Elk. Mak. Kont. Ders Notu

Elektrik Makinalarnn Kontrolu NDEKLER 1 1.1 1.2 1.2.1 1.2.2 1.3 1.4 1.4.1 1.4.2 1.5 1.5.1 1.5.
.2 1.5.3 1.5.4 1.5.5 1.6 1.6.1 1.6.2 1.6.3 1.6.4 2 2.1 2.2 2.3 2.3.1 2.3.2 2.4 2.4.1 2.4.2 2.4.3 2.4.4 2.5 2.5.1 2.5.2 2.5.3 2.5.4 2.6 3 3.1 3.2 3.2.1 3.2.2
Prof. Dr. M. Hadi SARUL
ELEKTRKLETAHRKNTANIMIVETEMELMEKANKBLGLER ........................... 1 GR ................................................................................................................... 1 ELEKTRKLETAHRKTEHAREKETEKLLER......................................................... 1 DorusalHareket................................................................................................ 1 DnerHareket ................................................................................................... 4 HAREKETOLAYLARININKNET ....................................................................... 6 BRMSSTEMLER .............................................................................................. 7 MutlakSistemler ................................................................................................ 8 GravitasyonelSistem(MkpS) ............................................................................ 8 ,GVEENERJ ............................................................................................... 8 BirKuvvetini .................................................................................................... 8 G...................................................................................................................... 9 TahrikMotoruGcnnHesab ....................................................................... 10 Enerji................................................................................................................. 11 BirEksenEtrafndaDnenCisminKinetikEnerjisi ........................................... 11 ELEKTRKMAKNALARINDAISINMAVESOUMA............................................ 12 GKayplarveElektrikMotorlarnnIsnmas ............................................... 13 IslDengeveMakineninSoumas ................................................................... 14 almaTipleri(letmeeitleri) ................................................................... 14 DeikenYkHalindeAkm,GveMomentHesab ...................................... 23 ELEKTRKLETAHRKTEHAREKETOLAYLARI ...................................................... 26 HAREKETDENKLEMLER,DNAMKVESTATKDENGE..................................... 26 HAREKETDENKLEMLERNNZM ............................................................. 28 ELEKTRKLETAHRKTEKUVVETVEMOMENTLER............................................. 28 ReaksiyonKuvvetveyaMomentleri................................................................. 29 PotansiyelKuvvetveMomentleri .................................................................... 29 LETMEKAREKTERSTKLER ............................................................................ 29 TahrikEdilenMakinalarnletmeKarakteristikleri ......................................... 29 YkMilindekiByklklerinMotorMilinendirgenmesi................................. 34 DorusalHareketEdenKuvvetveKtlelerinDnerHareketendirgenmesi .. 37 ElektrikMotorlarnnletmeKarakteristikleri................................................. 39 LETMEZELLKLER........................................................................................ 40 DevirSaysAyar; ............................................................................................. 40 ElektrikMotorlarndaKullanlanGenelDevirSaysAyarMetotlar ................ 41 DnYnnnDeitirilmesi ......................................................................... 41 ElektrikMotorununFrenOlarakaltrlmas ................................................. 41 UYGULAMALAR ................................................................................................ 43 DORUAKIMMOTORLARININKONTROLU...................................................... 49 DORUAKIMMOTORLARININELEKTRKLETAHRKTEKNEM ..................... 49 DORUAKIMNTVESERBESTKAZLIMOTORLARINKONTROLU ................ 49 DoruAkmntMotorunBalants............................................................... 49 DoruAkmntMotorunletmeKarakteristikleri........................................ 50 i
Elektrik Makinalarnn Kontrolu
3.2.3 DCntMotoraYolverme................................................................................ 58 3.2.4 DCntMotorunDevirSaysAyarMetotlar .................................................. 63 3.2.5 DCntMotorunDnYnnnDeitirilmesi ............................................ 92 3.2.6 ntMotorunFrenalmaekilleri................................................................ 93 3.2.7 DCntMotorunParalelalmas.................................................................. 97 3.3 DCSERMOTORKONTROLU............................................................................. 98 3.3.1 DCSeriMotorunBalants .............................................................................. 98 3.3.2 DCSeriMotorunletmeKarakteristikleri ..................................................... 100 3.3.3 DCSeriMotoraYolverme............................................................................... 103 3.3.4 DCSeriMotorunDevirSaysAyarMetodlar ................................................ 106 3.3.5 DCSeriMotorunDnYnnnDeitirilmesi ........................................... 109 3.3.6 DCSeriMotorunFrenalmas ..................................................................... 109 3.3.7 DCSeriMotorunParalelalmas ................................................................. 112 3.4 UYGULAMALAR .............................................................................................. 113 4 ALTERNATFAKIMMOTORLARI...................................................................... 127 4.1 GR ............................................................................................................... 127 4.2 FAZLIASENKRONMOTORLAR................................................................... 127 4.2.1 FazlAsenkronMotorlarnBalantekli .................................................. 127 4.2.2 FazlAsenkronMotorunalmaPrensibi ................................................ 128 4.2.3 AsenkronMotorlardaG.............................................................................. 133 4.2.4 AsenkronMotorlardaMomentveHzMomentKarakteristii ...................... 135 4.2.5 FazlAsenkronMotorlaraYolverme.......................................................... 140 4.2.6 FazlAsenkronMotorlarnDevirSaysAyar ............................................ 147 4.2.7 FazlAsenkronMotorlarnFrenalmas ................................................. 155 UYGULAMALAR ............................................................................................................... 159
ii
1 ELEKTRKLETAHRKNTANIMIVETEMELMEKANKBLGLER
1.1 GR
Bir sanayi kuruluunu tekil eden iletme ksmlar her biri farkl iler gren eitli i makineleri veya tesisatlarndan meydana gelir.letme iinde i ak diyagramlarna uygun olarak yerletirilen bu makine veyatezgahlarn herbiriayr birelektrik motoru veyaelektrikmotorlar ile tahrikedilir. Tek motorla tahrik halinde i makinesi ile elektrik motoru bir tahrik sistemi olutururlar. Gnmzde en fazla kullanlan tek motorlu tahrik sistemi, tahrik motoru, ara transmisyon veya ayar mekanizmas ve i makinesi veya takm tezgah olmak zere ayr ksmdan oluur. ekil 1.1debirtahriksistemininblokdiyagramverilmitir.
TahrikMotoru
Ayar Mekanizmas
ekil1.1Tahriksistemiblokdiyagram
Makinas veya TakmTezgah
Mil, kavrama, kay, kasnak, dili vb. elemanlardan oluan ayar mekanizmasnn grevi, motor milindeki momenti i makinesi miline aktarmak ve ayn zamanda ayar fonksiyonunu yerine getirmektir. Tahrik motoru tahrik sistemini harekete geirmek iin gerekli cer kuvveti veya dndrme momentini salar. makineleri veya takm tezgahlar ise harekete kar gsterdii mukavemetkuvvetiniveyaykmomentinisalar.
1.2 ELEKTRKLETAHRKTEHAREKETEKLLER
Tahriksistemlerinde,dorusalvednerhareketolmakzereikihareketeklinerastlanr. 1.2.1 DorusalHareket Bir doru zerinde hareket eden cismin yapt harekete dorusal hareket denir. Dorusal harekettehztanmlamakiinkullanlanematikdiyagramekil1.2deverilmitir.
s A
0
s B t t+t
ekil1.2DorusalHareketteHzTanmlamakinKullanlanematikDiyagram
Ortalamahz, s ort = t
olup,burada s , t sresindealnanyolugsterir.Cismintanndakihz s ds v = lim = (1.1) t 0 t dt eklindeeldeedilir. Dorusalhareketteivmeyitanmlamayayarayanematikdiyagramekil1.3deverilmitir.

v A 0 t v B t+t
ekil1.3DorusalHarekettevmeyiTanmlamayaYarayanematikDiyagram
Ortalamaivme,hzdakideimemiktarnnbusreyeblmneeitolup, v a ort = t eklindeyazlabilir.vmeninanideeriise, v dv a = lim = (1.2) t 0 t dt eklindeeldeedilir.vninbudeeri(1.1)denklemindeyerinekonularakivme, d 2s (1.3) a= 2 dt eklinde elde edilir. vme pozitif veya negatif deerler alabilir. ann pozitif deeri hzn arttn, negatif oluu hzn azaldn gsterir. Dorusal hareket, dzgn dorusal hareket ve dzgn deiendorusalhareketolmakzereikiyeayrlr. 1.2.1.1 DzgnDorusalHareket Bu hareket tipinde hareket eden cismin ivmesi, tnin her deeri iin sfrdr. Bu durumda, ds/dt=v=sabitolup,syolunun,balangdeeri s0 ilegsterilirsealnanyol,
S0
ds = v dt
0
s s0 = v t, s = s0 + v t (1.4) eklinde elde edilir. ekil 1.4de dzgn dorusal harekete ait hzzaman ve yolzaman erileri gsterilmitir.
s,v s=f(t) v=f(t)
s0 0 t
ekil1.4DzgnDorusalHareketteHzZamanveYolZamanDiyagramlar
1.2.1.2 DzgnDeienDorusalHareket Buharekettipindehareketedensisteminivmesisabitolup,a=dv/dt=sabiteklindeyazlr. Sisteminhz, v0 balanghzolmakzere,buifadeninentegrasyonuyaplarak, dv = a dt ,

v0 0 v t
v - v0 = a t, v = v0 + a t eklindeeldeedilir.Hznbudeerini(1.1)denklemindeyerinekoyarakalnanyol, s t ds 1 = v0 + a t , ds = ( v0 + a t ) dt , s s 0 = v0 t + a t 2 dt 2 s0 0
(1.5)
1 s = s0 + v0 t + a t 2 (1.6) 2 eklindeeldeedilir.ekil1.5dedzgndeiendorusalhareketeaitdeiimlerverilmitir.
a,s,v s=f(t)
v=f(t)
a=f(t)=sbt s0 v0 t
ekil1.5DzgnDeienDorusalHareketeAitDeiimler
1.2.2 DnerHareket Elektrikletahrikteenokrastlananbirhareketekliolup,elektrikmotorlarnntamamnayakn,i makinelerinin ve takm tezgahlarnn ise byk bir blm dner hareket yaparlar. Dner harekette hareket eden ksmn zerindeki her maddesel nokta eksene dik dzlem iinde dnme ekseni etrafnda dairesel bir yrnge zerinde hareket eder. ekil 1.6de dnme ekseninden R kadaruzaklktakibirnoktannyrngesigsterilmitir.
t t+t C
s
Ha re ke s t
O A
ekil1.6DnerHareketeAitematikDiyagram
AnoktasndanBnoktasnakadarhareketedenbircisminkatettiievreselsyolu, (1.7) s = R eklinde yazlabilir. Burada asal yol, R yaraptr. Ortalama evresel hz vort = s / t olup,
s in deeri yerine konur ve bunun da t 0 a giderken limiti alnrsa ani hz, v = R d / dt elde edilir. d dt , maddesel noktann ani asal hz olup, bu deer ile gsterilirse hz,
4
v = R (1.8) eklindeeldeedilir.Asalhznanideeriise, d = (1.9) dt veasalivme, d d 2 = = (1.10) dt dt 2 eklindeeldeedilir.(1.9)ve(1.10)denklemlerindenevreselveasalivmelerarasnda, (1.11) a = R bants bulunur. Dner hareket, asal ivmenin tipine gre dzgn dner hareket ve dzgn deiendnerhareketolmakzereikiyeayrlr. 1.2.2.1 DzgnDnerHareket Buharekettipindetninherdeeriiin = 0 dr.Butakdirde= d dt =sabitolupasalyol, =0 +t (1.12) eklinde elde edilir. Burada 0 asal yolun balang deerini gsterir.ekil 1.7 de dzgn dner hareketeaithzzamanveasalyolzamandiyagramlarverilmitir.
, =f(t)
=f(t)
0 0 t
ekil1.7Dzgndnerhareketteasalhzzamanveasalyolzamanerileri
1.2.2.2 DzgnDeienDnerHareket Bu hareket tipinde tnin her deeri iin = sbt olup, = d dt = sbt eklini alr. Sistemin asal hz,buifadeninentegrasyonuyaplarak,
= 0 +t (1.13) eklinde elde edilir. Burada 0 , asal hzn balang deerini gsterir. nin bu deeri (1.9) ifadesindeyerineyazlarakasalyol, 1 = 0 +0 t+ t 2 (1.14) 2 eklindeeldeedilir.ekil1.8dedzgndeiendnerhareketeaitdeiimlerverilmitir.
,, =f(t) =f(t)
0 0 0
=f(t)
ekil1.8DzgnDeienDnerHareketeAitDeiimler.
1.3 HAREKETOLAYLARININKNET
Kinetik, cisme etkiyen kuvvetlerle cismin ktlesi ve hareketi arasndaki banty kurar. Cismin hareketi ile ona etkiyen kuvvetler arasndaki banty veren 2.Newton kanunu, Bir cisme etkiyen bileke kuvvet sfr deilse, cismin bileke kuvvet dorultusunda ve bu kuvvetle orant bir ivme kazanr.eklindetanmlanr. Ktlesi m olan bir cisim bir F kuvveti etkisi altnda bulunuyorsa, F kuvveti ile cismin kazand a ivmesiarasnda, (1.15) F = ma bants vardr.ayet cisim birden fazla kuvvet etkisi altnda ise, bu takdirde, cisim bu kuvvetlerin bilekesidorultusundahareketeder.Budurumda,2.Newtonkanununuengenelifadesi, F = m a eklindeyazlabilir.Serbestdenbircisimhalindecismeetkiyenkuvvet G = m g olup, cisminktlesi,
m=
G g
(1.16)
eklinde elde edilir. Burada: G cismin arl, g yerekimi ivmesidir. 2.Newton Kanununun dner hareketteki genel ifadesini bulmak iin, bir F kuvvetinin etkisi ile R yarapl dairesel bir yrnge zerindehareketedenbirmktlesinielealalm(ekil1.9).
F m R 0
ekil1.9DnerHareketteMomentveAtaletMomenti.
Bu halde m ktlesinin dairesel yrnge zerinde hareketi iin F = m a bants geerli olup, bu bantnnherikitarafRyarapilearplpgereklidzenlemeleryaplrsa,dndrmemomenti, F R = m ( R) R, F R = mR 2 , (1.17) M = J eklinde elde edilir. Burada: J = m R 2 olmak zere atalet momentini gsterir.ayet dnen cisim birdenfazlamomentinetkisialtndabulunuyorsa,(1.17)ifadesi, M = J (1.17a) eklindeeldeedilir.Burada M ,cismeetkiyenmomentlerincebirseltoplamdr.
1.4 BRMSSTEMLER
Gnmzde ondalkl (metrik) vengiliz l birim sistemi olmak zere balca iki temel l birim sistemi kullanlmaktadr. Burada sadece en fazla kullanlan ondalkl (metrik) l birim sistemi ksaca incelenecektir. Ondalkl l birim sistemi, mutlak sistemler ve Gravitasyonel (ekimsel) sistemolmakzereikiyeayrlr.

1.4.1 MutlakSistemler
1.4.1.1 CGSBirimSistemi Bu sistemde temel byklkler uzunluk, ktle ve zaman olup, birimleri srasyla santimetre (cm), gram (gr) ve saniye (s) dir. Dier birimler bu temel birimden tretilir. rnein; kuvvet birimi dyne olup, F = m a bantsna gre 1grlk bir ktleye 1cm/s2lik ivme kazandran kuvvet olarak tanmlanr. 1.4.1.2 MKS(Giorgy)Sistemi Bu sistemde, temel byklkler uzunluk, ktle ve zaman olup, birimleri srasyla metre(m), kilogram(kg)vesaniye(s)dir.Dierbirimlerbutemelbirimdentretilir. rnein; kuvvet birimi Newton olup, 1 kglk bir ktleye 1m/s2 lik ivme kazandran kuvvet olarak tanmlanr. 1N = 1kg 1m / s2 = 1000gr 100cm / s2 olup, 1N = 105 dyneeeittir. 1.4.2 GravitasyonelSistem(MkpS) Bu sistemde temel byklkler uzunluk (m), kuvvet (kilogramkuvvet veya kp) ve zaman (s)dr. 1 kilopond veya 1 kilogramkuvvetlik kuvvet 9.81 Newtona eittir. Bu sistemde teknik ktle birimi m=F/a yardmyla, kg san2/m eklinde elde edilir. Mhendislikte kuvvetler ktlelerden daha ok kullanld iin Gravitasyonel birimler mutlak birimlere tercih edilmekte olup, bundan sonraki blmlerdegenellikle(MkpS)sistemitercihedilecektir.
1.5 ,GVEENERJ
1.5.1 BirKuvvetini Bir maddesel nokta (cisim), ekil 1.10da grld gibi, F kuvvetin tesiriyle A noktasndan B noktasnakadarsyrngesizerindedsyolunukatederseyaplani,
dA = F ds eklindeyazlabilir.

(1.18)
ds
B F
ekil1.10BirKuvvetinineAitematikDiyagram.
r uu r F ve ds vektrleriarasndakia ilegsterilirse,ikivektrnskalerarpm dA = F ds cos olupi,
A = F ds = F cos ds dir.
A A
Fkuvvetininsabitvealnanyoliledaimaayndorultuda( = 0 )bulunmashalindeyaplani, (1.19) A = Fs dir. 1.5.2 G G, birim zamanda yaplan i olarak tanmlanr ve ortalama g Port= A t eklinde yazlr. Gcnanideerinibulmakiinbuifadenin t 0 agiderkenlimitialnrsa, dA P= (1.20) dt elde edilir. Bu ifadede, dA'nn (1.18) deki deeri yazlr ve gerekli dzenlemeler yaplrsa,
ds P = F = F v dt
bulunur. F ve v vektrleriaynynvedorultudabulunuyorlarsa( = 0 )butakdirdeg, (1.21) P = Fv olur.imdi bir eksen etrafnda dnecekekilde yataklandrlm R yarapl bir motor endvisinin evresine etkiyen F kuvvetinin ( = 0 ) yapt ii hesaplayalm. Fkuvvetinindsyolunukatederkenyapti : dA = F ds Birdevirdeyaplani : A = 2 R F R.F=Mdndrmemomentiolaraktanmlanrsayaplani : A = 2 M Dnencisimdakikadandeviryapyorsayaplani : A = 2 n M 2n :P= M Birsaniyedeyaplani,yanig 60 bulunur.Bubantda, =2 n/60 olduudikkatealnrsa,gcnengenelifadesi P = M
(1.22)
eklindeeldeedilir. vegbirimleri,(1.19)ve(1.21)denklemleriyardmyla,kuvvet,uzunlukvezamanbirimlerinden karlr. birimi, mutlak CGS l sistemi biriminde erg, MKS l birimi sisteminde, Newton metre (Nm) veya Joule (J), MkpS l birimi sisteminde, kilopondmetre (kpm) eklinde tanmlanr.1kpm=9.81 Jdur. G birimi ise mutlak CGS l birimi sisteminde erg/s, MKS l birim sisteminde Joule/s (Watt), MkpS sisteminde kpm/s eklinde tanmlanr. Elektroteknikte kullanlan dier g birimleri kilowatt (kW),megawatt (MW) ve gigawatt (GW) olup, bu birimler arasnda, 1kW=1000W=103W 1MW=103kW=106W 1GW=103MW=106kW=109W bantlarvardr. Tekniktekullanlanibirimleriise, 1WattSaat(Wh)=3600J 1kWattSaat(kWh)=3.6106J eklindetanmlanr. Mekanikte kullanlan g birimi beygir gc veya buhar beygiridir. Bu birim iin BG, HP, Ps iaretlerikullanlmaktadr. 1BG=75kpm/s=75.9,81J/s=736W=0,736kW 1kW=1.36BG=102kpm/sdir. 1.5.3 TahrikMotoruGcnnHesab Dorusal hareket eden bir cisme tahrik motorunun uygulad cer kuvveti F(kp), cismin bu kuvvet dorultusundakihzv(m/s)ise,motorunmilgc; (1.23) P = F v [ kpm/s ]
P=
F v [ BG ] 75 F v [ kW ] 102
(1.24)
P=
(1.25)
eklinde yazlabilir. ayet kuvvet ve hz vektrleri ayn yn ve dorultuda deillerse, yukardaki bantlarnsataraflarikivektrarasndaki asnncosinusilearplmaldr.
10
Dzgn dner hareketli bir cisme tahrik motorunun uygulad dndrme momenti M (kpm), dakikadakidevirsaysnise,motormilgc,
P = M = 2 n M 60
[ kpm / s]
[ BG ]
(1.26)
P=
2 n M n M = 60 75 716
(1.27)
P=
2 n M n M = 60 102 975
[ kW ]
(1.28)
dir. 1.5.4 Enerji Enerji i grebilme kapasitesi olup, tahrik sistemlerinin iki nemli enerjiekli potansiyel ve kinetik enerjidir. 1.5.4.1 PotansiyelEnerji Bir cismin durum veya pozisyonundan dolay sahip olduu enerji olup, rnein G arlnda ve yerdenhyksekliindeolanbircisminsahipolduupotansiyelenerji, (1.29) Ep = G h eklindetanmlanr. 1.5.4.2 KinetikEnerji Bircisminhareketindendolaysahipolduuenerjiolup,ktlesimvebalangtakihzsfrolanbir cismin bir F kuvvetinin etkisi ile hareket ederek t zamannda s yolunu kat ettiinde yaplan i A = F s dir. Bu ifade de F = m a deeri yazlrsa, A = m a s elde edilir. Hareket srasnda kuvvet ve ktle sabit kald iin a ivmesi sabit ve a=v/t, kat edilen yol ise s= vt 2 dir. Bu deerler (1.29) dayerineyazlrsayaplani, v v 1 A = m t = mv 2 t 2 2 bulunur.Budeere,cisminkinetikenerjisidenirveaadakigibiyazlabilir. 1 E k = m v2 (1.30) 2 1.5.5 BirEksenEtrafndaDnenCisminKinetikEnerjisi
asal hz ile dnen R yarapl, ince cidarl, ii bo silindireklindeki bir cisim m ktlesine sahip olsun.Kinetikenerjinin(1.30)dakiifadesinde,izgiselhzyerine v = R deeriyazlrsa; 11

Ek =
1 1 2 m ( R ) = mR 2 2 2 2 ifadesi elde edilir. Yukardaki ifadede; m R 2 = J cismin dnme eksenine gre atalet momenti olduundan,dnerhareketlibircisminkinetikenerjisi, 1 E k = J 2 (1.31) 2 eklindeeldeedilir. Toplam ktlesi m olan ii dolu bir silindir iin atalet momenti, entegral alnarak hesaplanan jirasyonyarapndanbulunur.Ryarapndaiidolubirsilindiriinjirasyonyarap R 0 =R/ 2 ,d yarapR1,iyarapR2olaniibobirsilindiriinjirasyonyarapnnyaklakdeeri,
R0
R12 + R 2 2 2
(1.32)
2 dir. dir.Budurumdaataletmomenti, J = m R 0 Tahrik problemlerinde atalet momentinin yannda savurma momenti ( G D2 ) ile de hesap yaplr. Atalet momenti ile savurma momenti arasndaki bant, J = m R 2 ifadesinde, m=G/g, R=D/2 olduudikkatealnarak, GD 2 (1.33) J= 4g eklindeeldeedilir.Buradancisminsavurmamomenti, GD2 = 4 g J (1.34) eklinde bulunur. i dolu silindir ve dier ktle modelleri iin savurma momenti jirasyon yarapndan hesaplanr. Elektrik motorlarnda atalet ve savurma momentleri, esas itibariyle motorun yarapna, konstruksiyonuna, devir saysna ve gcne bal olarak deiir. Motor reticilerimotoraaitkataloglardailgilideiimlereyervermektedir.
1.6 ELEKTRKMAKNALARINDAISINMAVESOUMA
Elektrik motoru seiminde motorun uygun g ve hz moment karakteristiinin yannda, aadakizelliklerindesalanmasgerekir. Motor yklendiinde kararl hal scaklk art, yaltm snfna gre kabul edilebilir seviyelerdeolmaldr.
12
Geicidurumlardankararlhalegeenekadarmotoruntatminkrbirrejimizlemesibeklenir. Yk,moment,gveakmdiyagramlarndanbuseimyaplabilir. Yk diyagram yardmyla bir motor seildiinde tam ykte s art olmamasna dikkat edilmelidir. Ksa sreli ar yklenmelerde stabil ve motoru istenilen hza istenilen zamanda ulatrmas iin salananmomentinuygunolmasgerekir. Motorun ar yklenme kapasitelerine gre termal seim de gz nnde bulundurulmaldr. Motor seiminde ayrca tesisin ekonomisi de dnlmeli, yke gre ne gl, ne de kk (zayf) motor seilmelidir. Motor gereinden kk seilmesi durumunda, hem tatmin edici bir alma salanamayabilir, hem de ar yk durumunda motor scaklnn tehlikeli boyutlara ulamas motorazararverebilir,hattamotorunyanmasnabilesebepolabilir.Aynzamandaikapasitesinin dmesine neden olur. Gereinden byk gl bir motorun kullanlmas, maliyet ve enerji masraflarnykselmesine,dolaysileenerjikayplarnnartmasnanedenolur.
1.6.1 GKayplarveElektrikMotorlarnnIsnmas Bir elektrik motoru, armatrlerden ve uyarma sarglar yznden, bakr kayplarna, histerezis ve fuko akmlarndan kaynaklanan demir kayplarna, srtnme vantilasyon gibi mekanik kayplara maruz kalr. Bu nlenemeyen kayplar blgesel snmaya, dolaysyla motorun scaklnn artmasna neden olur. Is olutuu yerden, daha souk d ortama doru akar. Bu yzden motorlardasvescaklkartdenklemikayplardanmeydanagelenbirfonksiyondanoluur. Motorda soutma sistemi yoksa d ortama verilemeyen s, motorun scakln ok yksek seviyelere karabilir. Bu yzden motorda, scakl kabul edilebilir seviyelerde tutacak, snr deerlere ulamasn engelleyecek, bir soutma sisteminin olmas gerekir. Is makinada retilip d ortama verilir. Ancak snn bir ksm malzemelerden aktarlamaz ve scaklk artna sebep olur.lk bata(balangta)malzemesytutarakdortamasgeiineizinvermez.Scaklnykselmesi ile tutulan s der ve malzemeden s gemeye balar. Malzeme scakl, kararl bir noktaya ulatnda malzeme artk sy tutamaz ve retilen s aktarlmaya balanr. Bu artlar altnda scaklk sabit olarak kalr ve retilen s aktarlan sya eit olur. Soutmann verimine gre bu kararl rejime ulama sresi deiir. Motorun soutma sistemi ne kadar iyiyse, kararl hale ulama sresi okadarksaolur. Motorkapatldnda veyayktenkurtulduundasoumabalarve motor ortamscaklnakadarsour. Genelolarak, elektrik makinalar scaklk artdikkatealnarakkararverilen yaltmsnflarnagre tasarlanr. Tasarmda hesaplanan verim motorun srekli verimi olarak adlandrlr. nk motorun son kararl hal scaklk art motor uzun bir sre g aktarm yaptnda kabul edilebilir seviyededir. Belirlenen deerden yksek scaklklarda kullanlan yaltm malzemelerinde bozulmalarbalar.Budurumnemlisonularayolamasada,kullanlanmalzemeyegremotorun mrnksaltr.KullanlanyaltmmalzemesnflarvebozulmascaklklarTablo1'deverilmitir.
13
Elektrik makinalarnn belirli ar yk kapasiteleri vardr. Termal kstlamalar ar ykte srekli almaya izin vermez. Bunun nedeni kayplarn gten daha hzl artmasdr. Motorlarn uygun kararl hal scaklk art da fazladr. Ama motor kayplaryla son scaklk art arasnda bir gecikme vardr.Budurumksasreliaryklenmelerinkabuledilebilirolduunugsterir. Tablo1ElektrikMotorlarndaKullanlanzolasyonMalzemeleri zolasyon Limit zolasyonMalzemesiCinsi Snf Scaklk Pamuk, iplik, kumalar, selloz veya ipek liflerinden malzeme, 900C kurudielektrikkt Yukardakimalzemelerindielektriksvsnaemdirilmihalleri A 1050C B Mika,asbestveyaorganikcamlifibazlmalzemeler 1300C F Yukardakimalzemelerinsentetikbalatcemdirilmihalleri 1550C H Yukardakimalzemelerinsilikonbalaycemdirilmihalleri 1800C Mika,seramikmalzemeler,camveyakuartz C >1800C 1.6.2 IslDengeveMakineninSoumas Birmotorunsaknvescaklkdeiiminingrebilmekepeyzorvekarmakbiritir.Komtatr armatrnn birksmyuvalarn iinde,bir ksm isednda metal malzeme zerindebir kntdr. Isnma hesaplar motorun yklenmesiyle karmaklamaya balar. Is aknn yn her yklenme iin ayn kalmaz. Bota alma veya hafif ykl almalarda s ak demir ksmlardan hava aralna doruyken, yklenme arttka s aknn yn deierek hava aralndan demir ekirdee doru akar. Motor scaklk artn hesaplamak iin nemli lde bir basitletirmeye gereksinimduyulur.Birelektrikmotorununsnmavesoumahesaplaraadakibasitletirmelere dayanr: Makine,scaklkdalmdeimeyen,bykldehomojenbirgvdeyesahipolmaldr. Isoluanhernoktannscaklayndeeresahipolmaldr. Soutmaortamnadatlansdaayndeeresahipolmakdurumundadr. Meydanagelensdalm,gvdeveortamscaklklararasndakifarkileorantlolmaldr. Isdalmorantmscaklkdeerleriiinaynolmaldr. Bu kabullere dayanarak bir makine dhili olarak deimeyen bir dzeyde s retir ve scakl tm evreyeaynorandadatr.Gvdedekiscaklkartformlizeedilebilir.retilensnnkayplarile orantlolduuvarsaylarak,sdengesiformltanmlanabilir. 1.6.3 almaTipleri(letmeeitleri) Motor gcnn seiminde sadece srekli rejim esnasndaki yk deil, ayn zamanda geici rejimdeki ykleri de hesaplamak gerekir. Bunun iin moment, akm ve motor gcnn zamana gre deiimlerini gsteren iletme veya yk diyagramlarna ihtiya vardr. Genelde snmaya gre belirlenen motor gc, yklenebilirlik kabiliyeti ynnden de kontrol edilmelidir. Motor gcnn
14
belirlenmesinde snmaartlar bakmndan genel olarak, srekli, ksa zamanl ve kesintili iletme olmakzereeitiletmedurumuszkonusudur. 1.6.3.1 Srekliletmeler Srekli olarak sabit bir ykle alan iletmelere srekli iletme denir. Bu tip iletmelerde motor, izin verilen st scaklk derecesine kadar snr. Bir cismin scaklk derecesi arttka ortama s yaymayabalarvebuartsalveriieitoluncayakadardevameder.
SrekliletmedeIsnmaOlay(MotorunIsnmas) Elektrik motorlarna ait termik olaylarn incelenmesinde, problemi sadeletirmek iin, makinann homojen yapda olduu ve snn olutuu btn noktalar ile evresindeki ortamla temasta bulunan her yerde scaklk derecesi ayn olduu kabul edilir. Bu koullar dikkate alnarak aadaki tanmlaryaplabilir. Q(Joule/s=Watt):Motoriindebirimzamandameydanagelensmiktar. A(Joule/s0C):Motorunsyaymakatsaysolup, 1oClk bir scaklk ve birim zamanda (saniye bana) motorun evresindeki ortama verdii s miktarolaraktanmlanr. C (Joule / o C) : Motorun sl kapasitesi olup, motorun ortama nazaran 10Clik scaklk artnda motoriindebirikensmiktarngsterir. (0C):Motorunortamanazaranstscaklkderecesifarkdr. Kayplardandolaymotor iindebirimzamandameydanagelen s miktar Q (Watt)olduundandt zaman aralnda motorda aa kan s Q.dt (Joule ya da Watt.s) dr. Bu s, motorun scaklk derecesiniortamanazaranykseltecektir.Motorscaklndakiartmiktarise: = 1 2 dir.Burada 1 motorscakln, 2 iseortamscaklngsterir.
En ktartlarda ortam scakl 2 =20 o C kabul edilir. Belirli bir t annda motorun ortama gre st scaklk derecesi fark , motorun C ve s bana ortama verdii s miktar A ise, dt zamannda ortamabraklansmiktar; A .. dt (Joule)olur. d Scaklkartndamotordabirikensise; C . d (joule) olur. dt zamannda motorun st scaklk derecesindeki art d olduuna gre, sl dengedenklemi, (1.35) Qdt = A dt +Cd
15
eklinde yazlabilir. Motor snma bakmndan homojen bir cisim olarak kabul edildiinden, A ve C sabitkabuledilebilir.Budurumda(1.35)denklemi,gereklidzenlemeleryaplrvezlrse; A - t Q -A t = 1-e C + o e C (1.36) A A joule / sn 0 C 1 ifadesi elde edilir. Burada nn birimi = = olup,tersi motorun snma zaman sabiti C joule / 0 C s C olaraktanmlanrve T = (s) eklindeeldeedilir. o se,ilkscaklkderecesinigsterir. A Isnma zaman sabiti motorun evresindeki ortama hibir s vermeksizin srekli rejim scaklna erimesiiingeenzamanolup,kkglmotorlariin 10 20 dk.,bykglmotorlariinise birkasaattir. t=0annda o = 0 ise,denklem: -t Q -A t (1.37) = 1-e C = m 1-e T (0 C) A eklini alr. Burada; m makinann scaklk derecesini gsterir. Bu ifade yardmyla alma sresi iinzamansabitininbelirlideerlerialnarakeldeedilenscaklkdereceleriaadaverilmitir. =0,632 m t=Tiin t=2Tiin =0,865 m =0,950 m t=3Tiin t=4Tiin =0,980 m =0,993 m t=5Tiin = m t = in olarak elde edilir. Buradan zaman sabitinin ila drt kat bir zaman sonra motorun, limit scaklk derecesinin %95ine eritii grlr. ekil 1.11de scaklk derecesinin zamana bal deiimi grlmektedir.
16

m
=m(1e-t/T ) 0 t
2T
3T
4T
5T
ekil1.11IsnmaErisi
(1.37) denkleminde Q parametredir. Qnun farkl deerleri yani farkl kayplar iin farkl eriler ve farkl scaklk dereceleri elde edilir (ekil 1.12). zin verilen st scaklk derecesine Qn kayplarna karlkgelenykleeriilir( n = Q n / A ).
Q1 Q2 Q3 n n Q4
t1
t2
t3
(3~4)T
ekil1.12KayplarParametreAlnarakizilenIsnmaErileri
ekilde grld gibi, Q1, Q2, Q3 kayplar ile t1, t2, t3 saniyede n scaklk derecesine eriilir. Q4 kaybnda ise hibir zaman n scaklk derecesine eriilemez. Erilerden grlecei zere motorun scaklk derecesi nceleri abuk ykselir. st scaklk derecesine yaklatka art azalr. nemli olannokta,srekliiletmedemotorunstscaklkderecesineerimesiiinsonsuzzamanalmas gerekse de, pratik bakmdan zaman sabitinin (3 4) kat bir zaman sonra son duruma erimi gibi kabul edilebilir. Bundan sonra srekli alma iin motor byklnn seimine geilebilir. nce motordan istenen dndrme momenti belirlenir, sonra listeden istenen devir saysnda ve karakteristikte, nominal momenti bu deere eit olan bir motor seilir. Eer srekli alma sresi, enazzamansabitininkatisemotoruygunseilmiolur.
17
SrekliletmedeMotorunSoumas Motor belirli bir st scaklk derecesine eritikten sonra akm kesilirse Qdt = 0 olur. Dolaysyla soumaolayiin; Adt+Cd = 0 (1.38) Diferansiyeldenklemieldeedilir.Budenklemzlrse; Q = e-t/T = m .e-t/T (1.39) A Elde edilir. Bu ifadede, zaman yerine zaman sabitinin belirli deerleri alnarak scak deerleri aadakigibihesaplanr. t=0iin = m =0,3670 m t=Tiin t=2Tiin =0,1350 m t=3Tiin =0,0490 m t=4Tiin =0,0180 m =0,0067 m t=5Tiin
, Yk m=/
0.5
ekil1.13SoumaErisi
ekil 1.13de grld gibi, zorlamal soutmada snma ve souma zaman sabiti birbirine eit olduundan, souma erisi, Q/Adan geen sabit scaklk dorusuna gre snma erisinin simetriidir. Ancak kendinden soutmal makinelerde snma ve souma zaman sabiti eit deildir. Bu durumda motorun ortam scaklna ulamas iin geen zaman snmas iin gerekenden daha fazladr.
KsaZamanlletmeler alma periyodu srasnda motor scaklk derecesinin srekli deere erimedii fakat durma sresinin ok uzun olduu ve bu nedenle motor scaklnn yeniden ortamn scaklk derecesine dt iletme eidine ksa zamanl iletme denir. Ksa zamanl iletmede alma srasnda genellikle ykn sabit kald grlr veya kabul edilebilir. Buartlara gre elde edilen deiimler
18
ekil1.14teverilmitir.Burada; z ,Motorierisindekullanlanyaltmmaddesinegreverilenst scaklkderecesini, a a = = ,rlatif(bal)almaoranngsterir. a+b T

,Yk P n > z 2
n = z
ekil1.14Ksazamanliletmedeykvescaklnzamanabaldeiimleri
Motor gc P ykne sahip srekli iletme iin seilirse ksa zamanl iletmede motorun scaklk derecesi srekli rejim deerine ulaamaz. ekil 1.14te 1 no.lu eride grld gibi, motorun scaklk derecesi ounlukla izin verilen z scaklk derecesinin ok altnda kalr ve dolaysyla snmabakmndanmotordantamfaydalanlamamolur.Budurumdadahakkglbirmotor seilerek scaklk erisi 2 no.lu ekildeki gibi olur. Motorun scaklk derecesi i peryodunun sonundakullanlanyaltmmalzemesiiinizinverilensnrdeere ( n = z ) erimelidir. KsazamanliletmedemotorQnkayplarnnkarlolanyklealtrlrsaizinverilenstscaklk derecesine eriemeyeceinden, motordan tam olarak faydalanabilmek iin alma sresinin sonunda n = z ye eriilecek ekilde motor nominal gcnn zerinde yani ar yk ile yklenebilir.Buhusus dikkatealnarakdeiikgvekayptaalmasrelerivescaklkdereceleri iinaadakiTablo2dekiifadeleryazlabilir. Tablo2:GveKayplaraGrealmaSreleriveEriilenScaklkDereceleri MotorGc Kayplar almaSresi ScaklkDerecesi a (3 4 ) T Pn(NominalG) Q n n = z = max = Qn / A P1(ArG) Q1 a 1 < (3 4 ) T 1 = Q1 / A (1 e a1 / T ) P2(ArG) Q2 a 2 < (3 4 ) T 2 = Q 2 / A (1 e a 2 / T ) M M M M Pk(ArG) Q k a k << (3 4)T k = Qk / A (1 e a k / T )
19
Yukardakitablodaverilenifadeleryardmylaksazamanlalmasresiiin,
a Qk Q Q -Q -a / T -a / T = 1- n = k n , k = ln (1- e k ) , e k T Qk - Qn Qk Qk A A Q /Q a k =T.ln k n Qk /Qn -1
Qn
Qk
(1.40)
fadesieldeedilir.Burada,Qk/Qn=qslaryklenmekatsays,Pk/Pn=p(mekanikaryklenme katsays)olaraktanmlanrsa,aryklenmesresiiin, q (1.41) a k = T.ln q-1 fadesieldeedilir.Rlatifalmaoranise, q a (1.42) = k = ln T q-1 eklinde elde edilir. Ksa zamanl iletme iin pratikte 10, 30, 60, 90 dakikalk fazla ykler verilir. Motorbuykleriizinverilenstscaklkderecesiniamadan10,30,60,90dakikasrebilir. 1.6.3.2 Kesintililetmeler Ksa zamanl iletmede durma sresi, souma sresine nazaran ok ksa olursa bu tip iletmelere kesintili iletme denir. Bu iletme tipinde motorun scaklk derecesi hibir i periyodunda srekli deerineeriemez.Durmaesnasndamotorortamnscaklkderecesinekadarsouyamaz.alma durumuna gre kesintili iletmeler periyodik ve periyodik olmayan kesintili iletmeler olarak ikiye ayrlr. PeriyodikKesintililetmeler Bu tip iletmelerde alma ve durma sreleri ile ykler periyodik olarak birbirini takip eder. Genellikle i makinalar, iletmede srekli olarak almadndan gsterdikleri yk momentleri ve gler zamana bal olarak deiir. makinalar nceden programlanm ve otomatik olarak kumandaediliyorsa,ykdiyagramlarnnzamanagredeiimiperiyodiktir. Periyodikkesintiliiletmede;almasresi a << (3 4)Tsnma , durmasresi b << (3 4) Tsoumadr. Seilen motorun Pk ykne karlk gelen kayplar Qk ve motorun izin verilen st scaklk derecesi n olsun. Bunlar diyagrama tayalm. Burada Qk kayplar ile almasna ait snma erisi klavuz eri olarak alnarak ve uygun ekilde kaydrarak snma erisi ekil 1.15te grld gibi elde edilir. Doal olarak snma erisinde bir takm girinti ve kntlar olacaktr. Motor snma bakmndankararldurumaeritiizamanmaksimumscaklkderecesineerimiolacaktr.
20
ekil1.15KesintililetmedeMotorunIsnmaveSoumaErileri
Busresonundamotorunscaklkderecesi; mot = n = z isemotoruygunseilmitir.Eer,
mot < n isemotorbyk, mot > n isemotorkkseilmitir. Budurumda; o < 2 < 4 < 6 < 8 = 10 1 < 3 < 5 < 7 = 9 = 11 artn salayacak ekilde snma ve souma erilerine ait denklemler yazlr ve gerekli dzenlemeleryaplrsa,rlatifalmaoraniin, a 1 = = (1.43) Tp 1- T ln q-ea/T (q-1) a ifadesi elde edilir. Kesintili iletmede, alma (i) sresi i periyodunun yzdesi olarak tanmlanr. Bu tip iletmelerde rlatif alma sresi (oran), %15, %25ve %40 olarak verilir ve motorlar da bu sreleriinimaledilir. > 0,6 Deerleriiinmotorsrekliiletmedealyormugibikabuledilir.
21
PeriyodikOlmayanKesintililetmeler Eer i makinalar nceden belirlenmi bir programa gre almyorsa, g ya da yk momentinin zamana gre deiimi periyodik deildir. rnein, vinler, elektrikli ulam sistemleri, asansrler gibi. Bu tip iletmelerde alma ve durma sreleri ile ykler geliigzeldir. Periyodik olmayan kesintili iletmelerde motorun snmas yine analitik ve grafik yoldan bulunabilir. Burada yk ve kayplar srekli olarak deitiinden grafik zmde esas yk erisi yerine basamakl bir eri alnarak ilerlenir ve periyodik kesintili iletmede akland gibi devam edilir. Aada analitik yntemaklanmtr. Ykler Kayplar almaSresi Scaklk Q1 a1 P1 1 P2 Q2 a2 2 M M M M Pz Qz az z a1almasresisonundamotorunstscaklkderecesi, Q 1 = 1 (1 e a 1 / T ) + o . e a1 / T ( o C) A dir.a2almasresisonundamotorunscaklkderecesi, Q a / T a / T 2 = 2 (1 e 2 ) + 1 e 2 A dir.Buifadede 1 indeeriyerineyazlrsa; Q Q 2 = 2 (1 e a 2 / T ) + 1 (1 e a1 / T ) + 0e a1 / T . e a 2 / T A A Q Q 2 = 2 (1 e a 2 / T ) + 1 (1 e a1 / T ) . e a 2 / T + o e ( a1 +a 2 ) / T A A ifadelerieldeedilir.GenelolarakQzkaybndaeriilen z stscaklkderecesiise,
z =
Qz Q (1 e a 2 / T ) + z 1 (1 e a z 1 / T )e z / T + .... + o e A A
az
1
ifadesieldeedilir.Burada, a z = a1 + a 2 + a 3 + .... + a z dir.

1 Z
22
Bu sre sonunda deiken bir yk altnda meydana gelen st scaklk derecesi, ayn sre ierisinde Qn kayplar ile meydana gelen st scaklk derecesine eit olmaldr. Bu yntemin esas, verilen bir yk diyagram iin ortalama kayplarn hesab ve bu ortalama kayplarn srekli iletmede motor iin hesaplanan tam ykteki nominal kayplar ile karlatrlmasndan ibarettir. Bu yntemde, kayplarn eitlii halinde izin verilen scaklk derecesinde alld ve sonu olarak DC motorun uygunseildiikabuledilir.Budurumda n = z olup,gereklidzenlemeleryaplrsa, z z a z a z 1 1 Q n = n 1 e T + o e T A
Qn (1 e A
az
1
az
1
) + o e
Qz Q (1 e a z / T ) + z1 (1 e a z 1 / T ) e a z / T + .... + o e A A
a z 1 T az T
a2
1
az
Q n (1 e ) = Q z (1 e ) + Q z1 (1 e ) e + .... ifadesieldeedilir.ButerimlerMcLaurenserisinegrealrvegereklidzenlemeleryaplrsa, Q a +Q a +Q a +....+Q z a z (1.44) Qn = 1 1 2 2 3 3 a1 +a 2 +a 3 +...+a z ifadesi elde edilir. Bu denkleme gre kayplarn ortalama deeri belirlenir ve motorun nominal verimine karlk gelen nominal g kayplar ile karlatrlr. Bu kayplar arasnda byk farklar bulunmas durumunda, motorun yeniden seilmesi ve hesaplarn yeniden yaplmas gerekir. Eer bir i peryodu iin kayplarn ortalama deeri, nominal kayplara eitse bu durumda snma bakmndanmotorundoruolarakseildiikabuledilir.Bununyannda,motorizinverilenaryk veyolalmamomentibakmndandakarlatrlrsaghesaplartamamlanmolur.
T
az T
1.6.4 DeikenYkHalindeAkm,GveMomentHesab (1.44) ifadesinde Qn ss, deiken kayplarn ortalama deerine eittir. Demir ve srtnme kayplar sabit olduundan, deiken kayplar olarak sadece bakr kayplar ve dolaysyla Q = R . I2 olduudikkatealnarak; Q1=R.I12 , Q2=R.I22 ,.,Qz=R.Iz2 ifadeleriyazlabilir.Buifadeler(1.46)denklemindeyerineyazlrvegerekliksaltmalaryaplrsa, 2 2 2 R . I1 . a 1 + R . I 2 . a 2 + .... + R . I z . a z 2 R.I n = a 1 + a 2 + ... + a z
23

I12 a1 +I 2 2 a 2 +...+I z 2 a z a1 +a 2 +...+a z
In =
(1.45)
ifadesieldeeldir.Buifadea=dtalnrsa,gveakmiin,
Qn =
Q dt
Tp
In =
I dt
2
Tp
(1.46)
ifadelerieldeedilir. Hzn az deimesi istenen yerlerde, rnein pompalar, takm tezgahlar ve asansrlerde, nt karakteristie sahip motorlar kullanlr. (Asenkron motor, serbest uyartml DC motor). nt motorlardamomentinakmileorantl(M=K.I)olduudikkatealnarak,momentdeeri,
Mn = M12a1 +M 2 2 a 2 +...+M z 2 a z =M kar-ort a1 +a 2 +.....+a z
(1.47)
eklindehesaplanr. Serimotorlardamomentinakmnkaresiyle(M=K.I2)orantlolduudikkatealnarak, M a +M 2 a 2 +...+M z a z (1.48) Mn = 1 1 a1 +a 2 +....+a z ifadesieldeedilir.DCvetekfazlAAsistemlerindegifadelerisrasylaaadakigibiyazlabilir. (1.49) P = UI (1.50) P = U I cos . YukardakidenklemlerdeUvecos sabitkabuledilerek,aadakiifadeleryazlabilir. Pn=kp.In In=Pn/kp I1=P1/kp P1=kp.I1 P2=kp.I2 I2=P2/kp M M M M Pz=kp.Iz Iz=Pz/kp
Pn = P12a1 +P2 2a 2 +...+Pz 2a z a1 +a 2 +....+a z
(1.51)
24
Motorlistelerindekesintiliiletme iin motorunnormlatrlan rlatif alma srelerine aitgleri verilir. Bir rlatif alma sresinden dierine geite motorun belirlenen edeer (ortalama) gc aynkalmaldr.Budurumdagiinaadakiifadeleryazlabilir.
Pn = P12a1 = Tp1 P22a 2 = P12e1 = P22 .e2 Tp 2
e P2 = P1 . 1 e2
(1.52)
Genelde, > 0,6 ise srekli iletme, < 0,1 ise ksa zamanl iletme, ara deerler ise kesintili iletmemotorlarngsterir. Motorda meydana gelen kayplarn ve akmn zamana bal deiimleri verilirse, nominal kayp ve nominalakmiinaadakiifadeleryazlabilir. 1 (1.53) Q ort = Q.dt=Q n Tp
I = Ieff = 1 2 I dt = I n Tp
(1.54)
Aynekilde,ntkarakteristiklimotorlariin,
M = M eff = 1 M 2dt = M n Tp
(1.55)
Serikarakteristikmotorlariin, 1 M ort = M dt = M n Tp fadelerieldeedilir. 1 P = Peff = P 2dt = Pn Tp
(1.56)
(1.57)
Burada entegral snrlar iki ekilde belirlenir. Yk diyagram periyodik olarak deien alma ve durma srelerini ieriyorsa, ilemler yalnz bir periyot sresi iin yaplr. Periyodik deimiyorsa, ilemlerrnein12saatlikalmasreleriiinyaplr.
25
2 ELEKTRKLETAHRKTEHAREKETOLAYLARI
2.1 HAREKETDENKLEMLER,DNAMKVESTATKDENGE
Elektrik motoru tahrik sisteminin evirici eleman olup i makinalar (tahrik edilen) iin gerekli cer kuvveti veya dndrme momentini salar. Mil, kavrama, kasnak ve kay, dili, dili takm v.b. bir elemandan meydana gelen ara transmisyon veya ayar mekanizmasnn grevi, elektrik motoru milindeki hareketi (cer kuvveti veya dndrme momenti) i makinesi miline aktarmak ve ayn zamanda da ayar fonksiyonunu yerine getirmektedir. Ara transmisyon mekanizmas olarak sadece mil ve kavrama kullanlmas halinde hareket motor milinden tahrik miline aynen aktarlr. Lineer motordndabtnelektrikmotorlarveekseriimakinelerivetakmtezgahlardnerhareketlidir. Tat aralar, kaldrma makineleri ve takm tezgahlarnda ise hem dorusal, hem de dner hareket yapan ksmlar bulunur. Hem dorusal hem de dner hareket eden ktlelere sahip bu gibi kompleks sistemlerin hareket olayn en ksa yoldan hesaplayabilmek iin, sistemin yalnz dorusal hareket eden veya yalnz dner hareket eden edeer sisteme indirgenmesi gerekir.ndirgeme ilemi daha ileriki blmlerde incelenecek olup, ettlerimizi elektrik motorunun i makinesine mil ve kavrama zerinden dorudan baland sistemde yrtelim. Byle bir sistemin blok diyagramekil 2.1 de verilmitir.
Tahrik Motoru
F,Md ,n
ekil2.1BasitTahrikSistemi
Makinas veya TakmTezgah

W,M w
Dorusal hareket eden ve edeer ktlesi m olan bir sistemin hareket olaynn ana denklemi, 2.NewtonKanununagre, d F-W = m.a, F-W = m (2.1) dt eklinde yazlabilir. Burada, F cer kuvveti, W toplam mukavemet kuvvetidir. 2.Newton kanununa grednerhareketlibirsisteminhareketolaynnanadenklemi, M d -M w =J. ,
M d -M w = J
d dt
(2.2)
26
eklinde yazlabilir. Burada Md dndrme momentini, Mw mukavemet momentini gsterir. Dorusal ve dner hareket iin elde edilen (2.1) ve (2.2) nolu diferansiyel denklemlere elektrikle tahrikin ana denklemleridenir. Ataletmomentininsavurmamomentindenhesaplanandeeriileasalhzn=2 n/60ifadesinden d 2 dn hesaplanan deeri(2.2)denklemindeyerinekonulursa,denkleminyeniekli, = dt 60 dt GD2 2 dn GD 2 dn (2.3) Md - M w = , M d -M w = 4g 60 dt 375 dt eklindeeldeedilir.(2.1)ve(2.2)denklemlerininanalizindenaadakisonulareldeedilir. 1.Durum d d F-W = m = 0 , F = W, = 0 , = sabit dt dt d d M d -M w = J = 0 , M d = M w , = 0, =sabit dt dt Bu durumda ivme sfr olduundan hz sabittir. Sistem sknette ise sknetini muhafaza eder, harekette ise sabit hzla hareketine devam eder. Bu ekilde hareket eden bir sistem statik denge halindedirvehareketproblemidestatiktekiyntemleryardmylazlebilir. 2.Durum d d d F- W = m >0 , = a > 0, F = W+ m dt dt dt d d d Md - Mw = J >0 , = >0, M d = M w + J dt dt dt Bu halde sistem pozitif ivmeye sahiptir. Tahrik sistemi sknette ise harekete geer, harekette ise zamanla artan hzla hareketine devam eder (hzlanma hareketi). Tahrik sistemlerine yol vermede bu farkn,dolaysylaivmeninpozitifolmasarttr.BuhareketeklindeFcerkuvveti,Wcisminharekete kar gsterdii direnme kuvveti ile m.( d dt ) dinamik kuvvetin toplamna eittir. Bu koullar altnda hareket eden bir cisim dinamik denge halindedir. Benzer durum dner hareketli tahrik sistemiiindegeerlidir. 3.Durum dv d d < 0 F-W = m <0 , = < 0, F = W + m dt dt dt d d d M d -M w = J <0 , = <0, M d = M w + J <0 dt dt dt
27
Bu durumda, sistem hareket halinde ise, hareketine azalan hzla devam eder. Sabit hzla alan bir sistemin devre d braklmas veya motor almadan fren almaya geilmesi halinde bu hareket ekliszkonusudur.
2.2 HAREKETDENKLEMLERNNZM
Dorusal veya dner hareketli tahrik sistemlerinin hz veya hzzaman diyagramlar (2.1) ve (2.2) no.luifadelerdenaadakigibibulunabilir. dv F-W F-W = dt , v = o + (2.4) dt m m M - Mw d M d - M w = , = o + d dt (2.5) dt J J Bu bantlarda, o ve o balang hzlardr. Tahrik sistemlerinin ounda edeer ktle ve atalet momenti hareket esnasnda hza bal olmayp sabit kalr. Fakat tahrik eden ve tahrik edilen nitelere ait kuvvet ve momentler ise sabit olmayp ou zaman hza, bazen yola ve alma koullarna gre deiir. Bundan dolay (2.4) ve (2.5) bantlarndan hz denklemlerinin bulunabilmesiiin, F=f(v), Cerkuvvetihz, W=f(v), Mukavemethz, Dndrmemomentiasalhz, Md=f(), Ykmomentiasalhz, Mw=f(), karakteristiklerine ait matematiksel ifadelerinin bilinmesi ve bu denklemlerde yerine konarak entegrallerininalnmasgerekir.Fakatouzamanbukarakteristiklerdeneyselyollabulunduundan ve matematiksel ifadelerin karlmas g olduundan, bu gibi hallerde hareket problemlerinin zmiingrafikmetotlarkullanlr.
2.3 ELEKTRKLETAHRKTEKUVVETVEMOMENTLER
Tahrik edilen tezgah ve makinelerin harekete kar gsterdii yk veya yk momentleri faydal i ile srtnmeiineisabetedenikiksmdanoluur.Faydalieisabetedenksmistenilenteknolojikekil verme ilemine yarar. Srtnme ii zellikle tahrik edilen sistemin veriminden hesaplanr. rnein kaldrmamakinelerindesrtnmeiidenklemlerdeekbirarlkolarakhesabakatlabilir.Gyknn h yksekliine kaldrlmas srasnda srtnme iinin bu yk Go kadar arttrd dnlebilir. Bylece kaldrma esnasnda faydal i, Af=G.h, srtnme iiyle birlikte toplam i, At=(G+Go).h olup kaldrmamakinelerininverimivesrtnmeiinetekabledenarl,
Go =
(1- ) G,
Af G = A t G+G o
(2.6)
28
eklinde elde edilir.Tahrik edilen makinelerin srtnme kuvvet veya momentleri daima cer kuvveti veyadndrmemomentine ztyndedir.Faydal ykveya ykmomentleriisegenelolarak ikigruba ayrlr: 2.3.1 ReaksiyonKuvvetveyaMomentleri Elastik olmayan cisimlerin presle kesilmesi, ekil verilmesi, haddeden ekilmesi veya svanmasnda meydana gelen yk veya yk momentleri ile srtnme kuvvet ve momentleri bu gruba girer. Bu kuvvetvemomentlerdaimadndrmemomentineztyndedir. 2.3.2 PotansiyelKuvvetveMomentleri Yer ekimi kuvvetlerini yenmeye alan tm kuvvet ve momentler, elastik cisimlere presle ekil verilmesi, presle kesilmesi iin gerekli olan kuvvet ve momentler bu gruba girer. Bu tr kuvvet ve momentler iaret deitirebilir. Sonu olarak, yk veya yk momentlerinin tipleri ve tahrik motorununalmadurumlarnabalolarak,elektrikletahrikinanadenklemlerininengenelhali, dv d mF W = m , m M d M w = J dt dt eklindeyazlabilir.
2.4 LETMEKAREKTERSTKLER
Butahriksisteminingerekletirilmesiteknik,ekonomikvemaliettlerigerektirir.Tahriksistemiiin enuygunmotorcinsininseimi,motorgcnntespitedilmesi,motorunteknikzelliklerinintespiti, motoriinlzumluhz,yolverme,lvekumandasistemininseimiteknikettlerarasndayeralr. Tahriksistemlerindeenuygunmotorvetahriksistemininseimiiinelektrikmotorlarileimakinesi vetakmtezgahlarnniletmekarakteristiklerininbilinmesigerekir. 2.4.1 TahrikEdilenMakinalarnletmeKarakteristikleri Yap, alma tarz ve grdkleri iler bakmndan birbirinden farkl olan bu tezgah ve makinelerin iletme zellikleri de farkldr. Genellikle farkl metotlarla bulunan iletme zellikleri, balca faydal iilesrtnmecismeisabetedenikiksmdanoluur. Srtnmeler dnda faydal ie isabet eden ideal Mw=f() Yk momenti Asal hz karakteristiklerine gre, tahrik edilen makineleri genel olarak drt teorik gruba ayrarak incelemek mmkndr. 2.4.1.1 AsalHzileHiperbolikOlarakDeienYkMomentiKarakteristii(SoymaMoment karakteristii) Bu gruba giren makinelerde yk momenti asal hz ile ters orantl, yani hiperbolik olarak deiir. OrantsabitiKilegsterilirse,ykmomenti, K Mw = (2.7)
29
eklinde yazlabilir. Her trl soyma ve sarma makineleri, kat, kuma ve iplik sarma makineleri ile tornatezgahlarbugrubagirenmakinelerarasndasaylabilir. ekil2.2de, birkontraplak makinesininematik diyagramverilmitir.Silindirikaacn kesit boyunca homojenolduukabuledilirse, sabittalakalnliinWdeformasyonmukavemetidesabitolur. Talakaldrmahzveykmomentiifadeleriaadakigibieldeedilir. W.v K , K = W.v , M w = v = .R , M w = W.R , M w =
P,Mw P = f () = sbt
0
v
W
Mw1
A1
R
Mw2
Mw = f ()
A2
(n)
ekil2.2KontraplakMakinesiematikDiyagram
ekil2.3SoymaMomentkarakteristii
ekil 2.3' de, SoymaMoment karakteristiine ait deiimler verilmitir. Bu karakteristik zerinde A1 veA2gibiikifarklalmanoktasnaaitykmomentiyazlporanlanrsa, M w1 2 n2 = = M w2 1 n1 ifadesi elde edilir. Bu tip i makinelerinde g deimeyip sabit kalr. G ifadesinde moment yerine (2.7)dekideeriyazlrsa, K P = .M = . = K = sabit (2.8) elde edilir. Kat ve kuma makinelerinde sk ve niform bir top elde etmek iin, kat veya kuma makara zerine sabit bir germe kuvveti ile sarlr. Sarma ii ile soyma ii arasndaki fark, birincisinde zamanla ap byrken, ikincisinde klmesidir. Bu tip makinelerde yarap deiirken evresel hz sabittutabilmekiindevirsaysayargereklidir.Dkdevirsaylarndaykardeerlereular.Bu
30
nedenle ayar srasnda motorun ar olarak zorlanmasn nlemek iin motorla i makinesi arasnda okkademeliayarmekanizmaskonurveelektrikseldevirsaysayarilemekanikayarbirlikteyaplr. 2.4.1.2 AsalHzaBalOlmayanYkMomentiKarakteristii(KrenMomentKarakteristii) Bugrubagirenmakinelerdeykmomentiasalhzveyadevirsaysnabalolmaypsabittir. M w = K = sabit (2.9) Bu gruba her eit kaldrma makineleri (vinler, krenler, asansrler), sabit bir ykseklie su basan pompalar, transport kaylar, elevatrler v.b makineler girer. ekil 2.4te kinematik diyagram verilenkrenintamburmilindekifaydalykmomenti, D M w = G = K = sabit 2 dir.ekil2.5deisebugrubagirenimakinelerineaitmomentvegdeiimlerigsterilmitir.
Motor Jm m D P1 A1 P , Mw P2 A2 M=f() = sbt P = f ()
0 G
ekil2.4BirKreninKinematikDiyagram
1 (n1 )
2 (n 2)
(n)
ekil2.5KrenMomentKarakteristii
Gise, P = M = K eklindeeldeedilir.kifarklalmanoktasiingleroranlanrsa,
P1 1 n1 = = P2 2 n 2
(2.10)
ifadesi elde edilir. KrenMoment karakteristiine haiz i makinelerinde, yk momenti iaret deitirebilir.
31
2.4.1.3 AsalHzileOrantlDeienYkMomentiKarakteristii(KalenderMoment Karakteristii) Bu tip makinelerde yk momenti hzla, g ise hzn karesiyle orantldr. Orant sabiti K ile gsterilirse,ykmomentiveg, Mw = K (2.11) (2.12) P = M = K 2 eklinde yazlabilir. Her trl kuma ve kat perdahlama ve parlatma makineleri (kalenderleri) ,haddetezgahlarbugrubagirer.
P , Mw P = f () A2 M w = f () A1 B2
M w2 P2 M w1 P1
B1 1 2
(n)
ekil2.6KalenderMomentKarakteristiineaitdeiimler
ekil 2.6da KalenderMoment karakteristiine ait deiimler verilmi olup, iki farkl alma noktas iinykmomentlerivegleroranlanrsa,
M w1 1 n1 P1 1 n1 = = , = = M w2 2 n 2 P2 2 n 2 ifadelerieldeedilir.
2 2
2.4.1.4 AsalHznKaresiileOrantlDeienYkMomentiKarakteristii(Vantilatr MomentKarakteristii) Santrifj etkisiyle alan btn makineler; vantilatr, aspiratr ve santrifj pompalar, gemi pervanesi, kimya ve dier sanayi kollarnda kullanlan kartrma tesisleri bu tip karakteristie sahiptir. Bu tip makinelerde yk momenti, asal hzn karesiyle, g ise kp ile orantl deiir ve aadakibantlaryazlabilir.
32
(2.13) M w = K2 P = K3 (2.14) ekil 2.7de VantilatrMoment karakteristiine ait i makinelerinde yk momenti ve gcn asal hza bal olarak deiimleri verilmitir.ki farkl alma noktas iin yk momenti ve g deerleri yazlarakoranlanrsa,aadakibantlareldeedilir.
M w1 1 n1 P n = = , 1 = 1 = 1 M w2 2 n 2 P2 2 n 2
P,M P = f () P2 B2
MW = f () Mw2 P1
0
A2 B1
Mw1
1 (n 1 )
A1
2 (n 2 )
(n)
ekil2.7VantilatrMomentKarakteristii
Hava dahilinde yksek hzla hareket eden cisimler, rnein elektrikli ulam sistemlerinde hava mukavemetleri de hzn karesiyle orantl deiir. makinelerinin hakiki iletme karakteristikleri ou zaman hakiki ie isabet bir veya birka teorik karakteristikle srtnme iine isabet eden dier birkarakteristiintoplamndanmeydanagelebilir. Makineler dahilinde srtnme ve srtnme kayplar, hz, scaklk derecesi, yalama malzemesi, srtnen ksmlarn przlk derecesi v.b. faktrlere bal olmakla beraber, tahrik sistemlerinde normal alma ve ayar sahalar iin deimeyip sabit kald kabul edilir. rnein bir vantilatrn hakiki yk momenti karakteristii, srtnme iine isabet eden sabit bir Mo srtnme momenti ile teorik vantilatr yk karakteristiinin toplamndan oluur. ekil 2.8de bir vantilatrn hakiki yk momentikarakteristiiverilmiolup,matematikselifadesi, M w = M 0 +K2 (2.15)
33
eklinde yazlabilir. KrenMoment karakteristii halinde srtnmeler ek bir Go arl ile hesaba katlabilir.BudurumdahakikiKrenMomentkarakteristiininmatematikselifadesi, D D M w = G o +G = (G+G o )D/2 = sabit (2.16) 2 2 eklindeyazlabilir.
Mw Mw
M0
k 2
0
ekil2.8BirVantilatrnHakikiYk MomentiKarakteristii
M0
GD/2
ekil2.9BirKreninHakikiYkMomenti Karakteristii
2.4.2 YkMilindekiByklklerinMotorMilinendirgenmesi Bir tahrik sisteminde tahrik motoru i makinesi miline bir kavrama ile bal ise, i makinesi milindeki karakteristik deerler motor miline aynen geer. Ancak motor i makinesi miline kaykasnak, dili takm gibi lineer bir eleman zerinden bal ise, bu takdirde ya yk milindeki byklklerin motor miline veya motor milindeki byklklerin yk miline indirgenmesi gerekir. ekil 2.10da tahrik motorunun i makinesine bir dili zerinden baland bir tahrik sisteminin kinematik emas gsterilmitir.Motorundevirsaysnm,imakinesinindevirsaysnAilegsterilirseevirmeoran,
= n m m = n A A
dr. Burada i makinesi milindeki deerleri motor miline indirgemek iin enerji sakm prensibinden yararlanlr.
34
P m nM Motor M MwM , Jm nA A MwA , JA

ekil2.10RedksiyonDilisineHaizBir TahrikSistemininKinematikemas
Makinas P f
ekil2.11TahrikSistemiGAk Diyagram
ekil 2.11de gsterilen g ak diyagramna gre, Pm tahrik motorunun mil gc, P yatak ve dililerin g kayb, Pf i makinesi miline aktarlan g, dili verimini gsterir. Srekli alma iin, glerarasndakieitlik, Pm . = Pf eklinde yazlabilir. Bu ifadede glerin yerine moment cinsinden deerleri yazlp gerekli dzenlemeleryaplrsa,motormilinegelenykmomentiin, M M wM .m . = A .M wA , M wM = wA , m = , M A A M M wM = wA (2.17) . bants elde edilir. Burada Mwa i makinasn milindeki yk momentini gsterir. Sistemin motor milineindirgenmiedeerataletmomentiiseenerjisakmprensibinegre,
1 1 1 J. m 2 = J m . m 2 + J A . A 2 , 2 2 2
J=J m +J A . A M
J = Jm +
JA 2
(2.18)
eklindeeldeedilir
35
Motor Jm
M
1
J1
J2 J3
Makinas JA
ekil2.12MakinesineKademeliDiliTakmzerindenBalBirTahrikSistemi
Bazen tahrik sistemlerinde birden fazla dili takm bulunabilir. Bu durumda ayet motor i makinesine ekil 2.12de grld gibi evirme oranlar 1,2,3 ve verimleri 1 , 2 , 3 olan okkademelibirdilitakmzerindenbalanrsa,butakdirdemotormilindekiykmomenti, 1 1 M wM = M wA (2.19) 1. 2 . 3 .... 1. 2 . 3 ... m eklinde yazlabilir. Tahrik sisteminde, asal hzlar m, 1, 2, 3, A ile, atalet momentlerini Jm, J1,J2,,JAilegsterirsek,motormilineindirgenmiataletmomenti, 1 1 1 1 1 J. m 2 = J m . m 2 + J1.12 + J 2 . 2 2 +........+ J A A 2 2 2 2 2 2
J = J m +J1 1 +J 2 2 +........+J A A m m m J J J (2.20) J = J m + 12 + 2 2 2 +........+ 2 A2 1 1 2 1 2 ..... eklindeeldeedilir. Yukardaki denklemlerde atalet momenti yerine savurma momenti ( GD 2 = 4.g.J ) ve asal hz yerinedevirsaylarkonursabutakdirdesisteminedeersavurmamomentininifadesi,
2 2 2
36

2 2

2
GD = GDm +GD 1 +GD2 2 2 +..........+GDA 2 A m m m

2 2 2 1
n n n GD = GDm +GD 1 +GD2 2 2 +...........+GDA 2 A nm nm nm

2 2 2 1
GD 2 = GDm 2 + GD12 GD 2 2 GD A 2 + +..........+ 12 12 . 2 2 12 . 2 2 ... m 2
(2.21)
eklindeeldeedilir. 2.4.3 DorusalHareketEdenKuvvetveKtlelerinDnerHareketendirgenmesi Tahrik sistemlerinde baz i makinelerinde hem hareket, hem de dorusal hareket eden ksmlar mevcuttur. Bu durumda hareket problemlerini zmek iin dorusal hareketi dner harekete evirmekuygunolur. rnein, bir vinte kaldrlan toplam arlk G, kalk hz v, tahrik motorunun asal hz m, dili evirme oran ve verim ise srekli alma rejimi iin, g sakm prensibi yardmyla motor milineindirgenmiykmomenti,
M wM .m . = G.v, M wM = G. M wM = 9,55. G v . nm v 1 m
(2.22)
eklinde elde edilir. Bir dner hareketin dorusal harekete evrilmesi halinde edeer kuvvetin deeriise, n F = 0,105.M wM m (2.23) v eklinde elde edilir. v hzyla hareket eden m ktleli bir cismin atalet momenti, kinetik enerjinin eitliiprensibinden,
1 1 v (2.24) mv 2 = J 2 , J = m 2 2 veya dner hareketin dorusal harekete indirgendiinde asal hz ile dnme J atalet ktlesi yerine,vhzilehareketedenedeerktle,
2
37

2
m = J v eklindeyazlabilir.Motormilineindirgenmiedeersavurmamomenti,
2 2
(2.25)
v (2.26) GD = 365.G n eklinde elde edilir. Tahrik edilen makine, hem v hz ile hareket eden m ktlesine, hem de 1, 2,, m hzlar ile hareket eden J1, J2,,Jm atalet momentlerine sahipse, motor miline indirgenmiataletmomentiiinaadakiifadeleryazlabilir.
v J = J m + J1 1 + J 2 2 +LL + m m m m v J J J = J m + 12 + 2 2 2 +LL + m 1 1 2 m Motormilineindirgenmiedeersavurmamomentiiinde,

2 2 2 2
(2.27)
v GD 2 GD = GDm + 21 +..........+365.G (2.28) 1 nm yazlabilir.ndevirsaysilednenGD2savurmamomentiyerinevhzilehareketedenedeer,

G= GD 2 n m 365 v
2
(2.29)
arl alnabilir. n devir says ile dnen GD2 savurma momenti yannda v1,v2, gibi deiik hzlarla hareket eden G1, G2, arlnn bulunmas halinde, btn sistem v1 hznda hareket eden bir edeer
v GD 2 .n 2 (2.30) G = G1 +G 2 2 + LL + 365.v12 v1 arlna indirgenebilir. Sonu olarak, kaykasnak, dili ve tambur gibi sabit evirme oranlarna sahip sistemlerin kullanlmas halinde edeer ktle ve atalet momenti deimeyip sabit kalr. Sisteminkndakideerlerilegirideerleriarasndadaimasabitbirorantmevcuttur.
38
2.4.4 ElektrikMotorlarnnletmeKarakteristikleri Elektrikle tahrikte, doru ve alternatif akmla alan yap, alma ve kullanm alanlar farkl elektrik motorlar, iletme karakteristiklerine gre nt ve seri karakteristikli motorlar olmak zere iki ana gruba ayrlr. ekil 2.13de seri ve nt karakteristikli motorlarn HzMoment karakteristikleri grlmektedir.
,n
nt
Seri
Md = 4Mn
Mds = 2Mn Mn
nt
Md
Se ri
In
Is
2In (I )
ekil2.13SeriventMotorlarn HzMomentKarakteristikleri
ekil2.14SeriventMotorlarn MomentAkmKarakteristikleri
Seri ve nt karakteristik arasnda en nemli fark ykle devir saysnn deiim hzlarnn farkl olmasdr. nt karakteristikli motorlarda deiim hz ok dk ve yaklak olarak sabit iken, seri karakteristiklimotorlardaykilebirliktegenildedeiir.ekil2.14deiseherikimotorgrubuna ait MomentAkm karakteristikleri gsterilmitir. DC nt motoru, tek ve fazl asenkron ve senkronmotorlar,tekvefazlkolektrlntmotorlarntkarakteristiesahiptirler.Bunakarn DCserimotoru,tekvefazlalternatifakmserimotoruserikarakteristiesahiptir. Seri motorlar, nt motorlara gre daha yksek bir yol alma momentine sahiptir. Bu nedenle seri motorlar ar yk altnda yolalan tahrikler iin elverili olup, hassas devir saysna ihtiya duyulan tahrik sistemlerinde kullanlmas uygun deildir. Ayrca seri motorlar hz moment karakterisitiinin doal sonucu olarak bota altrlamazlar. Bu nedenle yksz kalan tahrik sistemlerinde seri motor kullanlmas sakncaldr. Seri karakteristikli motorlar ulam sistemlerinde, dk gl ev aletlerindegenildekullanlr. nt karakteristikli motorlar ise, seri karakteristikli motorlarn uygulama alanlar dnda kalan ve hassas devir says ayarna ihtiya gsteren eitli i makinesi ve takm tezgahlarnda geni lde kullanlmaktadr.
39
2.5 LETMEZELLKLER
Tahrik sistemlerinde normal srekli almann yan sra, devir says ayar, dn ynnn deitirilmesivemotorunfrenolarakaltrlmasistenir.letmezellikleriolaraktanmlananbu husustahriksistemlerininnemlibirblmntekileder. 2.5.1 DevirSaysAyar; ou i makineleri ve takm tezgahlarnn tahrikinde i hacmini ykseltmek ve istenen i kalitesini elde etmek iin devir says ayarna gerek vardr. Elektrik motorlarnda kullanlan genel devir says ayar metodlarna gemeden nce devir says ayar metotlarnn izahna yarayan ve birinin dieri ile karlatrlmasnaimkanverenhususlarinceleyelim. 2.5.1.1 AyarAlan Bir tahrik sisteminde maksimum devir saysnn minimum devir saysna oran olarak tanmlanr ve aadakigibiyazlabilir.
kA = n max n min
(2.31)
2.5.1.2 Sreklilik: kikomudevirsaysarasndakioranolaraktanmlanr.

kS = nm n m-1
(2.32)
ks1eyaklatkadevirsaysayarokadarsreklidir. 2.5.1.3 AyarEkonomisi: Devirsaysayarndatoplamkayplar P vemotormilindekigPilegsterilirsesisteminverimi, P = (2.33) P+P dir.Sreklibirdevirsaysayarhalindeortalamaverimaadakigibiyazlabilir.
ort =
(P+P)dt
Pdt
(2.34)
40
2.5.1.4 Stabilite(DinamikPerformans): Stabilite, tanm olarak hzdaki deiim miktarnn momentteki deiim miktarna oran olarak tanmlanrveaadakigibiyazlabilir. n Stabilite = (2.35) M 2.5.1.5 AyarYn: Ayarsrasndadevirsaysnnnominaldevirsaysnagredmesiveyaartmasdr. 2.5.1.6 ArYkler: KrenMoment karakteristii dnda, dier yk karakteristiklere sahip i makinelerinde devir says ayarilebirliktemotormilindekiykmomentlerideiir.SoymaMomentkarakteristiihalindedevir says drldke yk momentinde, dolaysyla yk akm ve yk kayplarnda artlar grlr. Kalender ve vantilatr yk karakteristii halinde yk momenti ve mil gc devir says ile birlikte artar ve ar ykler oluur. Elektrik makinelerinde ar yk, motorun snmasndan baka, mekanik dayankllk,devrilmemomentivekomtasyongibifaktrlerlesnrldr. 2.5.2 ElektrikMotorlarndaKullanlanGenelDevirSaysAyarMetotlar
Endvi(Rotor)DevresinelaveEdilenKademeliDirenleDevirSaysAyar Endvi(Stator)DevresineDeikenGerilimUygulanlarakYaplanDevirSaysAyar AlanAkmDeitirilerekYaplanDevirSaysAyar StatorGerilimininFrekansDeitirilerekYaplanDevirSaysAyar FraKaydrlarakYaplanDevirSaysAyar Yukarda verilen devir says ayar metotlar, elektrik motorlarnn eidine gre baz farkllklar gstermekteolup,dahasonrakiblmlerdebumetodlarayrntlolarakincelenecekir.
2.5.3 DnYnnnDeitirilmesi Elektrikle tahrikin baz uygulamalarnda dn ynnn deitirilmesi istenir. Doru akm makinelerinde endvi veya alan akmnn yn deitirilerek, dn yn deitirilir. Asenkron ve senkronmotorlardadnyn,dneralanyndeitirilerekyaplr. 2.5.4 ElektrikMotorununFrenOlarakaltrlmas Elektrikle tahrik sistemlerinde, sk sk dn yn deien veya sk sk yol verilen tahriklerde zaman ve enerji tketiminde ekonomi salamak, i retim kapasitesini ve kalitesini ykseltmek ve normal olmayan alma durumlarda doacak tehlikeleri ortadan kaldrmak iin tahrik motoru fren olarak altrlr. Elektrik motorlarnda faydal, direnimle ve ters akm balants ile frenleme olmak zere farkl frenleme ekli mevcuttur. Tahrik motorlar, bu frenleme eklinde de generatr olarak alr.
41
2.5.4.1 FaydalFrenalma Faydal fren almada, tahrik edilen sistemin mekanik enerjisi, tahrik makinesi (generatr) tarafndanelektrikenerjisineevrilerekebekeyegeriverilirvefaydalenerjieklinedntrlr. ekil 2.15 ve ekil 2.16da motor ve faydal fren alma durumlarna ait blok diyagramlar gsterilmitir.
ebeke
ebeke
P Pm M A
Pe Pm G A
ekil2.15Motoralma
ekil2.16FaydalFrenalma
2.5.4.2 DirenimleFrenalma Bu fren almada motorun endvisiebekeden ayrlarak kademeli bir diren zerinden kapatlr ve enerji bu direnlerde harcanr. ekil 2.17de direnimle fren almaya ait esas g devresi gsterilmitir.
42
ebeke
ebeke
Pe
Pm G R
ekil2.17DirenimleFrenalma
Pm A G Pe R
ekil2.18TersAkmBalantsleFrenalma
A Pe '
Pe '
2.5.4.3 TersAkmBalantsileFrenalma Bu fren almada motorun ebeke ile balants devam eder ve generatr halde endvi balantsnda deiiklik yaplarak devresine diren ilave edilir.ekil 2.18detersakmbalantsilefrenalmaeklineaitesasgdevresigsterilmitir
2.6 UYGULAMALAR
Soru 1. Bir doru akmnt motoru, evirme oran 5 olan bir redksiyon dilisi zerinden tambur ap 0,2 m ve verimi %80 olan bir vinci tahrik etmektedir. Ykn arl 1000 kg ve motorun hz momentkarakteristiinindenklemin=5502Mdolarakverildiinegre; a) Yknsabithzlakaldrlmashalindemotormilindekiykmomentinibulunuz. b) Motorvetamburmillerinindevirsaylarileyknkalkhznbulunuz. c) Motorunataletmomenti0.02kpms2,tamburunataletmomenti2kpms2olarakverildiinegre, sisteminmotormilineindirgenmiedeerataletmomentinibulunuz. D 1000 .0,2 a) M wA = G = = 100 kpm Tamburmilindekiykmomenti 2 2
M wM = M wA 100 = = 25 kpm . 5.0,8
Motormilindekiykmomenti
b)n=5502Md=5502.25=500d/d
43
=nm/nt,nt=nm/=500/5=100d/d 2n t D 2.100 0.2 v= t .r= = . =1,05 m/s 60 2 60 2
Tamburundevirsays Yknkalkhz
v c) J = Jm + JA +m , 2 m
G m = g
2
2 1000 1, 05 2 + J = 0, 02 + 2 500 = 0.140 kpms , Edeer atalet momenti 25 9,81 60 Soru 2. Bir doru akm nt motoru evirme oran 6 olan bir redksiyon dilisi zerinden bir vinci 600 d/d ile tahrik etmektedir. Motorun atalet momenti 0,25 kpms2, tamburun atalet momenti 0,9 kpms2,vincinverimi%80,tamburap0,3mvekaldrlanarlk1200kgolduunagre; a) Motorvetamburmillerindekiykmomentini, b) Sisteminedeerataletmomentini, c) Motora 75 kpmlik bir yol verme momenti ile yol verildiine gre, sistemin kalk ivmesini bulunuz. d) Sistemintoplamkinetikenerjisinibulunuz. M a)=nm/nt=m/t M wM = wA D 1200 .0,3 Tamburmilindekiykmomenti M wA = G = = 180 kpm 2 2
M wM = 180 = 37,5 kpm 6.0,8
2
m=
1200 9,81
Motormilindekiykmomenti
v , b) J=J + J A +m m 2 m
v= t .r=
2n t D 2.100 0.3 . = . =1,57 m/s 60 2 60 2

2
nt=nm/=600/6=100d/d
0,9 1200 1,57 =0.340kpms2 J=0,25+ 2 + 2600 = 6 9,81 60
44

c) Md -M w =J d
dt
(Md: Motorun milindeki dndrme kuvveti, MwM: Motor milindeki yk
momenti) =110,294rad/s2 75 37,5 = 0, 34. d) KE = 1 J m .m 2 + 1 J A .A 2 + 1 mv 2 veya 2 2 2
1 1 2600 = 693,81 kpm KE = J .m 2 = .0,34. = 2 2 60 Soru 3. Bir doru akm nt motoru evirme oran 5 olan bir redksiyon dilisi zerinden bir vinci 600d/diletahriketmektedir.Vincinverimi%80,kaldrlanarlk1200kgveyknkalkhz1m/s, motorun atalet momenti 0,025 kpms2, tamburun atalet momenti 1,25 kpms2, olarak verildiine gre, a)Motorvetamburmillerindekiykmomentini, b)Sistemintoplamkinetikenerjisinibulunuz. 2 n t D r , = n m , n t = 600 = 120 d/d a)M wA = G. , v = t .r , v = 60 2 nt 5 2.120 0,158 = 94,8 kpm, 1= .r, r=0,079 m, D = 2r = 0,158 m, M wA = 1200. 60 2 M 94,8 = 23,7 kpm M wM = wA = . 5.0,8
b)KE =
1 1 1 1 2 .600 2 J m 2 + J A 2 + mV 2 = .0,025.( ) + 2 2 2 2 60
1 2 .120 2 1 1200 .1,25.( ) + . .(1) 2 = 209,32 kpm 2 60 2 9,8 Soru 4. Nominal deerleri Pn=100 kW, nn= 1000 d/d olan bir DC motoru, soymamoment karakteristiine sahip bir i makinesini tam yk altnda 1000 d/d ile tahrik etmektedir. Motorunun devriendvi devresinekatlanayardirenci ile yardeerine drldtakdirdeayarkaypgcn seriventmotoriinayrayrbulunuz.Not:Motorkayplarihmaledilecektir.
Pn=100kW, nn = 1000 d / d , n1 = 500 d / d , ntkarakteristiklibirDCmotoruiinikifarklalmanoktasnaaitmomentlerin
45
oran; M1 I1 I .U P = dir. Pay ve payda U gerimi ile arplrsa, 1 = E1 ifadesi elde edilir. M n In I n .U PEN Burada, PE1 devir says yarya drldnde ebekeden ekilen gc, PEN ise nominal almada motorunebekedenektiigcgsterir.Budurumdantmotoriinaadakieitlikyazlabilir. M1 I1 PE1 = = (a) M n I n PEN Benzer ekilde seri karakteristikli motorlar iin iki farkl alma noktasna ait momentlerin oran aadakiekildeyazlabilir.
M1 I1 I1.U PE1 = = = M n I n I n .U PEN
2 2 2
(b)
Mn =
K K' = n n n
Pn = sbt = 100 kW
Soymamoment karakteristiine haiz bir i makinesinin iki farkl alma noktasndaki yk momentlerininoran;
M w1 n1 n n = = M wn K' n1
nn K'
(c)
nce nt motor kullanlmas durumunda kayplar hesaplayalm. Motorun momentini i makinesi milindekiykmomentineeitlersek(a=c),
PE1 n n = , PEn n1 n 1000 PE1 = ( n ) Pn = ( )100 = 200 kW n1 500
P = PE1 -Pn = 200-100 = 100 kW Direnlerdeharcananekkaypg SeriMotorin(b=c):
46

PE1 nn = n1 PEn
2
PE1 =
nn 1000 n1 .PEn = 500 .100 = 140 kW
Ps =PE1 -Pn =140-100 kW=40 kW (ayar kayp gc)
Buradan, ayar kayplar dikkate alndnda, soyma moment karakteristiine haiz i makinalar iin serimotorkullanmasnndahaavantajlolduugrlr. Soru5.VantilatrMoment karakteristiine sahip bir i makinesini tam yk altnda tahrik eden ve tam yk deerleri Pn=100 kW, nn=3000 d/d olan bir DC motorunun devri endvi devresine katlan ayar direnci ile yar deerine drld takdirde ayar kayp gcn, seri ve nt motor iin bulunuz.Not:Motorkayplarihmaledilecektir. VantilatrMomentkarakteristiinehaizbirimakinesininikifarklalmanoktasnaaitmomentve gdeerleriyazlporanlanrsa, M w1 M1 n P n = = ( 1 ) 2 , 1 = ( 1 )3 M wn M nn Pn nn n ifadelerieldeedilir. Gifadesindeverilendeerleryerineyazlrsamilgc, n 1500 3 P1 = Pn ( 1 ) 3 = 100.( ) = 12,5 kW eldeedilir. nn 3000 ntveserimotorlariinikifarklalmadurumunaaitmomentdeerleri yazlporanlanrsa;
M1 I P n = 1 = E1 = ( 1 ) 2 (nt ) M n I n PEn nn M1 I P n = ( 1 ) 2 = ( E1 ) 2 = ( 1 ) 2 (seri) Mn In PEn nn
ifadelerieldeedilir. ntmotoriinfaydalg, n n PE1 1500 2 = ( 1 ) 2 , PE1 = PEn ( 1 ) 2 = 100( ) = 25 kW bulunur. 3000 nn nn PEn Buradankaypg, P = PE1 -P1 = 25-12,5 = 12,5 kW olarakbulunur. SeriMotorinfaydalg,
47
P n P n n 1500 ( E1 ) 2 = ( 1 ) 2 , E1 = 1 , PE1 = Pn . 1 = 100. = 50 kW dr. PEn nn PEn n n nn 3000 Buradanserimotoriinkaypg, PS = PE1 - P1 = 50 12,5 = 37,5kW olarakbulunur.
48
3 DORUAKIMMOTORLARININKONTROLU
3.1 DORUAKIMMOTORLARININELEKTRKLETAHRKTEKNEM
Doru akmmotorlar, alternatif akm motorlarna grekolay kontroledilebilme ve yksekperformansa sahipolmagibi,nemlistnlkleresahiptir.Ancakdoruakmmotorlar,yaplarndabulunankollektr ve fralardan kaynaklanan mekanik arzalara maruz kalr ve peryodik bakma ihtiya gsterir. G elektroniinde ve kontrol tekniinde elde edilen son gelimeler, kontrolu karmak alternatif akm motorlarnn ideal kontrolunu mmkn hale getirmi ve dolaysyla doru akm motorlarna ciddi bir alternatif olmaya balamtr. Ancak endstrideki pek ok uygulama iin doru akm motorlarnn kontrolmetodlardahabasittirvedahaazmaliyetlidir. Doruakmmotorlarokynlolup,endvisarglarilebirliktealansarglarnneitlikombinasyonlar yardmyla deiik hzmoment karakteristiine sahip motorlar retilmektedir. Doru akm motorlar, en genel anlamdant, seri ve kompount motor olmak zere eittir. Doru akmnt motoru btn iletme zelliklerini bnyesinde toplayan ideal bir tahrik motorudur. Motorun devir saysn geni bir alan iinde ayarlamak, dn ynn deitirmek ve fren olarak altrmak kolaylkla salanabilmektedir.Hzvekonumkontroluuygulamalarndaserbestikazlolarakaltrldndan,butip motorlar serbest ikazl doru akm motorlarolarak da adlandrlr. Doru akm serimotorlar yksek yol alma momentine sahip olup, cer ve kren iletimi iin uygun bir tahrik motorudur. Ayrca seri motorlar aralarnda paralel alabildikleri iin tek motor yerine ift ve daha fazla seri motoru kullanmak mmkndr.
3.2 DORUAKIMNTVESERBESTKAZLIMOTORLARINKONTROLU
3.2.1 DoruAkmntMotorunBalants ekil 3.1de bir doru akm nt motorun sarg konumlar da dikkate alnarak izilen prensip balant emasgsterilmitir.Bubalantemasnda,PNdoruakmebekesininpozitifvenegatifbaralarn,L MR ulu yol verme reostasn, AB endvi ularn, GH komtasyon sargs ularn gstermektedir. ekilden de grleci zere, devreemasnda sarglarn sadece direnci dikkate alnm olup,makinann sreklirejimdealtkabuledilmitir.
49
P N
L R A D n B H G
ekil3.1DoruAkmntMotorunEsasBalantemas
3.2.2 DoruAkmntMotorunletmeKarakteristikleri Doru akm nt motorun iletme karakteristikleri endvi devresine ait gerilim denklemlerinden karlr.ekil3.2dedoruakmntmotorunprensipbalantemasgsterilmitir.
Un In Ian
n
M
Rd Rkom. Rkomp. Ry
If
E Lf , Rf
ekil3.2DoruAkmntMotorunPrensipBalantemas
Sreklialmadurumundaendvidevresiiin,
50
U n = E n + R a Ian (3.1) gerilim denklemi yazlabilir. Burada; Un motora uygulanan gerilimin nominal deerini, E endvi EMKini, Ia endvi akmn, Raendvidevresi toplam direncini gsterir. Endvi devresi toplamdirenci (Ra),endvi sargsnndirenci,fravefrakontakdirenciilekomtasyonvekompanzasyonsarglarnndirenclerinin toplamdr. Elektrik motorlarnda sarg direnleri, sadece scaklk derecesine bal olup, fra ve fra kontak direnci, komtatr yzeyleri ile endvi hz gibi birok faktre bal olarak deiir. Ancak iletme karakteristikleri zerinde etkileri ok az olduu iin, endvi direncinin sabit kald kabul edilecek ve endvi reaksiyonunun etkisi ihmal edilecektir. Ayrca, nt motorlarda alan akm tam yk akmnn % (3 4)i olduundan, gerilim denklemlerinde endvi akm yerine yk akm alnabilir. Bu durumda (3.1) ifadesindenendklenengerilim, E n = U n - R a Ian (3.2) eklindeeldeedilir. 3.2.2.1 ElektromotorKuvvetAkmKarakteristii Motorun endklenen gerilim ifadesinde, kaynak gerilimi (Un), endvi devresi direnci (Ra) parametrik deiken olup, endvi akm Ian esas deikendir. Bu durumda karakteristikler iin iki durum sz konusudur. 1.Durum; Un gerilimi sabit kalmak art ile motorun endvisine diren ilave edilirse (r1,r2,), elde edilen endklenengerilimdeerlerivekarakteristiineiminiverenifadeleraadakigibiyazlabilir. dE Ra En=UnRaIn = -R a dI dE Ra+r1 E1=Un(Ra+r1)In = -(R a +r1 ) = -R 1 dI dE Ra+r1+r2 E2=Un(Ra+r1+r2)In = -(R a +r1 +r2 ) = -R 2 dI YukardakiifadeleregreizilenE=f(I)karakteristikleriekil3.3degsterilmitir.
51
E Un En E1 E2 0
Normal Krst
Nn
Ra
Ayar Krst
N1 R1 N2 R 2 In
ekil3.3DCntMotorunKademeliDeienEndviDirencineAitE=f(I)Karakteristii
2.Durum; ' Motorun endvi direnci sabit kalmak artyla uygulanan gerilim U1 >U n >U1 >U 2 olacak ekilde deitirilirse, endklenen gerilim deerleri ve karakteristiklerinin eimleri iin aadaki ifadeler yazlabilir. dE E1 = U1 Ra.In U1 = R a dI dE Un En=UnRa.In = R a dI dE U1 E1=U1Ra.In = R a dI dE U2 E2=U2Ra.In = R a dI Yukardaki ifadelerden elde edilen ayar karakteristiklerinin eimlerinin deimedii sadece bota alma noktalarnn deitii grlmektedir. Buna gre elde edilen E=f(I) karakteristikleri ekil 3.4te verilmitir.
52
E
Ayar Krst Ayar Krst
Normal Krst
N 1' Nn N1 N2
U 1' Un U1 U2
ekil3.4DCntMotorunKademeliDeienEndviGerilimineAitE=f(I)Karakteristikleri
3.2.2.2 HzAkmKarakteristii Doru akm motorlarnda endvi iletkenlerinde endklenen gerilimin ifadesi, motor parametreleri de dikkatealnarak, p.N n E= . ..10-8 V (3.3) a 60 eklinde yazlabilir. Burada, p ift kutup saysn, N endvi oluklarna yerletirilen iletken saysn, a endvi sargsnn ift paralel kol saysn, maxwell olarak bir kutbun altndaki aky gsterir. (3.3) ifadesindeki motorun yap veya konstruksiyon sabitleri ke elektromotor kuvvet sabiti olarak tanmlanrsa,endklenengerilimiin, E = k e n (3.4) ifadesieldeedilir.Buifade(3.2)ifadesiilebirletirilerekdevirsaysiin, U -R I k e n n n = U n -R a I n , n n = n a n , k e .n
nn = U n R a In k en k en
(3.5)
ifadesi elde edilir. Motorun botaki devir says, (3.5) ifadesinde In=0 yazlr, bu deer nominal devir saysnaoranlanrvegereklidzenlemeleryaplrsa,
53

Un n Un k en , o = k e n n n ( U n -R a In ) k e n
nn
In =0
= no =
no =
Un nn U n -R a I n
(3.6)
eklinde elde edilir. Motorun hz ifadesinde, gerilim (Un), endvi devresi direnci (Ra) ve alan ( ) parametrik deiken olup, akm (Ia) esas deikendir. Dolaysyla HzAkm karakteristikleri bu husus dikkatealnarakfarkldurumiinaadakigibieldeedilir. 1.Durum; Un gerilimi ve aks sabit kalmakart ile endvi devresine diren ilave edilirse, hz ifadeleri vekarakteristiklerineimiaadakigibiyazlabilir.
Ra n =
R1 n1 =
Un R I R dn a n = a ke n ke n dI ke n
Un RI R dn 1n = 1 ke n ke n dI ke n Un R I R dn R2 n2 = 2 n = 2 ke n ke n dI ke n
Yukardaki ifadelerde, R1 =R a +r1 , R 2 =R a +r1 +r2 , ... olmak zere endvi devresinin toplam direncini gstermektedir.Buifadelerinbelirlediin=f(I)karakteristikleriekil3.5teverilmitir. n
n0 n1 n2 M
Normal Krst Nn
Ra
N2
R1 R2
Ayar Krst
N1
ekil3.5DCntMotorunKademeliDeienEndviDirencineAitAyarKarakteristikleri
2.Durum; Ra direnci ve aks sabit kalmak artyla endvi gerilimi U1>Un>U1>U2 olacak ekilde deitirilirse,hzifadelerivekarakteristiklerineiminiverenifadeleraadakigibiyazlabilir.
54
U1>Un>U1>U2 R U n ' R a In dn =- a U1' n1' = k e n k e n dI k en
Un nn =
R U n R a In dn =- a k e n k e n dI k e n
U1 R a I n R dn =- a U1 n1 = k e n k e n dI k e n U2 n2 = U 2 R a In R dn =- a k en k en dI k en
Yukardakiifadelerinbelirlediin=f(I)karakteristikleriekil3.6daverilmitir.
FaydalFren .B.
Norma l Krst
n'
01
n0 n01 n 02 n03
U'1 M Un U1 U2 U3
Ayar Krst. Normal Krst. Ayar Krst. I
ekil3.6DCntMotorunKademeliDeienEndviGerilimineAitn=f(I)Krst.
3.Durum; Un gerilimi ve Ra direnci sabit kalmak artyla aks, n> 1> 2 olacak ekilde deitirilirse,devirsaysven=f(I)karakteristiklerinineimineaitifadeleraadakigibiyazlabilir. R I R U n - a n dn = - a n = n n k k dI k e n e n e n R I R U dn n = n - a n =- a 1 1 k k dI k e 1 e 1 e 1 R I R U n - a n dn = - a n = 2 2 k k dI k e 2 e 2 e 2
55
Yukardakiifadelerinbelirlediin=f(I)karakteristikleriekil3.7teverilmitir.
n n3 n2 n1 n0
Normal Krst
3 2 1 n
Ayar Krst
ekil3.7DCntMotorunKademeliDeienAlanAkmnaAitn=f(I)Karakteristikleri
3.2.2.3 HzMomentKarakteristii DC motorlarda, motorun konstruksiyon sabitlerini de iine alan moment sabiti km olarak tanmlanrsa momentiin, (3.7) M = k m I a ifadesi yazlabilir.nt motorlarda alan akm tam yk akmnn % (35)i dolaynda olduu iin, endvi akmyaklakolarakhatakmnaeitalnabilir( I a I n ).Budurumdamomentiin, (3.8) M n k m . n .I n yaklakbantsyazlabilir. Yk akmnn (3.8)den hesaplanan deeri hz ifadesinde yerine yazlrsa, n=f(M) karakteristiinin denklemi,
56

n= U R a veya -M k e k e k m 2
U Ra -M Ce Ce C m
n=
(3.9)
eklinde elde edilir. Burada, Ce = k e , Cm = k m olmak zere sabitlerdir. Bu ifadenin birinci terimi no devir saysn, ikinci terimi ise ykle devir saysndaki deiim miktar ni verir. DC nt motorunda moment yk akm ile orantl olduu iin n=f(I) ve n=f(M) karakteristikleri ayn ekilde deiir. Bu nedenle burada sadece normal n=f(M) karakteristiinin izimi ile yetinilecektir. ekil 3.8de DC nt motorunsadecesadnyniinn=f(M)karakteristiigsterilmitir.
n N0 ( 0 , n 0 ) nn G M
n Nn ( Mn, n n )
Mn
ekil3.8DCntMotorunNormalHzMomentKarakteristii
3.2.2.4SerbestikazlDCMotorunalmaBlgeleriveKarakteristikleri Serbest ikazl DC motorlarn endvi ve alan devreleri, birbirlerinden bamsz olarak bir DC kaynandan beslenmektedir. Motorun nominal hz, nominal endvi ve alan akmnda alt hz olarak tanmlanmaktadr. Hzn nominal hzn altna drlmesi, endvi geriliminin kontrolu ile salanr. Bu kontrol esnasnda endvi akm ve alan akm sabit tutulur. Bu yzden endvi gerilim kontrol, motor momenti daima sabit kald iin, sabit momet srme metodu olarak adlandrlr. Nominal hzn stndeki hzlarda alma, endviye uygulanan gerilim sabit kalmak artyla, alan aks veya alan akm deitirmek suretiyle salanr. Ak azalrken hz artar ve motorun endklenen elektromotor kuvveti,dolaysyla g sabitkalr. Bu nedenle, alan kontrolmetodu,sabit g srme metodu olarak adlandrlr.ekil 3.9da serbest ikazl bir DC motor iin, endklenen moment, g, endviakm,alanakm,akvegeriminhzabaldeiimleriverilmitir.
57
ekil3.9SerbestkazlDCntMotorunKarakteristikleri
3.2.3 DCntMotoraYolverme Tahrik sistemini sukunet durumundan normal iletme durumuna geirme ilemine yolverme, bu sreye yolverme sresi, bunun iin kullanlan cihazlara yolverme cihazlar, gerekli balantlara da yolverme balantlardenir. Normal yaptarzndakiDCmotorlar kalkannda tamykakmnn 10ila 20katn, asenkronmakineler ise tam yk akmnn 4 ila 8 katn ekerler. Bu yksek yolalma akmlarn drmek ve ayn zamanda yolalmamomentlerinitahriksistemiiinuygundeerlereayarlamakiinyolvermecihazlarveyolverme balantlar kullanlr. Motorun ilk anda ektii akm snrlandrmak ve momenti istenilen deere ayarlamak iin ya endvi devresine diren ilave edilir veya motora uygulanan gerilim drlr. Motora toplam deeri Rd = r1 + r2 + + rm olan yolverme direnleri ile yolverilmesi durumunda, balangta tamam devrede olan yolverme direnleri, motor yol aldka sondan itibaren devre d edilir. Yolverme direnlerinin tamam devre d edildikten sonra normal karakteristik zerinde srekli alma noktasna ulalr.ekil 3.10da, DCnt motorun kademeli yolverme direnleri ile yolverilmesi durumunda n=f(I) veE=f(I)erilerigsterilmitir.
58
n N0 n0
Ra
E N0 N I G D B J H F C E B =EC A I
R1 R2
E =sbt
Ra
n0
N I G D B J H F C
Rm-1 Rm
Rm-1 Rm
R1 R2
n B= nC
A
0
I n I1 (a)
I2
I n I1 (b)
I2
ekil3.10DCntMotorunYolvermeErileri a)HzAkmKarakteristii,b)ElektromotorKuvvetAkmKarakteristii
nceyolalmaartlarveseilenkademesaysnagre,yolalmaakmnnmaksimum(I2)veminimum(I1) deerleri hesaplanr. I2 sabit akm dorusunun yatay ekseni kestii A noktasn No noktasna balayan doru Rm=Ra+Rd , m. inci kademe direnci karakteristiini verir. Yolalma bu karakteristik zerindeki A noktasndan balar. Bu noktada nA=0, EA=0, fakat moment M 2 = k m I 2 = C m I 2 gibi bir deere sahip olup, tahrik sistemi bu momentle yol alr. Sistem hzlanrken alma noktalar Bye doru devaml hareket halindedir. B noktasna varldnda devir says nB, endvi EMKi EB gibi deer alrken, endvi akm I2 deerinden I1 deerine, dndrme momenti M 1 = k m . I1 = C m I1 deerine der. B noktasnda sondan itibaren rm direnci devre d edilir. Bu arada akm I1 deerinden I2 deerine ykselirken devir says veEMK sabitkalrve Bdenizilenyatay dorununI2sabit akm dorusununkestii CnoktasRm1 diren karakteristiine ait bir noktadr. Bu nokta No ile birletirilirse bu yeni diren karakteristii elde edilir.Dahasonrayolvermeyebuekildebtnkademedirenleridevrededilenekadardevamedilir. Kademe direnlerinin hesab iin direnlerin devrede kalma sreleri ile akmlarn bilinmesi gerekir.ekil 3.11dedevirsaysveyolalmaakmnnzamanabaldeiimleriverilmitir.
59
I I2
n A C F H
I ort nn I1 B In
n=f(t) D G I=f(t)
t1
t2
t3
t4
ekil3.11DCntMotorunHzZamanveAkmZamanErileri
DC nt motorun yolverme reostas kademe direnleri, ekil 3.12de gsterilen E = f(I) diyagramdan hesaplanabilir.
E N M K I E D =EF G D C E B=EC B U =sbt P J H F
r1 r2 Rd rm-1
R1 Rm-1 Rm
I
Ra
rm
A
I n I1
I2
R2
ekil3.12DCntMotorunYolvermeReostasKademeDirenlerininHesabnaYarayanDiyagram
YolvermereostastoplamdirenciRd,Anoktasnaait U-0=(R a +R d )I 2 gerilimdenkleminden, U R d = -R a I2
60
olarak bulunur. Aralarnda bir geometrik dizi tekil eden kademe direnleri de A, B, C, D, noktalarna ait gerilimdenklemlerindenkarlr; Anoktasiin: U-EA =RmI2 Bnoktasiin: U-E B =R m I1 Cnoktasiin: U-E C =R m-1I 2 Dnoktasiin: U-E D =R m-1I1 Fnoktasiin: U-E F =R 2 I 2
Nnoktasiin: U-E N =R a I n AveCnoktalarnaaitgerilimifadeleritaraftarafakarlrsa, AC = E C -E A = (R m -R m-1 )I 2 = rm I 2 ifadesieldeedilir.Benzerekilde, CF=rm-1.I 2 , FH = r2 . I 2 , HJ = r1 . I 2 , JP = R a .I 2 olduugsterilebilir.BveCnoktalarnaaitgerilimifadelerininsoltarafeitolup,sataraflareitlenirse R m .I1 =R m-1.I 2 , R m = I 2 = k eldeedilir. R m-1 I1 Dier alma noktalarna ait gerilim ifadeleri dikkate alndnda, yolverme reostas kademe direnleri arasndaaadakiserieldeedilir. Rm R R R I (3.10) = m-1 = L = 2 = 1 = 2 = k R m-1 R m-2 R 1 R a I1 Yukarda elde edilen (3.10) ifadesi yardmyla, yolverme reostas byk ve kk kademe direnleri aadakigibihesaplanabilir. BykKademeDirenleri; R1 = R a .k
R2
= R1.k = R a .k 2
61
M
Rm
= R a .k m
eklindeeldeedilir.Sonifadedenmkademesays,
ln Rm Ra
m .ln k
ln(R m /R a ) ln(I 2 /I1 )
KkKademe eklindeeldeedilir. Direnleri;

R 1 r1
= R a +r1 => r1 =R1 -R a

(k-1)
= R a k-R a =R a = R a +r1 +r2
R2 r2 r2 M rm
-R a -R a k+R a
= R 2 -R a -r1 = R a k 2 = R a k(k-1) = Ra
k m-1 (k-1)
eklinde yazlabilir. Elektrikle tahrik sistemlerinde yolalma esnasnda akmn maksimum ve minimum deerlerinintesbitedilmesiiin3farkldurumszkonusudur. Arykaltndayolverme:Mort=(1,72)Mn Ar yk altnda yol alan makineler: Tat aralar, volanl makineler (presler), basn altnda yol alan pompalar,vinler,krenler,haddeler,arpmamakinelerivekalenderler. Tamykaltndayolverme:Mort=(1,31,5)Mn Tam yk altnda yol alan makineler: Hzl dnen santrifj pompalar, transport kaylar, iplik ve dokuma makineleri,asansrlervbimakineleri, Yarykaltndayolverme:Mort=(0,650,75)Mn Yarykaltndayolalanmakineler:Botaveyayarykteyolalanbtnmakinelerbugrubagirer.Takm tezgahlar,pistonlupompalar,kkkompresrler,dkhzlsantrifjpompalarvevantilatrler. Yukardamomentleriinverilenoranlarakmlariindegeerlidir.
62
3.2.4 DCntMotorunDevirSaysAyarMetotlar DC nt motorun devir says ayar, endvi devresine diren ilave etmek, endvi devresine deiken gerilimuygulamakvealanakmndeitirmeksuretiylefarklekildegerekletirilebilir. 3.2.4.1 EndviDevresineKademeliDirenlaveEderekYaplanDevirSaysAyar Bu ayar metodunda prensip uygulanan gerilim ve alan sabit kalmakart ile motorun endvi devresine kademeli diren ilave etmek olup, elde edilen ayar karakteristikleri ve sabit yk momenti iin alma noktalarekil3.13degsterilmitir.
n n0 nn n1 n2 N1 N2 0 N3 (R 3) (R 1) (R 2) Nn (R a) Normal Krst
Ayar Krst
ekil3.13DCntMotorunEndviDevresineDirenlaveEdilerekEldeEdilenAyarKarakteristikleri
Ayarmetodununbalcazellikleriaadakigibisralanabilir; Motorundevirsaysayardarbiralandagerekletirilebilir. Ayarsrekliolmayp,kademelidir. Hzazaldkakarakteristiklerineimiarttndan,yktekideiimlerde,hzdakideiimartmaktadr. Hz,ilaveedilendirenlerebalolarakdeitiinden,herhangibirayarcihaznagerekyoktur. Hzayartekynlolup,motorunhzsadecenominaldevirsaysnnaltndakihzlardaayarlanr. Ayardirenlerindenhatakmnnyaklaktamamgetiinden,ayarkayplarsondereceyksektir. 3.2.4.2 EndviDevresineDeikenGerilimUygulanarakYaplanHzAyar Bu ayar metodunda prensip, endvi devresi direnci sabit kalmak ve alan sargs bamsz bir DC kaynandan beslenmek artyla, motorun endvisine deiken gerilim uygulamaktr. Motorun endvi devresine U1>Un>U1>U2olacak ekilde deiken gerilim uygulandnda elde edilen ayar karakteristiklerivesabitykmomentiiinalmanoktalarekil3.14degrlmektedir.
63
n n'1 nn n1 n2
0
N o rm a
N '1
l K rst
Nn N1 N2
U '1 Un U1 U2
A yar K rst
A yar K rst
In
ekil3.14DCntMotorundaGerilimDeitirilerekEldeEdilenAyarKarakteristikleri
Bu tip hz ayar DC motorlar iin ideal bir hz kontrol yntemi olup, tahrik sistemlerinde geni lde kullanlmaktadr.Hzayarnnbalcazellikleriiseaadakigibisralanabilir. Devirsaysayaralansonderecegenitir. Stabilite artlar deimez. Karakteristiklerin eimleri eit olduundan, ykteki deiimlerde devir saysndakiartaynkalr. Ayarsrekliolup,kademeligerilimuygulanmasdurumundaisekademelidevirsayseldeedilir. Ayarikiynlolup,motorundevrinominaldevrinaltndavestndeayarlanabilir. Ayarekonomisisondereceiyidir. TeksakncasdeikengerilimliDCkaynanaihtiyagstermesidir. DC motorlarna deiken gerilimli DC kayna salamak amacyla dinamik ve statik sistemler kullanlmaktadr. Dinamik sistemlerde, deiken gerilim elde etmek iin aralarnda mekanik ve/veya elektriksel balant olan motor ve generatr gruplarndan yararlanlr. Dinamik sistemlerin en nemli uygulamas WardLeonard tahrik sistemidir. Bu nedenle sadece WardLeonard tahrik sistemi aada incelenmitir. 3.2.4.2.1WardLeonardTahrikSistemiileHzKontrolu WardLeonard tahrik sisteminde, devir says ayar edilecek motorun dnda, bu motorla ayn gte iki elektrik motoruna daha ihtiya olup, sistemin blok diyagramekil 3.15de verilmitir. Tahrik makinesi (T.M),DCgeneratr(G),devirsays
I.D
T.M
A
ekil3.15
WardLeonardTahrikSistemiBlokDiyagram
64
ayar edilecek DC nt motoru (M) ve i makinesinden (A) oluan tahrik sisteminde, tahrik makinesi olarak alternatif akm ebekesinden beslenen bir elektrik motoru kullanlmas durumunda, alan sarglarn beslemek amac ile kk gl bir ikaz dinamosu (.D) balanmtr. ekil 3.16da fazl talternatif akm ebekesinden beslenen bir WardLeonard tahrik sisteminin balant emas grlmektedir.
R S T
.D
3~ M
T.M.
r
p n
II
ekil3.16
WardLeonardTahrikSistemiBalantemas
Tahrik sisteminde, tahrik makinesi tarafndan yaklak sabit devirle tahrik edilen doru akm generatrnn (nt generatr) alan akm deitirilerek ularndan elde edilen deiken doru gerilim doru akm nt motorunun endvisine uygulanmakta ve bu sayede motorun devir says ayar yaplmaktadr.Generatrnalanakmnherikiyndedeayarlamakiinsistemdeikiynlalanreostas kullanlmtr.kaz dinamosu ise motor ve generatrn alan sarglar iin gerekli DC kayna elde etmek iin kullanlmaktadr.ekil 3.17de WardLeonard tahrik sistemi ile elde edilen ayar karakteristikleri ve almablgelerigrlmektedir.
65

n
U deiken deiken
deiken
0
ekil3.17WardLeonardBalantsndantMotorunAyarKarakteristikleri
a)Wardleonardtahriksistemininzellikleri; Geni bir alan iinde shhatli ve seri devir says ayar imkan salar. Motorun alan akm da deitirilerek ayar alan iki ynde komtasyon snrna kadar geniletilebilir. Ayar karakteristiklerinin eimi generatrn endvi direncinden dolay biraz artar. MotorGeneratr grubunun devir saysnn sabitdeeriiin,tahrikmotorunundevirsaysvekarakteristiineimiaadakigibiyazlabilir.
n= (R +R ) R +R E dn -M g m2 , = - g m2 k e m k e k mm dM k e k mm
Burada; Rg generatrn endvi devresi toplam direncini, Rm nt motorun endvi devresi toplam direncinigsterir. Dn yn kolayca deitirilebilir. ift ynl reostas yardmyla generatrn ikaz akmnn yn deitirilirse, motora uygulanan gerilimin polaritesi deiir ve bunun sonucu olarak motorun dn yndeiir. ok geni bir alanda faydal fren olarak alabilir. Motor sa ynde herhangi bir alma karakteristiinde 1. Gzde alrken, gerilim aniden drlrse, alma noktas 2. Gzde bu ayar karakteristiizerindegeneratralmablgesinegeer. Yolverme kayplar son derece azaltlmtr. Ayar iin sadece generatrn alan akmn ayarlamak ve ynndeitirmekyeterlidir.
66
Son derece duyarl bir hz ayar sistemidir. Normal generatr yerine zel yapda ayar generatr kullanlaraksistemincevapvermesresidahadaksaltlabilir. Sakncalarise; Sisteminkuruluveiletmemasraflaryksektir. Sistemin mekanik verimi dktr. Sistemin iinde enerji defaekil deitirdii iin, her makinede enerjininbirksmkaybolur.Sistemintoplamverimi, sis = T.M .G .M eklindeyazlabilir.Burada; T.M tahrikmakinasnn, G generatrnve M motorunveriminigsterir. b)WardLeonardTahrikSistemininUygulamaAlanlar; Geridnlelikhaddetesislerivekathaddeleri. Yksekbinalardakullanlanasansrler,madenkuyusuasansrleri. Saveprofilkesmemakineleriilepresler. Hassastornatezgahlarvefrezeler.
3.2.4.2.2TekFazlDntrclerle(KontrolluDorultucularla)DCMotorKontrolu Serbest ikazl DC motorlarn hz, tek fazl kaynaktan beslenen ikdntrc yardmyla kontrol edilebilir. Motorun nendvi devresini besleyen birinci dntrcnn kontrol as ( iletim as )deitirilerekmotorunendvisineuygulanangerilimdeitirir.Bylecebirincidntrcnngecikme a kontrolu ile temel hzn altndaki hzlarda kontrol salanr. Motorun alan devresini besleyen ikinci dntrcnnkontrolasnndeitirilmesiiletemelhznzerindekihzlardakontrolsalanr.Birinci dntrc iin, 1 in dk deerlerinde endvi akm kesintili olabilir. Endvi akmndaki kesintiler, endvide daha ok kayba ve zayf hz reglsyonuna sebep olur. Motor hznn alak deerleri iin endviakmnsrekliyapmakveendviakmndakidalgalanmalarazaltmakiin,endvidevresiileseri L endktans balanr. Tek fazl dntrclerden beslenen DC motor srcleri, g elektronii devre tipine bal olarak, tek fazl yar dalga dntrcl srcler, kpr dntrcl srcler, tam dalgadntrclsrclerveiftdntrclsrclerolmakzeredrttipteolup,busrcler aadaincelenmitir.Butipdntrclerinhepsinde I a endviakmsabitkabuledilmitir. a)TekFazlYarDalgaKontrolluDntrcileDCMotorKontrolu Serbest ikazl bir DC motorun endvi devresi tek fazl yar dalga kontrollu dntrc kna balanrsa,dntrcnkontrolasdeitirilerekeldeedilendeikendorugerilimyardmyla motorun hz kontrolu gerekletirilebilir. ekil 3.18de serbest ikazl bir DC motorun tek fazl yar dalgakontrollubirdntrczerindenbeslenmesineaitsrcdevresigrlmektedir.
67
ekil3.18TekFazlYarDalgaKontrolluDntrczerindenbeslenbirDCmotorun; a)Balantemas,b)almablgesi,c)AkmveGerilimlerinDeiimleri.
68
ekilde endvi devresine byk degerli bir bobin balanmad srece endvi akm srekli deildir. Bu tr yarm dalgakotrolludorultucularnkullanlduygulamalarda g 0.5kW civarndadr.Alan sargs ise, ekilde grld gibi, daha kk gte bir tek fazl yarm dalga kontrollu kpr dntrc zerinden beslenmektedir. Dntrc kndaki gerilimin ortalama ortalama deeri, U Udi = m ( 1+cos1 ) (3.11) 2 Alansargsn eklindeyazlabilir.Burada,0<<olup,Ukaynakgerilimininmaksimumdeeridir. besleyentekfazlyarkontrollukprdntrcnnkgerilimininortalamadeeri, U Uf = m ( 1+cos 2 ) (3.12) eklindeyazlabilir.Burada,0<<dir. ekil3.18(c)dekidalgaekillerinden,tristrveyakaynakakmnnefektifdeeri,
I sr =
2 Ia = Ia 2 2 (3.13)
Serbestgeidiyodundangeenakmnefektifdeeri, + 2 + I fdr = Ia = Ia 2 2 (3.14) eklindeeldeedilir.GrnenGiriGc= U S .I sr 2 .Ra = ( Ea + I a .Ra ) I a = U t .I a MotoraverilenG= Ea I a + I a E I + I 2 .R U .I GiriGFaktr PF = a a a a = t a (3.15) Vs .I sr U s .I sr b)TekFazlYarKontrolluKprDntrcileDCMotorKontrolu ekil 3.19 (a)da, endvi ve alan devresi tek fazl yar kontrollu iki dntrc ile srlen serbest ikazl DC motor kontrol sistemine ait balantemas gsterilmitir. Her iki dntrc de tek fazl kaynaktan beslenmektedir. Bu dntrcler tek blgeli kontrola uygun olup, 15 kWa kadarki DC tahriklerde kullanlmaktadr.ekil 3.19 (b)de, endvi akmnda dalgalanma olmad durmda, akm vegerilimdalgaekillerigsterilmitir. Dntrckndakigeriliminortalamaortalamadeeri, U Udi = Ut = m ( 1+cos1 ) (3.16)
69

Alandevresiiin, U Uf = m ( 1+cos 2 )
(3.17)
ifadeleriyazlabilir. ekil3.19(b)dekidalgaekillerindenkaynakakmnnefektifdeeri, I sr = I a Serbestgeidiyodundangeenakmnefektifdeeri,
(3.18)
I fdr = I a
(3.19)
Tristrakmnnefektifdeeri, ITr = I a 2
(3.20)
70
ekil3.19TekfazlyarkontrollukprdntrcileDCmotorkontrolunaait; a)Balantemas,b)almablgesi,c)AkmveGerilimlerinDeiimleri.
Girigfaktr U .I PF = t a U s .I sr
(3.21)
c)TekFazlTamKontrolluKprDntrcileDCMotorKontrolu Endvi ve alan devresi tam kontrollu dntrc ile beslenen bir serbest ikazl DC motor kontrol sistemine ait src devresi ekil 3.20(a)da verilmitir. Kontrol devresi iki blgeli almaya elverilidir ve 15 kWa kadar glerde kullanlmaktadr. Motorun rejeneratif frenlenmesi iin, g motordan kaynaa doru akmak zorundadr ve bu motorun zt emks yn deitirirse mmkndr, nk Ea.ia negatiftir. Tristrler tek ynl eleman olduundan, akmn ynnn deitirilemediine
71
dikkat edilir. Bu nedenle rejeneratif frenleme iin Eann polaritesi ters erilmek zorundadr, bu da alan sargsn besleyen dorultucunun 90 dereceden daha byk gecikmeli altrlarak ters evrilmesi ile mmkndr. Bylece alan sargsndaki akm yn deitirebilir, alan sargs tek fazl tamkontrolludorultucuzerindenenerjisalar. EndviDevresinibesleyendorultucununkgerimininortalamadeeri, 2U Ut = m cos1 (3.22)
dir.Burada,0<<olup,Ukaynakgerilimininmaksimumdeeridir.Aynekildealandevresini besleyendorultucununkgerilimininortalamadeeri, 2U U f = m cos 2 (3.23) dir.Burada,0<<dir. ekil3.20(b)dekidalgaekillerinden,kaynakakmnnefektifdegeri,

2 I sr = I a .
= Ia (3.24)
Tristrakmnneffektifdeeri, I 2 Itr = I a . = a (3.25) 2 2 U .I 2U m I . 2 2 2 GiriGFaktr pf = t a = Cos1. a = Cos1 (3.26) U s .I sr U m .I a Yukardakiifadedeendviakmnnsabitolduukabuledilmitir.
72
ekil3.20TekfazltamkontrollukprdntrcileDCmotorkontrolunaait; a)Balantemas,b)almablgesi,c)AkmveGerilimlerinDeiimleri.
d)TekFazliftDntrcileDCMotorKontrolu ekil 3.21(a)da iki tam kontrollu ters paralel bal bir tek fazl ift dntrcnn kullanld serbest ikazl bir DC motorun balants grlyor. Bu tip srcler drt blgede almakta olup, kullanma alan yaklak 15 kW civarndadr. Birinci ve drdnc blgede 1. dorultucu, ikinci ve nc blgede 2. dntrc enerji salar. Alan sarglar tek veya fazl tam kontrollu dntrcedenbeslenebilir.Dorultucuklarndakigerilimleriinaadakiifadeleryazlabilir.
73
ekil3.21TekfazliftdorultucuileDCmotorkontrolneait;
a)Balantemas,b)almablgeleri. 2U m cos1 ( 0 1 ) 1.Dntrciin, U di = Ut = 2.Dntrciin, Udi Burada, 1 + 2 = dir.
2U m cos 2 ( 0 2 )(3.28) = Ut =
2U m
(3.27)
Alandntrcsiin, U di = U f =
cos3 ( 0 3 )(3.29)
1.Dntrc 1 90 iken ileri ynde motor, 1 90 iken motor ters ynde faydal frenlemeye geervedrdncgzdegeneratrolarakalr.
74
2.Dntrc 2 90 ikenncgzdetersyndemotor, 2 90 vemotortersyndeuyarma salanrsatersynderejeneratiffrenlememodundaikincigzdegeneratrolarakalr. 3.2.4.2.3FazlDntrcBeslemeliDCSrcler Byk gl DC motor srcleri daima fazl dntrcler vastasyla beslenir. Bir fazl kontrolludntrc,temelhznaltndakihzlarsalamakamacylaendvidevresigcntemin eder. Bir dier fazl kontroll dntrc, temel hzn stndeki hzlarn salanmas iin alan devresine balanmtr. fazl dntrclerin k frekans, tek fazl dntrclerinden daha yksektir. Bu yzden, fazl srclerde endviakmndaki dalgalanmalarazaltmak iinkullanlan endkdansn deeri, tek fazl DC srcden daha dktr.. Genellikle endvi akm srekli olduu iin, fazl DC srclerdeki motor performans, tek fazl DC srclere gre daha yksektir. fazl DC srcler, tek fazl DC srclerde olduu gibi fazl srcler; fazl yar dalga dntrcl srcler, fazl yar kontrollu kpr dntrcl srcler, fazl tam dalga kpr dntrcl srcler ve ift dntrcl srcler olmak zere drt tipte olup, b srcler aada ayrntl bir ekilde incelenmitir. Bu tip dntrclerin hepsinde I a endvi akmsabitkabuledilmitir. a)FazlYarDalgaDntrcileDCMotorKontrolu ekil 3.22 (a)da bir serbest ikazl DC motor ve iki dntrcden ibaret olan bir src devresi grlmektedir. Motorun endvi devresi bir fazl yar dalga dntrcden, alan sargs ise fazl yar kontrollu bir kpr dntrcsnden beslenmektedir. Bu dntrc,ekil 3.22 (b)de grld gibi, birinci blgede alr ve yaklak 40 kWa kadar ki uygulamalarda kullanlr. Bu src ile iki blgeli alma, motorun alan sargs tek veya fazl tam kontrollu kpr dntrcdenbeslenmekartyla,salanabilir. Birfazlyarmdalgadntrciinkgerilimininortalamadeeriveyamotorunendvi devresineuygulanangerilim, U di = Ut =
3U ml cos1 ( 0 1 ) 2
(3.30) dir.Burada U ml hatgerilimininmaksimumdeeri, 1 1.dntrcnnkontrolasdr. Alansargsnbesleyenfazlyarkontrollukprdntrcgerilimi,
3U ml (1+cos 2 ) ( 0 2 )(3.31) 2 dir.fazlyardalgadntrclsrc,ACkaynakhattndakiDCbileenesahipolduuiin, geneldeendstriuygulamalarndakullanlmaz. ekil3.22(c)deverilendalgaekillerinden( I ar = I a ); Uf =
75
ekil3.22fazlyarkontrolludorultucuileDCmotorkontrolneAit; a)Balantemas,b)almablgesi,c)AkmveGerilimlerinDeiimleri.
2 Hatveyafazakmnnefektifdeeri, I sr = I a .
1 2 1 = Ia 2 3 3
(3.32)
Tristrakmnnortalamadeeri, ITA = I a . Tristrakmnneffektifdeeri, ITr = I sr = eklindeeldeedilir.
2 1 1 = Ia . 3 2 3
1 Ia 3
(3.33)
(3.34)
b)FazlYarKontrolluKprDntrclSrcler fazl yar kontrollu kpr dntrcden beslenen bir serbest ikazl dc motorun src devresi ekil 3.22 (a)da verilmitir. Devrede motorun alan sargs da kk gl bir fazl yar kontrollu kpr dntrcden beslenmektedir. Bu devre bir blgede almaya elverili olup, yaklak 115 Kwa kadar gler iin kullanlabilmektedir. Endvi akmnda dalgalanma olmad ve akmn srekli
76
olduukabuledilirse, = 30 kontrolasiin,tristrakmvehatakmnndalgaekilleriekil3.22 (b)degsterilmitir.Budalgaekillerininincelenmesindenaadakisonuclareldeedilebilir. 1 60 kontrolasiin,herbirtristr 120 iiniletimdeolur. 60 1 180 kontrolasiin,herbirtristr (120 1 ) iiniletimdeolur. Endviakmndadalgalanmaolmadkabuledilirse,endviakmnneffektifdeeri I ar =I a dir. Byleceekil3.22denaadakiifadeleryazlabilir. 1 60 iin, 2 2 2 1 = Ia (3.35) I sr = I a . 3 3 VeTristrakmnneffektifdeeri, 1 2 1 2 = Ia (3.36) ITr = I a . 2 3 3 Dir. 60 1 180 iinkaynakakmnnefeektifdeeri, 180 1 2 180 1 (3.37) I sr = I a .( ) = Ia 180 180 Vetristrakmnnefektifdeeri 180 1 ITr = I a (3.38) 180
180 1 1 ) I a dir. Dir. 1 60 iintristrakmnnortalamadeeri I a ve 60 1 180 iin, ( 3 180

1.dntrciin, Uo = Ut = 2.dntrciin, U f =
3U ml (1+cos1 ) ( 0 1 )(3.39) 2
3U ml (1+cos 2 ) ( 0 2 )(3.40) 2
77
(a)
(b) ekil3.22fazlyarkontrollkprdntrcdenbeslenenserbest ikazlbirdcmotorun;(a)Balantemas,(b)AkmveGerilimDalgaekilleri

78
c)FazlTamKontrolluKprDntrcileDCMotorKontrolu Biri endvi devresinde fazl tam kontrollu kpr dntrc, dieri alan devresinde fazl ( veya bir fazl ) tam kontrollu kpr dntrcden beslenen bir serbest ikazl dc motor src devresi, ekil 3.23de grld gibidir. Bu devre iki blgede alr ve yaklak 1500 Kwa kadar glerde kullanlr. Rejeneratif frenleme iin, Ea nn polaritesi ters evrilmek zorundadr. Bu da, alan sargsn besleyen dorultucunun 90 dereceden daha byk gecikme as ile altrlmas ile mmkndr.Dntrcgerilimlerininortalamadeeri, 1.dntrciin, U 0 = Ut = (3.41) 2.dntrciin, U f =
3U ml
cos1 ( 0 1 )
3U ml
cos 2 ( 0 2 )(3.42)
Dir.Burada, U ml hatakmnnmaksimumdeerinigsterir.
ekil3.23fazltamkontrollkprdntrcilebeslenenserbestikazlDC motorkontrolsistemi Endviakmnnsabitdeeriiinve = 30 iinakmvegerilimdalgaekilleriekil3.24de gsterilmitir.Budeiimlerden,srekliendviakmiinherbirtristrn 120 iletimdeolduu grlmektedir.Budurumda; Endviakmnneffektifdeeri, I ar = I a 2 2 2 1 (3.43) Kaynakakmnneffektifdeeri, I sr = I a = Ia . 3 3
79
Prof. Dr. M. Hadi SARUL 1 2 1 (3.44) = Ia 2 3 3
2 Tristrakmnneffektifdeeri, ITr = I a .
Tristrakmnnortalamadeeri, ITA = I a .
2 1 1 = I a (3.45) . 3 2 3
eklindeeldeedilir.ekil3.25dekaynakakm iA ,geriliminindisininilkiaretiaolduunda(
vab , vac gibi)pozitiftir.Benzerekildeikinciiaretaolduundanegatiftir( vba , vca gibi).BveCfazlar iinkaynakakmnndeiimibutemeldetarifedilebilir.
Uo U t Ucb
Uab
Uac
Ubc
Uba
Uca
Ucb
Uab
Uac
Ubc
Uba
Uca
Ucb
Uab
0 wt
Ia
wt
=30 120 Ia
wt
-Ia 120
T1
120 Ia
120 Ia
wt
ekil3.24 = 30 iinakmvegerilimdalgaekilleri
80
d)FazliftDntrcileDCMotorKontrolu DC Motor kontrolunda dinamik Ward Leonard sistemi ile salanan zellikler, ters paralel bal ift dntrc kullanmak suretiyle salanabilir. Bu nedenle bu sistemler, statik Ward Leonard sistemi olarak da adlandrlr. ekil 3.25 (a)da, Serbest ikazl bir doru akm motorunun ters paralel bal ift dntrc kullanarak gercekletirilen drt blgeli hz kontrol sisteminin balantemas her lge iin ayrayrverilmitir.
ekil3.25(a)DrtBlgeliKontrol,(b)YnDeitirmeOlay
81
I. ve III. Blgelerde, yani iletme eidi olarak saat ibreleri ynnde ( doru ynde ) veya saat ibrelerinin tersi ynnde ( ters ynde ) hzlanmada doru akm makinesi motor, dntrc de dorultucu olarak alr. Dntrc gerilimi, makinada endklenen gerilim ve endvi devresindeki gerilim dmnn toplamna eit olup, enerji ynebekeden motora dorudur. II. ve IV. Blgelerde, yani iletme eidi olarak saat ynnde veya saat ynnn tersindeki hzlarda doruvetersyndeyavalamada,DCmakinesigeneratrolarakdntrcdeinvertermodunda alr. Bu durumda, makinada endklenen gerilim ile endvi devresindeki gerilim dmnn toplam,dntrcgerilimindenbyktrveenerjiebekeyegeriverilir. YnDeitirme(Tersevirme)Olay: ebeke denetimli dntrclerde tetikleme kontrolu deitirilerek faaliyete geirilebilene kadar gemesi gereken tepki sreleri, darbe says ve devreartlarna balolarak belirlenebilir.ekil 3.25 (b), yn deitirme olaynda hzlanmadan yavalamaya (Frenlemeye) geii gstermektedir. SR1 dntrcs ilk olarak dorultucu modunda alr ve pozitif I d akmakar. Akm yn deitirme komutundan sonra ilk olarak SR1 dntrcsnn inverter kontroluyla azaltlmaldr. Ancak o zaman SR2 dntrcsnn anahtarlama sreci ( ya da endvi veya alan devresinin ters polaritelenmesi ) , I d akmnn azalmasyla makinede yavalamann balayabilmesi, ele alnabilir. Bylece ekilde grld gibi, akmsz ve kontrolsuz bir kesinti meydana gelir. Yani motorun ynnn deitirilmesinde akmn SRI dntrcsnden SRII dntrcsne aktarlmas srasnda,akmszveynlendirilmemiboluk(lzaman)oluur. SrekliAkmdaalma(EZamanlKontrol): Yksekdinamikperformansistenentahriksistemlerinde,lzamanaizinverilmez.Bunedenleekil 3.26da grlen ift dndrcl, yk akml, devre akml ve endklenmi gerilimli sistemler kullanlr. Burada iki dntrc ayn anda alr. Ayar karakteristiklerinden bilindii gibi, SRI dntrc1 as ile dorultucu olarak alrken SRII dntrcs2 =1801 as ile inverter olarak almaktadr. ki kontrol as da ortalama doru akm deerlerinin eit byklkte olaca ekilde seilir. SRI motor iin IdI doru akmn salar. Her iki dntrcnn farkl gerilim ani deerlerinden dolay, 1 ve 2 ayar alarna bal olarak oluan bir UKR gerilimi, bir devre akm KRnin gemesine neden olur. Bu akm bir dntrcden, dierine akar, fakat makine zerinden gemez. Devre akm bobinleri LKR, onu snrlandrr. SRI yk akm ve devre akmn geirirken, SRII yalnz devre akmn geirir. Makinada her iki dntrc I ve II.nin ortalama doru gerilimi bulunur. Motor almadan fren almaya geikesintisiz meydana gelir. SRIindorultucuayarnn geri alnmasyla, dntrc gerilimi endklenen gerilimin altna dd iin makinedeki I d 1 akm sfr olur. E zamanl olarak Ayn zamanda srekli denetimli SRIInin inverter kontrol geri alnr. Bylece endklenen makine gerilimi, inverter gerilimine kar (SRII) bir IdII akm salayabilir ( ekil 3.26 ). Oluan dndrme momenti, generatr durdurur ( frenler ). Enerji SRII zerinden ebekeyeverilir. Srekli iki dntrcden akan KR devre akm kayplara yol aar. Ayn zamanda devreye ilave edilen endktanslar sistemin maliyetini, hacmini ve tersine evirme sresini arttrr. Kaynak
82
gerilimindeki ani d, inverter olarak alan dntrcden yksek akm gemesine neden olur vedorultucutristrlerizarargrebilir. Ezamanl olmayan ya da geen akmsz kontrol metodunda, dorultucular tek tek kontrol edilir. Bununsonucundaakmgemezveendktanslar L1 ve L2 yegerekyoktur.Budageenakmdanve endktanslarla ilgili arlk ve hacimden kaynakl kayplar ortadan kaldrr. Fakat k yklerinde kesikli gei meydana gelir ve kontrol biraz kompleksleir. l zaman, dolaysyla, tersine evirme zaman sfr akmn daha dakik alglayabilecek metodlar kullanarak azaltlabilir. Bu tamamlannca ezamanl olmayan kontrol, ezamanl kontrolden daha hzl yant salar. Bundan ve yukarda belirtilenavantajlardantrezamanlolmayankontrolyaygnolarakkullanlr.
ekil3.26KesintisizAkmliftDntrclDCMotorKontrolneAitalmaBlgeleri
DntrclTahrikinAvantajveDezavantajlar G elektronii dntrcleri ile gerekletirilen DC motorlu tahrik sistemleri, eleman boyutlar ok kk olduu iin ve ek dinamik elemanlar gerektirmediinden, fazla yer ve bakm gerektirmezler. Balca sakncas ise, g faktrnn dk oluudur. Bu nedenle devir saysnn minimum deeri ve ayar alan g faktr ile snrldr. Bilindii zere dk g faktr, enerji datm sistemi iindeki kayp ve gerilim dmlerinin byk oranda artna neden olur. Ayrca
83
yaplan almalarda, motora uygulanan gerilimdeki dalgalanmalarn, motorun komtasyonu ve kayplarzerindekietkilerininihmaledilebilirseviyedeolduugsterilmitir. 3.2.4.2.4DCKycileDCMotorKontrolu Sabit DC gerilimden ayarlanabilen DC gerilim salamak iin DC kyclar ideal seimdir. DC kyc, DC motor ile sabit gerilimli kaynan arasna balanarak motor hz, temel hzn altndaki hzlarda ayarlanabilir. Ayrca DC kyc, DC motorun rejeneratif fren almasna imkan tanyabilir ve tahrikin kinetik enerjisi ebekeye geri verilebilir. Aada, DC kyclarn g veya DC motor kontrol ile faydalfrenlemekontrolleriincelenmitir. a)MotoralmaveyaGKontrolu BirDCmotorunDCkycilebeslenmesineaitdevreemasekil3.27(a)daverilmitir.Devre ekil 3.27 (b)de grld gibi bir blgede almaya elverilidir. Endvi akmnn srekli ve dalgal olmadkabul edilmitir.Kaynak gerilimi U s iin,endvi gerilimi vt = v0 , endviakm ia , DC kaynak akm is ve serbest gei diyodu akm i fd nin deiimi ekil 3.27 (c)de verilmitir. Bu dalga ekillerindenaadakiifadeleryazlabilir; Ortalamamotorgerilimi, T U 0 = U t = on .U s = U s = f .Ton .U s (3.46) T T 1 dir.Burada, = on baliletimsresi, f = kymafrekansolaraktanmlanr. T T Motoraverileng, Pi = U t .I a = .U s .I a (3.47) Kaynakakmnnortalamadeeri, T I s = on .I a = .I a (3.48) T Kycnngirigc, Pc = .U s .I a (3.49) Motorun endvi devresine ait gerilim denklemi yazlr ve gerekli dzenlemeler yaplrsa, motoru asalhznnnifadesi, U t = .U s = Ea + I a Ra = K mm + I a Ra , m = .U s I a Ra (3.49) Km eklinde elde edilir. Denklem ( 3.49 ) den de grld zere dc kycnn bal iletim sresi deitirilerekmotorunhzkontroledilir.
84
(b)(c)
ekil3.27DCkycileDCmotorkontrol; a)Balantemas,b)almablgesi,c)Akmvegerilimlerindeiimleri
85
imdiye kadar motorun endvi akmnda dalgalanma olmad kabul edilmi ve buna bal olarak ekil 3.27deki dalga ekilleri verilmitir. Aslnda ekil 3.28de gsterildii gibi, Motorun endvi akm kyc iletimegirdiinde artacak,kesime girdiinde ise azalacaktr. Bu durumda kycnn iletim vekesimsreleriesnasndaakmndeiimisrasylaaadakigibihesaplanmtr. Ra Ra t t U Ea (1 e La ) + I mn .e La (3.50) ia (t ) = s Ra
at at E ia (t ) = a (1 e La ) + I mx .e La (3.51) Ra Burada, I mn ve I mx srasylaakmnmaksimumveminimumdeerlerinigsterir. R R
Ut = Uo
Us
io = ia
I max
I min
T on
Toff
is
I max
I min
i fd
t
I max
(1 )t
I min
ekil3.28ekil3.27deverilensrcdeendviakmndadalgalanmaolmas Durumundaakmvegerilimindeiimi
86
b)RejeneratifFrenlemeliKontrol Rejeneratif frenlemeli kontrolda, motor generetr olarak alr ve motorun kinetik enerjisi ebekeye geri verilir. Motor alma esnasnda endvi akm pozitiftir ve motor ebekeden g tketir.Motorbirhzdayktahrikettiisradaztemkmotorauygulanangerilimiaarsa,akmyn deitirir ve DC baraya g verilir. Bu durumda motor rejeneratif frenleme modunda bir generatr gibi alr. Rejeneratif fren alma modunun prensibi, bir serbest ikazl DC motor ve kycnn gsterildii ekil 3.29 (b) yardmyla aklanabilir. Yoku aaya inen tren veya yk yksekten aaya indiren aktif ykler iin, motorun zt emks, kaynak geriliminden daha yksek olmasna izin verilebilir. CH kycs iletime geirildiinde, CHden doru endvi ular ksa devre olmaya balayaca iin La endvi endktansndan doru akm ykselir. Ayn zamanda, Ton sresinde
vt = 0 dr. Kyc kesime girdiinde Ea ,U s kaynak geriliminden daha byk olduundan D diyodu iletime girer ve endvi endktansnda depolanan enerji kaynaa transfer edilir. Toff sresinde, U t = U s dir.Endviakmndadalgalanmaolmadveakmnsrekliolmasdurumunda,ilgiligerilim ve akm dalga ekilleri ekil 3.29 (c)de grld gibidir. Bu dalga ekilleri de dikkate alnarak aadakiifadeleryazlabilir. Kycnnortamagerilimi, T U t = off .U s = (1 )U s (3.52) T Motorileretileng, U t .I a = (1 )U s .I a Motoremks, Ea = K mm = U t + I a Ra = (1 )U s + I a Ra (3.53) Rejeneratiffrenlemeesnasndamotorhz, (1 )U s + I a Ra m = Km di di Kyciletimegirdiinde, Ea I a Ra La a = 0, ( Ea I a Ra ) = La a dir. dt dt KycnniletimegirmesiyleLaendktansndakienerjiveakmartmakzorundadr.Bylece,
87
dia veya ( Ea I a Ra ) 0 (3.54) dt olmakzorundadr

s + D T + ra La Ut Ea + r L f f a
Us
(a)
Uf
(b)(c)
ekil3.29SerbestkazlDCMotorlarnRejeneratiffrenlenmesi a)Devreemas,b)almablgesi,c)Akmvegerilimlerindeiimi
88
zorundadr ve bu yzden, [U s ( Ea I a Ra ) ] negatif olmak zorundadr. Bu, yalnz kesim esnasnda
Kyciletimdenktnda, di Ea I a Ra La a = U s dt di U s ( Ea I a Ra ) = La a veya dt Kycnn iletimden kmasyla, ( Ea I a Ra ) rejeneratif frenleme iin U s den daha byk olmak
dia btnifadelerdenegatiftir. dt [U s ( Ea I a Ra ) ] 0 , ( Ea I a Ra ) (U s ) ,
akmnazalmasndammkndr.Yani, ( Ea I a Ra ) U s (3.55) Yukardakiifadelerden, 0 ( Ea I a Ra ) U s (3.56) Yukardaki denklemden, serbest uyartml DC motorlarn rejeneratif frenlemesi, iki gerilim ve onlarnpolaritesiiinartlarverilebilir. Eer, Ea I a Ra = 0 veya K mmn = I a Ra olup,minimumfrenlemehz, I R mn = a a (3.57) Km eklindeeldeedilir. Ea I a Ra = U s Olduuzamanmmknolanmaksimumfrenlemehz, I R +Us (3.58) mx = a a Km eklinde elde edilir. Serbest ikazl DC motorlarn kyc beslenmesi ile rejeneratif frenleme gvenilir olup, burada tartlmtr. DC seri motorlar, rejeneratif frenleme esnasnda gvenilir olmayan alma karakteristiklerine sahiptir. Bu yzden kyc kontrollu seri motorlarn rejeneratif frenlemesi zordur. c)kiBlgeliDCMotorKontrol
89
Bu tip DC kycl srcler bir blgede motor almay salar, nk endvi gerilimi ve alan akm hzkontrolununtmalanlarndapozitifkalr. Rejeneratiffrenlemede,endviterminalgerilimipozitifkalarakikinciblgedesrmesalanr.Ancak endvi akmnn yn deiir. ki blgeli DC motor srcde, hem motor hemde rejeneratif frenleme modu, bir kyc konfigrasyonu ile yaplr.ekil 3.30 (a)da, iki kyc ( CH1, CH2 ), iki diyot ( D1,D2)vebirserbestikazlDCmotordanoluanbylebirdevregrlyor.
s + D2 a= o + Us + D1 Uo=U t Ea ra La r L f f
If
(a) +
Uf
ekil3.30kiblgeliDCmotorkontrol: a)Balantemas,b)almablgeleri
Motor alma Modu: CH1 kycs iletimde olduunda, kaynak gerilimi U s , endvi terminal balantsn salar ve bylece endvi akm artar. CH1 kycs iletimden ktnda, ia serbest olarak D1diyoduzerindendnervebylece ia azalr.BuekildeCH1veD1birincigzdemotoralmay salar. RejeneratifMod:CH2kycsiletimdeolduunda,motorbirgeneratorgibihareketederveendvi akm ia ykselir ve bylece enerji endv endktansnda depo edilir. CH2 kesime gittiinde, D2 iletime geer ve bylece ia nn yn deiir.imdi La da depolanan enerji, DC kaynaa dner ve ekil 3.29 (b)de grld gibi ikinci blgede alma salanr.ekide, DC motorun birinci gzde almas ileri ynde motormodu,ve ikici gzde almas ileri ynderejeneratiffren modunolarak adlandrlr. d)DrtBlgeliDCMotorKontrol
90
Drt blgeli DC kyc, ileri ynde motor modu ( birinci blge ), ileri ynde rejeneratif fren modu ( ikinci blge ), ters ynde motor modu ( nc blge ) ve ters ynde rejeneratif fren modu ( drdnc blge ) bir motoru altrabilir.ekil 3.31 (a)da serbest ikazl bir doru akm motorunun drt blgeli almasn sunan bir devre grlyor. Bu devre, drt kyc, drt diyot ve bir serbest ikazlDCmotordanmeydanageliyor.Drtblgedealmaaagdaaklanmtr.
ekil3.31DrtblgeliDCmotorkontrol
leriYndeMotoralmaModu Bu mod veya birinci gzde alma esnasnda, CH1 iletmede iken, CH2, CH3 iletme d, CH4 iletimdedir.CH1,CH4iletimegeirildiinde,motorgerilimipozitiftirvepozitifendviakmykselir. CH1 iletimden ktnda, pozitif endvi akm CH4 ve D2 iinden gecerek azalr. Bu usulde motor almannkontrolubirincigzdesalanr. leriYndeRejeneratifFrenalmaModu Bir DC motor,ayet motorda endklenen gerilim kaynak gerilimini aarsa, rejeneratif fren alma modunda alabilir. Bu modu salamak iin, CH1 iletmede iken CH2, CH3 ve CH4 iletme ddr. CH2 iletimde iken negatif endvi akm CH2, D4, Ea , La , Ra zerinden ykselir. CH2 keesime geirildiinde D1 ve D2 diyotlar iletime geer ve motor generator olarak alarak enerjiyi DC kaynaageriverir.Buikinciblgedekiileriyndekirejeneratiffrenalmannsonucudur. TersYndeMotoralmaModu Bu alma modu ileri ynde motor alma modunun zttdr. CH3 iltimdeyken, CH1 ve CH4 kyclar iletme d, CH2 iletimdedir. CH3 ve CH2 ilietmde iken endvi Us kaynak gerilimine balanyor. Bu durumda endvi gerilimi ve endvi akmnn her ikisi de negatiftir. Endvi akm yn deitirdiinde motormomentiiaretdeitirirve dolaysyla ncgzde motoralmasalanr. CH3 iletimden iktiinda, negatif endvi akm CH2, D4, Ea , La , Ra zerinden geer; Endvi akm azalr ve bylece hz kontrolu drdnc gzdesalanr. Bu mod esnasnda Eann polaritesinin,ekil 3.30(a)dakineztolduunadikkatedilmelidir.
91
TersYndeRejeneratifFrenalmaModu leri ynde fren alma modundaki gibi ters ynde fren alma modu,ayet motorda endklenen gerilimkaynakgeriliminiaarsammkndr.Bualmamoduiin,CH4iletimdeikenCH1,CH2ve CH3 iletim ddr. CH4 iletime geirildiinde, pozitif endvi akm ia , CH4, D2, Ra , La , Ea iinden artyor. CH4 kesime geirildiinde D3 ve D4 diyotlar iletime geer ve motor generatr olarak alarak enerjiyi kaynaa geri verir. Bu serbest ikazl DC motorun ters ynde rejeneratif fren almasn gsteriyor. Kyclarn numaralandrlmas, hangi blgede iletildii dikkate alnarak yaplmtr.rnein,birinciblgedeiletilenCH1,.....,drdncgziinCH4gibi. 3.2.4.2.3AlanAkmDeitirilerekYaplanHzAyar Motora uygulanan gerilim ve endvi devresi direnci sabit kalmak art ile n> 1 > 2 olacak ekilde alan akm deitirilirse (zayflatlrsa) elde edilen karakteristikler ekil 3.32de verilmitir. D.A.nt motorda alan akm deitirilirse motorun botaki devir says ykselir ve karakteristiinin eimi artar. Ancak elde edilen karakteristikler yaklak birbirine paralel olarak kabul edilebilir. Bu metotta, motorun devir says, nominal devir saysnn zerindeki devir saylarnda ayarlanabilir. dealbirdevirsaysyntemiolup,ayarkayplarsonderecedktr.
n2 n1 nn
N2 N1 2 Nn 1 n
Ayar Krst
I, M
ekil3.32Alanakmdeitirilerekyaplanhzkontrolu
3.2.5 DCntMotorunDnYnnnDeitirilmesi DC nt motorun dn yn, endvi veya alan akmnn yn deitirilerek gerekletirilebilir. Genelde nt alan sargsnn zaman sabiti endvi devresine gre yksek olduu iin ve yn deitirme srasnda meydana gelen yksek self endksiyon geriliminin sarg izalosyonuna zarar
92
vermesinden dolay, endvi akmnn yn deitirilerek motorun dn yn deitirilir. Yn deitirme amacyla anahtar, kontaktr veya endvi devresine ters (apraz) bal ikinci bir dntrcdenyararlanlabilir. 3.2.6 ntMotorunFrenalmaekilleri DC nt motoru fren almaya son derece elverili olup, faydal frenleme, direnimle frenleme ve ters akm balants ile frenleme olmak zere farkl ekilde fren olarak alabilir. DC nt motorun sa ynde motor alma karakteristikleri dik koordinat sistemlerinin 1. gznde bulunur. Bu durumda moment ve devir saysnn arpm ile orantl olan g pozitiftir. Fren almada mekanikgyn(iaret)deitireceiiinfrenalmakarakteristiklerikoordinatsisteminin2.veya 4.gzndebulunurlarvebugzlerdemotorgeneratrolarakalr. 3.2.6.1 FaydalFrenalma DC nt motorun devri, yk veya bir d kuvvetin etkisi ile bota ideal devir saysnn stne karlrsa, alma noktas 2. gzde generatr alma blgesine geer ve moment ve dolaysyla mekanik g iaret deitirir. Bu durumda makine sistemin kinetik enerjisini elektrik enerjisine evirerek bu enerjiyi bal bulunduu ebekeye verir. Bu durumda motor fren olarak alr. Fren almada(generatralma)endviEMKiebekegerilimindendahabykdeeralr. Motorun sabit gerilimli ebekeden beslemesi durumunda fren alma alan alttan normal karakteristikle, stten ise komtasyonla snrl olup, endvi geriliminin ayarlanabildii tahrik sistemlerinde, fren alma snr, ayar oranna bal olarak yatay eksene kadar uzanr.ekil 3.33de DCntmotorunfaydalfrenalmakarakteristikleriilealmablgelerigsterilmitir.
Faydal Fren alma Krst.
n
B
nb n0 nn na
II I 0 III IV N A
Ra R1 M
fr
ekil3.33DCntMotorunMotorveFrenalmaKarakteristikleri Faydalfrenalmadaendviakmnnifadesi,
93
Elektrik Makinalarnn Kontrolu =E-U R a +R d
Ifr
=-
E-U Rm
(3.59) eklinde yazlabilir. Akm ve frenleme momenti negatif olup, hzmoment karakteristiinin denklemi,
n
U k e
+ M fr
R k ek m 2
(3.60)
eklindeeldeedilir. 3.2.6.2 DirenimleFrenalma DC nt motorun alan sargs devrede kalmak artyla, ebeke ile olan balants kesilip, endvi devresine kademeli bir diren (Rd) katlrsa, direnimle fren almaya geilir. Motorun fren alma karakteristikleriekil3.34degsterilmitir.
n n0 A R1 Ra n n = nA
Direnimle Fren alma Krst.
Rm
C F
B D
nC = nB nF = n D
0
Mfr2 (I fr2 )
Mfr1 (I fr1)
Mn
M, I
ekil3.34DCntMotorunDirenimleFrenalmaKarakteristikleri
Bu durumda, endvi EMKi yn ve deerini koruduu, fakat uygulanan gerilim sfr olduu iin akm yndeitirirve
Ifr2 = E R a +R d k n =- e Rm
(3.61)
deerinialr.Frenlememomentinindeeriise,
94

2 n
M fr2 = k e Ifr2 = -k e k m
Rm
(3.62)
olup,ninsabitdeeriiindevirsays,
n
= - M fr2
Rm Ce C m
(3.63)
eklinde elde edilir. Bu ifadede Mfr esas deiken, R parametrik deiken olarak alnr ve Rm, R1, Raolacakekildedeitirilirseekil3.34degsterilenfrenlemeerilerieldeedilir.ekildegsterilen frenlemeerileriiindirenkademeleriarasnda,
Rm R m-1
R m-1 R m-2
=L =
R2 R1
R1 Ra
M fr2 M fr1
I fr2 I fr1
= k
3.64) bantsyazlabilir. 3.2.6.3 TersAkmBalantsleFrenalma DCntmotorutersakmbalantsilefrenlemeyeikifarklekildegeebilir. Yk veya bir d kuvvetin etkisi ile motorun dn yn deiirse motor almadan fren almaya geilir. Bu tip fren alma ekli kaldrma makinalarnda indirme frenlemesi olarak kullanlr.ekil 3.35 a)de fren alma balants, ekil 3.35b)de ise fren alma karakteristii grlmektedir. n
nn
P N Rd
M
(R a )
Ra R
Mw
v G
n'
N'
(R m)

ekil3.35DCntMotorunTersYndeFrenalmasnaAit: a)Balantemas,b)FrenalmaKarakteristii
95
Butip frenalmada,dnyn deitiindenendklenengerilim iaret deitirirve endviye uygulanan E+U gerilimi motorun ebekeden ar akm ekmesine neden olur. Bu akm snrlandrmakiinendvidevresinedirenilaveedilir.Budurumdafrenlemeakmiin, ifadesiyazlabilir.Burada,Ra+Rd=Rmdir DCnt motorun alan sargs devrede kalmakart ile (serbest ikazl), endvi ular ters evrilir ve ayn zamanda motorun endvisine diren katlrsa, motor almadan fren almaya geilir. Budurumdafrenlemeakm,
Ifr = -U-E (U+E) =R a +R d Rm
Ifr =
U+E U+E = R a +R d Rm
(3.65)
(3.66)
eklindeyazlabilir. ekil3.36a)de,tersakmbalantsilefrenalmayaaitbalantemas,ekil3.36c)de ise,eldedilenfrenlemeerilerigrlmektedir.
P N
I II
Rd
RA
HaddeTezgah
96
Ters Akm Balants ile Fren alma Krst.

(a)
n
(Rm)
n0 A N
(Ra )
B MA
0
Mw
-n0
(b) ekil3.36DCntMotorunTersAkmBalantsileFrenalmasnaAit: a)Balantemas,b)FrenalmaKarakteristii
Bu tip fren alma, hadde tezgahlarnda emniyet frenlemesi olarak kullanlr. ekil 3.36 b)de grlenfrenlemekarakteristiklerinde,(3.66)denklemininbelirlediifrenlemeakmilemotorunhz A noktasndan itibaren azalr ve B noktasnda hz sfr olur. Eer B noktasnda alan akm kesilmezse motor ters ynde dnmeye balar. Bu ise bu tip makineler iin gereklidir. Zira normal olmayan iletme koullarnda hadde tezgahnn silindirlerinin arasna kaan bir parann karlmas iin motorunbirsretersyndealtrlmasnaihtiyaduyulur. 3.2.7 DCntMotorunParalelalmas Baz tahrik sistemlerinde ou zaman ayn bir mili tahrik iin birden fazla tahrik motoru kullanlr. ekil3.37de,ortakbirmilzerineparalelalanbirtahriksistemininblokemasgsterilmitir.
M1
P1 P1 +P2
M2
P2
ekil3.37ParalelalanBirTahrikSistemiBlokemas
97
Byle bir sistemde, toplam yk motorlar arasnda dengeli birekilde datlabilirse, ortak milde her iki motorun gleri toplamna eit bir g elde edilir. Ancak bunun nt motorla salanmas, yani nt motorun paralel almas mmkn deildir. Bunun nedenini aratrmak zere nominal deerleri ayn olan iki nt motorun iletme karakteristiini ekil 3.38de gsterildii gibi bir dik koordinat sistemine izelim. Her ne kadar birbirinin edeeri olan motorlarda yap ve iletme farkllklarndandolayiletmekarakteristiklerininakmas(ststegelmesi)mmkn deildir.Bu nedenletoplamyknmotorlararasndadaimadengelibirekildedatmmmknolmadndan, ntmotorlarkuralolarakortakbirmilzerineparalelalamazlar. n
n1
N2 n 2
N1 N 2'
N1 ' M1 M2
M2 P2
M2 ' M1 P2 ' P 1
M1 ' P '
1
M, I
ekil3.38ParalelBalkiDCntMotordaYkDal
3.3 DCSERMOTORKONTROLU
DC seri motorlar yksek yolalma momentine sahip olup, devir says ykle geni lde deiir. Yksz kalrsa devir says ar bir ekilde artar. Bu nedenle yksz kalabilen ve devir says sabit kalmas istenen yerlerde kullanlamaz. Seri motorlar, ortak bir mil zerine kolaylkla paralel alabilirler. Bu zelliklerinden dolay yksek yolalma momentine ihtiya duyulan tahrik sistemleri ileulamsistemlerindegenildekullanlr. 3.3.1 DCSeriMotorunBalants DC seri motorlarda alan, komtasyon ve kompanzasyon sarglar ile yolverme direnci endviye seri baldr.ekil3.39daDCserimotorunesasbalantemasgsterilmitir.BubalantemasndaLR ikiuluyolvermereostas,EFserialansargsdr.
98
P N
L R A M B H G

ekil3.39DCSeriMotorunEsasBalantemas
ekil3.40daiseDCserimotorunprensipbalantemasgsterilmitir.
P I E
Rkom. R komp. Rseri
R yv
ekil3.40DCSeriMotorunPrensipBalantemas
Kararlalmadurumuiinendvidevresineaitgerilimdenklemi,
99
U = E+IR a (3.67)
eklindeyazlabilir.BedenklemdenendviEMKninifadesi, (3.68) E = U-IR a dr. Bu denklemlerde Ra endvi devresi toplam direnci olup, endvi sargs, seri alan sargs ve komtasyon sarglarnn direnleri ile fra ve fra kontak direncinin toplamdr. Dier yandan endvi EMKi manyetik alan fluksu ve devir says ile orantl olup, manyetik alan fluksu yk akmnabaldr. Burada, endvireaksiyonu vemanyetik devrenin doymashesabakatlmayacak ve yk akm ile manyetik fluks arasnda lineer bant bulunduu kabul edilecektir. Bu durumda manyetikak, = kI (3.69) eklindeyazlabilir. 3.3.2 DCSeriMotorunletmeKarakteristikleri DC seri motorun E=f(I) karakteristiklerinin koordinat sisteminin ikinci gznde uzantlar yoktur. ekil 3.41de, endvi devresi toplam direnci Ra ile R1 ve R2 kademe direnlerine ait E=f(I) karakteristiklerigrlmektedir.
E U= sbt (Ra ) (R1 ) (R2 )

0
ekil3.41DCSeriMotorunE=f(I)Karakteristikleri
(3.26)denklemlerindenhesaplananfluksugeneldevirsaysifadesindeyerinekonursa,
100
Elektrik Makinalarnn Kontrolu n=
R U - a veya kekI kek
R U - a (3.70) K e I K e ifadesi elde edilir. Bu ifadenin gsterdii deiim bir hiperbol olup,ekil 3.42de DC seri motorun n=f(I)karakteristiigsterilmitir. n=
n
n=
Un k e I
n=
0
Un k e I
Ra k e
(R a )
ekil3.42DCSeriMotorunn=f(I)Karakteristii
DCSeriMotoriinmomentifadesi; (3.71) M d = k m k I2 eklindeyazlp,gerekliksaltmalaryaplrsa, M d = K m I2 (3.72) ifadesi elde edilir. Bu ifade hz ifadesinde yerine yazlrsa, motorun hzmoment karakteristiinin denklemi, R U A (3.73) n= - a = -B Md k ek Md kek kmk
101
eklinde elde edilir. Bu ifadenin gsterdii deiim yani hzmoment karakteristii ekil 3.43de gsterilmitir.
Hiperbol
n= f(M)
ekil3.43DCSeriMotorunNormalHzMomentKarakteristii
Seri motorlarda endvi devresine seri bal alan sargs, nominal endvi akmn tayacak ekilde tasarlanmtr. Nominal hzn altndaki hzlarda endvi akm sabit tutularak endvi gerilimi deitirilir. Bu yzden g, gerilime bal lineer olarak deiir (P=Ut.Ia) ve moment sabit kalr (Me=kmIa2). Nominal hzn stndeki hzlar iin seri alan sargs aks azaltlrken endvi akm sabit tutulur. Bu yzden moment azalr (Me=km Ia), fakat g byk lde sabit kalr (P=Ea.Ia). ekil 3.44de bir seri motor iin endklenen moment, g, endvi akm, alan akm, ak ve endvi geriliminindeiimlerihzabalolarakverilmitir.
M, P G (P)
Moment (M)
Hz
I, , V a t
Vt Ia
0 Sabit Moment Nominal Hz Sabit G
Hz
102
ekil3.44DCSeriMotorunKarakteristikleri
3.3.3 DCSeriMotoraYolverme DC seri motorun ilk anda ektii akm snrlandrmak ve ayn zamanda tahrik sistemi iin yeterli momenti salamak iin iki farkl yol verme yntemi kullanlr. Bunlardan birincisi endvi devresine diren ilave etmek(yolverme reostas), dieriise motora dk gerilimle yolvermektir. Bu blmde kademeli diren ile yolverme iin gerekli deiim ve ifadelere yer verilecektir. Bu tip yolvermede, yolverme balangcnda btn kademe direnleri devrede olduu halde motora yol verilir ve motor yol aldka sondan itibaren sra ile kademe direnleri devre d edilir. ekil 3.45de kademeli direnleyolverilenserimotoraaitn=f(I),E=f(I)ve=f(I)karakteristiklerigrlmektedir.
E
U=sbt
Nn
G D B
Nn
H F C A G D B
H F C A
I2
In I1
I2
In I1
2 1 n
In I1
I2
ekil3.45KademeliDirenleYolverilenSeriMotoraAitYolvermeKarakteristikleri
Yolverme, m. diren karakteristiinin (Rm ) yatay ekseni kestii ve ayn zamanda I2=sabit akm dorusununyatayeksenikestiiAnoktasndabalar.MotorAnoktasndaM2= k m 2 I 2 momentiile yol aldka alma noktas A dan Bye doru hareket eder ve devir says ve endvi EMKi artar. B
103
noktasnda rm kademe direnci devre d edilir ve Rm1 inci diren karakteristiine geilir. Bu srada akm tekrar I2 deerini alr, ancak devir says sabit kalr. Akmla birlikte fluks 1 deerinden 2 deerineykseldiiiinCnoktasnnEMKdeeri,
EC = EB 2 1
(3.74)
dr.CveBnoktasbirdoruilebalanrsa,budorununyatayeksenikestiiZnoktasiin
ZI 2 2 = ZI1 1
(3.75)
ifadesi yazlabilir. Daha sonra btn kademe direnleri devre d edilerek normal karakteristik zerindeNsreklialmanoktasnaulalr. YolvermeReostasHesab: YolvermereostasnntoplamdirenciAnoktasnaaitU0=(Ra+Rd)I2ifadesinden,
Rd = U -R a I2
(3.76)
eklinde elde edilir. Kademe direnleriekil 3.46da verilen E=f(I) karakteristiklerinden hesaplanr. Yolalmaanndakinoktalaraaitgerilimifadeleriaadaverilmitir.
E U=sbt
N K I
P H F C A
Rd
M
Ra
R a R 1 -1
G D B
r1
R1 Rm-1 Rm
Rm Rm
r m-1 rm
In I1
I2
ekil
3.46DCSeriMotoraYolvermedeKademeDirenlerininHesabnaAitE=f(I)Diyagram
Anoktasiin:UEA=RmI2 Bnoktasiin:UEB=RmI1 Cnoktasiin:UEC=Rm1I2

104
Dnoktasiin:UED=Rm1I1 Fnoktasiin:UEF=R1I2 Nnoktasiin:UEN=RaIn I2 sabit akm dorusu zerinde bulunan C ve F noktalarna ait gerilim denklemleri taraf tarafa karlrsa, (3.77) E F -E C =CF=(R m-1 -R 1 )I 2 =rm-1I 2 eldeedilir.Aynekilde AC =rmI2, FH =r1I2, HP =RaI2,bulunur.Buuzunluklar, HP uzunluuveRa endvi direncinden hesaplanan diren lei ile arplrsa, kk kademe direnleri grafik yoldan bulunmuolur. I1 sabit akm dorusu zerinde bulunan B ve D noktalarna ait gerilim denklemleri taraf tarafa karlrsa, (3.78) BD = (R m -R m-1 )I1 = rm I1 bulunur. Dier noktalara ait gerilim denklemlerinden de DG = rm1I1, GI = r1I1, IK = RaI1 elde edilir. BD ve CF ifadelerinintaraftarafablmnden,
r I r I I BD ZI1 1 k = = = m 1 , m = 2 1 = =d CF ZI 2 2 rm-1I 2 rm-1 2 1 f bants elde edilir. D ve F, G ve H noktalarna ait gerilim denklemlerinden dier komu kk kademe direnleri arasnda da ayn orann mevcut olduu grlr. Bu ifadelerden kademe direnleriarasnda, rm rm-1 r I I k (3.79) = =L = 1 = 2 1 = = d rm-1 rm-2 R a 2 1 f orantdizisieldeedilir. Buorantdizisindenyolvericininkkkademedirenleri; r1=Rad 2 r2=Rad : rm=Radm, bykkademedirenleri,
105

R1=Ra+r1=Ra(1+d) R2=Ra+r1+r2=Ra+Rad+Rad2=Ra(1+d+d2) : d m 1 Rm=Ra+r1+r2+rm=Ra(1+d+d2+dm)= Ra d 1 vekademesays log [1+(d-1) R m R a ] m= logd eklindeeldeedilir. 3.3.4 DCSeriMotorunDevirSaysAyarMetodlar
(3.80)
3.3.4.1 EndviDevresinelaveEdilenDirenleDevirSaysAyar Bu metotta motorun endvi devresine kademeli diren katlr ve yk momentinin sabit deeri iin devir says der. Dolaysyla bu tip hz ayarnda ayar tek ynl ve kademeli olup, ayar kayplar yksektir.DCserimotorunkademelideienendvidevresidirencineaitayarkarakteristikleriekil 3.47degsterilmitir. n
nn n1 n2 n3
0
No rm al K rst Nn (Un ) N1
N3
(U2 ) (U3 )
Ayar Krst
N2
(U1 )
ekil3.47DCSeriMotorunKademeliDeienEndviDirencineAitAyarKarakteristikleri
3.3.4.2 MotoraUygulananGerilimiDeitirerekDevirSaysAyar Buayarmetodundamotorauygulanangerilimdeitirilir.Ayariftynlveayaralangenitir.deal birhzkontrolmetodudur.Teksakncasdeikengerilimliebekeyeihtiyagstermesidir. SeriGeneratrdenBeslenenDoruAkmSeriMotorunDevirSaysAyar
106
ekil 3.48de seri generatrden beslenen bir DC seri motorun balant emas grlmektedir. Bu balant WardLeonard tahrik sistemine benzemekte olup, tek fark serbest uyartml DC generatr yerine seri uyartml DC generatrnn kullanlmasdr. DC seri motorun devir says, generatr seri alan sargsna paralel olarak balanan Rp direnciyle ayarlanr. Motora uygulanan gerilim yk akmna da baldr. Akmn azalmasyla, manyetik alan fluksu, generatr endviEMKivemotorauygulanangerilimdebirlikteder.Bununsonucuolarakoldukayatk birayarkarakteristiieldeedilir.
R S T
A 3~ M
G
nG
Rp
nm
Esas Tahrik Sistemi
ekil3.48 SeriGeneratrdenBeslenenSeriMotorunEsasBalantemas
T.M Mot-Gen Grubu
GElektroniiSistemleriileDCSeriMotorunDevirSaysAyar DCnt motorlar iin kullanlan btn dntrc balantlar seri motorlar iin de kullanlr. ekil 3.49da, tek fazl A.Aebekesinden ift dntrc ile beslenen ve ayn zamanda ikinci bir seri alan sargs yardmyla dn yn de deiebilen bir hz kontrol sisteminin balant devresi grlmektedir. A ve B dntrcleri yardmyla motorun hz her iki ynde de ayarlanr.
Ls1 SR I ebeke nM
Ls2 SR II M ebeke
ekil3.49TekFazlAlternatifAkmebekesindenBesleneniftDntrclBirSeriMotorluTahrikSistemi
BirdenFazlaiftSaydaTahrikMotorununSeriParalelBalantsileDevirSaysAyar DC seri motorlar kendi aralarnda seriparalel balanarak devir saylar kademeli olarak ayarlanabilir. ekil 3.50de iki motorlu bir tahrik sisteminin seriparalel balant ile devir says ayarnaaitdevreemasgsterilmitir.
107
N
Es M
N
Ep M
Ia
In
Es M ns Ep
Ia
np
ekil3.50DCSeriMotorunSeriParalelBalantsnaAitDevreemas
Bubalantileikiekonomikdevirsayseldeedilir. 1.devirsayskademesiiinseribaldevreyeaitgerilimdenklemi,
Us = 2Es +2R a I,

1 Es = k e n s = (U-2R a I) (3.81) 2
2.devirsayskademesiiinparalelbaldevreyeaitgerilimdenklemi,
U p = E p +R a I,
E p = k e n p = U-R a I
(3.82)
eklinde yazlabilir. Burada ns seri balantda, np ise paralel balantda elde edilen devir saylardr. (3.81)ve(3.82)denklemleritaraftarafablnrvegereklisadeletirmeleryaplrsa,
ns U-2R a I U-2R a I n 1 = = , s , n p 2(U-R a I) 2U-2R a I n p 2
ns

np 2
(3.83)
108
bants elde edilir. Buradan, iki motorlu tahrikte seri balantda motorlar ayn yk akmnda yaklakolarakyardevirle,paralelbalantdatamdevirlealrlar. 3.3.5 DCSeriMotorunDnYnnnDeitirilmesi DC seri motorun dn yn, yn deitirme anahtarlar, kontrolr veya kontaktr yardmyla, deitirilir.Bununiinserimotorunnceendvidevresialrvebalantsndadeiiklikyapldktan sonra motora ters ynde yolverilir. Ancak ift dntrc yardm ile dn yn kolaylkla deitirilebilir. 3.3.6 DCSeriMotorunFrenalmas DC seri motoru,nt karakteristikli elektrik motorlar kadar fren almaya elverili deildir. Ancak bazartlaryerinegetirilirseserimotorlardafarklekildefrenolarakalabilir. 3.3.6.1 FaydalFrenalma DC seri motorun, normal artlarda iletme karakteristikleri koordinat sisteminin 1. gznde kaldklar iin, faydal fren almalar mmkn deildir. Ancak seri motorun endvi devresine seri ve paralel bal direnlerle fren almas mmkndr. Bu ekilde iletme karakteristikleri dey ekseni keserek ikinci gze geerler. Motorun devir says, karakteristiklerin dey ekseni kestii n0 devirsaysnnstnekarsafaydalfrenolarakalr.Buekildefrenalmaulamsistemlerinde genildekullanlr. 3.3.6.2 DirenimleFrenalma DCserimotorudirenimlefrenalmayaikifarklekildegeer. KendiliindenSeriUyartmlaFrenalma Bu fren almada, motorun ular ebekeden ayrldktan sonra devresi diren zerinden kapatlmadan nce endvi ular veya alan sarg u balantlar deitirilmelidir.ekil 3.51de DC seri motorun motor ve direnimle fren alma balants gsterilmitir. Ancak DC seri motorun kendiliinden seri uyartml fren almaya geebilmesi iin balantda yaplan deiiklik dnda toplam endvi devresi direnci, mknatslanma karakteristiinin belirledii kritik bir diren deerindenkk,devirsaysisekritikbirdevirsaysndanbykolmaldr.
109
P N
R
I( I ) I( )
I
M
G n
e(E ) ()
ekil3.51DCSeriMotorunMotorveDirenimleFrenalmaBalants
DardanSerbestUyartmlaDirenimleFrenalma DC Seri motorun direnimle fren almasnda yukarda aklanan glkleri ortadan kaldrmak ve dahaetkilibirfrenlemeeldeetmekiinekil3.52degsterilenfrenlemebalantskullanlr.
n P N
ekil3.52DCSeriMotorunSerbestUyartmlDirenimleFrenalmaBalants
Bu fren balantsnda motorun alan sargs DC kaynandan beslenirken endvisi bir diren zerinden kapatlr. Bu durumda DC seri motorunt generatr karakteristii kazanr ve frenleme erileri2.gzdeorijindengeendorulardr. 3.3.6.3 TersAkmBalantsleFrenalma DC seri motoru, nt motorda olduu gibi bu frenleme ekline iki farkl ekilde geer. Balantda deiiklik yapmadan yk veya bir d kuvvetin etkisiyle motorun dn yn deiirse, motor
110
almadan fren almaya geilir. Busrada frenleme akmnsnrlandrmak iin endvidiren ilave edilir. Bu frenleme ekli sadece krenmoment karakteristiine sahip makinalarda indirme frenlemesi olarak kullanlr.ekil 3.53de bir kreni tahrik eden seri motorun fren alma balants vekarakteristiklerigsterilmitir.
P N
I( )
I
I( )
E
ekil3.53DCSeriMotorunMotorveTersYndeFrenalmaBalants
n
Ters Akm Balants ile Fren .B
R2
A
n n= n
N
Normal krst.
Ra
M, I
MA
MB 0
MN
ekil3.53DCSeriMotorunMotorunTersAkmBalantsileFrenalmaKarakteristikleri
111
Bu fren almada dn yn ile birlikte endvi EMKnin yn de deiir ve endvi akmnn yeni ifadesi
I=
U+E U+E = R a +R d Rm
(3.84)
eklindeeldeedilir. DC seri motorun alan sargs devrede kalmak artyla, motorun endvi veya alan sargs ular deitirilirse, motor almadan fren almaya geilir. Bu srada frenleme akmnn ayarlamak iin endvi devresine diren ilave edilir. Bu tip fren alma i makinalarnda emniyet frenlemesi olarak kullanlr. ekil 3.54de DC seri motorun motor ve fren alma balantlar, ekil 3.55de fren almakarakteristiklerigsterilmitir. Budurumdaendviakmnnifadesi,
I=-
U+E U+E = Ra + Rd R
(3.85)
eklindeeldeedilir. 3.3.7 DCSeriMotorunParalelalmas DC seri motoru ortak bir mil zerine kolaylkla paralel alabilir.ekil 3.56da grld gibi, ortak bir mil zerine paralel alan ve ayn nominal deerlere sahip iki DC seri motorun iletme karakteristikleriarasndakisapmadandolay,ykdalndanemlibirfarkmeydanagelmez.Pratik olarakyk,motorlaraeitbirtarzdablnr.
112
n n1
B2 B1
n2
A2
A1 M1 M2
M2 M1 M2' M1'
ekil3.56ParalelBalikiDCSeriMotorluTahrikSistemininYkDal
Bugibitahriklerdebykgltekbirtahrikmotoruyerine,okdahadkgloksaydatahrik motorukullanmannnemlifaydalaraadabelirtilmitir. Yksek gle birlikte motor yapmnda dizayn glkleri ortaya kar. Dk gl motorlarn yapmdahakolayveouzamandahaekonomiktir. Motorlarn tahrik millerine daha fazla yaklamas, ara transmisyon mekanizmalarnn ortadan kalkmasna veya basite indirgenmesine, daha yksek iletme emniyetine ve yerden maksimum faydalanmayaimkansalar. Tahrik sisteminin toplam atalet ktlesinde meydana gelen dme sonucu kalk ve durma sreleriksalr. Sabit gerilimli ebekeden beslenen motorlarn seri ve paralel balants ile ekonomik devir saylareldeetmeveyolvermekayplarnbykldeazaltmaolanaklareldeedilir.
3.4 UYGULAMALAR
Soru 1. Tam yk deerleri Pn=20 BG, Un=440 V, nn = 750 d / d , I n = 42 A, Ra = 1 R f = 220 olanbirdoruakmntmotoru,KalenderMomentkarakteristiinesahipbirimakinesini750d/d iletahriketmektedir. a)Motorunbotaidealdevirsaysilenominalmomentinibulunuz.
113
b)Motorunendvidevresinedirenkatarakdevirsaysyaryadrldndekalenderinyeniyk momentinivemilgcnbulunuz. c)Motoruyarhzdaaltrmakiinendvidevresinekatlmasgerekendirendeerinibulunuz. zm: a)EndviDevresindenGeenAkm; U 440 If = n = = 2 A , I an = I n I f = 42 2 = 40 A R f 220 Botakidevirsays; 440 Un n no = nn , o = , no = 825 d / d U n Ra I an 750 440 1.40 Pn 20 M n = 716 = 716. = 19,1 kpm nn 750 b) KalenderMoment karakteristiine haiz makinesinde iki farkl alma noktasna ait momentlerin oranndan;
M wn M n nn n 375 = = , M 1 = 1 .M n = 19.1 = 9.55 kpm M w1 M 1 n1 nn 750
kifarklalmanoktasiinglerinoranndan;
n1 Pn n 375 = ( n ) 2 , P1 = .Pn = 20 = 5 BG P1 n1 750 nn
2 2
c) M n = km n .I an , M 1 = km n .I1 kifarklalmanoktasiinmomentlerinoranndan; M n I an nn n 375 40 = 20 A = = , I1 = 1 I a = M1 I1 n1 nn 750 U n Ra I an U n ( Ra + r1 ) I1 , n1 = nn = ke n ke n ifadelerioranlanrsa, nn U n Ra I an = n1 U n ( Ra + r1 ) I1 440 1.40 2= 440 (1 + r1 ).20 r1 = 11 eldeedilir.
114
Soru 2. Nominal deerleri Pn=10 BG, nn=3000d/d, U n = 220 V , In=42A, Ra=0,5 R f = 110 , olan bir DA nt motoru, yk momenti devir saysnn karesiyle orantl deien bir vantilatrtamykaltnda3000d/diletahriketmektedir. a)Motorunbotaidealdevirsaysnvetamykmomentinibulunuz. b) Motorun endvi devresine diren katarak devir says 3000/ 2 d/dya drldnde, vantilatrnmilgcnveykmomentinibulunuz. c) Devir saysnn 3000/ 2 d / d ya drlmesi iin endvi devresine katlacak diren deerini bulunuz. zm: Un 220
a) n o = U n - R a .Ia nn , Ia = In - If = 42 110 = 40 A
no =
220 .3000 = 3300 d/ d 220 - 0,5.40
P 10 M n = 716. n = 716. = 2,39 kpm nn 3000 b) M n M wn n n 1 2 = = ( n ) 2 , M1 = M n ( 1 ) 2 = 2,39( ) = 1,19 kpm M1 M w1 n1 nn 2 n 1 3 P1 = Pn ( 1 )3 = 10.( ) = 3,53 BG nn 2
Pn n = ( n )3 , P1 n1 c)
n M M n In 1,19 = ( n ) 2 , I1 = Ia .( 1 ) , I1 = 40( ) = 19,91 A = I1 n1 Mn 2,39 M1

nn U n Ra .I a 3000 220 0,5.40 = = , r1 = 3,5 , n1 U n ( Ra + r1 ) I1 3000 2 220 (0,5 + r1 ).19,91
bulunur. Soru 3. Serbest uyartml bir DC motor, 230 V, 50 Hzlik kaynaa bal tek fazl yar dalga kontroll dntrc zerinden beslenmektedir (ekil 318). Motorun alan sargs ise sfr derece gecikme as ile tek fazl yar kontrollu dntrc zerinden beslenmektedir. Motorun endvi devresi direnci 0.7 ve motor sabiti 0.5 Vs/raddir. Akmda dalgalanma olmad, yani akmn srekli olduukabuledilerek1000d/dlikhzve15Nmliknominalykmomentiiin;
115
a)Endvidntrcsnniletimasn, b)Serbestgeidiyotuvetristrakmnnefektifdeerlerini, c)Endvidntrcsnngirigfaktrnhesaplaynz. zm: a)MotorSabiti:Km=0.5Vs/rad=0,5Nm/A MotorMomenti:Me=Km.Ia 15 EndviAkm:Ia= =30A 0.5 2 1000 Motordaendklenengerilim:Ea=Kmm=0.5x =52.36V 60 BirDCmotoruntekfazlyardalgadntrcilebeslenmesidurumunda, motorauygulanangeriliminifadesi; U Ut= m (1+cos1)=Ea+IaRa 2 2 230 Ut= (1+cos1)=52.36+30x0.7=73.36V 2 73.36 2 1=cos1( 1)=65,3360 2 230 Bylece1.Dntrcnngecikmeas65.3360olarakbulunur. b)Tristrakmnnefektifdeeridenklem(3,13)den
a 180 65.336 ITr= I a = 30 = 16.931 A=Isr 360 2 Serbestgeidiyotundangeenakmnndeeri;denklem(3.14)den, +a 180 + 65.336 Ifdr= I a = 30 = 24.766 A 360 2 c)Endvidevresinibesleyendntrcngirigfaktrdenklem(3,15)den, U .I 73.36 30 =0.5651geriolarakhesaplanmtr. PF= f a = U s .I sr 230 16.931 Soru 4. Bir serbest ikazl DC motoru 1200 d/d ve 85Nm nominal yk momenti ile srlyor. Alan devresi direnci 200 ve endvi devresi direnci 0.2dur. Alan sarglar, tek fazl 400Vluk kaynaa balanan tek fazl tam kontroll dntrc zerinden sfr derece iletim as ile besleniyor.
1/2 1/2
1/2
1/2
116
Endvi devresi, baka bir tam kontroll dntrc zerinden bir fazl 400Vluk kaynaktan besleniyor. Manyetik doyma ihmal edilmi olup, motor sabiti 0,8 Vs/Arad olarak verilmitir. Endvivealanakmndadalgalanmaolmadkabuledildiinegre, a)Nominalendviakmn, b)Nominalykteendviyibesleyendntrcnnkontrolasn, c)Tamyktehzreglsyonunu, d)Nominalyktesrcveendvidntrcnngirigfaktrnhesaplaynz. zm: a)AlanDntrcsiletimkontrolgecikmesi0odir.Budurumdaalansargsna uygulanangerilim; 2U m 2 2 400 Uf = = = 360 V
AlanAkm I f =
Uf rf
360 = 1.8 A 200
Manyetikdoymaihmaledilirse, = K1.I f Ea = K a m = K a K1 I f .m = KI f .m BuradaKninbirimiVs/A.raddir. M e = K a I a = K a K1 I f .I a = KI f .I a Yukardakiifadelerdenendviakmnnnominaldeeri; 85 85 = 0.8 1.8I a , I a = = 59.03 Aolarakhesaplanr. 0.8 1.8 b)Endvidevresineaitgerilimifadesiyazlrvebilinendeerleryerlerineyazlrsa; 2U m Uf = cos 1 = Ea + I a ra = KI f .m + I a ra
2 2 400
a1 = 57.63o olarakbulunur.
cos 1 = 0.8 1.8
2 1200 + 59.03 0, 2 = 180.96 + 11.81 = 192.77 V 60
Ykszdurumdamotoremk, Ea = U t = U 0 = 192.77 V = KI f .mo Ykszdurumda(bota)hz, E 192.77 mo = 133.87 rad / s nm = 1278.35 d / d mo = a = KI f 0.8 1.8
117
1278.35 1200 Tamyktehzreglsyonu= ( )100 = %6.53 1200 d)Endvidntrcsnngirigfaktr, U .I 192.77 59.03 PF1 = f a = = 0.4819 (Geri)olarakhesaplanr. U s .I ar 400 59.03 Denklem(3.26)kullanlarakendvidntrcsnngirigfaktr, 2 2 2 2 PF1 = cos 1 = cos 57.63o = 0.4819 (Geri)olarakhesaplanr.
Endvidntrcsnnakmnnefektifdeeri, I ar = I a = 59.03 A Alandevresindekiakmnefektifdeeri, I fr = I f = 1.8 A Kaynaktarafndanekilenakmntoplamefektifdeeri, I sr = I ar 2 + I fr 2 = 59.032 + 1.82 = 59.06 A GiriGc= U s I sr = 400 59.06 = 23624VA Dntrclerdekikayplarihmaledilirsemotorvealandevresitarafndanekilentoplamg, P= U f I a + U f I f = 192.77 59.03 + 360 1.8 = 12027.2 Watt GiriGFaktr(Srcnn)=
12027.2 = 0.5091 olarakhesaplanr. 400 59.06
Soru 5. Serbest ikazl bir DC motorun hz, fazl 415 V, 50 Hz kaynaktan beslenen iki fazl yar kontrollu kpr dntrc vastasyla kontrol ediliyor. Motorun endvi devresi endktans 10 mH, endvi direnci 0,9 ve motor sabiti 1.5 V/rad/s (Nm/A) olarak verilmitir. Motorun hzn, dntrcnn iletim (kontrol) as 45o olduunda, 50 Nm moment deeri iin hesaplaynz. Dntrcdekikayplarihmaledilecektir. zm:
118
MotorSabiti:Km=1.5V.s/radveya1.5Nm/A MotorMomenti:Me=Km.Ia=50Nm 50 EndviAkm:Ia= = 100 / 3 A 1.5 Sisteminedeerdenklemiyazlrveverilendeerlerdenklemdeyerineyazlrsa, 3U ml (1 + cos 1 ) = Ea + I a Ra = K mm + I a Ra 2 3 2 415 100 (1 + cos 45 ) = 1.5 m + 0.9 2 3 478.3 30 = 298.867 rad / s 478.3 = 1.5m + 30 m = 1.5 2 n 298.867 60 m = = 298.867rad / s , n = = 2853.97d / d 60 2 Soru 6: Serbest ikazl bir DC motorun nominal deerleri U=230 V, P=10 kW ve n=1000 d/dk olarak verilmitir. Motorun endvi devresi direnci 0,3 , alan direnci 300 dur. Motorun hz, biri endvi devresini, deeri alan devresini besleyen iki fazl tam kontroll kpr dntrc ile kontrol ediliyor. Dntrcler 400V, 50 Hzlik bir kaynaktan besleniyor. Motor sabiti 1.1 V.s/A olarak verilmi olup,endvi vealanakmlarnda dalgalanmave doymaolmadkabul edilmitir.Bu durumda; a)Nominal hzda 60 Nm lik yk momenti iin endvi dntrcsnn iletim asn, alan dntrcsnnmaksimumalanakmverecekekildeayarlanmasartilehesaplaynz. b)(a)da verilen yk momenti ve endvi dntrcs sfr derece kontrol as ile hzn 3000 d/dk yaykseltilmesiiin,alandntrcsnniletim(kontrol)asnhesaplaynz. zm: a)Maksimumalanakm,alandntrcsnnkontrolassfrdr. 3U 3 2 400 Budurumdaalansargsnauygulanangerilim; U f = ml = = 540.1 V 540.1 Alanakm: I f = = 1.8 A 300
119

Motoremk: Ea = K a .m = K a K .I f .m = k .I f .m
60 Motorakm: 60 = 1.1 1.8I a , I a = = 30.30 A 1.1 1.8 Motorunendvidevresineaitgerilimdenklemiyazlrveverilendeerlerbudenklemdeyerine yazlrsa, 3U U f = U a = ml cos 1 = Ea + I a .Ra = k .I f .m + I a .Ra
3 2 400 cos 1 = 1.1 1.8 2 1000 + 30.30 0.3 = 216.435V 60
Motormomenti; M e = K a . .I a = K a .K .I f .I a = k .I f .I a
Buradan,endvidntrcsnniletimas,
1 = cos 1
b)Endvidntrcsnniletimasnnsfrolmasdurumunda, 3 2 400 2 3000 cos 0 = 1.1 I f + 30.30 0.3 60 540.1 9.09 If = = 1.5366 A 345.58 3 2 400 Alangerilimi, U f = I f .R f = 1.53663 00 = cos 2 Alandntrcsnniletimas, 300 1.5366 o = 31.406 3 2 400 olarakhesaplanr. 1 1 T= = = 2.5ms f 400 Soru 7. Bir serbest ikazl dc motorun hz, 400 Hzde alan ve 220 V dc kaynaktan beslenen bir dc kyc tarafndan kontrol edilmektedir. Yk momenti, 1000 d/dlk hzda 30 Nm dir. Motorun endvi devresi direnci 0 ohm, endktans 2 mH ve motor sabiti 1.5 V-s/rad olarak verilmitir. Motor ve kycdaki toplam kayplar ihmal edildiine gre;
216.435 = 66.376o ' dir. 3 2 400
2 = cos 1
120
a) Endvi akmnn maksimum ve minimum deerleri ile endvi akmndaki sapmay, b) letim ve Kesim annda endvi akm ifadelerini bulunuz.
zm:Endvidirenciihmaledilince,endviakmmaksimumveminimumdeerleriarasndalinier olarakdeiir. 30 =20A a)OrtalamaEndviAkm:Me=Km.Ia,Ia= 1.5 2 1000 Motoremk: Ea = K m .m = 1.5 = 157.08V 60 Endvidevresiiingerilimdenklemiyazlrveverilendeerlerbudenklemdeyerinekonursa, 157.08 = 0.714 U s = U t = Ea + I a Ra = 157.08 + 0 = 157.08V , = 220
Peryod: T = 1 1 = = 2.5ms f 400
letim Sresi: Ton = T = 0.714 2.5 = 1.785ms Kesim Sresi: Toff = T Ton = 2.5 1.785 = 0.715ms , letim sresi esnasnda endvi devresine ait gerilim ifadesi aadaki gibi yazlabilir. 0 = La dia di U Ea 220 157.8 + Ea = U s , a = s = = 3146 A/s 0.02 dt dt La dia Ea 157.8 = = = 7854 A/s 0.02 dt La
Kesimsresinde:
ekil 12.21de grld gibi, linener olarak ykselen akm iin, I mx = I mn + ( dia Ton ) Ton = I mn + 3146 1.785 103 = I mn + 5.616 dt (i)
Endvi akmnn ortalama deeri, I mx ve I mn arasnda linier bir deiim iin , I a = ( I mx + I mn ) / 2 = 20 A veya I mx = 40 I mn ( ii )
121
Elektrik Makinalarnn Kontrolu ( i ) ve ( ii ) denklemleri zlrse, I mx = 22.808 A ve I mn = 17.912 A olarak bulunur.
Endvi akmndaki sapma: I = I mx I mn = 22.808 17.912 = 5.616 A b)letim sresi esnasnda endvi akmnn ifadesi, ia (t ) = I mn + ( dia Ton ) t = 17.192 + 3146 t dt (0 t Ton )
letim sresi esnasnda endvi akmnn deiimi, ia (t ) = I mx + ( dia Toff ) t = 22.808 7854 t dt (0 t Ton )
Soru 8. Bir serbest ikazl dc motorun hz, 400 Hzde alan ve 220 V dc kaynaktan beslenen bir dc kyc tarafndan kontrol edilmektedir. Yk momenti, 1000 d/dlk hzda 30 Nm dir. Motorun endvi devresi direnci 0.2 ohm, endktans 2 mH ve motor sabiti 1.5 V-s/rad olarak verilmitir. Motor ve kycdaki toplam kayplar ihmal edildiine gre;
a) Endvi akmnn maksimum ve minimum deerleri ile endvi akmndaki sapmay, b) letim ve Kesim annda endvi akm ifadelerini bulunuz.
zm: a)MotorMomenti:Me=Km.Ia 30 EndviAkm:Ia= =20A 1.5 2 1000 Motoremk: Ea = K m .m = 1.5 = 157.08V 60 Endvidevresiiingerilimdenklemiyazlrveverilendeerlerbudenklemdeyerinekonursa, 161.08 U s = Ea + I a Ra = 157.08 + 20 0.2 = 161.08V , = = 0.7322 220
Peryod: T = 1 1 = = 2.5ms f 400
letim Sresi: Ton = T = 0.7322 2.5 = 1.831ms
122
Elektrik Makinalarnn Kontrolu Kesim Sresi: Toff = T Ton = 2.5 1.831 = 0.669ms ,
Prof. Dr. M. Hadi SARUL R 0.2 = = 10 L 0.02
Denklem (3.50 )den iletim sresi esnasnda endvi akmnn ifadesi,

at at U Ea 220 157.08 (1 e La ) + I mx .e La = (1 e 10t ) + I mn .e10t ia (t ) = s 0.2 Ra eklinde yazlabilir. Ton = 1.831ms iin,
ia (t ) = I mx = 5.7079 + 0.98187 I mn
(i)
Denklem (3.51 )den kesim sresi esnasnda endvi akmnn ifadesi,

R R
at at Ea 157.08 La (1 e 10t ) + I mx .e 10t ia (t ) = (1 e ) + I mx .e La = 0.2 Ra
eklinde yazlabilir. Ton = 1.831ms iin, ia (t ) = I mn = 5.237 + 0.9933I mx ( i ) ve ( ii ) denklemleri zlrse, I mx = 5.7079 + 0.98187(5.237 + 0.9933I mx ) = 0.5658 + 0.9753I mx 0.5658 I mx = = 22.907 A 0.0247 I mn = 5.237 + 0.9933 22.907 = 17.516 A Endvi akmndaki sapma: I = I mx I mn = 22.907 17.516 = 5.39 A b)letim sresi esnasnda endvi akmnn deiimi, ( ii )
ia (t ) = 314.6(1 e 10t ) + 17.56e10t

letim sresi esnasnda endvi akmnn deiimi, 123
ia (t ) = 785, 4(1 e 10t ) + 22.97e10t Soru 9. Nominal deerleri U=220V,P=10HPven=1000d/dkolarakolarkverilenbirdcseri motorunhz,birfazlyarkontrollukprdntrcilekontrolediliyor.Motorunendvivealan devresitoplamdirenci0.2 dur.Motorakmnnsrekliolduuveakmdadalgalanmaolmad farzedilerek,n=1000d/dklkhzvek=0.03Nm/ A2 iin, a) Motorakmn, b) =30likcontrolasiinmotormomentinihesaplaynz. Not:Alternatifgerilim250Vdur. zm:Serimotorlarnendviyeaitgerilim,momentveendklenengerilimifadeleri, U t = Ea + I a ( Ra + Rs ) , M e = K a I a = K a CI a .I a = K a CI a 2 = kI a 2 , Ea = K am = K a CI am = kI am , eklinde elde edilebilir.
a) Endviye ait gerilim ifadesi kullanlarak,
Ut = Uo =
3 2 400
Um
(1 + cos ) = Ea + I a ( Ra + Rs ) = kI am + I a ( Ra + Rs )
2 1000 + 0.2 I a , 60
Ia =
(1 + cos30 ) = 0.03I a
209.97 = 3.3416 I a
209.97 = 62.84 A 3.3416
b)Motor momenti,
M e = kI a 2 = 0.03(62.84) 2 = 118.466 Nm Soru 10. Tam yk deerleri Pn = 10 BG , nn = 1000d / d , I n = 40 A , U n = 200V , endvi devresi toplamdirenci1,2olanbirdaserimotorubirvinleakupleedilmiolup,tamykaltnda600kglk birarl1m/shzlayukarkaldrmaktadr. a) Motorun nominal momentini hesaplaynz ve tahrik sisteminin srekli alma noktasn n=f(M) karakteristiizerindegsteriniz.
124
b) Yk havada tutmak ve yar hzla aaya indirmek iin endvi devresine katlmas gereken direndeerinihesaplaynz. zm: P 10 a) M n = 716 n = 716 = 7,16kgm nn 1000
n
+v 1
nn
Nn
Ra
v=0
n1
0
M1
Mn
v2 = -
n2
R a+ r1
R a+ r2
U Ra I an b) nn = n n = k I n ken U ( Ra + r1 ) I an M=sbt, I an =sbtolur n1 = n =0 ken U n ( Ra + r1 ) I an = 0, 200 (1, 2 + r1 ) 40 = 0
r1 = 3,8 U Ra I an nn = n ke k I an
n2 =
U n ( Ra + r2 ) I an ke k I an
nn U n Ra I an 1000 200 1, 2 40 = , = 500 200 (1, 2 + r2 ) 40 n2 U n ( Ra + r2 ) I an
r2 = 1,9 Soru11.Tamykdeerleri Pn = 30 BG , nn = 1500d / d , I n = 60 A ,endvidevresitoplamdirenci0,8 olan220VlukbirDCserimotorubirvantilatrnormalartlarda1500d/diletahriketmektedir. a)Motorun tam yk momentini (nominal momenti) hesaplayarak tahrik sisteminin srekli alma noktasnn=f(M)karakteristiizerindegsteriniz.
125
b)Motorun endvi devresine diren katarak devir says 1000d/d deerine drld takdirde vantilatrnyeniykmomentiilemilgcnhesaplaynz. c)Tahrik sisteminin devrini 1000d/dya drmek iin motorun endvi devresine katlmas gereken direndeerinihesaplaynz. P 30 a) M n = 716 n = 716 = 14,32kgm nn 1500
n
1500 1000 N1
Nn
Ra
M1
Mn
R a+ r1
M I b) n = n M1 I1
2
2 2
n 60 1500 , n = = , I1 = 40 A n1 I1 1000
2
I 40 M1 = 1 M n = 14,32 = 6,36kgm 60 I n
n1 1000 P Pn = 1 = 30 = 8.89 BG 1500 nn
3 2
U n Ra I n ke k I n U ( Ra + r1 ) I n n1 = n ke k I1 nn U n Ra I n 220 0,8 60 40 I 1500 = 1 = = n1 U n ( Ra + r1 ) I1 I n 1000 220 (0,8 + r1 ) 40 60 r1 = 2,789

c) nn =
126
4 ALTERNATFAKIMMOTORLARI
4.1 GR
Alternatifakm motorlarnn yapsnn basit ve ucuz oluu elektrikenerjisinin fazl alternatif akm eklinde retimi, tanmas ve datm, bu motorlarn elektrikle tahrikte geni lde kullanlmasnn balca nedeni olmutur. Elektrikle tahrikte, yaps ve alma prensibi birbirinden farkl pek ok nt ve seri karakteristikli A.A. motorlar kullanlmaktadr. Bu motorlar iinde en nemlisi yaps basit ve ucuz olan asenkron motor olup tek, iki ve fazl olarak retilmekte ve tahrikin eitli uygulamalarnda geni lde kullanlmaktadr. A.A. tahriklerdenemlibirtahrikmotorudasenkronmotorlardr. Son yllarda g elektronii ve kontrol sistemlerinde meydana gelen gelimeler ile birlikte daimi mknatslarn elektrik makinelerinin yapmnda kullanlmas, yeni motor trlerini de ortaya karmtr. zel elektrik motorlar olarak adlandrlan bu motorlara rnek olarak, frasz DC motorlar, Anahtarlamal Relktans motorlar, Adm (Step) motorlar, daimi mknatsl senkron motorlar gsterilebilir. Bu tip motorlar konum kontrol ve hassas devir says ayar gerektiren tahrik sistemlerinde zellikle kk ve orta glerde olmak zere geni ldekullanlmaktadr. Asenkron motorlar tek, iki ve fazl olarak imal edilmekte olup, bu blmde tahrik sistemlerindenemlibiryeriolanfazlasenkronmotorlargenibirekildeincelenecektir.
4.2 FAZLIASENKRONMOTORLAR
fazlasenkronmotor,fazldatmsistemindedengeliendktifbiryktekileden,yaps basit, az bakm gerektiren, tesis ve iletme giderleri dk nt karakteristikli bir elektrik motorudur. Asenkron motorlar rotor yap ekillerine gre, ksa devre rotorlu (sincap kafesli) ve rotoru sargl (bilezikli) asenkron motor olmak zere iki tipte retilirler. Bu iki tip motorun statoryapstamamenaynolup,statorlarnaalanoluklarayerletirilmiyldz(Y)veyagen ( ) olarak balanabilen fazl sarglar mevcuttur. Ksa devre rotorlu asenkron motorun rotorunda q fazl sarg (sincap kafes), bilezikli asenkron motorlarn rotorunda ise kural olarak yldz bal fazl bir sarg bulunur. Her iki tip asenkron motorda fazl stator sargsnn ular bir balant kutusuna tanmtr. Ksa devre rotorlu asenkron motorun rotorunun d devre ile bir elektriksel balants olmayp, bilezikli asenkron motorlarn yldz bal olan rotor sarglarnn giri ucu, bilezik ve fra takm zerinden dier bir balant kutusuna tanmtr. 4.2.1 FazlAsenkronMotorlarnBalantekli Asenkron motorlarn elektrik ebekesine balanarak altrlabilmesi iin nce stator sarglarnn balantekli seilmelidir. Asenkron motorun stator sarglarnn Y veya olarak balanmas, ayn bir motorun iki farkl standart ebekeden altrlmasna olanak salar.
127
rneinplakasnda380220V,Y iaretleritayanbirmotorfazlararasgerilimi380Volan ebekede Y, 220 V olanebekede olarak alr. Bir balantdan dierine geii salamak iinstatorsargularklemenskutusunadiyagonal(apraz)olarakbalanr.ekil4.1destator sarglarnnularnnklemenskutusunatanmasveyldz/genbalantsgrlmektedir.
R S
R S
u z
R
v w x
S
u z
T R
v w x
S
y
T
x x u z y w u z
w y
ekil4.1FazlKsaDevreRotorluAsenkronMotorun; a)KlemensKutusub)YldzgenBalantemas
VDE standartlarnagre, statorsarglarnngiriular iin srasyla U,V,W harfleri, k ular iin X, Y, Z harfleri kullanlr. Stator sarglarn ve Y balamak iin sarg ular klemens kutusuna tanrken kaydrma yaplr. Bu sayede sarglarn giri ularna ebekenin R, S, T ular, k ular ise iletken baralarla birbirine balanrsa, Y balant, iletken baralar dey olarak yerletirilerek giri ve k ular birbirine balanrsa balant gerekleir. Bilezikli asenkron motorlarda ise, yldz bal rotor sargsnn ular (u, v, w) bilezik ve fra takm zerindenikincibirbalantkutusunatanr. 4.2.2 FazlAsenkronMotorunalmaPrensibi ift kutup says p olan fazl asenkron motorun statoru f frekansl ebekeye balanrsa, stator sarglardan geen dengeli faz akmlar, genlii sabit ve stator evresi boyunca dalm idealolaraksinseklindedeienve f 60f1 d (4.1) n s = 1 ( d ) veya n s = ( ) s d p p
128
hzyla hareket eden bir dner alan meydana getirir. Dner alan stator sarglarn keserek fazl E1, ksa devre rotorlu asenkron motorun rotorunda veya q fazl E2, bilezikli asenkron motorunrotorundafazlE2gerilimlerinimeydanagetirir. Sreklialmadurumundamotorsenkrondevirsaysnnaltndangibisabitbirdevirsaysile alr. Rotor sarglarnn dner alan kesme hz, ns dner alan hz ile n rotor hz arasndaki farkaeitolup,budeereasenkronmotorunkaymadevirsaysdenirve n k = n s -n (4.2) eklindeyazlabilir.Kaymadevirsaysnn,senkrondevirsaysnaorannakaymadenirve s = n k n s = ( n s -n) n s (4.3) dr.Kayma, asenkronmotorunalmadurumunuortayakoyan nemli biriletmesabitiolup, skunet durumunda s=1, bota almada yaklak s=0.01, tam yk altnda almada ise s=0.04 ile 0.08 arasndadr. Yk veya bir d kuvvetin etkisi ile rotor, dner alan ynnde senkron hzla dndrlrse kayma sfr, senkron devir saysnn zerinde ise kayma negatif olur. Rotor dner alana ters ynde dndrlrse kayma 1den byk bir deer alr. Kaymann 1 ve 0 deerleri asenkron motorun mekanik karakteristii zerinde iki nemli alma noktas olup, n=0 veya s=1 noktas skunet alma noktas, n=ns veya s=0 noktas senkron alma noktasdr. Asenkron motorun bu iki alma noktas ile ayrlan farkl alma blgesi mevcuttur. Senkronaltalmablgesi(Motoralma) Senkronstalmablgesi(GeneratrveyaFaydalFrenalma) Tersalmablgesi(SenkronaltGeneratralmaveyaTersYndeFrenalma) Asenkronmotorda,rotorgerilim,akmvefrekans,statorakm,momentv.biletmedeerleri ile rotor reaktans ve empedans gibi baz devre parametreleri kaymaya bal deiir. Asenkron makinederotorvestatorfrekanslararasnda, f 2 = s.f1 (4.4) bants vardr. ekil 4.2de asenkron motorun alma blgeleri ile stator frekansnn, devir saysveyakaymayabaldeiimigsterilmitir.
129
f2
2f 1 f1 f 2 =f(s) ns 0 2ns -1 n s -f1
skun..n.
Ters .B. veya Senkron Alt Gen .B.
Senkron Alt Mot .B.
senk..n.
-ns 2
0 1
Senkron st Gen .B.
ekil4.2AsenkronMakineninalmaBlgeleriveRotorFrekansnnKaymayaBalDeiimi
Asenkronmotorlardastatorverotorfazsarglarndaendklenengerilimlersrasyla, E1 = 4.44f1N1k1 Volt (4.5) E 2 = 4.44f 2 N 2 k 2 Volt (4.6) eklindeyazlabilir.BuifadelerdeN1veN2srasylafazbanastatorverotorsarglarnnsarm saylar, k1 ve k2 stator ve rotor sarglarnn sarg faktrleri, dner alan fluksunun weber olarakdeeridir.(4.5)ve(4.6)ifadelerioranlanrvegereklidzenlemeleryaplrsa,
E2 = s N2k 2 E1 , N1k1 E 2 = sE 20
(4.7)
ifadeleri elde edilir. Burada E20, skunet durumunda rotor emkini gsterir. Ksa devre rotorlu asenkron motorlarda q fazl rotor sarglarndan, endklenen E2 gerilimi ile birlikte I2 rotor akmlar geer. Bilezikli asenkron motorlarda ise, Y bal motor sarglarnn ular normal alma durumunda bilezikler zerinden ksa devre edilir. Rotoru ksa devre edilen bir asenkronmotorunfazbanarotordirenciR2veendktansL2ilegsterilirse,rotordevresinin birfaznnempedansiin, (4.8) Z 2 = R 2 +j 2 L 2 , Z 2 = R 2 +js1L 2
130
ifadeleri yazlabilir. 1L 2 rotorun skunet durumundaki reaktans olup, X20 ile gsterilirse, empedansngenlii,
Z2 = R 2 2 +s 2 X 20 2
ifadesieldeedilir.Rotorakmnngenliiise,
(4.9)
I2 =
sE 20 E2 = = 2 Z2 R 2 +s 2 X 20 2
E 20 R2 2 +X 20 s
2
(4.10)
eklinde elde edilir.ekil 4.3de, (4.10) ifadesinden yararlanarak elde edilen fazl asenkron motorunrotorunaaitedeerdevregrlmektedir.
X20
R2 R 2 . 1-s
E 20
ekil4.3AsenkronMotorunRotorunaAitEdeerDevre
ekil 4.4de ise asenkron motorun rotor gerilim ve akmnn devir saysna bal deiimleri grlmektedir.Statorakm,mmkvektrdiyagramyardmylamotorunedeerdevresinden, (4.11) I1 =I10 +I 2' eklinde elde edilir. Burada I10 motorun bota ektii akm, I ' 2 rotor akmnn statora indirgenmi deerini gsterir. Asenkron motorlarda stator ve rotor mmk veya akmlar arasndakifazas180yeyaknolduuiinstatorakmlarnngenliiiinyaklak, (4.12) I1 = I10 + I 2 '
131
I2 I 20 2E20 E20
E2 I 2=f(s)
E2=f(s)
- ns 2
0 1
ns 0
2n s -1 -E20
n s
-I20
ekil4.4AsenkronMotordaRotorGerilimveAkmnDeiimleri
ifadesi yazlabilir. ekil 4.5de fazl asenkron motorun stator ve rotor akmlarnn devir saysnabaldeiimlerigsterilmitir.
I 1 ,I2 '
I 1yol
I 1=f(s) I 2'=f(s)
I 10 -ns 2 0 1 ns 0 n s
ekil4.5AsenkronMotorunStatorandirgenmiRotorAkmileStatorAkmnnDeiimleri
132
Skunet alma noktasnda stator akmnn deeri (I1=I1yol), yol alma akmn balang deeri olup, motor hzlandka rotor akm ile birlikte stator akm azalr ve deiimi zerindeki N nominal alma noktasnda nominal deerine (I1n) der. Asenkron motorlarda yol alma akm, nominal akmnn 4 ila 8 kat olup, bu yksek yol alma akmlar eitli yol verme metotlarileuygundeerleredrlr. 4.2.3 AsenkronMotorlardaG ekil 4.6da fazl asenkron motorun g ak diyagram gsterilmitir. Diyagramdan da grlecei zere, motora statordan verilen gcn bir ksm statorda harcanr. Geriye kalan statordneralangc,rotordamekanikveelektrikselgceayrlrken,buglerindebirksm rotordevresindekaypolarakaakar.
P1
Stator Pd1
Q1
Pm
Pd2
Q2 Qr
Rotor Pm ' P2
ekil4.6AsenkronMotorunGAkDiyagram
Budiyagramda; P1:StatorElektrikGcn, Q1:StatorBakrveDemirKayplarn, Pd1:StatorDnerAlanGcn, Pm:RotorMekanikGcn, Pd2:RotorDnerAlanGcn, Q2:RotorBakrveDemirKayplarn, Pm:RotorMilindekiFaydalMekanikGc, Qr:SrtnmeveVantilasyonKayplarngsterir.
133
Glerarasnda, Pd1 = P1 - Q1 , Pd1 = Pm + Pd2 (4.13) Pm ' = Pm - Qr , P2 = Pd2 - Q2 (4.14) ifadeleriyazlabilir.KsadevrerotorluasenkronmotorlardaP2=0dr.ekil4.7dekaypszideal bir asenkron motorun g ak diyagram gsterilmitir. Bu diyagramda gsterilen glerden rotormekanikgcilestatorverotordneralangc,
Stator
Pd1
Rotor
Pm
Pd2
Stator
ekil4.7KaypszAsenkronMotorunGAkDiyagram
2n s 2n M d , Pd1 = Md 60 60 (4.15) 2(n s -n) Pd2 = Pd1 -Pm = Md 60 eklindeyazlabilir.Yukardakiifadelerden, Pm = (1-s)Pd1 , (4.16) (4.16a) Pd2 = sPd1 ifadeleri elde edilir.ekil 4.8de kaypsz alan bir asenkron motorda dndrme momentinin sabitbirdeeriiinesasglerindevirsaysvekaymayabaldeiimlerigsterilmitir. Pm = 134
Pd1 , Pd2 ,P m
Pd1 Pd2
Pm
-ns 2
0 1
ns 0
2ns -1
n s
ekil4.8AsenkronMotorlardaYkMomentininSabitBirDeeriinGlerinDevirSaysnaGreDeiimleri
4.2.4 AsenkronMotorlardaMomentveHzMomentKarakteristii fazl asenkron motorun btn iletme karakteristiklerini daire diyagramndan karmak mmkndr. Ancak burada derin bir analize girimeden asenkron motorun statoruna ait edeer devresiyardmyla statordakig kayplarve gerilim dmn de hesabakatmadan dndrmemomentininyaklakifadesinikararak,hzmomentkarakteristiieldeedilecektir. ekil4.4dekirotoredeerdevresinegre,asenkronmotorunrotoru, R2 1-s (4.17) = R 2 +R 2 s s direnci zerine ykl bir transformatre edeerdir. Stator dner alan gc, rotora ait edeerakmdevresitoplamdirencindekienerjisarfiyatnaeitolup, R Pd1 = q 2 I 2 2 2 (4.18) s eklindeyazlabilir.I2akmnn(4.10)ifadesindekideeridenklem(4.18)deyerineyazlrsa E 20 2 R2 (4.19) Pd1 = = s M= = q 2 2 s R2 2 +X 20 s eldeedilir.buifadedendndrmemomenti,
135
E 20 2 q2 R2 M= 2 s R 2 s 2 +X 20 s
(4.20)
eklindeeldeedilir.Rotorgeriliminin E 20 =s
N2k 2 E1 deeri(4.20)deyerineyazlrsamoment, N1k1
N2k 2 2 E1 q 2 N1k1 R2 M= (4.21) 2 s R 2 s 2 +X 20 s eklinde elde edilir. Asenkron motorlarda stator diren ve kaak reaktansndaki gerilim dm hesaba katlmad takdirde E1 gerilimi yaklak olarak bir faz sargsna uygulanan gerilime (Us) eit alnabilir. Dorudanebekeye bal fazl asenkron motorda sarg gerilimi stator balantekline gre deiir. Yldz (Y) balant iin U sY = U 3 , gen ( ) balant
iin U s = U bantlar geerli olup, U fazlar aras gerilim, veya hat gerilimini gsterir. Bu durumda(4.21)ifadesindekisabitlerKilegsterilirseveE1 Usalnrsamomentiin
M=K
Us 2 R2 2 +X 20 s
2
R2 s
(4.22)
ifadesi elde edilir. Buradan sabit frekansl ebekeye bal asenkron motorlarda moment, kayma, stator gerilimi ve rotor direncine bal olup, s esas deiken, U ve R2 de parametrik deikenlerdir.Kaymaverotordirencininsabitdeeriiin(4.22)denklemi, (4.23) M d = K Us 2 eklinde yazlabilir. Bu ise asenkron motorlarn momentinin gerilim deiimlerinden byk ldeetkilendiinigsterir. Asenkron motorun mekanik karakteristiini kartmak iin, (4.22) ifadesi, parametrik deikenlerinnominalvesabitdeerleriiin,
136
Elektrik Makinalarnn Kontrolu M = K'' s R 2 + s 2 X 20 2

2
(4.24)
eklinde elde edilir. Karakteristiinin maksimum ve minimum noktalarn bulmak iin (4.24) ifadesinintrevialnpsfraeitlenirse,momentimaksimumveminimumyapankaymadeeri (sk),
sk =
R2 X 20
(4.25)
eklinde elde edilir. Moment fonksiyonu kaymann pozitif deerinde maksimumdan, negatif deerinde minimumdan geer. Kaymann bu deeri (4.22) ifadesinde yerine yazlrsa momentinmaksimumdeeri,
M k = (M d ) max
N2k 2 2 Us q Nk = 2 1 1 2 s 2X 20
(4.26)
eklinde elde edilir. Buradan maksimum momentin (devrilme momenti) deerinin rotor devresidirencinebalolmadgrlr. Asenkron motorlarda maksimum momentin nominal momente oranna yklenebilirlik kabiliyeti denir ve=Mk/Mneklinde ifade edilir. Normal yap tarzndaki asenkron motorlarda yklenebilirlikkabiliyeti1.6ila2.5,zelkonstrksiyonlabudeer3.5ekadarkabilir. Normal alma artlarnda kaymaya bal olarak deien dndrme momentinin sabit olan devrilme momentine oran rlatif moment () olarak tanmlanr ve gerekli dzenlemeler yaplrsa,
M 2 2 = = X s s R Mk k 2 + + s 20 s sk sX 20 R2
(4.27)
ifadesi elde edilir. Burada sk maksimum momentteki kaymay gsterir. Rlatif moment fonksiyonu asimtotlar yardmyla izilebilir. Kaymann s=sk=R2/X20 deeri iin rlatif moment maksimumolurvedevrilmekaymasileikifarklblgeyeayrlr. Kaymann sk>s>0 olduu birinci blge: s<<sk deeri iin rlatif moment yaklak olarak=2s/sk dr.Buisediyagramda(0,0)ve(sk,2)noktalarndangeenbirdoruyugsterir.
137
Kaymann+<s<skolduuikinciblge:s>>skdeeriiinrlatifmomentyaklakolarak=2sk/s olup,buda(sk,2)noktasndangeenbirhiperbolgsterir. ekil 4.9da senkronalt ve ters alma blgelerinde asimtotlar yardmyla taslak halinde izilen rlatif moment erisiyle senkronst alma blgesindeki uzants gsterilmitir. Senkronst alma blgesindeki rlatif moment erisi, senkronalt ve ters alma blgelerindeki rlatif moment erisinin senkron alma noktasna gre simetrisinden ibarettir.
2sk = s
1
= 2s sk =f(s)
-1 2
0 1
1 0
2 -1
n/n s s
-1
2.Blge 1.Blge
-2
ekil4.9AsenkronMotorunRlatifMomentKaymaErisi
Rlatif moment devrilme momenti ile arplrsa, ayn motorun normal hzmoment karakteristii elde edilir.ekil 4.10da fazl asenkron motorun senkron alt ve ters alma blgelerineaithzmomentkarakteristiigsterilmitir.
138
s n ns nn nk
. B.
N Kararl .B.
M0
Ka rar s z
Mn
Mk
ekil4.10AsenkronMotorunHzMomentKarakteristii
Karakteristik, kararl ve kararsz alma blgesi olmak zere iki farkl blmden oluur. Asenkron motor normalartlarda kararl alma blgesinde altrlr. Normal yap tarzndaki asenkron motorlarn, skunet alma noktasndaki kalk (yol alma) momentleri (M0) dk olup, nominal momentin yaklak 0.40 ila 0.80 kat civarndadr. fazl asenkron motorlarda (4.21)ifadesindekaymayerine1yazlarakmotorunkalkmomenti,
N2k 2 2 Us q Nk (4.28) M0 = 2 1 2 1 2 R 2 s R 2 +X 20 eklinde elde edilir. Buradan asenkron motorlarda kalk momentinin motorun konstrksiyon sabitleri ile birlikteebeke gerilimi ve rotor devresi direncine bal olduu grlr. Asenkron motorlarda, rotor direncinin sabit deer iin stator gerilimine, stator geriliminin sabit deeri iinrotordirencinebalolarakkalkmomentinindeiimleriekil4.11degsterilmitir.
139

Myol Un =sbt

Myol
Mk
R2 =sbt
M0 R R2 r
M0 U
Un
a)
b)
4.11a)BilezikliAsenkronMotorunYolalmaKarakteristii b)KsaDevreRotorluAsenkronMotorunYolalmaKarakteristii
ekil
4.2.5 FazlAsenkronMotorlaraYolverme Asenkron motorlarn yap tarz, gc ve kullanma yerlerine gre eitli yolverme dzen ve balantlar kullanlr. Bilezikli asenkron motorlara, rotor devresine ilave edilen diren ile, yol verilebilir. Bu yolverme ekliyle normal asenkron motorun direkt kalktaki kt yolverme artlar ortadan kalkar. Rotor devresine katlan direnle birlikte kalk akm der, dk olan yolalma momenti ykselir. Bu motorlar zellikle tam ve ar yk altnda yol alan tahriklerde kullanlr.Motorunrotordevresineilaveedilenbudirenler,yolvermenindndahzayariin dekullanlabilir.Herkademedirenciiinayrbirayarkarakteristiieldeedilir. Ksa devre rotorlu asenkron motorlarda, stator yol vericisi, Y alter, yolverme transformatr gibi yolverme ve ayar cihazlar stator devresinde bulunur. Bu tip cihazlarla yaplan yolvermede, kalk akm istenen deerlere stator gerilimi ile ayarlanr. Ancak asenkron motorun dk olan yolalma momenti den gerilimin karesiyle orantl ekilde daha da zayflar. Bu nedenle bu tip yolverme cihazlar dk yk altnda veya bota yol alan tahriklerde kullanlr. Son yllarda g elektronii ve kontrol tekniindeki gelimelere paralel olarakasenkronmotorlardaidealyolvermeartlarnsalayaneitliyntemlergelitirilmitir. Bunun yannda, ksa devre rotorlu asenkron motorlarn rotorlarnda zel konstrksiyonlara giderek(derinoluk,ikiveyaolukkullanmak)yolvermeartlarndzeltmekmmkndr. 4.2.5.1 FazlBilezikliAsenkronMotorlaraYolverme fazl bilezikli asenkron motorlara rotor devresine ilave edilen yolverme direnleri ile yol verilebilir. Y bal kademe direnleri, yldz bal rotor sargsna bilezik ve fra takm zerinden balanr. Motor yol aldka yolverme direnleri sondan itibaren teker teker devre d edilir. Bu ekilde yol alma akm ve momentleri uygun deerlere ayarlanr. Asenkron
140
makineninkararlalmablgesinde,yolalmamomentleriyaklakolarakyolalmaakmlarile orantl deiir. ekil 4.12de bilezikli asenkron motorun drt kademe iin M=f(s) ve I=f(s) yolalmaerilerigsterilmitir.
I,M Rd M2
A
Rc
C
Rb
E
Ra
G
R2
I
M1 I2 I1
A' C B
B E' D'
D G' F'
F I'
H N
Mn In I10
n s
H' N'
nb
nn
ns
ekil4.12BilezikliAsenkronMotorlardaU=f(s),I=f(s)YolvermeErileri
Motoryolalmaya,4.kademedirencine(Rd=R2+r1+r2+r3+r4)aitayarkarakteristiklerizerindeki A ve A ' noktalarndan balar. Yol almann banda kalk momenti M2, kalk akm ise I12 dir. Motor yol aldka alma noktalar bu karakteristiklerin zerinde devaml hareket halindedir. Hz nb deerine ulatnda, (B ve B noktalar) yolalma momenti ve yolalma akm minimum deerine ( I11 ) der. Bu anda sonuncu kademe direnci devre d edilerek alma noktalar 3.kademe Rc direncine ait ayar karakteristii zerindeki C ve C' noktalarna ulaarak moment ve akm maksimum deerini alr. Bu ilem artan hzla birlikte btn kademe direnleri kartlana kadar devam eder. Normal karakteristikler (R2) zerindeki N ve N' noktalarna ulatnda,yolalmasonbulur. Yolalma karakteristikleri zerinde moment ve akmlar devir saysyla yaklak lineer deitii kabul edilirse, kademe direnleri arasnda bir geometrik dizi elde edilir. Yolverme reostasnn dizaynnda ilk olarak motor gc ve yolalma artlarna gre yolalma moment veya yolalma akmnn maksimum deerleri ile kademe says tespit edilir. Yolalma moment veya akmnn minimum deerleri ise sonradan hesaplanr. ekil 4.13de 4 kademeli bir yolverme erisi gsterilmitir.
141
M
Rd Rc Rb
Ra R2
r4
M2 A C B
r3
E D
r2
G
r1
I F
M1 Mn
H J N
nn
ekil4.13BilezikliAsenkronMotorunYolvermeDirenlerininHesabnaAitDiyagram
Bu diyagramda M2, M1 ve Mn srasyla yolalma momentlerinin maksimum, minimum ve nominal deerleridir. M2 ve M1 sabit moment dorularnn herhangi bir diren karakteristiini kestiiGveHnoktalarnaaitkaymalaroranlanrsa, s G M 2 I1-2 (4.29) = =k s H M1 I1-1 ifadeleri elde edilir. Dier taraftan M2=sabit moment dorusunun iki komu diren karakteristiinikestiiGveInoktalariin, s G R 2 +r1 (4.30) = sI R2 ifadesi yazlabilir. sI=sH olduundan, (4.29) ve (4.30) ifadelerinin sa taraflar birbirine eit olup,soltaraflarbirbirineeitlenirse,
R 2 +r1 M 2 I1-2 = =k R2 M1 I1-1
(4.31)
142

bantseldeedilir.(4.31)ifadesigenelletirilirse,
R Rm R M I = m-1 = L = a = 2 1-2 = k R m-1 R m-2 R 2 M1 I1-1
(4.32)
orantdizisibulunur.Buorantdizisinden; Bykkademedirenleri:Rm=R2km, Kkkademedirenleri:rm=R2km1(k1), ln( R m R 2 ) Kademesays: m = , ln( M 2 M1 ) eklindeeldeedilir. Yolverme reostasnn faz bana toplam direnci RD=R2(km1) eklinde elde edilir. Normal karakteristikilem.kademedirenkarakteristiineaitIveAnoktalariin,
sI R2 R = = 2 s A R 2 +R D R d
bantsyazlabilir.BuradasA=1ve s I = s n
(4.33)
M2 olduundan,yolvermereostastoplamdirenci, Mn
RD =
1- s n ( M 2 M n ) R2 sn ( M 2 M n )
(4.34)
eklindeeldeedilir. 4.2.5.2 FazlKsaDevreRotorluAsenkronMotorlaraYolverme fazl ksa devre rotorlu asenkron motorlarda deiik yolverme metodlar ve balantlar kullanlr. Yolverme balantlarnn seiminde tahrik sisteminin gc, devir says, yolverme artlar, motor ve makinenin iletme karakteristikleri, ara transmisyon mekanizmas v.b eitli faktrler hesaba girer. fazl ksa devre rotorlu asenkron motorlara yolverme ekilleri aadakigibisralanabilir. TamGerilimAltndaDirektYolverme. StatorDevresinelaveEdilenKademeliDirenveyaReaktansBobiniileYolverme. KademeliOtoTransformatr(Variac)ileYolverme. YldzgenBalantileYolverme. Yukardakiyolvermemetodlarndatamgerilimaltndayolvermede,motordorudanebekeye balanr.Gleri (35)kWakadarolanlara direk olarak yolverilir.Yani bumotorlarnektikleri 0vesarglarnbuakmlartayabilecekekildeseilir.Ikincivencyolvermemetodlarnda, kalkta motora normalin altnda dk gerilim uygulanr. Motor yol aldka gerilim kademeli
143
ekilde nominal deerine karlr. Bu blmde sadece pratikte geni lde kullanlan Y alterleyolvermeayrntlbirekildeincelenecektir. YldzgenBalantleYolverme Bu yolverme metodunda sadece motorun stator sarglarnn balants deitirilir. Motora, nce stator sarglar Y bal olarak yol verilir, yol almann sonuna doru Y balantdan balantya geilir. Y balant motorun yolalma balants, gen balant ise normal iletme balantsdr. Bu yolverme eklinin kullanlabilmesi iin motorun, datm ebekesine uygun olarak seilmesi gerekir. Plakasnda 220380 V,Y iaretleri tayan bir motor, normal olarak hat gerilimi 220V olanebekede (220/127 V), 380 V olanebekede (380/220) Y bal olarak altrlabilir. Her iki alma durumunda da sarg gerilimleri 220 Vdur. Sarg gerilimleri 220 V olarak dizayn edilmi bu motora ancak hat gerilimi 220 V olanebeke (220/127) Y balant ileyolverilebilir.Sarggerilimleri380Volarakdizaynedilmi,plakasnda380660Yiaretleri tayan bir motora ise ancak hat gerilimi 380 V olanebekede (380/220) Y balant ile yol verilebilir. Y balant ile yolvermede, sarg geriliminde direkt kalka gre 3 defa, hat akm ve yolalma momentinde 3 defa azalma olur. fazl ksa devre rotorlu asenkron motorlara Y balantileyolvermekiinkullanlanenbasitcihazmekanikYanahtarolup,buiiintekve ift kutuplualterler de kullanlabilir. Fakat pratikte daha ok uzaktan kumandal kontaktrler kullanlr. ekil 4.14de stator sargsnn yolverme ve iletme durumlarna ait prensip balantemalar verilmitir.
R U
S U
R U
S U
Iy
Us
y
I
U
s
Is
Isy
ekil4.14AsenkronmotorlaraYBalantileYolvermede; a)Yolverme(Y),b)letme( )DurumlarnaAitPrensipBalantemalar
144
Bubalantemalarnda,ebekegerilimi(fazlararasgerilimhatgerilimi)Uile,Yvebalant durumlarnda sarg gerilimleri USY ve US ile, sarg akmlar ISY ve IS ile, hat akmlar IY ve I ile, birfazsargsnnempedansdaZilegsterilmitir. YBalantdurumuiin; U U U U U SY = , I SY = SY = , I Y = I SY = Z 3 3Z 3Z Balantdurumuiin; U 3U U U S = U, I S = S = , I = 3I S = Z Z Z bantsyazlabilir.Bubantlarntaraftarafablmndensargakmlararasnda,
ISY 1 = I S 3
hatakmlararasnda,
(4.35)
IY 1 = I 3
(4.36)
bantsbulunur.Yvebantdurumlarnaaityolalmamomentleriarasnda,
M Y USY IY 1 = = = M U S I 3
(4.37)
bantsvardr. Y Bant ile yolverme durumuna ait yolverme erileri [I=f(s), M=f(s)] ekil 4.15de gsterilmitir.
145
M,I M
MY IY B' C N' B I10 In n Mn
A'
nk
nb nn ns Y
eki l4.15YBalantileYolvermedeI=f(s)veM=f(s)YolvermeErileri
Yolverme, Y balant durumundaki karakteristikler zerinde A ve A noktalarndan balar. Yolalma esnasnda akm azalrken moment ise artmaktadr. nb deerine ulatnda yeni alma noktalar B ve B olur. Bu noktalarda motorun yeteri kadar hzland kabul edilip Y balantdan balantya geilirse, moment ve akm deerleri aniden artar ve normal iletme karakteristikleri zerindeki C ve C noktalarna geilir. Yolalma bu karakteristikler zerindeki tamykaltndakialmanoktalarNve N yeulaldndasonbulur. Y balantdan balantya gei iin motorun yeteri kadar hzlanmasn beklemek gereklidir. Aksi takdirde yolalma akm yksek bir deer alr. Bu nedenle hatal yolvermeleri tamamen nlemek iin pratikte adet kontaktrle zaman rlesinden oluan uzaktan kumandal otomatik Y balama dzenlerikullanlr.ekil 4.16da, Y balant ile yolverilen ksa devre rotorluasenkronmotorunanaakmvekumandadevresigsterilmitir.
146

L1 L2 L3
F1
K3 Q3
Q2
Q1
M 3~ u2 v2 w2
ekil4.16YalterleYolverilenKsaDevreRotorluAsenkronMotorun; a)AnaAkm,b)KumandaDevresi
Y balant ile yolverme, dk veya yar yk altnda yol olan normal ve zel oluk yap tarzndaki ksa devre rotorlu asenkron motorlarda geni lde kullanlr. zellikle vantilatr moment karakteristiine haiz i makinalarnda (santrifj pompalar, vantilatrler, aspiratrler, kompresrler,vs)genildekullanlmaktadr. 4.2.6 FazlAsenkronMotorlarnDevirSaysAyar Asenkronmotorlardadevirsaysgenelifadesi 60f n = (1-s)n s = (1-s) 1 (4.38) p eklinde yazlabilir. Bu ifadeden de grlecei gibi asenkron motorlarn devir says frekans, kaymavekutupsaysnabalolarakdeiir. 4.2.6.1 StatoraUygulananGeriliminFrekansDeitirilerekYaplanHzAyar Asenkron motorlarn devir says ayarnda ou zaman yklenebilirlik kabiliyetinin deimemesi istenir. Bu ise stator ebeke frekans deiirken alann sabit tutulmas ile salanabilir. Asenkron motorlarda stator direnc ve reaktansndaki gerilim dm ihmal edilirse, stator sarglarda endklenen gerilim ebeke gerilimine eit olup, aadaki gibi yazlabilir.
147

E1 = c.f1. U1
(4.39)
Buifadedengerilim/frekansorantekiledilince, U1 (4.40) = c. = sabit f1 dir. Bu ifadelere gre, ayar srasnda manyetik alann deimemesi iin statorebeke frekans ile birlikte ebeke gerilimi de ayn oran dahilinde deitirilmelidir. Bu ekilde frekans ve geriliminbirliktedeitirildiihzkontroluskalerkontrololarakdaanlr. Ancak dk frekanslarda, stator direncindeki gerilim dmnden dolay devrilme momentindedmegrlr.Aynekildenominalfrekansnzerindekialmalarda,motorun gerilimi nominal deerin zerine karlamayacandan, alan zayflamas dolaysyla momentte azalma meydana gelir. ekil 4.17de frekans ve gerilimin birlikte deitirildii bir asenkron motordaeldeedilenayarkarakteristiklerigsterilmitir.
,U,M,P
Sabit Moment Blgesi Sabit G Blgesi U, P I N = Sabit N s,U,M Makine Gerilimi
MK
I= I N = MK / M N
N , M N
f <f N
MN
,M
f >f N
N
s sN
1 Snr Erisi ~ 2 f
(I N . R)
fN fS N s
max
fmax
f ,
(I N . R)
M ~ fN fmax
0
Sabit Moment Blgesi
f ,
1 f
f ,
max
Sabit G Blgesi
a)
b)
ekil4.17ebekeFrekansveGerilimininBirlikteDeitirildiiAsenkronMotorlarda; a)almaBlgelerib)MomentveKaymaKarakteristikleri
Bu ayar metodunda, frekans deitiricilere ihtiya vardr. Frekans deitiriciler dinamik ve statikfrekansdeitiricilerolmakzereikiyeayrlr. Dinamik Frekans Deitiriciler: Dinamik frekans deitirici olarak daha ok senkron ve asenkron frekans deitiriciler (motorgeneratr gruplar) ile serbest uyartml frekans deitiricilerkullanlr.Gemilerde,frekansdeitiriciolarakbykglbirsenkronalternatr ile tahrik makinesi olarak ounlukla buhar trbini kullanlr. Trbine gnderilen buharn ayarlanmas ile devir says deiirken alternatrn ikaz sabit tutulursa, frekansla birlikte
148
gerilim de ayn oran dahilinde deiecei iin, esas tahrik motorunun devrilme momenti yaklaksabitkalr. Bu ayar metodundaeldeedilenkarakteristikler,DC motorlarndagerilimdeitirilerek yaplan hzayarndaeldeedilenkarakteristiklerebenzerdir. Statik Frekans Deitiriciler: G elektroniinde elde edilen son gelimeler, verimleri yksek ve ucuz olan statik frekans deitiricilerin birok ayar ve tahrik sistemlerinde kullanlmasna vesileolmutur.Gelektroniisistemleriileebekefrekansndorudandoruyadahakk bir frekansa drmek mmkndr.ebeke frekansnn stnde daha yksek bir frekans elde etmek iin, nce alternatif akm dorultulur, daha sonra bu doru akm inverter yardmyla deiken gerilim ve frekansl alternatif akma evrilir. ekil 4.18de bu iki frekans deitirme metodunaaitblokdiyagramgsterilmitir.
ekil4.18FrekansDeitiricilerleAsenkronMotorkontrolunaAitBlokDiyagramlar
4.2.6.2 KutupDeitirmeBalantsileDevirSaysAyar Asenkron motorlarn kutup says deitirilerek kademeli devir says ayar yaplabilir. Asenkron motorlarda ayn bir sargnn sarg balants deitirilerek veya farkl kutup saysna sahip sarglar kullanarak kutup says deitirilebilir.ki devirli motorlarn statorlarnda kutup says1:2arasndadeiebilentekbirsarg,vedrtdevirlimotorlarnstatorlarndadaenaz ikisargbulunur.Butiphzayarkuralolarakksadevrerotorluasenkronmotorlardakullanlr. 4.2.6.3 KaymayDeitirerekDevirSaysAyar Bu hz kontrol ynteminde, asenkron motorun kaymas ykten bamsz olarak, d rotor devresindekigveyastatorgerilimideitirilmeksuretiyledeitirilir.
149
4.2.6.3.1DRotorDevresindekiGcDeitirerekKaymayDeitirme Asenkron motorlarda rotor dner olan gc (4.16) ifadesine gre, stator dner olan gcnn sabit deeri iin, kaymaya bal olarak deiir. Stator dner alan gc momente bal olduundan, ancak krenmoment yk karakteristii halinde sabittir. Rotor dner alan gc prensip olarak, rotor devresine diren katarak veya rotor devresine bir ayar gerilimi uygulayarakdeitirilebilir. RotorDevresineKatlanDirenleDevirSaysAyar Bilezikliasenkron motorlardakademeli veyadarbe ayarldirenle devir says ayarpratikte en fazla kullanlan bir ayar metodudur. Bu ayar metodunda prensip rotor devresine diren ilave etmek olup, yolverme direnleri devaml devrede kalacak ekilde dizayn edilirse, bu direnler ayar direnleri olarak da kullanlabilir. ekil 4.19da fazl bilezikli asenkron motorlarnreostavedarbeayarldirenlehzkontrolneaitbalantemalar,ekil4.20de fazl bilezikli asenkron motorun deiik kademe direnlerine ait ayar karakteristikleri gsterilmitir.
R S T
~
M
3~ M
IL L R te T
Dorultucu Bobin Darbe Ayarl Diren

DC Kyc
a)
b)
ekil4.19FazlBilezikliAsenkronMotorun;a)FazlReostaile, b)DarbeAyarlDirenleHzKontrolneAitBalantemalar
150

n ns n n1 n2
N N1 N2 R2 Ra
Rb
0
M Mk Mw
ekil4.20AsenkronMotorunRotorDevresinelaveEdilenKademeliDirenleEldeEdilenAyarKarakteristikleri
Momentin sabit deeri iin, R2, Ra=R2+r1, Rb=R2+r1+r2 kademe direnlerine ait karakteristikler zerinde srekli alma noktalar N, N1, N2,., devir saylar n, n1, n2 dir. Bu noktalara ait kayma deerleri ile, kademe direnleri arasnda, s:s1:s2:=R2:Ra:Rb: bants vardr. Bu tip hz ayar metodu son derece seri ve kullanl olup, ayarn tek ynl ve kademeli oluu, ayar karakteristiklerinin eiminin artmas sonucu stabiliteartlarnn bozulmas balca sakncalardr. Bunun yannda ayar direnlerindeki kayplardan dolay ayar ekonomisi de ktdr. Bu ayar metodu, krenmoment karakteristiine haiz i makinalarda ksa zamanl, vantilatr moment karakteristiine haiz makineler ile dk gl makinelerin srekli devir saysayarndakullanlr. Darbe ayarl direnle hz kontrolnde, i2 rotor akm dorultucu ile dorultulur ve R direncinin etkin deeri DC kyc yardmyla ayarlanr. , DC kycnn bal kapal kalma sresi olarak tanmlanrsa,direncinetkindeeri(Re), R e = (1-)R (4.41) eklinde yazlabilir. Bu ekilde bilezikli asenkron motorun hz kademesiz olarak ayarlanabilir.
AsenkronMotorunRotorDevresineUygulananAyarGerilimileDevirSaysAyar Bilezikli asenkron motorun rotoruna, rotor gerilimi ile ayn fazda ve f2=s.f1 kayma frekansnda bir ayar gerilimi uygulayarak motorun devir says senkron devir saysnn
151
altnda ve stnde srekli olarak ayarlanabilir. ekil 4.21de fazl, bilezikli asenkron motorunedeerrotordevresigrlmektedir.
I2 R2 sX20 U2B
sE 20
U2R
ekil4.21FazlAsenkronMotorunRotorEdeerDevresi
Rotordevresineuygulananayargerilimiiin,
U2B = U2r = sE 20 - I2 Z2 = sE 20 - I2 (R 2 +jsX20 )
(4.42)
eitliiyazlabilir.Bylebirasenkronmakineninrotordevresiakolduuhaldebota(I2=0) s0 kaymas ile generatr olarak alr. Bota s kaymas ile tahrik edilen asenkron motorun faz bana bileziklerinde elde edilen sekonder gerilim U2B=sE20 olur. Makinann rotoruna U2B ile ayn fazda ve deerce bu gerilime eit bir U2r ayar gerilimi uygulanrsa, asenkron makine bota s0 kaymas ile motor olarak alr ve U2r=s0E2 dir. Buradan rotor direncine kayma frekansnda U2r gerilimi uygulanan bir asenkron motorun bota ideal devir says iin,
s0 =

U 2r E 20
(4.43)
ifadesi elde edilir. Asenkron motorun rotoruna uygulanan gerilim, E20 ile ayn fazda ise kayma pozitif, U2r ayar geriliminin 180 deitirilirse, kayma negatif olur ve motorun devri senkron devrin altnda ve stnde geni bir alan iinde ayarlamak mmkndr. Asenkron motorunrotorunauygulananayargeriliminindeerininyanndafazndadeitirerekdevir saysayarilebirliktegfaktrndedzeltmekmmkndr. Bilezikli asenkron motorlarda rotor devresi iin gerekli ayar gerilimi iki farkl ekilde salanabilir. Ayar gerilimi salamak amac ile devir says ayar edilecek motorla, kolektrl makinelerin tekil ettii balantlar dinamik kaskat balantlar, g elektronii dntrclerlegerekletirilenbalantlaraisestatikkaskatbalantlarolarakadlandrlr. ekil 4.22de, fazl bilezikli asenkron motorun senkronalt dntrcl kaskat balant emas,gakvealmablgeleriileayarkarakteristiklerigsterilmitir.
152

a)
b)
c)
ekil4.22SenkronaltKaskatBalantyaAit;a)Balantemasb)GAkc)AyarKarakteristikleri
153
Hzkontrolsisteminde,bilezikliasenkronmotorunf2frekanslrotorelektrikselgc(Pd2), dorultucu,inverterdenoluansistemleebekeyegeriverilmektedir.Sistemindevirsays kontrolasnabalolarak,

n = n s [1+ ( U1 U 20 )cos ]
(4.44)
eklinde elde edilebilir. Burada U1, stator faz gerilimi, U20 rotor faz geriliminin (U2) rotor dururkendeerinigsterir. 4.2.6.3.2StatorGerilimiDeitirerekKaymayDeitirme Asenkronmotorlardadevrilmekaymasgerilimebalolmayp,momentvedevrilmemomenti gerilimin karesi ile orantl deiir. Dolays ile yk momentinin sabit deeri iin kayma stator gerilimi ile birlikte deiir. Stator devresine Un>U1>U2 gerilimleri uygulanmas durumunda elde edilen karakteristikler ekil 4.23de gsterilmitir. Karakteristiklerden de grld zere, ayar alan 0<s<sk ile snrldr. Sabit yk momenti iin elde edilen alma noktalar N, N1, N2, devir saylar ise n, n1, n2 dir. Bu ayar metodunda ayrca devrilme momenti den gerilimle birlikte byk lde azalarak motorun yk kaldrma kabiliyeti zayflamaktadr. Bu nedenle buayarmetodukk glvantilatrmoment karakteristiine haizimakinelerinin devirsaysayarndakullanlr.
s
n ns M w=f(n)=sbt N N2 N 1 U2 U1 Un
n n1 n2 s k , nk
M
Mw
ekil4.23FazlAsenkronMotorunDeiikStatorGerilimlerineAitAKarakteristikleri
154
4.2.7 FazlAsenkronMotorlarnFrenalmas nt karakteristikli motorlar grubuna giren fazl asenkron motorlar fren almaya msait birmakineolup,herfrenlemeeklibumotorlardadakullanlabilir. 4.2.7.1 FaydalFrenalma Asenkron motorlarda senkronst generatr alma blgesi faydal fren alma blgesidir. Asenkron motorun devri, balantda hibir deiiklik yapmadan, yk veya bir d kuvvetin etkisi ile senkron devrin zerine karsa, motor almadan fren alma durumuna geilir. Momentin iareti ile birlikte sistemin iindeki g aknn yn deiir ve tahrik sisteminin mekanik enerjisi elektrik enerjisine evrilerek ebekeye geri verilir. Asenkron makine ebekeye wattl g verirken, dner alan iin gerekli reaktif gcebekeden eker. Asenkron motorun 1. gzdeki mekanik karakteristiklerinin 2. gzdeki uzantlar, ayn ynde asenkron motorun faydal fren alma karakteristiklerini verir.ekil 4.24de, asenkron motorun, motor vefaydalfrenalmakarakteristiklerigsterilmitir.
n
N1 ' N' nn n1
ns
N
N1
R2 Ra
Mw
M Mw Mk
ekil4.24FazlBilezikliAsenkronMotorunDoru(sa)YninMotorveFaydalFrenalma Karakteristikleri
Sabit gerilim ve frekansl ebekeye bal asenkron motorlarda faydal fren alma alan 2. gzde normal karakteristiinin zerinde mekanik dayankllk snrna kadar uzanrken, stator gerilimininfrekansvekutupsaysdeitirilerekyaplanhzayarndafaydalfrenalmaalan yatay eksene kadar geniler. Faydal frenleme, ulam sistemlerinde tat aracnn yoku aa seyrinde, asansrlerde bo kabinin k veya tam ykle iniinde, devir says ayar ve yn deitirmetahriklerindebirdevirsayskademesindendahadkbirdevirsayskademesine geilerde,yanin>nsartnngerekletiibtnhallerdekullanlr.fazlasenkronmotorun ekil 4.24de gsterilen karakteristiklerin orijin noktalarna gre simetrileri alndnda elde edilen karakteristiklerin III. Gzde bulunan ksmlar ters ynde motor alma, IV. gzdeki uzantlarisebuyndefaydalfrenalmakarakteristikleridir.
155
4.2.7.2 TersAkmBalantsleFrenalma Bilezikliasenkronmotorlardakullanlanbufrenalmayaikifarklekildegeilir. Balantda deiiklik yaplmadan yk veya bir d kuvvetin etkisi ile dn yn (dner alanyn)deiirse,makineIV.gzdetersyndegeneratrolarakalr.Bufrenleme kaldrmamakinalarndaindirmefrenlemesiolarakkullanlrvebufrenlemeyegeiiin rotorauygundirenilaveedilir. Dn yn ayn kalmak zere, stator sarglarnn balantsnda yaplan deiiklikle (iki faz aralarnda aksederek) dner alan yn deitirilerek fren almaya geilir. Bu tip fren alma eitli i makineleri ve takm tezgahlarnda emniyet frenlemesi olarak kullanlmakta olup, frenleme annda akm ve momenti kontrol iin rotora diren ilave edilir.ekil 4.25de, fazl bilezikli asenkron motorun emniyet frenleme balants ve tersakmbalantsilefrenalmakarakteristiklerigrlmektedir.
n ns
I R 2+r
II
nsII n
nsI
Makinesi
II -Mk III
I IV Mk
R2
-ns
a)
b)
ekil4.25
FazlBilezikliAsenkronMotorlardaa)EmniyetFrenBalants b)FrenlemeErileri
4.2.7.3 Direnimle(DoruAkmla)Frenalma Asenkron motorlarn direnimle fren olarak alabilmesi iin, rotor devresi direnci bilezikler zerinden kprlenirken, stator sarglar fazl ebekeden ayrlarak bir doru akm ebekesinden beslenir. Bu nedenle bu fren alma ekline doru akmla frenleme de denir.
156
ekil 4.26da fazl asenkron motorun direnimle frenleme balants ile stator sargsnn DC ebekesiilemmknolaneitlibalantekillerigsterilmitir.
+
I
II
+ _
3~ M
+ +
ekil4.26FazlAsenkronMotorunDirenimleFrenBalantsveStatorSargsnneitliBalantekilleri
Motor almadan fren alma durumuna iki ynl enversr alter veya kontaktrle geilir. Frenlemeakmvemomentirotorailaveedilenkademedirenleriileayarlanr.ekil4.27de fazl asenkron motorun normal mekanik karakteristii ile eitli rotor kademe direnlerine ait direnimle frenleme karakteristikleri gsterilmitir. Bu karakteristikler orijinden geer ve frenleme momentinin maksimum deeri, statora uygulanan DC gerilimine, frenleme momentinimaksimumyapankaymadeerineverotordevresidirencinebaldeiir.
157

n ns
Rb Ra R2 M
-M k
Mk
ekil4.27FazlAsenkronMotorunDirenimleFrenalmaKarakteristikleri
fazl asenkron motorun direnimle fren almas iin gerekli DC gerilim dorultucu devresiyle ayn ebekeden salanabilir. ekil 4.28de dorultucu zerinden beslenen ksa devre rotorlu asenkron motorun direnimle frenleme balants ile kondansatr bataryas zerindenkendikendiniikazederekdirenimlefrenlemebalantsgsterilmitir.
R S T
R S T
II
3~ M
3~ M
ekil4.28FazlKsaDevreRotorluAsenkronMotorun;a)Dorultucuzerinden b)KondansatrBataryaszerindenUyartmlaDirenimleFrenlemeBalants
Ayrca asenkron motorlarda, simetrik olmayan stator balants ve senkron devir saysnn altndaindirmefrenlemesiiinbirfazlfrenbalantskullanlabilir.
158
UYGULAMALAR
SORU 1: Tam yk deerleri Pn = 40 BG, nn = 940 d/d, 6 kutuplu rotoru, zel sargl, 380/220 Vluk, 50 Hz, 3 fazl bilezikli asenkron motorun faz bana rotor devresi direnci 0,15 ohm, skunethalindekireaktans0,45ohm,yklenebilirlikkatsays2,2dir. a) Motorun tam yk momentini, devrilem momentini ve maksimum yk altnda devir saysn hesaplaynz. b)Motorbirvantilatrleakupleedilmiolupnormalartlardavantilatrtamykaltnda940 d/d ile tahrik etmektedir. Vantilatrn devrini n n / 2 deerine drmek iin rotor devresine katlmas gereken diren deerini hesaplaynz ve bu alma noktas ile nominal almanoktasn,HzMomentkarakteristiizerindegsteriniz.
n
n0 n1 ' nn
N 1'
Nn R2
n1
N1
M1
Mn
Mk R 2 +r
a) Pn=40BG,nn=940d/d,2p=6,380/220V R2=0,15ohm,X20=0,45ohm, =2,2 P 40 =30.47kgm Mn=716 n = 716 nn 940 Mk= .Mn=2,2.30,47=67,034kgm
159

sk = R2 0,15 = = 0,33 , X 20 0, 45 ns =
Prof. Dr. M. Hadi SARUL 60 f1 60.50 = = 1000 d/d 3 p
a)
n k = (1sk)ns=(10,33)1000=670d/d
s1 ' R2 = s1 R 2 + r2
2 Mn n n = n = n M 1 n1 nn 2 Mn M 30, 47 = 2 , M1 = n = = 15, 2 kgm 2 2 M1
s1 =
ns n1 ns nn / 2 1000 940 / 2 = = = 0,314 ns ns 1000
s M 2 sn 15, 24 0, 06 = s1 ' = n = = 0, 03 M 1 s1 ' 30, 47 2 2 n n 1000 940 = 0, 06 sn = s n = 1000 ns 0, 030 0,15 = 0,314 0,15 + r2 r2 = 42, 6 / 30 = 1, 42
SORU2:TamykdeerleriPn=50BG,nn=940d/dolan50Hzfrekansl380/220Vlukbilezikli bir asenkron motorun faz bana rotor devresi direnci 0.05 ohm, skunet halindeki reaktans 0.2ohm,yklenebilirlikkatsays2ve2p=6dr. a) Motorun tam yk momenti ile devrilme momentini ve maksimum yk altndaki devir saysnhesaplaynz. b) Motora maksimum momentle yol vermek iin rotor devresine katlmas gereken diren deerinihesaplaynz. c) Motor kalender moment karakteristiine haiz bir i makinesn tam yk altnda 940 d/d ile tahrik ettiine gre, tarik sisteminin devrini 500 d/dya drmek iin faz bana rotor devresinekatlmasgerekendirendeerinihesaplaynz.
4,5 + 30r2 = 47,1
160
n0 n1 ' nn
N 1'
Nn R2
n1
N1
M1
Mn
Mk R 2 +r
Pn=50BG nn=940d/d 50Hz,380/220V R2=0,05 X20=0,2 = 2 p =6 a) M n = 716
Pn 50 = 716 = 38,1 nn 940 M k = . M n = 2.38.1 = 76, 2 kgm
sk =
R2 0, 05 = = 0, 25 X 20 0, 2
nk = (1 sk )ns
nk = (1 0, 25)1000 = 750 d / d
b) M k =sbtiin
c) M 1 =sbtdorusuzerinde N1 ' ve N1 noktalariin;
sA R2 = sB R2 + r1 0, 05 = 0, 0125 + 0, 25r1
0, 25 0, 05 = 1 0, 05 + 1 0, 25r1 = 0, 0375
r1 = 0,15
161
s1 ' R2 = s1 R2 + r2
s1 = sn =
ns n1 1000 500 = = 0,5 1000 ns
s1 ' M n nn = = sn M 1 n1 0,11 0, 05 = 0,5 0, 05 + r2
1000 940 = 0, 06 1000 n 940 . 0, 06 = 0,11 s1 ' = n . sn = 500 n1 0, 025 = 0, 0055 + 0,11r2 r2 = 0,17
0, 0195 = 0,11r2
162

Elk. Mak. Kont. Ders Notu

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elk. Mak. Kont. Ders Notu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Elektrik Makinalarnn Kontrolu NDEKLER 1 1.1 1.2 1.2.1 1.2.2 1.3 1.4 1.4.1 1.4.2 1.5 1.5.1 1.5.

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Makinas veya TakmTezgah

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

olup,burada s , t sresindealnanyolugsterir.Cismintanndakihz s ds v = lim = (1.1) t 0 t dt eklindeeldeedilir. Dorusalhareketteivmeyitanmlamayayarayanematikdiyagramekil1.3deverilmitir.

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

1.2.1.2 DzgnDeienDorusalHareket Buharekettipindehareketedensisteminivmesisabitolup,a=dv/dt=sabiteklindeyazlr. Sisteminhz, v0 balanghzolmakzere,buifadeninentegrasyonuyaplarak, dv = a dt ,

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

r uu r F ve ds vektrleriarasndakia ilegsterilirse,ikivektrnskalerarpm dA = F ds cos olupi,

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

ekil1.14teverilmitir.Burada; z ,Motorierisindekullanlanyaltmmaddesinegreverilenst scaklkderecesini, a a = = ,rlatif(bal)almaoranngsterir. a+b T

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Busresonundamotorunscaklkderecesi; mot = n = z isemotoruygunseilmitir.Eer,

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

ifadesieldeedilir.Burada, a z = a1 + a 2 + a 3 + .... + a z dir.

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL

Serikarakteristikmotorlariin, 1 M ort = M dt = M n Tp fadelerieldeedilir. 1 P = Peff = P 2dt = Pn Tp

Elektrik Makinalarnn Kontrolu

Prof. Dr. M. Hadi SARUL