Psikolojiye Giri

Ders 12

Psikolojiye Giri
Ders 12
Evrim, Duygular ve Mantk: Duygular Ksm 2
Profesr Paul Bloom: Bugn duygular konusuna kaldmz yerden devam edeceiz. Duygular iki blmlk bir ders ve belirli konular zerinde deva m ediyoruz. Bugn, geen haftaki derste glmseme ile insan olmayan primatlar zerine sorulan bir soruya yant vererek balamak istiyorum. ok iyi bir soruydu. Konu, insanlarn farkl mesajlar iletmek zere farkl trlerde glmsemeleri olduunu bilmemiz zerineydi. Soru, Peki, empanze ya da goril gibi insan olmayan primatlarda da bu trden glmsemeler var m? idi. Ve ben de, dnyann glmseme uzman ile iletiime getim, ancak e -maillerime yant vermedi. Ben de dnyann ikinci glmseme uzman ile temasa getim ve yant hayr ynndeydi, insan olmayan primatlarn glmsemelerinin neredeyse tamam ekingen glmsemeye karlk gelmektedir. Bunlar, bana zarar verme glmsemeleridir. nsanda grdmz ekingen glmsemenin edeerleridir. nsan olmayan primatlar selamlamak iin glmsemediklerinden, selamlama glmsemesi ya da Pan-Am glmsemesinin, ya da gerek mutluluun ifadesi olarak glmsemenin karl yoktur. Duchenne glmsemesinin bir karl bulunmamaktadr. Benim bildiklerim bunlar. Eer dnyann glmseme uzman mailime yant verir ve farkl bir ey sylerse sizi de bilgilendiririm. Bir dier konu. Dersimizin balang konusuna dnerek bir zerinden geecek olursak, duygularn farkl ilevleri zerine konutuk. Glmseme ve yz ifadeleri zerine konutuk. Ardndan sosyal olmayan bir duyguya, korkuya deindik. Ardndan da sosyal duygulara deindik. Akrabalarmza ynelik sosyal duygularmza ve bunlarn evrilmesine yol aacak belirli evrimsel nedenler zerinde durduk. Geen dersin sonuna doru, hayvanlar ve yavrular arasndaki iliki, zellikle ocuklaryla ok yakn bir iliki kuran insanlar ve dier memeliler ve kular zerinde durmutuk. Bizler nicelie deil, nitelie yatrm yapyoruz. Hayatm boyunca ok az ocuk sahibi olabilirim. O zaman benim evrimsel taktiim, bu az ocua ok fazla zen gstermek ve hayatta kaldklarndan emin olmak olacaktr. Eer 100 ocuk sahibi olacak olsam, bunlardan birkann kayb benim iin kabul edilebilirdir, ancak eer sadece be, ya da 1-2 tane ocuum olacaksa, benim iin ok deerli olacaklardr. Dolaysyla, bizim gibi trlerin evrimsel hikyesi ebeveyn ve ocuk arasnda olduka uzun sren bir ballk ve derin balar iermektedir. Ve geen hafta da, ebeveynlerin ocuklarna nasl yaklatklar zerine konumutum.

Sayfa 1

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Giri

Ders 12

Ve bu derse de, ebeveynlerin yavrularna verdikleri tepkilerle ilgili bir belgeselden bir rnekle balamak istiyorum, ancak bu rnek bizim trmze ait deil. Nedeni de u. Bir benzetmeyle bunun nedenini aklayacam. Din psikolojisi alan bir arkadam var. nsanlarn neden dini inanlara sahip olduunu alyor. Ve bana, ne zaman uzmanlk alan dndan birisiyle konusa, onlara Evet, gerekten de insanlarn neden ncile inandn, abat gn mumlar yaktn, ya da kiliseye gittiini inceliyorum demediini, nk bunlarn insanlarn sahip olduu inanlar olduunu ve onlar zerine altnz sylediinizde kafalarnn karacan neden byle bir ey almak isteyesin ki? diyeceklerini ya da alnacaklarn sylemiti. Eer bir toplulua dinin psikolojisi hakknd a bir eyler anlatacaksanz, en iyisi yabanclara ait olanlarla balamaktr. Dolaysyla, balarna ya sren insanlar anlatarak balarsnz. Dan Sperber, yazn erkeklerin balarna ya srdkleri bir kltrden sz etmektedir. Ve ya tabii ki de erimektedir ve bu da o kltrde yaptklar eylerden birisidir ve siz de ruhlara ya da aalarn konutuuna inanan bu kltrden sz edersiniz. Bu kltr altnz sylersiniz ve onlar da Ah, ne kadar ilgin. Neden buna inanyorlar acaba? derler. Ve siz de bu yolu, sizin de kltrnzde de olan daha yaygn eylerden bahsetmek zere kullanrsnz. Yabanc olan kesinmi gibi kabul etmediimiz gereini, kesinmi gibi kabul ettiklerimizin bilimsel olarak allmasn aklamak iin kullanrsnz. Ve bu tabii ki de, genel olarak dorudur. Bu William Jamesten yaptmz alntda szn ettii bize ok doal gelen eyler gibi, olduka garip baz eylerin dier trlere ok doal gelmesiyle de ilikilidir. Ve bunun ayn zamanda, ocuklarmza olan sevgimiz gibi eylerden sz ettiimizde de geerli olduunu dnyorum. Dolaysyla, ocuklarmza olan sevgimize bilimsel olarak bakmann bir yolu, ocuklarmza hissettiimiz sevginin kutsal olduunu, zel olduunu kabul etmek deildir, onun yerine dier trlerde buna bakmaktr. Bunun en gzel rneklerinden birisi, ocuklarna bakma ve eleme davranlar Penguenlerin Yry adl filmde ok gzel bir ekilde gsterilen imparator penguenleridir. Ve bu, son derece ayrntl ve nazik reme ve yavrularna bakma sistemlerinden dolay olduka ilgintir. Bunun rneklerini gsterebilmek zere, size bu filmden baz klipler izleteceim. Balangta, bu noktaya gelmek zere, sudan karak reme blgelerine gelmek iin ok uzun bir yol yryorlar. reme blgeleri rzgrdan korunan, tm sry bir arada tutabilecekleri olduka kat bir buz ktlesinin zerindedir. reme burada gereklemekte ve yumurtalar burada retilmektedir. Film de tam bu noktada balamaktadr [film oynatlyor]. Penguenlerin Yry, sadece Fahrenheit 9/11 tarafndan geride braklan tm zamanlarn en popler ikinci belgeselidir. nsanlar, belgesele ok farkl ekillerde tepki verdiler ve bu hayvan davranndan insan davranna yaplabilecek genellemeler dnldnde olduka bilgilendiricidir. Baz muhafazakr yorumcular bunu sevgi, gven ve tekelilik gibi ailevi deerlerin kutsanmas olarak grdler.

Sayfa 2

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Giri

Ders 12

Gzel ve doru olan her eyden nefret eden [glmeler] baz liberaller ise, Evet, bir reme mevsimi boyunca tek eliler. Bu bir yl byle. Ardndan gidip yeni bir e buluyorlar. Bunu bir araya getirdiinizde, olduka llka. eklinde yant vermilerdi [glmeler]. Bence daha nemlisi, insanlar bu hayvanlarn gsterdii zengin, dzenli ve sistematik davranlardan etkilenmilerdi. Basite, bu davranlar televizyondan, filmlerden, kltrden, okuldan renmemilerdi. Bu trden karmak bir davran onlara ok doal geliyordu. Ve yaratllk ya da akll tasarm yanllarnn bir ksmnn, Tanrnn varlklar farkl hayvanlarn yaamkalmn salayacak ekilde nasl da derin ve karmak olarak yarattnn bir gstergesi olarak almalar anlalrdr. Darwinyen bir bak asndan, Darwinyen bunun bir tesadf sonucu olmayaca konusunda yaratlyla hemfikir olacaktr, nk bu olduka karmaktr, ancak ona yle grnmektedir bu biyolojik adaptasyonun mkemmel bir rneidir, zellikle ocuklarn ebeveynlerinin genlerini paylamas dolaysyla ebeveynlerin ocuklarnn yaamkalmn salayacak ekilde evrilmi olmalaryla ilikili olan ebeveyn bakm adaptasyonunun rneidir. Ve bunun bir de dier yn, ocuklarn ebeveynlerine nasl tepki verdikleri, kk ocuklarn evrelerindeki yetikinleri nasl taklit edip yant vermek zere yaplandrldklarna ilikin yn vardr. Buna ilikin baz kuramlarn zerinde hzlca durmutuk. Ve geen derste konutuklarmz hzlca zetleyeceim. Bebekler en yaknlarnda olana bir balanma gelitirecektir. Genellikle annelerini tercih edeceklerdir, nk tipik olarak en yaknlarnda olan kii anneleri olmaktadr. Annelerinin yzn, kokusunu, sesini tercih edeceklerdir. nceleri bebeklerin doduu anda sihirli bir basmlama an olduuna dair bir dnce vard, bebek doduunda annesini grmeli ve bam bir ba kurulmutur. Eer bebek bu nu yapamazsa, ileride balanmayla ilikili ok kt eyler olacaktr. Bu aptalca. zel bir an, zel bir be dakika ya da zel bir saat olduunu dnmek iin bir neden yok. Tm zaman boyunca, bebekler kendilerine en yakn olan hayvana bir balanma gerekletirecektir. Bu hayvan, rtk bir dzeyde, bilinalt bir dzeyde, akrabalar olarak tanyacaklardr. Peki, bu nasl almaktadr? Bebein beyni nasl oluyor da, bu hayvana bir balanma gelitiriyor? Skinnerdan hatrlayacanz zere, edimsel koullama buna iyi bir yant oluturabilir. Ve bu dolap teorisi olarak bilinmektedir, bebekler annelerini severler nk anneleri yiyecek salar. Etkinin yasasdr bu. Bu edimsel koullamadr. Annelerinden yiyecek almak zere ona yneleceklerdir. Ve bir balanma gelitireceklerdir, nk anneleri yiyecek salamaktadr. Bu teoriye, Bowlby tarafndan gelitirilen ve iki eyin ilemekte olduunu ileri sren daha doutanc, kaltmsalc bir teoriyle kar klmtr. Rahatlama, sosyal etkileim ve yabanc korkusu sonucunda anneye doru bir ynelim olmaktadr. imdi, gerek hayatta, bu iki ekim arac arasnda bir ayrm yapmak zor nk size rahatlama ve sosyal etkileim salayan kadn ile st salayan kadn ayn

Sayfa 3

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Giri

Ders 12

kiidir. Ancak laboratuvarda bu ikisini ayrt edebilirsiniz. Ve geen hafta filmlerini grdnz Henry Harlowun da yapt tam da budur. Harlow, primatlar iki farkl trde anneye maruz brakt. Birisi telden bir annedir. Bir Skinnerci anne. Bu yemek salayan annedir. Dieri ise, rahat olacak, scaklk ve kucaklama salayacak ekilde dzenlenmi olan havlu annedir. Ve soru, yavrular hangi anneye ynelecektir?. Ve filmlerden de hatrlayacanz zere, yant olduka kesindir. Bebekler yemek yemek zere tel anneye ynelmektedir karakterlerden birisinin dedii gibi Yaamak iin yemelisiniz. Ancak havlu anneyi sevdiler. Scak ve kucaklayan anneye balanma gelitirdiler. Tehdit edildiklerinde bir snak olarak kullandklar da bu annedir. Etraf kefetmek zere snma merkezi olarak kullandklar da bu annedir. Peki. Ve aslnda ah, bu sadece bir resim var. Ve bu aslnda beni bir ey dnda, akrabalarmza ynelik duygularmza dair sorularn sonuna getiriyor. Sorabileceiniz bir soru, Ya, hibir temas yoksa? olabilir. Bunun etkilerini dnebilirsiniz pek ok kii ocuklarn yetikinlerle erken yalardaki ilikilerinin ileride nasl birisi olacana etkilerini merak eder. Bu gnlk bakm gibi sosyal tartmalarda olduka nemli olmaktadr. Dolaysyla, pek ok psikolog Bir ocuun ebeveynlerinden biri, daha ok annesi tarafndan yetitirilmesi mi daha iyi, yoksa gnlk bakm krelerine gitmesi fark eder mi? ocuk alt aylkken bu krelere gitse ne olur? ki yandayken kree gitse ne olur? Bu ocuu nasl etkiler? gibi sorularla ilgilenmektedir. Ksa yant, kimse gerekten bilmemektedir. Arada incelikli farkllklar olup olmadna dair pek ok tartma ve kart fikir bulunmaktadr. Ancak, bunun ok da fark etmediini biliyoruz. Okula balayana kadar, anneniz, ya da anne ve babanz ya da sadece babanz tarafndan yetitirilmeniz benim ebeveynlerim aylkken beni bir gnlk bakm merkezine verdi sizin iin ok byk bir fark yaratmayacaktr, belki kk birtakm deiiklikler olacaktr ancak bunun da hangi ynde olaca ak deildir. Ancak, ok byk bir fark yaratmayacaktr. Peki ya hibir temas yoksa? nsanlarn hi havlu annelerinin olmad, balanacaklar kimsenin olmad durumlarda ne olacaktr? Gerek dnyada, byle bir konuda bir deneyi tabii ki yapamazsnz. Ve gerek dnyada, bu sadece ok trajik durumlarda olmaktadr. Ancak bunun zerine de allmtr. Yine Harlow, elik kafeslerde sadece bir tel anneyle yalnz olacak ekilde maymunlar yetitirmitir. Dier bir deyile, ihtiyalar olan tm beslenmeyi almlardr ancak hi annelik almamlardr. Ve grlen o ki, bir eit psikozlu maymunlar ortaya kmtr. ok ekingendirler. Oyun oynamazlar. Kendilerini srrlar. Cinsel olarak yetersizdirler. Sosyal olarak yetersizdirler. Annelik asndan yetersizdirler. Bir vakada, yalnzlk iinde yetitirilen bu maymunlardan birisi yapay olarak dllenmitir. Yavrusu olduunda kafasn yere vurmu ve ldrene kadar srmtr. Yani, bu gstermektedir ki - bu bir primatn geliimi iin bir tr erken balanma, erken iliki kritik olduunun ok ciddi bir gsterimidir. Son derece ak ki, insanlarla bu trden deneyler yaplamaz, ancak doal baz deneyler var, ok az sosyal temas ieren kt yetimhanelerde byyen insanlar ve bu ocuklar eer dier bir deyile, bu ocuklar beslenmektedirler, ancak hi

Sayfa 4

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Giri

Ders 12

kimse onlar kucaklamamaktadr. Bu ocuklarn, bu durum yeterince uzun srdnde, sosyal ve duygusal geliimlerinde olduka iddetli problemler ortaya kmaktadr. Duygusal bir adan, ounlukla doyumsuzlardr. Gerekten destek ve kucaklamaya ihtiya duymaktadrlar, aksi takdirde ilgisiz hale gelmektedirler. imdi, bu noktada iyi bir haber var, eer bu ocuklara ya da maymunlara yeterince erken mdahale ederseniz, bu kt geliimin etkilerini tersine evirebilirsiniz. Maymun terapistlerinin yapt bir baka alma vardr. Yaptklar u, bir maymunu alyorlar, elik bir kafeste yetitiriyorlar, ardndan kafesten kar yorlar, maymun bir tr psikopata dnmtr, ardndan yanna daha kk, etrafta ahmaklklar yapan, zplayp hoplayan bir maymun gnderirler. Kendilerini etrafta srekli takip eden, stlerine trmanan bu kk maymunla vakit geirmek aamal bir iyilemeye yol amaktadr. Yalnz maymunun daha iyiye gitmesini salamaktadr. nsanlar iin de ok benzer bir etki olabilir. Bu konuda bir baka hikye bir deneyden deil ama bir anekdottan alnan durum yledir, ocuklar bir buuk yanda hibir sosyal temaslarnn olmad ok kt bir yetimhaneden alnarak zihinsel engelli kadnlarn yanna verilmiler ve bu kadnlar da onlara oka tema s ve kucaklama salam ve bildiimiz kadaryla da normale dnmelerine yardmc olmulardr. Ve akrabalarmza kar, ocuklarmza kar ve ebeveynlerimize kar hissettiimiz duygular hakknda sylemek istediklerim bu kadar. Herhangi bir soru ya da fikir var m? Evet. renci: Yetimhanelerdeki ocuklar birbirlerine rahatlama salar m? Profesr Paul Bloom: Bu iyi bir soru. Yetimhanelerdeki ocuklar birbirlerine rahatlama salar m? Bilmiyorum. Oradaki durum muhtemelen byle olmayabilir problem yetimhanelerde bu kt koullardaki ocuklarn bebek olmalar ve ok kk yata olmalarndan dolay birbirlerini rahatlatabilecek durumda olmamalardr. Bu gerekten ilgin bir soru. Ya bu, ocuklarn hibir havlu anne destei olmadan yetitirildikleri ancak birbirleriyle oyunlar oynayp birbirlerine destek olabildikleri bir yer olsayd ne olurdu acaba? Bunun yantn bilmiyorum. Ders Asistan: Evet. Profesr Paul Bloom: Evet? Buna ilikin kant var m? Ders Asistan: Evet, var. [duyulmuyor]. Profesr Paul Bloom: Evet [glmeler]. Yant, buna ilikin kant olduu [glmeler], herkesin bildii gibi [glmeler] ocuklar arasnda bu trden bir destek maymunlara ve ocuklara yardmc olabilir. Baka bir soru var myd? Evet. renci: Peki bu bize, orta dzey hakknda ne sylyor, ebeveynin sadece biraz destek olduu ve ok da fazla [duyulmuyor]. Profesr Paul Bloom: Doru. Yani bu soru uydu, Bu bize orta dzey hakknda ne sylyor? Evet, bunlar sra d rnekler, peki biz orta dzey durumlar

Sayfa 5

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Giri

Ders 12

hakknda ne biliyoruz? Dnelim ki, bi kafeste yetitirilmediniz, Romanyada bir yetimhanede bymediniz, ancak ebeveynleriniz de sizi o kadar da sk kucaklamyor. Sizi pek de fazla sevmiyorlar. Bunun bir insan zerinde etkileri olduuna dair iyi bir kant yok. nmzdeki haftalarda bunun zerinde ok daha ayrntl olarak duracaz, ancak problem u ki, ok da scakkanl olmayan ebeveynlerin ocuklarnn da scakkanl olmadklarn biliyoruz, ancak bunun genetik bir ilikiden mi yoksa evresel bir etkiden mi olduu ayrm o kadar da net deil. Bildiimiz ey, orta dzeydeki etkilerin ok dramatik sonular olmad. Dolaysyla, u rneklerden uzaklatnzda etkiler daha zor grnr hale geliyor ve ortaya karmak iin ok dikkatli bir deneysel inceleme gerektiriyor. Burada bana gre, sylememizde saknca olmayan eyin, ok u durumlar dnda ne tr etkilerin olduunu bilmediimizdir. Ancak, eer baz etkiler varsa bunlar da ok byk ve dramatik etkiler deil. Peki. Hayvanlarn akrabalarna ynelik iyi duygular, duygusal ekimleri evrimsel bir bak asndan ok da byk bir bulmaca deil. Evrim, yavrularnzda ne kadar geninizin oald ve kopyaland gereine dayanan kuvvetlere dayal olarak ilemektedir. Dolaysyla, hayvanlarn yavrularna bakacak ekilde yaplandrlm olmalar da olduka anlamldr. Ve hayatta kalmak zere yaplandrlm olan yavrularn da ebeveynlerine bir balanma gelitirmeleri ayn ekilde anlamldr. Ancak, asl kafa kartrc olan ise, insanlar dahil olmak zere hayvanlarn akrabalar olmayanlarla kurduklar olduka hassas ilikilerdir. zellikle, hayvanlar akrabalar olmayanlara kar duyarldr. Akrabalk ilikiniz olmayan insanlara kar duyarlsnzdr. Bunun pek ok rnei vardr. Hayvanlar birbirlerine bakarlar. Siz arkadanzn srtndaki bit ve bcekleri ayklarsnz, o da sizinkileri ayklar. Uyar lklar atarlar. Uyar lklar Tm hayvanlar uyar lklar yaparlar. Siz de bilmiyorum. Siz kk bir hayvansnz, byk bir hayvan yaklatnda Hey diye barrsnz. Bir tr lk atarsnz ve herkes kar. Ve bu sizin iin byk bir risk anlamna gelmektedir, ancak yine de ounlukla sizinle akrabalk ilikisi olmayanlar korumak iin bunu yaparsnz. Hayvanlar sklkla ocuk bakmnda yardmlar. Ve ok souk kanl, genin hayatta kalmas eklinde doal seilimci bir bak asndan, bir gnlne bana ocuunuzu emanet etseniz, ben de onu salayaca protein iin yer ve yle derim bunlar benim genlerim deil ve aslnda benim ocuklarma daha fazla yardm salar. Yine de, olan biten pek de byle deildir. Hayvanlar yiyecek paylarlar. Aslnda, olduka irkin bir hayvan olan vampir yarasa yiyecek paylar. Vampir yarasalar, maaralarda yaar ve buradan dar uarlar. Sklkla da, ilerinden bir tanesi byk bir vurgun yapar. Bu yarasa bir at bulur, at srr, byk miktarda kan emer ve geri uar. Ve dndnde yapt, bu kan kendisine saklamaz. Aksine, tm maara boyunca dolar ve dier tm yarasalarn azna kan kusar ve bylece bundan herkes faydalanr. Ho deil mi? [glmeler]. imdi, iinizden unu demek geliyor Evet, gerekten ok gzel. Herkes faydalanyor., ancak bu evrimsel bir bak asndan bir sorun ortaya karmaktadr.

Sayfa 6

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Giri

Ders 12

Hatrlayacanz zere, hayvanlar birlikte altklarnda yalnz altklar duruma gre daha fazla fayda elde etmektedirler. Kazanlar kayplarn telafi etmektedir. Bu durum, karlkl diergmlk olarak bilinmektedir ve u anlama gelmektedir, benim size kar iyi olan davranlarm, zgeci davranlarm karlkllk fikri zerine temellenmektedir, Ben de sizden fayda elde edeceim. Ve rnein vampir yarasalar dndnzde, bunun neden mantkl olduunu anlayabilirsiniz. Dolaysyla, bir vampir yarasa durumunda, byk vurgun yaptnz bir durumda bunu dierleriyle paylamanz, sizin iin gerekli olan kullanp geri kalan boa atmanzdan daha iyidir. Ancak, burada bir problem ortaya kmaktadr. Bunun kafa kartrc olmasnn nedeni budur. Problem sahtekrlarn varldr. Bunlar ekonomi ve sosyolojide belei olarak da bilinmektedir. Ve sahtekr ya da beleinin yapt faydadan yararlanp bedelini dememesidir. ki gen dnn. Birisinin dierlerinden kan kabul eden ve onlarla paylaan bir vampir yarasa oluturduunu dnn. Dier genin ise, dierlerinden kan kabul ettiini ancak dierleriyle paylamadn dnn. Uzun vadede, B geni A geninden daha fazla reyecektir, nk tm dier yarasalar hastalandnda B geni salkl olacaktr. Ve onun yavrular da daha iyi durumda olacaktr. Daha da keskin bir rnek, uyar lklardr. rnein, tarla sincaplar bir yrtc grndnde uyar sinyali verirler. Bir uyar sinyali vermek son derece adaptiftir. Pardon. Bir uyar sinyaline yant vermek son derece adaptiftir. Bir uyar l duyarsnz ve Eyvah diyerek kaarsnz. Bir uyar sinyali vermek ise o kadar adaptif deildir. O zaman iyi bir zm uyar sinyallerini dinlemek ama uyar sinyali vermemektir. yle bir sistem dnn insanlar bara gittiinde, size alnan ikileri kabul etmek son derece adapti ftir. Ancak, kiinin kendi czdan asndan dierlerine iki almak o kadar adaptif deildir. te bir zm. Alnan ikileri kabul et ama dierlerine iki alma. Ancak herkes bu zme bavurduunda, iki smarlama fikri kerdi. te bulmaca burada. Dolaysyla, aldatmak aldatan her zaman ksa vadede kazanan olacandan aldatmamaya gre daha iyi bir strateji ise, ibirlii nasl evrilmitir? Evrimsel olarak istikrarl bir strateji haline nasl gelmitir? Bunun yant, yalancnn saptanmasdr. Karlkl diergmlk ,yalnzca hayvanlar sahtekrlar cezalandracak ekilde yaplandrldysa evrilebilir. Sahtekrlar tanmal, sahtekrlar hatrlamal ve sahtekarlar cezalandrmaya dair motive olmalsnz. Ve her hayvann bu kadar karmak bir arac olma sa da, vampir yarasalarnn olduunu biliyoruz. Akllca yaplm bir almada evrimsel kuram da evet, bu vampir yarasalarn ne yaptn gryorum demektedir ve evrim yarasalar bunun takibini yapmasalar evrilmeyecek bir durumu ngrmektedir. Eer y arasalar bunun kaydn tutmuyor olsalard, sahtekrlar ksa srede ounluu ele geireceinden tr bu sistem srmezdi. Sahtekrlar takip ediyor olmalar gerekir. Yaplan deney u ekildedir bir vampir yarasa byk bir kan emmekte ve geriye dnmektedir, ancak bilim adamlar onu dierlerine kan vermekten alkoymaktadr. Ardndan ne olmaktadr? Ardndan olan, dier vampir yarasalar byk oranda kan emip geri geldiklerinde bencil yarasay a brakmaktadr, tpk bara gittiimizde benim

Sayfa 7

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Giri

Ders 12

dmda herkesin bir tur smarlad durumda olduu gibi. Ve bu tekrar tekrar olmaktadr. En nihayet, siz yine bir tur smarlayacak ancak bana vermeyeceksiniz. Ve tpk, insanlarn bedelini demeden faydalananlar takip ettikleri gibi dier hayvanlar da bunu yapmaktadr. Ve sahtekrla bu duyarlln, karlklla olan odaklanmann, sosyal davran ve sosyal duygularn evriminde byk bir rol oynad ileri srlmektedir. Bunun klasik bir rnei, Tutuklular kilemidir. Pek ounuzun bir ya da iki derste Tutuklular kilemini grm olduunu dnyorum. Sosyal bilimlerde nemli yaplardan birisidir. Bilisel bilimlerde, psikolojide, ekonomide size dersin yardmc asistanlar size hemen imdi kullanmayacanz bir ey datyorlar. Ancak, bazlarnz Tutuklular kilemiyle ilk defa karlaacaksnz dolaysyla anlatmama izin verin. Fikir yle. Siz ve bir arkadanz bir su iliyorsunuz. rnein, banka soyuyorsunuz. Bu rnek iin siz ikinci tutuklusunuz. Yakalanyorsunuz. Polis sizi bir odaya alyor ve yle diyor, Olan biten her eyi bilmek istiyoruz. zellikle, sizin arkadanz ele vermenizi istiyoruz. imdi, seenekler u ekilde ve hibir ey sizden gizlenmiyor. Polis Tutuklular kileminin bir ktsn alp sizin nnze masaya koyabilir. Ve yle diyebilir Bak. Siz ikinci tutuklusunuz. birlii yapabilirsin. ki seenein var. Arkadanla ibirlii yapabilir ve sessiz kalabilirsin, ya da istismar edebilir ve arkadan ihbar edebilirsin. Ancak polis bunun yannda, Bak. Eer Sana unu syleyeyim. Eer arkadanla ibirlii yaparsan ve o seni ihbar ederse, sen mr boyu hapse gidersin ve o serbest kalr. Eer sen onu ihbar edersen ve o ibirlii yapar, sessiz kalrsa, o mr boyu hapse gider sense serbest kalrsn. der. Peki, ne yaparsnz? imdi iyi tarafndan, sizin yapabileceiniz Hayr. Ben sessiz kalacam. Ben ibirlii yapacam demektir. Eer arkadanzn da ibirlii yapacana eminseniz, iyi durumdasnz, her ikinizde hapiste ok ksa bir sre geireceksiniz, ancak arkadanz istismar edebilir. Arkadanz sizi ihbar edebilir. Tutuklular kileminin yapsndaki nem udur. Sizin ne yaptnz arkadanz ne yaparsa yapsn, ihbar etmek sizin iin daha iyidir. Dnn ki, siz ikinci tutuklusunuz. Arkadanzn sizinle ibirlii yapacan dnyorsunuz. Bilgiyi dar szdrmayacak. Peki, o zaman sizin en iyi seeneiniz onu ihbar etmektir. Peki, eer onun sizi ihbar edeceini dnyorsanz? Yine, en iyi seeneiniz onu ihbar etmektir, ancak birlikte davranabilseniz ve ibirlii yapabilseniz, her ikiniz de sessiz kalsanz olduka az bir ceza alacaktnz. Ve unu anlayabilirsiniz, bunun Tutuklular kilemi olarak adlandrlmasnn kaynan grebilirsiniz, ancak bu her konu iin geerli. Mantk udur. En iyi durum, dieri ibirlii yaparken sizi n istismar etmenizdir. En kt durum ise, siz ibirlii yaparken dierinin istismar etmesidir. Polis olayna dnelim. Sizin iin en iyi durum, siz tm bilgiyi verirsiniz, konuursunuz ve dier arkadanz sessiz kalr, bir anlama yapar ve eve gidersiniz. En kt durum ise, siz sessiz kalrsnz, o anlama yapar ve siz mr boyu hapse gidersiniz, ancak toplamda en iyisi her ikinizin de ibirlii yapmas ve toplamda en

Sayfa 8

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Giri

Ders 12

kts her ikinizin de istismar etmesidir. Ve bunu trajik hale getiren ise udur. Rakibiniz ne yaparsa yapsn, istismar etmek sizin iin iyidir, ancak her iki tarafta istismar ettiinde her ikisi de ok kt duruma gelmektedir. Baka baz rnekler de vereceim. Hayr [bir slayd kastederek]. Bu sadece, Tutuklular kilemini anlatan bir karikatr gsteriyor. Bu kadar yaygn bir ey. Fikir u. Karmdan ayrlyorum. Uzun bir sredir evliyiz. Daha fazla birlikte srdremeyeceimize karar veriyoruz ve ayrlyoruz. Ayr evlerde yayoruz ve boanma hakknda konumaya balyoruz. Bana yle geliyor ki kendime Bir boanma avukat tutmal mym? diye soruyorum. imdi, biliyorum ki boanma avukatlar gerekten pahal. Ve bir boanma avukat tutmak olduka zor. Ancak, eer bir boanma avukat tutarsam ya da ikimiz birden boanma avukat tutmazsak, ikimiz de iyi durumda oluruz. Bir arabulucu buluruz. Paray ortadan ikiye bleriz. Bu iyi olabilir, ancak bir yandan aklm eliniyor. Eer ben bir boanma avukat tutarsam ve o tutmazsa, benim avukatm onun sahip olduu her eyi alr. Ben her eyi alrm, o her eyi kaybeder. Belki de nazik olmalym. Ama durun. Ya o bir avukat tutarsa ve ben tutmazsam? O zaman ben her eyi kaybederim ve o her eyi alr. O zaman ikimiz de bir boanma avukat tutmalyz, ancak o zaman ikimiz de kt durumda oluruz. Bizim lke A ve lke B olmak zere iki lke olduumuzu dnn. Nkleer silahszlanmay gerekletirmeli miyim? Olduka iyi olur. Eer iki lke de silahszlanrsa olduka iyi olur. imize bakar ,vergileri arttrrz, bir lkenin yapt ileri yaparz. Peki, ben silahlansam ve dier taraf silahlanmasa ok iyi olmaz m? Onlar igal eder, neleri varsa alrm. Olduka cezbedici. Ve tabii, eer ben silahlanmazsam ve dier taraf silahlanrsa, onlar beni igal eder ve sahip olduum her eyi alrlar. Dolaysyla, ikimiz de silahlanrz ve ikimiz de ok kt durumda oluruz. Bir kere byle dnmeye baladnzda, Tutuklular kilemi erevesinde ele alnamayacak neredeyse hibir ey yoktur. Uyuturucu sat iyi bir rnektir. Dnn ki, sizden marihuana almak istiyorum, ya da sokaktaki adyla ot [glmeler]. Benim 1000 dolarm var ve sizden byk miktarda ot almak istiyorum. Siz de, Mthi. Mthi. Cuma gn len ikide spor salonunun arkasnda bulualm ve alverii yaparz. Sen 1000 dolar getir, ben de otu getiririm diyorsunuz. ok iyi. Peki. Gzel. Ve ben de, Bu ok iyi, bin dolar, ben otu alyorum, sen de bin dolar. ok iyi, olmas gereken bu. diye dnrm. Ancak, aklma bir ey gelir. Eer iler yolunda gitmezse kimsenin polise gidecei yok. O zaman ben de, paray getirmek yerine neden bir silah gtrmeyeyim? Sen otu getirirsin, ben de suratna silah dayarm, otu alrm ve eve giderim. Belki de bunu yapmam, ancak imdi senin de ayn eyi dnm olabileceini dnyorum. Sen bir silahla gelebilirsin, suratma silah dayarsn, bin dolarm alr ve evine gidersin. Hi otum olmaz. Ne ieceim o zaman [glmeler]. Bu yine de, her ikimizin birden silah getirdii duruma gre, senin silahn olmas ve benim

Sayfa 9

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Giri

Ders 12

olmamas daha iyidir. Ama hala, ikimizin de sadece ibirlii yapp alverii yapmamz durumuna gre ok daha kt durumdayz. te bu, Tutuklular kileminin yapsdr. Tutuklular kilemini sadece gerekten bunu yaparak anlayabilirsiniz. Dolaysyla, Tutuklular ikileminin saysal bir edeeri var burada. Herkesin nnde bir kart olmal, bir dosya kad. Eer yoksa, herhangi bir para kat da iinizi grecektir. Ltfen kadn bir yzne ibirlii, dier yzne ise istismar yazn ve ltfen kendinize bu oyunu oynayabileceiniz bir e bulun. Bu tek seferlik bir oyun. inizden birisi oyuncu bir. Sa tarafta bulunan oyuncular, oyuncu bir olacaklar. Dieri ise oyuncu iki olacak. Herkesin bir ei var m? Eer kiiyseniz, iki kiilik kmeler halinde oynayabilirsiniz, nce iki, sonra iki eklinde. Aslnda en iyisi, oynayacanz kiiyle daha nce hi karlamam ya da konumam olmanz en iyisi. Oyun u ekilde, ben tamam dediimde, karnzdakine tercihinizi gstereceksiniz. Daha ak hale getirmek gerekirse, siz oyuncu 1seniz ve ibirlii yaparsanz, oyuncu 2de ibirlii yaparsa, her ikiniz de 3 dolar alrsnz. Eer siz oyuncu 1seniz ve siz ibirlii yaptnzda dier taraf istismar ederse, oyuncu 2, be dolar alr ve siz hibir ey alamazsnz. dediimde kartnz birlikte oynadnz kiiye, kar tarafa gsterin. Bir, iki, [glmeler]. Peki. Bu odadaki ka kii ibirlii yapt? Ka kii ibirlii yapt? Ka kii istismar etti? [glmeler] Peki. Ka kii u anda be dolar daha zengin? Peki. Ka kii hibir ey kazanamad? [glmeler] Peki. Demek ki reniyorsunuz. Yannzdaki kiinin gerekten adi birisi olduunu reniyorsunuz [glmeler]. imdi, yannzdaki kiiyi tekrar bulun ve oyunu tekrar oynayn. Ve imdi, oyunu be sefer oynayacaksnz. Be sefer oynayn ve bunlarn kaydn tutun. Sadece kartlar birbirinize gsterin, kaydn tutun ve art arda gsterin. imdi [glmeler]. Burada 25 dolar kazanan var m u anda? Evet, yirmi be? Yani, siz 1. renci: O drt kere ibirlii yapt ve ben istismar ettim Profesr Paul Bloom: O yirmi, yirmi bir eder [glmeler]. Peki. Bu iyi. ok iyi. Yani, bu gerekten drstln bir ls [glmeler]. Yirmi ya da daha fazla kazanan var m? Onbe ya da daha fazla? 14 ve daha az? Be ya da daha az kazanan? Sen iyi bir insansn. Bu iyi. ok iyi. Oyunu onunla m oynadn? 2. renci: Evet. Profesr Paul Bloom: Kt ocuk [glmeler]. Bu aslnda iyi ve kt ile ilgili deil. Eskiden ok gzel bir oyun vard. Yaklak 20 sene nce, mthi bilgisayar bilimcisi Axelrod tarafndan gelitirilen basit ama mthi bir oyun, mthi bir rekabet oyunuydu bu. Ve Axelrod, insanlarn Tutuklular ikilemi oynamak zere bilgisayar programlarn getirdikleri bir yarma dzenledi. 63 yarmac vard. Ve baz bilgisayar programlar son derece basitti, hep unu yap, her zaman ibirlii yap, h er zaman istismar et, eklinde alyorlard. Ve daha stn, asal say zmleri, prototip yantlar, dierinin davranlarn zmlemek zere dzenlenmi programlar gibi baz programlar vard.

Sayfa 10

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Giri

Ders 12

Ancak, kazanan program Anatol Rappaport tarafndan gelitirilmiti. Ve aslnda, mthi bir bilim adam olan Anatol Rappaport, olduka ileri bir yata bir ay nce vefat etti. Burada ilgin olan, kazanan kendi programyd ancak onun program ayn zamanda en basit olanlardan birisiydi. Belki de en basitiydi. Die di adn tayordu ve ok basit bir ekilde alyordu. Drt satr Basic kodu yeterliydi. lk kez bir programla karlatnda ibirlii yap. lk kez birisiyle karlatnda nazik ol. Ondan sonra, her bir denemede dier programn bir nceki denemede yaptn tekrarla. Bu dier 62 program yendi. Ve ite nedeni. ok gzel baz zellikleri vard. Arkadaa balyordu. Hatrlayacanz gibi, en iyi uzun vadeli zm, herkesin nazik olmasyd. yi olarak balyor, ancak bir saftirik de deil. Eer onu kazklarsanz, bir sonraki oyunda o da sizi istismar edecektir. Ancak, yine de affedicidir. Onunla iyi geinmek mi istiyorsunuz? Nazik olun. Eer nazik olursanz, o da bir sonraki turda size nazik olacaktr. Ve olduka ak, hi karmak bir yan yok ve bu yan nemli. Sadece bir saftirik olmamas ya da balayc olmas deil konu. Daha nemlisi, siz onun bir saftirik olmadn anlayabilirsiniz. Ve yine onun balayc olduunu da anlayabilirsiniz. Ve bu gl algoritma, aldatlma ve hile riskinin olduu duruml arda bile, ibirlii yapmay reniyor ve renilmesine yardmc oluyordu. Baz psikologlar, duygularmzn Tutuklular ikilemindeki farkl dizilimlere karlk geldiini ileri srmlerdir. Bizimle ibirlii yapan insanlardan holanrz. Bu bizi, die di algoritmasnn nerdiine benzer ekilde, gelecekte onlardan holanmaya itmektedir, Eer bana imdi iyi davranrsan, ben de gelecekte sana iyi davranrm. Kazklanmaktan holanmayz. Bizi aldatanlara kar fke ve gvensizlik hissederiz. Bu da bizi, gelecekte onlar aldatmaya ya da onlardan kanmaya yneltmektedir. Ve biz de, bizimle ibirlii yapan birisini aldattmzda kt hissederiz. Bu, bizi de gelecekte iyi davranmaya yneltir. Tutuklular kileminin hcrelerini yol atklar duygulara gre de blebilirsiniz. Dn akam, yedi yandaki ve on yandaki ocuklarmla bir deney yaptm. Onlara Tutuklular kilemini anlattm. Boanma avukat rneini vermedim ancak [glmeler] onun yerine onlara byk ve gzel ikolata paralar verdim. Gzel ikolata paralar, matrisi ayarladk ve oyunu oynattk. imdi, yaptklar ok da ilgin deildi, ancak ilgin olan birbirlerine ar fkelenmeleriydi. Kk olan, byk olan tarafndan Tamam, imdi birlikte ibirlii yapalm demek gibi hileler de ierecek ekilde srekli aldatld. Peki, tamam. Ve kk olan ibirlii yapar stismar! [glmeler]. Ve yant tabii ki de fkeydi, ancak dier byk olan da sululuk hissetmiyordu, onun yerine fkeliydi. Bu tr eyleri gerek hayatta srekli grrz. Tutuklular kilemini biliyorsunuz ancak aina olmayabileceiniz bir baka oyun daha var. Ad ltimatom oyunu. Kanz ltimatom oyunu ile daha nce karlat? Peki, bazlarnz. ok basit. Bir e seiyorsunuz. ok basit bir oyun. Ekonomistler bunu altklarnda, aslnda gerek parayla alyorlar. Ancak, benim bunu oynamanz salayacak param yok. Biriniz A, dierini B olacak. Bana gre sa

Sayfa 11

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Giri

Ders 12

tarafta olanlar A oyuncusu olacak. Dieri B olacak. ok basit bir kural var. A oyuncusunun Bye dnp bir teklifte bulunmasn istiyorum. Ann 10 dolar var. Bye 1 dolardan 10 dolara kadar istediiniz kadarn verebilirsiniz. B sadece bir ey yapabilir. B teklifi kabul edebilir ve eer B kabul ederse, teklif edilen paray evine gtrr, A ise kalan miktar alr ya da B reddedebilir. Eer B reddederse, hi bir ey alamaz. ki taraf da hibir ey alamaz. Herkes iin ak m? imdi A Sana u kadar dolar vereceim diyecek, B ister peki diyebilir ve B nerilen paray alr, A ise geride kalan alr, ya da B Reddediyorum diyebilir ve her iki tarafta hibir ey alamaz. Dolaysyla, bu oyun iki aamada gereklemektedir. lk aamada, Ann Bye bir teklifte bulunmasn istiyorum. B henz bir ey yapmamaktadr. Teklifinizi yapn. Teklifiniz sadece tek kelime olmaldr. Teklifinizi aklamayn. Sadece teklifi yapn. Peki. kinci aama. Mzakere etmeyin [glmeler]. nsanlarn el sktklarn gryorum ve bu ok karmak. 1den 10a kadar bir say olmal, bir pozitif tamsay. Ve e kadar saydmda Bnin tek bir kelime sylemesini istiyorum ve istediiniz kadar yksek sesle syleyebilirsiniz. Kabul ya da ret. Bir, iki, [glmeler]. Oh. Ka kii kabul etti? Hi reddeden var m? Gzel. Peki. Ka kii 10 dolar teklif etti? [glmeler] Ka kii be dolardan fazla teklif etti? Peki. Ka kii bir dolar teklif etti? Peki. Bir dolar nerdiinde sen kabul ettin mi? Baka bir dolar teklif eden var m? Bir dolar teklif ettiinde ein kabul etti mi? Peki. Ka kii drt ya da be dolar teklif etti? Peki. Bu aslnda ilgin bir oyun nk bir dolar kabul eden kii aslnda rasyonel davranyordu. Bir dolar sfr dolardan daha iyidir. nsan mantnn psikolojisine gre, mantkl bir adan, bir dolarn sfr dolardan daha iyi olduunu dnmeniz gerekir. Rasyonel birisi bir dolar kabul etmelidir. Ve zeki olduumuza gre, biz de bir dolar teklif etmeliyiz, ancak ok aznz bir dolar teklif etti. Neden? nk insanlarn salt rasyonel olmadklarn biliyorsunuz. nsanlar, tek seferlik bir oyunda bile, adil olmayan datmlar kabul etmezler. Sadece intikam alma amacyla bunu reddedeceklerdir. Sonuta, daha fazla nermeniz gerekmektedir. Bu durum, insanlarn kendilerine bir dolar teklif edildii durumda ar fkelendiklerini gsteren nroanatomi kantlarn salayan nroekonomi asndan da incelenmitir [glmeler]. Kimse kendisine bir dolar teklif edilmesinden holanmamaktadr. imdi, burada ilgin ekilde gndelik hayatmzla da ilikili daha genel bir ahlak var. Rasyonel bir insan kolayca istismar edileb ilir. Rasyonel bir insann kkrtmalara, saldrlara yantlar ounlukla uygunsuz olarak deerlendirilecektir. Benim rasyonel olduumu bilseniz ve bir durumda bir arada olsak, bana Hey. Al sana bir dolar. Hey, Bay Rasyonel bir dolar, sfr dolardan daha iyidir. derdiniz ve ben de Peki, tamam. derdim, nk ben rasyonelim. Benzer ekilde, rasyonel bir insann bunun iin yaygara koparmayacan anlatabildiiniz srece, btn gn benimle uraabilirsiniz, her ekilde taciz edebilirsiniz, sahip olduum e yleri alabilirsiniz. rrasyonel olmann, fkelenebilmenin bir avantaj vardr. nk eer irrasyonelseniz ve fkeli olarak biliniyorsanz, insanlar irrasyonelliiniz dolaysyla

Sayfa 12

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Giri

Ders 12

size daha iyi davranmak zorunda kalacaktr. Kimden alacam? Son derece mantkl olan kiiden mi yoksa buluttan nem kaparak fkelenenden mi? Tabii ki de, mantkl olanla urarm, nk mantksz olan mantksz eyler yapabilir. Bu her ne kadar paradoksal olarak grnse de, irrasyonel olmak ya da en azndan ortalama bir irrasyonellie sahip olmak, avantaj salamaktadr. imdi, tahrik etmekle ilikili olmasa da, bu konu da insanlarn neden k olduklarna ilikin teori ierisinde ele alnmtr. Dnn ki, hayatnz kiminle geireceinize karar vereceksiniz, bu byk bir gven meselesidir. Birlikte ocuklar byteceiz. Benim ekip gitmemem sizin iin son derece nemli. Ve ben son derece rasyonel bir insanm ve size Seninle e olmalyz, nk ben seni bugne kadar tantm uygun kiiler arasndaki en ekici kii olarak gryoru m. Ben son derece rasyonelim ve durum bu ekilde olduu srece birlikte olmalyz. diyorum. Evet, bu olduka mantkl ve rasyonel ancak yine de sizin iin ayaklar yerden kesilen birisiyle birlikte olmak istemez misiniz? Ayaklarnzn yerden kesilmesi irrasyoneldir, ancak ayn zamanda belirli bir adan, kendinizi sevdiricidir, nk irrasyonellik uzun vadede bu kiiye daha ok gvenebileceinize iaret eder, tpk fkeli olan birisinin irrasyonelliinin onunla uramamanz gerektii anlamna geldii gibi. almalar, aktan ok iddetle ilikili olarak yaplmtr. rrasyonellik, irrasyonel iddetin faydalar cinayet ve dier sularn allmasnda incelenmitir. DEELIY Daly ve Wilson cinayetin sebeplerini aklamaktadr. Pek ok cinayet mantkl bir tahr ikten kaynaklanmamaktadr. Pek ok cinayet rasyonel ekilde yaplmamaktadr. Pek ok cinayet aalama, kfr, kk tacizlerden kaynaklanmaktadr, ancak bu deli bir irrasyonellik deildir. Bu adaptif bir irrasyonelliktir. Daly ve Wilson, kronik olarak atan ve savaan toplumlarda, temel gerekliliklerden birisi insana dair bir zellik, iddet kapasitesidir. Dier yanan evirmek azizce bir davran deil, sadece aptalca ya da rezilce bir zayflktr. diye vurgulamaktadrlar. Eer itilip kakldmda ya da alay edildiimde rasyonel bir insan olduumu gsterirsem, itip kakabileceiniz ya da alay edebileceiniz birisi olarak bilinirim. Ve gerekten de grlen o ki, modern dnyada bile bu geen seneki bir New York Timestan. Ve vurgulad nokta, iddetin insanlarn birbirine saygszlndan ya da ters bir ekilde bakmasndan kaynaklanddr. Ve Bu irrasyonel deil mi? diye dnebilirsiniz. Ancak, insanlarn bir arada yaad ve birbirleriyle tekrar tekrar karlamak durumunda kaldklar ve polis tarafndan ok fazla destein olmad koullarda irrasyonel deildir. zellikle ilgin olan bir nokta ise, iddete ilikin itibarn neminin kltrden kltre farkllk gstermesidir. Ben bu ders boyunca ve hatta yaptmz dier dersler boyunca insanda ve dier hayvanlarda grlen evrensellere, doutan gelen eylere dair konutum. Bu dersi, kltrel farkllklar zerinde durarak bitirmek istiyorum. Ve bu psikolojik olarak olduka ilgin duygulara ilikin bir kltrel farkllktr. Ve sosyologlarn onur kltr olarak adlandrdklar farklln etrafnda biimlenmektedir.

Sayfa 13

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Giri

Ders 12

Bir onur kltrnn baz zellikleri vardr. Hukuka gvenemezsiniz. Ve olduka kolay olarak alnabilen baz kaynaklar vardr. Ve sosyologlar bu koullar karlandnda, iddetli misillemeye dair bir itibar gelitirmenin neminden sz etmektedir. Bu nemli hale gelmektedir. Onur kltrnn rnekleri arasnda sko dallar, Masai savalar, Bedevi tccarlar ve Batl kovboylar verilebilir tm bu rneklerde sr gibi zarar grebilecek ve kolayca alnabilecek kaynaklar bulunmakta ve arayp insanlarn yardma gelmesini salayabileceiniz bir 911 hatt yoktur. Onur kltr en ok Amerikann gneyinde modern psikologlar tarafndan allmaktadr. Bu blgeye sr obanlar yerlemitir ve geleneksel olarak daha az merkezi bir yasal kontrol bulunmaktadr. Sosyologlar da, Amerikann gneyinin kuzeyine gre daha fazla onur kltrne sahip olduunu vurgulamaktadr. Peki, nasl biliyorsunuz? Ne ie yarar bu? Bu derste psikoloji hakkndaki iddialarla ilgileniyoruz. Ve sonuta, Richard Nisbett ve Dov Cohen onur kltrn ve farkllklarn altlar. Ve olduka ilgin farkllklar buldular. Amerikann gneyinde kuzeyine gre silah yasalar daha fazla gevek gibi grnmektedir. kence ve idam cezas daha fazla onaylanmaktadr. Orduya ilikin tutumlar daha pozitiftir. Anket almalarnda, insanlar onur kltrlerine kar daha affedicidir ve anlayldr. Birisi kadnma saldrrsa ben de onun yzne yumruu yaptrrm. Bu Amerikann gn eyinde kuzeyine gre daha az kt olarak deerlendirilmektedir. Sadece belirli durumlara zg olarak, daha yksek bir iddet dzeyi vardr. Amerikann gneyinin sokaklar kuzeyinin sokaklarna gre bir kural olarak daha iddetli deil. Fark ise, evime bir isi girerdi diye o kiiyi vurmam gibi onura ilikin sularda daha yksek bir su orannn olmas eklindedir. Ya da birisini benimle alay ettii iin ldrmem gibi. Bunlar eitli anket almalaryd.Nisbett ve Cohen bugne kadar duyduum en ilgin psikoloji almalarndan birisini yaptlar. Ve bu almay zr dilerim, bunlar Nisbett ve Wilson. Bu almay, Michigan niversitesi rencileriyle yaptlar. Tpk sizin de burada oluturduunuz gibi, bir katlmc havuzu oluturdular ve demografik bilgilerini listelediler. Ve sonrasnda, spanyol ya da Yahudi olmayan beyaz erkekleri deneye aldlar. rneklemlerini bu oluturuyordu. Onur kltr fenomeni erkeklere zg bir fenomendir ve temiz bir alma yapabilmek amacyla homojen bir rneklem aldlar. Yani, spanyol ya da Yahudi alnmad. Ve onlar provoke ettiler. Ve provokasyon ok zekiceydi. Tpk sizin burada Kirtland, SSS ya da Dunhama [Yaledeki psikoloji binalar] getirildiiniz gibi, insanlar psikoloji binasna getirdiler ve bir masann oraya geti rerek Evet. Deney iin koridorun sonuna gidin. dediler. nlerinde bir koridor vard ve koridoru yrmeleri gerekiyordu. Ve koridorun dier ucunda, onlara doru erkek bir lisansst rencisi yrmeye balyordu. Elinde baz dosyalar tutuyordu. Bu kii, katlmcya doru yryor, ona arpyor ve ardndan ona Geri zekl [glmeler] diyerek yrmeye devam ediyordu. imdi, bu lisansst rencisi, yzlerce erkee arpp, onlara geri zekl demekten ve yryp gitmekten sorun kmadan kurtuldu kavga olmad, kimse vurulmad. Ardndan bu kiileri odaya aldlar ve teste soktular. Grlen o ki, stres yantlarnda farkllklar bulunmaktayd.

Sayfa 14

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Giri

Ders 12

Ortalamada, Amerikann gneyinden erkekler, kuzeyinden olan erkeklere gre daha yksek hormon tepkisi ve stres tepkisi testosteronda ve kortizolda ykselme gstermilerdir. Daha sonraki davranlarda, kzdrlm olduklarn gsterecek ekilde farkllklar grld. rnein, boluk doldurma sorularnda farkllklar grld. rnekleri tam olarak hatrlamyorum ancak, una benzer rnekler vard John dkkana girdi ve bir boluk satn ald ve kuzeyliler rnein elma diyorlard. Ancak gneyliler, o gck lisansst rencisini ldrmek iin AK47 [glmeler] diyorlard [glmeler]. Tekrar hatrlataym, Amerikann gneyindeki insanlarn tm Amerikann kuzeyindeki insanlardan daha iddete eilimli deiller ancak onura ilikin tahriklere daha duyarllar. imdi, bu dersi birka yl nce verdiimde, gneyli bir renci bana geldi ve Yaledeki gneyli aznln seilmesini biraz krc bulduunu Yalede insanlarn gney Amerikallar hakknda sylediklerinin baka hibir aznlk grubu iin asla sylenmediini belirtti. imdi, bununla ilikili iki noktaya deinmek istiyorum. Birincisi, tabii ki bunlar ortalama farklardr. Tm gneyliler ve kuzeyliler bu alardan farkllamazlar. Dieri ise, bu etkinin gerek olduunu dnyor olduum ancak bunun yannda onur kltrlerinin dier kltrlerden farklarnn tamamn yanstmakta ok da yeterli olmaddr. Nisbett, rnein, kendisinin bir gneyli olduunu sylemekte ve kuzeye gittiinde insanlarn ne kadar kaba olduklarn grnce ardn eklemektedir. Bu durum, Amerikann kuzeyinin bir onur kltr olmamasndan ve insanlarn bir tepki ya da misillemeden korkmamalarndan tr daha az uygun davranmalarndan ileri gelmektedir. Dahas, onur kltrnn onur, sadakat, cesaret ve kendine yeterlilik gibi baz deerleri tamamen kt olmak durumunda deildir. Her durumda, bu evrimsel gemie sahip olan eylerin kltr tarafndan dntrlp ekillendirilebileceine ilgin bir rnektir. Getiimiz derslerde fke, ocuklarmza olan sevgimiz, korku, minnettarlk gibi duygularmzn sistemdeki sapmalar ya da grltler olmadn vurgulamtm. Tersine, bunlar doal ve sosyal evreyle ba edebilmek zere ekillenmi son derece karmak motivasyonel sistemlerdir. Ve biz bunu ancak evrimsel yaklamn analizleri sonucunda bilebiliyoruz. imdi, DArcy Thompsona dnecek olursak her ey u anda olduu biimdedir, nk bu ekilde olumutur. Ve bu haftaki, okuma yantlarnz unlardr [bir slayda iaret ederek]. Ve size aramba gnk snavda iyi anslar diliyorum. Grmek zere.

Sayfa 15

www.acikders.org.tr