VJEBE IZ MATEMATIKE 1

Ivana Baranovi Miroslav Jerkovi Lekcije 11 i 12

Limesi i derivacije

Poglavlje 1

Limesi i derivacije
1.0.1 Limesi

Limes funkcije f (x) kada x tei nekoj toki a (ovdje a moe oznaavati i ) moemo intuitivno shvatiti kao vrijednost kojoj funkcija f tei kada x ide u a. Oznaavamo ga sa limxa f (x) i on moe, ali i ne mora postojati.
Zadatak 1

Odredite sljedee limese:

(a) limx x21 +1

2 (b) limx0 x4 +6 x+2

(c) limx2 (sin x) Rjeenje:

(a) Ako x ide u , onda x2 + 1 ide takoer u pa imamo
x

lim

x2

1 1 = =0 +1

(b) Funkcija f (x) = x = 0 i dobivamo

2 x4 +6x+2

je dobro denirana u nuli pa samo uvrstimo

x0

lim

2 2 = =1 x4 + 6x + 2 0+0+2

(c) Analogno kao i gore:

x2

lim (sin x) = sin 2

Vrijedi sljedee: ako postoje limesi limxa f1 (x) i limxa f2 (x), onda 1) limxa (f1 (x) + f2 (x)) = limxa f1 (x) + limxa f2 (x), 2) limxa f1 (x)f2 (x) = limxa f1 (x) limxa f2 (x), 1

3) limxa
Zadatak 2

f1 (x) f2 (x)

limxa f1 (x) limxa f2 (x)

ako

limxa f2 (x) = 0.

Naite sljedee limese koristei gornja svojstva limesa:

1 2 (a) limx1 x x (x + 7x 3)

(b) limx3 (ex + 2 3x)

2x+6 (c) limx0 x3 +x+1

Rjeenje:
(a) Imamo:
x1 x1 (x2 + 7x 3) = lim lim (x2 + 7x 3) = x 1 x1 2 2 0 x1 ( lim (x2 ) + lim (7x 3)) = (1 + 4) = 0 5 = 0 lim x1 x1 x1 2 2
x1

lim

(c) Imamo:
limx0 (2x + 6) 2x + 6 = = x3 + x + 1 limx0 (x3 + x + 1) 6 0+6 = =6 = 0+0+1 1 lim

x0

Ako traimo limes kvocijenta dvaju polinoma u x kada x , preporuljivo je oba lana kvocijenta prethodno podijeliti sa xn gdje je n najvea potencija tih polinoma. analogno postupamo i u mnogim sluajevima razlomaka sa iracionalnim izrazima. Ako su, nadalje, P (x) i Q(x) polinomi i P (a) = 0 ili Q(a) = 0, limes
P (x) xa Q(x) lim
P (x) dobivamo direktno. U sluaju da P (a) = Q(a) = 0, razlomak Q (x) dijelimo sa (x a) onoliko puta dok ne doemo u situaciju gdje moemo raunati direktno.
Zadatak 3

Izraunajte:
5

(a) limx 2x

+6x3 +3x+1 x5 +6

2x4 (e) limx 3x x4 +1

2

2x+5 (b) limx 3x +3x

(f) limx q x
x+

x+ x

3x+2 (c) limx2 x x4 4x+3

3

(g) limxa x

(a+1)x+a x3 a3 3 1x3

+x +x3 (d) limh1 xx 3 3x2 +4x2

3 2

1 (h) limx1 1 x

Rjeenje:
2

(a) Dijelimo s najveom potencijom od x i brojnik i nazivnik, a to je oito x5 :

6 2+ x 2x5 + 6x3 + 3x + 1 2 + = lim x x x5 + 6 1+

lim

3 x4 6 x5

1 x5

2 =2 1

jer faktori oblika xa n gdje je a neka konstanta a n prirodan broj oito idu u nulu ako x ide u . (c) Oba polinoma (i onaj u brojniku i onaj u nazivniku) poprimaju konkretnu vrijednost za x = 2. Kako vrijednost nazivnika nije nula, limes dobivamo direktno: 3 3
x2

lim

x 3x + 2 2 32+2 4 = 4 = x4 4x + 3 2 42+3 11

(e) Ovdje su za x = 1 i brojnik i nazivnik nula. Dijelimo, dakle, oiba polinoma sa x 1 i dobivamo:
(x 1)(x2 + 2x + 3) x3 + x2 + x 3 = lim = x1 (x 1)(x2 2x + 2) x1 x3 3x2 + 4x 2 x2 + 2x + 3 1+2+3 = lim 2 = =6 x1 x 2x + 2 12+2 lim

Limese koji sadre iracionalne izraze moemo esto dovesti u racionalni oblik uvoenjem nove varijable. Drugi nain rjeavanja takvih limesa je prebacivanje iracionalnosti iz brojnika u nazivnik ili obrnuto. 1. Izraunajte: (a) limx1 (b) limx1 (c) limx0 (d) limh0
1 x 1 3 x 3 x2 2 3 x+1 (x1)2

(e) limx ( x + 1 1) (f) limx ( x(x + a) x) (g) limx x( x2 + 1 x) (h) limx (x +

3 3 3 1 x3 )

13x 1+x x x+h x h

Rjeenje:
(a) Koristimo jednakost 1 x = (1
3 x + x2 ) za racionalizaciju: 3 3 1x (1 x) (1 + 3 x + x2 ) (1 x)(1 + 3 x + x2 ) lim = lim = lim = x1 1 3 x x1 (1 3 x) (1 + 3 x + 3 x2 ) x1 1x 3 = lim (1 + 3 x + x2 ) = 3 x)(1 +
x1

(f) Opet racionaliziramo:

x

lim ( x(x + a) x) = lim ( x(x + a) x)

x

( x(x + a) + x) ( x(x + a) + x)

= lim

x(x + a) x2 x(x + a) + x

= lim

ax x(x + a) + x

Tu je najvea potencija u brojniku i nazivniku x pa dijelimo s tim:

x

lim

ax x(x + a) + x

= lim

a a = a 2 1+ x +1

Za raunanje limesa korisne su sljedee formule: (i) limx0

sin x x

= 1,
1 x x

(ii) limx 1 +

= e,

limx0 (1 + x) x = e.

Neka je f (x) pozitivna funkcija u nekoj okolini toke a (a = x). Pri odreivanju limesa oblika
xa

lim (f (x))g(x) = C,

vrijedi sljedee: 1) ako egzistiraju konani limesi

xa

lim f (x) = A > 0

xa

lim g (x) = B

gdje je 0 A + i < B < + tada je C = AB . 2) ako je limxa f (x) = A = 1 i limxa g (x) = onda C pronalazimo neposredno, 3) ako je limxa f (x) = 1 i limxa g (x) = , onda stavljamo f (x) = 1+ (x) gdje (x) 0 kada x a i prema tome
C = lim (1 + (x)) (x)
xa
1

(x)g (x)

= elimxa (x)g(x) = elimxa (f (x)1)g(x) .

Koristei gornja pravila lako dobivamo da je openito

x
Zadatak 4

lim

1+

k x

= ek .

Izraunajte:
1x (e) limx1 sin x
2

sin 5x (a) limx0 sin 7x sin x (b) limx0 tan xx 3

sin 2x (f) limx0 x x+sin 3x arcsin x (g) limx0 arctan x

2

(c) limx 3

12 cos x 3x

x (d) limx0 1 xcos 2

(h) limx0

2 arccos

x x2 +1

Rjeenje:
(a) Koristimo limx0
lim
sin x x

= 1:
sin 5x 5x sin 7x 7x

5x sin 5x = lim x0 sin 7x x0 7x

5 lim 7 x0

sin 5x 5x sin 7x 7x

5 1 5 = 7 1 7

(b) Imamo:
1 cos x sin x( cos sin x( 1 tan x sin x x 1) cos x ) = lim = lim = 3 3 3 x0 x0 x0 x x x

lim

2 sin x sin2 sin x(1 cos x) = lim = lim x0 x0 x3 cos x x3 cos x

x 2

= 8 lim

2 x sin x sin 2 2 x (x 2)

x0

cos x

=8

jer cos 0 = 1.
Zadatak 5

Izraunajte:
x1 x2 1 x+1

(a) limx1 (b) limx

(d) limx0 (e) limx

x2 2x+3 x2 3x+2 x+2

sin x x

1 x2

2x x+1

x1 x+3
1

(c) limx0 (1 + sin x) x

1

(f) limx0 (cos x) x

Rjeenje:
(a) Ovo je sluaj (1) kod limesa oblika limxa (f (x))g(x) = C :
x1

lim

x1 x2 1

x+1

= lim =
x1

1 x+1

x+1

1 2

1 4

(e) Ovo je sluaj (3) jer imamo oito 1 .

x

lim

= lim

x1 x+3

x+2

= lim

x+34 x+3
x+3 4

x+2

= lim x+2

1+

4 x+3

x+2

1+

4 x+3

4 x+3

= lim e4 x+3 = e4
x

x+2

Ako egzistira i pozitivan je limxa f (x), onda

xa

lim (ln f (x)) = ln( lim f (x)).

xa

Pomou toga odmah dobivamo

x0
Zadatak 6

lim

1 1 ln(1 + x) = lim (ln(1 + x) x ) = ln( lim (1 + x) x ) = ln e = 1. x 0 x 0 x

(a) limx+ (ln(2x + 1) ln(x + 2)) (b) limx x(ln(x + 1) ln x)

ln(x x+1) (c) limx0 ln( x10 +x+1)
2

Izraunajte:

1 (e) limx0 a x
x

(f) limx0 e

ax

ebx x
x

e (g) limx0 1 sin x

(d) limx0

arcsin

x 1x2

ln(1x)

x1 (h) limx0 cosh x2

Rjeenje:
(a) Koristei svojstva logaritamske funkcije dobivamo:
x+

lim (ln(2x + 1) ln(x + 2)) = lim ln

x

2x + 1 x+2

= ln lim

2x + 1 = ln 2 x+2

(e) Imamo:
ax 1 = x0 x lim
1.0.2

ax 1 = t, x =

ln(t + 1) ln a

= lim

t0 ln(t+1) ln a

= ln a

L'Hospitalovo pravilo

koristi se za neodreene oblike tipa 0 0 i . Drugim (x) 0 rijeima, ako imamo f i g funkcije takve da f g (x) tei ka 0 ili ako x a, onda je
L'Hospitalovo pravilo:

xa

lim

f (x) f (x) = lim g (x) xa g (x)

pod uvjetom da limes kvocijenta derivacija postoji. (x) Ako razlomak f g (x) iznova daje neodreeni oblik u toki x = a jednog od dva navedene tipa i f (x), g (x) udovoljavaju ranije navedenim zahtjevima za f (x) i g (x), onda se moe prijei na kvocijent drugih derivacija itd. Da bi nali vrijednosti neodreenog oblika 0 pretvaramo odgovarajui produkt f1 (x) f2 (x), gdje je limxa f1 (x) = 0 i limxa f2 (x) = , u razlomak oblika f1 (x) 0 f (x) oblik . oblik ili 2 1 1
f2 (x)

f1 (x)

U sluaju neodreenog oblika treba odgovarajuu razliku f1 (x)f2 (x) f2 (x) 2 (x) pretvoriti u produkt f1 (x) 1 f i rijeiti prvo neodreeni oblik f f1 (x) . Ako 1 (x) je kojim sluajem limxa
f2 (x) f1 (x)

= 1, onda razliku f1 (x) f2 (x) pretvaramo u

f2 (x) f1 (x) 1 f1 (x)

oblik

0 0

Zadatak 7

Koristei L'Hospitalovo pravilo izraunajte: ex (a) limx+ x (e) limx 2 2

+cos x (b) limx x x+sin x

x cot x x x1

2 cos x

(f) limx1

1 ln x

xsin x (c) limx0 tan xsin x

(g) limx (x ln x) (h) limx x x

1

(d) limx1 ln x ln(x 1) Rjeenje:

6

(a) Ovo je oito situacija dobivamo

lim

pa primjenjujemo L'Hospitalovo pravilo i

ex ex ex = L H = lim = L H = lim = 2 x x x 2x x 2

jer (ex ) = ex , (x2 ) = 2x i konano (2x) = 2

0 (c) Ovo je sluaj 0 , primjenjujemo L'Hospitalovo pravilo:

1 cos x 1 cos3 tan x sin x 2 = L H = lim cos x = lim = x0 cos2 x cos3 x x0 x0 x sin x 1 cos x 3 cos2 x sin x 3 cos2 x 3 = L H = lim = lim = =3 2 2 x0 2 cos x sin x + 3 cos x sin x x0 2 cos x + 3 cos x 2 + 3

lim

1.0.3

Deriviranje funkcija
f (x0 +h)f (x0 ) h

Derivacijom f (x0 ) funkcije f u toki x0 nazivamo limes kvocijenta kada h tei u nulu, odnosno
f (x0 ) = lim
h0

f (x0 + h) f (x0 ) , h

ako taj limes postoji. U tom sluaju kaemo da je funkcija f derivabilna u toki x0 . Vrijednost derivacije f (x0 ) daje koecijent smjera tangente u toki x0 na graf funkcije f . Odreivanje derivacije nazivamo deriviranjem funkcije.
Zadatak 8

Koristei deniciju derivacije, izraunajte derivaciju sljedeih funkcija:

a) f (x) = x, b) f (x) = x3 , c) f (x) = x, d) f (x) = sin x. Rjeenje:

(b) Traimo derivaciju u toki x0 . Imamo:
f (x0 + h) f (x0 ) (x0 + h)3 (x0 )3 = lim = h0 h0 h h 2 3 3 x3 + 3x2 0 h + 3x0 h + h x0 2 2 = lim 0 = lim (3x2 0 h + 3x0 h + h ) = 3x0 h0 h0 h lim

Znai, openito moemo rei da je (x3 ) = 3x2 , odnosno derivacija funkcije x3 je funkcija 3x2 . imaju derivacije. Onda je
Osnovna pravila deriviranja:

Neka je c konstanta a f i g funkcije koje 7

1) (c) = 0, 2) (x) = 1, 3) (f g ) = f g , 4) (cf ) = cf , 5) (f g ) = f g + f g , 6)

f g

f g f g g2

(g = 0).

Zadatak 9

Izraunajte derivacije sljedeih funkcija koristei gornja pravila: 3 (e) f (x) = 6 sin x + cos x (a) f (x) = x5 + x 2 + 2x (b) f (x) = ax3 + bx2 + cx + d (f) f (x) = x2 tan x (g) f (x) = (x3 + 5x)ex (h) f (x) = ln x arcsin x +
sin x+cos x sin xcos x

(c) f (x) = (d) f (x) = Rjeenje:

(e) Imamo:

x2

+ ln 2

ax+b cx+d

(6 sin x + cos x) = (6 sin x) + (cos x) = 6(sin x) sin x = 6 cos x sin x

(g) Imamo:
((x3 + 5x)ex ) = (x3 + 5x) ex + (x3 + 5x)(ex ) = ((x3 ) + (5x) )ex + (x3 + 5x)ex = = (3x2 + 5)ex + (x3 + 5x)(ex )
Pravilo deriviranja sloenih funkcija: Ako je h = f g sloena funkcija, a funkcije f i g imaju derivacije u g (x), tj x, onda je

(f g ) (x) = f (g (x)) g (x)

ili krae
(f g ) = (f g ) g .
Zadatak 10

Izraunajte derivacije sljedeih funkcija:

5 sin xcos x x

(a) f (x) =

(e) f (x) = ln x + x + ln x + x (f) f (t) = t2 sin et (g) f (x) =

axn +b cxn d m

(b) f (x) = cos(xex + x2 ) (c) f (x) = x3 10x

2

+6x

(d) f (x) = ln(4 sin x arccos 2x) Rjeenje:

8

x +x (h) f (x) = arctan . x2 +1

3

(b) Imamo:
(cos(xex +x2 )) = sin(xex +x2 )(xex +x2 ) = sin(xex +x2 )(ex +xex +2x)

(h) Deriviramo:
x3 + x arctan x2 + 1 = 1+ =
Zadatak 11

1
(x3 +x)2 x2 +1

= 2 x3 +x 1+ x2 +1 3 2 (x + x) x + 1 (x3 + x)( x2 + 1) = x2 + 1 (3x2 + 1) x2 + 1 (x3 + x) x ) x2 + 1

x3 + x x2 + 1

1 x2 + 1 + (x3 + x)2

Izraunajte f (x) ako je (b) f (x) = x|x|, (c) f (x) = ln |x|.

(a) f (x) = |x|,

Zadatak 12

Izraunajte f (x) i f (0) ako je f (x) = e5x sin 3x.

Rjeenje: Imamo
f (x) = (e5x sin 3x) = 5e5x sin 3x + 3e5x cos 3x

i specijalno je vrijednost derivacije u toki x = 0 jednaka

f (0) = 5e0 sin 0 + 3e0 cos 0 = 3.
Zadatak 13

Pokaite da je f (x) =

1 cos x

ako je f (x) = ln tan

x 2

Zadatak 14 Zadatak 15

Pokaite da je ((sin x)n cos(nx)) = n sinn1 x cos(n + 1)x.

Pokaite da funkcija y = xex zadovoljava diferencijalnu jednadbu xy = (1 x)y . Rjeenje: Traimo derivaciju zadane funkcije, y = (xex ) = ex xex . Sada lijeva strana jednakost xy = (1 x)y izgleda:
xy = x(ex xex ) = xex (1 x)

dok desna daje

(1 x)y = (1 x)xex

To je oito isto stoga zakljuujemo da vrijedi xy = (1 x)y , odnosno y zadovoljava danu diferencijalnu jednadbu.