11.

DERIVACIJA

1. DEFINICIJA I GEOMETRIJSKA INTERPRETACIJA DERIVACIJE

Pojam derivacije funkcije uveli su Newton i Leibniz dok su rjeavali problem brzine, odnosno problem tangente. Od tada je derivacija jedan od najvanijih i najvie primjenjivanih matematikih pojmova Neka je zadana funkcija y = f (x) na intervalu I R i neka je x0 I neka toka tog intervala. Neka je x x0 , x I . Prirast ili diferencija argumenta x definira se izrazom x = x x0 , a promjena ili prirast funkcije u toki x0 sa y = f (x) f (x0)

y f T y f (x) f (x0)

T0

x0

y f ( x) f ( x0 ) Kvocijent diferencija = x x x0

nam pokazuje kolika

je brzina promjene funkcije f od x0 do x, tj. mjeri prosjenu promjenu funkcije od x0 do x. to je prirast x manji, to nam kvocijent diferencija daje toniju informaciju o brzini promjene funkcije u toki x0. Ako pustimo da x tei ka x0, tj. x 0 tada vrijednost
f ( x) f ( x0 ) y = lim x 0 x x x0 x x0 lim

mjeri brzinu promjene funkcije f u toki x0

Napomena: uzimamo limes jer kvocijent diferencija nije definiran za x = x0

Ukoliko taj limes postoji zove se derivacijom funkcije y = f (x) po argumentu x i oznaavamo sa f (x), y ili dy
dx

f ( x) = lim

f ( x) f ( x0 ) y = lim x 0 x x x0 x x0

Primjer. Odredimo derivaciju funkcije f (x) = 4x

f ( x) f ( x0 ) = f ( x) = lim x x0 x x0 4 x 4 x0 4( x x0 ) = lim = lim = lim 4 = 4 x x0 x x x x0 x x0 x x0 0

Napomena: u ovom primjeru derivacija ne ovisi o toki x jer je zadana funkcija linearna funkcija, a njezina je prosjena brzina promjene svuda ista

GEOMETRIJSKO ZNAENJE DERIVACIJE y t f T y A f (x) f (x0) t 0

T0

x0

Neka je t kut to ga tangenta na graf funkcije y = f (x) u toki T0 zatvara sa pozitivnim dijelom osi x, a s kut kojeg zatvara sekanta (pravac T0T1) sa pozitivnim smjerom osi x. Sa slike se vidi da vrijedi: y tg s = x Kad x 0 tada T T0 , odnosno s t :

f ( x0 ) = lim

y = lim tg s = tg t x 0 x s t

Dakle, derivacija funkcije f u toki x0 jednaka je koeficijentu smjera tangente t, povuene na graf funkcije u toki T0.

Derivacija funkcije karakterizira ponaanje te funkcije. Pogledajmo prvo funkciju koja je strogo rastua na nekom intervalu (a,b)

f t

a b
x

Tangenta na bilo koju toku te funkcije na tom intervalu oito zatvara s pozitivnim dijelom osi x kut koji je manji od 90, tj. koeficijent smjera te tangente je broj vei ili jednak 0 f strogo rastua na (a,b) f (x) 0 , za x (a,b) Analogno vrijedi: f strogo padajua na (a,b) f (x) 0 , za x (a,b)

DERIVACIJE ELEMENTARNIH FUNKCIJA

1. C = 0, C = const

2. 4.
6.

( x ) = nx
n

n 1

, nR

3.
5.

( a ) = a
x

ln a
1 x ln a

( e ) = e
x

( log a x ) =

1 ln x ) = ( x

7.

( sin x ) = cos x

8.

( cos x ) = sin x
1 sin 2 x 1

1 cos 2 x 1 11. ( arcsin x ) = 1 x2 = 1 13. ( arctgx ) 1 + x2 9. ( tgx ) =

10. ( ctgx ) = 12.

1 x2 1 14. ( arcctgx ) = 1 + x2

( arccos x ) =

OSNOVNA PRAVILA DERIVIRANJA

1.

[ f ( x) g ( x)] = [ f ( x) g ( x)] =

f ( x) g ( x) f ( x) g ( x) + f ( x) g ( x)

2.

3. [C f ( x) ] = C f ( x) f ( x) f ( x) g ( x) f ( x) g ( x) 4. = g ( x) g 2 ( x)

Primjeri.
( x 3 ) = 3 x 31 = 3x 2

( x) = 1 x 11 = x 0 = 1
( x 4 ) = (4) x 4 1 = (4) x 5 =
( x ) = x
3 2 2 3

4 x5

2 1 2 3 1 2 3 2 1 2 1 2 = x = x = = = 1 3 3 3 3 3 3 x 3 x x

y = 3x 5 y = 15 x 4 y = 3x 7 13 x 2 + 7 x + 11 y = 21x 6 26 x + 7

1 x 2 ln x = x 2 ln x + x 2 ( ln x ) = 2 x ln x + x 2 x

) ( )

4 x + 2 ( x + 2)( x 2) ( x + 2)( x 2) x 2 x 2 = = = ( x 2) 2 ( x 2) 2 ( x 2) 2 x2

DERIVACIJA SLOENE FUNKCIJE

Ako je funkcija nastala kompozicijom dviju ili vie funkcija, tj. h(x) = f (g (x)) njezina derivacija je
h( x) = f ( g ( x)) g ( x)
Primjer. Odredimo derivaciju funkcije y = ( 2 x 5 )
3 6

y = f ( g ( x)), pri emu je g ( x) = 2 x3 5, a f ( x) = x 6

y = f ( g ( x)) g ( x) = 6 g ( x )5 2 x 3 5

)
2

= 6 2x 5 6x
3

) ( ) = 36 x ( 2 x
5 2

Primjeri.

( sin 3x ) = ( cos 3x ) (3x) = 3cos 3x

( (

sin x 3 = cos x3 x 3 = 3 x 2 cos x3

) ( )

)( )

= sin x 3 = 3 sin x 2 (sin x) = 3sin 2 x cos x sin x ) ( ) (

3

LOGARITAMSKO DERIVIRANJE

Ako je zadana funkcija oblika

y = [ f ( x)]

g ( x)

, f ( x) > 0

potrebno je prije deriviranja funkciju logaritmirati.

y = [ f ( x)]

g ( x)

/ ln
g ( x)

ln y = ln [ f ( x) ]

ln y = g ( x) ln [ f ( x)]

Po pravilu deriviranja kompozicije i produkta funkcije slijedi:

( ln y ) = g ( x) ln f ( x) + g ( x) ( ln f ( x) )
1 1 = g ( x) ln f ( x) + g ( x) y f ( x) / y y f ( x) y = [ f ( x) ]
g ( x)

g ( x) f ( x) g ( x) ln f ( x) + f ( x)

Primjer. Derivirajmo funkciju y = x x

y = x x / ln ln y = x ln x / 1 1 = ln x + x y y x 1 y = ln x + 1 / y y y = x x ( ln x + 1)

TANGENTA NA GRAF FUNKCIJE

Jednadba pravca koji prolazi tokom ( x 0 , y 0 ) jest:

y y 0 = k ( x x0 ) .

Ovdje je k koeficijent smjera pravca. Ako je pravac tangenta (pravac koji dodiruje krivulju u samo jednoj toki) na graf funkcije f, onda je njegov koeficijent smjera jednak derivaciji funkcije u toki x 0 : k = f ( x 0 ) . Dakle, tangenta na graf funkcije f u toki ( x 0 , y 0 ) ima jednadbu:

t K y y 0 = f ( x 0 )( x x 0 ) .

2 Primjer. Naimo jednadbu tangente na krivulju f ( x) = x 1 u toki x 0 = 1.

t y y 0 = f ( x 0 ) ( x x 0 )

f ( x) = x 2 1 f ( x) = 2 x x 0 = 1 f ( x0 ) = 1 1 = 0 , f ( x0 ) = 2 1 = 2
t y 0 = 2 ( x 1)

y = 2x 2

DERIVACIJE VIEG REDA

Ako funkcija f ( x ) ima derivaciju, onda je njena derivacija f ( x ) nova funkcija. Ako i funkcija f ( x ) ima svoju derivaciju, onda se kae da je ta derivacija druga derivacija Analogno polazne se funkcije trea

f ( x) .

Dakle,

f ( x ) = ( f ( x ) ) .

definira

derivacija:

f ( x ) = ( f ( x ) ) , itd.

Primjeri.

f ( x ) = x 5 f ( x ) = 5 x 4 f ( x ) = 20 x 3 f ( x ) = 60 x 2 , itd. f ( x ) = sin x f ( x ) = cos x f ( x ) = sin x f ( x ) = cos x

f ( x ) = e x f ( x ) = e x f ( x ) = e x , itd.