Psikolojiye Grii

Ders 5

Psikolojiye Giri
Ders 5
Bebek Olmak Nasl Bir ey? Dncenin Geliimi
Profesr Paul Bloom: Son zamanlarda yaptklarmzn byk bir ksm yntemlerimiz, teorilerimiz, fikirlerimiz- bir anlamda Piaget etkisi altnda ekillendi. Ben de bilisel geliim konusunu ileyeceimiz bu derse, onun fikirlerinden bahsederek balamak istiyorum. Piagetye gre ocuklar, dnyay anlamaya alan aktif dnrlerdir. Piaget, ocuklar ou zaman kk bilim adamlar olarak nitelendirmitir. Ve sras gelmiken belirtmeliyim ki, bu noktaya nasl vardn anlamak iin ne kadar azimli ve dramatik bir hedefi olduunu da anlamak gerekiyor. Bu konuyu almaya, ocuklarla ilgilendii iin balamam. Bu konuda almaya balamas, genel anlamda bilginin nasl ortaya ktn anlamasna dayanr. Ona gre bu bilginin kayna- genetik bilgi felsefesi olarak adlandrd bir disiplindi. Fakat o, bireysel ocuk geliimini alt nk bunun bilginin genel anlamdaki geliimi konusunda kendisine daha fazla ey getireceine inanyordu. ok kibirli bir deyim var, bilmem daha nce duydunuz mu: Ontojeni, filojeniyi zetler. Bu deyim u anlama geliyor, bireyin geliimi, trlerin geliimini taklit eder ya da tekrarlar. Bu, tamamen doru deil, fakat gzel bir deyim ve Piaget bu noktaya balanm. Bak, bir ocuun nasl gelitiini anlayacaz ve bu bize bilginin genel anlamda nasl gelitiini anlatacak fikriyle ilgileniyormu. Yani, Piaget ocuu, bir anlay, bir emay, dnyaya dair kk minyatr teoriler gelitiren bir bilim adam olarak grm. ocuklarn bunu iki renme mekanizmas ile yaptklarn savunmu: asimilasyon (zmleme), akomodasyon (uyum). zmleme, karlk verdiiniz eylerin miktarnda art yaratma davrandr. Piaget buna, annesinin memesini emmeye alm bir bebein bir ieyi ya da ngra emmesi rneini vermi. zmlemek tepki verdiiniz eylerin kapsamn deitirmeye verilen addr. Uyum bir eyi yapma eklinizi deitirmektir. Bir bebek neyi emdiine bal olarak az eklini deitirecektir. Ve ite dhil olduunuz tm bu sreler-bu rnekleri fiziksel anlamda veriyorum fakat psikolojik anlamda hayata bak anz oluuyor. Bunu, yeni eyleri kuatmak iin kullanabilirsiniz, zmseyebilirsiniz. Fakat ayn zamanda bilgi sisteminizin kendisini de deitirebilirsiniz-uyumla. Piaget, bu iki renme mekanizmasnn, ocuu farkl evrelere ittiini savunmu. Ve bir evre teorisi vard ki bu Freudun evre teorisinden olduka farklyd. Onun yntemi, ocuklara problem zdrmek ve soru sormak zerineydi. Bunu farkl yalar iin farkl ekillerde yaptlar ve bu Evre Teorisinin domasna neden oldu. Piagetye gre ilk evre duyusal motor evresi. Yani, siz nde oturanlar, bana bakyorsunuz ve ben gidiyorum (krsnn arkasna eilir). Bunun ardndan arkanzda beliriyor olmam olduka gzel bir sihirbazlk olurdu. Ama hayr, sadece buradaym. Bunun ad nesne devamlldr. Eer bunun altna girseydim ve insanlar Bu adam

Sayfa 1

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Grii

Ders 5

nereye kayboldu? Ders bitti galiba deseydi, bu nesne devamllnn olmad bir durum olurdu. Yani yetikinlerde nesne devamll var. Piagetnin, ocuklarda nesne devamllnn olmadna dair ok ilgin bir iddias var. Piagetnin gzlemlerine gre, alt aylk olmadan nce ocuklara holandklar bir nesne gsterdiinizde, rnein bir ngrak ve ardndan bu ngra sakladnzda, ya da bir eyin arkasna koyduunuzda kaybolmu gibi oluyor. Ve Piagetnin iddiasna gre ocuk bu objenin gerekten yok olduuna inanyor. Yani ben bir objeyi gremiyorsam ya da ona bakmyorsam, o obje varln srdrmyor anlamna geliyor. Bylece ce-e nin bebekleri olduka arttn fark ediyor. Piagetye gre ce -enin bebekleri artma nedenlerinden biri, bir ocua gidip bakyorsunuz, ocuk size glerek bakyor, yznz kapatyorsunuz, ocuk diyor ki bu adam kayboldu, ardndan ce-e diyorsunuz ve tekrar ordasnz. te bu onun iddias. Piaget, ayn zamanda daha byk yataki ocuklarn A deil B adndaki devde takldklarn fark etti. Peter Gray, psikoloji ders kitabnda bunu saklanlacak yerleri deitirmek problemi olarak adlandryor ve bu muhtemelen daha gzel bir isim. te durum u, dokuz aylk bir ocuu alyorsunuz -Piagetye gore dokuz aylk bir ocuk nesneleri ve nesne devamlln ancak anlamlandrabilir. Ardndan bir objeyi alp ocuun gremeyecei ekilde bir kabn iine yerletiriyorsunuz, ocuk gremiyor fakat obje kabn iinde. Sonra ocuk, siz ocuk olsaydnz, buna ulamaya alacaktnz. Ayn eyi tekrar yapyorsunuz, uzanmaya alyorsunuz. Tekrar yapyorsunuz. Bu A noktas. Sonra, buraya tayorsunuz. Piagetnin gzlemlerine gre ocuk bu durumda da, objeye ulamaya almaya devam ediyor. Artk objenin burada olmadn-hareket ettiini grseler bile- anlayacak kadar akll olmama ihtimalleri var. Bu da objeleri anlamadklarna dair ve bu iin geliiminin ok fazla zaman ve renme gerektirdiine dair bir kant. Bir sonraki evre ilem-ncesi evre. ocuk dnyay sadece fiziksel olarak, duyusal evre olarak alglyor, fakat ilem-ncesi evreye geldiinde, dnyay temsil etme kapasitesi, dnyay zihninizin iine alma, gerekleir. Fakat bu kstldr ve arpc ekillerde kstldr. Kstlamalardan bir tanesi, ocuklarn benmerkezcil olmasdr. imdi benmerkezcilliin genel kullanm bencillik anlamndadr. Piaget bunu daha teknik bir ekilde ele alm. Ona gre, ocuklar gerekten, bakalarnn dnyay onlardan farkl grdn anlamyorlar. Bu konunun uygulamalarndan bir tanesi, da devi. Orada tane damz vard. Bir ocuu dan bir tarafna koyuyorsunuz ve bu da izmesini istiyorsunuz ve bunu drt-b e yandaki bir ocuk kolaylkla yapabilir, fakat ardndan dier taraftan nasl grnyor olabileceini izmesini istediinizde ocuklar bunu olduka zor buluyor. Baka bir insann grebilecei ekilde grmeyi ok zor buluyorlar. Piagetnin bu evre konusundaki bir baka bulgusu da korunumdur. Korunum ilkesi, baz eylerin dntrlmesi ve bu aamada baz ynlerin deimesi fakat baz ynlerin ayn kalmas. rnein, bir bardak suyu baka bir bardaa aktardnzda su miktar dier bardan ksa ya da uzun oluuna bal olarak deimez. Ya da bir avu madeni paray satnzda daha ok grnd halde

Sayfa 2

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Grii

Ders 5

daha fazla para olmadn bilirsiniz. Fakat Piagetye gre, ocuklar, bunu bilmiyorlar ve bu da en gzel rneklerden bir tanesi. Aranzda drt-be yanda bir ocua ulaabilecekler [glmeler], bir karde gibi - drt-be yanda bir ocua ulaabilecek olanlar, gidip bir tanesini izinsiz almayn - bunu kendiniz de yapabilirsiniz. yle grnyor. lkinde ses yok. kincisinde sonlarda bir ses olacak [video oynatyor] Fakat iki sra dama var. ocua hangisinde daha ok olduunu soruyor. ocuk ayn olduklarn sylyor. Ardndan kadn ocua hangisinde daha ok olduunu soruyor bunda m yoksa bunda m eklinde. Yani bu olduka aptalca . Ve ocuklarn bunu yapmas olduka inanlmaz ve salam bir bulgu. te size baka bir rnek. Sonuta ikisi de ayn [bant oynuyor]. O evrede dnyay nasl algladnz ve dnyayla nasl ba ettiinizle ilgili ok gzel bir bulgu. Sonraki evre, somut hareketler. Yedi yandan on iki yana kadar, muhafaza problemini zebilirsiniz ancak yine de soyut muhakeme konusundaki kapasiteniz kstldr. Yani, sonsuzluun matematiksel kavramlar ya da mantksal gereklilik gibi mantksal kavramlar bu yataki ocuun kapasitesini aar. ocuk birok eyi yapabilir, fakat yine de bir anlamda somut dnyada taklp kalmtr. Ve son olarak 12 yanda soyut ve bilimsel muhakemeye balar. Ve bu da ksaca Piagetnin teorisini anlatr. Piaget, birka nedenden dolay Freud ve Skinnera kyasla ok daha mantkl bir yaklam ne srmtr. Birinci neden, bunlar ocuk geliimine dair ilgin ve yanll kantlanabilir iddialar. rnein farkl yalardaki ocuklarn muhafaza etme konusundaki yetersizlikleri kolaylkla ve sistematik olarak test edilebilir. Ve aslnda bu konuda ok fazla destee de sahip. Piaget, farkl ekillerde tm gzlemlerini bir araya getirerek zengin bir teorik altyap oluturup, birok makale ve kitap yazm ve teorisini ok zengin bir ekilde sunmu. Bence, hepsinden nemlisi, ok arpc bulgulara sahip olmas. Piagetden nce hi kimse muhafaza etme bulgularn fark etmedi. Piagetden nce hi kimse bebeklerin nesneleri takibi ve anlamas konusundaki problemleri fark etmedi. Fakat Piagetnin teorisinin de baz kstllklar var. Bu kstllklardan bazlar teorik. rnein bir ocuun somut dnceden soyut dnceye nasl getiini ya da nesne devamll yokken nesne devamllna sahip olmasn gerekten aklayp aklamad ilgin bir soru. Yntemsel kstllklar var. Piaget soru ve cevap konusu zerinde ok durmu fakat bu konuda problem u ki, ocuklar dillerini kullanmak konusunda ok iyi deiller ve bu da onlarn bilgi seviyesini olduundan az alglamanza neden olabilir. Bu durum zellikle ya kk ocuklar ile bir problem olacaktr. Yntem, psikoloji de dail olmak zere herhangi bir bilim tartmasnda, daha ar basacak bir konudur. ou zaman oyunun %90 hipotezinizi test edecek akllca bir metot bulmakta gizlidir. Bunun hakknda bebeklerle ilgili olarak biraz konuacaz. Size ok farkl bir alandan baka bir rnek vereceim. Bir grup bilim adam gdklamay alm. Yani, birisini gdkladnzda, hangi koullar altnda glecekler? Onlar nereden gdklamanz gerekir? Kendinizi gdklayabilir misiniz? Srpriz olmak

Sayfa 3

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Grii

Ders 5

zorunda m? Vesaire gibi yle grnyor ki, bunu laboratuvarda almak olduka zor. Deneysel krediniz olmayacak. Laboratuvara geliyorsunuz ve yle diyorsunuz, Peki, ya ben mezun olmu bir renciysem? ha ha ha. Ve aslnda [glmeler], metodolojik bir giriim Pennsylvania niversitesindeki Henry Gleitman tarafndan yaplm. Gleitman, gdklama makinesi yapm; bir kutuya bal iki tane kocaman el r-r-r-r eklinde alyor bu makinede Fakat bu bir hata olmu nk ins anlar kahkahayla kaslmaktan gdklama makinesine yaklaamamlar. Her neyse gdklama konusuna daha sonra kahkahadan bahsederken deineceiz. Ve son olarak olgusallk. Bebekler ve ocuklar gerekten ne biliyor? Piagetnin yntemsel kstlamalar gz nnde bulundurulduunda ocuklarn ve bebeklerin bilgilerini sistematik olarak olduundan daha az grm olmas muhtemel. Ve aslnda size, bu yorumun ne kadar doru olduunu kantlayan birka bulgu sunacam. Sizi bebek biliinin modern bilimi ile tantrmak istiyorum. Bebek bilii olduka uzun sredir zerinde allan bir konu. Ve ardnda mthi bir felsefi ve psikolojik fikir birlii olduuna dair bir gr var. Ve Onion bal altnda burada zetlenmitir. yle ki, bebekler aptaldr ve dnya hakknda pek bir ey bilmezler. Burada Onion bal son zamanlardaki almalar yermek iin kullanlm ki bunun hakknda biraz konuacam. yle grnyor ki bebekler sandnzdan daha zeki olabilirler. Ve bebeklerin zeksn kefetmek iin farkl teknikler gelitirmek konusunda olduka akllca davranmamz gerekiyor. Bir bebein ne bildiini almak iin soru soramazsnz. Bebekler konuamaz! Ne yaptna bakabilirsiniz fakat bebekler ok koordine ya da becerikli deillerdir, yani akllca yntemler kullanmanz gerekir. Akll bir yntem rnein beyin dalgalarna bakmak [glmeler]. Sa taraftaki bu ocuk test srasnda ld. Trajik bir durumdu-elektrotlarn arlklar nedeniyle ezildi [glmeler]. Yine de mutlu. Beyin dalgalarn alabilirsiniz. Bebeklerin yapabildikleri birka eyden biri emzik emmek. Bundan ne karabileceimizi sorabilirsiniz. yle ki, yle makineler yapabilirsiniz ki, bebekler emzik emerken bir mzik ya da bir konuma dinleyebilirler, ardndan nelerden holandklarn anlamak iin emzii ne kadar emdiklerine bakabilirsiniz. Fakat tartlmayacak bir konu var ki, o da bebekler hakknda bildiimiz ou eyin onlarn baklarna bal olduu. Bebeklerin yapabildii eylerden bir tanesi bu. Bakabiliyorlar. Burada Elizabeth Spelkein fotoraf var. Kendisi bebeklerin bakma sreleri ve bu baklardan ne renebileceimize dair en ok aratrma yapan geliim psikoloudur. Elimde bebeklerin baklarndan renebilmek iin iki tane yntem var. Bir tanesi tercih. Yani diyelim ki, herhangi bir sebepten, bebeklerin kpeklerin ya da kedilerin grnnden holanp holanmadklarn bilmek istiyorsunuz. Bir bebei oturtup, buraya bir kpein fotorafn koyabilirsiniz, buraya bir kedinin fotorafn koyabilirsiniz ve bebein hangisine bakacan grebilirsiniz. Bebekler gzlerini oynatabilir ve bu da size bir eyler syler. Bebekler gzel yzleri irkin yzlerden ayrt edebilir mi? Gzel yz buraya koyun, buraya bir irkin yz koyun, bakn bakalm bebek gzel yze bakmay m tercih edecek. Ayrca habituasyon (alma) ve srpriz

Sayfa 4

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Grii

Ders 5

de yapabilirsiniz. Ve burada bahsedeceim birok alma alma ve srpriz ieriyor olacak. Alma sklmay tanmlayan ssl bir kelime. Yaptnz ey bir bebee ayn eyi tekrar tekrar gstermek. imdi, davranlktan hatrlayn, bebek bunun ok ilgin olmadn renecek. Sonra bebee farkl bir ey gstereceksiniz. Bebek, eer bunu gerekten farkl bir ey olarak grrse daha uzun sre bakacak ve bunu bebeklerin neyi farkl bulduuna dair bir lm olarak kullanabilirsiniz. rnein, diyelim ki bir bebein krmzy yeilden ayrt edip edemeyeceini merak ediyorsunuz. Bebee yeil bir para gsterirsiniz, yeil bir para gsterirsiniz, yeil bir para gsterirsiniz, yeil bir para gsterirsiniz; bebek sklr sonra krmzy gsterirsiniz. Eer hepsi ayn grnrse, bebek ylesine bakyor olacak fakat krmz farkl grnrse canlanacak. Ve bu aslnda bebeklerde renk grn almann da bir yolu. Srpriz bununla alakal. Bebee olmamas gereken bir ey gsterebilirsiniz. Eer bebekler de olmamas gerektiini dnyorsa daha uzun sre bakabilirler ve bilim adamlar da bunu kefetmek iin sihirbazlk yapyorlar. Gerek rneklerle balamak gerekirse, bu aratrmalarn birou Piagetnin nesne devamllna dair sordugu(eklendi) Gzden kaybolunca bile objelerin var olduunu bebekler gerekten bilmiyor mu? gibi sorularla balar. Ve, Spelke ve Baillargeon tarafndan yaplan ok basit bir almada bebeklere ileri ve geri hareket eden bir bar gsteriliyor. Yani bar ileri ve geri hareket ediyor. imdi burada ok ak bir ekilde yaptnz ve farknda olmadnz bir ey var. O ekilde bir hareket grdnzde, orada bir bar olduunu farz edersiniz, yani ortada daha nce grmediiniz bir ey olduunu dnrsnz. Fakat tabii ki, mkemmel alglayan bir yaratk olsaydnz aada bir bar yukarda bir bar olduunu grr, ortada bir ey olmas gerektiini dnmezdiniz. nk, ortada hibir ey grmediniz. O zaman bebeklere bunu gsterirsiniz, ardndan Byi veya Cyi gsterirsiniz ve bunu yetikinlere yaptmzda B ve Cnin bir aka olmasn beklersiniz. Aslnda bebekler de benzer ekilde tepki veriyor. Bebekler orada btn bir bar bekliyorlar ve krk bara aknlkla daha uzun sre bakyorlar. Dier almalar, bazlar - ite Rene Baillargeonun ayn eyi farkl bir yntemle inceledii bir alma. 6 aylk bir bebee, zerinde blok olan bir krs gsteriyorsunuz diyelim. Sonra bir ekran grnyor ve blou karartyor. imdi, eer bebekler bloun hala orada olmasn beklerse, bloun ekran durduracan dnrler. Dier taraftan, gzden uzak gnlden uzak olursa, ekrann devam etmesini beklerler. Sonu olarak yaptnz ey, birka gsterim sunuyorsunuz, birinde blok duruyor, dierinde tuzak bir kapyla uzaklatryorsunuz ve deva m ediyor. Ve grdnz gibi, bu gerekleince bebek baryor. Aslnda bu olmuyor fakat bebek daha uzun sre bakyor. Nesne devamllna son bir rnek vereceim. Bu almalarn bazlar, Karen Wynninn laboratuvarnda Yalede yaplm. Burada bebeklerin toplama ve karmaya olan anlaylarn lyorlar. Ve bunun byk bir ksm gerek objelerle yaplyor. Fakat ayn zamanda hareketli versiyonlar da var ve ite size hareketli bir rnek [bant

Sayfa 5

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Grii

Ders 5

oynuyor] Bebekler aryor. 2-1=1 olmasn bekliyorlar ve 2-1=2 ya da 3 ya da 0 olunca, daha uzun sre bakyorlar. Bu da bir aknlk gstergesi. 6 aylkken bile ocuklar aritmetiin temel kurallarna kar hassaslar, bu da bize onlarn matematiksel bilgileri hakknda bir eyler sylyor ve ayn ekilde bir eyler gz nnden kaybolduunda varlklarnn srdne dair beklentilerinin srmesi konusunda da bir eyler sylyor. imdi, bu aratrmaya gre ocuklarn fiziksel dnyaya dair alglar en batan itibaren orada fakat tam olarak deil. Bebeklerin bilmedii baz eyler olduunu biliyoruz. u anda beyninizde olan birok sinir hcresi anne rahmindeyken oluan sinir hcreleridir. Geliim srasnda gerekleen eyler ounlukla yeni sinir hcrelerinin gelimesiyle ilgili deil. ounlukla sinir hcrelerinden kurtulma kla ilgili. Yani sinirsel yaplar bebeklerin geliim srasnda fazla sinir hcrelerinden kurtulmasyla birlikte radikal bir deiimden geiyor. Ayn zamanda sinir hcreleri arasndaki balantlar lgnca byyor ve farkl sinapslar arasndaki balantlar n artt bu sre, ocuk iki yandayken zirve yapyor. Son olarak miyelinasyonu hatrlayn. Hani sinir hcrelerinizi daha etkin hale getiren ve zerini kaplayan yal tabaka vard ya? Bu da geliim srasnda gerekleiyor ve aslnda geliim boyunca sryor. Ergenler bile tam anlamyla miyelinasyonu tamamlam olmuyorlar. Hatta frontal loblar bile miyelinasyonu tamamlamam oluyor. Frontal lobun snrlamalar ve irade ile ilgili olduunu hatrlarsnz. Yani sorun bebek beyninin henz gelimemi olmas olabilir. Baka bir ihtimal ise ketlenme sorunu. Bu, yine frontal loba bal ve A deil B hatasyla birlikte gelir. Hatrlayn bebek ulamak iin uzanr, uzanr, uzanr. Yeri deitirildiinde, uzanr, takip eder ve ayn yere uzanr. Bunun nedeni bebeklerin objeler hakknda hibir ey bilmiyor olmalar olabilir. Baka bir ihtimal de bir eyi bir kere yaptnzda durmann zor olmasdr. Durmak iin biraz kontrol gerekir. Ve bebeklerin kontrol mekanizmasna sahip olmad ynnde bir sr bamsz kant var. nk beyinlerinin belirli davranlar kontrol eden blm henz aktive olmamtr. Geliim farkllklaryla ilgili neredeyse bilmek istediiniz her eyi kapsayan, ketlenme sorununu ileyen ok gzel bir Simpsons blm var. te byle [bant oynuyor]. Bu temel olarak geliim psikolojisini toparlayabilir. ocuk A, A, A yapyor. Yeri deitiriliyor, siz nasl yani? dersiniz ve o peinden gitmeye devam eder. Ve bunun doru olduunu kantlayan baz bulgular var. Bunu alan Adele Diamond, ocuklarn orda olduunu biliyor gibi Aya uzanmasna ramen, Byi aradklarn, ama yine de uzanmaktan kendilerini alamadklar sonucuna varm. Bu konuya daha sonra devam edeceiz. Son olarak, ocuklarn baz eyleri bilmemeleri de sebep olabilir. Baz eyleri renmek zorundasnz. Bu bir ok alan iin geerli - sosyal alanda, ekonomik alanda, politikada - ve tabii ki fiziksel alanda. Aslnda, yetikinlerin bile bilmedii baz eyler var. Michael McCloskeyin niversite rencileri ile yapt bir almadan size

Sayfa 6

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Grii

Ders 5

bir rnek; effaf, bo bir borunuz var diyelim, bu borunun iine bir top atyorsunuz, borunun iinde yuvarlanp dar kyor. Soru u; Topa ne oluyor? A yolunda m gidiyor yoksa Bnin yolunda m? Etrafa bakmadan, kim A diyor? Kim B diyor? Garip olan ey u ki bunu Yalede ne zaman yapsam bu lanet soruya herkes doru cevab veriyor [glmeler]. John Hopkinste A ve B iin 50ye 50 diyorlar [glmeler]. Daha iyi bir rnek bulmam gerekiyor. Her neyse, buradakiler deil ama genelde niversite rencilerinin, sistematik olarak yanl fiziksel sezgileri oluyor. te size bir artmaca. Herhangi birisine Bir boru alp iine su fkrtsanz ne olurdu? Su nereye giderdi? diye sorun. Kimse Byi semez. Herkes bilir ki su dz bir izgide akacak. Bu da gsteriyor ki, tecrbeleriniz size yardmc oluyor fakat tecrbeniz olmadnda yolunuzu arabilirsiniz. Fiziksel hayattan bahsettik. Peki ya sosyal hayat? nsanlarn dnyasna ne demeli? Bu konuda da birok aratrma var. Bebekler baz sosyal tercihlerle hayata balyor. Yeni doan bebekleri dnrseniz - yeni domu bebeklerle aratrma yapmak ok zor nk aydnlatlm onam formu doldurtamyorsunuz ve tabii buna benzer birok prosedr yapamyorsunuz, bu yzden bu almalarn ou, neredeyse hibir kanunu olmayan Fransada yaplm [glmeler]. Kadnlar doum yapyor ve onlar hemen gidip Biz psikolouz diyor ve ardndan bebeklerle deneyler yaplyor, muhteem. te bunlardan bir tanesi bebeklerin buna ya da buna bakmasn karlatrdmz deney. Bebekler yz gibi grnene bakmaktan daha ok holanyor. Bunlar yeni doan bebekler. nsanlarn ve dier primatlarn yzleri tercih etme gibi baz eilimleri oluyor. Bebekler de sosyal hayvanlar olmakla birlikte ayn zamanda doal taklitilerdir. rnein, Andrew Meltzoffa gre, yeni domu bir bebek bulursanz ona gidip yapmanz gereken ilk ey, yznz bu yeni domu bebee yaptrp byle yapmak ve dilinizi karmak. Andrew Meltzoff, byle yapldnda, genellikle bebeklerin de dillerini kardn bulmu ki bu da bir insandan dierine ve ardndan bebeklerde sosyal ba kuran eylerden bir tanesi de taklit etmek. Bebekler ounlukla yanlarndaki yz taklit ederler. Bu tepkilerin doas, yzleri tercih etme, bu tr taklitilik, tartma konusu olabilir ve bebeklerin ne kadar zeki olduklarna dair birok aratrma yaplyor. Peki, sosyal hayata bakmak iin fiziksel hayata bakarken kullandmz yntemleri kullansak olur mu ? Valerie Kuhlmeier ve Karen Wynn ile yaptm bir almay sizlerle paylamak istiyorum. 9 aylk ve 12 aylk bebeklerle alarak onlara baz filmler izlettik. Onlar ylece oturarak bir karakterin bir topa, hedefini gerekletirebilmesi iin yardm ettiini, dier bir karakterin de bu topa mani olmaya altn izliyorlar. Sonr a da topun kendilerine mani olana m yoksa yardmc olana m yaklamasn m beklediklerini greceiz. te bu bebein grd ey. Bu gerekten bebein deneyde grd filmle ayn ey. Problem u ki, bu tr deneylerde ok fazla kontrol var, bu yzden bir filmde kare olan dier filmde gen oluyor, bir filmde stte olan dier filmde altta oluyor. Yani bu, rnek bir film ama ayn zamanda bebeklerin grd ey [video oynuyor].

Sayfa 7

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Grii

Ders 5

Bunu tekrar tekrar grmeleri salandktan sonra, bebekler, topun, kendisine mani olana m yoksa yardmc olana m yaklaacaklarn bekler? Bulduumuz sonu u ki, topun kendisine yardmc olana gre, kendisine engel olana yaklamasnn filmini izlettiimizde bebekler daha uzun sre bakyorlar. Biz de bunu bebeklerin sosyal yorumlar olduuna dair bir n kant olarak kabul ediyoruz. Filmi sizin de grdnz gibi yardmc olmak ve mani olmak olarak gryorlar ve de birisinin kendisine yardm edene ya da mani olana gitmesi olarak gryorlar. O halde unu sorabilirsiniz - bu, bebeklerin yardmc olana ve engel olana dair tercih yapmalar gerektiine ilikin bir ngrnz olabilir ve bunu kefetmek iin, bu blmden mezun olan Kiley Hamlin, bebeklere boyutlu sahnelerin gsterildii ve ardndan karakterlerin verildii, ardndan bebeklerin hangisine uzandklarn inceleyen bir dizi alma yapm. Bu deneyin nasl yapldn anlamanz iin ite size bir bant [video oynuyor]. imdi, bir sonraki deneme farkl bir almadan. Kullandmz farkl bir ey, bebee bir seim sunuluyor. Yntemsel olarak bilinmesi gereken bir ey, seimi sunan kii almaya kr. Buradaki kr, seimi sunan kiinin bebein ne grd hakknda fikri olmadna dair teknik anlamda kullanlan bir terim. Bu almann amac, kasti ya da kasti olmadan istenilen cevab almak iin almaya engel olmak. Seimi sunan kii bunu yapamyor nk doru cevab bilmiyor. te bebein grd ey [video oynuyor]. Sonu olarak burada birtakm sosyal anlaylarn doutan itibaren olaca neriliyor. Bu kant geici ve tartmaya ak. Fakat imdilik byk bir geliim bilmecesini gndeme getirmek istiyorum. Bu bilmece u; bebekler birtakm ynlerden sadece bebek deiller, fakat ayn zamanda kk ocuklar, konu insanlara gelince cahildirler. Elimde iki gzel almay anlatan bir film var. Burada bebeklerin pardon, gen ocuklarn insanlar grmezden geldii anlatlyor. Sizlere bu almalar izleteceim, ardndan ne anlama geldiklerini tartacaz. [video oynuyor] Profesr Paul Bloom: rnei detayl olarak tartmadan nce bir sorusu olan var m? Sorularnz nedir? Evet, arkadaki. renci: [Duyulmuyor] Profesr Paul Bloom: Koleen bu soruyu dier yntemler kadar etkili olmadn belirterek yantlam. Ayrdedici koullama kullanmnn bebeklerle olan zorluu u ki, bebeklerin sistemati k bir ekilde davranmasn salamak zor. O yzden bakma sresi lmlerinin daha kurnaz olduu ynnde bir eilim var. Baka sorusu olan? Ah , evet. renci: [Duyulmuyor] Profesr Paul Bloom: Oh. Bebeklerin-ocuklarn, neden Rafael olana karlk roketi setikleri sorusu. Deneyde ilgilendikleri konu bu deildi. Benim tahminim, etiketi setiklerinde neden setikleri ve bunlardan hangilerini erkeklerin seecei konusunda

Sayfa 8

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Grii

Ders 5

olduka iyi nedenleri vard. Erkeklerin neden belirli etiketleri tercih edebilecek olmas sorusu, ve bir kzla farkl bir sonuca varabilme ihtimaliniz, cinsiyet farkllklarna dair farkl teorileri tartrken tekrar dneceimiz bir konu. Ama bence bu sadece almay havalandrmak iin tahmin ettikleri bir eydi. Peki. Orada ne olduuna dair byk bir tartma var. Sonunda, veriyi zetleyen psikolou dinlediinizde, neler olduu konusunda psikoloun net, ok gl ve ok iyi bir anlay olduunu grrsnz. Bu, ocuklarn zihinler hakknda daha ok ey bilmesi gerektii ile ilgili. ocuklar, kandrmak maksadyla bir ey yapabileceinizi bilmez. Sizin setiiniz bir eyi bakasnn kt niyetle setiini anlamazlar. Bu mmkn. Bu saygdeer bir teori, fakat alternatifi u ki, doru bilgiye sahip olmalarna ramen ketlenme sorunundan mustaripler. imdi, her iki almay da dnn. lk alma, byk ve kk ayakkablar olan aldatc oyuncak bebeklerle ilgili olan, aslnda olduka zor. ocuklarn bununla baa kmakta zorlanm olmas muhtemel ve annenin ne dnd, annenin yiyecei alann kim olduunu dnd sorulduunda, yiyecei gerekten alan syleyerek yant verdiler. Ve bu almada doru cevaptan uzaklatran bir ey var ve bu da bu almay zorlatryor. kincisi - ikinci alma bu durumu daha da net olarak aklyor. Srekli yanl yapan ocuu hatrlayn. Roketi iaret edip durdu ve hain maymun srekli onu uzaklatrd. Gerekten ne yapmas gerektiini bilmeyecek kadar akll olmamas, yani dierini iaret etmesi gerektiini bilemeyecek kadar zeki olmamas olas. Ancak bunun Homer Simpson benzeri bir etki olmas da olas, ki burada ne istediini gstermesi istendiinde kendisini istediini iaret etmekten alkoyamyordu. Ve yalan syleme konusundaki ar iin onu amas durumu. kinci seenee bir destek olarak, yetikinlerin bile yalan syleme ve kandrmaca ieren ileri daha zor bulduunu syleyebiliriz. Bunlarda daha yavatlar. Yalan syleme ve kandrmaca iermeyen ilere oranla daha ok hata yapyoruz. Bunu problemi zmek iin gndeme getirmiyorum. Bu konu hakknda daha fazla bilgi edinmek iin Peter Grayin ders kitabn ve geliim zerine olan The Norton kitaplarn okuyacaksnz. Sadece ilgin bir tartma konusu olduu iin gndeme getirdim. Dier bir ilgin tartma konusu da, Farkl geliimler arasndaki iliki nedir? sorusu. Piaget ile baladm ve Piaget, Freud gibi ocuklarn dnce eklinde batan aa bir deiiklik olduuna inand. Yine de buna bir alternatif, ayr modllerin var olmas. Bu dnce Noam Chomsky ve zihin filozoflarndan Jerry Fodor tarafnda n gelitirildi. Onlara gre ocuk geliimini tek bir hikyeye balamak yanlt. Onun yerine burada, dnya hakknda muhakeme yapmay salayan, ayr fakat doutan gelen bir sistem var. Bu sistemler, baz halihazrda varolan bilgiler ieriyor ve bir takm renmeler gerektiriyor, fakat renme modeli bir sistemden dierine birtakm farkllklar gsteriyor ve aralarnda ayrmlar var. Peki, neden bu gr ciddiye alalm? Birinci neden, baz geliimsel bozukluklarda bir sistemin zarar grmesine ramen dier sistemin zarar grmemesi durumu. Otizm olarak bilinen bozukluk bu

Sayfa 9

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Grii

Ders 5

duruma klasik bir rnek. Otizm birok nedenden tr her zaman byleyici bulduum bir bozukluk. Aslnda psikolojiye balamamn sebebi. Otizmli ocuklarla alarak baladm. Beyninizdeki sosyal blmn dier blmlerinden nasl ayrldna dair ok arpc bir rnek. Otizm her bin insandan birisini, ounlukla erkek ocuklarn etkileyen bir bozukluk. Baskn problemler arasnda, sosyal balantlarda yoksunluk, dil problemleri, insanlarla geinmekte sorunlar ve genel olarak psikolog Simon Baron Cohenin tanmyla zihinsel krlk, yer alyor. Otistik insanlar fiziksel hayatla ba etmek konusunda bir bozukluk sergilemiyorlar, matematik ya da uzaysal konularda da herhangi bir yetersizlikleri olmuyor, fakat insanlarla ilgili birok problem yayorlar. Birok otistik ocuun belirli bir dili yoktur, topluma tamamen kapaldrlar. Bir ekilde dil renmi, ya da bamsz bir hayata sahip olanlar bile sosyal anlamda skntlar yaar. Ve bu her ekilde kendini gsterir. SAYMIN BARIN KOHIN Simon Baron Cohen tarafndan yaplan bir deneyde, unu 3 ve 4 yalarndaki ocuklara gsteriyorsunuz. Orada 4 tane eker var ve siz yle diyorsunuz Bu ortadaki Charlie. Charlie hangi ikolatay seecek? ou ocuk ve birounuz iin, umuyorum ki, cevap olduka ak: te bu. Otistik ocuklar ounlukla omuz silkecek Nereden bileyim diyecektir, nk insanlarn nereye baktklarnn, arzular ve ilgi alanlar ile balantl olduunu igdsel olarak yaayamyorlar. Yanl inan almas olarak bilinen ve yzlerce hatta binlerce kez yaplan bir almada ise bir ocua birazdan anlatacam durumu gsteriyorsunuz. Maxie adnda oyuncak bir bebek var ve Maxie topu bir dolaba koyuyor. Maxie mekn terk ediyor ve baka bir oyuncak bebek geliyor. kinci bebek topu dolaptan karp yatan altna koyuyor. Maxie dnyor ve soru u Maxie topu nerede arayacak? imdi bu soru, zihinler konusundaki anlaynzla ilgili bir soru. Topun nerede olduu sorusu fiziksel dnya ile ilgili. Herkes bilebilir ama bu soru zor. Doru cevap, Maxie dolaba bakacak olmal, gerekten orada olmasa da Maxienin hatal bir inanc var. yandakiler bunu zor buluyor. ki yandakiler de zor buluyor. Drt yandakiler ve be yandakiler bu almay yapabiliyorlar. Yetikin normal insanlarda bu almay yapabiliyor. Fakat otizmli ocuklar ciddi sorunlar yayor. Ve ounlukla, dier alanlarda gayet fonksiyonel olan otistikler bu konuda baarl olamyor ve u cevab veriyorlar O ey-yatan altnda olabilir. Otizmle ilgili sorusu olan? renci: [duyulmuyor] Profesr Paul Bloom: Kimse bilemez, fakat senin sorunu cevaplamasa da daha geni anlamda ele almamz salayacak bir teori var. Simon Baron Cohen, belirli becerilerin erkeklere zg olmaya, belirli becerilerin de diilere zg olmaya yatkn olduunu savunuyor. Sosyal becerilerin, daha ok diilere zg olduunu savunuyor. Yani Baronun tahrik edici bir ekilde deyimiyle, erkek olmak otizmin hafif bir ekli [glmeler]. O zaman kan sonu u ki, otistik bireyler ar erkeksi beyinlerden mustaripler ve bu yzden de otistikler arasnda erkek poplasyonu daha fazla. Bu o
Sayfa 10

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Grii

Ders 5

kadar ilgin bir konu ki, cinsiyet farkllklarndan bahsederken biraz daha detayl inceleyeceiz ve yine, cinsiyet farkllklarndan sz ederken biraz daha detayl olarak bu konuda yeterince kant toplanp toplanmadna bakacaz. Evet. renci: [duyulmuyor] Profesr Paul Bloom: zgnm. Bana otizmin iddetini syle renci: [duyulmuyor] Profesr Paul Bloom: Bu ilgin bir soru. Soru u, Geliim safhalarna bakarak otizm iddeti konusunda ne dnyorsunuz? Bir nevi artc olarak, otizm o ekilde dnlemez. Yani yetikin bir otistik ile ya da iki yandaki bi r otistik birbirine benzemez. Baz ynlerden otizmi olan birisi, herhangi bir ocuk gibi, normal olarak gelien herhangi bir ocuk gibi deildir. Yani belirli formlarda oluan zihinsel gerilik gibi geliimsel bir gecikme iermez. Dier taraftan, otizmin ne kadar iddetli olduunu dndmzde, kiinin ne kadar dil bilgisi olduu gibi eylere bakyoruz. Yani bu anlamda geliime de bal aslnda. Evet. renci: Otizme sahip bir insann yetersiz yanlarnn stesinden gelme ihtimali nedir? Profesr Paul Bloom: Otistiklerin ou. Gzel bir soru. Soru u: Otizme sahip bir insann yetersiz yanlarnn stesinden gelme ihtimali nedir? Otizm tm medya yaynlar ve medya sunumlaryla komik bir bozukluk olarak grnyor. Medyada gsterilen insanlar ounlukla istisn ai duruma sahip insanlar oluyor. Mesela, Temple Grandin adnda otistik bir kadn var,- Temple Grandini duyan var m? Otistik bir insan olarak deneyimlerini anlatt harika kitaplar yazm fakat allmn olduka dnda. Yani sorunun cevab, ounlukla otizmi nasl tanmladna bal, Asperger sendromu var m rnein-ki bu otizmin olduka hafif bir eklidir. Cevap u ki, otistik insanlarn ou ciddi sorunlara sahipler ve bu aamada, terapideki bu seviyeyle normal bir hayat yaamyorlar. renci: Daha spefisik olarak sormak istediim, Yamur Adam rneini gsterdiinizde bu istisnai bir durum [duyulmuyor] Profesr Paul Bloom: Doru. Soru otistik bilginlerle ilgili. Yamur Adam, Dustin Hoffmann oynad karakter, allmn dnda matematiksel beceri lere sahipti. Ve baz otistik insanlar allmn dnda sanatsal veya matematiksel veya mziksel becerilere sahipler ve bunlar inanlmaz. Neden buna sahip olduklar harika bir soru fakat kk bir aznlktan sz ediyoruz. Bunun olmas bile mthi, yani ciddi bir bozukluunuz olmas ve baz gl ynlerinizle bunu kompanse ediyor olabilmeniz. imdi, sanyorum sorunu daha iyi bir ekilde yantlyor oluyorum, fakat zannediyorum bahsettiimiz durum olduka nadir. Otizmi olan birok insan otizmle birlikte gel en olaan d becerilere sahip deil.

Sayfa 11

www.acikders.org.tr

Psikolojiye Grii

Ders 5

Baka bir soru da modllere inanp inanmadnz. Modl diye bir ey varsa tam olarak nedir? imdiye kadar geliimsel datay gzden geirirken iki modlden bahsettik: fizik ve insanlar. Obje modl ve sosyal modl. Fakat dier insanlar el ii gerektiren eyleri yapmak iin beyinde zel bir modl olduunu savunmular, yani masa, sandalye, atal gibi. Baz insanlar, insan gruplar, rklar ve snflar gibi eylerle ba edebilmeye yarayan zel bir sosyoloji modl olduunu savunmu. Bazlar sezgisel biyoloji olduunu bile savunmu, yani insanlar ve fizikten ayr olarak dnyay saduyulu bir biyoloji ile anlamlandrmak. Ve aslnda, bu grn en baskn temsilcisi sezgisel biyoloji fikrini gl bir ekilde savunan Yaledeki Frank Keildir. Son bir soru atyorum ortaya; Modler grten bahsettim, fakat yetikinler ve ocuklar arasnda temel birtakm farkllklar olabilir, sadece objelerle ilgili ne dndnze ya da insanlarla ilgili ne dndnze ya da bununla ya da onunla ilgili ne dndnze bal olarak deil, daha genel anlamda. Dil konusunda konutuumuz zaman ksaca tekrar deineceimiz bir iddia var ki o da dili olan bir varlkla dili olmayan bir varlk arasndaki byk fark. Bu savunmann bir ksm, bir dil renmenin, konumay renmenin, insan beynini istisnai bir ekilde yeniden yaplandrmas ile ilgili. Ve bu baka hibir trle paralellik gstermiyor. Bu ilgin bir iddia ve bunun hakknda konuacaz. Son olarak, Stephen Jay Goulddan bir rnekle bitirmek istiyorum. Geliimden nefret ettiinizi varsayn, geliim psikolojisinden nefret ediyorsunuz, bebeklerden nefret ediyorsunuz, ocuklardan nefret ediyorsunuz, size sevimli bile grnmyorlar, hatta irkinler, onlara sahip olmak istemiyorsunuz, onlar almak istemiyorsunuz ve onlar konuuyor olmamz sizi gck ediyor. Gzel. Fakat geliim almann, ocuklarla ilgilenmeseniz bile baz nedenleri var. nk bazen geliim almalar ve geliim verisi ve geliim bilimi, yetikinlerle ilgili sorular ceva playabilir. Stephen Jay Gouldun bunun iin ok iyi bir rnei var. Zebra siyah izgileri olan beyaz bir hayvan mdr yoksa beyaz izgileri olan siyah bir hayvan mdr? sorusunu sormu. imdi tm gn yetikin zebralara bakarak bu soruya cevap arayabilirs iniz. Fakat gerekten cevab bulmak istiyorsanz ki ben cevab biliyorum, fakat ne olduunu unuttum-fark etmez. Ama bilmek isteseydiniz bilebilirdiniz. Geliime bakardnz ve bir zebrann embriyolojik geliimini izlerdiniz ve bu ekilde sorunuzun cevabn alrdnz. Aslnda gzel bir alntyla kapatacam dersi. Bu, On Growth and Form kitabnn yazar nl biyolog Darcy Thompsondan bir alnt ve birok geliim psikolouna ve evrimsel psikolouna bir model ve bununla bitiriyorum: Her ey olduu ekildedir nk o ekilde olmutur. Peki. Haftaya grmek zere.

Sayfa 12

www.acikders.org.tr