bir sre nce Bulgaristanda ortaya kan Bogomilizm hareketi, bu igal ile birlikte btn Bizansta, zelikle de bakent stanbulda, yaylma frsat elde etmitir (Mandi 1962: 150). Nitekim daha sonra grlecei zere Bogomiller, bu frsat iyi deerlendirmilerdir. Bizans igali altndaki Bulgaristanda hayat artlar halk iin her adan daha da zorlamtr. Bu durumda Bogomillerin yeni bir tavr taknmalar gerekiyordu. Sylemleri o zamana kadar iteki despot ve zalimlere karyken, artk hedeflerinde d dmanlar yer almaktayd. Bylece eskiden beri Bulgar toplumunun ba belas olan dinsel ve sosyal farkllklar terk edilerek ve her trl fark ve hiyerari bir tarafa braklarak Boyarlar ve btn heretikler igalci d dmana kar birlemitir (Angelov 1987: 29). Be sene sonra 976da Samuil nderliinde balayan ayaklanmaya Bogomiller de katlm, ayaklanma baarl olmu ve Bulgaristan ikinci kez bamszl kazanmtr. kinci kez bamszln kazanan Bulgar devletinin

19

http://www.hermetics.org/Bogomiller.html

23 snrlar daha da genilemitir. ar Samuil dneminde20 Bulgar devleti, Karadeniz, Ege denizi ve Adriyatik denizi arasnda kalan blgeyi hkimiyeti altna almtr. Daha detayl olarak ifade edilecek olursa, bugnk Bulgaristan ve Makedonyann yan sra Karada (Duklja), Srbistan (Raksa), Hersek (Hum) ve Bosna (Gluac 1992: 63) ar Samuilin Bulgar devletinin snrlar ierisinde yer almaktayd. Slav kaynaklar bu konuda detayl bilgi vermemekte, sadece bu blgelerin 976986 yllar arasnda ar Samuil tarafndan igal edildii yazmaktadr (orovi 1940: 80). Devletin ynetimi daha sonra drt kardee, David, Moisey, Aron ve Samuile, gemi, devletin bakenti ise bata Sredets olmak zere srasyla Prespa, daha sonra da Ohri (Ohrid) olmutur. Samuilin olu ayn zamanda onun varisi olan Gavrilo (Radomir-Roman) ve einin uzun bir sre Bogomilizmin taraftar olduklar ifade edilir (Raki 2003: 46). Durum yle gsteriyor ki ar Samuil dnemi devam etmi olsayd olunun Bogomillerle olan yaknl nedeniyle Bogomilizm, Bulgaristanda belki de resmi din olabilirdi. Bu yaknlk nedeniyle Bizansn Bulgaristan ikinci kez igal ettii zaman Bogomiller de igale kar mcadele etmilerdir. Ancak Bizans ordusu nce ar Samuili ldrm (1014) daha sonra nce onun olu Radomiri (1014-15) ve sonra da Vladisalav 1018 ylnda yenmek suretiyle Bulgaristan ele geirmitir. Bylece Bulgaristan ikinci kez bamszln kaybetmitir. mparator Basil, halk memnun etmek iin Bulgar kilisesini kaldrmam, bapiskoposu da deitirmemitir (Gluac 1992: 65). Bulgar kilisesinin durumu belki deimedi ama kilise ierisinde Bizans ruhu hkim konuma geldi (Raki 2003: 47; Albayrak 2004: 106). Bizansn Bulgaristan ikinci kez igali, Bizansn zellikle de bakent stanbulun kaplarn Bogomillere tekrar am oldu. Bulgaristanda yaanan btn bu olumsuzluklara ramen Bogomilizm, hzla yaylmaya devam etmi ve Bulgaristan snrlar dna tamtr. Nitekim bu dnemde Karadada bile Bogomillerin olduu, XI. ve XII. yzyla gelindiinde ise Bogomilliin kasabalara varncaya kadar yayld belirtilir (Mandi 1962: 147). Bizansl yazar Anna Commena, XI. yzyln sonunda Bogomillerin Filibe
20

ar Samuilin arlk dneminin tarihi konusunda kaynaklarda farkllklar mevcuttur. Albayrak 2004: 106da ar Samuilin krallk dnemini 9971014 yllar aras olarak zikretmektedir. Gluac 1992: 64te ise ilgili dnem iin 976- 1014 tarihleri verilmektedir.

24 ehrindeki nfuslarndan ve Bizansn bakenti stanbuldaki destekilerinden bahsetmek suretiyle Bogomillerin o dnem ki durumuna k tutmutur (Albayrak 2004: 107). Yabanc igallere kar mcadeleleri, XI ve XII. yzyllar boyunca Bogomillerin Bulgar devletine kar tutumlarn deitirmeye balamtr. nceleri devlete ynelik tutumlar dmanca iken artk yneticilerin politikalarn ver hale gelmilerdi. XI. yzyln ortalarndan kalma apokrif bir alma olan Tale of Isaiah21da yurtseverlik duygular aa vurularak Kral Peter ve Simeon ile ilgili vg dolu ifadeler kullanlmtr (Albayrak 2004: 108). 1.2.3. Papaz Bogomil ve Bogomilizmin Ortaya k Franjo Rakiye gre papaz Bogomil, kendi inancn ar Peterin hkmdarlnn ilk yarsnda yani 927950 yllar arasnda Bulgaristanda yaymaya balamtr (Raki 2003: 38). Bogomilizmin kurucusu olan papaz Bogomil hakknda ok fazla bilgiye sahip deiliz. Baz kaynaklarda gerek adnn Yeremya olduu ve o dnemde Bulgaristan snrlar ierisinde bulunan Makedonyann Bogomil kynde doduu ifade edilmektedir (Albayrak 2004: 89). Baz Slav kaynaklarn papaz Bogomile atfettii apokrif bir metni, dier kaynaklarn papaz Yeremyaya atfetmesi nedeniyle onun isminin Yeremya olduu ifade edilir (Raki 2003: 37-38). Gneydou Avrupadaki Bogomillerle ilgili olarak ortaya atlan fikirlerin, Yeremya adl bir Bogomil papaza ait olduu kabul edilir. Hlbuki bu fikirlerin hi birisi ona ait deildir. Mesela ona atfedilen The Wood of the Cross adl kitap, aslnda Gnostik bir alma olan Gospel of Nicodemustan tretilmitir.22 Yine uzun zamandan beri Yunanllarca bilinen bir baka apokrif metin de Bogomiller tarafndan dalistik unsurlar eklenerek yeni bir ekle sokulmutur. The Wood of the Crossun Slavca versiyonu u ekilde balamaktadr; Tanr dnyay yarattnda sadece kendisi ve Satanael vard. Aslnda bu tarz kozmogonik motifler ok yaygnd ancak fark, metnin Gney Avrupa ve Slav versiyonlarnda eytann rolne daha fazla vurgu yaplmasyd (Albayrak 2004: 25). Dini liderlerin iki isim tamas, yani kendi gerek isimleri yannda, ayrca Havari Pavlusun rencilerinden birinin isminin alnmas o dnemdeki dalistlerde sk
21 22

Metin hakknda bilgi iin bkz. http://www.geocities.com/bogomil1bg/Isaiah.html Metnin ierii iin bkz. http://www.earlychristianwritings.com/text/gospelnicodemus.html

25 rastlanan bir olguydu. rnein Pavlosuluun kurucusu Konstantin Sylvan adn benimsemi, Pavlosuluun ileri gelenlerinden Sylvanus, Titus adn; Genesius, Timoteus adn; Yosip, Epafrom adn; Sergey ise Tihoki adn (Gluac 1992: 36; Raki 2003: 38) almtr. stanbuldaki Bogomillerin dini lideri olan Vasiliye ise Peter adn tayordu. Dolaysyla papaz Yeremyann yeni dini vaaz etmeye baladnda Pavlusun rencisi olan Theophila Bogomil adn alm olabilecei dnlmektedir. Dalist liderleri ve ileri gelenlerinin Pavlusun rencilerinin isimlerini almas yaygn bir durum olduuna gre papaz Yeremyann da Bogomil adn alm olmas imkn dhilinde olan bir husustur. Dalistlerin Pavlusun rgencilerinin isimlerini almalarnn muhtemel sebeplerinden birisi dini retilerinde Pavlusun mektuplarna nemli bir yer vermeleri olsa gerektir. Dolaysyla dalistler, hayatlarnda o ahslar rnek almak arzusunda olduklar iin onlarn isimlerini ikinci isim olarak kullanmlardr. Ayn zamanda bu gelenein bir nevi psikolojik yn de mevcuttur. nk dalistler, tarihe mal olmu, tannm kiilerin isimlerini alarak o kiinin yolunda yrd imajn vermeye almlardr. Aslnda bu, dalistlere zg bir uygulama deildir. Liderlerin gerek isimlerinin yannda, dini lider koltuuna ykseldikleri zaman tarihteki nemli ahsiyetlere ait isimleri almasnn Hristiyanla veya Hristiyanlk ierisinde kan akmlara zgn bir olgu olduu sylenebilir. Nitekim papalarn papa olduktan sonra gerek isimlerini brakp Hristiyan azizlerinin veya nderlerinin adn aldklar ve bu yeni isimlerini kullandklar bilinen bir husustur. Ancak konumuz olan Papaz Bogomil ve Yeremya iin durumun byle olamayabilecei de iddia edilmitir. M. Sokolov, kaynaklarn ciddi bir tenkidini yaptktan sonra Bogomil ve Yeremyann ayr kiiler olduunu savunmutur (Albayrak 2004: 26). Tarihi baz vesikalar bu durumu destekler mahiyettedir. rnein Rus metropolit Zosima, ndexinde (14901494) Yeremya, Bogomilin olu ve havarisi/ rencisi ifadesini kullanm; 14. yzyla ait Pogodinin Nomocanon23da ve 1608 ylna ait bir kilise nizamnamesinde Yeremya bir Bulgar papaz olarak zikredilmi; 17. yzylda yaam Rus Solovki de Papaz Yeremyadan,

23

Metin hakknda bilgi iin bkz. http://www.newadvent.org/cathen/13265a.htm

26 Bogomilin havarisi olarak bahsetmitir (Albayrak 2004: 27). Batal ncilinde24 ise Bosna Bogomillerinin ilk dini liderinin Eremis (Yeremya) ve Eremisin de Makedonya kkenli olduu ifade edilmekle (Hadijahi 2004: 239) birlikte detayl bilgi verilmemektedir. Moskova Sinod Ktphanesideki 16. yzyla ait bir dkmanda Bulgaristandaki heretiklere ait kitaplarn mellifleri Papaz Yeremya, Papaz Bogomil ve Sidor ifadesi gemektedir ki bu ifade, Yeremya ile Bogomilin ayr kiiler olduu konusunda her hangi bir phe brakmamaktadr (Albayrak 2004: 26). Ayrca X. yzyla ait Kosmas Vaaz (Beseda na Jeres)25 ve Sinodik cara Borila26 adl almalarda da papaz Bogomilin, Bogomilizmin kurucusu olduu aka vurgulanmaktadr (Mandi 1962: 342; Jalimam 1997: 88). Papaz Bogomil, Hristiyanln ilk dnem heretik akmlarn senteziyle ve Gnostik unsurlardan da etkilenerek Bogomilizmi kurmutur. Bu sentez ierisinde dalist anlaya sahip Pavlosuluk, Messalianizm, Maniheizm ve Marciona ait dnceler de bulunmaktayd. Ancak bu doktrinlerin Bogomilizm zerindeki etkileri net bir ekilde ortaya konulamamtr. Bu durum Bogomilizm ile dier dalist hareketler arasnda kayda deer farkllklarn bulunmasndan kaynaklanmaktadr. Kabul edilen nokta ise Bogomilizmin doal bir evrim srecinde deil, zel artlar iinde, zel bir corafyada ortaya km orjinal ve bamsz bir inan sistemi olduudur (Albayrak 2004: 92). Bogomiller, Ortodoks ruhban snfna kar kp, lks hayat, zel mlkiyet edinmeyi ve iki imeyi reddederler. Dnyay ktln sembol olan eytann yarattna inanrlar, Tevrat kabul etmezler, Hz. Meryemin kutsalln reddederler, kilise ayinlerini protesto edip ikonalara ve haa da sayg gstermezler. Ortodoks ve Katolik kiliselerini ise eytann mabetleri olarak isimlendirirler (mamovi 1998: 89).
24

25 26

Batal ncili: Bosna Bogomillerine ait olan bu el yazma eserin bir ksm Rusyadaki St. Peterburg Ktphanesinde bulunmaktadr. Batal ncili, Kral Dabia (13911395) Kralie Yelene (1395 1398) ve Kral Ostoya (13981404) zamannda Batalo tarafndan Stanko Komirjanine 1393te yazdrldktan sonra gm ve altnla kaplanarak Starac Radine hediye edilmitir. Starac Radin, bu dnemde muhtemelen Bogomillere ait kiliselerin birinin banda bulunuyordu. Batal ncili, Bosna Bogomilleri Kilisesi hakknda bilgi vermektedir (Jalimam 1997: 88; Mandi, 1962: 110 114). Metin hakknda bilgi iin bkz. http://www.almissa.com/bogumili.htm Metin hakknda bilgi iin bkz. www.komunikacija.org.yu/komunikacija/casopisi/junir/VII/d11/document

27 Bulgaristan Devletinin ar Simeon dneminde her alanda en parlak dnemini yaadn ifade etmitik. Bu, zelikle din/teoloji ve edebiyat alanlarnda olmutur. Slav alfabesini icad eden Krill ve Metodis kardeler, piskoposlar Klement ve Konstantin ile papaz Grigoriy, dnemin nemli simalarndan bir kadr. Baz kaynaklarda bu dnem, tercme dnemi diye de isimlendirilmektedir. nk her alanda zellikle de teoloji alannda ihtiyac gidermek iin yeni eserler yazmann yannda Yunancadan da youn olarak tercme faaliyetinde bulunuluyordu (Raki 2003: 39). Papaz Bogomil, Bulgar toplumunun en eitimli snflar arasnda yer alan kilise evresinde yetimitir. Sz konusu heretik akmn yani Bogomilizmin esaslarna baklrsa papaz Bogomilin ok iyi bilgi ve tecrbeye sahip olduu grlecektir. Eski ve Yeni Ahiti ok iyi bilmekteydi. Bulgaristann ba heretik hareketinin kurucusunun elinde ok zengin bir heretik ve kanonik literatrn yan sra, muhtemelen dier dinlere ait literatr de bulunmaktayd (Hadijahi 2004: 11-12; Alibai 1995:60). Bununla birlikte, Bogomillerin ortaya k, onlarn elindeki bu zengin heretik ve kanonik literatrden deil de X. yzyln ortalarndaki Bulgaristann sosyal yapsnn bu gibi fikirlerin ortaya kmas ve yaylmas iin mkemmel bir corafya olmasndan kaynaklanmaktayd. lkenin iinde bulunduu zel artlar da kiliseye kar yeni akmlarn ortaya kmasna imkn salamtr (Albayrak 2004: 92-93). Papaz Bogomil ve Bogomilizm hakknda fazla bilgi sahibi olamamamz, Bogomilizm hakknda bilgi veren belgelerin ok ak olmay ve bizzat papaz Bogomil ve rencilerinden herhangi bir eserin bize ulamamasyla ilikilidir. Kanaatimizce bu eserlerin gnmze ulamamasnn en byk sebebi, ortaa boyunca Bogomillere yaplan amansz zlm ve basklardr. Nitekim bu basklar sonucunda Bogomiller, yurtlarndan srgn edilmi, mallarna ve mlklerine el konulmu, nderlerinin dilleri kesilmi (Raki 2003: 56-57), ateli taraftarlar ise kitaplarla birlikte diri diri atee atlmlardr (Babi 1963: 65-66). Bu basklarn doal sonucu olarak Bogomiller, Bosna, Hersek ve Dalmayaya g etmilerdir (Albayrak 2004: 125). Dolaysyla papaz Bogomil ve Bogomilizm ile ilgili elimizde

28 birinci derecede kaynan bulunmay ve mevcut tm bilgilerin onlarn kartlar tarafndan yazlan kaynaklarda zikredilmesi normal bir neticedir. Bogomilizmin kurucusu olan papaz Bogomil ve Bogomilizme ynelik giri mahiyetindeki aklamalardan sonra, Bogomilizmin Bulgaristan dna yaylmas konusunda bilgi vermek istiyoruz. 1.3. Bogomilizmin Bulgaristan Dnda Yaylmas Bogomilizmin Bulgaristan dnda yaylmas, iki dnemde gereklemitir;

Birincisi, Bogomilizmin bamsz Bulgar devleti dnemlerinde yaylmasdr. kincisi ise, Bizans hkmdarl dnemindedir. Gerek Bizans gerekse bamsz Bulgar devleti dnemleri, Bogomilizmin Bulgaristan dna yaylmasna yardmc olmutur. ki dnem arasnda fark, Bizans dneminde Bogomilizm, hem douya hem de batya; ikinci Bulgar devleti dneminde ise sadece batya doru yaylabiliyordu. Bogomilizm Bulgaristanda ortaya ktnda dier inan ve akmlarda olduu gibi nce burada taraftar toplamaya ancak blgesel bir inan olarak kalmamak iin de dier blgelere ve lkelee yaylmaya almtr. kndan ksa bir zaman sonra Bogomilizme deiik adlar altnda stanbul, Yunanistan, talya, Fransa, Rusya, Srbistan ve Bosnada rastlyoruz. zellikle Fransann Toulouse ve Lombardy adl eyalet ehirleri dalistlerin kalesi olarak bilinmektedir. Tarih kaynaklar, dualistlerin XI. yzyln banda Marne nehrini geerek 1012de Meinza, 1018de Aquitaineye, 1025te Arrasa, 1028de Monforteye, 1143te Klne, 1144-1145te Liegeye, 1147de Dordogneye ve 1162de ngiltereye getiklerini ifade etmektedir (Geresdorfer 1975: 136; Jalimam 1999: 179). Bylece XII. yzyln ikinci yarsnda Bogomilizm, deiik adlar altnda Garonneden Adriyatik denizine, Arnadan Rheinne kadar yaylm oldu (Jalimam 1979: 179). Bu dnemde Bat Avrupada heretiklerin ok yaygn olduunu, XII. yzyln ortalarnda Echbertin heretiklere kar yazm olduu 12 makale de (adversus Chataros) desteklemektedir (Raki 2003: 33). Echbert, heretiklerin Tanrnn kilisesini tehdit edecek kadar oaldklarn ifade etmitir (Jalimam 1979: 180). Tarihi kaynaklardan anlaldna gre dalistlerin retisi, Bat Avrupaya X. yzyl sonunda veya XI. yzyln banda ulamtr. Yani Bogomilizmin ortaya k tarihi gz nne alndnda,

29 Bogomilizmin Bat Avrupaya kurucusu zamannda deil de onun rencileri zamannda ulat sonucu ortaya kar.27 Bogomilizmin dier blgelere yaylmas birok yne doru olmutur; Birinci ve ayn zamanda en ksa yaylma, stanbula ve oradan Anadoluya doru olmutur. kinci yaylma, Yunanistana oradan talyaya, talyadan Fransaya ve ayrca talya zerinden Dalmayaya, oradan Hersek ve Hersekten de Bosnaya28 doru olmutur. Dominik Mandie gre de Bogomilizm, Dalmayadan Bosnaya gemitir. talyaya ulamas ise deniz yoluyla deil kara yoluyla yani Karada, Hersek ve Hrvatistan zerinden olmutur. talyadan da Batya ulamtr. Mandie gre Bogomilizm, talyaya deniz yoluyla yaylm olsayd o zaman ilk nce Sicilyaya yaylm olmas gerekirdi ki vakada byle olmamtr (Mandi 1962: 147). Bu teze gre Bogomilizm, olduka erken dnemde Bosna Hersek topraklarna ulamtr. nc yaylma ise, Srbistan ve Karada zerinden Bosna ynne olmutur Bogomilizmin Bulgaristan dnda yaylnn ilk nce stanbulda gerekletiini eitli vesilelerle dile getirmitik. Bundan dolay ncelikle stanbuldaki Bogomiller hakknda bilgi vermek istiyoruz. 1.3.1. stanbulda Bogomilizm Bogomiller, Katarlar ve Patarenler inanlarnn beii olarak gneydou Avrupay yani Bulgaristan kabul etmilerdir. Byle olduuna gre ve onlarn izlerine XI. asrn balarnda Fransada ve talyada rastladmza gre bu akm, douda X. yzylda ortaya km olmaldr. Yunan kaynaklarn ortaya koyduu verilere gre XI. asrn ortalarna doru stanbulda Bogomillere rastlanmtr. Nitekim geimini hekimlikten salayan Vasiliye (gerek ad Peter), 1111 ylnda yaplan bir engizisyon mahkemesi durumasnda 40 yl stanbuldaki Bogomillerin liderliini yaptn ayrca ondan nce de 15 sene liderlik yaptn ifade etmitir. Vasiliyenin lider

27

28

Bogomilizm, XI. yzyln banda Bat Avrupaya ulat dnemde, Batda heretisizm, yabanc olan bir ey deildi. Nitekim VIII. yzylda, spanyada Hristiyan heretik bir akm olan Adoptianizm ortaya kmtr. Adoptianizme gre Mesih, sadece Tanrnn evlatla kabul edilmi oludur (Gndz 1998: 17). Bogomilizmin Bosnaya Dubrovnikten geldii ynnde bir anlay da mevcuttur. (Jalimam 1999: 9).

30 olarak grev yapt yaklak 50 seneyi 1111 ylndan dtmz zaman Vasiliyenin Bogomiller arasna 1050 yllarnda katld sonucuna ulaabiliriz. Vasiliye, Bogomilizmin kurucusu deil, sadece onlarn stanbuldaki dini lideriydi. Bu husus, Bogomilizmin daha nce ortaya kt gstermektedir (Raki 2003: 37). stanbuldaki Bogomilizmin kurucusunun Vasiliye olmadn, Euthymius Zigabenus Panoplia Dogmatika29 adl eserinde dorulamaktadr. Euthymius, 1034 ile 1050 yllar arasnda birok kez heretiklerle karlatn, John Tzurillas adl bir heretiin mahkemesinde ahitlik yaptndan ve bu ahsn Bizansn bakentinde Bogomilizmin doktrinlerini yayan ilk kii olduundan sz etmektedir (Albayrak 2004: 119). stanbuldaki Bogomiller konusunda aratrmac Raki de bir takm bilgiler vermektedir. Ona gre, Bizans ar Aleksiye Komnen, 1086da Kumanlara kar snr gvenlii salamak iin Plovdive gitmitir. Burada Bogomillerle ve Pavlosularla karlar. Ancak Kumanlarn stanbula saldrsn haber alnca hemen geri dnmek zorunda kald. Karlat heretiklerin bir ksm kendi istekleriyle bir ksm da zorla Hristiyanla geirilir. Bunlarn bir ksmn yanna alarak stanbula gtrr (Raki 2003: 48). Aleksiye dneminde Bogomilizm, btn Bizansta hzl bir ekilde yaylyordu. arn istei dorultusunda Euthymius Zigabenus Bogomillerin retilerine kar yazm olduu Panoplia Dogmatika adl eserde onlarn manastrlara kadar yayldn ifade eder. Bogomilizmin manastrlara girdiine dair haber alan Patrik Lav, 1140te bir konsil toplamtr. Konsilde manastrlarda ok okunan Konstantin Chrysomalosun almalarnda Bogomil doktrine ait hususlarn olduu tespit edilmitir. Konsilin sonucunda bu kitaplar yaklm, Chrysomalos ise iki kei ile birlikte manastrdan atlmtr. Ana Komnena, 1130 ylnda babas Aleksiye Komnene atfettii Alexiadis isimli almasnda, Bizans mparatorluundan bahsederken, Byk Bogomil bulutu her yeri kaplad ifadesiyle Bogomillerin, babasnn zamannda her tarafa yayldklarn belirtmitir. Ayrca Komnena, Bogomillerin Messelianlardan ve Pavlosular olarak da adlandrlan Maniheylerden trediklerini vurgulamaktadr (anjek 1975: 67).

29

Bu eserin XII. yzyln banda yazldn dnlmektedir (Mandi 1962: 153).

31 Manuel I. Komnenn (1143-1180) saraynda Latin teolojisinde uzman olan Hugo Etherianus Adversus Patherenos bahsedip adl almasnda Helespontdaki30 yneticilere Patarenler/Bogomillerden stanbuldaki Bogomillerin

saldrdklarndan, Eki Ahiti kabul etmediklerinden, yemin etmeyi ve evlenmeyi yasakladklarndan, komnyon ayinini terk ettiklerinden, ha ve ikonalardan nefret ettiklerinden sz etmitir (Jalimam 1996: 122; anjek 1975: 67). Ayrca Hugo, ar bu heretiklere kar tedbir almaya davet etmitir. Bizans kaynaklar, Bulgaristan kkenli bu dalist heretikleri Bogomiller, Euchitler, Maniheyler, Fundagiatlar ve Messelianlar eklinde deiik adlar altnda zikretmilerdir (anjek 1975: 67). 1.3.2. Karadada Bogomilizm Karada, 971de dier snr lkelerle birlikte Bizans egemenlii altna girmi ve bu durum 19 yl byle devam etmitir. Bu husus, Bogomilizmin Bulgaristann dna yaylmasna katk salayan unsurlardan biridir. 971de Bizansa kar Bulgaristanda balatlan ayaklanma Bulgaristan asndan baarl olmu, Karada Bizans hkmdarlndan kurtulamamtr. Samuil (976-1014) hkmdarl ile Bizansn Bulgaristan ikinci igaline (1018) kadarki dnemde, tm olumsuzluklara ramen Bogomilizmin yaylmaya ve oalmaya devam ettiinden sz etmitik. Hatta yle ki bu dnemde Bogomilizm, hkmdarn sarayna bile girmeyi baarmtr. Bogomilliin Bulgarlarn gneybat snr komusu olan Karadaa sradn ifade ettik. Karada prensliinin, gneydousunda yer alan Bulgar Devletiyle snr olmas hasebiyle her iki Slav
30

kurtulmu

ama

Bulgaristan

hkimiyeti

altna

girmekten

Helespont (anakkale boaz). Eski Yunan mitolojisinde hznl ak hikyesinden adn almtr. Bu mitolojiye gre anakkale boaznda, Nara burnundaki Abydos antik site kenti kral Athamas' n olu Phryxus ile kz Helle vey anneleri tarafndan evlerinden uzaklatrlnca, gerek anneleri Bulut Tanras Nephele tarafndan gnderilen, uabilen altn postlu bir ko zerine bindirilirler. Prens ve Prenses gkyznde koun zerinde uarken, Prenses Helle suya der ve o gnden sonra boaz, Helespont adn alr. Asya kysndaki Abydos ve Avrupa kysndaki Sestus, efsaneye gre, mitolojinin en hznl akna sahne olmutur. Ak Abydos'lu yakkl Leandros ile Afrodit'in rahibelerinden Hero arasnda geer. Leandros, Abydos'lu yakkl bir gentir. Her gece Hero'yu grmek iin, Abydos'tan Sestus'a yzerek geer. Leandros'un gece yolunu bulabilmesi iin Hero Akba mevkiindeki Antik gen Sestus' tan bir meale yakarak ana yol gsterir. Tanra Afrodit, rahibe Hero ile Leandros arasndaki ak kskanr ve bir gece frtna olarak boaza gelir. te o gece kt bir frtna balar ve Leandros asla Sestus'a ve ana ulaamaz. Hero, onun boulduunu dnerek, byk bir ac ile kendisini denize atarak intihar eder. www.canakkalegundem.com/BrowsePage.Asp?PageName=Content.asp&Option=Article&CID=5 98

32 kkenli devlet arasnda iyi ilikilerin kurulaca dnlyordu. Oysa Samuil dneminde Bulgar Devletinin snrlarn srekli geniletme eiliminde olmasndan dolay, Bulgaristan ile Karada arasndaki ilikiler hi de dostane olmamtr. Nitekim Samuil, 990 yllarnda Karada igal edip Bulgaristana balamtr (Mandi 1962: 147). Ancak ar Samuil, Karada Prensi Vladimire kzn vermek suretiyle ilikileri dzeltmitir. Bylelikle Karada yolu Bogomillere alm oldu. Bu prensliin Tuna nehri vadisi ile Adriyatik denizi arasnda yer almas yeni dinin yaylmasna corafi adan olduka byk katk salamtr. Bununla birlikte ilerin tam olarak yolunda gittii de sylenemez. Bogomilizm, Vladimirin direnci ile karlamtr. Franjo Raki, bu konuda bilgi verirken Vladimir hakknda ivot svetog Vladimira adl biyografiyi yazan ahsn bilgilerine yer vermektedir (anjek 1975: 66). Bu biyografiye gre Vladimir, brakn Bogomillie ilgi gstermeyi, onlarn kendi topraklarnda barnmasna bile izin vermemi, Bogomilleri ve Messelianlar ortadan kaldrmaya almtr. Bogomilizmin karsnda Hristiyanl savunmasndan dolay kayn biraderi Radomir Romanla anlamazla den Vladimir, 22 Mays 1015te lmtr (Raki 2003: 47). Vaso Gluaca gre Vladimirin lm sebebi, Bogomilizm karsnda Hristiyanln tarafn tutmas deildi. O, taht kavgasndan dolay sinsice ldrlmtr (Gluac 1992: 6467; orovi 1940: 80). Gluac, bununla birlikte, Karadadaki Bogomillerin varln tamamen inkr etmektedir. Oysa balangta Bizans kaynaklarnn, Bogomilizmin btn lkeye yaylmasyla ile ilgili verdii bilgilerden bahsetmitik. Dolaysyla Karada da bunun dnda tutulamaz. Nitekim XI. yzyln banda Euthymius Zigabenus, Panoplia Dogmatika adl eserinde Drim, Moraa ve Karadada yaayan Bogomillerin varlndan bahsetmektedir (Geresdorfer 1975: 140). Ayrca Karada hkmdar Vladimir hakknda bilgi veren biyografisine baktmz da, onun Bogomillere kar kt tarih olarak 1016nn verildiini grmekteyiz (anjek 1975: 66). Yani Bulgar devletinin k dneminde Bogomillere kar kmtr. Nitekim iki sene sonra 1018de hem Karada hem de Bulgaristan tekrar Bizans hkmdarl altna girmiti. Karadan tekrar Bizansn hkmdarlnn altnda girmesi Bogomilizm, iin bir engel deildi. Bu ekilde o, daha geni blgelere yaylma frsat bulmutur.

33 Grnen o ki ortaya kndan yarm asr gemeden Bogomilizm, Bulgaristan dna yaylmaya balamtr. Kesin olmamakla birlikte eer Papaz Bogomil zamannda deilse bile onun havarileri zamannda Bogomilizm, Karadaa da ulam ve burada yaylma imkn bulmutur. Hem Karadan hem de Bogomilizmin beii olan Bulgaristann snr komusu olmas ve onlarla birlikte Bizans hkmdarl altnda bulunmasndan dolay, Bogomilizmin Srbistandaki durumunu incelemek de yerinde olacaktr. 1.3.3. Srbistanda Bogomilizm Hristiyanlk Sonras Bulgaristan adl blmde Bizans ar van Cismikin 971de Bulgaristanla birlikte Srbistan da igal edip Bizansa baladndan sz etmitik. Bylece ksa bir zaman nce Bulgaristanda ortaya kan Bogomilizm, bu igal ile birlikte btn Bizans lkesinde yaylma frsat bulmutur (Mandi 1962: 150). Bogomilizmin Bulgaristan dndaki blgelere yaylma frsat elde ettii dnem be sene srd ve 976da Samuil nderliinde balayan ayaklanmann baarl olmas sonucunda (Raki 2003: 45) Bulgaristan, bamszln kazand. Bylece Bogomillerin elde ettii dier blgelere yaylma frsat da son bulmu gzkmektedir. Ancak Samuil, Bulgaristann bamszlyla yetinmeyerek devletinin snrlarn srekli geniletmeye almtr. Bunun neticesidir ki 990 yllarnda Makedonyann yansra Karada, Srbistan ve Bosnay Vlai dana kadar igal edip Bulgaristana geri dnmtr. Bylece Bogomillere kuzey ve gney yolu alm oldu (Mandi 1962: 153). Bu dneme dair bilgi veren kaynaklar, Bogomilizmin Srbistana yaylp yaylmadna dair net bilgi vermese de Bulgaristan ve Makedonyadan sonra, Bogomilizmin Srbistana doru yaylm olmas muhtemeldir. nk Bizans kaynaklar, Bogomilizmin btn lkede yayldna dair bilgiler vermektedir (anjek 1975: 65). Srbistan da Bizans hkmdarl altnda bulunduundan dolay Bogomilizmin burada da yayldnn dnlmesi mantkldr. Karada hkmdar Vladimir hakknda yazlan ivot svetog Vladimira adl biyografide, onun heretikleri

34 yok ettii ve gerek dini yani Hristiyanl tesis ettii bilgisi verilmektedir.31 Bu kaynak, Bogomilizmin btn Bizans topraklarna yayldn ifade eden Bizans kaynaklarn dorulamakta, ayn zamanda Bogomilizmin Karadan yan sra Srbistanda da yayld ihtimalini gstermektedir. nk kaynaklarda bu tarihlerde bu blgelerde yaam olan Bogomilizm dnda heretik baka bir akma dair hibir bilgiye rastlanmamtr. Bogomilizmin Srbistana yaylmas XII. yzyln ikinci yarsndan itibaren daha youn olmutur. 1168-1196 yllar arasnda Srp hkmdarlnn banda bulunan Stefan Nemanya, 1185-95 yllarnda II. Angelle yapt savatan nce lkesinde Bogomilizmin yayld haberini almtr (Geresdorfer 1975: 143). stelik Bogomiller, Srbistanda o kadar rgtlenmilerdi ki balarnda bir dini liderin bulunduu ve ehrin nde gelenlerinin katld ayr bir belediye kurduklar bile ifade edilir (Raki 2003: 55-56). Bu durum karsnda Stefan Nemanya, piskopos Eutimiy ve dier kilise ileri gelenlerini de ararak kendisinin bakanlk ettii, heretikleri lanetleyip deiik cezalara arptracak, bir konsil toplamtr (Raki 2003: 56). Bu nokta, bizi Bogomilliin Bulgaristanda olduu gibi Srbistanda da otoriteye kar bir tavr taknd ve ncelikli olarak de sekler ve dinsel otoriteyi eletirdii sonucuna gtrr (Albayrak 2004: 124). Konsilden kan karar, dini liderin dilinin kesilmesi, heretiklerin nde gelenlerinin kitaplarla birlikte atee atlmas, Hristiyanlara datlmak zere mallarna el konulmas ve taraftarlarnn srgn edilmesi eklinde olmutur (Jalimam 1997: 23; Raki 2003: 57). Bu karardan sonra Bogomiller, doal olarak kendilerine en yakn blge olan Bosnaya, Herseke ve Dalmayaya kamlardr. Bogomiller, bu sert yaptrma ramen yaylmaya devam etmitir. Bunun sonucunda 1221de ia32 konsili toplanm ve dnemin Srp Ortodoks Kilisesi lideri bapiskopos Sava, Ortodoks inancn formle edip heresileri aforoz eden, ok sert ve acmasz bir dogma ortaya koymutur. Ayrca bu dnemde Ortodoks kilisesi, Bogomilizmi de kapsayan kilise kart doktrinleri hedef alan bir bildiri de
31

32

Bu kaynan deeri konusunda farkl grler bulunmaktadr. J. idak, bu kaynan tarihi adan pek fazla deerli olmadn dnmektedir. J. Trifonof ve D. Obolensky, Bogomil ve Messelianlara olan atfn metne daha sonra eklendiini dnmektedir (anjek 1975: 66). Srbistann Kraljevo yaknlarnda bir manastr. Bu Konsilin 1220de yapldna dair grler de vardr. Konuyla ilgili daha fazla bilgi iin bkz. Solovjev 1953: 3738.

35 yaynlamtr (Albayrak 2004: 125). Eskisi kadar olmasa da Srbistanda XIII. ve XIV. yzyllarda Bogomilizm, yaylmaya devam etmitir. Bunun sonucunda ar Duan (1331-1355), Bogomillere kar baz yaptrmlar ieren zel bir kanun kartma gerei hissetmitir. Bu kanuna gre, Babuni yani Bogomil ismini telaffuz edenler dahi cezalandrlacaktr. smi telaffuz eden kii nde gelen biri (feud) ise cezas, 1000 perpa33; daha aa konumda olan bir kimse ise cezas, 12 perpa ve krbalanmadr. Hristiyanlar arasnda gizli olarak yaayan bir Bogomil bulunup ortaya karlrsa yznn atele yaklmas ve lkeden kovulmas emredilmektedir (Imamovi 1998a: 87-88). ar Duann Bogomillere kar uygulad bu ar yaptrmlardan sonra Bogomillere tpk Nemanya dnemindeki gibi Bosnaya kamaktan baka seenek kalmamtr. Bu dnemde Bosnada ileri biraz daha da kolaylamt. nk Bogomilizm, Bosnann ve hkmdarn resmi diniydi. Grnen o ki Srbistan, Bogomillerin batya gemeleri iin bir kpr vazifesi grmtr. 1.3.4. Bosnada Bogomilizm Bogomilizm, Srbistandan sonra Bosna Herseke gemitir. Ancak, Bosnadaki Bogomiller, dier lkelerde olduu gibi, Bogomil olarak deil de, Babun, Kuduger, Kathar ve Pataren adlaryla zikredilmektedir. Gerek Stefan Nemanya gerekse ar Duann hkmdarl dneminde, deiik cezalara arptrlmalar nedeniyle Bogomillerin Bosnaya kamak zorunda kaldklarndan bahsettik. zellikle Nemanya dneminde Srbistanda Bogomillerin en ar ekilde cezalandrlmalar hayatta kalanlarn en yakn ve en gvenli yer olan Bosnaya kamalarn zorunlu klmtr (Geresdorfer 1975: 143). Bosnada bu dnemde Ban Kulin dnemi (1180-1204) hkm sryordu. Bogomilizm, bu dnemde Bosnann resmi dini olmutur. Bosna devleti maddi adan en refah dnemine de Kulin zamannda ulamtr (Kresmarik 1993: 730). Bosnadaki Bogomil hareketi ile Srbistan, talya, Fransa ve Bulgaristandaki hareket farkl idi. Bosnadaki bu hareketin tarihi ve geliimi baka bir yn tamaktadr. nk
33

Srp ar Duan (13311355) dneminde kullanlan para birimin addr.

36 Bogomillik yerel derebeylerin korumas altnda burada bamsz bir Bosna Kilisesi oluturmay baarmtr. Bu kilise, Bosna aristokrasisinin merkezi otoriteden kurtulma mcadelesinden daha ok, bamszlk kazanma dncesi ve lkeyi d dmanlardan koruma vazifesiyle uramtr (Albayrak 2004: 126). Bosna Bogomilleri, almamzn temel ksmn oluturduundan onu detayl bir ekilde ikinci blmde inceleyeceiz. Bu yzden burada fazlaca detaya girmeden yaygn teoriye gre Bogomilizmin Bosnadan nce ulat dnlen talyadaki Bogomillere ynelik bir takm bilgiler vermek istiyoruz. 1.3.5. talyada Bogomilizm Bogomiller, Bulgaristan kkenli olmalarna ramen Bulgaristan dndaki lkelerde onlarn farkl adlar altnda anldndan bahsetmitik. Nitekim heretik saylan bu akm mensuplar talyada Patarenler ve nadiren de olsa Katharlar adlar altnda zikredilmilerdir. Bogomilizmin talyaya getii dnemde orada Valentinizm akm olduka yaygnd. Daha nce ifade ettiimiz zere, pataren kavramnn Valentinizmin en byk aeonu olan Pateradan tremi olabilecei ihtimali bulunmakla birlikte Bogomilizm inanc zerinde bir etkisinin olup olmad kesin olarak bilinmemektedir (Basler 1975: 481). talyadaki ilk Bogomil etki, nce Kuzey talyada grlmtr. Bu etki, 1160lara doru Bulgaristandan gelen Marko adl bir vaizin blgedeki almalarnn sonucunda gereklemitir. reti ve vaazlarndan onun, Bulgar Bogomilleri arasndaki kardelik ilkesine bal, lml bir dalist olduu anlalmaktadr. talyadaki ilk dini topluluklar onun etkisiyle kurulmutur. Katharlar, lml dalizme balydlar ve Milan yaknndaki Concorenzoda bir ana merkeze sahiptiler. Mamafih daha sonra talyan Katharlar arasnda radikal dalizm de yaylmtr (Albayrak 2004: 129). Nitekim iki dalist gr arasnda devam ede gelen tartmaya bir son vermek amacyla 1167 ylnda Fransann Toulouse ehri yaknndaki Saint Felix de Caramanda bir konsil toplanmtr. Bu konsilde talya Bogomillerini piskoposlar Robert ve Marca temsil etmitir (Jalimam 1999: 181). Konsile Dalmaya dalist kilisesinden temsilcilerin de katld ifade edilir (anjek 1975: 51; Jalimam

37 1999: 181). talya ve Fransa Katharlar ile Bulgar Bogomilleri arasndaki ilikiler bu olaydan sonra da devam etmitir. Bulgar dinsel kardelik grubu liderlerinden birisinin 1190 ylnda Concorezodaki Katharlar ziyaret ederek, yerel Kathar piskoposu Nazariusa Bogomillerin ana apokrif ncili olan Yuhanna ncilini (Gizli Kitap) hediye ettii ve bunun da muhtemelen daha sonra Latinceye evrildii bilinmektedir. Grld zere, Bulgar Bogomilleri, talyan kardelerine doktrinlerini yayma noktasnda ihtiya duyduklar literatr desteinde de bulunmulardr. Bogomillere ait baz kitaplara Fransada da rastlanmtr. inde baz kk deiiklikler yaplan Yuhannann apokrif ncilinin burada da datld ifade edilir (Albayrak 2004: 130). 1146 ylnda Kolonjada Kathar doktrinine inandklar iin yarglanan iki kiinin yaptklar aklamada doktrin olarak Hristiyanln, Yunanistanda ve dier baz lkelerde gizlenerek o tarihe kadar muhafaza edildii gemektedir (Raki 2003: 36). nanlarndan dolay yarglanan bu iki kii diri diri atee atlma cezasna mahkm edilmilerdir (Geresdorfer 1975: 137). XIII. yzyln balarnda yaam, talyadaki Patarenlerin 17 sene boyunca hocaln yapan Reinerio Sachoniye gre, talyadaki heretiklerin ve onlara ait kiliselerin kkeni, Bulgaristandaki ve Dragovicadaki kiliselere dayanmaktadr (Raki 2003: 36). Katarlar ve Patarenler, doktrinel ayrla dtklerinde onlarn yardmna doudaki din kardeleri komutur. Ayn ekilde Katarlar ve Patarenler halis din bilgisine ihtiya duyduklarnda douya adamlar gndermilerdir. Bogomilizm, talyaya sramadan nce orada slam biliniyordu. Kuzey Afrikadaki Emeviler dneminde VII. yzylda balayan Mslmanlarn Sicilya aknlar, IX. yzylda da devam etti. Nitekim 827de Sicilya, 837de ise gney talya Mslman Araplar tarafnda fethedildi. Mslmanlarn ayn dnemde zaman zaman Romaya ynelik aknlar dzenledikleri de bilinmektedir (Kavas 2001: 446; Hadijahi 2004: 13). Mslmanlarn talyadaki varl, XI. yzyln sonuna kadar devam etmitir. Bununla birlikte talyadaki Patarenlerle bir temasn olup olmad bilinmemektedir. nk Mslmanlar talyann gneyinde, Patarenler ise kuzeyinde daha ok etkili olmutur.

38 1.3.6. Fransada Bogomilizm Bogomilizm, Bulgaristanda ortaya ktktan ksa bir sre sonra stanbul, Karada, Srbistan, Bosna ve talyadan sonra Fransaya gemi ve burada da yaylma imkn bulmutur. Bulgaristan meneli olan Bogomiller, Fransada daha ziyade Katharlar ad altnda bilinmekle birlikte ksa bir zaman ierisinde Albi ehrinde saylarnn artmas ve adeta Albi ehrinin kendilerinin kalesi haline gelmesi nedeniyle, kendilerine Albigenler ad da verilmitir. Tarihi kaynaklarn bize verdii bilgiler dorultusunda Bogomilizmin Fransada ok hzl bir ekilde yayldn anlyoruz. Nitekim 1010 ylnda Chalons, 1018de Aquitaine, 1025te Aras ve 1147de Dordogne blgesinde Bogomilizm akmna mensup kiilerin yaad ifade edilmektedir (Jalimam 1999: 170). Bogomilizmin Fransada bu denli hzl yaylmas ve lkenin drt bir yannda taraftar bulmas, burada uygun zeminin bulunmasna balanabilir. Bogomilizm, Fransayla snrl kalmayarak oradan dier ehirlere ve lkelere yaylmtr. rnein bu akmn 1012de Meinz ve 1143de Kln (Almanya), 1028de Monforte (Portekiz), 1144-1145te Liege (Belika) ve 1162de ngiltereye getii bilinmektedir (Geresdorfer 1975: 136). Mevcut dalist gr ayrln tartmak ve gidermek zere 1167de Fransann Saint Felix de Caramani blgesinde toplanan konsile Bogomillerin drt bir taraftan katlmas Bogomillerin Fransada dier lkelere gre daha zgr bir ortam bulduunu gstermesi asndan nemli olsa gerektir (Raki 2003: 54; Albayrak 2004: 129; Jalimam 2004: 181). unu da ifade etmek gerekir ki Bulgaristandan gelen Bogomilizm doktrini, ne kadar gl ve etkili olursa olsun dier lkelerde olduu gibi uygun artlar ve zemin bulunmasayd Fransada bu denli yaylamayacakt. Halkn, feodal yap ve Katolik Kilisenin gl siyasi etkisinden kurtulma araynda olmas, Bogomilizmin halk arasnda daha fazla rabet grmesine yol amtr (Albayrak 2004: 134). Bogomilizm, yaylmaya devam ederken tpk dier lkelerde olduu gibi Katolik kilisesi bu yayl seyretmekle kalmamtr. Kilise en ar cezalara bavurmak suretiyle bu yayl engellemeye almtr. Nitekim bu balamda Orleansta 1022 ylnda 13 kii ceza olarak atee atlmtr (Geresdorfer 1975: 137). Yine

39 Bogomilizmin yaylmas karsnda birok konsil toplanm, bu konsillerde bu akmn mensuplar lanetlenmi ve eitli ekillerde cezalandrlmlardr. Katolik kilisesinin papa III. nnocentin emriyle Albigenlere kar seferler dzenledii ve onlar iin engizisyon mahkemeleri kurdurduu bile ifade edilmektedir (Gndz 1998: 24). Engizisyon mahkemesi resmi olarak papa IX. Gregorius zamannda (1227-1241) kurulmusa da daha nce papa III. nnocent (1198-1216) dneminde ilk uygulamalarna rastlamaktayz. Nitekim 1209da Toulouse yaknlarnda bulunan Beziersde yirmi bin Kathar/Bogomil katledilmitir (Erba 2004: 20). eitli seferlerin dzenlenmesi ve engizisyon mahkemeleri kurularak mensuplarnn katledilmesi nedeniyle Albigenlerin etkisi gittike azalmaya balam ve nihayet Bogomillik, XIV. yzylda Bat Avrupadan, dolaysyla da Fransadan, tamamen silinmitir. Sonu Grld zere Trkler, blgeye geldikten ksa bir zaman sonra Slavlarla birleerek bir devlet kurmu ve kurduklar bu devlete Trk adn vermi olmalarna ramen, bu kaynama onlarn zaman ierisinde Slavlaarak, dillerini ve kltrlerini kaybetmelerine neden olmutur. Yeni kurulmu olan Bulgar devleti, stratejik, siyasi, iktisadi, dini ve kltrel nedenlerden dolay komu devletlerin ekimelerinin hep ortasnda kalmtr. Bizansn blgede hkim g durumunda olmas Bulgaristan sadece Ortodoks Hristiyanln etkisinde brakmakla kalmam, ayn zamanda yukarda ortaya koyduumuz zere Bizansta var olan dier dini hareketlerin de Bulgaristana szmasna neden olmutur. Bylelikle zor artlar altnda ezilen putperest Bulgar halk, bir taraftan Katolik kilisesi ve Ortodoks kilisesi dier taraftan yukarda bahsettiimiz dier dini hareketlerin etki alanna girmitir. Boris Han 864te Ortodoks Hristiyanl devletin resmi dini olarak ilan etse de, hem halk hem de kendisi Ortodoks Hristiyanlk ile Katoliklikten hangisini tercih edecekleri noktasnda be sene sren bir tereddt iinde kalmlardr. yle grnyor ki Hristiyanln halk tercih edilmesinin nedeni siyasidir. Blgeye arlan ve misyonerlerden Ortodoks olanlarn konutuu Yunancann ve Katoliklerin konutuu Latincenin tarafndan bilinmemesi, Hristiyanln anlalmasn misyonerlerin de Hristiyanl anlatmasn gletirmitir. Bunun yannda

40 Hristiyanln sahip olunan somut inantan soyut inanca geilmeyi gerekli klmas ve Hristiyanln temel domas olan teslisin de halk iin karmak oluu, Putperest Bulgar halkn Hristiyanl kabullenmesini engelleyen bir dier sebeptir. Yeni dinin Bulgaristanda yaratt teolojik kargaann yan sra bitmek bilmeyen savalar ve bu savalarn sonucunda doan yoksulluk ve srekli g, Bulgar halk iinden klamaz bir bunalma srklemitir. Ayrca baz dnemler ktln yaanmas ve bir ka yl st ste hasadn iyi olmamas da fakir halkn iyice yoksullamasna neden olmutur. Bu sosyal, dini ve ekonomik koullar, Bogomilizmin ortaya k ve yaylmasna hi kukusuz katk salamtr. Bogomilizmin ortaya k, dier blgelere yaylmas ve geni halk kitleleri tarafndan kabul grmesinde, bahsettiimiz sosyo-ekonomik artlarn katksnn yan sra, Bogomil doktrininin de byk etkisi olmutur. Bogomilizmin grnmeyen lemin iyi Tanr, grnen lemin ise kt Tanr tarafndan yaratld anlay, ezilen ve kt artlar altnda hayatn srdren Bulgar halknn bu akma tevecchne neden olmutur. Teslis anlayna gre putperest halk iin daha anlalr bir Tanr anlayna sahip olmas, feodal dzene, kilise doktrinine ve kilisenin hkimiyetine kar kmas, mal mlk edinmeyi yasaklamas, gsterili mabetleri gerekli grmemesi ve mtevaz bir hayat yaamay ngrmesi halkn tevecchne yol aan dier sebeplerdir. Bir dier sebep de milliyetilik unsuru olsa gerektir. Nitekim Bogomil doktrinini vaaz eden kii, Yunan ya da Latin kkenli biri deil, onlardan biri olan Papaz Bogomildir. Ayrca Bogomilizmin halkn ana dili olan Slavca duyurulmas da bir dier nemli sebeptir. unu da ifade etmek gerekir ki milliyetilik ve dil unsuru, Bogomilizmin yayld btn blgeler iin geerli olan etkenler deildir. rnein, talya, Fransa ve Almanyada gibi lkelerde Bogomilizmin yaylmasnda bu iki husus ok etkili olmamtr. Bu saydmz hususlar, Bogomilizmin Bulgaristanda ortaya kmas ve Bizans, talya, Fransa, Srbistan ve Bosna gibi lkelerde yaylmasnda zikredilmesi gereken faktrlerdi. Bundan sonraki blmde Bosna Bogomilleri zerinde durmaya alacaz.

41 BLM II. BOSNA BOGOMLLER VE BOGOML KLSES

Giri Bogomilizm olarak adlandrlan inancn Bosna topraklarnda ortaya k aratrlrken aratrmaclarn probleme deiik pencerelerden yaklatklar gze arpmaktadr. Sz konusu topraklarda olaylara her zaman siyasi ve ulusal bak alaryla yaklalmtr. Bu durum n yargl olarak ortaya atlan iddialarn, ilmi gereklerin nne gemesine neden olmutur. Hatta bu iddialar, Bosna topraklarnda Bogomilizm diye bir inancn hi bulunmad eklinde bir neticeye kadar varmtr. Oysa Bogomilizm, kendisine ait kilisesi olan, srgn, ikence vb ok eitli zulmlere maruz kaldklar tarihi vesikalarda sabit olan binlerce mensubu bulunan bir inantr ve yok saylmas tarihi gereklere aykr bir durumdur. Bununla birlikte Bosna Bogomilleri hakknda objektif almalar yapan ilim adamlarnn var olduunu da ifade etmek gerekir. Bunlardan biri olan Cenevre niversitesi profesr Aleksander Solovjev, yapt almalardan birinde Bosnadaki Bogomiller ve Bogomilizm hakknda unlar sylemektedir:
u son elli yllk sre ierisinde, Srp ve Hrvat literatrnde ortaadaki Bonak Kilisesinin sapk deil aksine Ortodoks olduunu teyit eden bir hayli alma bulmak mmkndr. te bu almalar, yazarlarn ulusal eilimlerine gre Bogomillii Srp Ortodoksluu ya da Katolik olarak grmektedirler (Solovjev 1948a: 101; Solovjev 1948c: 101; Oki 1971: 235).

Solovjev, mezar kitabeleri ve dier belgelerin nda yapt aratrmalardan sonra Bosna Kilisesinin Bogomil inancna sahip olduunu ve Anadoludaki selefleri olan Pavlus taraftarlarnn retisini izlediini vurgulamaktadr (Oki 1989: 235). Ayrca o, Bosna Kilisesinin kendine has bir yapya sahip olduunu ve Srp Kilisesiyle bir bann bulunmadn ifade ederek Bosna Kilisesinde Srp Kilisesinin temel karakteristii olan Aziz Sava kltne dair hibir izin bulunmayn bu iddiasna delil olarak gstermitir (Fine 2005: 381).

42 Bosna Kilisesinin Bogomil oluu, Ortodokslukla zdeletirilmesi ve son olarak en azndan balangta Katolik olduuna dair aratrmaclar tarafndan farkl teoriler ileri srlmtr. lk teori, Franjo Raki tarafndan ortaya atlmtr. Raki, Latin kaynaklarna dayanarak Bosna Kilisesi ile heretiklerin ayn doktrine sahip olduklarn ileri srmtr. Bu gr, V. orovi, S. irkovi, A. Babi , D. Kniewald, A. Solovjev, S. Jalimam gibi bir takm 20. yzyl tarihileri tarafndan da benimsenmitir (orovi 1940; irkovi 1987; Babi 1963; Kniewald 1949; Solovjev 1948a; Jalimam 1996, 1998). Bosna Kilisesini Ortodokslukla zdeletiren ikinci tezi ilk olarak Boidar Petranovi ortaya atmtr. Petranovi, Bosna Kilisesinin tad Bogomilizme ait unsurlar da kabul eder. Ancak o, bu unsurlarn sekin Bogomillere ait olduunu sradan Bogomillerin yani halkn ise Ortodoks olduklarn ifade eder. Petranoviin tezindeki eliki hemen gze arpmaktadr (Petranovi 1867: 160-174). Boidar Kovaevie gre Bosna Kilisesi, bamsz Ortodoks Kilisesidir (Kovaevi 1971: 27). Ayrca Atom takma adyla eserler yazan ve muhtemelen Sima Tami olduu ifade edilen bir aratrmac da Kovaeviin iddiasn destekler (Atom 1891: 463). Bununla birlikte bu tezin en ateli savunucusu Vaso Gluactr. Gluaca gre Osmanl gelene kadar Balkanlarda Ortodoksluk ve Katolikliin dnda herhangi bir inan bulunmamaktayd. Bosna ve Bulgar Kiliseleri, tpk Srp ve Yunan Kiliseleri gibi Ortodoks idiler (Gluac 1992: 17). Ona gre o dnemde Bogomilliin var olduunu ifade eden btn Vatikan belgeleri, Vatikann tarafndan uydurulmutur. Ortodokslara ait belgeler keilerin hayallerinden ibarettir. Bizans belgeleri deersizdir. Papaz Cosmasn szleri ise bir ryadan ibarettir (Gluac 1953: 122). Yine Gluac, btn bu tarihi yanl anlalmalara Franjo Rakinin sebep olduunu iddia etmektedir (Gluac 1992: 293). Fran Milobar, Sreko Daja ve vo Pilar gibi aratrmaclar, Bosna Kilisesinin Katolik karakterli olduunu savunan tezleriyle n plana kmlardr (Milobar 1903: 483-525; Daja 1992: 27; Pilar 1927b: 10). Onlara gre Bogomilizm, Hrvat

43 Glagolizminin1 devamndan baka bir ey deildir. Jaroslav idaka gre ise Bosna Kilisesi sapk deil sadece ayrlk bir kiliseydi. idak da Latin kaynakl belgeleri muhaliflerin uydurmas olarak kabul eder (idak 1937: 35). Bosna Kilisesinin heretik olup olmad ve Bogomilizmin Bosna ile balants hakknda bu ksa giriten sonra Bogomilizm ncesi Bosna, Bosnann Hristiyanlkla tanmas, Bosnada Bogomilliin ortaya k, yaygnlamas ve kurumsallamas, son olarak da Osmanlnn Bosnay fethi ve Bogomilizmin Bosnada zayflamas konularn inceleyeceiz. 2.1. Bogomilizm ncesi Bosna Hersek 2.1.1. Bosna Hersekin Corafik ve Siyasi Yaps Bosna Hersek, Avrupa ktasnn gneybat, Balkan yarmadasnn ise kuzeybatsnda yer alan, 51.129 kilometre yz lmne sahip bir lkedir. Neretva Nehrinin denize dkld mevkide 20 kilometrelik bir toprak paras ile denize ular, ancak liman yoktur. Dou ve gneydouda Srbistan ve Karada, kuzey ve batda ise Hrvatistan devletleriyle evrilidir. Byk lkelerin baz ehirlerinden ok daha az bir yz lmne sahip olan Bosna Hersek, sahip olduu tarihsel, dinsel, etnik ve kltrel doku asndan ise, ou lkeden daha zengin bir mirasa sahiptir (Djurdjev 1992: 297). Bu nedenle Bosnann, lke olarak kk ama tarihi adan nemli lkelerden biri olduu sylenebilir. Adndan anlald gibi devletin ismi, iki blge isminden olumaktadr. Bu iki blgeye gnmzdeki adlarnn ne zaman ve ne ekilde verildiine dair pek ok gr ileri srlmektedir. lirya (llyria) meneli Bosna ismi, ayn ad tayan rmaktan kaynaklanm ve lkenin daha geni olan kuzey ksmnn ad olmutur (Djurdjev 1992: 297; Boji 2001: 20). Tarihi Dubrenko Lovrenovi, Od Slavenskog Naseljavanja do Bana Kulina (VII-XIIst) adl makalesinde Bosna isminin muhtemelen Bathinus (Bosanius) kelimesinden tremi olduunu ifade etmektedir (Lovrenovi 1998: 47). Baz kaynaklarda ise Bosna kelimesinin

Glagolizm, Avrupa kontekstinde Hrvat kltrnn otantik bir ifade biimidir (Albayrak 2004: 189).

44 Bosona kelimesinden tredii belirtilir.2 Dier kaynaklarda ise, Bosna isminin etimolojik benzerlikten dolay Bathinus, Bosthicus, Bostoensis, Bossona, Bissena, Bessena, Bosonium, Bosnae ve Bosnia gibi kelimelerden tremi olabilecei ileri srlr (Ali 1989: 15). Etimolojik olarak, hangi kelimeden tredii kesin olarak bilinmemekle birlikte bu adn, lir kkenli bir kelime olduu hususunda kaynaklar, hem fikirdir. Yazl kaynaklarda ilk defa 958 senesinde Bizans hkmdar Konstantin Porfirogentin kendi eseri olan De administrando imperioda Horio Bosna eklinde zikredilen (Boji 2001: 23) Bosna ad, tarihi sre ierisinde deiik dnemlerde farkl yerleri ve farkl blgeleri belirtmek iin kullanlmtr. Bosna terimi, ilk nce Visoko ve Sarajevo blgesini kapsyordu. Tarih kaynaklarna bakldnda buralara iaret etmek iin terimin Vrhbosna veya sadece Bosna eklinde kullanld grlmektedir (Muli 2004: 1). Daha sonraki dnemde, blgenin alan VisokoZenica-Sarajevo-Kreevo-Fojnica-Travniki iine almak suretiyle daha da genilemi, ismi de Bosna Banl3 olmutur. Ayrca Bosna Banl, ortaada Sava Nehrine kadar olan blgeyi iine alan hkmdarla iaret etmek iin de kullanlmtr (Albayrak 2004: 181). X. yzyln ortalarnda ncelikle corafi bir isim olarak Bosna, daha sonra da bu corafi blgede oturanlar ifade etmek iin Bosnal ad kullanlmaya balanm, XII. yzyln sonundan itibaren ise Bosnadan bir devlet ad olarak bahsedilir olmutur (Albayrak 2004: 181-182). Gnmzn nde gelen Bosnal tarihilerinden Mustafa mamovie gre, 877 ile 917 tarihleri arasnda Duvno ovasnda yaplan bir krallk tac giyme merasiminden bahseden bir belgede Regnum Sclavorum ad altnda Bosna ve dnemin hkmdar olan Kral Budimirden sz edilir. Ayrca Roma

2 3

www.zemljabosna.com, Zemlja Bosna u Periodu 1000. god. Ban; bey, kk bey, voyvoda, prens gibi anlamlara gelmektedir. Osmanl Devletinde Macaristan tarafndaki beylere bu unvan verilmitir. Ayrca ban, byk bir eyaletin idarecisi veya valisi konumunda olan kiidir. Bu unvan, balkanlarn dousunda, Bosna, Hrvatistan ve Slovenya gibi lkelerde yaygn olarak kullanlr (Albayrak 2004: 27; Malcolm 1995: 9). Kanaatimizce, bu aklamalar ksmen doruluk deeri tamaktadr. nk Bogomilizm konusunda yaptmz aratrmalarda ban unvannn daha ziyade Bosnadaki ynetici konumunda olanlar iin kullanldn grdk. Hrvatistan, Srbistan, Slovenya gibi dier devletlerde ise Knez, Zupan (upan) Voyvoda gibi unvanlar kullanlmtr.

45 Germen mparatorluuna ait baz belgelerde de ayn dnemlerde Bosnann Sclavonia ad altnda bilindii ifade edilmitir (Imamovi 1998b: 26). Hersek ad ise, ilk defa dnemin skp komutan Esat Aliyann 1 ubat 1454 tarihli bir mektubunda gemektedir. Hersek ismi, Gney Bosnann o dnemdeki hkmdar olan Herceg (dk) Stjepan Vukosi Kosaadan gelmektedir. Nitekim o dnemde Hercegin bir unvan olarak kullanld ifade edilir. Kadir Albayrakn belirttiine gre Hersek, Almanca Herzog kelimesinden tremitir (Albayrak 2004: 6). VII. yzyln banda meydana gelen Trk ve Slav kavimlerinin (Avarlar ve Slovenler) istilas, Roma medeniyetinin son krntlarn da ortadan kaldrarak, Bosna ile Hersekin sahil blgelerine imdiki etnografik eklini vermi ve bu blge o vakit Hum ismini almt (Albayrak 2004: 177). Bu istila sonras Trk kabilesi Avarlar, Bosna Hersekte yaklak iki yzyl hkm srmlerdir (Boji 2001: 20). Bilindii gibi, Osmanl dneminde Bosna ve Hersek, iki ayr sancakt. Bosna, beylerbeylik olduktan sonra ise Hersek Sanca, Bosna beylerbeyliine balanmt. Devletin resmi adnn Bosna Hersek olmas, bilerek veya bilmeyerek ska yanl anlalmalara ve sanki iki devletin veya iki milletin birlemesiyle oluan bir devlet olduu izleniminin ortaya kmasna neden olmutur. Hlbuki Bosna Hersek, tarihte hibir zaman iki ayr devlet veya iki ayr milletten dolay bu ad almamtr. Tam tersine Bosna Hersek, gerek devlet gerekse millet olarak ayn kklere sahip olan bir halktan olumaktadr. 1878 ylnda yaplan Berlin Kongresinde, Bosna, Osmanllardan alnarak, Avusturya-Macaristan krallna balanmtr. Ayn kongrenin neticesi olarak Avusturya-Macaristan krallnn siyasi dayatmasyla lkenin topraklarndan bir ksm alnarak Srbistana verilmi ve lkenin elinde kalan topraklara Bosna Hersek ad verilmitir. O tarihten itibaren devlet, nce krallk ve daha sonra da Sosyalist Yugoslavya ynetimi altnda bugnk ismi ve snrlaryla varln korumutur. Bosna Hersek, Balkan yarmadasnn kuzeybat kesinde yer almasndan dolay, eskiden beri, gneydoudan gelip batya giden veya kuzeyden gelip gneye inen muhtelif kavimlerin getikleri bir gzergh olmutur. Bosna Hersek, Romallardan

46 nce Hint-Avrupa kkenli olan lirya kabilelerinin egemenlii altnda bulunuyordu (Kresmarik 1993: 729). MS I. yzyldan itibaren ise, Roma mparatorluunun hkimiyeti altna girmitir. Tarihi sre ierisinde Bosnann jeopolitik ve kltrel kaderi, Roma mparatorluunun blnmesiyle belirlenmitir. Roma mparatoru Theodosius 395te imparatorluunu oullar arasda Dou ve Bat olmak zere ikiye blmtr (Imamovi 1998b: 23). Theodosiusun Dou ve Bat imparatorluunun snr, gnmzde Bosna ile Srbistan arasnda da snr olan Drina nehri olarak belirlenmitir. Bosna, bylelikle sadece iki farkl siyasi blge arasnda deil, ayn zamanda yavaa ekillenmeye balayan Roma Katolik ve Yunan Ortodoks iki farkl medeniyeti arasnda da snr blgesi olmutur (Imamovi 1998: 23). Bylece Bosna, istemeyerek de olsa bu iki medeniyetin siyasi, dini ve kltrel etkisine ve ekimelerine sahne olmutur. Drina nehri, ortaan erken dneminden itibaren Roma ile Bizans, daha sonra Srbistan ile Macar-Hrvat krall ve gnmzde ise Bosna ile Srbistan arasnda snr vazifesi grmeyi srdrmektedir (Boji 2001: 19; Imamovi 1998b: 23). Bosna Hersek, doal zenginlikleriyle mehur bir lkedir. Yeil alanlarn, tabii kaynaklarn ve doa gzelliklerin okluu nedeniyle tarih boyunca deiik milletlerin ilgisini ekmi ve pek ok kez igale maruz kalmtr. Nitekim corafi konumu ve doal gzellikleri nedeniyle, lirler, Keltler, Gotlar, Avarlar, Slavlar, Bizansllar, Bulgarlar, Makedonlar, Hrvat ve Srplar, Macarlar, Osmanllar, Avusturyallar, Almanlar ve talyanlar, Bosna iin savamlardr (Boji 2001: 19). Srp ve Hrvatlar halen Bosnay kendi topraklarna katmak iin almaktadrlar. Bosna Hersek, ifade ettiimiz zere birok milletin mcadelesine sahne olmasnn yan sra, ayn zamanda eski pagan inan ve gelenekler ile Hristiyanlk, Bogomilizm ve slam gibi dinlerin mcadelesine de sahne olmutur. slam ve Bogomilizmden nce Bosna Herseke Hristiyanlk intikal etmitir. Bu nedenle ncelikle Bosna Hersekin Hristiyanlkla tanmasn ele almak istiyoruz. 2.1.2. Bosna Hersekin Hristiyanlkla Tanmas Hristiyanlk, Bosna topraklarna, Slav vaizler ve komu lke Dalmaya vastasyla olmak zere iki yoldan gelmi olmaldr. Arkeolojik kazlar sonucunda bulunan baz

47 tarihi kalntlara gre, ikinci yolun daha muhtemel grnd ifade edilmektedir. nk kazlarda, blgede VIII ile XII yzyl arasndaki dneme ait Dalmaya mimarisine ait baz unsurlara rastlanmtr (Jalimam 1999: 9). Roma mparatorluu, MS IX. yzylda lirlerin son genel ayaklanmasn bastrdktan sonra, bu blgelerde hkimiyeti salamak ve isyanlar nlemek amacyla bir dizi nlemler almtr. Romal askerlerin daimi olarak bulunduu klalar ina edilmi, olas bir isyan annda olay yerine daha hzl ulamak amacyla yeni yollar yaplm, Bosna Hersek de ikiye blnerek bir ksm Dalmayaya bir ksm da Panonyaya balanmtr. O dnemde gnmzdeki Bosna Hersek topraklarnn byk bir ksm Dalmayaya, kuzeydeki kk ksm ise Panonyaya balyd. mamovie gre, Romaya bal bir tara hkmnde olan Dalmayaya bal Bosna Hersek halk, Hristiyanlkla erken dnemlerde tanmtr. Bu blgelerde Hristiyanl tebli etmeye alanlar arasnda, temel kaynaklara gre, Hristiyanln mimar olarak kabul edilen Pavlus (Gndz 2001) ve onun yakn arkada ve dostu olan Titus da yer almaktadr. Ayrca mamovi, MS I. yzylda Sremska Mitrovica (Sirmium), Osiyek (Murseum) ve gneyde, gnmzdeki Bosna Hersek topraklarnn dnda kalan topraklarda ilk yzyllarda piskoposluklarn kurulduunu ifade etmektedir (Imamovi 1998b: 36). Kilise kaynaklarna bakldnda mamoviin verdii bilgilerin elikili olduu grlecektir. yle ki temel kaynaklara gre ifadesinden hangi kaynaklarn kastedildiini anlamak mmkn deildir. ayet temel kaynaktan kast Yeni Ahit ise, Yeni Ahitte byle bir bilgi yoktur. Yeni Ahitte sadece Titusun Dalmayaya gittiinden sz edilir, Pavlus ve Lukann buraya gittiinden ise bahsedilmez. Ayrca Yeni Ahitte Titusun Dalmayaya gidiinden bahsedilip oradaki faaliyetleri hakknda hi bir bilginin verilmemesi ise dikkate deerdir.4 Hristiyanlk konusunda bilgi veren gnmzdeki kaynaklarda mamomiin iddialarn destekleyecek bir bilgi bulunmamaktadr. rnein konuyla ilgili Trkiyede yaplm ilk alma olma zellii tayan Pavlus Hristiyanln Mimar adl almada inasi Gndz, Pavlusun yapm olduu misyoner yolculuklar
4

Pavlusun Timoteusa ikinci mektubu 4: 10daki ifadesi yledir: nk Dimas, bu dnyay sevdii iin beni terk edip Selanike gitti. Kiriskis Galatyaya, Titus Dalmayaya gitti.

48 hakknda detayl bir ekilde bilgi vermektedir (Gndz 2001: 59-73). O, bu eserinde Pavlus ve Lukann Dalmayaya gittiinden sz etmemektedir.5 Hristiyanln Bosna Hersek topraklarna ne zaman geldii noktasnda kilise kaynaklarnda kesin bir tarih verilmemekle birlikte Roma mparatorluu dneminde geldii ve MS I. yzylda ile IV. yzyl arasndaki dnemde varln salamlatrmaya altndan sz edilmektedir.6 Dalmaya ve Panonyay birbirine balayan ana yol, Bosna topraklar zerinden getii iin, Hristiyanlk Bosnaya olduka erken dnemlerde gelmi olsa gerektir. Bosna ve Hristiyanlk ilikisi hakknda bilgi veren ilk literal kaynak, MS IV. yzylda Bosnann kuzey batsnda yer alan Sridona ehrinde doan Aziz Yeronime aittir. Kendi bibliyografyasnda Yeronim, Hristiyan bir ailede dnyaya geldiini ve o blgede Hristiyan ehirlerin bulunduunu ifade etmektedir. Ayrca o, MS 374 ylnda blgedeki diakona mektup yazdn ifade etmekte, bir baka mektubunda ise rahip olan Lupicina adl bir ahstan bahsetmektedir (Imamovi 1998: 35-36). Bunlar, blgedeki Hristiyan varlna iaret eden hususlardr. Bosna kurumsal kilisesi hakknda ilk gvenilir bilgiler, MS VI. yzyla aittir. MS 530533 yllar arasnda toplanan sinoda, birok piskoposla birlikte Bosteon (Bosna) piskoposluunu temsil eden piskopos Andriya da katlmtr.7 Bosteon piskoposluu, adn, Bistue8 ehrinden almtr. Piskopos Andriya, sinodda, piskoposluunun bykl nedeniyle blgeyi verimli ynetemedii ikyetinde bulunmu ve kendi piskoposluunun kltlp bir tane daha kurulmasn talep etmitir (Imamovi 1998: 36). Bu nedenle her ne kadar yazl kaynaklarda ifade edilmemise de, Bosna Hersek topraklarnn bykl gz nne alndnda, bu blgede baka piskoposluklarn da bulunduu ihtimal dhilindedir. MS VI. yzyln sonuna doru Duvnoda bir piskoposluun kurulduu bilinmektedir. Ancak IV. yzylda Bosna Hersek topraklarn istila eden Avarlar, btn kiliseleri ykmlard. VI. yzyln sonu VII. yzyln banda ise Slavlar bu blgeleri igal etmeye balamlard (Hadijahi
5 6 7 8

Pavlusun yapt misyon yolculuklar ve bu yolculuklarndaki misyonerlik faaliyetleri hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Turan 2006: 91126. http://www.hic.hr/books/raspeta/003vrhbos.htm http://www.hic.hr/books/raspeta/003vrhbos.htm Gnmzde Bosnadaki Vitez veya Varvara civarnda yer alan blge.

49 2004: 10). Blgedeki piskoposluklar bu dnemde ortadan kaldrlm olabilir. Nitekim 925te ve 928de Splitte toplanan konsillerde Bosna piskoposluklarndan bahsedilmemesi Bosnada bu dnemde her hangi bir piskoposluun bulunmadn gstermektedir (Jalimam 1999: 55). Srplar, gnmzde gneybat Srbistan oluturan ve orta ada Raka adn alan blgeyi yurt edinmi ve zamanla snrlarn Karada ile Hersek blgesine doru geniletmilerdir. Hrvatlar ise, Drina vadisinin dou eridi hari, Bosnann neredeyse tmn iine alacak ekilde bugnk Hrvatistana kabaca denk den blgeleri yurt edinmilerdi (Malcolm 1999: 39). VII. ve VIII. yzylda Slavlarn etkisiyle Hristiyanlk Bosnann i taraflarna doru yaylmaya balamtr. Bunun sonucunda Bosnada yeniden Split Bapiskoposluuna bal piskoposluklar kurulmutur. Bosna Hersekteki Hristiyanlk hakknda literal kaynaklardan ziyade arkeolojik kalntlar bize daha ok bilgi sunmaktadr. Geen yzyln sonuna doru Stolac ehrinin Vidotak kasabasnda erken Hristiyan dneme ait olduu tespit edilen masasyla birlikte bir ibadet yeri (oratori) bulunmutur. Benzer kalntlara Vitinadaki Boras ve Bileadaki Panik kasabalarnda da rastlanmtr. Arkeolojik kazlar sonucunda gn yzne kartlan kalntlarn MS IV. yzyla ait olduu tespit edilmiti. Bunun yannda MS V. ile MS VII. yzyllara tarihlenen Slavlara ait bazilikalara da rastlanmtr. Bihataki Golubi ve Vrtoe, Blagay, arakovo, Turbe, Oborci, Zenic, Kakanj, bu bazilikalara rnek olarak verilebilir (Imamovi 1998: 36-37). Erken Hristiyanla ait bazilikalar arasnda bir mukayese yapldnda komu ve dier lkelere nazaran, Bosnadaki bazilikalarn kendine zg bir takm zelliklerinin olduu grlr. ounun ebatlar kk olup yan ksmlar, blmelere ayrld iin ibadet yeri olduka dar kalmtr. Bu bazilikalarn inaatnda daha nce inaatlarda kullanlan malzemeler hatta mezar talar bile kullanlm ve ounlukla Roma ykntlar zerinde bina edilmilerdir (Basler 1984: 352-361). Birounun plan ayndr. Antik mimarinin etkisi byk oranda kendini gstermektedir (Imamovi 1998: 37).

50 VII. yzyla kadar geriye giden erken bir dnemde Bizans hkmdarlar, o tarihte hala Bizans ynetimi altnda bulunan Dalmayann baz ky kasabalarnda yaayan Latin rahipleri kullanarak, Hrvatlar Hristiyanlatrma giriiminde bulunmutu. Hrvatlar ancak IX. yzyla gelindiinde Hristiyanla getiler. Bosnann daha cra ve ulalmas zor kesimlerinde yaayanlarsa IX. yzyl sonlar veya X. yzyl balarnda muhtemelen ky kesimlerinden balayarak Hristiyanla gemeye balamtr (Malcolm 1999: 39). Slavlarn istilasyla hayatta kalan yerli halkn yeni duruma almas ve eski dinsel hayatn tekrar yaanmaya balamas iin belli bir zaman gemesi gerekiyordu. Ortaya kan bu durumda balant kopukluu nedeniyle Bosna, orta an banda d dnyaya kapanm ve orta an ge dnemine kadar devam edecek kltrel, dinsel ve siyasal gelenekler muhafaza edilmitir. Bu yzden blgedeki Slavlar, komu lkelerde yaand zere yabanc misyonerlerden deil, orann yerli halkndan etkilendikleri iin Hristiyanl kabul etmiti (Imamovi 1998: 37). Yerli halk onlara, kendilerinin benimsedikleri Hristiyan gelenee dayal retiyi aktarmtr. Yukarda belirttiimiz zere o dnemde Bosna d dnyaya kapal olduundan Hristiyanlktaki yeni anlaylara dair bir ey aktarmalar sz konusu deildi. MS XI ve XII. yzyllarda Bosnann d dnyaya ald dnemde bu geleneksel reti, resmi kilise iin arkaikliinden tr terkedilmitir. nk bu reti resmi kilisenin retisiyle eliiyordu. Nitekim kilise kaynaklarndan edinilen bilgilere gre bu dnemdeki Hristiyanlk, Hristiyanlk izgisinden ziyade Paganizm izgisine daha yaknd.9 Bat Balkanlarn siyasi tarihi, VII. yzyldan XI. yzyla kadar birbirini izleyen fetihler ve srekli deien ittifaklar nedeniyle karklklarla doludur. Balkanlardaki en eski yerleik g olan Roma mparatorluu ve daha sonra Bizans mparatorluunun bu topraklar zerinde dorudan denetimi ok az olmutur. Nitekim Bizans, Karada Prensi olan Vojislavn ayaklanmas bastrmak iin Bosna hkmdarna para demek zorunda kalmt. Bu durum, Bizansn hkimiyetinin yzeysel olduunu gstermektedir (Imamovi 1998a: 23).

http://www.hic.hr/books/raspeta/003vrhbos.htm

51 Siyasi alanda gl bir iktidarn olmamasndan doan istikrarszlk, paralel olarak dini alana da yansmtr. Putperest Slav halk, gneyden Katolikler doudan Ortodokslar tarafndan Hristiyanlatrlmaya alldysa da, daha sonra ifade edeceimiz zere, Bogomilizmin bu topraklara kkler salmas Hristiyanlatrmann pek baarl olmad sonucuna gtrmektedir. Sosyal ve ekonomik problemler, eski pagan inan ve gelenekler, Roma ve Bizansn siyasi ekimeleri, Katolik ve Ortodoks Kiliselerinin ekimeleri ve stnlk salama abalar gibi baz etkenler, bu baarszln sebepleri arasnda saylabilir. Bunun yan sra halkn Latince ve Yunanca bilmemesi, dini retilerde ve liturjide Slav dilinin kullanmnn Papalk tarafndan yasaklamas (Gluac 1992: 53), pagan Slavlarn ortaan ge dnemlerine kadar Hristiyanl benimsememelerinin dier nemli sebepleridir. Liturjide ve doktrinlerde Slavcann kullanlmaya balanmas, Slavlarn

Hristiyanlamasn hzlandrd. Ancak baz Latin papazlarn ikyeti zerine Papa X. van, 924te Kral Tomislav ve prens Mihaile Split bapiskoposunun bu duruma gz yummasn knayan bir mektup gndererek barbar olarak nitelendirdii bu dilin yasaklanmasn istemitir (Jalimam 1999: 59). Bunun sonucunda 925te Splitte yerel bir konsil toplanm ve barbar olarak nitelendirilen Slav dilinin liturjide kullanlmas yasaklanmtr (anjek 1975: 38). Yukarda saydmz sebeplerden dolay Slavlarn Hristiyanlamas uzun zaman alm ve heretik akmlar daha rahat faaliyet yrtme imkn bulmutur. Slavlarn Hristiyanlamasnn uzun zaman almasnn yan sra blgede Bogomillerin geliine dek Hristiyanl benimsememi baz Slavlarn olmas bile imkn dhilindedir. Bosnann gneyinde kalan Hersek olarak isimlendirilen blgede Prens Vladimir (9601015) dneminde Split bapiskoposluuna bal bir piskoposluk varken Bosna topraklarnda herhangi bir piskoposluk yoktu. Bosna piskoposluu hakkndaki ilk bilgilerimiz XI ve XII. yzyllarla aittir. Kilise kaynaklarnda 1089 ve 1195 yllarnda Bosna piskoposunun Dubrovnik bapiskoposundan icazet almaya gittiinden sz edilir (Jalimam 1996: 40). Ayrca, Bosna Ban olan Kulinin istei dorultusunda Papann emriyle 1184te Bosna Piskoposluu, Split bapiskoposluundan alnarak Dubrovnik bapiskoposluuna balanmtr (Mandi 1962: 163). Bogomilizmin ortaya kt andan ksa bir zaman sonra Piskoposluun

52 var olduu bu blgede hzla yaylmas, Slavlarn Hristiyanl nominal dzeyde kabul ettiinin bir gstergesi olsa gerektir. Ayrca Bosna Hersekteki gerek Katolik gerekse Ortodoks kilisesinin hi bir zaman bamsz olmadklarn da vurgulamamz gerekir. Katolik kilisesi daima Hrvatistana, Ortodoks kilisesi ise Srbistana balyd (Jalimam 1999: 57). Gerek Katolik gerekse Ortodoks kilisesi, asrlarca Bosna Hersekte Hristiyanl yaymaya almtr. Ancak orta a boyunca sadece halk ve soylular arasnda deil ayn zamanda papazlar, hkmdarlar ve piskoposlar arasnda bile Hristiyanlk konusunda bilgisizlik sz konusuydu (Mandi 1962: 514). Nitekim 1203te Papa III. nnocentin temsilcisi olarak Bosnada bulunan van Casamaris, Papaya sunduu raporda, bu blgede drt piskoposluun daha kurulmas ve daha ziyade Latince bilen piskoposlarn baa getirilmesi gerektiini ifade etmitir (Imamovi 1998a: 28). Katolik Kilisesinin bu dnemdeki piskoposunun, Bogomil Kilisesinin banda bulunan Radojenin kardei Radogot olduu ifade edilir (Mandi 1962: 185). 1229da ise Bosna Hersek piskoposluuna Dubrovnik bapiskoposu olan Aringerije atanmtr. Bu ahsn Bogomiller tarafndan Hia (Hija) diye isimlendirilen bir evde yaad ve ak bir ekilde Bogomillerin tarafn tuttuu bilinmektedir (Mandi 1962: 186). Aringerijin Bogomilleri savunduu haberini alan Papa XI. Grgur 1232de Macar bapiskoposu Ugrin, Zagreb piskoposu Stjepane ve kendi temsilcisi olan Jakov de Pecoraria birer mektup gndermi ve bu haberi detayl bir ekilde aratrmalarn istemitir (Kovaevi 1971: 7; Raki 2003: 75). Jakov, Papaya gnderdii raporda, Bosna Katolik Piskoposu olan Radogotn, Bogomiller ile Hristiyanlar arasndaki teolojik farkl bilmedii iin Bogomilleri vdn dile getirmitir (Imamovi 1998a: 40; Mandi 1962: 186). Raporu inceleyen Papa XI. Grgur, 1233te tekrar bir mektup gndererek Bosna piskoposunun grevden alnmasn ve onun yerine daha iyi eitimli ya da drt piskoposun atanmasn emretmitir. Bunun zerine Bosna Piskoposu grevinden alnm ancak onun yerine drt piskopos deil de Dominik tarikatna10 bal bir Alman olan Johannes Teutonicus (van Nijemac), Bosna piskoposluuna atanmtr (Raki 2003: 75).

10

Frer Vaizler ya da ngilterede olduu gibi Siyah Frerler olarak da bilinen bir Hristiyan tarikat. 1216da Aziz Dominik (11701221) tarafndan kurulmutur. Vaizler tarikat olarak

53 Dominik Mandie gre Hristiyanln Bosna Hersekte yzeysel kalmasnn sebebi, Hristiyanln zorla deil de bireylerin ve onlarn ailelerin tercihi dorultusunda yani barl yoldan yaylma isteinin karlk bulmamas ve ayrca Bosnann dalk olmasdr. Ayrca ona gre bir dier sebep ise yakn zamanda yaplan almalara gre Slavlarn zelikle Hrvatlarn ran kkenli olmalar ve Hrvatlarn kltrnde Zerdtln izlerinin Hristiyanln izlerinden daha ar basmasdr (Mandi 1962: 513). Mandi, Hristiyanln barl ynden yayldn ifade etse de Hristiyanln nasl ve hangi yollarla yayld bilinmektedir. Biz sadece Hacl seferlerinin Bosnay da etkilediini ifade etmekle yetineceiz. Zaten hal seferlerinin Bosnay etkilediini kendisi de kabul etmektedir (Mandi 1962: 188). Grld zere Hristiyanlk, Bosna Hersek topraklarna Roma dneminde gelmesine ramen, ifade etmeye altmz sebeplerden dolay nominal dzeyde kalm, bu da Bogomilizmin daha da yaylmasna olanak salamtr. Bosnann Hristiyanlkla tanmasn bu ekilde ana hatlaryla ortaya koyduktan sonra imdi de Bogomilizmin Bosnada ortaya k srecini incelemeye alacaz. 2.2. Bosna Bogomilleri ve Bogomil Kilisesi 2.2.1. Bogomilizmin Bosnada Ortaya k Birinci blmde ifade ettiimiz zere taraftarlarna Bogomiller, Katharlar, Patarenler, Maniheyler, Babunlar, Pavlikanlar, Albigenler ve Bugri gibi adlar verilen Bogomilizm ve Bosna Kilisesi, gerek dou (Ortodoks) kilisesi gerekse bat (Katolik) kilisesi tarafndan heretik kabul edilmitir. Yukarda saydmz bu isimler, kilise, papalar, piskoposlar, papazlar, arlar, boylar, banlar tarafndan da Bogomilleri ifade etmek iin kullanlmtr. Yani bu isimler grubun dndakiler ve muhalifler tarafndan Bogomillere verilen isimlerdir. Oysa onlar kendilerini Hristiyanlar veya gerek Hristiyanlar olarak nitelendirilmilerdir (Raki 2003: 35). Bogomilizm ve Bosna Kilisesi, XIX. yzyln sonu ve XX. yzylda bir asrdan fazla zamandr aydnlar, aratrmaclar ve uzmanlar tarafndan gittike artan ilgi duyulan
adlandrlr. Dilencilii ve yoksulluu yalnzca bireysel bir uygulama olarak deil, bir cemaat yaants halinde yaamay temel prensip olarak kabul eden bu tarikat Avrupada hzl yaylmtr. Dominik Tarikat mensuplar kendilerini vaaz ve dinsel almaya adarlard. Ortaada papalar bunlar hal ordularna vaaz etme iinde ve engizisyon mahkemelerinde altrd (Gndz 1998: 100).

54 bir mesele olmutur. Bu balamda Bogomilizm retisinin hiyerarisi, yaps ve ortaada Bosnadaki yeri ve nemi hakknda ok sayda akademik ve akademik olmayan alma yaplmtr. Bosnann dou ve bat Avrupa arasnda bir snr blgesi olmas, yani stratejik neminden dolay bu almalarda Bogomilizm ve Bosna Kilisesinin retisi ile ilgili birok nesnel olmayan tezin ileri srldn grrz. Bu nesnel olmayan anlatlar, aktel tartmalarda dile getirilmek suretiyle Bogomilizmin temel deerleri ellerinden zorla alnmaya allmtr. Bu uygulama XXI. asrda hala devam etmektedir. Nitekim Vaso Gluac, Trkler Bosnay 1463te fethetmeden nce Bosnada Ortodoks ve Katolik inancndan baka bir inancn bulunmad tezini ileri srerek Bogomillerin varln inkr etmitir (Gluac 1992: 9-17). Dou ve bat kiliselerinin XII. yzyla ait vesikalarnda Bosnadan bir heretikler lkesi olarak sz edilmektedir. Heretik olarak saylan bu reti, o tarihten itibaren ortaa Bosna devletinin kne, yani Osmanllarn Bosnay fethetmesine (1463) kadar, bu lkede yaklak asr varln devam ettirmitir. Bu, Bogomilizmin Bosna topraklarnda ok ksa bir sre varln srdrd anlamna gelmez. Bogomilizmin 1199dan nce de Bosnada var olduu bilinmektedir. Sadece kronolojik olarak bilgi veren ilk yazl ve resmi kaynak bu tarihe dayanmaktadr. Duka11 Prensi12 Vukan, bir mektup yazarak 22 ubat 1199 ile 21 ubat 1200

tarihleri arasnda Bosna Ban olarak grev yapan Kulini Papa III. nnocente ikyet etmitir. Vukann mektubunda Kulinin ailesinin ve 10.000den fazla vatandan Bogomillie getii dile getirilmitir (Babi 1963: 70). Bu tarih, Bogomilizmin ortaya kt veya kurulduu tarih deildir. Zira bir inancn ortaya kndan itibaren bir baka inanc ve bir baka devleti tehdit edecek gce ulamas iin uzun zamana ihtiyacn olduu gereinden hareketle, Bogomilizmin zikredilen tarihten ok daha nce Bosna topraklarna gelmi olduu dnlebilir. Nitekim bugnk Bosna Hersek snrlarnn gneybatsnda yer alan ve lkeye yaklak 40 km uzaklkta bulunan Split ve Trogir ehirlerinde 1199 tarihinden birka on yl nce bu
11

12

Duka, bugnk Karada topraklarnn bir ksmn kapsyordu. Tarih kaynaklarda, bazen Duka (Duklja) bazen ise Zeta olarak gemektedir. Biz de kullanm farkllklarna dikkat ederek tezimizde bazen Duka bazen Zeta kelimesini kullandk. Srpa ve Hrvatada Knez eklinde yazlan terim Bulgarcada Knyaz olarak ifade edilir ve prens anlamna gelir (ini 1997: 800).

55 harekete mensup insanlarn yaad bilinmektedir.13 Bogomilizm, muhtemelen Bosnaya bu topraklardan sramtr. Papaya giden sz konusu ikyet mektubu, Bogomilliin bu dnemde Hristiyanl ve rejimi tehdit edecek bir safhaya ulatn gstermektedir. Elbette bu ikyetin siyasi bir yn de bulunabilir ancak temel neden dinseldir. Dier taraftan Duboani Kynde yaayan son Bogomil Hele (Helej) ailesinin XIX. yzyln ikinci yarsnda slama getiini (Hamzaolu 2000: 452) gz nne aldmzda, Bogomilizmin fetihten drt yzyl sonraya kadar varln devam ettirdiini grrz. Yani Bogomilizm, X. yzylda ortaya kndan son Bogomil ailesinin Mslman oluuna kadar olduka uzun saylabilecek bir zaman diliminde Bosnada varln srdrmtr. Stefan Nemanya (118595), zak II. Angelle yapt savatan nce lkesinde Bogomilizmin yayld haberini almt. Nemanya, bunun akabinde bapiskopos Eutimiyi ve dier kilise st yneticilerini ararak kendisinin bakanlk ettii bir konsil toplamtr. Bu konsilden Bogomillerin dini liderinin dilinin kesilmesi, heretiklerin nde gelenlerinin kitaplarla birlikte atee atlmas, Hristiyanlara datlmak zere mallarna el konulmas ve taraftarlarnn srgn edilmesi eklinde bir karar kmtr. Aratrmac Rakinin ifade ettii zere bu ar cezalardan sonra gre Bogomillerin en yakn ve en gvenilir blge olan Bosnaya kamaktan baka areleri yoktu.14 Manuel Komnenin 1180de lmnden sonra Bosna, Bizans hkimiyetinden kurtulup Macar krallna ball kabul etmiti.15 Ancak bu balln ekli olmasndan dolay Bosna, yine bamsz saylrd. Dolaysyla bamsz olmas nedeniyle bu lkeye g eden Bogomilleri kabul edip etmeme anlamnda bir serbestlie sahipti. Ksaca Bogomiller iin uygun ortam Bosnada mevcuttu. Nitekim dnem hakknda bilgi veren kaynaklar, Ban Kulin, Srbistandan kaan Bogomillerin lkesine snmalarna izin vermekle yetinmeyip ayrca onlar
13

14

15

1167 ylnda Fransann Toulouse ehri yaknlarndaki Saint Felix de Caramanda yaplan bir konsile Dalmaya dalist kilisesini temsilen de bir temsilci katlmtr. Dolaysyla bu durum bu heretik akmn bu topraklara daha nce ulatn gstermektedir (anjek 1975: 51). Rakinin verdii bu bilgiler, Namanyann itje sv. Simeona adl biyografyasnda yer almaktadr. Nemanyann biyografyas olu Srtjepan tarafndan 1227de kaleme almtr (Raki, 2003: 579). Bosna, her ne kadar Macar krallna bal kabul ediyorsa da, Macar kral Emerikin Papaya gnderdii mektubundan Bosnann bamsz olduu reniyoruz (mamovi 1998a: 3334).

56 desteklediini ve onlarn gerek Hristiyanlar olduklarn kabul ettiini ortaya koymaktadr. Raki, Bogomillerin Srbistandan kaarak Bosnaya sndklar grn desteklemek iin XII. yzyln sonuna ait yukarda ifade ettiimiz mektubu delil olarak gstermitir (Raki 2003: 63). Sz konusu mektupta, Karada Dk Vukan, Bosna Ban olan Kulinin yakn ailesinin ve 10.000den fazla vatandann Bogomillie getiini dnemin Papasna ikyet etmekteydi (Babi 1963: 70). Ayrca ayn mektupta Vukann, Papaya hitaben sizden onlarn retisini tasdik ettiinize dair sahte bir mektupla geri gelmiler eklindeki ifadeleri de yer almaktadr (Jalimam 1997: 24). Mandie gre Vukandan sonra Split Bapiskoposu olan Bernard (11961217) da Bogomillerin Bosnada yaylmas konusunda Papaya ikyette bulunmu ve bu heretiklere kar Dalmayada alnan tedbirleri kendisine aktarmtr (Mandi 1962: 164). Aratrmac Rakiye gre, Papa III. nnocent, Bogomillerin Bosnadaki varlndan bu mektup sayesinde haberdar olmutur (Raki 2003: 63). Oysa mektubun devamndaki sizden onlarn retisini tasdik ettiinize dair sahte bir mektupla geri gelmiler ifadesi Vukann mektubundan nce Papann bir ekilde Bogomillerin Bosnadaki varlndan haberdar olduunu gstermektedir. Ayrca ayn mektuptan ka kii olduklar bilinmeyen Bogomil temsilcilerinin Papann yannda bulunduklar, papa tarafndan sorgulandklar ve ellerine yazl bir mektubun verildii anlalmaktadr. Bu temsilcilerin ne zaman ve kim tarafndan Papaya gnderildii bugne kadar tespit edilememitir. Ancak incelediimiz baz kaynaklarn kanaatine gre bu temsilcileri Ban Kulinin gndermi olmas muhtemeldir (Mandi 1962: 165; Raki 2003: 63). Grld zere Papa, Vukann mektubundan nce Bogomillerin Bosnadaki varlndan haberdardr. Dolaysyla Rakinin iddia ettii zere Papann Bosnadaki Bogomillerin varln ilk defa Vukann mektubundan renmi olmas, bu mektubun ieriiyle elimektedir. Bu mektup, Bosna Bogomilleri hakknda bilgi ieren ilk yazl kaynak olma zelliinin yannda Bogomillerin says hakknda yaklak da olsa bir bilgi ortaya koymas nedeniyle de ayr bir nem tamaktadr. Mektupta ifade edildiine gre

57 Bosna Bogomillerinin says 10.000den fazladr ki bu say, yeni ortaya kan bir akm iin olduka dikkate deer olsa gerektir. Bu mektupta ifade edilen baz hususlar, acaba Bosnadaki Bogomillerin hepsi Srbistan zulmnden mi kamtr? Bosnada Daha nce Bogomilizme mensup hi kimse yok muydu? fade edilen 10.000 kiinin hepsi bu dnemde mi Bosnaya gelmitir? nceki bir dnemde Bogomilizm, baka yollarla Bosnaya szm olamaz m? gibi bir takm sorularn gndeme gelmesine neden olmaktadr. Bogomillerin Srbistandan srgn edili tarihi ile Vukann mektubunun tarihi kyasland zaman, aralarnda yaklak 10 sene gibi bir zaman diliminin getii grlr. Ortaada Srbistandan 10.000 vatandan srgn edebileceini dnmek ne kadar g ise, ne kadar iyi olursa olsun Bosnaya yeni gelmi bir inancn 10 yl gibi ksa bir zamanda taraftar saysnn 10.000e ulaabileceini dnmek de o denli g olsa gerektir. Bosnann hem Bizans hem de Bulgaristann hkimiyeti altnda bulunduu gereini gz nne alrsak - ki gerek Bulgaristanda gerekse Bizansta Bogomilizmin varlnn X. yzyln sonuna kadar geri gittii bilinmektedir - Bogomilizmin Bosnaya daha nce gelmi olabilecei kanaatine ulaabiliriz. Eskiden beri ticaret kervanlar sayesinde sadece deiik mallarn dei tokuu, yani sadece maddi al veri deil manevi al veri de yaplyordu. Adeta, dnya ile ve dier toplumlarla iletiimin tek yolu, ticaretti. Ticaret, insanlara, kendi blgelerinde olmayan veya daha nce hi tannmayan rnlerle karlama frsat sunmasnn yannda insanlarn misyoner olmasalar da tccarlarn mensup olduu din ile tanmalarna da vesile oluyordu. Nitekim tarihsel srece baktmzda dinler ve inanlarn dnyann eitli blgelerine ilk olarak ticaret vastasyla ulatn grmekteyiz. Dolaysyla tccarlarn dinlerin yaylmasnda nc rol stlendiklerini syleyebiliriz. Bosna ve komu lkelerin Bogomilizm ile tanmasnn bu ekilde olduunu dnenler vardr. rnein Dominik tarikatna mensup olan Anselmo, 1260 ile 1270 yllar arasnda kaleme ald Tractatus de Haereticis (Heretikler Kakkndaki Tartma) adl kitapta Bogomilizmin Bosnaya ticaret vastasyla geldiini savunmutur (Jalimam 1998: 46). Baz kaynaklar, Anselmonun Tractatus de Haereticis adl almasn talyann Geneva ehrinde heretisizmi aratrrken

58 yazdn, talyada Katharlar olarak ifade edilen Bogomilleri iyi tandn ve hatta Dominik tarikatna katlmadan nce muhtemelen kendisinin de bir Bogomil olduunu iddia etmektedir (Mandi 1962: 77). Anselmo, zikrettiimiz almasnda ayrca Bosna ve Dalmayal tccarlarn dalizmle stanbulda tantklarn lkelerine dndklerinde ise heretisizmi yani Bogomillii insanlara anlatmaya baladklarn ifade etmektedir. Daha sonra saylar artnca bu inanca mensup olanlar kendi kiliselerini kurmulardr (Jalimam 1996: 118). Bosna ve Dalmayal tccarlarn baka bir heretik akmla tanp tanmadklar merak edilen hususlardan biridir. O dnemde stanbulda Bogomilizmin yan sra Pavlosular (Paulikanlar)n da var olduu bilinmektedir. Peki, bu tccarlar Pavlosularla tanm olabilirler mi? Bu tccarlarn stanbula gelip gelmedikleri bilinmemektedir. te yandan Pavlosular da ilk olarak Bosnada ortaya kmamtr. Bu karmdan hareketle bu tccarlarn sadece Bogomilizmle karlatklar sonucuna varabiliriz. Dolaysyla Anselmonun verdii bilgilerin doruluunu kabul edebiliriz. Franjo anjek, ilk heretik topluluklarn, dnemin nemli ticaret merkezleri olan Split ve Trogirde kurulduundan sz etmekte, Bogomilizmin ortaya kt andan ok ksa bir zaman sonra Bosnada yaylmasnn da artc olman vurgulamaktadr (anjek 1975: 52). anjek, Anselmonun Tractatus de Haereticis adl kitabndaki grlerinden hareketle Bogomillerin Bosnada ortaya k konusunda kendi tezini gelitirmitir. Yani anjek, Anselmonun ortaya koyduu bilgilerden hareket ederek Bogomilizmin Bosnada ortaya k tarihini tespit etmeye almtr. Fransann Toulouse ehri yaknlarndaki Saint Felix de Caramanda 1167 ylnda Bogomil kkenli dalistlerin topland konsile Dalmaya Kilisesi temsilcisinin de katld noktasndan hareket eden ve tezini bu konsil zerine ina eden anjek, yapt incelemelerden sonra Bosna ve Dalmayal tccarlarn Bogomilizm ile 1147 ile 1167 yllar arasnda stanbulda tantklar kanaatine varmtr. (anjek 1975: 52). Yani anjek, Anselmonun ortaya koyduu verileri, 1147 ile 1167 tarihleri arasna sktrmaya almaktadr. Oysa bu kanaat, kanaatimizce tartmaya aktr. nk Bogomilizmin ticaret yoluyla Bosnaya ulamas, mensuplarnn saysnn kilise kurulabilecek kadar artmas ve bu kilisenin temsilcisinin yaplan konsile katlmas

59 gibi gelimelerin 20 sene gibi ksa saylabilecek bir zaman ierisinde olmas imknsz denebilecek kadar zor bir ey olsa gerek. Nitekim 1435 ylnda Bazelde yaplan bir konsilde Dubrovnik kkenli kardinal van Stojkoviin heretisizmin Bosnada yaylmasnn 300 seneden fazla zaman ald aklamasnda bulunmas bu grmz destekler mahiyettedir. Nitekim kardinalin aklamay yapt 1435 ylndan yayln sresi olan 300 karttmz zaman Bogomillerin Bosnaya XII. yzyln balarnda geldikleri sonucuna varrz. Anselmo, Bosna ve Dalmayal tccarlarn Bogomilizmi stanbula ne zaman getirdikleri hakknda hibir bilgi vermedii gibi kiliselerini ne zaman kurduklar hakknda da hibir ey sylemez (Jalimam 1996: 118). Bununla birlikte o, Bogomilizmin Bosnaya geli tarihinin Fransaya intikalinden nce olduunu ifade eder (Mandi 1962: 146). Fransaya Bogomilizmin intikal ettii tarihi gz nne aldmz zaman Bosna ve Dalmayal tccarlarn Bogomilizmi stanbuldan Bosnaya XI. yzyl banda getirdiklerini syleyebiliriz. Bogomilizm, talyadan Fransaya gemitir (Raki 2003: 36). Mandi bu teoriyi desteklemektedir. Mandie gre Bogomilizm, talyaya deniz yoluyla deil, karayoluyla, yani Dalmaya zerinden ulamtr (Mandi 1962: 147). Bu husus bizi Bogomilizmin Bosnann da bal olduu Dalmayaya X. yzyln sonunda veya en ge XI. yzyln banda ulat sonucuna gtrmektedir. Karada hkmdar Vladimir (1016) hakknda yazlan XIV. yzyla ait ivot svetog Vladimira adl biyografide onun heretikleri yok edip gerek dini, yani Hristiyanl tesis ettiinden sz edilir (anjek 1975: 66). Vladimir, gnmzdeki Hersek blgesi ile Dalmayann bir ksmn iine alan Karada hkmdaryd. 990 ylnda Bulgar hkmdar olan Samuil, Vladimir'in lkesi olan Karada ve Bosnay igal etmitir. Bundan sonra Bosna ve Karada ayn hkmdarln egemenlii altnda bulunmutur (Mandi 1962: 148). Bu dnemde Bogomiller, Bulgar hkmdarlar Radomir Roman (10141015) ve van Vladislavi (10151018) aileleriyle birlikte Bogomillie ekmeye baarmlar ve onlarn himayesi altnda retilerini yaymlardr (Raki 2003: 47). Mandie gre Bosna Bogomilizm ile Bulgaristan, Karada ve Bosnann Bizansn egemenlii altnda bulunduu 971976 yllar arasnda tanmtr. nk bu

60 dnemde Bulgaristan, Karada ve Bosna, Bizans hkmdarl altnda olduu iin serbest dolam hakk vard. Ayrca Karada ve Bosnann ilikileri de dostaneydi. Bosna ve Karadan Bulgaristan hkimiyeti altnda bulunduu dnem olan 990 ile 1018 yllar arasnda ise ayn durum sz konusu deildi. nk bu dnemde Bizansla olan ilikiler kopuk ve serbest dolam imkn yoktu. (Mandi 1962: 152). Euthymius de Peribleptos, 1030 ile 1040 yllar arasnda yazd Confutatio et Eversio adl eserinde Bogomillerin Bizansn her ehrinde, her blgesinde yayldklarn, hatta retilerini daha kolay yaymak iin imparatorluu blgelere bldklerini yani bir bakma kendi piskoposluklarn oluturduklarn belirtir (Jalimam 1996: 122). Bosna 1040 ylna kadar Bizans mparatorluunun idaresi altnda bulunduuna gre burada da Bogomillerin yaamas ve bir piskoposluun bulunmas muhtemeldir (mamovi 1998a: 30). Euthymius Zigabenus da XII. yzyln banda yazm olduu Panoplia Dogmatika adl eserinde Euthymius de Peribleptosun vermi olduu bilgilere benzer bilgiler ortaya koymu ve Bogomillerin Bizans mparatorluunun her yerine yayldklarn ifade etmitir (Raki 2003: 30; anjek 1975: 67). Ayrca Ana Komnena babas Aleksiye Komnene atfettii 1130 ylnda kaleme alnan Alexiadis adl almada Bizans mparatorluundan bahsederken Bogomillerin, babasnn zamannda her tarafa yayldklarn Byk Bogomil bulutu her yeri kaplad ifadesiyle anlatmtr (anjek 1975: 67). Euthymius Zigabenusun eserini yazm olduu dnemde Bosna, Bizans mparatorluunun hkimiyeti altnda deildi. Ancak onun ortaya koyduu bilgiler sadece kendi dnemini deil daha nceki dnemi de kapsamaktadr. Dier taraftan Latince konuan Avusturya Macaristan krallnda henz XI. yzyln banda Bogomillere rastlandna gre, Slavca konuan Bosnada o dnemde Bogomillerin olmadn dnmek imknsz olsa gerektir (Mandi 1962: 153). 2.2.2. Bogomilizmin Bosnada Yaylmas Papa III. nnocentin Bosnadaki Bogomillerin varlndan Vukann mektubundan nce haberdar olduunu ifade etmitik. Grnen o ki Papa, Bosna Bogomillerinin varln ciddi bir tehlike olarak grmemitir. Papa III. nnocent, Bosna Bogomillerinin varlndan haberdar olup bu durumu ciddi bir tehdit olarak

61 grmemesine ramen Karada hkmdar olan Vukandan, Bogomillerin saysnn artmasndan ve Ban Kulinin de Bogomillie geiinden korkmu olmal ki 1200 ylnda Macar kral Emerike bir mektup gndermitir (Straevi 1999: 29). Papa, mektubunda u ifadelere yer vermektedir:
Sadakatli kardeimiz Split Bapiskoposu (Bernard), Split ve Trogir ehirlerinden birok Patareni (Bogomil) snr d ettiinizden haberdar olduk. Mrvvetli e Bosna Ban Kulin, sadece onlarn ktlne gvenli snak sunmakla yetinmemi, aksine onlarn ktlyle kendini ve lkesini tehlikeye atmak suretiyle, onlar aka himaye altna alarak Katolikler gibi arlam hatta Katoliklerden daha ileri giderek sarahaten Hristiyanlar olarak adlandrmtr. Binaenaleyh, byle bir hastaln, yolun bandayken karsna klmad mddete evreyi kuataca aikrdr. Tanr korusun! Bunlarn ktlnn Macar Krallna sramamasn temenni ediyor, (sizi) ikaz ediyor ve erefli krallnz Tanr katnda tevik ediyoruz. saya ve Hristiyanlara ynelik yaplan bu denli byk hakszln cn almak iin kralln gcne yakan ekilde hazrlanmanz istirham ediyoruz. Ayrca Ban Hkmdarl altndaki btn inanszlar, mallarna mlkne el koymak suretiyle sadece onun lkesinden deil btn Macar Krallndan srgn et. Hatta hakiki yola (yani Hristiyanla)gelmedii srece bahis konusu olan Ban affetme, ona kar devlet kanunlarn uygula ve onu cezalandr (Jalimam 1997: 24).

Bu mektuptan anlald kadaryla Papa III. nnocent, daha nce 1022de Orleans, 1119de stanbul ve 118595 yllar arasnda Srbistanda Stefan Nemanyann uygulad cezalarn Bosna Ban Kuline ve heretiklere yani Bogomillere uygulanmasn istemektedir (Geresdorfer 1975: 137; Albayrak 2004: 109; anjek 1975: 51). Papann heretiklere uygulanmasn istedii cezalar, Stefan Nemanyann veya bir baka hkmdarn icad deildir, onlar bu cezalar sadece uygulamtr. Bu cezalar, Nemanyadan nce Papalk tarafndan icat edilmiti. Nitekim 1157de Roma Konsilinde kiinin heretik olduunun tespit edilmesi durumunda btn vatandalk haklarndan mahrum braklmas ve mallarna el konulmas karara balanm ve bu uygulamay, 1199da Papa III. nnocent onaylamtr. Ayrca III. nnocent, el konulan maln te birinin heretii yakalayana, te birinin ise cezalandran

62 hkmdara verilmesini, kalan te birinin de heretiin yakaland blgenin glenmesi iin harcanmasna karar vermitir (Raki 2003: 61). Ortaada bu deiik yaptrm ve cezalar, sadece heretiklere deil ayn zamanda phe altnda olanlara ve heretikleri koruyanlara da uygulanmtr. phe altnda olanlar hakim (papaz) karsna karlrd. ayet bu kimse bir sene ierisinde durumunu dzeltmez ise aforoz edilme, kiliseye giriin yasaklanmas ve inananlarn onunla arkadalk etmesinin yasaklanmas gibi cezalardan biriyle kar karya kalabiliyordu. Heretikleri korumak da yz kzartc sulardan saylrd. Afaroz edilme, mecliste veya herhangi bir devlet grevinde yer alamama, ahitlik yapamama, veklet veya herhangi bir evrak verememe, bu kimselere uygulanan cezalardand. Papa III. nnocent 1200 ylnda heretikleri koruyanlara malnn drtte birinden az olmayacak ekilde maddi ceza verilmesini de emretmitir (Raki 2003: 62). Papa III. nnocent, Macar Kral Emerike mektup gndererek Bosna Bogomilleri ve hkmdar Kulinin cezalandrlmasn istese de Kulin, kvrak zeks sayesinde kurtulmay baarmtr (Boji 2001: 27). Kulin, kurtulmak iin Emerike Bogomillerin kendilerini gerek Hristiyan olarak kabul ettiklerini, kendilerini bu ekilde tanttklar iin de heretik olarak deil de Hristiyan olarak kabul edilmeleri gerektiini ifade ederek Bogomilleri savunmutur (Raki 2003: 64). Hatta o, sadece Emerike deil, papa III. nnocente kar da kendini ayn ekilde savunmutur. Kulin, Bosna Piskoposluunun bal olduu Split Bapiskoposu olan Bernard ile birlikte birka Bogomili papann yanna gndererek Papadan Bogomillerin sahip olduu inanlarn aratrlmas konusunda bir temsilci gndermesini rica etmitir (anjek 1975: 579. Bunun neticesinde papa, 1202 ylnda Split Bapiskoposu Bernarda bir mektup yazarak, Johannis de Casamarisi heretisizmin Bosnadaki varln aratrmak zere grevlendirdiini belirtmitir (Handi 1940: 7). 1203 yl nisan aynda Johannis de Casamaris ve Dubrovnik diyakozu Marin birlikte Bosnaya gelmitir (anjek 2005: 434). Dubrovnik Bapiskoposu Bernard ise gelmemitir. Muhtemelen Split Bapiskoposu olan Bernard, Bosna Piskoposluu kendi piskoposluuna bal olmad ve baka bir piskoposluun ilerine de karmak istemedii iin Bosnaya gitmemi olabilir. Oysa Papa, onu zel olarak

63 grevlendirdii iin baka piskoposluun ilerine karmak gibi bir durum sz konusu deildi. Daha nce kendisi Ban Kulini Bogomilizm konusunda papaya ikyet ettii iin muhtemelen korkmu ve Bosnaya gelmemitir (Mandi 1962: 164-166). Bununla birlikte Johannis de Casamaris ve Marin 1203 ylnn sonlarnda Ban Kulin ile anlaarak Bosnann kenarnda bugnk Zenika yaknlarnda yer alan bir blge olan Bilino Poljede Bosna Bogomillerinin dini liderleriyle bir toplant yapmlardr. Bu toplantya Johannis de Casamaris, Marin ve Ban Kulinin yan sra Bosna Bogomillerinin bapiskoposu (Djed16) olan Dragi, iki bayardmcs Lubin ve Draeta ve dier dini liderler Pribi, Luben, Rado ve Bladot katlmtr (Solovjev 1948: 202). Bilino Poljede yaplan toplantda Slav kaynaklarda Abjuracija17 diye isimlendirilen bir anlama yaplmtr. Bu yazl anlamada yer alan baz nemli maddeler unlardr; Kendimizi bugne kadar Bosna topraklarnda ayrcalkl olarak Hristiyan adyla adlandran biz priorler18 Papa, Roma Kilisesinin temsilcisi Johannis de Casamaris ve Bosna hkmdar Ban Kulinin huzurunda, Tanr ve onun azizlerinin nnde bundan sonra Roma Kilisesinin emir ve buyruklarna hayatlarmz ve davranlarmzda sadk kalacamza, Kiliseye itaat edeceimize ve kurallar dorultusunda yaayacamza, bundan sonra heretik olarak yaamayacamza sz veriyoruz. ncelikle itham edildiimiz itizali olmaktan vazgeip Roma Kilisesini annemiz ve btn Hristiyan dnyann ba olarak kabul ediyoruz. Kardelerimizin manastrlarnn bulunduu btn yrelerde ibadethaneler bulunduracak ve kardelerimizle gece ve gndz ilahiler sylemek iin aka/gizlenmeden toplanacaz.

16

17 18

Bosna Kilisesinin hiyerarik yaps ierisinde en st konumunda olan kiiye Djed (Dyed) ad verilmekteydi. Yani Bosna Kilisesinin ve Bogomillerin dini lideri Djed unvan tanmaktayd (Jalimam 1996: 146). Abjuracija, Latincede yazl yemin altnda terk etmek ve biat anlamlarna gelmektedir (Klai 1940: 5). Prior, dini lider demektir (Klai 1940: 1182).

64 Btn kiliselerimizde altarlar19 ve halar bulunduracaz. Roma Kilisesinin yapt gibi Yeni Ahitin yan sra Eski Ahiti de okuyacaz. En azndan pazar gnleri ve bayramlarda dini liturji dorultusunda ayinleri ynetecek, gnah karacak ve vaaz edecek papazlar bulunduracaz. badethanelerin yanna lenleri defnedebileceimiz mezarlklar yapacaz. Senede en az yedi defa papazn elinden Komnyon20 alacaz. Kilise ve byklerimiz tarafndan belirlenen gnlerde oru tutacaz. Bizim tarikatmzdan olan bayanlar, phe ve yanl anlalmalara mahal brakmamak iin gerek yatakhane gerekse ibadethanelerde ayr tutulacak ve hibir kardeimiz onlarla ba baa grmeyecek. Bundan sonra karlkl isteiyle boananlar dnda evli eleri tarikatmza kabul etmeyeceiz. Kilise babalar ve azizler tarafnda belirlenen Kutsal gnleri/bayramlar kutlayacaz. Bundan sonra maniheist veya bir baka heretik akma mensup olduunu aka belli eden hi kimseyi aramza kabul etmeyeceiz. Dier insanlardan hayat biimi ve davran olarak farkl olduumuz gibi bundan sonra ayak bileine kadar uzanan desensiz ve renksiz kapal elbiseler giyerek de farkl olacaz.
19

20

Altar, eitli dinlerde zerinde kutsal objeler konan ta, aa ya da metalden yaplm olan masa benzeri nesneler; kurban ya da sunak yeri. Hristiyanlkta Evharistik Masa iin bu terim kullanlr. Katolik ve Ortodoks kiliselerde bulunan altarlarda azizlerin kutsal eyalar saklanr ya da alt ksmlarnda mezarlar bulunur (Gndz 1998: 27). kran anlamna gelen Komnyon, Hristiyan ayinlerin arasnda merkezi bir role sahiptir. Bu sakrament iin kullanlan dier isimler ise Evharist Ayini, Kutsal Komnyon, Mass, rabbin Akam Yemei ve Ekmek arap Ayinidir. sann havarileriyle yedii son akam yemeine nispeten dzenlenen bu ayin, ok erken dnemlerinden itibaren Hristiyanlarca dzenli olarak yaplan bir sakrament olagelmitir. Bu ayin bir Hristiyan iin sa Mesihin eti ve kanyla btnlemek anlamn tar (Gndz 1998: 122123).

65

Kendimizi Hristiyan olarak adlandrp dierlerine kar adaletsizlik yapmamak iin bundan sonra kendimizi Hristiyan olarak deil kardeler olarak adlandracaz.

Magister21 ld zaman priorler, istiare ederek bapiskoposunu seecek ve seilen bu piskopos, papa tarafndan tasdik edecektir.

Roma Kilisesi, bu hususlardan birini kartmak veya baka bir ey ilave etmek isterse saygyla kabul edip uygulayacaz (Jalimam 1997: 25-26).

Anlama, Bosna kilisesi bapiskoposu Dragi, iki bayardmcs Lubin ve Draeta, dier nde gelen liderler Pribi, Luben, Rado ve Bladot, Ban Kulin ve ahit olarak katlan Dubrovnik diyakozu Marin tarafndan imzalanmtr. mzalanan anlama, garanti altna alnmak zere Johannis de Casamaris, Lubin ve Draeta ve Ban Kulinin olu refakatinde Macar Kral Emerike gtrlmtr (mamovi 1998a: 35). Bosna Bogomillerinin dini liderleri, imzaladklar anlamay uygulayacaklarna dair Kral Emerik ve Kalocsa22 bapiskoposu nnde tekrar yemin etmitir (anjek 2005: 434). Kral Emerikin bu yeminde ilgili imzasn ve mhrn tayan belge Kulinin oluna verilmitir. Bu belgede Emerik, Kulinden anlamann hkmlerinin hemen yerine getirilmesi iin gerekli tedbirlerin alnmasn istemitir (Babi 1963: 77). Ayrca ayet Ban Kulin, bilerek heretikleri destekleyecek ve koruyacak olursa kendisine yars Papalk, yars da Kral Emerikin kasasna gitmek zere 1000 gm cezas verilecei karara balanmtr (mamovi 1999: 35). Bosna halknn ve Ban Kulinin papann temsilcisi nnde hi dnmeden taviz vermek suretiyle Bogomilizmden vazgeip Katoliklii kabul ettiklerini aklamalar ve Bilino Poljedeki yaplan anlamay kabul etmeleri, muhtemel kendilerini hal seferlerinden kurtarmak iin yaplan siyasi bir hamledir (Boji 2001: 27). Yani daha sonra ifade edilecei zere Bogomiller, Katoliklii grnte kabul etmilerdir.

21 22

Magister kavram Latincede danman, nder ve retici anlamlarna gelmektedir. Metinde geen magister kavram, dini lider veya bapiskopos anlamna gelmektedir (Klai 1940: 899). Kalocsa bapiskoposluu, orta ada Macar krall dneminde nemli piskoposluklardan birisidir. Gnmzdeki Macaristan snrlar ierisinde olan Kalocsa kk bir yer olup Kecskemeta blgesinde yer almaktadr (mamovi 1998a: 35).

66 Bu anlama yaplrken sadece Bosna heretikleri iin deil ayn zamanda Bosna devleti iin de baz tehlikeler sz konusuydu. Papa III. nnocent, kendi dneminde btn Balkanlarda Roma Kilisesinin hkimiyetini salamay hedefliyordu (Babi 1963: 78). Nitekim 1202de Macar Kral Emerikin destei ile Ortodoks olan Srbistanda Nemanyann kk olu Stevan tahttan indirilmi, onun yerine Roma Katolik yanls ve Bosna Ban Kulini Bogomilizme desteinden dolay papaya ikyet eden Karada prensi Vukan getirilmiti (Fine 2005: 138). XII. yzyln sonlarna doru Bizans mparatorluunun zayflamasyla birlikte Balkanlar ve Akdenizde zaman ierisinde Bosnada da kendini hissettiren nemli siyasi deiiklikler olmutur. Yukarda bahsettiimiz anlama, drdnc ha seferinin yapld dneme denk gelmiti. Nitekim bir sene sonra 1204te hal ordular, stanbulu igal edince papaln bat ve dou kilisesinin kontroln eline geirdii dnlmtr (Babi 1963: 78). Balkan lkelerinde Katolik Kilisesinin etkisinin bylesine hzl bir ekilde bymesi karsnda, kendilerini korumak iin Bosna Bogomilleri ve Ban Kulinin Roma Kilisesinin dikte ettii artlar kabullenmekten baka bir seenei yoktu (Boji 2001: 27). Yaplan anlamann Bosna Bogomilleri asndan olumsuz sonular olduu dnlse de bu anlamayla birlikte Bogomiller, Roma Kilisesi tarafndan resmen katolik olarak kabul edilmitir. Bu durum Bogomillerin o tarihe kadar aamadklar kaplar amalarna ve ulaamadklar kitlelere Katolik ad altnda ulamalarn salamtr (Mandi 1962: 168). Kaynaklar, Bosna Bogomillerinin anlamadan sonra deimediklerini ve saylarnda azalmann grlmediini aksine saylarnn daha da arttn haber vermektedir (Straevi 1999: 30). 2.2.3. Bogomilizmin Bosnada Zirve Noktaya Ulamas Bilino Polje adl mevkide yaplan anlamadan ksa bir zaman sonra Ban Kulin vefat etmi onun yerine akrabas Stjepan (1204- 1232) baa gemitir. Yaplan anlamadan sonra Johannis de Casamaris ise, grevini baaryla tamamladna dair papaya bir mektup gndermitir. Ancak baars konusunda kendisi de phelenmi olmal ki lm olan Slav kkenli piskoposun yerine Latin bir piskoposun atanmas ve Bosnada drt piskoposluun kurulmas noktasnda papadan istekte bulunmutur (Brkovi 2005: 152; anjek 2005: 434).

67 fade ettiimiz zere anlamadan sonra Bogomilizmin yok olaca umuluyordu. Oysa tam tersine Kulinden sonra baa geen Ban Stjepan dneminde Bogomilizm, daha fazla yaylma imkn bulmutur (Straevi 1999: 82). Papa III. Honorius (1216 1227) 1221 ylnda Akoncijeye yazd mektupta duyduumuza gre Bosnadaki heretikler, tpk cadlarn kendi yavrularn besledii gibi, kendi ktlklerini (heretik retiyi) aka yayyorlar ifadelerini kullanm ve Akoncijeden heretikler ve onlarn destekileriyle kahramanca mcadele etmesini ve onlar kral, soylular ve halkn yardmyla yurtlarndan kovmasn istemitir (Mandi 1962: 169). Papann mektubu, Bosna Bogomillerinin kendi inanlarn aka yaymalarnn ancak halkn rabeti, ynetici tabakann gz yummas ve resmi kilisenin pasifliiyle mmkn olabileceini gstermektedir. Papalk bu noktay anlam olmal ki 1221de Bosnaya yeni bir temsilci gndermi ve ondan Bosna Bogomillerini Katolik Kilisesine kazandrmak iin almasn istemitir (Jalimam 1996: 67). Papa, yeni temsilcisinin iini kolaylatrmak iin Macar Kral II. Andrijaya bir mektup gndermi ve ondan temsilcisine yardm etmesini istemitir (Raki 2003: 72). Beinci hal seferinin kumandan olan Kral II. Andrijann Msr Sultanna kar baarszl nedeniyle Prensler ve soylularla ba dertteydi. Buna ramen o, elinden geleni yapacana dair papaya sz vermitir (mamovi 1998a: 38). Btn bu mcadelelere ramen Bogomilizmin Bosnada ortadan kaldrlmas salanamamtr. Dahas Bogomilizm, Bosnada yle glenmitir ki kaynaklara gre Bosna Bogomillerinin piskoposu (djed) olarak kabul edilen kii, ayn zamanda btn Avrupadaki Bogomillerin lideri (tabiri caizse papas) olarak kabul edilmi ve dier piskoposlar danmak zere kendisine gelmilerdir (Mandi 1962: 62). Stjepann lmnden sonra onun yerine Ninoslav (12321253) gemitir. Bogomilizm inancna sahip olan Ninoslav dneminde Bogomilizm, daha fazla yaylma imkn bulmutur. Ancak Papalk tarafndan dzenlenen ve krallar, prensler ve piskoposlar vastasyla organize edilen hal seferlerinden zarar grmemek iin Ban Ninoslav, 1233te Katoliklii kabul etmi ancak bu, pek bir ie yaramamtr (Raki 2003: 75). Kardinal Jakob, papann izni dorultusunda Dominik tarikatna mensup Johannes Teutonicusu Bosna Piskoposluuna atamtr. Yine papaln izniyle Bosnada engizisyon mahkemeleri kurulmutur. Engizisyon mahkemelerinin

68 ateli savunucular olarak Dominikenler, armalarna bir heretii paralayan kpein tasvirini iliyorlar ve kendilerini Tanrnn kpekleri olarak adlandryorlard (mamovi 1998a: 40). unu ifade etmek gerekir ki Dominikenler, tm fanatikliklerine ve yaptrmlara ramen Bosnada baarl olamamlardr. Stratejik konumundan dolay Bosna, XII. yzyln sonlarndan itibaren heretikler iin daha uygun bir yaam alan olmutur (Albayrak 2004: 190). Bununla birlikte XIII. yzyl boyunca Roma Kilisesi ve papaln Bosna Bogomillerine kar tavr deimemitir. Bogomillere verdikleri destekten dolay zaman zaman Bosna hkmdarlar keye sktrmlarsa da yukarda eitli vesilelerle ifade ettiimiz zere onlar, Katolik Hristiyanl benimsemi gzkerek kurtulmay baarmlardr. Onlar grnrde Hristiyanl kabul edip Bogomilleri gizlice desteklemeye devam etmilerdir (Raki 2003: 79). Bosnadaki Bogomillere en gl saldrlar Fransisken tarikat mensuplarndan gelmitir. 1291den itibaren blgede varlklar bilinen ve ilk manastrlarn 1340de kuran Fransisken misyonerler, Osmanllar Bosnay fethedinceye kadar Bogomillerin en youn bulunduklar, zellikle kuzeydou ve orta Bosnadaki ehirlerde ve halknn tmnn heretik olduu ifade edilen (mamovi 1998a: 67) Srebrenica ehri gibi maden ynnden zengin olan blgelerde manastrlar kurarak faaliyetlerde bulunmulardr. Fojnica, Kreevo, Sutjeska, Visoko, Vranduk ve kuzeydouda Srebrenica, Zvornik, Olovo, Bijeljina, Tuzla, Modria, ve Teanj, Bogomillerin youn olarak bulunduklar yerler olup Fransisken misyonerlerin hedefledikleri yerlerdi. Fransisken misyonerler, Katolik Kilisesinin desteiyle blgede uzun sre misyonerlik faaliyetlerinde bulunmu ve Bogomillere ynelik bir tehdit olmay srdrmtr (mamovi 1998a: 68). 2.2.4. Bosnann Osmanl Devleti Tarafndan Fethedilmesi ve Bogomilizmin Tarih Sahnesinden Silinmesi Srbistan Kral Duann 1355te lmesinden sonra soylular taht kavgasna giri bu durumdan dolay Srp Krall hzl bir ekilde paralanmtr. Bosna Ban I. Kotromani (1353-1391) taht kavgalar esnasnda o dnemde Srbistan Krall ierisinde yer alan Hersek ve Karada prensi Lazara destek vermitir. Lazar baa geince verdii destekten dolay gney Dalmaya, Karada ve Hersek ile sonradan

69 Novi Pazar Sanca olarak adlandracak olan blgenin baz kesimlerini Bosna Ban I. Kotromanie vererek onu mkfatlandrmtr. Bu gelimelerden sonra Kotromani, 1377den itibaren sadece Bosnann deil ayn zamanda Srbistan Krallnn da bana gemitir (Malcolm 1999: 53). Hersek blgesinin Bosna topraklarna katlmasyla, Bosnada var olan dini gruplarn says, Bogomiller, Katolikler ve Ortodokslar eklinde tekrar e km oldu. Gnmzde olduu gibi ortaada da arlkl olarak Bosna Hersekin gneyinde ve gneydousunda yaayan Ortodokslar, Katolikler gibi Bogomillere kar kin ve nefret besliyor ve frsat bulduklarnda da Bogomillere bask ve zlm uygulamaktan geri kalmyorlard. Nitekim Hum yani Hersek blgesindeki hkmdarlar, Bogomil inancna sahip olduklar iin zulme maruz kalmadklar halde Bosnann gneydousunda kalan Podrinje blgesinin baz hkmdarlar, XV. yzylda Ortodokslar tarafndan srgne, eitli zulmlere ve zorla Ortodoks inancn benimsemeye maruz braklmtr (mamovi 1998a: 5153). fade ettiimiz zere Bosnadaki Bogomilleri Hristiyanlatrmak iin orta a boyunca gerek Katolikler gerekse Ortodokslarn youn aba sarf etmilerdir. Bunun iin baz konsiller toplanm, lanet ieren bildiri ve metinler yaynlanm, engizisyon mahkemeleri kurulmu ve Bogomilizm taraftarlar ve onlar destekleyenler diri diri atee atlmtr. Ayrca kle olarak satlmak suretiyle Bogomillere yaplan zulm ticarete de dklmt (Jalimam 1999: 18). Bogomilleri Hristiyanlatrmak iin uygulanan bu bask ve eziyetler, doal olarak Bosnadaki Bogomillerin yok olmasna zemin hazrlyordu. Ancak pek ok kimsenin dnd gibi Bosna Bogomillerinin kaderini Hristiyanlar deil Bosna hkmdarlna bal bir ehir olan Smederevoyu 1459da fetheden Osmanl etkilemitir (Jalimam 1996: 93-94). Smederevo ehrinin Osmanllar tarafndan fethedilmesi neticesinde ei Jelaa ile birlikte esir den Bosna Kral Toman hayat balanm ve ei ile birlikte Bosnaya gitmelerine izin verilmitir (Boji 2001: 34). Kral Toma, ehri kaybetmesi nedeniyle kendini Papalk ve Hristiyan dnya nnde temize kartmak iin faturay Bogomillere kesmi ve 1459 ylnda Bogomillere ya Hristiyanl kabul etmeleri ya da lkeyi terk etmeleri eklinde iki seenek sunmutur (Malcolm 1999: 59). Hristiyanl kabul edenler kriptobogomil olarak

70 adlandrlm ve basklardan kurtulmulardr. Hristiyanl kabul etmeyen heretikler yani Bogomiller ise srgn edilmitir (Raki 2003: 115). Kaynaklara gre 2000 kadar Bogomil, Hristiyanl seerken 40.000den fazla Bogomil ise, Bogomilizmi benimseyen ve ayn zamanda Bosna Kral Toma ile kavgal olan Hersek voyvodas Stjepan Vukosi Kosaann yanna snmtr (Boji 2001: 32; Raki 2003: 115). Bosna Bogomilleri daha nce Macarlar ve Srplar gibi eitli devletler tarafndan bask ve zulmlere maruz braklmlard. Ancak Bosna tarihi ierisinde ilk defa Bogomiller, yabanclardan deil de kendi krallar tarafndan bylesine bir bask grnce doal olarak kendilerine zgrlk ve emniyet garanti eden Osmanllardan yana tavr taknmlardr (Hadijahi 1975: 1310). Osmanl Devleti, Bosna Bogomillerine ok yabanc deildi. nk 1386dan itibaren Osmanllar Bosna topraklarn yava yava fethetmeye balamt. Nihayet 1463te Fatih Sultan Mehmet, Bosnay btnyle Osmanl topraklara katmtr. Bosnann krsal kesiminde yaayan Bogomiller, Osmanl egemenliine girmelerini byk bir sevinle karlamtr (Albayrak 2004: 202). Fatih, Bosnann kalesi olan Jajceyi fethedince kaynaklara gre yaklak 36.000 Bogomil ailesi, Jajceye Fatihin ayana gelerek sayg gsterisinde bulunmu ve topluca slam kabul etmitir (Handi 1940: 20). Bu durum karsnda Fatihin Bu (Bosna) kt bir millet deildir slam setiiniz iin ne dilerseniz dileyin benden! dedii ve daha sonra yksek mevkiler iin yetitirilmek zere bu lkeden erkeklerin devirilmesini emrettii ifade edilir (Handi 1940: 21). Bunun neticesinde kaynaklara gre yaklak 30.000 Bonak, Osmanl askeri olmak iin gnll olarak bavuruda bulunmutur (Boji 2001: 38). Fatih Sultan Mehmetin Bosnay fethetmesiyle gerek slam tarihinde gerekse Balkan tarihinde birok ilk gereklemitir. Birincisi; slam tarihi ierisinde ilk defa 36.000 bin kii kendi isteiyle toplu olarak slam kabul etmitir (Handi 1940: 21). kincisi; Bosna fethedilene kadar acemi olanlar ocana sadece Hristiyan ocuklar alnyordu. Bosna fethedilince slam kabul eden Bogomil ailelerin ocuklar da yksek mevkiler iin yetitirilmek zere toplanmaya balanmtr (Baagi 1900: 19). ncs; Fatih Bosnay fethedince korkup kamaya balayan Hristiyan halk

71 iin Ahitname olarak bilinen bir ferman yaynlamtr. Bu insan haklar asndan nemli bir beyannamedir. Sz konusu ahitnamenin metni u ekildedir:
Ben Fatih Sultan Han, btn dnyaya ilan ediyorum ki; kendilerine bu padiah ferman verilen Bosnal Fransiskenler himayem altndadr. Hi kimse ne bu ad geen insanlar ne de onlarn kiliselerini rahatsz etmesin ve zarar vermesin. mparatorluumda huzur iinde yaasnlar. Bu gmen durumuna den insanlar zgr ve gvenlik iinde yaasnlar. mparatorluumdaki memleketlerine dnp korkusuzca kendi manastrlarna yerlesinler. Ne padiahlk erafndan, ne vezirlerden veya memurlardan ne hizmetkrlarmdan hi kimse bu insanlarn onurunu krmayacak ve onlara zarar vermeyecektir. Hi kimse bu insanlarn hayatlarna, mallarna ve kiliselerine saldrmasn, hor grmesin veya tehlikeye atmasn. Hatta bu insanlar baka lkelerden devletime birisini getirirse onlar da ayn haklara sahiptir. Bu padiah fermann ilan ederek burada yerlerin, gklerin yaratcs ve efendisi Allah, Allahn elisi aziz peygamberimiz Muhammed ve 124 bin peygamber ile kuandm kl adna yemin ediyorum ki emrime uyarak bana sadk kaldklar srece tebaamdan hi kimse bu fermanda yazlanlarn aksini yapmayacaktr.23

Grld zere Bosna fethedildikten sonra Bogomillerin ou slam dinini semi ve rahata kavumutur. slam semeyenler de Osmanllarn gelmesiyle yzyllar sonra rahat bir nefes alm, huzur ierisinde yaamaya devam etmi ve hibir zorlama veya bask olmadan daha sonra kendiliklerinden slam semitir. Kaynaklar daha sonra blgedeki Hristiyan tebaadan ve hatta papazlardan bile slama geenlerin olduunu haber vermektedir (Handi 1940: 30-31). Bosna, Osmanllar tarafndan fethedildikten sonra buradaki Bogomiller, XIX. yzyla kadar Osmanl egemenlii altnda varlklarn srdrmtr. Son Bogomil ailesinin XIX. yzyln ikinci yarsna kadar varln srdrd kaynaklarda ifade edilmektedir (Hamzaolu 2000: 452). Sonu Heretik bir mezhep olarak Hristiyanlktan ayrlan ve Papaz Bogomil adl bir ahs tarafndan Bulgaristanda balatlan bu hareketin mensuplar, iktidarlar ve dier
23

http://www.turkiyebulteni.net/15/text/t32.htm

72 lkelerden kaynaklanan bask ve zulmlere kar bazen takiyye ierisinde olsalarda genellikle dik bir duru benimsedikleri iin geni halk kitleleri tarafndan benimsenmi ve batya doru hzl bir yaylm gstermitir. Bogomilizmin ilk ortaya kt yer olmamasna ramen Bosnada bu inan daha fazla rabet grm ve Bosna, lke olarak bu inancn Avrupa ktasnda nderliini yapan merkez haline gelmitir. Bu blmde Slav ve Latin kaynaklara inmek suretiyle varlklar bir vaka olan ve Avrupa ktasnda yzyllarca faaliyet gsteren Bogomilizmin Hrvat ve Srplarn iddia ettikleri gibi silik bir Katolik veya Ortodoks kilisesi olmadn, sylenilenin aksine kendilerine has anlay, ismi ve hiyerarisi olan bir inan ve kilise olarak ortada bulunduklar sonucuna ulatk. Corafi konumu itibariyle dou ve bat medeniyetlerinin kesitii bir noktada yer almasndan dolay Bosna, ou zaman bu topraklara sahip olmak isteyen lkelerin savalarna sahne olmutur. XIII. yzyln balarndan itibaren Bizans mparatoruluunun zayflamasndan dolay Balkanlarda ve Akdenizde doan siyasi istikrarszlk, Bosnada da zaman ierisinde hissedildi. Nitekim Bosna anlamasnn yapld dnemde, hal ordular stanbulu igal etmek iin Balkanlar zerinden harekete gemitir. Bosna hkmdar ve Bogomiller, Balkanlar zerinden geen hal ordularnn bir hedefi olmamak etmilerdir. Detaylar hakknda yukarda bilgi verdiimiz Bilino Poljede yaplan anlama, Bosna Bogomilleri Birincisi, bu anlamadan sonra Bogomilizm, Bosna topraklarnda daha fazla yaylma imkan bulmu ve yaylmakla da kalmayp kurumsal bir kilise haline almtr. kincisi, bu anlama, iddia edilenin aksine Bosna Bogomillerinin varl konusunda en gl delillerden biridir. Yzyllarca bask altnda yaayan Bogomiller, bu basklarn en youn olduu dnemde Osmanllarla karlamalaryla bazlarna gre beklenmedik bir ekilde ama belki de artlar kendi ierisinde deerlendirildiinde tam da zamannda slam dinini semi ve tarih sahnesinden silininceye dek Osmanl mparatorluunun egemenlii altnda varlklarn srdrmlerdir. Nihayet XIX. yzyln ikinci yarsnda ise tarih sahnesinden tamamen silinmilerdir. iin grnrde de olsa katoliklii kabul

73 BLM III. KURUMSAL BOSNA KLSES VE KLSENN NAN YAPISI

Giri Bosna Bogomil Kilisesinin kurumsallama sreci ile ilgili olarak ayrntl ve kesin verilere ulamak mmkn olmad gibi bu konuda dorudan bilgi veren kaynaklara ulamak da zordur. Elbette bu Bosna Bogomil Kilisesinin kurumsallamasnn gereklemedii anlamna gelmez. Kurumsallama konusunda dorudan olmasa da dolayl yollardan baz bilgilere rastlyoruz. imdi Bosna Bogomil Kilisesinin kurumsallamas ve mahiyeti konusu zerinde durmak istiyoruz. 3.1. Bosna Bogomil Kilisesinin Kurumsallamas Bosna Bogomillerinin Kilise Kurumuna sahip olduundan ilk olarak 1167 ylnda Fransann Toulouse ehri yaknlarndaki Saint Felix de Caraman blgesinde toplanan bir konsil sayesinde haberdar oluyoruz. Bosnann da iinde yer ald Dalmaya dalist Kilisesinin konsile katld gz nne alndnda dolayl olarak da olsa Bosna Bogomillerinin bir kilise kurumuna sahip olduu bilgisine ularz (anjek 1975: 52). Dalmaya Kilisesi, Bogomilizm ortaya ktktan sonra kurulan ilk yedi kilise arasndadr (Mandi 1962: 150). Bu yedi kilisenin tam olarak nerelerde kurulduu bilinmemektedir. Ayrca bu kiliselerin yaps ve mahiyeti konusunda da tespitlerde bulunmak da olanakszdr. Ama en azndan Bosnay iinde bulunduran Dalmaya blgesinde kiliselerin var olduu bilgisine ulamak dolayl olarak da olsa bizi Bosnada muhtemelen kurumsal bir kilisenin bulunduu sonucuna ulatrr Gerek devlet gerekse kilise olarak hibir devlete veya kiliseye bal olmadan Bosna Bogomil Kilisesinin bir kurum olarak var olduu konusunda dorudan bilgi edindiimiz ilk kaynak, Bosna Ban Kulin ve baz Bogomil temsilcilerinin Bogomilizmi terketiklerine dair papann temsilcileri Johannis de Casamaris ve Marin ile birlikte 1203 ylnda Bilino Poljede imzaladklar ierii hakknda daha nce bilgi verdiimiz anlamadr (Hadijahi 2004: 230). Dorudan bilgi veren bu kaynak yerel lehe ile deil de Latince olarak kayt altna alnmtr.

74 Btn Bogomiller ve Bogomil Kiliseleri adna bu toplantya katlan ve varlan anlamaya imza atan Bogomillerin dini liderleri anlamada u ekilde baz ifadeler kullanmlardr; bizim karde birliine ait, bizim topluluumuz ierisinde ve yerlerimizde, kardelerimizin manastrlarnn bulunduu btn blgelerimizde, Btn kiliselerimizde altarlar ve halar bulunduracaz (Jalimam 1997: 25). Mandie gre bu ifadeler, anlamann yapld tarihte Bosnada birden ok yerde Bogomillerce ev (Hia) olarak adlandran kiliselerin bulunduunu gstermektedir. Bu anlama, Bogomillerin Bosnadaki kiliselerinin says ilgili olarak dorudan bilgi vermemektedir. Ancak Batal ncilinin Bilino Poljedeki anlamayla ilgili ortaya koyduu verilerden 1203 ylnda Bosna Bogomillerinin dini liderinin (Djed) Dragi olduunu reniyoruz (Mandi 1962: 363). Dragiten sonra Lubin, Lubinden sonra ise, Draeta dini lider olmutur. Yani Dragi Bosna Kilisesinin lideri iken Lubin, Lubin lider iken de Draeta vekil konumundayd. Zikrettiimiz toplantya katlan dier drt dini lider Pribi, Luben, Rado ve Bladot ise Bogomillerin deiik blgelerde bulunan ev (Hia)lerinin banda bulunuyorlard ve bu evleri/kiliseleri temsilen toplantya katlmlard. Mandie gre bu bilgiler bir arada deerlendirildiinde 1203 ylnda Bosnada be tane Bogomil evi veya kilisesinin bulunduu ortaya kar (Mandi 1962: 364). Muhammed Hadijahi, bir adm daha ileri giderek Mandiin tespitinden hareketle o tarihten nce Bosna Bogomillerine ait kilise saysnn da beten az olmadn ifade etmitir (Hadijahi 2004: 230). Bosna Bogomillerinin kilise saysna ynelik Mandiin tespiti, bir kesinlik arz etmez, sadece dolayl yollarla ulalan bir sonutur. Yukarda bahsettiimiz kaynaktan hareketle bu tespitte bulunan Mandiin bu tahminin dnda bu kiliselerin Bosna ierisinde nerede bulunduklar ve mahiyetleri konusunda hi bir bilgi vermemesi ise dikkat ekici olsa gerektir. Zikredilen bilgilerden hareket edildiinde Bosna Hersekte 1203te kurumsallam bir Bogomil Kilisesinin var olduu grlecektir. Bu sonucu dolayl olarak baka bilgiler de dorulamaktadr. rnein papann zel temsilcisi Kardinal Konradn 1223 ylnda Fransa piskoposlarna gnderdii mektupta Bulgaristan, Hrvatistan,

75 Dalmaya ve Macaristan snrlar arasnda yaayan heretiklerin dini liderlerini, kendilerinin yani Bogomillerin papas olarak kabul ettiklerinden sz eder (anjek 2005: 429). Bu mektupta dorudan Bosna zikredilmez. Ancak bu tarihlerde bahsedilen lkeler arasnda Bosnadan baka bir lkenin bulunmad bir gerektir. Ayrca bu lkenin Bosna olduu noktasnda uzmanlarn fikir birlii de bulunmaktadr (Jalimam 1998: 21; Mandi 1962: 149). Henz 1223 ylnda Bosna Bogomillerinin dini liderinin otoritesinin btn Bogomiller tarafndan papann otoritesi gibi kabul edilmesi, Bosnadaki Bogomil Kilisesinin kurumsallama srecinin 1203ten nce gerekletiinin bir gstergesi olsa gerektir. Bosna Hersekteki Bogomil Kilisesi, kurumsal anlamda ilk defa hem de Latin deil Bosnann yerel kaynaklarnda Bosna Kilisesi (Crkva Bosansaka) ad altnda Ban II. Stjepan Kotromani (13221353) dneminde zikredilmitir. Bu dnemde kilisenin mahiyeti hakknda da birtakm bilgilere ulaabiliyoruz. Ban II. Stjepan ve kardei Vladislavn Bosna hkmdarlarnn saraynn bulunduu Motrede muhtemelen 1325 ylnda dini lider Radoslav ve btn kilise ve soylular nnde sz verdikleri ve Radoslavn evi/kilisesinde bir ahitnamenin imzalandndan sz edilir. Bu ahitnamede Bosna Bogomil Kilisesinin merkezinin hkmdarn saraynn bulunduu Motrede olduu, iinde bir dini liderinin bulunduu aka ifade edilir. Burada unu da ifade etmek de yarar vardr ki 1404 ylnda kesin olarak bilinmeyen nedenlerden dolay Bosna Kilisesinin bapiskoposluu Motreden Janjiiye tanmtr (Mandi 1962: 365366). Bosna Kilisesinin kurumsallamas baarl bir ekilde gerekleip de kilise, Bosna snrlar ierisinde ortaya kan sorunlara baarl ekilde zmler getirince kilisenin itibar daha da artmtr. Bu durum karsnda kilise, sadece Bosna snrlar ierisinde kalmayp Bosna snrlar dna da almtr. Dubrovaka Republika adyla XIII. yzyldan itibaren bilinen ve XIX. yzyln bana kadar ou zaman bamsz veya yar bamsz bir devlet olarak kalan Dubrovnik, Bosna ile daima ticari ilikiler ierisinde olmutur.1 Bogomil kilisesinin
1

Dubrovnik, gnmzdeki Hrvatistan snrlar ierisinde deniz kenarnda bir ehirdir. Osmanl dneminde bile bamszln korumutur.

76 Bosna hkmdarlar ve soylular zerindeki etkisinin farknda olan Dubrovnikliler, zaman zaman Macar krallarna ve papala Bosna Bogomilleri hakknda ar szler ve aalayc ifadeler ieren mektuplar gndermiler ve daima kendi karlar dorultusunda hareket etmilerdir (Babi 1963: 139). Kaynaklar Bosna Kilisesi ve onun dini lider veya temsilcilerinin Bosna ile Dubrovnik devletleri arasndaki gerekleen ticari ve diplomatik ilikilerde zaman zaman aktif grevler stlendiini haber vermektedirler (Jalimam 2005: 189). rnein gm ihracatndan dolay 1428de Bosna ile Dubrovnik devletleri arasnda bir kriz patlak vermiti. Aradaki grmelerde bir neticeye varlamaynca Dubrovnikliler, Bosna hkmdarnn saraynda bulunan kendi temsilcilerine bir mektup gndererek krizin almas noktasnda Bogomil Kilisesinin dini liderinin arabuluculuuna bavurulmas istenmitir (Babi 1963: 139). Zaman zaman Bosna hkmdarlar bile Bogomil Kilisesinin dini liderinden veya onun temsilcilerinden arabuluculuk yapmalar iin istekte bulunmutur. O dnem hakknda bilgi veren kaynaklar incelendiinde Bosna Kilisesinin dini liderinin garantr olduu ya da arabuluculuk yapmasnn istendii oka olaya daha rastlanabilir. Ancak XIII. yzyldan itibaren Fransisken tarikatna mensup misyonerlerin Bosnaya gelmesiyle birlikte2 ve papaln Bosna zerindeki basksnn artrmas sonucunda bu tr taleplerden vazgeilmeye balanm ve Bosna Bogomil Kilisesi tarafndan yrtlen garantrlk, arabuluculuk vb grevler artk Fransiskenler tarafndan yerine getirilir hale gelmitir (mamovi 1998a: 57-58). rnein Bosna Kral Stjepan Toma, iki Fransiskenin arabuluculuk ve benzeri grevleri ifa etmek zere grevlendirilmesi iin 1147 ylnda papaya bir mektup yazarak izin istemi ve bu isteine de olumlu cevap almtr (Babi 1963: 142). Btn bu gelimelere ramen dnemin Bosna hkmdarnn Bogomilleri srgn etmeye balad XV. yzylda bile Dubrovniklilerin Bogomil Kilisesi dini liderlerinden baz olaylara mdahalede bulunmalar ve arabuluculuk yapmalarn istedikleri kaynaklarda ifade edilmektedir (Babi 1963: 146).

Fransiskenler Bosna topraklarna XIII. yzyln sonuna doru gelmi ancak 1340ten itibaren ciddi olarak yaylmaya balamlardr (mamovi 1998a: 53).

77 Kaynaklar, Bogomil Kilisesinin kurumsallamasnn olduka erken bir dnemde baladn ve kurumsallatktan sonra Bosna Hersekte Motre, Janjii, Seonice, Bijela, Uskoplje, Konic, Bradina, Glasinac, Podbora, Gorade ve Ljubskovo gibi cyerlerde Bogomillere ait kiliselerin kesin olarak var olduunu teyit etmektedir. Ayrca yaplan kazlarda ulalan malzeme ve mezar talarndan hareketle Puhovac, Stupari, Gornje Turbe, Skender Vakuf, Humsko, Babun, Podjelinak, Ledinac ve Draevicada bile Bogomillere ait kiliselerin bulunma olaslnn da yksek olduu ifade edilir (Mandi 1962: 365). 3.2. Bosna Bogomil Kilisesinin Mahiyeti ve Hiyerarik Yaps Bosna Kilisesi, dini boyutunun yan sra ifade ettiimiz zere kimi zaman hkimlik, garantrlk ve yurt ii ve yurt dnda diplomatik arabuluculuk gibi grevler stlenmitir. Bununla birlikte Bosna Kilisesi, Ortodoks veya Katolik Kilisesinin krallara veya hkmdarlara yapt gibi ta giydirme ve onu kutsallatrma gibi bir grev hibir zaman icra etmemi ve byle bir greve de talip olmamtr. Gerek Katolik gerekse Ortodoks Kilisesine gre hkmdarlara krallk tac verme yetkisi kilisenin elindedir. Bu husus, ayn zamanda hkmdar kiliseye balamaktadr. Bylece kilise, hkmdarn kilisenin karlar dorultusunda hareket edeceini taahht altna alm olmaktayd (Babi 1963: 134). Oysa Bosna Kilisesi, bu tarz veya buna benzer bir greve talip olmamtr. Ayrca hkimlik, garantrlk ve diplomatik arabuluculuk gibi grevler stlenmesi iin de hkmdarlar veya soylular tarafndan talepte bulunulmu, kendileri bu tr grevler yapma isteiyle hkmdar ve soylulara bavurmamlardr. Bogomil inancna gre Tanrnn ocuklar olan insanlarn tm eittir. Bununla birlikte yine de cemaat ierisinde karmak olmayan bir hiyerarik yap sz konusudur. Bosna Bogomil cemaati, genel olarak mkemmeller/sekinler ve inananlar olmak zere iki snfa ayrlmaktadr. Bogomilizmin temel hiyerarik yaps, Maniheizmin hiyerarik yapsyla benzerlik arz etmektedir (Sarkolu 2002: 162). Bu hiyerarik yapnn banda yer alan mkemmeller, Latin kaynaklarda perfecti, dier baz kaynaklarda ise Kamil Bogomiller olarak zikredilir (Oki 1989: 238).

78 Bosna Bogomil Kilisesinin hiyerarik yapsn u ekilde tasvir etmek mmkndr:

Djed

Strojnici

Gost

Starac

Mkemmeller snfnn ve Bosna Kilisesinin banda Djed bulunuyordu. Deiik dnemlere ait kaynaklarda Djed, Did, Piskopos, Did Bosanskih Patarena, Bogomil Papas gibi adlar altnda zikredilmektedir (Jalimam 1996: 196). Kendi kiliselerini Tanrnn kilisesi veya sa Mesihin kilisesi olarak kabul eden Bosna Bogomilleri, kiliselerinin dini lideri olan Djedin havari Petrusun varisi olduuna inanyorlard. Djed, dini hayat idare etmesinin yannda banda bulunduu kiliseyi, kilisenin mensuplarn hkmdarn ve d dnyann nnde temsil etmekteydi (Babi 1963: 108). Hiyeraride Djedden sonra gelen ve Strojnici olarak adlandran snf hakknda detayl bir bilgi bulmak mmkn deildir. Bunda kaynak yetersizlii ve buna bal olarak Strojnici kavramnn eitli varsaymlardan hareketle farkl ekillerde yorumlamasnn etkisi sz konusudur (Jalimam 1996: 210). Farkl tarihlere ait kaynaklarda bazen 12 Strojnici bazen ise 12 poglaviti Krstjani tabirlerine rastlanmaktadr (Mandi 1962: 252). Bu husustan hareketle iki ihtimal mevcuttur. Birinci ihtimale gre Strojnici, Bosna Kilisesinin hiyerarik yaps ierisinde mkemmellerden daha ste yer alan kilise meclisinin ve ayn zamanda Djedin danma kurulunun addr. kinci ihtimale gre ise, Bosna Bogomillerinin mkemmelleri arasndan seilen Djedin 12 havarisini ifade etmektedir. Bosna Kilisesinin hiyerarik yaps ierisinde Strojniciden daha aa konumda Gost ve ona bal Starac yer almaktadr. Yani Starac, hiyerarik yap ierisinde en aa konumunda olan bir grevdir. Gerek Gost gerekse Starac, Hia diye isimlendirilen kilisenin banda bulunmaktayd. Ayrca bu kiliselerin yannda

79 misafirhaneler bulunmaktayd. Gost ve Starac, dini grevlerinin yan sra misafirhanenin ilerini de takip etmekteydi (Jalimam 1996: 196). Mkemmeller olarak adlandrlan snfta yer alanlar, kendilerini zellikle Yeni Ahit konusunda yetitirmi eitimli kimselerdi. Kendilerini iyi eiten ve grevlerine adayan bu insanlar, diyar diyar gezerek inanlarn insanlara anlatan, yayan ve taraftar toplayan kimselerdi. Bu sekin insanlar, yaamlarnda ahlaki deerlere ok nem verir, mala mlke nem vermez, et yemeyip iki imez ve evlenmezlerdi. Mtevaz bir hayat tarz benimseyen bu insanlar, allagelmi keilik anlayndan da uzak bir yaantya sahipti (Jalimam 1999: 211). Gerek Hristiyanlar olarak adlandrlan mkemmeller, Bogomil inancnn bel kemiini oluturmaktayd. Vaazlar vastasyla Bogomil inancn yayan bu insanlard. Bu ekirdein etrafnda sayca ok daha fazla olan ikinci grup yer almaktayd. Bu grup, kyller, kasaballar ve azda olsa yneticilerden olumaktayd. Vaaz verenler, sayca ok azd ve meakkatli bir eitim ve yaam srecinden sonra bu payeye ulaabiliyorlard. Mkemmellie gei iin consolamentum ad verilen sade ve basit bir tren dzenlenirdi. Yuhanna ncili, adayn bann zerine konur ve aday bundan sonra Bogomil inancn ve yaam tarzn benimseyeceine ve kendisine verilen btn grevleri yerine getireceine sz verirdi. leri derecede teolojik tartmalar yapabilecek ekilde yetien mkemmeller, zenginlikten ve evlenmekten uzak durmak zorundaydlar (Albayrak 2004: 166). Bu insanlar baka hibir ile uramadan kyleri gezerek insanlara inanlarn anlatrlar ve onlarn verdiklerinden yiyip ierek hayatta kalrlard (Jalimam 1996: 212). Bogomilizmde mkemmeller gurubunun yannda inananlar ve dinleyiciler diye isimlendirilen iki grup daha mevcuttur. Bunlardan ilki, Bogomil kardeliine kendini teslim etmi, ayinlere devam eden ve Bogomilliin gnlk yaam tarznda yer alan sabrl olmak, belli gnlerde oru tutmak, ibadeti ska yapmak, az yemek gibi mtevaz bir yaant benimseyen kimselerdi. Ancak mkemmellerde olduu gibi riyazet arlkl bir hayatlar yoktu. Evlenip oluk ocuk sahibi olabiliyorlard. kinci ksmda bulunanlar yani dinleyiciler ise yukarda zikrettiimiz tarzda bir yaam

80 eklini uygulamak durumunda olmayan sadece vaazlar dinleyen insanlard. Bununla birlikte inananlar ile dinleyiciler arasndaki bu ayrm keskin bir ayrm deildi. Dinleyici snfnda yer alp inananlar snfna gemek isteyenler rahatlkla geebiliyordu (Albayrak 2004: 164). Bu hiyerarik yap ierisinde yer almamakla birlikte zikredilmesi gereken bir grup daha mevcuttur. Bogomil olmamakla birlikte Bogomillere sempati duyan ve onlar destekleyen insanlar da mevcuttu. Bu insanlar, kaynaklarda anlatldna gre yaplan vaazlar dinlerler ve Bogomillere sayg duyarlard. Bogomiller ise bunlar kendilerinden saymazlard (Babi 1963: 124). 3.3. Bosna Bogomil Kilisesinin nan Yaps Daha nce ifade ettiimiz eitli nedenlerden dolay Bogomillerin kendileri tarafndan kaleme alnan yani ilk elden kaynaklarn gnmze kadar ulamam olmas ve Bogomillerin inan ve ibadetleri konusunda bilgi veren ikincil kaynaklarn da yok denecek kadar az olmas nedeniyle konuyla ilgili ok net bilgiye sahip deiliz. Tabi bu, Bogomillerin inan ve pratikleri hususlarnda hibir bilgiye sahip olmadmz anlamna gelmez. Dorudan birincil kaynaklardan olmasa da Bogomillerin muhalifleri tarafndan yazlan eitli kaynaklara bavurmak suretiyle Bogomillerin inan ve ibadetleri konusunda baz bilgilere ulaabiliyoruz. Bu kaynaklar, XII ile XVI. yzyllar arasnda Bogomiller iin dzenlenen engizisyon mahkemelerinde tutulan tutanaklar, eitli konsil kararlar, Bogomiller aleyhinde hazrlanan lanetleme metinleri ve Bogomilizm inancn rtmeye ynelik yazlan baz risalelerden ibarettir. Bogomillerin inan ve ibadetleri konusunda bize bilgi veren ve ayn zamanda dier belgeleri de ierik olarak kapsayan en temel dokman, 1461 ylnda Romada Bogomiller iin kurulan bir engizisyon mahkemesinde onlarn elli sapkln maddeler halinde sralayan bir belgedir (Oki 1971: 211; Handi 1940: 8). 14431461 tarihleri arasnda Bosna Kral olan Stjepan Toma, kendi dneminde Bogomilizmin yaylmasn engellemeye alm ve bunun dorultusunda 1461de egemenlii altnda bulunan Bogomillerden nde gelen n (Djuro Kuini, Stojan Tvrtkovi ve Radmilo Voini) zincirleterek Romaya gndermitir. Burada sahip

81 olduklar heretik inantan vazgeirilmek iin engizisyon mahkemesi nnde sorgulanan bu Bogomil, Bogomilizmden vazgetiklerini aklayarak kurtulmutur (Jalimam 1999: 139). Bu esnada kardinal olarak grev yapan Torguemada, Bogomillerin inanlarn elli sapklk diye ortaya koyan bir belge tanzim etmitir. Sapklk olarak nitelendirilen bu inan esaslarn, bazlarn ayn balk altnda ele almak suretiyle u ekilde sralayabiliriz; Bogomilizmde dalist bir Tanr inanc mevcuttur; yilik Tanrs, ktlk

Tanrs (Kovaevi 1971: 9). Hristiyanln iinden kan ve ana gvdesinden ayrlan bir mezhep olmasna ramen Bogomilizm, bu temel noktada Hristiyanlktan farkllk arz etmektedir. Bilindii zere Hristiyanlkta Tanrnn deiik tezahrleri olarak izah edilen Baba, Oul ve Kutsal Ruh eklinde lemeci bir Tanr inanc (Teslis) mevcuttur (Tmer 2002: 283). Bogomillerin dalist Tanr anlayna sahip olmalar onlarn Hristiyanlktan ayrlan heretik bir akm olduunu aka gstermektedir. Ancak dalizm Bogomiller ile ortaya km bir anlay deildir. Pavlosularda da ayn dalist anlay hkimdi (Pilar 1927a: 7). Ayrca dalist tanr tasavvuruna Maniheizmde de rastlyoz (Sarkolu 2002: 155-158). Yani Bogomilizm, Pavlosuluktan ve Maniheizmden etkilenen senkretik bir inantr. Bogomilizme gre iyilii temsil Tanr, ktl temsil eden ise eytan yani Satanaeldir (Albayrak 2004: 137). Bogomiller, dnyada var olan her eyi meleklikten dm bir varlk olan eytann yarattn kabul eder (Babi 1963: 101; Pilar 1927a: 7). Tanr ise, maddeden mteekkil olmasa da insan suretindedir. Hristiyanlkta olduu gibi Tanr, leme ile tarif edilemez. Bogomilizme gre Tanrnn byk olu olan Satanael, babas karsnda deerini kaybedince yeryzn yaratarak oraya inmi daha sonra da yaratklar ve insan yaratmtr. Dolaysyla insann maddi vcudu eytann iidir ve ktdr. Ancak madden yaratlan insana ruh vermeye sra gelince Satanael, bunu baaramamtr. Ruh, insana Tanr tarafndan flenmitir. nsana ruh Tanr tarafndan flendii iin iyidir (Pilar 1927a: 7-8). Bogomillerin sonsuz iki Tanrya deil de tek bir Tanrya inanmalarnda Ortodoks manastr yaantsnn etkisinin olduu belirtilir (Albayrak 2004: 176).

82

Bogomilizmde birincisi ruhani ve bedensiz, ikincisi maddi veya grnen

olmak zere iki prensip vardr (Jalimam 1999: 238). Bogomiller, birincisini Ik Tanrs ikincisini ise Karanlk Tanrs olarak adlandrrlar. Bu anlay, evrende iyi ile kt arasnda mcadele zerine kurulu olan dalist anlayn tipik bir eklidir. nsann ikili yaps da iyi ile ktnn mcadelesini gsteren bir olgudur (Raki 2003: 134). Bu dalizm, iki asli prensip ve bu prensiplerin birbiriyle olan ilikilerine dayaldr. Bu iki asli prensip, k ve karanlk ya da iyilik ve ktlktr. Nitelik olarak birbirinden tamamen farkl karakterlere sahip olan bu prensiplerin her ikisi de ezeli ve ebedidir (Sarkolu 2002: 155). Bogomil inancna gre Lucifer, ge ykselerek Tanr ile mcadele etmi ve

bunun sonucunda birok melei kandrmtr. Balangta sadece iyi olan Tanr vard. Tanr drt element olan su, hava, toprak ve atei yaratt. Ayn zamanda Satanael de dhil olmak zere farkl gklerde de melekler yaratt. Bir gn Satanael, Tanrnn tahtna gz koyar ve bunu gerekletirmek iin de melekleri kandrp safna ekmeye alr. Bu amacn ksmen gerekletirse de oyunu Tanr tarafndan bozulur. Bylece Satanael, iyilik vasfndan syrlp kt bir ruh olarak yeryzne srlmtr (Albayrak 2004: 142-143). Bogomillere gre baz melekler doalar itibariyle ktdr. Bundan dolay da

gnah ilemeye mahkmdurlar (Babi 1963: 101). Bogomillere gre ruhlar, bedenler ierisinde hapsedilmi demonlardr.

Bosna Bogomillerine ait olan ve Srekovi ncili olarak adlandran ncilin Luka blmnde (10:30-35) ruhlarn bedenler ierisinde hapsedilmi demonlar olduu aka belirtilmektedir (Solovjev 1948b: 21). Bogomil inancna gre bedenlere hapsedilen kt melekler, ge ancak

vaftizle, tvbe ve temizlenmeyle geri dnebilirler (Kovaevi 1971: 9). Bogomillere gre ahiret dncesi, kendilerine itaat etsinler diye insanlar

korkutmak iin Katolik ve Ortodokslarn uydurduklar bir yalandr. Btn insanlarn ruhlar kurtulua ereceinden ahiret inancna gerek yoktur. Zaten bu inan, onlara

83 kar eilimi artrd iin Katolik ve Ortodokslar sonsuz cehennem fikrini yumuatmak zorunda kalmlardr (Albayrak 2004: 174). Bogomillere gre Hristiyanlktan nceki din olan Musevilik, Satanael

tarafndan insanlar yoldan karmak iin gelen bir dinden baka bir ey deildir (Pilar 1927a: 8). Eski Ahitin Satanaelden geldiine inanrlar ve onu reddederler. Baz

kaynaklarda ise Bogomillerin Eski Ahitin Mezmurlar ve Peygamberler kitaplarnn dnda kalan ksmn reddettikleri ifade edilir (Jalimam 1999: 238). Onlar, Eski Ahiti Musann aksine alegorik olarak yorumlamlardr (Albayrak 2004: 173). Bosna Bogomillerine ait Srekovi ncilinde Bogomillerin Eski Ahitin adn bile telaffuz etmekten kandklar onun yerine Yudasn Dini (vira Judina) tabirini kullandklar ifade edilir (Solovjev 1948c: 24). Bogomiller, Yeni Ahit ierisinde yer alan drt ncil, Resullerin leri,

Mektuplar ve Vahiy Kitabn kabul ederler. zellikle Yuhanna nciline ok nem verirler (Solovjev 1948c: 25). Bogomiller, Sina Danda Musaya kendini gsterenin kt tabiatl bir

melek olduuna inanrlar (Kovaevi 1971: 10). sa Mesihin bir kadndan dnyaya geldiini kabul etmezler. sann haberinin olmadna inanrlar. Yani Meryem, say fiilen

Meryemin kulana girerek vcut bulduuna ve tekrar oradan ktna, bunlardan Meryemin dourmamtr. Bogomiller, bylece sann enkarnasyonu anlayna ve Meryeme tapnmak bir yana ona sayg duyulmasna bile kardrlar (Albayrak 2004: 153). Bogomillere gre sa Mesih, ne hastalar iyiletirmi ne de lleri diriltmitir.

ncillerde anlatlan bu ve buna benzer mucizeler birer hikyeden ibarettir.3 Mesihin gerekten deil de manevi olarak vcut bulduuna inanlr. Bu

inan, Bogomillerin doketiklerin sahip olduu anlaya sahip olduklarn gsterir (Jalimam 1999: 237). Doketizm, sann haa gerilme esnasnda mucizev olarak
3

Hristiyanlktaki sa anlaylar iin bkz. Aydn 2002b.

84 lmnden kurtulduunu ve onun yerine Yahuda skaryot ya da Cyreneli Simonun haa gerildiini kabul eden akm veya akmlar ifade eder. Buna gre haa gerilmenin hemen ncesinde Tanr, bu kiileri sa ile yer deitirmek suretiyle say haa gerilmekten kurtarmtr (Gndz 1998: 99). Thomas W. Arnolda gre Bogomillerin bu inanc Hristiyanlktan ziyade slama daha yakndr (Arnold 1990: 235-238. Nitekim Kuran Kerimde onlarn say ldremedikleri ve haa germedikleri ifade edilir. ldrdkleri ahs onlara saya benzer gsterilmitir (Kuran 4/157). Bir sonraki ayette ise Allah, say katna ykselttiini ifade etmektedir (Kuran 4/158). Ricaut, slam kabul eden Bogomilleri Poturalar olarak adlandrmakta ve onlarn u mhim inanlarna iaret etmektedir;
Bunlar, sann son akam yemei esnasnda havarilere geliini mjdeledii (teselli edici) Ruhul- Kuddsn Muhammed olduunu inanyorlar. Keza paskalyadan elli gn sonra Ruhul Kuddsn havarilerin zerine inmesini de Muhammedin zuhuruna bir alamet, bir haberci grmektedirler. ncilde Paraklitt (teselli edici) tabirinin getii her yerde onu, yeni peygamber olan Muhammed ile izah ediyorlar (Oki 1971: 212).

Bogomillere gre Mesih, aslnda ikence ekmemi ve lmemitir.

Anlatld gibi cehenneme inip daha sonra semaya da ykselmemitir. Bogomillerin bu inanc, Hristiyanlkta mevcut olan anlaytan tamamen farkldr. ncillere gre sa, lmnden gn sonra dirilmi ve krk gn havarileriyle birlikte yaamtr (Yuhanna 19: 12-42, 20: 130, 21:1-25). Azizler ve kilise babalarnn otoritesini reddederler (Kovaevi 1971: 10). Bogomiller azizlerin hatralarn nemsemezler. Onlara gre azizlerin

kemikleriyle hayvanlarn kemikleri arasnda herhangi bir fark yoktur. (Kovaevi 1971: 10). Vaftizci Yahyay reddeder ve cehennemde ondan daha byk eytann

olmadn dnrler. Yahudi kaynaklarnn verdii bilgiye gre Yahya, Yudea krsalnda ve rdn nehri civarnda kendi cemaatini kurmu bir peygamberdir. O,

85 halk erdem, fazilet ve tvbeye, bunun gstergesi olarak ta vaftiz olmaya yani boy abdesti almaya aran iyi bir kimse olarak gemektedir (Gndz 2001: 159). Hristiyanla gre sa bir mddet Yahyann yannda bulunmutur. Bogomiller ise vaftizci Yahyay reddetmekte kalmayp onun iin aalayc ifadeler kullanmlardr. Nitekim Srekovi ncilinde vaftizci Yahya yerine Sucu Yahya tabiri kullanmaktadr (Solovjev 1948b: 21). Bogomilizmde kadn, iyilik ve ktl renme aac olarak tasvir edilir.

dem onunla tanm ve gnah ilemitir. Bundan dolay cennetten kovulmutur (Kovaevi 1971: 10). Bogomillere gre ilk gerek Hristiyan kilisesi, onlarn kilisesidir. Srekovi

ncilinde (Luka 10:9) Roma Kilisesinin Satanael yani eytann kilisesi ve dini liderinin de Satanael olduu ifade edilir (Solovjev 1948b: 24). Bogomilizme gre Bogomiller, havarilerin varisleridir. Onlarn dini lideri,

kilisenin piskoposu Petrusun ise halefidir (Kovaevi 1971: 10). Bogomilizme gre Petrustan Silvestere kadar btn papalar Bogomil

inancna mensuptu (Kovaevi 1971: 10). Fiziksel mekn olarak kiliselerin yaplmasna kar kmaktadrlar. Onlara

gre bu kiliseler, Satanaelin sinagoglardr ve onlarn ierisinde ibadet edenler putperestlik yapmaktadrlar. Bogomillerin Hia denilen ibadethaneleri vardr. Bu ibadethaneler sade bir evden ibaret olup onlar iin her ev ibadethane olabilir. nk beli bir tipi veya ekli yoktur. Ayrca Bogomillere gre ibadet etmek iin mekn art deildir. Onlarn ak arazide ibadet yaptklar bilinmektedir. Ortodoks ve Katoliklerin grkemli kilise binalar yapmas onlarn inanc ile elimektedir (Jalimam 1999: 249). Bogomiller, kilisede bulunan resimleri putperestlik alametleri olarak

deerlendirir (Kovaevi 1971: 10). Oysa Katolik ve Ortodoks kilise binalar olduka grkemli ve bol tezyinatl yaplar olarak dikkati eker. Sadece baz Protestan kiliseleri olduka sadedir. Genellikle kiliselerde bata sa Mesih ve Meryem olmak

86 zere azizlerin ve meleklerin timsalleri ve suretleri bulunur. Dierlerden farkl olarak Ortodoks kiliselerinde ikonalara ynelik tazim sz konusudur (Gndz 2006: 162). Bu anlamda Bogomiller resimler daha dorusu ikonalar konusunda Protestanlara yakn bir izgide yer alrlar. Bogomilizmde ha iareti eytann semboldr. Bogomiller haa tapnmay

eytan, ha ise Tanrnn dman olarak kabul etmilerdir. Oysa ha, Hristiyanlkta nemli objelerden biridir. Dualara balarken, sevin veya korku hallerinde ha iareti yaplr. Ha iareti, kiiyi Tanryla dorudan ilikiye geiren ktlkleri ve eytan uzaklatran ve iliklere yol aan bir arac unsur olarak grlr (Gndz 2006: 153). Bogomiller, Yahudilerin Tanrnn olu olarak kabul edilen say zerinde armha gerdikleri haa nasl sayg gsterebileceini anlayamadklarn belirtirler. Bu anlaylarn desteklemek iin u misali verirler. Eer bir kii kraln olunu bir odunla ldrse bu odun, kral iin deerli olabilir mi? Elbette olmasa gerektir (Hamzaolu 2000: 451). Bogomiller, ayinleri ve kilise ilahilerini knayarak bunlarn Mesihin inciline

ve retisine aykr olduklarna inanr. Bogomiller insann ldkten sonra topraa karp gideceine tekrar bir

diriliin olmayacana, dirilecek olann insann sadece ruhu olacana inanrlar (Albayrak 2004: 162-163). Bogomilizmde ruhbanlk yoktur. Bilgisi ve kazand saygyla ne kanlar

nder oluyorlard. st snf kilise adamlarna sayg gstermezler. Onlara gre bu insanlar asl grevlerini unutup kendi heveslerine hizmet eden zavalllardr (Albayrak 2004: 153). Kutsal ve gnahsz olduu dnlen dini liderlerinin kendilerine tapnmaya

izin verdikleri ifade edilse de Bogomillere ait olduu iddia edilen bu inan, hibir kaynakta zikredilmemektedir. stelik Bogomillerin dini inanlar incelendiinde prensip olarak onlarn byle bir inanca sahip olmalarnn muhal olduu grlecektir. nk onlar Meryemi bile kutsal saymayarak normal bir insan olarak kabul etmilerdir (Kovaevi 1971: 9).

87

Bogomiller kilisenin gizli srlar olan sakramentler i reddederler

(Kovaevi 1971: 10). Din adam araclyla insann kurtulua erecei anlayna sahip Katolik

Kilisesinin aksine Bogomiller, kii ile Tanr arasnda bir arac olmadan dorudan iliki kurulabileceine inanrlar. Dini gerek anlamda anlamak iin kutsal kitaplar kullanmak yeterlidir. nk onlara gre din vicdani bir meseledir (Albayrak 2004: 160). Suda yaplan vaftizi Yuhannann vaftizi saydklar iin bununla kimsenin

kurtulua ulaamayaca iddiasndadrlar. Bogomilizmi Hristiyanlktan ayran temel unsurlardan biri vaftizdir. Hristiyanlkta vaftiz, bir eit dine giri trenidir. Vaftiz, baz Hristiyan ilahiyatlarca Eski Ahit geleneindeki snnetle kyaslanmlardr. Vaftiz olma, dine girmenin ya da sa Mesihe iman etmenin bir gstergesi olarak tanmlamakta ve kurtuluu ifade etmektedir. Hristiyanlar arasnda vaftiz konusunda gr ayrl vardr. Genelde ocuun douundan hemen sonra bir sefere mahsus olmak zere yaplabilecei gibi baz mezheplerce tekrar tekrar yaplabilir (Gndz 2006: 140143). Bogomiller suyu madde olarak kt Tanr Satanaelin yaratmas nedeniyle su ile vaftizi kabul etmezler. Onlarn vaftizi susuzdur. ncili gslere koymak ve balarna gtrmek suretiyle yaplr (Jalimam 1999: 239). Bogomiller kendi uyguladklar vaftiz ile herkesin gnahnn affedileceine

ve Petrus gibi kutsal olacaklarna inanrlar (Kovaevi 1971: 11). Bogomillere gre ocuk erikinlik ncesi dnemde kurtulua ulaamaz.

Ayrca Bogomiller ocuklarn vaftizine de kardrlar (Albayrak 2004: 162). Bogomilizme gre vaftiz eden kii ka defa gnah ilediyse ondan vaftiz

edilenlerin de o kadar daha vaftiz olmalar gerekir. Bogomiller, konfirmasyon sakramentini de reddetmektedirler (Kovaevi

1971: 9). Konfirmasyon, Hristiyanlkta kiinin vaftiz olduktan sonra Tanrnn inayetini kazanmak ve vaftizle edinilen nurun tamamlanmas iin yaplan bir riteldir. Kutsal saylan bir yala yaplan ve kiinin alnnn ve baz uzuvlarnn mesh

88 edilmesiyle gerekletirilen bu trene Bogomiller bir kutsallk atfetmek bir yana reddetmektedirler. 147). Bogomiller, Mesihin vcudunun ekmek haline gelemeyeceini savunarak ou kilise, vaftiz ve evharistiya gibi konfirmasyon sakramentinin de kurtuluu sembolize ettiine inanmaktadrlar (Gndz 2006: 146-

evharistiya ayinini reddederler. Oysa evharistiya, Hristiyanlk geleneinde sa Mesihe katlmay ya da onunla gizemli bir ekilde birlemeyi ifade etmektedir. Oysa Bogomillere gre evharistiya deil sadece Tanrnn rahmeti insanlara yardmc olabilir. Bogomiller, evharistiyay mecazi anlamda alglarlar (Solovjev 1948b: 20). Gnah itiraf sakramentini reddederler. Gnahlarn affnn ancak tekrar vaftiz

olmak suretiyle mmkn olacana inanrlar. Bogomilizme gre gnah itiraf iin papaza da gerek yoktur. Onlar gnah itirafn aralarnda yapmlardr. Bogomiller, Ortodoks ve Katolik papazlarn her gn insanlarn gnahlarn balamak suretiyle insanlarn ruhlarn katlettiklerine inanrlar (Solovjev 1948b: 24). Bogomiller, son yalama sakramentini de reddetmektedirler. Son/Hasta

yalama Katoliklerde lm deinde olan hastalara yaplan bir trendir. Hastann belli uzuvlar dualarla takdis edilir. Ortodokslar bu sakramenti herhangi bir hastalk durumunda uygularlar. Ermenilerse bunu bir sakrament olarak grmemektedirler (Gndz 2006: 149). Bogomillere gre fiziksel evlilik zinadr. Bogomilizmde sekinler

evlenemezler. Sradan insanlar ise evlenebilirler. Ancak onlarn mkemmel/sekin olmak iin aba gstermeleri gerekir. Bogomiller, evlilii bir sakrament olarak deil de toplumsal bir ihtiya olarak grrler (Jalimam 1999: 254-255). Hristiyanlk ierisinde din adamlarnn evlenmesi konusunda farkl uygulamalar mevcuttur. Katolik din adamlar evlenmezken Ortodokslarda sadece st dzey din adamlar evlenmezler. Evlilik konusunda Bogomillerin Maniheizmden etkiledikleri gze arpmaktadr (Sarkolu 2002: 153). Bogomiller her trl kilise otoritesini reddederek kimsenin aforoz

edilemeyecei grndedirler (Kovaevi 1971: 10).

89

Bogomiller, et, peynir, st, yumurta ve dier hayvansal rnleri yemezler.

Yiyenlerin ise tekrar vaftiz olmadan kurtulua ulaamayacaklarna inanrlar. Bogomiller, hayvanlar ve zellikle kular ldrmenin ve yumurtalarn

krmann lmcl gnahlardan olduuna inanrlar. Maniheizmde de ayn anlay mevcuttur (Sarkolu 2002: 162). Bogomiller, yeniden dirilii kabul etmezler. Kiliselerde ller iin yaplan ibadetleri ve dualar reddederler. Hkmdarlarn uyguladklar lm cezalarn reddederler. Bogomillere gre her ne trl olursa olsun yemin etmek gnahtr (Jalimam

1999: 255). Bogomiller, sadaka vermeyi reddeder ve yasaklarlar (Kovaevi 1971: 10). Bogomilizme gre btn insanlar Tanrnn ocuklar olduklar iin eittir.

Bu yzden herkese sayg ve sevgi gstermek gerekmektedir. Bogomiller, kilisenin aksine insan merkeze alrlar (Albayrak 2004: 168). Kilisenin kutsal sayd savalara insanlarn yok edilmesi sebebiyle

kardrlar. Braknz insanlar hayvanlar ldrmek bile byk gnah olarak telakki edilir (Solovjev 1971: 24). Bu nedenle zalim yneticilere kar iddet yolunu benimsememilerdir. Ama acmasz katliamlara maruz kalmlardr (Albayrak 2004: 169). Bogomiller, alak gnlll ve riyazeti benimsemilerdir. Fakat riyazet

hayat sadece sekin Bogomil snf iin geerliydi. Kii iman asndan mkemmellemeyi istiyorsa hayat boyunca bekr kalmas gerekiyordu (Albayrak 2004: 172). Bogomiller, ar yemek yemeye kardrlar. ki imeyi de ho karlamazlar.

nk Bogomil inancna gre iki insana zarar versin diye Satanelin yaratt kt

90 bir eydir. Yine onlara gre dem yasak meyveyi yedii iin deil arap itii iin cennetten kovulmutur (Albayrak 2004: 172). Sonu Bogomilizm, Bulgaristanda ortaya kp Bosnaya srayan ve burada daha fazla yaylma imkn bulan bir inan olmutur. X. yzyln ortalarnda Bosnada yaylmaya balayan Bogomilizm, ortaya kndan iki yzyl sonra XII. yzyln ikinci yarsnda kurumsallamasn tamamlamtr. fade ettiimiz zere bu dnemden itibaren kurumsal kimliiyle dini yapsnn yan sra kimi zaman lkeler arasnda arabuluculuk kimi zaman da garantrlk gibi grevler de stlenmitir. Kayna ve kkeni konusunda bir gr birliine varlamayan Bogomillerin inan hususlar, grld zere birok konuda slamla rtmektedir. Bununla birlikte Bogomilizm, iinden kt Hristiyanlkla ise pek ok noktada farkl inanlara sahiptir. Btn bu inan ve uygulamalara bakldnda Bogomilizmin senkretik bir inan olduu aka grlmektedir. Bogomilizmin in ve Hint dinlerine, slama ve Hristiyanla ait unsurlar iinde barndran bir inan olduunu sylemek yanl olmaz. Ancak bu inan ve uygulamalar kronolojik bir biimde tespit etmek zordur.

91

SONU ve DEERLENDRME

Balkan corafyas tarih boyunca birok milletin urak yeri ve sahiplenmek istedii bir blge olmutur. Birok millet, kltr ve bir o kadar da inancn geldii bu corafyada bu olgularn karlamalar Balkanlarn ortaadaki kendine zg artlar da dnldnde toplumun dnyevi veya uhrevi ihtiyalar ve problemlerine zm bulma iddiasnda olan yeni toplumsal hareketlerin ortaya kmasn salamtr. Bu hareketlerin belki de en nemlilerinden biri de Balkanlarn dou ucunda bulunan Bulgaristanda X. yzylda Papaz Bogomil tarafndan kurulan Bogomilizm olsa gerektir. Ynetime kar dik duruuyla muhaliflii n plana kan bu heretik Hristiyan mezhep, halk tarafndan sempati ile karlanm ve bu sempati, dalgalar halinde Bulgaristandan talya ve Fransaya kadar yaylmtr. Bogomilizmin Avrupann batsyla dousu arasnda snr olan Bosnayla tanmas Bogomillerin yaad dier blgelere nazaran farkl neticeler dourmutur. XII. yzylda Bosna, blgenin merkezi konumundayd. Bu konumu gerei Katoliklerin ve Ortodokslarn uzun sre devam edecek basklarna katlanmak zorunda kalmtr. Bu basklarn giderek artmasnda muhtemelen Bogomil inancnda mevcut olan iddete ynelik kesin duruun da etkisi vardr. Bogomillerin kendilerine eitli zulmleri reva gren yneticilere kar herhangi bir silahl eylemde bulunduklarna dair tarihi kaytlardahibir veriye raslanmamtr. nk onlara gre braknz herhangi bir insan ldrmeyi, kularn yumurtalarn krmak bile lmcl bir gnahtr. Bogomiller, ortaada hayatlar youn bask ve zulmler sonucu zehir edilen halkn skntlarn dile getirmeleri nedeniyle halkn tevecchn kazanm ve toplumu ynlendirme gcn elde etmitir. Bu nedenle blgede belki de Bogomillerden daha fazla Bogomillere sempati ve sayg duyan insanlar yaanmaktayd. Btn bu basklara ramen Bogomilizm, Bosnada daha fazla yaylm, zirve noktasna ulam ve Osmanlnn geliine kadar varln srdrmtr. Osmanllarn gelii ve slamla tanmalar neticesinde Bogomiller, kalabalk gruplar halinde slam dinine gemilerdir. Bogomillerin slam dinini semelerinde inan noktasndaki benzerliklerin yan sra kendi yneticileri tarafndan uzun sre bask

92 grmelerine ramen Mslman idarecilerin kendilerine ok iyi davranmalar da etkili olmutur. Bogomilizm, ilk dnem Hristiyanlk ruhuna dnlmesini savunan bir dinsel hareketti. Bogomillerle ilgili yaplan dinsel, sosyal ve ahlaki aratrmalarda onlarn en ok eletirel, aklc ve hmanist ynleri n plana karlmaktadr. Kilisenin din adamlar snfna gvensizlik duymalar, kilisenin ayin ve sembollerine kar durmalar, her ne trl olursa olsun ldrmeye kar kmalar ve kadna birinci snf insan olarak bakmalar, o dnem iin son derece radikal anlaylard. Blge topraklarnda feodal bir dzenin olduu da hatrlatlrsa bu etki daha net anlalacaktr. Blge blge gezerek vaazlar veren, yaant ve davranlaryla mtevazli n plana karan Bogomiller, kendilerini dinleyen insanlar tarafndan kurtulua erdirecek kiiler olarak grlmlerdir. Bu dnceleri, insanlarn ynetime ve Hristiyanlkla ilgili dini ve felsefi anlaya eletirel bakmalarn salamtr. Bu adan bakldnda Bogomillerin blgelerinin Protestanlar olduklar sylenebilir. Netice olarak bu hareketin ortaa Avrupasnda felsefi, dini ve toplumsal adan nemli etkileri olmutur. Bosnann ortaa tarihi, milliyeti ekimelere sahne olmutur. Bu ekimeler gnmze kadar devam etmitir. Doksanl yllarda yaanan Bosna savayla bu blgede yaanmaya balayandinsel ve etnik atmalar sz konusu corafyada hala sularn durulmadnn net bir gstergesidir. Oysa Osmanlnn XV. yzylda blgeyi fethetmesiyle birlikte tarihte krlma noktas yaayan Bosna, XX. yzyla kadar huzur ve dzenin hakim olduu bir dnem geirmilerdi. Osmanlnn gidiinden sonra Mslman Bonaklar tekrar kaos dnemine geri dnmlerdir. Blgenin tarihiyle ilgili yaplan almalara da bu kaos damgasn vurmutur. Balkanlarda, talya ve Fransa gibi lkelerde yaylma imkn bulan heretik bir mezhep olan Bogomilizm, ortaa boyunca dini, sosyal ve felsefik adan Avrupay etkileyen toplumsal ve dinsel bir hareketti. Bosna topraklarn kendine merkez edinen ve kurumsallatktan sonra Bosna Kilisesi adyla varln devam ettiren Bogomilizm, Bosnann Osmanl mparatorluu tarafndan fethinden sonra

93 mensuplarnn ounun slam semesi nedeniyle varln, gcn yava yava kaybederek bir mddet daha devam ettirmi ve nihayet tarih sahnesinden silinmitir. Bogomilizmin inan esaslar, pek ok noktada slamla rtmekte, iinden kt Hristiyanlkla ise ou hususta farkllk arz etmektedir. Aratrmalarmz neticesinde Bogomilizmin in ve Hint dinlerine, slama ve Hristiyanla ait unsurlar iinde barndran senkretik bir inan olduu sonucuna ulatk. Bosnada u an Katolik olan Hrvatlar, Ortodoks olan Srplar ve Mslman olan Bonaklar olmak zere toplum yaamaktadr.

94

BBLYOGRAFYA

Kitaplar ALBAYRAK, Kadir. 2004. Bogomilizm ve Bosna Kilisesi. Adana: Baki Kitabevi. ALIBAI, Avdija. 1995. Trajanje Bosne. Zenica: KDM Preporod. ANGELOV, Dimiter. 1987. The Bogomil Movement. Sofai: Sofia Press. ARNOLD, Thomas. 1990. Povijest slama. Sarajevo: El Kalem. AYDIN, Mahmut. 2002a. sa: Tanr m nsan m?. stanbul: z Yaynclk. ______________. 2002b. Tarihsel sa: mann Mesihinden Tarihin sasna. Ankara: Ankara Okulu Yaynlar. BABI, Ante. 1963. Bosanski Heretici. Sarajevo: Svjetlost. BAAGI, Safvet. 1900. Kratka Uputa u Prolost Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Vlastita Naklada. BOJI, Mehmedalija. 2001. Historija Bosne i Bonjaka. Sarajevo: TKD ahinpai. OROVI, Vladimir. 1940. Historija Bosne. Beograd: Srpska Kraljevska Akademija Beograd. INI, Slavoljub. 1997. Trke-Srpa Szlk. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. DOAN, Mehmet. 2003. Byk Trke Szlk. Ankara: Vadi Yaynlar. DURAKOVI, Nijaz. 1993. Prokletstvo Muslimana. Sarajevo: Osloboenje. DAJA, Sreko. 1992. Konfesionalnost i Nacionalnost Bosne i Hercegovine. Sarajevo: Svjetlost.

95 ELIADE, Mircea. 2003. Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi. ev: Ali, Berkay. stanbul: Kabalc Yaynevi. I-III. ERBA, Ali. 2004. Hristiyanlkta Reform ve Protestanlk Tarihi. stanbul: nsan Yaynlar. FINE, John. 2005. Bosanska Crkva-Novo Tumaenje. Prv. Tatjana Pratalo. Sarajevo: Bosnaski Kulturni Centar. GLUAC, Vaso. 1992. Istina o Bogomilima. Beograd: INP Knjievne Novine DD. GNDZ, inasi. 1998. Din ve nan Szl. Ankara: Vadi Yaynlar. ______________. 2006. Hristiyanlk. stanbul: SAM. ______________. 2001. Pavlus Hristiyanln Mimar. Ankara: Ankara Okulu Yaynlar. HADIJAHI, Muhamed. 1974. Od Tradicije do Identiteta. Sarajevo: Svjetlost tamparija Trebinje. _____________________. 2004. Povijest Bosne u IX i X stoljeu. Sarajevo: BZK Preporod. HAMZAOLU, Yusuf. 2000. Balkan Trkl. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. HANDI, Mehmed. 1999. Izabrana Djela- knjiga II. Sarajevo: Ogledalo. _________________. 1940. slamizacija Bosne i Hercegovine. Sarajevo: slamska Dioniarska tamparija. IMAMOVI, Mustafa. 1998a. Historija Bonjaka. Sarajevo: Preporod. JALIMAM, Salih. 1997. Izvori za Historiju Srednjovjekovne Bosanske Drave. Tuzla: Historiski Arhiv.

96 _______________. 1996. Studija o Bosanskim Bogomilima. Tuzla: Optina Kalesija. _______________. 1998. Zapadnoevropski Haretici i Bosanski Bogomili. Sarajevo: Vijee Kongresa Bonjakih Intelektualaca. _______________. 1999. Historija Bosanskih Bogomila. Tuzla: IPP Hamidovi. KLAI, Bratoljub. 1940. Rjenik Stranih Rijei. Zagreb: Zora. MALCOLM, Noel. 1999. Bosnann Ksa Tarihi. ev. Akm Karadal. stanbul: Om Yaynevi. _______________. 1995. Povjest Bosne- kratki pregled. Sarajevo: Dani. MANDI, Dominik. 1962. Bogomilska Crkva Bosanskih Krstjana. Chikago: Ziral. MULI, Jusuf. 2004. Hercegovina. Mostar: Muzej Hercegovine. PETRANOVI, Boidar. 1867. Bogomili Crkva Bosanska i Krstjani.

Zadar:(Yayin evi belli deil) RAKI, Franjo. 2003. Bogomili i Patareni. Zagreb: Golden marketing-Tehnika knjiga. ANJEK, Franjo. 1975. Bosansko-Humski Krstjani i Katarsko-Dualistiki Pokret u Srednjem Vijeku. Zagreb: Kranska Sadanjost. SARIKIOLU, Ekrem. 2002. Balangtan Gnmze Dinler Tarihi. sparta: Faklte Kitabevi. SOLOVJEV, Aleksandar. 1953. Svedoanstva Pravoslavnih Izvora o Bogomilstvu na Balkanu. Sarajevo: Veselin Maslea. STRAEVI, Suadin. 1999. Verske Prilike u Srednjovjekovnoj Bosni i Prihvatanje Islama na Njenom Tlu. Banovii: DJL Europrint.

97 TURAN, Sleyman. 2006. Misyonerliin Kurucusu Pavlus. stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk. TMER, Gnay-KK, Abdurrahman. 2002. Dinler Tarihi. Ankara: Ocak Yaynlar. VIDOVI, Mirko. 2001. Ban Kulin i Krstjanska Bosna. Sarajevo: Hrvatsko Kulturno Drutvo Napredak i Matica Hrvatska Ogranak u Livnu. Makaleler ATOM. 1891. Kakva je Bila Srednjovjekovna Crkva Bosanska. Bosanska Vila. VII. Sarajevo. ss. 455-473. BASLER, uro. 1974. Istraivanje Bogumilstva u XVII i XVIII vijeku. PREGLED. c. LXIV. sy. 6. ss. 647-651.
________.

1975. Visoko Uilite Crkve Bosanske u Mjestu Bosna. Pregled. LXV. sy. 4. ss. 473486.

________.

1984. Kasnoantiko Doba. Kulturna Istorija Bosne i Hercegobine. Sarajevo: Veselin Maslea. ss. 309-365.

BRKOVI, Milko. 2005. Bosansko-Humski Krani u Kriitu Papinske i Ugarske Politike Prema Bosni i Humu. Fenomen Krstjani u Srednjovjekovnoj Bosni i Humu. Sarajevo: nstitut za storiju u Sarajevu. ss. 129-178. IRKOVI, Sima. 1987. Bosanska Crkva u Bosanskoj Dravi. ANUBIH. Sarajevo. ss. 191-254. UBRILOVI, Vasa. 1965. Popis Bogomilskih Vladara. Politika.(Gazete. 21.02.1965).

98 DARGANOVI, Krunoslav. (tarihi belli deil). Povijesni Osvrt Na Biskupije Na Podruju Bosne i Hercegovine. Pretisak iz Opeg ematizma Katolike Crkve u Jugoslaviji, (Yayin evi belli deil). ss.325-339. DJURDEV, Branislav. 1992. Bosna Hersek. slam Ansiklopedisi. stanbul: TDV. c. VI. ss. 297-305. GERESDORFER, Vera. 1975. Katari-Bogumil-Trubaduri. Radovi Filozofski Fakultet Zadar. c. VIII. ss. 135-156. GLUAC, Vaso. 1953. Problem Bogomilstva i Pravoslavlje Crkve Bosanske. Godinjak Istoriskog Drutva Bosne i Hercegovine. c. V. ss. 105-138. HADIJAHI, Muhamed. 1975. O nestajanju Crkve Bosanske. Pregled. c. LXV. sy. 11-12. ss.1309-1329. IMAMOVI, Enver. 1998b. Prostor Bosne i Hercegovine u Prethistoriji i Antici. Bosna i Hercegovina-od najstarijih vremena do drugog svjetskog rata. Sarajevo: Bosanski Kulturni Centar. ss. 13-38. JALIMAM, Salih. 2005. Bosanski Krstajani u Drutvenom i Politikom ivotu Srednjovjekovne Bosne i Huma. Fenomen Krstjani u Srednjovjekovnoj Bosni i Humu. Sarajevo: nstitut za storiju u Sarajevu. ss. 179-191. KAVAS, Ahmet. 2001. talya. slam Ansiklopedisi. stanbul: TDV. c. XXIII. ss. 445448. KNIEWALD, Dragutin. 1949. Vjerodostojnost Latinskih zvora o Bosanskim Krstjanima. Rad JAZU. c. CLXX. ss. 115-276. KOVAEVI, Boidar. 1971. O takozvanim Bogomilima. Separat z Nae Prolosti. c. IV-V. ss. 21-45. KRESMARIK, J. 1993. Bosna-Hersek. slam Ansiklopedisi. stanbul: MEBY. c. II. ss. 730-731.

99 KUYUCUKLU, Nazif. 1992. Bulgaristan. slam Ansiklopedisi. stanbul: TDV. c. VI. ss. 391397. MILOBAR, Fran. 1903. Ban Kulin i Njegovo Doba. GZM BiH. ss. 483-525. OKI, Tayyib. 1971. Balkanlarda Bogomilizm Hareketi ve Bunun Bir Aratrcs: Aleksandar Vasiljevi-Solovjev. slami Tetkikler Enstits Dergisi. V/1-4. ss. 205-222.
______________.

1989. Neredilmemi Baz Trk Kaynaklara Gre Bosna

Hristiyanlar (Bogomilleri). ev. Salih Akdemir-Recep Duran. slami Aratrmalar. c. 6/4. ss. 235-248. PILAR, Ivo. 1927a. Bogomilstvo. Predavanje u Sociolokom drutvu u Zagrebu. ss. 112.
________,

1927b. Bogomilstvo Kao Socijalni i Politiki Problem. Predavanje u Sociolokom drutvu u Zagrebu. ss. 8-17.

ANJEK, Franjo. 2005. Papa Inocent III. (1198-1216) i Bosansko-Humski Krstjani. Fenomen Krstjani u Srednjovjekovnoj Bosni i Humu. Sarajevo: nstitut za storiju u Sarajevu. ss. 425-439.
________.

1976. Dualistiko-Evangelistiki Pokret u XIII. Stoljetu u Svijetlu Sacconijeve<Sume o Katarima i Leonistima>(1250). Bogoslovska Smotra. c. XLV. sy. 3. ss. 285-305.

IDAK, Jaroslav. 1937. Problem Bosanske Crkve u Naoj Historiografiji od Petranovia do Gluca. Rad JAZU. c. CCLIX. ss. 35-180. SKARI, Vlad. 1932. Bogomilski Grobovi i Bosanica- Dvije historiske zablude. (Yayn evi ve yaynlad yer belirsiz). ss. 356-358. SOLOVJEV, Aleksandar. 1948a. Jesuli Bogomili Potovali Krst. GZM BiH. c. III. ss. 38- 52.

100 1953. Svedoanstva Pravoslavnih Izvora o Bogumilstvu na Balkanu. Godinjak Istoriskog Drutva BiH. c. V. ss. 1-103.
________.

________.

1948b. Versko Uenje Bosanske Crkve. Pregled. c. III. sy. 3. ss. 195205.

________, 1948c.

Vjersko Uenje Bosanske Crkve. JAZU. c. I. ss. 5-46.

VUKUI, Tomo. 2005. Papa Pio II. I Kralj Stjepan Toma. Fenomen Krstjani u Srednjovjekovnoj Bosni i Humu. Sarajevo: nstitut za storiju u Sarajevu. ss. 269-306. YCE, Nuri. 1992. Bulgar. slam Ansiklopedisi. stanbul: TDV. c. VI. ss. 390 391 Web kaynaklar http://www.hercegbosna.org/ostalo/mitovi.html http://www.hermetics.org/Bogomiller.html http://www.akmb.gov.tr/turkce/books/balkanlar/m.ibrahimgil.htm http://www.vigb.de/bosnjaci/?page=2 http://eumenes.tripod.com/Radovi/Islam.html http://bs.wikipedia.org/wiki/Popis_bogomilskih_vladara#Tre.C4.87a_lista_djedova_ poznata_iz_savremenih_izvora http://www.canakkalegundem.com/BrowsePage.Asp?PageName=Content.asp&Opti on=Article&CID=598 http://sks.kou.edu.tr/kouli/index2.htm http://www.diyanet.gov.tr/turkish/default.asp http://www.hic.hr/books/raspeta/003vrhbos.htm http://hr.wikipedia.org/wiki/Dubrovnik http://www.geocities.com/bogomil1bg/Isaiah.html

101 http://www.earlychristianwritings.com/text/gospelnicodemus.html http://www.almissa.com/bogumili.htm www.komunikacija.org.yu/komunikacija/casopisi/junir/VII/d11/document http://www.newadvent.org/cathen/13265a.htm http://www.turkiyebulteni.net/15/text/t32.htm

102

EKLER

Ek 1: Bosna Ban' Kulin'e Ait Bir Ahitname

103

Ek 2: Bosna Hristiyanlarna Ait Bir Apokalips Metninin Giri Ksm

104 Ek 3: Bogomillere Ait Baz Mezar Ta Resimleri

Ek 4: Bogomil Hkmdarlar Dneminde Kullanlan Para rnekleri

Kral Tvrtko Dnemi (1353-1391)

II. Kral Turtko Dnemi (1435-1443)

Kral Stjepana Tomasevica Dnemi (1461-1463)

106

Ek 5: Orta ada Bosna Hersek Blgesini Gsteren Bir Harita

107

Ek 6: XVII Yzyla Bir Ait Bosna Hersek Haritas

ZGEM

Kiisel Bilgiler Ad Soyad : Doum Yeri ve Tarihi : Eitim Durumu Lisans renimi : Yksek Lisans renimi : Bildii Yabanc Diller : Bilimsel Etkinlikleri : Deneyimi Uygulamalar : Projeler: alt Kurumlar: letiim E-Posta Adresi : Telefon: Ev: Cep: Tarih:

smajil Hodzi Srebrenica-Bosna Hersek / 08.03.1975 OM lahiyat Fakltesi OM Sosyal Bilimler Enstits Bonaka

smajo1975@yahoo.com 0362 4577650 0538 8539855 16.03.2007